MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2304
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1301
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
Yazarlar
Yrd.Doç.Dr. Temmuz GÖNÇ fiAVRAN (Ünite 1, 2, 5, 6)
Prof.Dr. Serap SU⁄UR (Ünite 3)
Yrd.Doç.Dr. Feryal Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 4)
Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Nadide KARKINER (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Prof.Doç.Dr. E. Nezih Orhon
Yrd.Doç.Dr. D. Alper Altunay
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Gülcan Ergün
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Gönül Yüksel
Grafikerler
Nihal Sürücü
Ufuk Önce
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Modern Sosyoloji Tarihi
ISBN
978-975-06-0978-7
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vii
‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons ................... .............................
2
G‹R‹fi: MODERN SOSYOLOJ‹.......................................................................
‹fiLEVSELC‹L‹K (FONKS‹YONAL‹ZM) ..........................................................
Genel Sistem Teorisi ve Sistem Kavram› .....................................................
‹fllevselcili¤in Genel Özellikleri ....................................................................
Comte, Spencer ve Durkheim’›n ‹fllevselcili¤e Katk›lar› .............................
Sosyal Antropolojide ‹fllevselcilik .................................................................
TALCOTT PARSONS VE YAPISAL ‹fiLEVSELC‹L‹K......................................
Parsons’›n Birinci Evresi: Toplumsal Eylem ...............................................
Parsons’›n ‹kinci Evresi: Yap›sal ‹fllevselcilik ..............................................
Kal›p De¤iflkenler....................................................................................
Parsons’›n Üçüncü Evresi: Genel Sistem Kuram› ........................................
‹fllevsel Zorunluluklar ve Sistemlerin ‹fllevleri.......................................
Sosyal Sistemin Bir Örne¤i Olarak Toplum.................................................
Toplumsal De¤iflme ................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
5
6
9
9
11
11
12
14
16
17
20
22
25
27
28
28
29
‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler ... 30
ROBERT MERTON’IN ‹fiLEVSELC‹L‹⁄E KATKILARI ...................................
Merton’›n ‹fllevselcilik Anlay›fl› ....................................................................
Bilim Sosyolojisi ...........................................................................................
Orta Boy Kuramlar ......................................................................................
Aç›k ‹fllev, Gizil ‹fllev ve Net Denge............................................................
Anomi ve Sapma ...........................................................................................
‹fiLEVSELC‹L‹⁄E KATKIDA BULUNAN D‹⁄ER DÜfiÜNÜRLER..................
Kingsley Davis ve Wilbert Moore ................................................................
Kai T. Erikson................................................................................................
Neil Smelser...................................................................................................
Yeni-‹fllevselcilik (Neofunctionalism)...........................................................
Niklas Luhmann ............................................................................................
Jeffrey C. Alexander ......................................................................................
‹fiLEVSELC‹L‹⁄E GET‹R‹LEN BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER..................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
31
31
33
35
35
37
39
39
40
41
42
43
46
48
50
52
53
55
55
56
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
3. ÜN‹TE
‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma
Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem ............................................... 58
G‹R‹fi ..............................................................................................................
CHARLES WRIGHT MILLS VE SOSYOLOJ‹K ‹MGELEM .............................
“Beyaz Yakal›lar” ve “‹ktidar Seçkinleri” .....................................................
LEWIS. A. COSER VE ÇATIfiMACI YAPISALCILIK .....................................
Çat›flma ve Grup S›n›rlar› - Çat›flman›n Grup Ba¤lay›c› ‹fllevleri ..............
Çat›flman›n Grup Koruyucu ‹fllevleri ve Emniyet Supab›
Kurumlar›n›n Önemi ..............................................................................
Gerçekçi Olan ve Gerçekçi Olmayan Çat›flma......................................
Yak›n Toplumsal ‹liflkilerde Düflmanl›k ................................................
Grup ‹çi Çat›flma ve Grup Yap›s›nda Çat›flman›n ‹fllevi .......................
D›fl Gruplarla Çat›flma ve Grup Yap›s› .................................................
RALF DAHRENDORF: POSTKAP‹TAL‹ST TOPLUM VE
ÇATIfiMA TEOR‹S‹ ........................................................................................
Marksist Kuram Elefltirisi.........................................................................
Dahrendorf ve Çat›flma Teorisi.....................................................................
Yar› Gruplar, Ç›kar Gruplar› ve Çat›flma Gruplar› ................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
4. ÜN‹TE
59
61
65
69
70
71
71
71
72
73
75
76
78
79
82
84
85
86
86
87
Sembolik Etkileflimcilik........................... ................................ 88
SEMBOL‹K ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI........................................................
Sembolik Etkileflimde Sembol ve Anlamlar.................................................
Sembolik Etkileflimcili¤in Temel Varsay›mlar›.............................................
ERKEN DÖNEM ETK‹LEfi‹MC‹ DÜfiÜNÜRLER ............................................
W. I. Thomas ve C. H. Cooley ....................................................................
GEORGE HERBERT MEAD...........................................................................
Rol Alma Süreci .............................................................................................
Benlik Teorisi ...............................................................................................
Ben (I) ve Beni/Bana (Me)...........................................................................
Benli¤in Oluflum Aflamalar› .........................................................................
HERBERT BLUMER .......................................................................................
Kolektif Eylem ...............................................................................................
Blumer’›n Yöntemsel Yaklafl›m› ...................................................................
SEMBOL‹K ETK‹LEfi‹MC‹L‹⁄‹N ELEfiT‹R‹S‹.................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
89
91
92
93
94
95
95
96
98
100
103
106
107
108
110
112
113
113
114
v
‹çindekiler
Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji........................... 116
G‹R‹fi ..............................................................................................................
FENOMENOLOJ‹ (GÖRÜNGÜB‹L‹M) ..........................................................
FENOMENOLOJ‹K SOSYOLOJ‹ ...................................................................
Özneler Aras›l›k.............................................................................................
“Amac›yla” Güdüsü ve “Çünkü” Güdüsü ....................................................
‹liflkilerde Karfl›l›kl› Anlama..........................................................................
Fenomenolojiye Göre Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojinin Görevi..................
FENOMENOLOJ‹YE GET‹R‹LEN BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER ...........................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
117
118
124
129
133
133
135
137
138
140
141
141
142
Etnometodoloji............... ......................................................... 144
ETNOMETODOLOJ‹......................................................................................
HAROLD GARFINKEL VE ETNOMETODOLOJ‹ ........................................
Üyelerin Yöntemleri: “Belgeleme Yöntemi” ................................................
Refleksivite (Reflexivity) ...............................................................................
Dizinsellik (Indexicality) veya Anlam›n Ba¤lama-Gönderimlili¤i .............
Toplumsal Düzenin K›r›lganl›¤›....................................................................
Öznel ve Nesnel ‹fadeler ......................................................................
ETNOMETODOLOJ‹K ÇALIfiMALARA ÖRNEKLER ....................................
Aaron Cicourel .............................................................................................
Don H. Zimmerman ....................................................................................
Harvey Sacks .................................................................................................
Emmanuel Schegloff .....................................................................................
Michael Lynch ...............................................................................................
ETNOMETODOLOJ‹YE GET‹R‹LEN BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER .....................
TOPLUMSAL ‹NfiACILIK ...............................................................................
GÜNDEL‹K YAfiAM SOSYOLOJ‹S‹...............................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
6. ÜN‹TE
145
147
148
149
151
153
154
155
155
156
157
158
159
160
161
165
168
169
170
171
172
Frankfurt Okulu ....................................................................... 174
G‹R‹fi .............................................................................................................
FRANKFURT OKULUNUN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ .........................................
POZ‹T‹V‹ZM ELEfiT‹R‹S‹...............................................................................
AYDINLANMANIN D‹YALEKT‹⁄‹ ...............................................................
KÜLTÜR ENDÜSTR‹S‹ VE K‹TLE KÜLTÜRÜ ELEfiT‹R‹S‹............................
MEfiRU‹YET KR‹Z‹, ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM, YAfiANTI-DÜNYASI
VE S‹STEM ....................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
5. ÜN‹TE
175
177
178
180
185
190
193
195
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
8. ÜN‹TE
196
197
197
198
Yap›salc›l›k ve Postyap›salc›l›k................................................ 200
G‹R‹fi ..............................................................................................................
YAPISALCILI⁄IN GENEL ÖZELL‹KLER‹.......................................................
ERKEN YAPISALCILIK/SIGMUND FREUD (1856-1939)..............................
YAPISALCILI⁄IN GEL‹fiMES‹: D‹L B‹L‹M VE FERDINAND DE
SAUSSURE (1857-1913) .................................................................................
Gösteren (Signifier) ve Gösterilen (Signified) .............................................
Semiyoloji (Göstergebilim) ve Roland Barthes (1915-1980).......................
YAPISALCI ANTROPOLOJ‹/CLAUDE LÈVI STRAUSS (1908-2009).............
C. Lévi-Strauss ve Mitler................................................................................
C. Lévi-Strauss ve Akrabal›k ‹liflkileri...........................................................
YAPISALCI MARKS‹ZM/LOUIS ALTHUSSER (1918-1990)...........................
YAPISALCILI⁄A GET‹R‹LEN ELEfiT‹R‹LER ..................................................
YAPISALCILIK, POSTYAPISALCILIK VE PS‹KANAL‹Z/JACQUES LACAN..
Lacan’›n Yap›salc›l›¤›n›n Kökenleri ..............................................................
Ayna Evresi..............................................................................................
Baba Yasas› .............................................................................................
POSTYAPISALCI DÜfiÜNCE/MICHEL FOUCAULT VE JACQUES
DERRIDA .......................................................................................................
M. Foucault (1926-1984) ...............................................................................
Jacques Derrida (1930-2004) ........................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
201
201
203
206
208
209
211
213
215
215
219
219
220
221
224
225
225
226
229
231
232
232
233
Sözlük ................................................................................... 235
Önsöz
Önsöz
Modern Sosyoloji Tarihi kitab›n›z uzaktan ö¤retim yoluyla lisans düzeyinde
sosyoloji e¤itimi almak isteyen ö¤rencilere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n
temel amac› ö¤rencilere, sosyoloji tarihinde klasik dönem ile ça¤dafl dönem aras›nda kalan ve modern olarak adland›r›lan dönemde ortaya ç›kan temel kuramsal
yaklafl›mlar ve düflünürler hakk›nda özet niteli¤inde bilgiler sunmaktad›r.
Kitapta önemli ölçüde klasik sosyoloji üzerinde temellenmekle birlikte yirminci yüzy›lda modern toplumlar›n karmafl›k oluflum süreçleri ile örgütsel ve yönetsel yap›lar›n› analiz etmek amac›yla ortaya ç›kan ve birbirlerinden önemli farkl›l›klar gösteren belirli kuramsal yaklafl›mlar k›saca incelenmifltir. Bu dönemde sosyolojideki teorik geliflmelere toplumsal çözümlemede toplumsal yap›n›n ya da
toplumsal eylemin önceli¤i üzerinde yürütülen ve sosyolojide genel anlamda teorik bir dilemmaya yol açan tart›flma yön vermifltir. Kitab›n›zda yer alan ünitelerde
modern sosyolojide yürütülen bu teorik tart›flmalar hakk›nda sizlere özet bilgiler
aktaracak flekilde haz›rlanm›flt›r.
Kitab›n birinci ve ikinci ünitelerinde modern sosyolojinin yap›salc› sosyoloji
gelene¤inde yer alan en önemli ana ak›m yaklafl›mlardan ifllevselcilik ana hatlar›
ile ele al›nm›flt›r. Üçüncü ünitede ifllevselcili¤e elefltirel olarak geliflen çat›flmac›
yaklafl›mlara k›saca de¤inilmifltir. Kitab›n dördüncü, beflinci ve alt›nc› ünitelerinde
ise yap›salc› sosyoloji gelene¤inin karfl›s›nda yer alan sembolik etkileflimcilik ile
fenomenoloji, etnometodoloji ve toplumsal inflac›l›k gibi gündelik yaflam sosyolojisinde yer alan baz› yaklafl›mlar temel özellikleri aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Yedinci
ünitede ise hem modern topluma hem de onu aç›klamaya çal›flan pozitivist bilim
anlay›fl›na elefltirel olarak geliflen ve yirminci yüzy›l›n sonlar›nda ça¤dafl sosyoloji
içinde yer alan çok say›da yaklafl›m›n geliflimine ilham kayna¤› olan Frankfurt
Okulunun elefltirel toplum teorisi k›saca ele al›nm›flt›r. Son olarak sekizinci ünitede baflta dilbilimde ortaya ç›kan ve daha sonra di¤er bilim dallar›n› derinden etkileyen 20. yüzy›l›n en önemli düflünce ak›mlar›ndan yap›salc›l›k ile köklerini yap›salc›l›ktan almakla birlikte ona elefltirel olarak geliflen post-yap›salc›l›k hakk›nda özet niteli¤inde bilgiler verilmifltir. Her ünitenin sonunda yer alan Özet, S›ra
Sizde ve Kendimizi S›nayal›m bölümleri konu ile ilgili bilgileri özümsemenize ve
kendinizi test edebilmenize yard›mc› olacakt›r.
Modern Sosyoloji Tarihi kitab›n›n haz›rlanmas›nda çok say›da kiflinin eme¤i
geçmifltir. Kitab›n ünitelerinin yaz›lmas›ndaki emeklerinden dolay› Yrd.Doç.Dr.
Emre Gökalp, Yrd.Doç.Dr. Temmuz Gönç-fiavran, Yrd.Doç.Dr. Nadide Kark›ner
ve Yrd.Doç.Dr. F. Ayfl›n K. Turhano¤lu’na; kitab›n dizgi ve grafik tasar›m›nda katk›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Davut Alper Altunay’a ve kitab›n bas›m ifllerinde
emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederim.
Editör
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
vii
1
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
‹fllevselcili¤in temel özelliklerini özetleyebilecek,
Comte, Spencer, Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brown’un ifllevselcili¤in
geliflimindeki katk›lar›n› de¤erlendirebilecek,
Parsons’›n kal›p de¤iflkenler flemas›n› aç›klayabilecek,
Parsons’a göre ifllevsel zorunluluklar›n neler oldu¤unu aç›klayabilecek,
Parsons’a göre toplumsal de¤iflmenin nas›l gerçekleflti¤ini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sistem
• ‹fllev
• Parsons
• Denge
• Konsensüs
• Kal›p De¤iflkenler
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
‹fllevselcilik-I:
Talcot Parsons
• G‹R‹fi: MODERN SOSYOLOJ‹
• ‹fiLEVSELC‹L‹K (FONKS‹YONAL‹ZM)
• TALCOTT PARSONS VE YAPISAL
‹fiEVSELC‹L‹K
‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
G‹R‹fi: MODERN SOSYOLOJ‹
‘Modern sosyoloji’, klasik sosyoloji ile ça¤dafl sosyoloji aras›nda yer alan ve genel
olarak on dokuzuncu yüzy›l›n sonlar› ile yirminci yüzy›l›n son çeyre¤i aras›nda
kalan dönemde gelifltirilen teorik yaklafl›mlar› ifade etmek için kullan›lan bir terimdir. Modern sosyolojideki teorik yaklafl›mlar toplumsal yaflam ve örgütlenme
biçimi aç›s›ndan önceki toplumlardan çok daha karmafl›k olan ve bu nedenle çok
defa modern olarak tan›mlanan yirminci yüzy›l toplumlar›n› analiz etme üzerinde
yo¤unlaflm›fllard›r. Bu dönemde gelifltirilen teorik yaklafl›mlar aras›nda ifllevselcilik, sembolik etkileflimcilik, etnometodoloji, elefltirel teori ve yap›salc›l›k say›labilir.
Bu teorik yaklafl›mlar›n her biri modern toplumlar›n oluflum süreçleri ile bu süreçte rol oynayan temel faktörleri analiz konusunda, makro ile mikro aras›nda de¤iflebilen farkl› ölçeklerde kuramlar ve kavramlar sunarlar. Öte yandan hangi dönemde gelifltirilmifl olurlarsa olsunlar sosyolojik teori ve yaklafl›mlar, tarihsel olarak izole olmufl de¤ildirler, uzun bir gelene¤in parças›d›rlar. Dolay›s›yla bu teorik
yaklafl›mlar›n köklerinin, geçmifl dönemlerdeki sosyolojik teorilere özellikle de
klasik dönemdeki sosyolojik teorilere uzand›¤› unutulmamal›d›r. Bu ünitede, ilk
olarak modern sosyoloji içinde yer alan önemli teorik yaklafl›mlardan biri olan ifllevselcilik ele al›nacakt›r.
N
‹fiLEVSELC‹L‹K (FONKS‹YONAL‹ZM)
A M A Ç
1
‹fllevselcili¤in temel özelliklerini özetleyebilmek.
Modern dönem sosyolojinin temel yaklafl›mlar›ndan biri olan ifllevselcilik, 20. yüzy›l›n büyük bölümünde hem sosyolojide hem de sosyal antropolojide önemli bir etkiye sahip olmufltur. ‹fllevselcilik, en genel hatlar›yla toplumlar›n süre¤en, birbirine
ba¤l›, istikrarl›, genellikle tümleflik bütünler olduklar› ve her biri toplumun istikrar›n›n sürmesi aç›s›ndan belirli ifllevleri yerine getiren parçalardan olufltu¤u varsay›m›na dayan›r. Genel olarak toplumu bir arada tutan ve düzeni sa¤layan fleyin de toplum üyeleri taraf›ndan üzerinde uzlafl›lan ve ortak olarak paylafl›lan temel de¤erler
oldu¤unu savunur. ‹fllevselcilik insan eylemlerinin de büyük ölçüde toplumsal de¤erler temelinde yükselen toplumsal çevre taraf›ndan biçimlendirildi¤i varsay›m›na
dayan›r. Sahip oldu¤umuz de¤er ve tutumlar, kurdu¤umuz iliflkiler, yapt›¤›m›z et-
4
Modern Sosyoloji Tarihi
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
kinlikler içinde yaflad›¤›m›z toplumun yap›s›ndan ve örgütlenme tarz›ndan kaynaklan›r ya da en az›ndan onlardan büyük ölçüde etkilenirler. Bu yaklafl›m›n içinde yer
alan sosyologlar genel olarak toplumsal düzen ile ilgilenmifllerdir.
‹fllevselcili¤in kökleri, klasik sosyolojide Comte ve Durkheim’›n temsil etti¤i pozitivist gelene¤e dayan›r. Bu aç›dan yorumlay›c› ve elefltirel sosyoloji geleneklerine dayanan di¤er sosyolojik yaklafl›mlardan, özellikle de Marksizmden belirgin flekilde ayr›l›r. Örne¤in ifllevselci yaklafl›m›n en belirgin özelliklerinden biri Marksizmin aksine çat›flmay› de¤il, birli¤i ve uyumu vurgulayan bir yaklafl›m olmas›d›r. Nitekim ‹fllevselcilik, toplumu bir konsensüs olarak, yani düflünce, fikir, duygu ve
inançlar›n ortak olarak paylafl›ld›¤›, genel bir görüfl birli¤ine sahip bir bütün olarak
görür. Toplumda çat›flman›n ya da ayr›l›klar›n de¤il, iflbirli¤inin, uyumun ve dengenin hakim oldu¤unu ileri sürer. Bunun nedeni bireylerin toplumun ortak de¤er
ve normlar›n› içsellefltirerek toplumsallaflmalar›d›r. Bu toplumsallaflma, bir de¤er
S‹ZDE
konsensüsüSIRA
yarat›r
ve böylece bireyler toplumdaki norm ve de¤erlere yönelik olarak ortak bir görüfl birli¤ine sahip olurlar. Bu görüfl nedeniyle ifllevselcilik bir konsensüs teorisi
olarak adland›r›lmaktad›r (Cuff vd., 1989:25). Bu yaklafl›ma göre topD Ü fi Ü N E L ‹ M
lumda çat›flmalar olsa da bunlar olmamas› gereken geçici durumlard›r. Bu yaklafl›m›n temel kavramlar› aras›nda uyum, denge, sistem, ifllev, ifllevsel gereklilikler,
S O R U
karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k,
dayan›flma ve bütünleflme say›labilir (Cuff vd., 1989: 66-67).
Konsensüs terimi,
“birlikte hissetmek” anlam›na gelen “consentire” kelimesinden
D ‹ K K ALatince
T
türemifltir. Anlam› bir konu ya da olay karfl›s›nda genel olarak mevcut olan görüfl birli¤i,
uzlaflma, oydafl›md›r.
Baflka bir deyiflle bir konu ya da olay karfl›s›nda inanç ve duygular›n
SIRA S‹ZDE
birli¤idir.
N N
Sosyolojide
ifllevselci yaklafl›m›n ilk temsilcileri Comte, Spencer ve Durkheim
AMAÇLARIMIZ
olarak kabul edilmektedir. Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi sosyal antropologlar›n da katk›da bulundu¤u bu yaklafl›m, modern sosyolojide Parsons, Merton, Da‹ T A P Erikson, Smelser gibi çeflitli düflünürler taraf›ndan gelifltirilvis, Moore,K Luhmann,
mifltir. Modern ifllevselciler, toplumlar› kendi kendine yeten, öz düzenlemeye sahip sistemler olarak kavramlaflt›rmaya ve toplumsal yap›lar› sistemin korunmas›na
T E L E Vifllevleri
‹ZYON
yönelik belirli
aç›s›ndan aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Bu nedenle modern
sosyolojide ifllevselcilik çok defa yap›sal ifllevselcilik olarak adland›r›labilmekte veya yap›sal ifllevselcilik ifllevselcili¤e alternatif bir genel kavram olarak kullan›labilmektedir. Bununla birlikte literatürde yap›sal ifllevselcilik dar anlamda Parsons ta‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
raf›ndan sistem
yaklafl›m› çerçevesinde gelifltirilen ifllevselcili¤in adland›r›lmas›nda
kullan›labilmektedir (Jary ve Jary, 1991: 633). Özetle sosyolojide Spencer ve Comte ile bafllay›p geliflimi Durkheim ile devam eden ifllevselcilik, Parsons’›n sistem
D Ü fi Ü N E L ‹ M
kavram› çerçevesinde yapt›¤› katk›larla birlikte yap›sal ifllevselcilik olarak an›lmaya bafllam›flt›r denilebilir. Ünitenin devam›nda ise bu yaklafl›m yap›sal ifllevselcilik
O R U olarak ifllevselcilik olarak ifade edilecektir.
olarak de¤il,S genel
Parsons, ifllevselcili¤i
D ‹ K K A T yap› kavram› ve sistem yaklafl›m› çerçevesinde gelifltirmifltir. Bu nedenle yap›sal ifllevselcilik olarak adland›r›lan yaklafl›m baz› çevrelerde özel olarak Parsons’›n kuram›n› ifade etmek için kullan›labilmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
En kapsaml› biçimini Parsons ve Merton’›n çal›flmalar›nda alm›fl olan ifllevselcilik, 1940’lar
ve 1950’ler boyunca Amerikan sosyolojisindeki bask›n yaklafl›m olAMAÇLARIMIZ
mufltur. Daha sonra ifllevselcilik eski gücünü yitirmeye bafllam›flt›r. 1980’lerden iti-
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
5
baren ifllevselcilik J.C. Alexander ve Paul Colomy gibi kuramc›lar taraf›ndan gelifltirilen ve “yeni ifllevselcilik” ad›yla an›lan yaklafl›mla yeniden güçlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bununla birlikte Parsons’un sistem yaklafl›m› ile bütünleflik olarak gelifltirdi¤i yap›sal ifllevselci yaklafl›m›n›n ifllevselcilik içerisinde yer alan en etkili yaklafl›m oldu¤u kabul edilir. Hatta günümüzde ifllevselcili¤in Talcott Parsons’la eflanlaml› oldu¤unu ileri sürenler dahi vard›r (Haralambos ve Holborn, 1995:871). Parsons’›n yaklafl›m›n› bu kadar etkili k›lan sistem yaklafl›m›na, di¤er ad›yla genel sistem teorisine k›saca de¤inmek, Parsons’›n düflüncelerini anlamak aç›s›ndan faydal› olacakt›r.
Genel Sistem Teorisi ve Sistem Kavram›
‹fllevselci yaklafl›m, genel olarak Genel Sistem Teorisi’nin bir alt türü olarak kabul
edilmektedir (Collins, 1988:54). Genel sistem teorisinin kurucular›ndan kabul edilen Spencer, astronomi, biyoloji ve psikoloji gibi çeflitli bilim dallar›nda ayn› temel
ilkenin geçerli oldu¤unu, varl›klar›n belirsiz, tutars›z bir homojenlik halinden belirli ve tutarl› bir heterojenli¤e do¤ru evrildi¤ini belirtmifltir. Spencer’a göre bu evrimsel yasa, her tür sistemi anlamak için bir anahtard›r (Collins, 1988:47).
Sistem teorisine önemli katk›larda bulunan Von Bertalanffy da Spencer’a benzer flekilde Genel Sistem Kuram›’n›n özel türden sistemler için de¤il, genel olarak
bütün sistemlere uygulanan evrensel ilkeleri içeren bir kuram oldu¤unu belirtmektedir. Konusu bütün sistemler için geçerli olan birtak›m ilkelerin türetilmesi ve formüle edilmesi olan Genel Sistem Teorisi, toplumsal bilimleri do¤a bilimlerine indirgemeden do¤a bilimleriyle toplumsal bilimleri bütünlefltirmeyi, farkl› bilim dallar› aras›nda karfl›l›kl› iletiflim ve bilgi al›flveriflini art›rmay› amaçlayan bir teoridir
(Poloma, 1993:154-5). Von Bertalanffy, sistemlerin temel ilkeleri üzerinde çal›flarak
bu ilkeleri sadece fiziksel dünyaya de¤il, toplumsal ve kültürel dünyaya da uyarlanabilecek flekilde geniflletmifltir (Collins, 1998:47). Bilimsel ilkelerin sadece fizi¤in
mekanik ilkelerinden oluflmamas› gerekti¤ini, bilinç ve amaç gibi insani uygulamalar› da içerecek flekilde geniflletilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Von Bertalanffy’a
göre bu geniflletme, sistem kavram›n›n yeni ve geniflletilmifl bir tan›m›n› içeren Sibernetik teorisinin temel ilkelerinin kabul edilmesiyle mümkün olacakt›r.
Bu çerçevede en genel flekilde tan›mlayacak olursak bir sistemin, birbirine ba¤lanan parçalara sahip olan bir bütün oldu¤unu söyleyebiliriz. Sistemin parçalar›
canl› ya da cans›z olabilir, aralar›ndaki iliflki de somut veya soyut bir iliflki olabilir.
Bu sistemin, yap›s›na ba¤l›d›r. Örne¤in biyolojik bir sistemin parçalar› organlar
olabilir, bu durumda bu parçalar aras›nda fiziksel bir ba¤lant› ve iliflki söz konusu
olacakt›r. Di¤er taraftan örne¤in bilgisayar da bir sistemdir, ama bu sistemi devreler, yani cans›z parçalar meydana getirir ve bu parçalar aras›ndaki ba¤lant› elektrik
ak›m›yla sa¤lan›r. Bir sistemin parçalar› duygular, düflünceler veya davran›fllar da
olabilir. Bu durumda parçalar aras›nda iletiflim anlam iflaretleriyle, simgelerle ya da
kavramsal iliflkilerle kurulabilir.
Sistemler aç›k ya da kapal› olabilirler. E¤er bir sistemin parçalar› sadece kendi
çevreleriyle iliflkiye giriyor, daha genifl çevreyle iliflkiye girmiyorsa, bu sistem kapal› sistem olarak adland›r›l›r. Hem kendi çevreleriyle hem de daha genifl çevreyle iliflkiye giren parçalardan oluflan sistemler ise aç›k sistemler olarak adland›r›l›rlar (Collins, 1988:47-49). Kapal› sistemler kendisi d›fl›ndaki sistemlerden etkilenmezler ve d›flar›dan herhangi bir kaynak almazlar. Aç›k sistemler ise kendi d›fllar›ndaki sistemlerle iliflkiye girer, d›flar›dan kaynak al›r ve çevrelerinden etkilenirler.
Sibernetik genel olarak
kendi kendini kontrol
edebilen karmafl›k sistemler
teorisi olarak
tan›mlanmaktad›r.
6
Modern Sosyoloji Tarihi
ÖRNEK
Sistem, karfl›l›kl› olarak birbiriyle iliflkili bir dizi parçadan oluflur. Örne¤in bir ülkenin siyaset sistemini ele al›rsak; bu sistemin parçalar› aras›nda seçmenler, parlamento, hükümet ve siyasal partiler say›labilir.
‹fllevselcili¤in Genel Özellikleri
‹fllevselcilik, baflta Parsons ve Merton olmak üzere çok say›da kuramc›n›n katk›da
bulunarak oluflturdu¤u ve gelifltirdi¤i bir yaklafl›md›r. Kuramc›lar›n özgün katk›lar›n› incelemeden önce bu yaklafl›m›n genel özellikleri üzerinde durmak faydal›
olacakt›r. ‹fllevselci¤in temel kavramlar› ve genel özellikleri flu flekilde s›ralanabilir
(Haralambos ve Holborn, 1995: 868-9; Swingewood, 1998: 272-274):
I- ‹fllevselci yaklafl›m›n en temel kavramlar› aras›nda sosyal sistem, toplumsal
yap›, toplumsal kurum, ifllev ve ifllevsel aç›klama oldu¤u söylenebilir. Bu kavramlar› k›saca tan›mlayal›m.
a) Sosyal sistem, en genel düzeyde toplum taraf›ndan temsil edilen ve birbirleriyle iliflkili olan parçalardan (yani toplumsal kurumlardan) oluflan örgütlü bir yap›d›r.
b) Toplumsal yap› toplumun parçalar›n›n, yani toplumsal kurumlar›n ifllevsel
olarak birbirileriyle iliflki kurduklar› belirli bir düzen, di¤er bir deyiflle birbirileriyle iliflki kurma biçimleridir.
c) Toplumsal kurum, toplumsal iliflkilerin istikrarl› ve düzenli hale gelmesi,
kolay de¤iflmeyen, genifl çapl›, örgütlü, tekrarlanan davran›fl kal›plar› haline
dönüflmesidir. Örne¤in aile, ekonomi, din, e¤itim birer toplumsal kurumdur, bunlar›n hepsi belirli davran›fl kal›plar›ndan oluflur. ‹fllevselci yaklafl›ma
göre toplumsal kurumlar ve bu kurumlar aras›ndaki iliflkiler ve toplumu
oluflturan temel yap› tafllar›d›r ve toplumun yap›s›n› belirlerler, bu nedenle
bir toplum incelenirken öncelikle bu iliflkilere bak›lmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹fllev sözcü¤ü sözlük
anlam›yla herhangi bir fleyin
genel anlamda gördü¤ü ifl
S oluflturdu¤u
O R U
veya
etkidir,
ama ifllevselcilik yaklafl›m›
içinde herhangi bir fleyin
ifllevi,
D ‹ KbuKfleyin
A T sistemin
gerekliliklerini karfl›lamak
için yapt›¤› katk›ya verilen
isimdir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ÖRNEK
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Toplumsal kurumlar
SIRA S‹ZDEaras›ndaki iliflki toplumun yap›s›n› nas›l belirleyebilir? Bir örnek
vermeye çal›fl›n›z.
D Ü fi Ü N Eyaklafl›mda
L‹M
d) ‹fllevselci
ifllev kavram›, parçan›n bütünle iliflkisini ifade eder.
‹fllevselcilikte herhangi bir fleyin ifllevi, sistemin gerekliliklerini karfl›lamak
için yapt›¤›
S O R U katk›d›r. Toplumun parçalar›, bu gereklilikleri karfl›lad›klar› ve
sistemin varl›¤›n› sürdürmesine katk›da bulunduklar› sürece ifllevseldirler.
Örne¤in aile kurumu, toplumun devaml›l›¤›na üreme ve toplumsallaflma iflD‹KKAT
levleri ile katk›da bulunur.
e) ‹fllevselcilik, toplumlar›n incelenmesinde ifllevsel bir aç›klama yap›lmas› geSIRA savunur.
S‹ZDE
rekti¤ini
‹fllevsel aç›klama, bir toplumsal olgu ya da eylemin sonuçlar› itibar›yla toplumsal istikrar ve bütünlü¤ün korunmas›na yapt›¤› katk› aç›s›ndan de¤erlendirilmesidir.
N N
AMAÇLARIMIZ
‹fllevselcili¤e göre e¤itim kurumunun temel ifllevlerinden baz›lar›, bireylere toplumun normKve‹ de¤erlerini
ö¤reterek ailede bafllayan toplumsallaflman›n devam›n›
T A P
sa¤lamak ve üretime kat›lacak e¤itimli bir ifl gücü yetifltirmektir.
II- ‹fllevselcili¤i,
bir bütün olarak gören di¤er bütüncül yaklafl›mlardan
T E L E V ‹ Z Y Otoplumu
N
ay›ran temel özellik, parçalar›n bütünle iliflkisine verilen önemdir. Örne¤in insan
bedenini ve bu bedenin parçalar› olan organlar› düflünelim. Kalbin ya da akci¤er‹NTERNET
7
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
lerin iflleyiflini anlayabilmek için bu organlar› bedenin içindeki halleriyle, di¤er organlarla iliflkileri çerçevesinde görmemiz ve bu organlar›n bedenin hayatta kalabilmesi için hangi ifllevleri gördüklerini anlamam›z gerekir. ‹fllevselcilere göre t›pk›
bu örnekte oldu¤u gibi toplumun herhangi bir parças›n›n anlafl›lmas› da di¤er
parçalarla iliflkisi çerçevesinde ve daha da önemlisi bütün olarak toplumun süreklili¤inin sa¤lanmas›nda gördü¤ü ifllev aç›s›ndan anlafl›labilir. Yani toplumun her
bir parças›n›n anlam›, sistem için yerine getirdi¤i ifllevde, bütünle olan iliflkisinde
ortaya ç›kar ve ancak bu iliflki çerçevesinde anlafl›labilir. Aile, din, ekonomi gibi
toplumsal kurumlar izole olmufl birimler de¤il, sosyal sistemin parçalar›d›rlar ve bir
bütün olarak sisteme yapt›klar› katk› aç›s›ndan anlafl›l›rlar.
III- ‹fllevselci yaklafl›m, sosyal sistemleri bir arada tutan›n ne oldu¤u, nas›l muhafaza edildikleri, toplumsal düzenin nas›l kuruldu¤u, nas›l sürdürüldü¤ü, bir
toplumda istikrar›n temel kaynaklar›n›n neler oldu¤u gibi toplumun do¤as› hakk›nda genifl çapl› teorik sorular sorar. Bireysel düflünceler, anlamlar ya da yorumlarla fazla ilgilenmez, bunlar›n yerine toplumsal yap› üzerinde durur. ‹fllevselci
yaklafl›m, yap›salc› sosyoloji gelene¤inin alt›nda yer alan ve kökleri pozitivizme
kadar uzanan makro bir teoridir, yap›sal ifllevselcilik olarak adland›r›lmas›n›n
nedeni budur.
‹fllevselcilik neden bireylerin belirli davran›fllara atfettikleri anlamSIRA
veyaS‹ZDE
yorumlarla ilgilenmez? Aç›klamaya çal›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M yani mevIV- ‹fllevselci yaklafl›m, toplumsal düzene de¤er uzlafl›m› arac›l›¤›yla
cut toplumsal düzeni meflrulaflt›ran birtak›m ilkelerle ulafl›laca¤›n› varsayar. Bireyler, içinde yaflad›klar› toplumun davran›fl kal›plar›n›, norm ve de¤erlerini
toplumS O R U
sallaflma veya sosyalleflme olarak adland›r›lan süreçte ö¤renir ve içsellefltirirler.
Toplumsallaflma sürecinde birey, aile, kitle iletiflim araçlar›, ö¤retmenler, arkadaflD‹KKAT
lar gibi çeflitli arac›larla toplumsal normlar›, de¤erleri ve inançlar› ö¤renerek içsellefltirir. ‹fllevselcili¤e göre toplum, bütün üyelerin içsellefltirdikleri bu de¤erler üzeSIRAsayesinde
S‹ZDE
rine, yani de¤er uzlafl›m› üzerine kurulur ve varl›¤›n› bu de¤erler
sürdürür. Böylece ifllevselciler, her toplumun, sosyalleflme sürecinde bireyler taraf›ndan
içsellefltirilen uzlafl›ya dayal› genifl çapl› bir de¤erler dizisi üzerine kuruldu¤unu,
AMAÇLARIMIZ
sürdürüldü¤ünü ve yeniden üretildi¤ini savunurlar.
V- ‹fllevselci yaklafl›m, toplumu ortak ç›karlar çerçevesinde birbiri ile uyumlu
ifllevsel iliflkiler gelifltirmifl parçalardan oluflan, düzenli ve Kdengede
olan bir
‹ T A P
sistem olarak görür. Bu nedenle de bir konsensüs (uzlaflma) yaklafl›m› olarak
adland›r›lmaktad›r.
VI- Sistem, ifllevselcilikte son derece merkezî bir kavramd›r. Yukar›da da de¤inTELEV‹ZYON
di¤imiz gibi ifllevselci yaklafl›m toplumu düzenli ve dengeli bir sistem olarak görmektedir. Sistemlerin temel özellikleri özetle flunlard›r:
a) Sistem, bir araya gediklerinde bir bütün meydana getiren, birbirine ba¤›ml›
T E R Noluflur.
ET
ve birbiriyle iliflkili parçalardan (sosyal yap›, kurum, rol‹ Ngibi)
b) Sistemin tüm parçalar›, bir düzen içinde bütünün sorunsuz bir flekilde ifllemesi için çeflitli ifllevleri yerine getirirler.
c) Sistemler statik (dura¤an) bir durumda olabilecekleri gibi, bir de¤iflim sürecinin içinde, yani dinamik bir durumda da olabilirler.
d) Sistem ile sistemin do¤al (d›fl) çevresi birbirinden ayr›d›r. Sistemler çevreleriyle olan s›n›rlar›n› korurlar ancak çevrelerine de uyum sa¤larlar.
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
‹fllevselcili¤e göre toplumun
temelinde, toplum
SIRAüyeleri
S‹ZDE
taraf›ndan paylafl›lan norm
ve de¤erler yer almaktad›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Modern Sosyoloji Tarihi
‹fllevselcili¤e göre toplum,
toplumsal
sistemin
SIRA S‹ZDE
yaflamas›, varl›¤›n›
sürdürmesi ve evrimini
devam ettirebilmesi için
gerekli
D Ü fi Üolan
N E Lçeflitli
‹M
ihtiyaçlar› karfl›layan
kal›plaflm›fl ögelerden
meydana
S O R gelen
U bir
bütündür.
e) Sistemin parçalar› da birbirleriyle uyum içindedir, bu parçalardan biri di¤erleriyle belirgin bir flekilde çat›fl›rsa, di¤er parçalar buna uyum sa¤larlar.
f) ‹fllevselci yaklafl›ma göre toplum da dahil olmak üzere bütün sistemlerin
amac›, denge durumuna ulaflmak ve dengelerini korumakt›r. Denge durumundaki toplum, çat›flman›n olmad›¤›, herkesin kendi rollerinden ne beklendi¤ini bildi¤i ve bu beklentilerin sürekli olarak karfl›land›¤› bir toplumdur. Toplumun parçalar› bu dengeyi korumak, toplumun denge halindeki
do¤al iflleyiflini sürdürmek amac›yla ifllev görürler. Ancak sistemin bütün
parçalar› her zaman mükemmel bir flekilde birleflmez, zaman zaman bütünleflmedeki sorunlar nedeniyle gerilimler ve toplumsal sapma meydana gelir.
VII- ‹fllevselcili¤e göre nas›l bir organizman›n hayatta kalabilmesi için karfl›lanmas› gereken temel gereksinimleri varsa, toplumun da mevcudiyetini sürdürebilmesi için karfl›lanmas› gereken baz› temel gereksinimleri vard›r. Toplumun mevcudiyetini sürdürebilmesi için karfl›lanmas› gereken bu ihtiyaçlar bütün toplumlar
için geçerli kabul edilir ve “ifllevsel zorunluluklar” ya da “ifllevsel ön gereklilikler”
olarak adland›r›l›rlar. Genel olarak kabul edilen ifllevsel zorunluluklar aras›nda, biSIRA S‹ZDEasgari düzeyde iliflki kurmalar›, rol farkl›laflmas› ve rollerin dareylerin çevreleriyle
¤›t›lmas›, iletiflimin sa¤lanmas›, ortak hedeflerin belirlenmesi, hedeflere ulaflmak
için kullan›lacak araçlar›n düzenlenmesi, toplumsallaflma, duygusal tav›rlar›n düD Ü fi Ü N E L ‹ M
zenlenmesi ve sapk›n davran›fllar›n kontrol alt›na al›nmas› say›labilir. Toplumsal
sistemi meydana getiren parçalar da sistemin bu ihtiyaçlar›n› karfl›lad›kO R U sahiptirler.
lar› ölçüdeSöneme
‹fllevselcilik yaklafl›m›nda
ifllevsel zorunluluklar›n her toplum için geçerli oldu¤u varsay›D‹KKAT
m›, bütün toplumlarda bu ifllevsel zorunluluklar› yerine getiren aile, e¤itim, din, toplumsal tabakalaflma gibi toplumsal kurumlar›n ve ögelerin kaç›n›lmaz olarak var oldu¤u düSIRA S‹ZDE
flüncesine neden olmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
KD Ü‹fi ÜT N AE L P‹ M
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
3
‹fllevselcili¤e
göreS‹ZDE
toplumun bütün parçalar›n›n belirli gereksinimleri ve bu gereksinimler
AMAÇLARIMIZ
SIRA
çerçevesinde belirlenmifl belirli ifllevleri vard›r. Kendi toplumunuzdan bu durumu yans›tan bir örnek vermeye çal›fl›n›z.
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M
P
Özetlemek gerekirse ‹fllevselcilik, toplumsal düzenin nas›l kuruldu¤unu
ve sürdürüldü¤ünü,
toplumda istikrar›n temel kaynaklar›n›n neler olduS O R U
T E L E Vkoymaya
‹ZYON
¤unu ortaya
çal›flan, anlamlar ya da yorumlardan çok toplumsal yap›yla ilgilenen, yap›salc› sosyoloji gelene¤i içinde yer alan ve kökleD‹KKAT
ri Pozitivist gelene¤e uzanan makro ölçekli bir yaklafl›md›r. Toplumu, birbiri ile uyumlu ifllevsel iliflkiler gelifltirmifl ve ifllevsel bir birlik/bütünlük halin‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
de birleflmifl
bir dizi parçadan oluflan, düzenli ve dengede olan bir sistem olarak
görür. Baflka bir deyiflle, parçalar aras›nda ç›kar çat›flmas›ndan ziyade ç›kar birli¤i
söz konusudur. ‹fllevsel birlik halinde bütünleflmeden tüm parçalar olumlu anlamAMAÇLARIMIZ
da etkilenirler. ‹fllevselci yaklafl›ma göre sistemi oluflturan parçalar›n tümü bütünün sorunsuz bir flekilde ifllemesi için çeflitli ifllevleri görmektedir. Toplumun her
bir parças›n›n
K ‹ anlam›,
T A P sistem için yerine getirdi¤i ifllevde, bütünle olan iliflkisinde
ortaya ç›kar ve ancak bu iliflki çerçevesinde anlafl›labilir. Bu nedenle bu parçalar,
toplumun süreklili¤ine yapt›¤› katk›, gördü¤ü ifllev aç›s›ndan analiz edilmeli, yani
ifllevsel analiz
T E L E Vyap›lmal›d›r.
‹ZYON
N N
‹NTERNET
9
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
Comte, Spencer ve Durkheim’›n ‹fllevselcili¤e Katk›lar›
N
A M A Ç
2
Comte, Spencer, Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brown’un ifllevselcili¤in geliflimindeki katk›lar›n› de¤erlendirebilmek.
Comte, ifllevselci yaklafl›m için gerekli olan uzlaflmac› bak›fl aç›s›n› gelifltirmifl, toplumlar› tümleflik bütünler ya da sosyal sistemler olarak görmüfl ve toplumlar
üzerinde çal›flman›n en uygun yolunun do¤a bilimlerinin yöntemlerini kullanmak
oldu¤unu ileri sürmüfltür. Böylece ifllevselcili¤in temellerini atm›flt›r. Comte’un düflünceleri Spencer taraf›ndan gelifltirilmifltir. Spencer toplumlar›n birer sistem olarak ele al›nmas› gerekti¤ini savunmufl, bunu aç›klamak için de toplumlarla biyolojik organizmalar aras›ndaki benzerlikleri vurgulam›flt›r. Spencer’a göre bütün di¤er
yaflam biçimleri gibi toplumlar da onlar› oluflturan aile, politika, din ve e¤itim gibi
parçalar ve bu parçalar aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkiler aç›s›ndan analiz edilmelidir.
Comte gibi Durkheim da toplumlar› karfl›l›kl› iliflki içindeki sosyal ögelerden
oluflan sistemler olarak görmektedir. Durkheim’a göre bu sosyal sistemler ahlaki
varl›klard›r. Comte ve Spencer’›n da paylaflt›¤› bu görüflü ilk kez aç›kça vurgulayan
Durkheim olmufltur. Durkheim’a göre bu, toplumlar›n indirgenemez bir özelli¤idir
ve temel bir varsay›md›r (Cuff vd., 1989:30-31). Durkheim bu nedenle toplumsal
olgular›n ifllevlerinin de ahlaki oldu¤unu göstermeye çal›flm›flt›r. Toplumsal ifllevler, ahlak temelinde bütün toplumun kolektif vicdan›n› somutlaflt›rmakta, toplumsal kurumlar da toplumsal dayan›flman›n hedeflerine ulaflmak üzere ifllemektedir
(Swingewood, 1998: 266).
Özetle Durkheim da toplumu bir bütün olarak tan›mlam›fl, bu bütünün parçalar›n›n toplumsal kurumlar oldu¤unu, bu kurumlar›n ahlaki nitelikteki ifllevlerinin
de toplumsal dayan›flmay›, istikrar› ve dengeyi sa¤lamak oldu¤unu savunmufltur.
Durkheim bu nedenle sosyolojik yönteminde, nedensel çözümlemenin yan› s›ra
ifllevsel çözümlemenin de gereklili¤ini vurgulam›fl ve toplumsal süreçler ile toplumsal kurumlar›n, toplumsal sistemin ihtiyaçlar›na uygun olan ifllevlerini analiz etmifltir. Bu çerçevede örne¤in, din kurumu toplumun düzgün bir flekilde ifllemesini organize etmektedir. Ona göre ifl bölümü de toplumsal dayan›flman›n geliflip
güçlenmesine katk›da bulunmaktad›r. Durkheim, toplumsal ifllevlerin ahlaki disiplin olmadan var olamayaca¤›n› ileri sürer. Bütün toplumlar›n zorunlu bir ahlak gelifltirdi¤ini, bu ahlak›n toplumun düzgün bir flekilde ifllemesi aç›s›ndan zorunlu oldu¤unu savunur. Durkheim, toplumsal kurumlar›n toplumsal dayan›flma amac›na
yönelik ifllediklerini göstererek toplumsal olgular›n ifllevlerinin ahlaki bir nitelik tafl›d›¤›n› göstermeye çal›flm›flt›r. Bu çerçevede toplumsal olgular› incelerken bu olgular›n sadece nedenlerini de¤il, genel uyumun kurulmas›na katk›da bulunan ifllevlerini de göstermeye çal›flm›flt›r (Swingewood, 1998:154-6; 265-6).
Sosyal Antropolojide ‹fllevselcilik
Yirminci yüzy›l bafllar›nda özellikle ‹ngiliz antropologlar, endüstri öncesi küçük ölçekli toplumlar› incelerken ifllevsel analizi kullanarak ifllevselci yaklafl›ma katk›da
bulunmufllard›r. Malinowski (1884-1942) ve Radcliffe-Brown (1881-1955) bu aç›dan özellikle öne ç›kan antropologlar olarak kabul edilirler (Cuff vd., 1989: 38). Bu
antropologlar Pasifik bölgesindeki baz› adalarda yaflayan kabile topluluklar›n› inceledikleri çal›flmalar›nda yap›sal ve sistemci analizi savunmufl, inceledikleri toplumlardaki kurumlar›n veya geleneklerin kayna¤›n›n ne oldu¤unu irdelemekten
Durkheim’›n, toplumsal
olgular›n incelenmesinde
hem nedensel hem de
ifllevsel analiz yap›lmas›
gerekti¤ini savundu¤unu
hat›rlayal›m.
Durkheim için ahlaki düzen
bir zorunluluktur ve
toplumsal olgular›n ifllevleri
de ahlaki bir nitelik tafl›r.
10
Modern Sosyoloji Tarihi
çok, parçalar›n bütünle iliflkisine odaklanm›fl ve bu kurum ve geleneklerin daha
genel ba¤lama nas›l uyum sa¤lad›¤›n› incelemifllerdir (Swingewood, 1998:267).
Malinowski toplumlar›n sosyal sistemler olarak görülebilece¤i görüflünü kabul
etmifl ve karfl›l›kl› olarak iliflkili ögelerden oluflan bu sistemlerin bütün insanlar›n
temel ihtiyaçlar›ndan kaynakland›¤›n›, bu ihtiyaçlar nedeniyle olufltu¤unu ileri sürmüfltür. Bütün insanlar›n yiyecek, bar›nak, korunma gibi ihtiyaçlar› oldu¤unu varsayan Malinowski, bu ihtiyaçlar› karfl›lamak için giriflilen çeflitli etkinliklerin (yiyecek üretme ve da¤›tma, bar›nma, üreme) yap›ld›¤›n›, ancak bu etkinliklerin gerçeklefltirilebilmesi için de ikincil baz› ihtiyaçlar›n do¤du¤unu belirtir. Bu etkinlikleri gerçeklefltirmek için insanlar›n iletiflim kurmas›, iflbirli¤i yapmas›, kendi aralar›nda meydana gelebilecek çat›flmalar› önlemeleri gerekir; bu ihtiyaçlar› karfl›lamak için de dil, kurallar, normlar geliflir. Daha sonra ise bu yeni gelifltirilen ögeleri bütünlefltirecek yönetici kurumlara ihtiyaç duyulur ve bu nedenle de toplumsal
kurumlar geliflir. ‹flte bu düflünce nedeniyle Malinowski toplumu, insan do¤as›n›n
yaratt›¤› bütünleflik ve iflbirlikçi bir sistem olarak görür, çünkü bu sistemin temelinde insan do¤as›ndan kaynaklanan temel ihtiyaçlar yer almakta insanlar bu ihtiyaçlar› karfl›layabilmek için iflbirli¤ine girmektedirler. Bu çerçevede Malinowski’ye
göre toplumun her özelli¤inin karfl›lad›¤› bir ihtiyaç ve yerine getirdi¤i bir ifllev
vard›r, bu ihtiyaçlar›n ve ifllevlerin neler oldu¤unu ortaya ç›karmak ve böylece ifllevi incelenen kültürel ögeyi aç›klamak ise araflt›rmac›n›n görevidir (Cuff vd., 1989:
39). Malinowski’ye göre örne¤in büyü, ilkel toplumlarda ifllek uygarl›¤›n di¤er
ögelerinin karfl›layamayaca¤› bir toplumsal ihtiyac› karfl›lad›¤› için vazgeçilmez bir
ifllevi yerine getirmekte, cenaze törenleri de yap›sal süreklili¤in korunmas›na katk›da bulunmaktad›r (Swingewood, 1998:267).
Radcliffe-Brown da kültürlerin ve geleneklerin tarihsel geçmifllerini ve kökenlerini aramay› b›rakarak her kültürün genel yasalar›n›n ve ifllevlerinin oldu¤unu ve
bunlar›n ifllevsel aç›dan birbiriyle iliflkili bir sistem oluflturdu¤unu savunmufltur
(Swingewood, 1998:267). Ona göre bir toplumsal sistem ifllevsel bir birlik, bir bütündür ve bu bütünün parçalar› asgari bir uyum içerisinde, çözülemeyecek kal›c›
çat›flmalar yaratmadan bir arada ifllemektedir. Bu çerçevede kültür de bir bütündür, kültüre ait bir inanc› ya da gelene¤i aç›klamak için bu ögeleri ifllevsel olarak
sistemin (kültürün) yap›s›na ba¤layan bir analiz yapmak gerekir (Swingewood,
1998: 268). Radcliffe-Brown toplumu, sosyal yap›n›n birbiriyle iliflkili ögelerinden
meydana gelen bir sistem olarak, toplumsal yap›y› da normatif iliflkiler a¤› olarak
tan›mlamakta ve bu normatif iliflkilerin, bir ortak de¤er sistemi içinde var oldu¤unu savunmaktad›r. Di¤er bir deyiflle Radcliffe-Brown, bir toplumun meydana gelebilmesi için üyelerin baz› ortak de¤erlere sahip olmas› gerekti¤i konusunda Durkheim’a kat›lmaktad›r. Radcliffe-Brown, Andaman adalar›nda yaflayan kabileler üzerinde yapt›¤› çal›flmalarda Durkheim’›n, ayinlerin temel ifllevinin toplumsal bütünleflmeyi güçlendirerek toplumun devaml›l›¤›n› sa¤lamaya yard›m etmek oldu¤u
fleklindeki görüflünü s›namaya çal›flm›flt›r (Cuff vd., 1989: 40).
11
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
TALCOTT PARSONS VE YAPISAL ‹fiLEVSELC‹L‹K
Talcott PARSONS (1902 - 1979)
Talcott Parsons, 1902 y›l›nda A.B.D.’de (Colorado
Springs) entelektüel ve e¤itimli bir ailede dünyaya
gelmifltir. Parsons lisans e¤itimini tamamlad›ktan
sonra Harvard Üniversitesi’nde öldü¤ü y›l olan
1979 y›l›na kadar ders vermifltir. 50 y›l› aflk›n süre
boyunca 150’den fazla kitap ve makale yazm›fl olan
Parsons’›n en önemli eserleri Toplumsal Eylemin
Yap›s› (1937) ve Toplumsal Sistem (1951) olarak
gösterilebilir. Parsons’›n 1950’lerden 1960’lara dek
Amerikan sosyolojisinin en önemli ve bask›n figürü oldu¤u kabul edilmektedir. ‹fllevselcili¤e yapt›¤›
katk›lardan ötürü ifllevselcilik s›kl›kla Parsons’›n
çal›flmas›n› ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Kendisinin ölümünden sonra Parsons’›n teorisi, Robert
Merton, Kingsley Davis, Neil Smelser, Harold Garfinkel gibi çok say›da ö¤rencisi taraf›ndan gelifltirmeye çal›fl›lm›flt›r (Ritzer, 2008:2389; Slattery, 1991: 240, Haralambos ve Holborn, 1995: 871).
Parsons sosyolojinin kurucular›n›n farkl› görüfllerini birlefltirerek bütüncül bir
sosyoloji teorisi gelifltirmeye, özellikle Weber’in bireycili¤i ile Durkheim’›n bütüncülü¤ünü bütünlefltirmeye çal›flm›flt›r. Amerikan sosyolojisinde kendisinden önce
bask›n olan bireyci anlay›fla karfl›l›k kendi yap›sal ifllevselci sistem kuram› çerçevesinde toplumu bir sistem olarak ele alm›flt›r. Parsons’›n çal›flmalar›n›n genel olarak; (a) toplumsal eyleme odaklanan çal›flmalar›, (b) yap›sal ifllevselci yaklafl›m›
ve (c) modern sitsem kuram› olmak üzere üç evrede incelenebilece¤i ileri sürülmektedir (Poloma, 1993:148). Bu ünitede de Poloma’n›n yapt›¤› s›n›fland›rma takip edilerek Parsons’›n çal›flmalar› üç evre fleklinde ele al›nacakt›r.
Parsons’›n Birinci Evresi: Toplumsal Eylem
Parsons kariyerinin ilk dönemlerinde özellikle Durkheim, Marshall, Pareto ve Weber’den etkilenmifl, Toplumsal Eylemin Yap›s› (1937) adl› eserinde bu kuramc›lar›n
düflüncelerini sentezleyerek tek bir kuramda bütünlefltirmeye çal›flm›flt›r (Poloma,
1993:148). Parsons’›n eylem anlay›fl›, özellikle çal›flmalar›n›n ilk evresinde Weber’in tan›mlad›¤› rasyonel toplumsal eylemle paralellik göstermektedir. Hat›rlayacak olursak Weber sosyolojiyi “Toplumsal eylemin yönü ve sonuçlar› hakk›nda nedensel bir aç›klamaya ulaflmak için onu yorumlayarak anlamaya çal›flan bir bilim.”
olarak tan›mlam›flt›r ve böylece sosyolojinin konusu olarak toplumsal eylemi belirlemifltir. Weber, ça¤dafl toplumda eylemin rasyonel olma e¤iliminde oldu¤unu ileri sürmektedir. Eylemin rasyonel olmas›, en uygun araçlarla sonuca ve amaca ulaflmak anlam›na gelmektedir.
Parsons’a göre eylemler, yaflayan organizmalar olan insanlar›n davran›fllar›ndan türerler. Yaflayan organizmalar olarak insanlar kendi zihinleri içinde oldu¤u
kadar d›fl gerçeklikle de etkileflime girerler. Bir davran›fl›n eylem haline gelmesi
için; (a) davran›fl›n beklenen bir amaca yönelik olmas›, (b) toplumun norm ve de¤erleri taraf›ndan düzenlenmifl olmas›, (c) enerji, çaba ya da motivasyon yat›r›m›
Resim 1.1
12
Aktör eylemde bulunurken
eylemin kendi ihtiyaçlar›n›
karfl›lay›p karfl›lamamas›na
bakarak tercihte
bulunuyorsa motivasyonel
yönelim, toplumun norm ve
de¤erlerini düflünerek
tercihte bulunuyorsa de¤er
yönelimi söz konusudur.
Modern Sosyoloji Tarihi
içermesi ve (d) belirli bir durumda gerçekleflmesi gerekir (Chaudry ve Venugopal,
2004:14-15). Örne¤in derse girmek için bisikletle okula giden bir ö¤renciyi düflünelim. Ö¤renci, derse girmek için okula gitmeyi amaçlamaktad›r, bu davran›fl da
toplumdaki norm ve de¤erlere uygundur. Davran›fl belirli bir durumda gerçekleflmektedir, ö¤renci bisiklet üzerinde yoldad›r. Bisikleti kullanmak ve amac›na ulaflmak için hem fiziksel olarak enerji sarf etmekte, hem de bisiklete binme becerisini kullanmaktad›r.
Parsons’a göre sosyal sistemde eylemler rol temelinde örgütlenirler. Rol, aktörlerin di¤er aktörlerle etkileflime girmesini gerektirir ve bireyin eylemini bir bütün olarak eylem sistemi ile birlefltiren temel birimdir. Rolün ilk
ögesi, rol beklentisidir. Rol beklentisi, aktör ile di¤er aktörler aras›ndaki karfl›l›kl›l›k iliflkisidir. Rollerin ve rol beklentilerinin davran›flsal ve kültürel yönlerini motivasyonel yönelim ve de¤er yönelimi belirler. Di¤er bir deyiflle toplumda her aktörün ikili bir kapasitesi vard›r ve eylemleri de motivasyonlara veya de¤erlere yöneliktir. Motivasyonel yönelimde aktör kendisi, egosu olarak di¤er aktörlerle kendi
amac› do¤rultusunda etkileflime girer ve eylemini d›fl koflullar ve kendi ihtiyaç ve
planlar› do¤rultusunda gerçeklefltirir. Böylece motivasyonel yönelimde aktör di¤er
aktörlerle kendi amac› do¤rultusunda etkileflime girer.
‹kinci yönelim olan de¤er yöneliminde ise aktörün kendisi di¤erlerinin amaçlar› aç›s›ndan bir role sahiptir. De¤er yönelimi de¤er standartlar›na, esteti¤e, eti¤e ve
düflünceye dayan›r. Motivasyonlar eylemi kiflilik sistemine ba¤larken, de¤erler de
kültürel sisteme ba¤lar. Bu nedenle motivasyonel yönelim bireyin yaln›zca dürtülerini ya da psikolojik yönlerini içerirken de¤er yönelimi kültürel sistemi içerir
(Chaudry ve Venugopal, 2004:16-17). Ancak bireysel davran›fl›n psikolojik ve kültürel yönleri birbirleri ile iliflkilidir ve birbirlerine ba¤›ml› oldu¤u için motivasyonel
yönelim ile de¤er yönelimi de birbirinden tamamen izole olmufl de¤ildir, birbirleriyle iliflkilidir. Di¤er bir deyiflle bir aktörün eylemi hem aktörün kendi motivasyonuna hem de de¤erlere yönelik olabilir.
Görüldü¤ü gibi genel olarak toplumsal yap›lara odaklanan bir düflünür olan
Parsons bireysel eylemle ilgilendi¤i ilk dönem çal›flmalar›nda bile as›l olarak bu
eylemleri belirleyebilecek koflullara, di¤er bir deyiflle bireylere yol gösteren toplumsal de¤er ve normlara odaklanmaktad›r. Sosyolojinin toplumsal eyleme oldu¤u
kadar toplumsal yap›ya da önem vermesi gerekti¤ini düflünen Parsons, bu düflüncesini toplumsal eylem anlay›fl›nda ortaya koymakta ve belirli bir toplumsal eylem
biçiminin ortaya ç›kmas› için yap›sal özellikler ve ba¤l›l›k (kolektif yarg›) arac›l›¤›yla bir de¤erin oluflmas› gerekti¤ini ileri sürmektedir (Poloma, 1993:149).
Parsons’›n ‹kinci Evresi: Yap›sal ‹fllevselcilik
Parsons ilk çal›flmalar›nda
toplumsal eyleme
odaklan›rken daha sonra
toplumlar›n yap›s›na ve
ifllevlerine odaklanmaya
bafllam›flt›r.
Parsons’›n çal›flmalar›n›n ikinci evresinde Weber’in etkisinden çok Durkheim ve
Pareto’nun etkisinin görüldü¤ü ve eylemden çok yap›n›n tan›m›na daha fazla a¤›rl›k verildi¤i söylenebilir. Parsons, çal›flmalar›n›n ikinci evresinde Durkheim’›n ifllevsel ve organizmac› bak›fl aç›s›ndan etkilenerek toplumu belirli parçalardan oluflan canl› bir organizma gibi görmekte, Pareto’nun sistem anlay›fl›ndan etkilenerek
de toplumu bir bütün olarak dengede görmektedir. Parsons, çal›flmalar›n›n ikinci
evresinde toplumsal eylemi yaln›zca sosyal sitemlerin kurulmas›nda ifllev gören bir
öge olarak ele alm›fl (Poloma, 1993: 150) ve daha çok Pareto’nun sosyal sistem anlay›fl›n› gelifltirmekle ilgilenmifltir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
S O R U
S O R U
Parsons ilk çal›flmalar›nda toplumsal eyleme odaklan›rken daha sonraD toplumlar›n
yap›s›‹KKAT
na ve ifllevlerine odaklanmaya bafllam›flt›r. 1947 y›l›nda yazd›¤› “Sosyolojik Kuram›n Konumu” adl› yaz›s›nda sosyolojide bir kuram olarak ifllevselcili¤in önemini vurgulam›fl,
SIRA S‹ZDE
1951’de de ifllevselci yaklafl›m aç›s›ndan son derece önemli bir eser olan “Sosyal Sistem”
adl› kitab›n› yay›mlam›fl ve bu eserinde Pareto’nun sosyal sistem anlay›fl›n› gelifltirmeye
çal›flm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
Parsons sosyal sistemi, toplumsal eylemin örgütlendi¤i yollardan biri olarak göK ‹ T A P
rür, eylemlerin yal›t›lm›fl olarak de¤il, belirli kümeler içinde gerçekleflti¤ini
ve bu
eylem kümelerinin de sistemleri oluflturdu¤unu ileri sürer. Parsons dört eylem sistemi oldu¤unu belirtir. Bunlar (a) davran›flsal organizma, (b) kiflilik sistemi,
L E Vbütünse
‹ Z Y O N toplum
(c) sosyal sistem ve (d) kültürel sistemdir. Sosyal sistemT Ebir
taraf›ndan, k›smi ise aile, e¤itim, din kurumu gibi daha küçük üniteler taraf›ndan
temsil edilir (Poloma, 1993:151). Parsons’a göre sosyal sistemin temel birimi statürol bileflimidir. Statü, sosyal sistemdeki yap›sal pozisyondur, rol de bu pozisyonda‹NTERNET
ki aktörün yapt›klar›, gösterdi¤i davran›fllard›r. Bununla birlikte statü ve rol bilefleni, aktörlerin de¤il, sosyal sistemin özelli¤idir ve sosyal sistemin yap› tafllar›ndan
biridir. Sosyal sistem içindeki pozisyonu aç›s›ndan aktör, “düflüncelere ve eylemlere sahip birey olarak de¤il, statü ve rollerden meydana gelen bir bütün fleklinde görülür” (Ritzer, 2008: 243-244). Daha aç›k bir ifadeyle, birey, toplumsal sistemde
statü denilen bir yere/konuma sahiptir ve rol arac›l›¤› ile uygun davran›fllarda bulunarak sistem taraf›ndan bu statüye iliflkin olarak konan normlara uyar.
Parsons’a göre sosyal sistemlerin özellikleri flunlard›r:
(1) Sosyal sistemlerin di¤er sistemlerle uyumlu bir flekilde iflleyebilecek flekilde yap›land›r›lmalar› ve aktörlerinin ihtiyaçlar›n›n ço¤unu karfl›lamalar›
gerekir.
(2) Sosyal sistemler varl›klar›n› sürdürebilmek için (a) di¤er sistemlerden destek görmeye, (b) dile ve (c) üyelerinin yeterli derecede kat›l›mda bulunmas›na ihtiyaç duyarlar.
(3) Sosyal sistemler, potansiyel olarak bozuk olan davran›fllar üzerinde en az›ndan asgari düzeyde kontrol sahibi olmal›, e¤er çat›flma çok y›k›c› hâle gelirse çat›flmay› kontrol alt›na almal›d›r (Ritzer, 2008: 244).
Sosyal sistem tek bafl›na bir sistem midir, yoksa birlikte iflleyen birden
sistemden mi
SIRAfazla
S‹ZDE
oluflur? Toplumun mevcut yap›s›n› düflünerek yan›tlamaya çal›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Parsons’a göre sosyal sistemler her zaman bir dengeye ve istikrara
ulaflma e¤ilimi tafl›rlar. Özellikle çok çeflitli rol ve normlar›n oldu¤u modern toplumda sosyal
sistemin bütünleflmesini sa¤layan ve bütünlü¤ü koruyan dengedir.
kavraS O R Denge
U
m›n› Pareto’dan ödünç alm›fl olan Parsons’a göre, “denge durumundaki bir toplum, çat›flman›n olmad›¤›, herkesin kendisinden, yani kendi rollerinden ne bekD‹KKAT
lendi¤ini bildi¤i ve bu beklentilerin sürekli olarak karfl›land›¤› bir toplumdur”
(Cuff vd., 1989:46). Bu flekilde kusursuz bir denge durumuna ulaflmak pratikte olaSIRA bu
S‹ZDE
nakl› de¤ildir, ama Parsons’a göre bütün toplumlar sürekli olarak
denge durumuna ulaflmak için çaba gösterirler. Di¤er bir deyiflle denge durumu gerçekte ulafl›labilen bir durum olmasa da toplumlar denge durumuna eriflmeye çal›fl›rlar. PeAMAÇLARIMIZ
ki, acaba toplumlar denge durumuna nas›l, hangi araçla ulaflmaya çal›flmaktad›rlar?
Denge durumuna ulaflmak için toplum, toplumsallaflma ve toplumsal kontrol sü-
13
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
14
Modern Sosyoloji Tarihi
reçlerini araç olarak kullan›r. Toplumsallaflma sürecinde bireyler rolleri gere¤i kendilerinden ne beklendi¤ini ö¤renir ve bu beklentileri karfl›layacak flekilde toplumsallafl›rlar. Bireylerin bu rol beklentilerine uymad›klar› durumlarda da toplumsal
kontrol mekanizmas› devreye girer ve rol beklentilerine uymayan bireyleri cezaland›rarak düzeni korumaya çal›fl›r. Di¤er bir deyiflle toplum, düzenini koruyarak
denge durumuna ulaflmaya çal›fl›r. Mükemmel denge durumundaki bir toplumda
toplumun norm ve de¤erleri bireyler taraf›ndan tam olarak içsellefltirilmifl olacakt›r, bu da bireylerin kiflilikleri ile toplumsal yap› aras›nda zorunlu bir iliflki olaca¤›
anlam›na gelir (Cuff vd., 1989:46).
Parsons, çal›flmalar›n›n bu evresinde toplumsal sistemi çözümlemek için bir
araç gelifltirmifltir. Bu araç, eylemi ya da toplumsal sistemdeki rolleri s›n›fland›rmak
için kullan›lan “kal›p de¤iflkenler”dir. fiimdi kal›p de¤iflkenleri inceleyelim.
N
Kal›p De¤iflkenler
AM AÇ
3
Parsons klasik sosyolojideki
ikili toplum tiplemesinden
esinlenerek gelifltirdi¤i kal›p
de¤iflkenler kavram› ile iki
toplum tipi aras›ndaki
ayr›m› befl boyutta
de¤erlendirmeye çal›fl›r.
Genel olarak Parsons’›n
kal›p de¤iflkenler flemas›yla
Tönnies’in cemaat ve
cemiyet tipleri ile
Durkheim’›n mekanik ve
organik dayan›flma tipleri
aras›nda bir benzerlik
görülebilir.
Parsons’›n kal›p de¤iflkenler flemas›n› aç›klayabilmek.
Toplumsal de¤iflme aç›s›ndan Tönnies toplumlar› cemaat ve cemiyet fleklinde,
Durkheim ise mekanik dayan›flmaya dayal› küçük homojen topluluklar ve uzmanlaflm›fl iflbölümünün oldu¤u organik dayan›flmaya dayal› kalabal›k, heterojen toplumlar fleklinde ay›rmaktad›r. Bu ayr›mlar tarihsel de¤il, analitik ayr›mlard›r, yani
tarihin belirli dönemlerine karfl›l›k gelen özellikler olarak görülmemelidirler. Bu
toplum tipleri farkl› de¤erlere sahiptir ve ayn› toplumun farkl› bölümlerinde her
ikisi de görülebilir (Collins, 1988: 64). Parsons, klasik sosyolojide bulunan bu ikili
toplum tiplemesinden esinlenerek toplumlar›n norm ve de¤erlerini s›n›fland›rmak
amac›yla bir flema gelifltirmifltir. “Kal›p de¤iflkenler” olarak adland›r›lan ve iki tip
kal›p de¤iflken grubu içeren bu flema arac›l›¤›yla bütün norm, de¤er, rol ve kurumlar s›n›fland›r›labilir ve toplumlar›n bütünleflme ve denge düzeyleri ölçülebilir. Daha basit bir flekilde ifade edecek olursak, bireyler rollerini oynarken rol beklentilerinin toplumda ne derece kurumsallaflm›fl oldu¤una ve bu rollerin temelinde bulunan norm ve de¤erleri ne derece içsellefltirdi¤ine ba¤l› olarak motivasyonel yönelim ile de¤er yönelimi aras›nda kalarak ikileme düflebilirler; bu durumda bir seçim yapmalar› gerekir. ‹flte kal›p de¤iflkenler flemas›, bireylerin bu durumda seçebilecekleri norm ve de¤erleri iki grup olarak göstermektedir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 19). Di¤er bir deyiflle Parsons bu flemayla iki teorik toplum tipi aras›ndaki yap›sal farkl›laflmay› befl boyutta de¤erlendirerek toplumun yap›s›n› belirleyen kal›p de¤iflkenleri ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Bu bak›mdan modern toplumun yap›sal özelliklerini tafl›mayan küçük topluluklar›n temel de¤er sistemi A tipi
kal›p de¤iflkenlerle nitelendirilir, bu tip kal›p de¤iflkenler duygusal tatmin gibi d›fla vurumcu de¤er ve normlar›n özelli¤idir. Di¤er taraftan endüstrileflmifl ve bürokratikleflmifl modern toplumlar›n temel de¤er sistemi ise amaca ulaflma, görevleri
yerine getirme gibi araçsal de¤er ve normlar›n özelli¤i olan B tipi kal›p de¤iflkenlerle nitelendirilir. Parsons’a göre toplumsal de¤iflme A tipi kal›p de¤iflkenlerden B
tipi kal›p de¤iflkenlere yöneliktir (Cuff vd., 1989:50-51).
15
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
fiekil 1.1
A Tipi Kal›p De¤iflkenler
B Tipi Kal›p De¤iflkenler
Nitelik
Yayg›nl›k
Özgüllük
Duygusall›k
Kolektif yönelim
Performans
Belirlilik
Evrensellik
Duygusal yans›zl›k
Bireysel yönelim
i) Niteli¤e karfl› performans: Bu de¤iflken, bireylerin sahip olduklar› statünün verili statü mü edinilmifl statü mü oldu¤u ile ilgilidir. Nitelik, aktörlerin niteliklerini, özelliklerini vurgularken performans aktörün baflar›lar›n› vurgular. Aktör rolünü ve rolünün getirdi¤i amaçlar› kendi niteli¤ine mi (verilmifl statü), yoksa kendi baflar›s›na ve performans›na m› (kazan›lm›fl statü) atfetmektedir? Örne¤in bir kifli sahip oldu¤u pozisyona ›rk›, etnik durumu ya da cinsiyeti nedeniyle gelmiflse ve
arkadafllar›n› da ayn› ›rktan ya da etnik gruptan seçiyorsa bu nitelik iliflkisine, ›rk
ya da etnik grubuna bakmadan sadece konuflmaktan hoflland›¤› insanlardan seçiyorsa bu performans iliflkisine örnektir.
ii) Yayg›nl›¤a karfl› belirlilik: Bu de¤iflken, bireyin karfl› karfl›ya oldu¤u kifli
ile ilgili genel bir de¤erlendirme mi, yoksa sadece söz konusu iflle ilgili olarak m›
de¤erlendirme yapt›¤› ile ilgilidir. Örne¤in bir doktor hastas› hakk›nda genel bir
de¤erlendirme yapmaz, onunla ilgili toplumsal, mali, siyasal bilgilere sahip olmaz,
doktorun hastaya yönelik davran›fllar› sadece aralar›ndaki iflle s›n›rl›d›r. ‹liflkilerin
bu flekilde yap›lan iflle s›n›rl› olmas› belirliliktir. Di¤er taraftan aile, akrabal›k ya da
arkadafll›k iliflkileri gibi iliflkilerde aktörler birbirleriyle s›n›rl› ve belirli flekilde de¤il, daha genel iliflkilere girerler. Bu ikinci tip iliflkilerde etkileflim herhangi bir iflle s›n›rl› de¤ildir, genifl kapsaml› ve esnektir, bu da yayg›nl›k olarak ifade edilir.
iii) Özgüllü¤e karfl› evrensellik: Bu de¤iflken aktörün kiflileri ve durumlar›
kendisiyle olan özgül iliflkilerine ve duygusal standartlar›na göre mi, yoksa biliflsel
ve evrensel standartlara göre mi de¤erlendirdi¤i ile ilgilidir. Örne¤in eleman arayan bir birey, ifle alaca¤› kifliyi kendi arkadafllar›ndan ya da akrabalar›ndan biri oldu¤u için seçiyorsa özgül de¤erlendirme yap›yor, di¤er taraftan yüksek vas›f düzeyine sahip oldu¤u, ifli iyi yapabilece¤ini düflündü¤ü için seçiyorsa evrensel de¤erlendirme yap›yor demektir.
iv) Duygusall›¤a karfl› duygusal tarafs›zl›k: Bu de¤iflken, aktörün içinde bulundu¤u durumla olan iliflkisini de¤erlendirdi¤i rol davran›fllar›nda görülür. Birey
kendi duygusal tutumlar›n›n davran›fl›n› etkilemesine izin veriyor, yani kendi duygular›n› tatmin etmeye yöneliyorsa duygusall›k, duygular›n› disipline ederek sadece iflin yap›lmas›na odaklan›yorsa duygusal tarafs›zl›k söz konusudur. Toplumdaki birçok rolde bu ikilik karfl›m›za ç›kar, örne¤in anne-çocuk iliflkisinde güçlü bir
duygusall›k vard›r, ama bu iliflki ayn› zamanda disiplini, yani duygusal tarafs›zl›¤›
da gerektirir. Yine de genel olarak anne-çocuk iliflkisi duygusall›k özelli¤ine sahiptir. Di¤er taraftan örne¤in ö¤renci-ö¤retmen iliflkisi, baz› durumlarda duygusall›k
gerektirse de genel olarak duygusal tarafs›zl›k özelli¤i tafl›r.
v) Kolektif yönelime karfl› bireysel yönelim: Bu de¤iflken, bireyin sadece
kendi kiflisel düflünce ve kararlar›na, özel ç›karlar›na m› yöneldi¤i yoksa içinde bulundu¤u grubun ortak ç›karlar›na m› yöneldi¤i ile ilgilidir. Burada önemli olan aktörün ahlaki standartlara ne derece uydu¤udur, çünkü aktörün seçimi kendi doyu-
Kal›p De¤iflkenler
Nitelik, aktörün kim
oldu¤una, performans ise ne
yapm›fl oldu¤una odaklan›r.
Genellik, anne çocuk iliflkisi
gibi birçok amaç ve ç›kar›
kapsayan genifl bir dizi
iliflkiyi; belirlilik ise doktorhasta iliflkisi gibi belirli
amaçlara yönelik s›n›rl›
iliflkileri vurgular.
Parsons, formel örgütlerin ve
modern kurumlar›n hakim
oldu¤u bürokratik
toplumlarda özgüllü¤e karfl›
evrensellik ikileminin günlük
yaflamda sürekli olarak
aktörlerin karfl›s›na ç›kt›¤›n›
belirtmektedir.
Kar›-koca aras›ndaki iliflki
duygusal bir iliflki iken
müflteri ile sat›c› aras›ndaki
iliflki duygusal olarak
tarafs›z bir iliflkidir.
16
Modern Sosyoloji Tarihi
Parsons’a göre bir toplumun
yap›s›n› belirleyen, o
toplumdaki kal›p
de¤iflkenlerdir. Toplumsal
SIRA S‹ZDE
de¤iflme
de kal›p
de¤iflkenlerin ikinci gruba (B
tipine) do¤ru hareketidir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
munu sa¤lasa da bu doyum daha fazla say›da insan›n ve genel olarak toplulu¤un
iyili¤ine olmayabilir. Birey bir dereceye kadar özgeci, fedakâr bir flekilde de davranabilir. Örne¤in sosyalist toplumlardaki kal›p de¤iflken kolektif yönelimdir, kolektif ç›karlar bireylerin kendi kiflisel doyumlar›ndan daha ön plandad›r (Chaudry
ve Venugopal, 2004:20).
Parsons’a göre bu kal›p de¤iflkenler bir toplumdaki rol beklentilerinin do¤as›n›
tan›mlar ve üyelerin ço¤unun rollerini hangi yöne do¤ru seçtiklerini gösterir. Böylece bir bütün olarak sosyal sistemin do¤as› hakk›nda bilgi sa¤lar. Örne¤in bir sosSIRA aile
S‹ZDEiçinde rol beklentileri duygusal, kolektif yönelimli, özgül, niteyal sistem olan
li¤e dayal› ve geneldir. Di¤er taraftan bir ifl örgütünde (ifl örgütleri de sosyal sistemlerdir), Dörne¤in
bir flirkette rol beklentileri duygusal olarak yans›z, birey yöneÜ fi Ü N E L ‹ M
limli, evrensel, baflar›ya dayal› ve belirlidir. Bununla birlikte gündelik yaflamda aktörlerin bu kal›p de¤iflkenler aras›nda yapt›klar› seçimler bu örneklerdeki kadar
O R U
kesin ve netSde¤ildir.
‹kinci s›n›fta Dokudu¤unuz
Toplumsal De¤iflme Kuramlar› adl› kitab›n›zdan da hat›rlayaca‹KKAT
¤›n›z üzere, Parsons’un geleneksel toplumlarla modern toplumlar aras›nda yap›sal bir
farkl›laflma sürecine
iflaret eden bu kal›p de¤iflkenler flemas›, özünde Marksizmin toplumSIRA S‹ZDE
sal de¤iflme kuram›na bir alternatif olarak ortaya ç›kan ve özellikle 1960’larda yayg›n hale gelen modernleflme kuram› üzerinde oldukça etkili olmufltur (Marshall, 1999, s.508509). Geliflmeyi
“gelenekten moderniteye do¤ru aflamal› bir geçifl” fleklinde gören moAMAÇLARIMIZ
dernleflme kuram›, modernleflmenin özellikle teknoloji ve (Parsons’un kal›p de¤iflkenleri
flemas›nda iflaret edilen) de¤erlerdeki de¤iflme ile bafllat›labilece¤ini öngörüyordu (MarsK ‹ T A Modernleflme
P
hall, 1999, s.261).
kuram›n›n bu iyimser yaklafl›m›na karfl›t olarak ortaya
ç›kan ba¤›ml›l›k kuram› ise az geliflmifl toplumlar›n geri kalm›fl olmalar›n›n nedenini kapitalist Bat› toplumlar› ile olan eflitsiz geliflme iliflkilerine ba¤lam›fl ve bu nedenle bu topL E V ‹ Z Yde¤il
O N geri b›rakt›r›lm›fl toplumlar olarak nitelemifltir.
lumlar› geriT Ekalm›fl
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Parsons’›n Üçüncü Evresi: Genel Sistem Kuram›
Parsons’›n genel sistem
‹NTERNET
kuram›, biyoloji, psikoloji,
antropoloji, ekonomi ve
siyaset bilimi gibi yaflayan
sistemler üzerine çal›flan
tüm bilim dallar›n›n
konular›n› birlefltirmeye
çal›flmaktad›r.
Parsons, çal›flmalar›n›n üçüncü evresinde genel bir sistem teorisi gelifltirmeye çal›‹NTERNET
fl›r, teorisi bu nedenle ‘genel’ ya da ‘büyük’ teori olarak adland›r›lan teorilerden biri olarak kabul edilir. Parsons’›n teorisi sadece sosyolojiyle s›n›rl› de¤ildir çünkü
Parsons ekonomi, siyaset bilimi, biyoloji, antropoloji ve psikoloji gibi ‘yaflayan sistemler’ hakk›nda çal›flmalar yapan birçok bilimi birlefltirecek bir teori gelifltirmeye
çal›flm›flt›r (Poloma, 1993:156).
Parsons, sosyal sistem kavram› hakk›ndaki faydac›, idealist ve pozitivist görüflleri de¤erlendirmifl ve kendi bak›fl aç›s›n› gelifltirmifltir. Faydac›lar, insanlar›n eylemlerini haz ilkesine göre düzenlediklerini savunurlar. Bu yaklafl›ma göre sosyal sistemler, bireylerin kendi ihtiyaçlar›n› ve arzular›n› düzenli sistemlerle bütünlefltirme
yönündeki rasyonel dürtülerinin bir ürünüdür. ‹dealistler ise toplumsal eylemi toplumsal ruhun gerçekleflmesi olarak görürler. Örne¤in, idealizme göre demokrasi bir
ulusun ruhunun isteklerinin gerçeklefltirilmesi sonucunda oluflan bir sistemdir. Pozitivistlere göre ise toplumsal eylemde de¤erlere ve çeflitlili¤e yer yoktur. (Chaudhry ve Venugopal, 2004:11-14). Parsons Faydac› yaklafl›m›, bireylerin rasyonel
seçimlerine fazla a¤›rl›k vererek kolektif de¤erleri göz ard› etmekle, toplumsal eylemi toplumsal ruhun gerçekleflmesi olarak gören idealist yaklafl›m› de¤erlere ve
düflüncelere fazla önem vererek sosyal pratiklerin önemini gözden kaç›rmakla ve
pozitivist yaklafl›m› da toplumsal eylemde de¤erlere ve çeflitlili¤e yer vermemekle
elefltirmifltir (Chaudhry ve Venugopal, 2004:11-14). Genel olarak Durkheim’›n bü-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
17
tüncülü¤ünü, Weber’in bireyselcilik anlay›fl›n› ve Pareto’nun her fleyin dengede olS O R U
du¤u sistem anlay›fl›n› birlefltirerek kendi sosyal sistem anlay›fl›n›
gelifltirmifltir.
Parsons’›n genel sistem kuram›, biyoloji, psikoloji, antropoloji, ekonomi
D ‹ K K Ave
T siyaset bilimi gibi yaflayan sistemler üzerine çal›flan tüm bilim dallar›n›n konular›n› birlefltirmeye
çal›flmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
‹fllevsel Zorunluluklar ve Sistemlerin ‹fllevleri
A M A Ç
4
D‹KKAT
N N
Faydac› yaklafl›ma göre insanlar, baflkalar›n›n zarar›na da olsa kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya çal›flan, bu amaç do¤rultusunda hesaplar yaparak
eylemde bulunan
AMAÇLARIMIZ
bencil varl›klard›r. ‹nsanlar sürekli olarak birbirleriyle savafl halindedirler, çünkü
bir bireyin kazanmas›, di¤er bireylerin kaybetmesi anlam›na gelmektedir. Faydac›
K toplumsal
‹ T A P
yaklafl›m›n en önemli temsilcilerinden olan Hobbes bu nedenle
düzenin
temelinde insanlar›n kendini koruma ihtiyac›n›n yatt›¤›n› savunur. Ona göre toplum, insanlar›n kolektif olarak kendilerini korumak amac›yla ve birlikte bar›fl içinT E LParsons
E V ‹ Z Y O N bu görüfle
de yaflayabilmek için yapt›klar› bir sözleflme sayesinde oluflur.
karfl›d›r, toplumsal düzenin temelinde bu zorunlulu¤un de¤il, insanlar›n paylaflt›klar› ortak de¤er ve inançlar›n oldu¤unu düflünür. Faydac› yaklafl›m›n aksine insanlar›n amaçlar›n›n tesadüfi, gelifligüzel amaçlar oldu¤una inanmaz. Durkheim ve
‹NTERNET
Weber gibi bu amaçlar›n toplumsal olarak edinildi¤ini ve birbirleriyle iliflkili olduklar›n›, bireylerin amaçlar›n›n bireysel olmaktan çok ortak oldu¤unu, ortak olarak
edinildi¤ini ve toplumsal düzenin de bir zorunluluktan de¤il, insanlar›n paylaflt›klar› ortak de¤er, amaç ve inançlardan do¤du¤unu ve birçok insan taraf›ndan paylafl›ld›¤›n› savunur. K›saca Faydac› yaklafl›m›n aksine Parsons’a göre toplumsal düzen, insanlar sadece kiflisel ç›karlar›n› savunduklar›, kendilerini korumaya çal›flt›klar› ya da sadece mevcut kurallara uymak zorunda olduklar› için de¤il, bu kurallar›n, norm ve de¤erlerin do¤ru oldu¤una inand›klar› ve bu nedenle bunlara uymay› gerçekten istedikleri için ifller.
Parsons, toplumsal bir savafl›n ç›kmas›n› ve toplumun da¤›lmas›n› engelleyen
fleyin düzen yani sistemin iflleyifli oldu¤unu düflünür. Her sistemin iflleyebilmesi
için karfl›lanmas› gereken belirli ifllevsel zorunluluklar vard›r.
N
S O R U
Parsons’a göre ifllevsel zorunluluklar›n neler oldu¤unu aç›klayabilmek.
Parsons’a göre bütün yaflayan sistemlere özgü olan dört ifllevsel zorunluluk vard›r.
Bunlar, her canl› sistemin yaflayabilmesi, hayatta kalabilmesi için karfl›lanmas› gereken gereksinimlerdir. Bütün sistemlerde karakteristik olan bu dört ifllevsel zorunluluk; (A) uyum (adaptasyon), (G) amaca ulaflma, (I) bütünleflme, ve (L) gizil
kal›p koruma fleklinde s›ralan›r. Bir sistemin varl›¤›n› sürdürebilmesi için bu dört
zorunlu ifllevin yerine getirilmesi flartt›r. fiimdi bu ifllevsel zorunluluklar›n ne anlama geldi¤ini inceleyelim (Ritzer, 2008: 241; Chaudhry ve Venugopal, 2004: 23-24):
(A) Uyum (adaptasyon): Adaptasyon, sistemin çevresi ile olan iliflkilerinin düzenlenmesi ifllevidir. Her sistem, gereksinimleri do¤rultusunda de¤iflerek kendi d›fl›ndaki çevreye uyum sa¤lamak ve çevresinden kendi gereksinimlerini karfl›lamak
zorundad›r. K›sacas› uyum, sistemin çevresinde bulunan kaynaklar› kendisine kazand›rmas› ve bu kaynaklar› kendi içinde da¤›tmas› ifllevidir. Her sistem içinde bu
ifllevi yerine getiren bir alt sistem vard›r. Sosyal sistemin bir örne¤i olan toplumsal
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
T E L yaklafl›m›n
EV‹ZYON
Parsons, faydac›
aksine bireylerin
amaçlar›n›n ortak olarak
edinildi¤ini ve toplumsal
düzenin de bir zorunluluktan
de¤il, insanlar›n
‹NTERNET
paylaflt›klar› ortak de¤er
amaç ve inançlardan
do¤du¤unu ileri sürer.
18
Modern Sosyoloji Tarihi
Uyum (adaptasyon),
sistemin kendi çevresini
kullanarak ihtiyaçlar›n›
karfl›layabilmesi ve bu
kaynaklar›n sistem içinde
da¤›t›lmas› ile ilgilidir.
sistemin afla¤›da verilen aç›l›m›nda, toplumsal sistem içinde uyum ifllevini ekonomi sisteminin yerine getirdi¤ini görebilirsiniz.
(G) Amaca Ulaflma: Amaca ulaflma, sistemin çevresiyle kurdu¤u iliflki sayesinde belirli hedeflere ve amaçlara ulaflmas›n› sa¤layacak kaynaklar›n harekete
geçirilmesi ve bu amaçlar içinde öncelikli olanlar›n belirlenmesi ifllevidir. Benzer
fleklide afla¤›da aç›l›m› verilen toplumsal sistem içinde amaca ulaflma ifllevini politika alt sisteminin (veya sosyal topluluklar›n) yerine getirdi¤ini göreceksiniz.
(I) Bütünleflme: Bütünleflme, sistemi oluflturan parçalar›n eflgüdümü ve uyumu ile ilgilidir. Daha aç›k bir ifadeyle bütünleflme sistemin kendisini oluflturan bütün parçalar›n›n etkin bir flekilde iflleyebilecek flekilde bir arada tutulmas› ve parçalar aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkilerin düzenlenmesi ifllevidir. Ayn› zamanda uyum,
amaca ulaflma ve gizil kal›p koruma aras›ndaki iliflkinin yönetilmesi ile de ilgilidir.
Afla¤›da aç›l›m› verilen toplumsal sistem içinde bütünleflme ifllevini de toplumsal
komünitelerin yerine getirdi¤ini görebilirsiniz.
(L) Gizil kal›p koruma: Gizil kal›p koruma, belirli bir düzene ve norma göre
sistem içerisindeki eylemin devaml›l›¤›n›n ve düzenlili¤inin sa¤lanmas› ifllevidir.
Afla¤›da aç›l›m› verilen toplumsal sistem içinde bu ifllevi güvenlik sisteminin yerine getirdi¤ini görebilirsiniz.
Amaca ulaflma, sistemin
belirli amaçlara ulaflmas› ve
bu amaçlardan hangilerinin
öncelikli olaca¤› ile ilgilidir.
Bütünleflme, sistemin bir
bütün olarak ifllevini yerine
getirebilmesi için sistemin
parçalar›n›n birbirleriyle
uyumu ile ilgilidir.
Gizil kal›p koruma, belirli bir
düzene ya da norma göre
sistem içindeki eylemin
devaml›l›¤›n›n ve
düzenlili¤inin sa¤lanmas›
ile ilgilidir.
fiekil 1.2
‹fllevsel
Zorunluluklar
(AGIL fiemas›)
A
L
Uyum
Amaca
Ulaflma
Gizil Kal›p
Koruma
Bütünleflme
Araçlar
Amaçlar
G
D›flsal
‹çsel
I
Bu ifllevsel zorunluluklar; (1) sistemin kendi gereksinimleri ile mi yoksa çevreyle olan iliflkisindeki gereksinimleriyle mi ilgili olduklar›na göre “içsel-d›flsal”
olarak ve (2) bir amaca ulaflmakla m› yoksa bu amaca ulaflmak için gerekli olan
araçlarla m› ilgili olduklar›na göre “amaçsal-araçsal” olarak ayr›l›rlar. Uyum ve
amaca ulaflma, sistem d›fl›ndaki durum ve taleplerle ilgiliyken gizil kal›p koruma
ve bütünleflme sosyal de¤erleri korumak ve duygusal geliflimi kontrol etmekle, yani sistem içindeki durumlarla ilgilidirler (Cuff vd., 1989:41).
fiekil 1.3
Genel Eylem
Sisteminin Temel
Yap›s›
A
L
Davran›flsal
Organizma
Kiflilik
Sistemi
Kültürel
Sistem
Sosyal
Sistem
G
I
AGIL ad›yla da an›lan bu dört ifllevsel zorunluluk, biyolojik, toplumsal veya psikolojik, bütün sistemlerde görülür. Parsons’›n sosyal sistemi, toplumsal eylemin örgütlendi¤i yollardan biri olarak gördü¤ünü ve di¤er sistemlerin de davran›flsal organizma, kiflilik sistemi ve kültürel sistem oldu¤unu belirtmifltik. Parsons’a göre
bu dört eylem sisteminin her biri yukar›da AGIL fleklinde belirtilen ifllevsel zorunluluklardan birini üstlenmifltir (Ritzer, 2008: 241). fiimdi bu eylem sistemlerinin
hangi ifllevsel zorunluluklar› yerine getirdiklerini inceleyelim.
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
Davran›flsal organik sistem: Davran›flsal organik sistem uyum ifllevini üstlenir, d›fl dünyaya uyum sa¤lar ve d›fl dünyay› kendi ihtiyaçlar› do¤rultusunda dönüfltürür. Her ne kadar Parsons davran›flsal organizmay› dört eylem sisteminden
biri olarak tan›mlam›fl olsa da bu sistem üzerinde çok fazla durmaz. Bu sistem, di¤er sistemler için gerekli olan enerji kayna¤›n› sa¤lad›¤› için gereklidir ve genetik
olufluma dayal› olsa da bireyin yaflam› boyunca devam eden koflullanma ve ö¤renme süreçlerinden etkilenir. Parsons önceleri davran›flsal organizma olarak adland›rd›¤› bu sisteme daha sonra “davran›flsal organik sistem” ad›n› vermifltir (Ritzer,
2008: 241,248).
Kiflilik sistemi: Kiflilik sistemi, sistemin amaçlar›n› tan›mlayarak ve bu amaçlara ulaflmak için kaynaklar› harekete geçirerek amaca ulaflma ifllevini yerine getirir.
Kiflilik sistemi, hem kültürel sistem hem de sosyal sistem taraf›ndan kontrol edilen
bir sistemdir ancak yine de k›smen ba¤›ms›z oldu¤u bir alana sahiptir. Parsons, kiflili¤in temel içeri¤inin sosyal sistemden ve toplumsallaflma yoluyla kültürden olufltu¤unu, buna ra¤men kiflili¤in kendi organizmas› ile kurdu¤u iliflki ve kendi yaflam
deneyiminin özgünlü¤ü nedeniyle ba¤›ms›z bir sistem haline geldi¤ini savunur
(Parsons 1970:82). Parsons’a göre kiflili¤i oluflturan temel bileflen ihtiyaç e¤ilimleridir. Bunlar bireyleri eylemde bulunmak üzere motive eden en önemli ögelerdir.
Parsons ihtiyaç e¤ilimlerinin güdülerden farkl› oldu¤unu vurgular, güdüler do¤al
e¤ilimlerdir ve daha çok biyolojik organizman›n parças› olarak kabul edilmektedirler. ‹htiyaç e¤ilimleri ise ayn› e¤ilimlerin do¤al olarak de¤il, eylem sürecinde edinilmifl biçimlerdir. Baflka bir deyiflle bu e¤ilimler, sosyal çevre taraf›ndan flekillendirilmifl olan güdüler olarak tan›mlanabilirler.
Buradan da anlafl›laca¤› gibi Parsons’›n kuram›nda aktörler, güdüler ve kültürün bir birleflimi taraf›ndan oluflturulan ihtiyaç e¤ilimleriyle flekillendirilen pasif
bir imaja sahiptirler. Parsons’›n bireyi pasif konumda b›rakmas› ve kiflili¤i tan›mlarken ihtiyaç e¤ilimlerine odaklanmas› çeflitli aç›lardan elefltirilmifl, özellikle psikoloji disiplininden kiflili¤i zay›f ve yetersiz bir flekilde tan›mlad›¤›, bu flekilde tan›mlanan bir kiflili¤in ifllev göremeyece¤i fleklinde önemli elefltiriler alm›flt›r (Ritzer, 2008:247-8).
Kültürel sistem: Kültürel sistem, aktörleri eylemde bulunmak için motive edecek normlar› ve de¤erleri sa¤layarak gizil kal›p koruma ifllevini üstlenir. Kültürün
toplumsal dünyan›n, di¤er bir deyiflle eylem sisteminin çeflitli ögelerini ba¤layan
temel güç oldu¤unu ileri süren Parsons, di¤er sistemleri oldu¤u gibi kültürel sistemi de di¤er eylem sistemleriyle olan iliflkisi üzerinden aç›klar. Dolay›s›yla kültür,
“aktörlerin yöneldikleri, kiflilik sistemi içinde içsellefltirilen düzenli bir semboller
sistemi ve sosyal sistemdeki kurumsallaflm›fl kal›plard›r” (Ritzer, 2008: 246). Sosyal
sistem içinde norm ve de¤erlerin içinde yer alan, kiflilik sisteminde ise aktör taraf›ndan içsellefltirilen kültür, böylece aktörler aras›ndaki etkileflime arac›l›k ederken
kiflilik sistemi ile sosyal sistemi bütünlefltirir. Kültür bu aç›dan k›smen de olsa di¤er sistemlerin bir parças›, bir bilefleni olma özelli¤ine sahiptir. Bununla birlikte
kültürel sistem sadece di¤er sistemlerin bir parças› olmaktan ibaret de¤ildir, bilgi,
sembol ve düflüncelerin toplumsal olarak birikti¤i yer olarak kendi ayr› mevcudiyetini sürdürür. Kültür bir sosyal sistemden di¤erine yay›lma yoluyla, bir kiflilik sisteminden di¤erine de ö¤renme ve toplumsallaflma yoluyla aktar›labilir, bu sembolik özelli¤i, di¤er eylem sistemlerini kontrol etmesini sa¤lar (Ritzer, 2008: 246).
Sosyal sistem: Sosyal sistem kendisini oluflturan parçalar›n bütünlefltirilmesi ifllevini üstlenir. Parsons’a göre bir sosyal sistem, çeflitli bireylerin en az›ndan fiziksel
ya da çevresel anlamda birbirleriyle etkileflimde bulunduklar› bir ço¤ulluk durumu-
19
Kültürel sistem,
inançlardan, de¤erlerden ve
iletiflimin sembolik
arac›lar›ndan meydana
gelir.
20
Modern Sosyoloji Tarihi
dur. Parsons’a göre sosyal sistemlerin üç temel özelli¤i oldu¤u söylenebilir. Sosyal
sistemler: (1) ‹ki ya da daha fazla aktörün etkileflimini içerir ve sistemin oda¤›, etkileflim sürecinin kendisidir. (2) Söz konusu etkileflim belirli bir durumda meydana
gelir. (3) Sosyal sistemler içinde kolektif bir amaç yönelimi ya da ortak de¤erler ve
beklentiler hakk›nda bir uzlaflma vard›r (Chaudhry ve Venugopal, 2004 15-16).
Sosyal Sistemin Bir Örne¤i Olarak Toplum
Parsons’›n kuram›na göre
her alt sistem, sistem olarak
s›n›fland›r›labilmek için dört
ifllevsel zorunlulu¤a sahip
olmak zorundad›r.
Toplumsal komünite (social
community) Türkçeye sosyal
topluluk olarak da
çevrilmektedir.
Yukar›da belirtildi¤i gibi Parsons sosyal sistemi daha genel bir sistem olan eylem
sisteminin bir parças› olarak ele almaktad›r. Bu çözümlemede sosyal sistem kavram› bütün kolektiviteleri kapsayan bir kavram niteli¤inde kullan›lm›flt›r. Çeflitli
sosyal sistemler aras›nda özellikle önemli olan toplum, di¤er sosyal sistemleri içeren, kendi bireysel ve kolektif ihtiyaçlar›n› karfl›layabilen üyelerden oluflan, kendi kendine yeterli bir sistemdir. Okullar, aileler, ticari kurumlar gibi çeflitli toplumsal sistemler, toplumun alt sistemleridir. Parsons, genel olarak sosyal sistemlerin
yap›s›nda gördü¤ümüz AGIL flemas›n› bir sosyal sistem olan topluma da uygular.
Buna göre toplum, yerine getirdikleri ifllevler aç›s›ndan dört yap›dan/alt sistemden oluflmaktad›r.
(A) Ekonomi, emek, üretim ve tahsis-da¤›t›m yoluyla çevreye uyum (adaptasyon) sa¤lama ve çevreyi dönüfltürme ifllevini üstlenen yap› ya da alt sistemdir. (G)
Politika ya da politik sistem olarak adland›r›lan alt sistem, toplumsal amaçlar› takip
ederek ve aktörleri bu amaçlara ulaflmalar› için harekete geçirerek amaca ulaflma
ifllevini yerine getirirken (I) Toplumsal komünite(ler) (veya sosyal toplulaklar)
ise bütünleflme ifllevini üstelenir ve toplumun çeflitli parçalar›n› koordine eder (Ritzer, 2008:245). Toplumsal komüniteler kolektif bir kimlik ve aidiyet duygusunun
geliflmesini sa¤larlar. Çat›flma ve sosyal bölünmeyi engelleyerek bütünleflmenin
oluflmas›n› sa¤larlar. Örne¤in, din davran›fl kal›plar›n›, medya iletiflimi, kanunlar,
mahkemeler, polis ve hapishaneler de sosyal kontrolü sa¤larlar. Özetle bütünleflme
ifllevini yerine getiren toplumsal komüniteler aras›nda toplum üyelerinin uymak zorunda oldu¤u kurallar› sa¤layan kanunlar ve normlar yer almaktad›r. (L) Güvenlik
sistemi, toplumsallaflma sürecinde toplumsal norm ve de¤erleri (kültürü) aktörlere
aktararak ve bu norm ve de¤erlerin aktörler taraf›ndan içsellefltirilmesini sa¤layarak
gizil kal›p koruma ifllevini üstlenir. Özetle, gizil kal›p koruma (L) ifllevini yerine getiren güvenlik sistemi alt›nda temel kültürel kal›plar› üreten ve toplumsallaflma sürecinde bunlar› bireylere aktaran kurumlar yer almaktad›r.
fiekil 1.4
AGIL fiemas›n›n
Toplumun Alt
Sistemlerine
Uygulan›fl›
D›flsal
A
Ekonomi
Politika
Güvenlik
Sistemi
Toplumsal
Komünite
G
Araçlar
L
Amaçlar
I
‹çsel
Sistemin d›fl s›n›rlar› uyum
ve amaca ulaflma ifllevleri
arac›l›¤›yla korunur, içeride
sa¤lanmas› gereken ifllevler
ise bütünleflme ve gizil kal›p
korumayla sa¤lan›r.
Hem gizil kal›p koruma (L) hem de bütünleflme (I) sistemin içindedir, sadece
toplum içindeki iç iliflkilere giren alt sistemlerdir. Adaptasyon (A) ve amaca ulaflma (G) ise d›flsald›r. Adaptasyon ifllevini yerine getiren ekonomi araçt›r, çünkü
ekonomi sistemi d›fl dünyayla iliflki kurar, d›fl dünyadan ald›¤› girdileri sistemin fiziksel ihtiyaçlar›n› karfl›layacak flekilde ekonomik olarak dönüfltürerek hizmete su-
21
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
nar, böylece çevresini dönüfltürmüfl ve kendi ihtiyaçlar›na uyarlam›fl olur. Amaca
ulaflma ifllevini karfl›layan politika ise hem amaçt›r hem de sadece toplumun içinde iliflki kurmad›¤›, hem fiziksel dünyayla hem de di¤er sistemlerle d›fl iliflkiler kurdu¤u için d›flsald›r.
Çeflitli toplumsal kurumlar›n yerine getirdi¤i ifllevsel zorunluluklardan
SIRA baz›lar›
S‹ZDE amaç, baz›lar› araç olarak tan›mlanmaktad›r. Buna örnek vererek aç›klamaya çal›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D›flsal
A
Araçlar
L
Üretim
kaynaklar›n›n
taahhüdü
G
Amaçlar
Organizasyon
‹çsel
Ekonomi
I
A
‹dare
‹cra
Araçlar
L
D‹KKAT
Anayasa ve
hukuk
Yasama
SIRA S‹ZDE
‹çsel
Politika
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Ü fi Ü N E L ‹ M
fiekilD1.5
D›flsalS O R U
Üretim ve
pazarlama
Yat›r›m
5
G
Amaçlar
I
AGIL flemas›n›n
S O R U
toplumsal sistemin
alt sistemlerine
uygulan›fl›.
N N
AGIL flemas› genel olarak sistemler için yarat›lm›fl bir flema
oldu¤u için topluK ‹ T A P
ma uyguland›¤› gibi, toplumun alt sistemlerine de uygulanabilir. Örne¤in yukar›daki flemalarda görüldü¤ü gibi ekonomi sistemi ya da politika sistemi de kendi alt
sistemlerine sahip sistemlerdir ve bu sayede bu sistemler de TAGIL
flemas›na oturELEV‹ZYON
tulabilirler. Ekonomi ve politika sistemlerinin kendi alt sistemleri de kendi alt sistemlerine bölünebilirler, ilkesel olarak bu alt sistemler sonsuz say›da olabilir (Collins, 1988:60). Örne¤in politika sistemi içindeki yasama ifllevini ele alal›m, yasama
‹ N T E R Nalt
E T sistemlerini
kurumlar›n›n kendilerinin de ifllevsel zorunluluklar› yerine getiren
saptayarak AGIL flemas›na oturtmak mümkündür.
Durkheim gibi toplumu ahlaki bir birlik olarak gören Parsons’a göre bu alt sistemlerin toplumda hangi biçimde ortaya ç›kaca¤›, o toplumun de¤er sistemine
ba¤l›d›r. Toplumsal kurumlar gibi bütün alt sistemler de rollerden meydana gelir,
örne¤in iflçi, ifl veren, yat›r›mc›, yönetici gibi roller ekonomi alt sistemini kar›, koca, çocuk gibi roller aile alt sistemini meydana getirir. Bu rollerin nas›l oynanaca¤›, hangi durumlarda hangi davran›fllar›n uygun oldu¤unu belirten kurallara, yani
normlara ba¤l›d›r. Bu nedenle bir toplumun normlar› ve bu normlar›n dayand›¤›
de¤erler sistemi, alt sistemleri oluflturan rollerin içeri¤ini belirleyerek alt sistemlerin o toplumda nas›l bir yap›ya sahip olaca¤›n› da belirlemifl olur. Örne¤in baz›
toplumlarda çocuklar›n reflit olduktan sonra ailelerinden ayr›ld›klar›n›, baz› toplumlarda ise çocuklar›n kendi ailelerini kurana kadar ebeveynleriyle birlikte yaflad›klar›n› görebiliriz. Bu durum bu toplumlar›n de¤er sistemlerinin ve normlar›n›n,
buna ba¤l› olarak da çocuk ve ebeveynlerin rollerinin birbirinden farkl› olmas›ndan kaynaklan›r. Sonuçta farkl› toplumlarda ebeveyn ve çocuk rollerinden oluflan
aile alt sistemi birbirinden çok farkl› flekillerde ortaya ç›kar, di¤er bir deyiflle aile
yap›lar› farkl›l›k gösterir.
D‹KKAT
Kaynak: Collins,
1988: 59.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
22
Modern Sosyoloji Tarihi
S O R U
S O R U
Parsons toplum
ailenin de geliflti¤ini, modern endüstriyel topluma uygun bir fleD ‹ Kgelifltikçe
KAT
kilde çekirdek ailenin ortaya ç›kt›¤›n› belirtmektedir. Parsons’a göre ailenin iki temel indirgenemez ifllevi vard›r. Bunlar çocuklar›n temel toplumsallaflt›r›lmas› ve yetiflkin kiflilikSIRA S‹ZDE
lerinin istikrar›n›n sa¤lanmas›d›r. Yetiflkin kifliliklerin istikrar›n›n sa¤lanmas›, bireylerin
modern yaflam›n yaratt›¤› gerilim ve stresten ailenin sa¤lad›¤› rahat ve s›cak ortamla kurtulmas› ve bu
zorluklarla bafl etmeye devam edebilmesidir.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Toplumsal De¤iflme
N
K ‹ T A P
AM AÇ
5
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Genel olarak Parsons sistem
içindeki aktörden çok bir
bütün olarak sistemle
ilgilenir, aktörlerin sistemi
nas›l yaratt›¤› ve
korudu¤una de¤il, sistemin
aktörü nas›l kontrol etti¤ine
odaklan›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A P
Parsons’a göre toplumsal de¤iflmenin nas›l gerçekleflti¤ini
özetleyebilmek.
TELEV‹ZYON
Parsons’a göre toplumsal de¤iflme temel olarak toplumdaki bireylerin içsellefltirdikleri norm ve de¤erlerin de¤iflmesidir. Ancak Parsons, pasif birey anlay›fl› nedeniyle bu de¤iflimde de yap›n›n önemini vurgulamaktad›r.
‹NTERNET
Genel olarak Parsons’›n aktörleri toplumsallaflma sürecinde pasif al›c›lar olarak
gördü¤ü kabul edilmektedir (Ritzer, 2008:244). Çocuklar toplumsallaflma sürecinde
sadece nas›l davranmalar› gerekti¤ini de¤il, ayn› zamanda toplumun norm ve de¤erlerini, yani genel ahlak›n› da ö¤renmektedirler. Asl›nda, aktörler de¤erlere ve
içinde bulunduklar› toplumsal ortam›n koflullar›na göre seçim yaparak eylemde bulunduklar› için tamamen pasif de¤ildirler. Ancak toplumsallaflma muhafazakâr bir
süreçtir, çünkü sosyal sistem bir yandan ihtiyaç e¤ilimlerini flekillendirir, di¤er yandan bu ihtiyaçlar›n karfl›lanabilece¤i araçlar› da yarat›c›l›¤a fazla yer b›rakmadan
kendisi sa¤lar, böylece çocuklar sistemin içinde ve mevcut haline ba¤l› kal›rlar (Ritzer, 2008:244). Çocuklukta toplumsallaflma sürecinde ö¤renilen ve içsellefltirilen
SIRA S‹ZDE
norm ve de¤erler
çok geneldir ve çocuklar› yetiflkinliklerinde karfl›laflacaklar› belirli durumlara haz›rlayamazlar. Parsons buna dayanarak toplumsallaflma sürecinin
daha özgün deneyimlerle yaflam boyu sürmesi gerekti¤ini ileri sürmektedir. Ancak
D Ü fi Ü N E L ‹ M
toplumsallaflman›n ileriki aflamalar›nda bireyler farkl› norm ve de¤erlere ihtiyaç
duysalar bile çocuklukta ö¤renilen norm ve de¤erlerin sabit kalaca¤›n›, büyük ölO R U
çüde yaflam Sboyunca
mevcudiyetlerini koruyacaklar›n› düflünmektedir.
Parsons, genel
D ‹olarak
K K A T sistem içindeki aktörden çok bir bütün olarak sistemle ilgilenir, aktörlerin sistemi nas›l yaratt›¤› ve korudu¤una de¤il, sistemin aktörü nas›l kontrol etti¤ine
odaklan›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Toplumsallaflma süreci yaflam boyu devam edecek olsa da sosyal sistem içinde
büyük bir AMAÇLARIMIZ
bireysel farkl›l›k ve çeflitlilik vard›r. Ancak Parsons üç nedenden ötürü
bu bireysel farkl›l›klar›n sisteme ve düzene yönelik bir tehdit oldu¤unu düflünmez.
‹lk olarak, (i) mutabakat› sa¤layacak, aktörleri uygun davranmaya sevk edecek çeK ‹ Tkontrol
A P
flitli toplumsal
mekanizmalar› vard›r ve bu mekanizmalar kullan›larak bireylerin davran›fllar› kontrol edilebilir. Bununla birlikte Parsons’a göre toplumsal
kontrol mekanizmalar›n›n idareli kullan›ld›¤› sistemler daha iyi iflleyen sistemlerdir. Bu düflüncenin
da Parsons’›n toplumsal düzenin temeli olarak bireyleT E L E V ‹ Z Y O alt›nda
N
ri belirli davran›fllara zorlaman›n de¤il, bireylerin toplumun de¤er ve normlar›n› içsellefltirmeleri ve bunlara uygun davran›fllarda bulunmalar›n› görmesi yatmaktad›r.
‹kinci neden, (ii) sistemlerin belirli ölçüde farkl›l›¤a ve sapmaya hoflgörü göstere‹NTERNET
bilmeleri gerekir, çünkü esnek sistemler hiçbir sapmay› ya da farkl›l›¤› kabul etme-
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
yen kat› sistemlere oranla daha güçlüdürler. Son olarak (iii) sosyal sistem, farkl› kiflilikteki insanlara, sistemin bütünlü¤ünü tehdit etmeksizin kendilerini ifade edebilecekleri genifl bir rol çeflitlili¤i sunmal›d›r (Ritzer, 2008:245).
Sistemin varl›¤›n› ve dengesini sürdürebilmesini sa¤layan temel mekanizmalar toplumsallaflma ve toplumsal kontroldür. Sistem içinde toplumsal
kontrolün kendi içinde bir hiyerarflisi vard›r. Bu hiyerarfliye göre en üstte (i)
de¤erler, daha sonra (ii) normlar, daha sonra (iii) roller ve son olarak da (iv) yapt›r›mlar yer al›r (Collins, 1998:61). Örne¤in, bir toplumun en önemli de¤erlerinden
birinin baflar› oldu¤unu düflünelim. Bu durumda baflar›l› olma, temel kültürel kal›plardan biri olacakt›r. Genel de¤erler belirli normlar› flekillendirecektir, örne¤in
baflar›l› olma toplumda bask›n bir de¤erse, bu de¤er okulda ya da ifl yerinde çok
çal›flmak gibi normlar haline dönüflecektir. Bu normlar, bireylerin okuldaki ya da
ifl yerindeki rollerini belirleyecek, rolünü normlara uygun oynayanlar yüksek notlar, terfi ya da zam gibi ödüllerle ödüllendirilecek, normlara uygun olmayanlar ise
düflük notlar ya da terfi edememe gibi olumsuz yapt›r›mlara maruz kalacak, yani
cezaland›r›lacak, böylece çok çal›flma normu güçlenecektir.
Parsons’a göre bir sosyal sistemin istikrar›n› sa¤layan sadece o sistemin üyelerine dayatt›¤› ya da toplumsal kontrol mekanizmalar›yla zorlad›¤› kural ve düzenlemeler de¤il, toplumsal olarak onaylanm›fl de¤erlerin ve beklenen davran›fl kal›plar›n›n içsellefltirilmesidir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 32). Bu içsellefltirme de
toplumsallaflma süreciyle gerçekleflmektedir. Çocuklar, ailede bafllayan toplumsallaflma sürecinde toplumun temel de¤erlerini içsellefltirerek kifliliklerinin bir parças› haline getirirler. Böylece kendi kifliliklerinin ihtiyaç e¤ilimleri, toplumun temel
de¤erleri taraf›ndan flekillendirilmifl olur. Bunun sonucunda bireyler, toplumun
kendilerinden talep etti¤i fleyleri ister ve bunlara ihtiyaç duyarlar. E¤er toplum için
baflar› temel bir de¤erse, o halde çocu¤un kiflili¤i de baflar›l› olma ihtiyac› duyacak
flekilde geliflecektir (Collins, 1988: 62). Parsons’›n teorisinde erkek çocuklar›n
sporda baflar›l› olmalar› ve meslek rollerini benimsemeleri, k›z çocuklar›n›n ise flefkatli olmay› ö¤renmeleri ve anne rolünü benimsemeleri buna örnek verilebilir.
Sapk›n davran›flta bulunanlar Parsons’a göre yeterince sosyalleflememifl olan, toplumun norm ve de¤erlerine yeterince ba¤l›l›k göstermeyen bireylerdir. Sapma,
bask›n de¤er sistemi aç›s›ndan tan›mlan›r ve hastal›kl› bir durum olarak görülür
(Cuff vd., 1989:47). Bu aç›dan bak›ld›¤›nda toplumsal de¤iflme, aktörlerin
içsellefltirece¤i de¤erlerin de¤iflmesi olarak görülebilir.
Parsons’a göre sosyal sistemlerde yeni bir dengenin kurulmas›n› gerektiren, di¤er bir deyiflle toplumsal de¤iflmeye neden olan temel faktörler; (i) göç, farkl› toplumsal gruplarla yap›lan evlilikler, do¤um ve ölümler ya da üretimin artmas› gibi nedenlerle demografik yap›n›n de¤iflmesi, (ii) fiziksel kaynaklar›n tükenmesi gibi fiziki çevrede yaflanan de¤iflimler, (iii) bilimsel ve teknolojik geliflmeler ve (iv) yeni ideolojiler nedeniyle kültürel örüntünün de¤iflmesidir (Chaudhry ve Venugopal, 2004:
36). Toplumsal de¤iflme evrimsel ya da devrimsel flekilde gerçekleflebilir.
Evrimsel de¤iflme yavafl ve sürekli bir de¤iflmedir ve kültürel de¤erlerin rasyonellefltirme ve geleneksellefltirme süreçlerinden geçerek de¤er ve inançlar› de¤ifltirmeleriyle gerçekleflir. Devrimsel de¤iflme sistemin dengesindeki ani bir de¤iflim gibi devrimsel hareketlerle gerçekleflir. Parsons buna örnek olarak komünizm ve Nazi hareketlerini gösterir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 38). Parsons’a göre toplumsal de¤iflmenin nas›l gerçekleflti¤ini anlayabilmek için evrimsel de¤iflme üzerinde biraz dural›m.
23
24
Modern Sosyoloji Tarihi
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kültürel faktörler, de¤er ve inançlar›n birbirini izleyen ve sürekli bir “rasyonelleflme” ve “gelenekselleflme” sürecine girmesine neden olur ve sosyal sistemi de
bu flekilde de¤ifltirirler. Rasyonelleflme, genel olarak toplumsal kurumlara yönelik
ak›lc›, bireysel ve yenilikçi tutumlard›r, ancak bir yandan rasyonelleflme süreci ifllerken bir yandan da sosyal sistem kendi de¤erlerini sabit tutma, de¤iflime karfl›
koruma e¤ilimindedir. Ancak rasyonelleflme devam ettikçe kazan›lan rasyonel de¤erler zamanla gelenekselleflir, geleneksellefltikten sonra da rasyonelleflme süreci
yeniden bafllar, yani bu de¤erlerin yerine de geleneksel olmayan yeni de¤erler geçer. Böylece toplumdaki kültürel de¤erler sürekli olarak rasyonelleflme-gelenekselleflme döngüsü içinde yer al›rlar.
Sosyal sistemlerin evrimsel de¤iflimi, dört yap›sal de¤iflimden meydana gelir. Bu
yap›sal de¤iflimler (i) farkl›laflma, (ii) uyum yetene¤inin artmas› (iii) kapsama ve (iv)
de¤er genellefltirmesidir (Parsons 1971:26-28). Farkl›laflma, toplumlar evrildikçe
toplumlar›n alt sistemlerinin yeni sistemler oluflturacak flekilde farkl›laflmas›d›r. Yeni
oluflan bu sistemler önceden var olan alt sistemlere uyumludurlar ancak ifllevleri yerine getirme kapasiteleri önceki yap›ya göre artm›flt›r, bu nedenle farkl›laflm›fl olan
yap›lar sistemin ihtiyaçlar›n› farkl›laflmam›fl yap›lara oranla daha yüksek düzeyde
karfl›larlar, böylece de farkl›laflma dengeli, daha geliflmifl bir sistem yarat›r. Örne¤in
e¤itim kurumunu ele alal›m. Endüstri devrimi ile birlikte toplum evrildi¤inde e¤itim
kurumu da evrilmifl ve toplumun ihtiyaçlar›n› daha iyi karfl›layacak hale gelmifl, genifl kitleleri yeni geliflen iflgücü piyasalar›n›n ihtiyaç duydu¤u niteliklere sahip olacak
flekilde e¤itmeye bafllam›flt›r. Uyum yetene¤inin artmas›, toplum evrildikçe say›s›
artan alt sistemlerin koordinasyonunu sa¤lamak için bireylerin daha az geliflmifl olan
birimlere olan s›n›rlay›c› ba¤›ml›l›klar›ndan kurtulmalar› ve önceden sisteme katk›da
bulunmayan bireylerin de sisteme dahil olup uyum sa¤lamalar›n›n gerçeklefltirilmesidir. Örne¤in endüstri devriminden önce üretim büyük ölçüde çiftliklerde aile bireyleri taraf›ndan gerçeklefltirilirken, endüstri devrimi sonras›nda ortaya ç›kan fabrikalar, çok daha genifl bir iflgücü potansiyeline sahiptirler (Ritzer, 2008: 249). Kapsama
ve de¤er genellefltirmesi ise, farkl›laflma ve uyum yetene¤inin artmas›yla birlikte
sistemin parçalar›n›n bütünleflmesi sürecinde meydana gelecek problemleri çözecek
olan süreçtir. Baflka bir deyiflle sosyal yap›lar ve ifllevler giderek farkl›laflt›kça, topluSIRA S‹ZDE
mun de¤er sistemi de de¤iflmelidir. Örne¤in endüstri devrimi sonras›nda hem üretim
tarz›n›n hem de aile yap›s›n›n de¤iflmesine paralel olarak ailenin bireyin özgürlü¤ünü s›n›rlamas›na
D Ü fi Ü N Eizin
L ‹ M veren de¤erlerin yerine bireylerin kendi ifllerini ve efllerini seçme haklar›n›n sa¤land›¤› bireyci de¤erler kabul edilmifl (Poloma, 1993:164) ve toplum taraf›ndan onaylanm›fl ve meflrulaflt›r›lm›flt›r. Böylece yeni alt sistemlerin di¤er
S O R U
alt sistemlerle bütünleflmesi sa¤lanm›fl olmaktad›r.
Parsons’a göre
D ‹ evrim
K K A T süreci bütün toplumlarda eflit bir flekilde görülmez, baz› toplumlar
evrim sürecini h›zland›rabilirken baz› toplumlar kendi içlerindeki çat›flmalar ya da di¤er
sorunlar nedeniyle evrim sürecini geciktirebilir, hatta geriletebilirler.
N N
SIRA S‹ZDE
Her ne kadar Parsons evrimin aflama aflama gerçekleflti¤ini ileri sürse de düz çizgisel bir evrim
anlay›fl›na sahip de¤ildir. Parsons, ayr›nt›lara odaklanmadan toplumAMAÇLARIMIZ
sal geliflmenin genel düzeylerini ana hatlar›yla birbirinden ay›rmaya çal›flm›fl ve ilkel, ara ve modern toplum aflamalar› fleklinde üç genel düzey belirlemifltir. Bununla birlikte bu
geliflimsel bir ilerlemeyi de¤il, farkl› yap› tiplerine iflaret etK ‹ düzeyler
T A P
mektedir, bu nedenle Parsons’›n toplumsal de¤iflmeyi ele ald›¤›nda bile analizini yine yap› ve iflleve dayand›rd›¤›, farkl› yap› tiplerini ard›fl›k olarak s›ralad›¤›, gerçek
bir toplumsal
T E L Ede¤iflme
V ‹ Z Y O N süreci analizi yapmad›¤› söylenebilir (Ritzer, 2008: 250).
‹NTERNET
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
25
Özet
N
A M A Ç
1
‹fllevselcili¤in temel özelliklerini özetleyebilmek.
‹fllevselcilik, en genel hatlar›yla toplumlar›n süre¤en, birbirine ba¤l›, istikrarl›, genellikle tümleflik bütünler olduklar› ve her biri toplumun istikrar›n›n sürmesi aç›s›ndan belirli ifllevleri yerine
getiren parçalardan olufltu¤u varsay›m›na dayan›r. Genel olarak toplumu bir arada tutan ve düzeni sa¤layan fleyin de toplum üyeleri taraf›ndan
üzerinde uzlafl›lan ve ortak olarak paylafl›lan temel de¤erler oldu¤unu savunur. ‹fllevselcilik insan eylemlerinin de büyük ölçüde toplumsal de¤erler temelinde yükselen toplumsal çevre taraf›ndan biçimlendirildi¤i varsay›m›na dayan›r. Sahip oldu¤umuz de¤er ve tutumlar, kurdu¤umuz
iliflkiler, yapt›¤›m›z etkinlikler içinde yaflad›¤›m›z
toplumun yap›s›ndan ve örgütlenme tarz›ndan
kaynaklan›r ya da en az›ndan onlardan büyük
ölçüde etkilenirler. Bu yaklafl›m›n içinde yer alan
sosyologlar genel olarak toplumsal düzen ile ilgilenmifllerdir. ‹fllevselci yaklafl›m, toplumsal düzenin nas›l kuruldu¤unu ve sürdürüldü¤ünü ve
bir toplumda istikrar›n temel kaynaklar›n›n neler
oldu¤unu ortaya koymaya çal›fl›r. Bireysel düflünceler, anlamlar ya da yorumlarla fazla ilgilenmez, bunlar›n yerine toplumsal yap› üzerinde
durur. ‹fllevselci yaklafl›m toplumu birbiri ile iliflkili parçalardan oluflan, düzenli ve dengeli bir
flekilde kurulmufl bir sistem olarak görür ve bu
nedenle bir uzlaflma (konsensüs) teorisi olarak
adland›r›l›r. Bu sistem, bir araya geldiklerinde bir
bütün meydana getiren, birbirine ba¤›ml›, birbiriyle iliflkili ve sistemin bütünleflmesine katk›da
bulunan bir dizi parçadan oluflur. Bu yaklafl›ma
göre sistemi oluflturan parçalar›n tümü bütünün
sorunsuz bir flekilde ifllemesi için çeflitli ifllevleri
görmektedirler. Bu nedenle bu parçalar toplumun süreklili¤ine yapt›¤› katk›, gördü¤ü ifllev
aç›s›ndan analiz edilmelidir. Toplumsal sistemi
meydana getiren parçalar, sistemin ihtiyaçlar›n›
(ifllevsel zorunluluklar) karfl›lad›klar› ölçüde öneme sahiptirler. ‹fllevselci yaklafl›m›n dayand›¤›
temel düflünce, toplumsal düzenin paylafl›lan de¤erler ve uzlaflma sayesinde kuruldu¤udur. Bireyler toplumsallaflma sürecinde toplumsal normlar›, de¤erleri ve inançlar› ö¤renerek içsellefltirirler ve bunlar›n gerekli ve do¤ru oldu¤una inan›r-
lar. Sistemlerin amac› kendi dengelerini korumakt›r, bu nedenle bütüne ait parçalar›n iliflkilerini, sistemin iflleyifline yönelik sistem içinden ve
d›fl›ndan gelecek tehditleri kontrol alt›nda tutarak kendilerini korurlar.
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Comte, Spencer, Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brown’un ifllevselcili¤in geliflimindeki katk›lar›n› de¤erlendirebilmek.
Comte, Spencer ve özellikle Durkheim ifllevselcili¤in temellerini atm›fllard›r. Comte, ifllevselci yaklafl›m için gerekli olan uzlaflmac› bak›fl aç›s›n› gelifltirip toplumlar› sosyal sistemler olarak görerek
ve toplumlar üzerinde çal›flman›n en uygun yolunun do¤a bilimlerinin yöntemlerini kullanmak
oldu¤unu ileri sürerek ifllevselcili¤in temellerini
atm›flt›r. Spencer da Comte’un düflüncelerini gelifltirmifl, toplumlarla biyolojik organizmalar aras›ndaki benzerlikleri vurgulayarak toplumlar›n
birer sistem olarak ele al›nmas› ve kendilerini
oluflturan aile, politika, din ve e¤itim gibi parçalar ve bu parçalar aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkiler
aç›s›ndan analiz edilmeleri gerekti¤ini savunmufltur. Durkheim, toplumlar› karfl›l›kl› iliflki içindeki
sosyal ögelerden oluflan sistemler ve ahlaki varl›klar olarak görmüfltür. Toplumsal olgular›n da
toplumsal olgular›n ifllevlerinin de ahlaki oldu¤unu ve toplumsal ifllevlerin bütün toplumun kolektif vicdan›n› somutlaflt›rd›¤›n›, toplumsal dayan›flmay›, istikrar› ve dengeyi sa¤lad›¤›n› savunmufl, bu nedenle sosyolojik yönteminde nedensel çözümlemenin yan› s›ra ifllevsel çözümlemenin de gereklili¤ini vurgulam›flt›r. Malinowski ve
Radcliffe-Brown, toplumun her parças›n›n belirli
ifllevleri yerine getirdi¤ini, toplumsal sistemin ifllevsel bir bütün oldu¤unu ve bu bütünün parçalar›n›n asgari bir uyum içinde, kal›c› çat›flmalar
yaratmadan, ifllediklerini savunmufllard›r.
Parsons’›n kal›p de¤iflkenler flemas›n› aç›klayabilmek.
Parsons, klasik sosyolojideki ikili toplum tiplemesinden esinlenerek gelifltirdi¤i kal›p de¤iflkenler
kavram› ile iki toplum tipi aras›ndaki ayr›m› befl
boyutta de¤erlendirmeye çal›fl›r. Kal›p de¤iflkenler flemas›, bireylerin belirli durumlarda seçecek-
26
Modern Sosyoloji Tarihi
leri norm ve de¤erlerden oluflan ve toplum tipini
belirlemeye yarayan bir flemad›r. Modern toplumun yap›sal özelliklerini tafl›mayan küçük topluluklar›n temel de¤er sistemi A tipi kal›p de¤iflkenlerle, endüstrileflmifl ve bürokratikleflmifl modern
toplumlar›n temel de¤er sistemi ise B tipi kal›p
de¤iflkenlerle nitelendirilir ve toplumsal de¤iflme
A tipi kal›p de¤iflkenlerden B tipi kal›p de¤iflkenlere do¤ru gerçekleflir. A tipi kal›p de¤iflkenler nitelik, yayg›nl›k, özgüllük, duygusall›k ve kolektif
yönelimdir. B tipi kal›p de¤iflkenler ise performans, belirlilik, evrensellik, duygusal yans›zl›k ve
bireysel yönelimdir. Parsons’a göre bu kal›p de¤iflkenler bir toplumdaki rol beklentilerinin ne oldu¤unu ve üyelerin ço¤unun rollerini hangi yöne
do¤ru seçtiklerini göstererek bir bütün olarak sosyal sistemin do¤as› hakk›nda bilgi sa¤lar.
N
A M A Ç
4
Parsons’a göre ifllevsel zorunluluklar›n neler oldu¤unu aç›klayabilmek.
Parsons’a göre her canl› sistemin yaflayabilmesi,
hayatta kalabilmesi için karfl›lanmas› gereken
dört ifllevsel zorunluluk vard›r. Bunlar; (A) uyum
(adaptasyon), (G) amaca ulaflma, (I) bütünleflme, ve (L) gizil kal›p koruma fleklinde s›ralan›r.
Uyum (adaptasyon), sistemin çevresi ile olan iliflkilerinin düzenlenmesi, sistemin kendi çevresini
kullanarak ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmesi ve bu
kaynaklar›n sistem içinde da¤›t›lmas› ifllevidir.
Amaca ulaflma, sistemin çevresiyle kurdu¤u iliflki sayesinde belirli hedeflere ve amaçlara ulaflmas›n› sa¤layacak kaynaklar›n harekete geçirilmesi ve bu amaçlar içinde öncelikli olanlar›n belirlenmesi ifllevidir. Bütünleflme, sistemin kendisini oluflturan bütün parçalar›n›n etkin bir flekilde iflleyebilecek flekilde bir arada tutulmas› ve
parçalar aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkilerin düzenlenmesi ifllevidir. Gizil kal›p koruma ise belirli bir
düzene ve norma göre sistem içerisindeki eylemin devaml›l›¤›n›n ve düzenlili¤inin sa¤lanmas›
ifllevidir. Bu ifllevsel zorunluluklar sistemin kendi gereksinimleri ile ilgili ise içsel, çevreyle olan
iliflkisindeki gereksinimleriyle ilgiliyse d›flsal olarak adland›r›l›rlar. Ayr›ca bir amaca ulaflmakla ilgiliyse amaçsal, bu amaca ulaflmak için gerekli
olan araçlarla ilgiliyse araçsal olarak adland›r›l›rlar. AGIL ad›yla da an›lan bu dört ifllevsel zorunluluk, biyolojik, toplumsal veya psikolojik, bütün sistemlerde görülür.
N
A M A Ç
5
Parsons’a göre toplumsal de¤iflmenin nas›l gerçekleflti¤ini özetleyebilmek.
Parsons’a göre sosyal sistemlerde yeni bir dengenin kurulmas›n› gerektiren, di¤er bir deyiflle
toplumsal de¤iflmeye neden olan temel faktörler;
(i) göç, farkl› toplumsal gruplarla yap›lan evlilikler, do¤um ve ölümler ya da üretimin artmas› gibi nedenlerle demografik yap›n›n de¤iflmesi, (ii)
fiziksel kaynaklar›n tükenmesi gibi fiziki çevrede
yaflanan de¤iflimler, (iii) bilimsel ve teknolojik
geliflmeler ve (iv) yeni ideolojiler nedeniyle kültürel örüntünün de¤iflmesidir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 36). Parsons’a göre toplumsal de¤iflme, aktörlerin içsellefltirece¤i de¤erlerin de¤iflmesidir. Bu de¤iflme, evrimsel ya da devrimsel flekilde gerçekleflebilir. Evrimsel de¤iflme yavafl ve sürekli bir de¤iflmedir ve kültürel de¤erlerin rasyonellefltirme ve geleneksellefltirme süreçlerinden geçerek de¤er ve inançlar› de¤ifltirmeleriyle gerçekleflir. Devrimsel de¤iflme sistemin
dengesindeki ani bir de¤iflim gibi devrimsel hareketlerle gerçekleflir.
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
27
Kendimizi S›nayal›m
1. ‹fllevselcilik ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden
hangisi do¤rudur?
a. Klasik sosyolojideki Pozitivist gelene¤e bir elefltiri olarak do¤mufltur.
b. ‹nsan eyleminin toplumsal yap›lardan etkilenmeden özgür irade do¤rultusunda gerçekleflti¤ini savunur.
c. 1970 sonras›nda sosyolojideki en bask›n yaklafl›m haline gelmifltir.
d. Toplumu bir konsensüs olarak görür.
e. Çat›flma kavram›na yaklafl›m› aç›s›ndan Marksizm’e benzer.
2. Afla¤›dakilerden hangisi ifllevselcili¤in temel kavramlar›ndan biri de¤ildir?
a. Denge
b. Sistem
c. ‹fllev
d. Konsensüs
e. Çat›flma
3. Afla¤›dakilerden hangisi ifllevselci analizin varsay›mlar›ndan biri de¤ildir?
a. Toplum; bir araya geldiklerinde bir bütün meydana
getiren, birbiriyle iliflkili bir dizi parçadan oluflur.
b. Toplumun parçalar› toplumun bütünleflmesine
ve istikrar›na katk›da bulunurlar.
c. Toplumun her parças› sistem için yerine getirdi¤i ifllev aç›s›ndan incelenmelidir.
d. Bütün sistemler gibi toplumlar da iflbirli¤i ve düzen sayesinde varl›klar›n› sürdürürler.
e. Sistemlerin parçalar› uyum içindedir, e¤er parçalardan biri uyumu bozarak di¤erleriyle çat›fl›rsa di¤er parçalar›n etkilenmemesi için çat›flan
parça sistem d›fl›na at›l›r.
4. Nedensel ve ifllevsel analiz aras›nda aç›k bir ayr›m
yaparak her toplumsal olgunun sahip oldu¤u ifllevin
ayr› ayr› incelenmesi gerekti¤ini savunan ilk sosyolog
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Parsons
b. Malinowski
c. Durkheim
d. Spencer
e. Radcliffe-Brown
5. Afla¤›dakilerden hangisi Parsons’›n belirledi¤i ifllevsel zorunluluklardan biri de¤ildir?
a. Uyum
b. Amaca ulaflma
c. Bütünleflme
d. Da¤›lma
e. Gizil kal›p koruma
6. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde ifllevsel zorunluluk ile bu ifllevi yerine getiren eylem sistemi do¤ru
bir flekilde efllefltirilmifltir?
a. Bütünleflme- Kültürel sistem
b. Uyum- Sosyal sistem
c. Amaca ulaflma- Sosyal sistem
d. Da¤›lma- Davran›flsal organizma
e. Gizil kal›p koruma- Kültürel sistem
7. Afla¤›dakilerden hangisi Parsons’a göre B tipi kal›p
de¤iflkenlerden biridir?
a. Nitelik
b. Yayg›nl›k
c. Evrensellik
d. Duygusall›k
e. Kolektif yönelim
8. Parsons’a göre sosyal sistemlerin istikrar›n› ve toplumsal düzeni sa¤layan öncelikli faktör afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Toplumsal kontrol mekanizmalar›
b. ‹fllevsel zorunluluklara uyulmas›n›n sa¤lanmas›
c. Bireylerin toplumsal norm ve de¤erleri içsellefltirmeleri
d. Bireylerin kendi kiflisel ihtiyaçlar›n› karfl›lama
güdüleri
e. Toplumsal de¤erlerin rasyonelleflmesi ve gelenekleflmesi
9. Bir toplumsal olgu ya da eylemin, sonuçlar› itibar›yla toplumsal istikrar ve bütünlü¤ün korunmas›na yapt›¤› katk› aç›s›ndan de¤erlendirilmesine ne ad verilir?
a. Sistem analizi
b. Sistemsel aç›klama
c. Denge
d. ‹fllevsel zorunluluklar
e. ‹fllevsel aç›klama
10. Genel Sistem Teorisi’ne göre sistemlerle ilgili olarak
afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Sistemlerin parçalar› cans›zd›r.
b. Sistemlerin parçalar›n›n niteli¤i ne olursa olsun
bu parçalar aras›ndaki iliflki soyut bir iliflkidir.
c. Sistemlerin parçalar› her zaman birbirine ba¤l›
olmak zorunda de¤ildir.
d. Sistemlerin parçalar› aras›nda fiziksel bir iliflki
söz konusu olabilir.
e. Parçalar› sadece kendi çevreleriyle iliflkiye giren
sistemler aç›k sistemlerdir.
28
Modern Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. d
2. e
3. e
4. c
5. d
6. e
7. c
8. c
9. e
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fllevselci (Fonksiyonalist)
Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “‹fllevselci (Fonksiyonalist)
Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yap›sal ‹fllevselci
Yaklafl›m›n Genel Özellikleri” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Durkheim” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Parsons’›n Sistem Anlay›fl›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fllevsel Zorunluluklar ve
Sistemlerin ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kal›p De¤iflkenler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplumsal De¤iflme”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fllevselcili¤in Genel
Özellikleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Genel Sistem Teorisi ve
Sistem Kavram›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Bir örnek vermek gerekirse, modern toplumda aile, e¤itim ve ekonomi kurumlar› aras›ndaki iliflkiyi düflünelim. Aile, toplumun yeni bireylerinin üretilmesinden,
baflka bir aç›dan bak›ld›¤›nda ekonominin ihtiyaç duydu¤u iflgücünün üretilmesinden sorumludur. Aile taraf›ndan üretilen bireylerin ifl gücünün istedi¤i özelliklere
sahip olmalar›n› sa¤layan da e¤itim kurumudur. Ancak
bu kurumlar aras›ndaki bu iliflki bütün toplumlarda,
mevcut de¤ildir. Örne¤in günümüz toplumlar›ndaki gibi çok say›da mesle¤in olmad›¤› geleneksel toplumlarda bireyler evlerinde ve aileleri ile birlikte üretim yapt›klar› için e¤itim ailenin ifllevlerinden biridir. Bu nedenle geleneksel toplumlarda ekonomi ve e¤itim kurumlar› aras›ndaki iliflkinin günümüzde oldu¤undan daha zay›f ve düzensiz oldu¤u söylenebilir.
S›ra Sizde 2
‹fllevselcilik, bireylerle ve bireylerin belirli davran›fllara
atfettikleri anlam ve yorumlarla fazla ilgilenmez, çünkü
toplumu karfl›l›kl› ifllevler çerçevesinde birbirine ba¤›ml› toplumsal yap›lar olarak görür. Bu yaklafl›ma göre bireyler de toplumda önceden belirlenmifl ve yap›laflm›fl davran›fl kal›plar›n› sosyalleflme sürecinde ö¤renerek hareket eder, toplumsallaflma sürecinde toplumun genel norm ve de¤erlerini büyük ölçüde içsellefltirmifl olduklar› için toplumsal beklentiler çerçevesinde
davranman›n do¤ru oldu¤una inan›rlar. Bu nedenle bireylerin bak›fl aç›s›, davran›fl seçenekleri, potansiyelleri
toplumun de¤erleriyle s›n›rlan›r.
S›ra Sizde 3
‹fllevselcili¤e göre toplumun bütün parçalar›n›n belirli
ihtiyaçlar› ve ifllevleri vard›r ve bu parçalar karfl›l›kl›
olarak birbirlerine ba¤›ml›d›rlar. Örne¤in ifl kurumu
toplumda refah yaratma amac›n› tafl›r ve bu amaca yönelik olarak insanlar›n (iflgücünün) belirli bir e¤itim almas›na ihtiyaç duyar. ‹htiyaç duyulan yönde e¤itilmifl
bir iflgücü olmazsa ifl kurumu düzgün iflleyemez, ifllevini yerine getiremez. Bir örnek vermek gerekirse günümüzde Türkiye’de bir yandan birçok ifl için gerekli
vas›flara sahip eleman bulunamamakta, di¤er yandan
çok say›da vas›fs›z insan iflsizlik sorunuyla karfl› karfl›ya kalmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Sosyal sistemin tek bafl›na bir sistem olmaktan çok, birlikte iflleyen bir dizi sistemden olufltu¤u ileri sürülmektedir. Devletler aras› jeopolitik sistemler ve a¤lar, küresel kapitalizmin ekonomik sistemi, her devletin içinde
kendi siyasi, kültürel ve örgütsel sistemleri gibi çeflitli
sistemler ayn› anda ifllemektedir. Mikro düzeyde her
sistem kendi içinde ifller, makro düzeyde ise çeflitli sistemler birbirleriyle etkileflim içine girerler. Sistem, analitik bir ayg›tt›r, yani dünyadaki bütün muhtemel sistemleri görebilmemizi, fark edebilmemizi sa¤layan bir
varl›klar ve ba¤lant›lar bütünüdür (Collins, 1988: 46).
1. Ünite - ‹fllevselcilik-I: Talcot Parsons
29
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 5
Örne¤in toplumun normlar›na uyulmas› amaçt›r, çünkü
toplumun düzeni ve devaml›l›¤› bu sayede gerçekleflecektir. Bunun sa¤lanmas› için de bu normlar›n neler oldu¤unun bireylere ö¤retilmesi gerekmektedir, bu normlar›n bireylere ö¤retilmesi araçt›r. Gizil kal›p korum,a
(L) hücresinde bulunan aile, e¤itim gibi kurumlar toplumsallaflmay› sa¤lad›klar›, yani bireylerin toplumun
norm ve de¤erlerini ö¤renip içsellefltirmelerini sa¤lad›klar› için araçt›rlar. Bütünleflme, (I) hücresinde bulunan hukuk ise yapt›r›mlar kullanarak bireylerin toplumun normlar›na uymalar›n› sa¤lamaktad›r. Bu nedenle
amaçt›r.
Chaudhry, M. ve C.N. Venugopal (2004). “Parsons and
Merton”. ‹çinde: S.C. Dube (editör) Sociological
Thought. Block 7.Indira Gandhi National Open
University
School
of
Social
Sciences
(http://www.ignou.ac.in/edusat/BDP/ESO13/pdf/E
SOB7U27.pdf;http://www.ignou.ac.in/edusat/BDP/
ESO13/pdf/ESOB7U28.pdf. 15.01.2010).
Collins, Randall (1988). Theoretical Sociology.
Harcourt Brace Jovanovich Publishers.
Cuff, E.C.; Payne G.C.E; Francis, D.W.; Hustler, D.E. ve
Sharrock, W.W. (1989). Perspectives in Sociology.
Londra: Unwin Hyman. ‹kinci Bask›.
Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995).
Sociology: Themes and Perspectives. London:
Collins Educational. Dördüncü Bask›.
Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of
Sociology. Glasgow: Harper Collins.
Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara:
Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Parsons, T. (1970). Social STructure and Personality,
New York: Free Press.
Parsons, T. (1971). The System of Modern Societies,
Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall.
Poloma, Margaret. (1993). Ça¤dafl Sosyoloji
Kuramlar›. Çeviren: Hayriye Erbafl. Ankara:
Gündo¤an Yay›nlar›.
Ritzer, George. (2008). Sociological Theory. Boston:
McGraw-Hill.
Swingewood, Alan (1998). Sosyolojik Düflüncenin
K›sa Tarihi. Çeviren: Osman Ak›nhay. Ankara:
Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
2
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Robert Merton’un ifllevselcili¤e yapt›¤› katk›lar› özetleyebilecek,
Aç›k ifllev ve gizil ifllev kavramlar›n› aç›klayabilecek,
Robert Merton’un anomi kavram›n› ele al›fl›n› de¤erlendirebilecek,
Kingsley davis, Wilbert Moore, Kai T. Erikson ve Neil Smelser’in ifllevselcili¤e katk›lar›n› de¤erlendirebilecek,
Niklas Luhmann ve Jeffrey C. Alexander’›n yeni ifllevselcili¤e katk›lar›n›
de¤erlendirebilecek,
‹fllevselcili¤e getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Robert Merton
Aç›k ‹fllev
Gizil ‹fllev
Net Denge
•
•
•
•
K. Davis ve W. Moore
Niklas Luhmann
Kai T. Erikson
Neil Smelser
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
‹fllevselcilik-II:
Parsons Sonras›
‹fllevselcilikte
Geliflmeler
• ROBERT MERTON’IN
‹fiLEVSELC‹L‹⁄E KATKILARI
• ‹fiLEVSELC‹L‹⁄E KATKIDA
BULUNAN D‹⁄ER DÜfiÜNÜRLER
• YEN‹ ‹fiLEVSELC‹L‹K
(NEOFONKS‹YONAL‹ZM)
• ‹fiLEVSELC‹L‹⁄E GET‹R‹LEN
BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER
‹fllevselcilik-II:
Parsons Sonras›
‹fllevselcilikte Geliflmeler
N
ROBERT MERTON’IN ‹fiLEVSELC‹L‹⁄E KATKILARI
A M A Ç
1
Robert Merton’un ifllevselcili¤e yapt›¤› katk›lar› özetleyebilmek.
Resim 2.1
Robert K. Merton 1910-2003
Robert K. Merton, 1910 y›l›nda ABD’de
(Philadelphia) Do¤u Avrupa’dan gelen
göçmen bir ailenin o¤lu olarak dünyaya
gelmifltir. Oldukça yoksul bir ailede büyüyen Merton, burs kazanarak Temple
Üniversitesi’nde e¤itim alm›fl, Harvard
Üniversitesi’nde Parsons ve Sorokin’in ö¤rencisi olmufltur. Harvard ve Tulane Üniversitelerinde ders vermifl, 1941 y›l›nda
Columbia Üniversitesi’ne geçmifl ve
1979’da emekli olana dek bu üniversitede ders vermeye devam etmifltir. Yap›salc›l›¤a yapt›¤› katk›lar›n yan› s›ra, daha sonra bilgi sosyolojisi alan›na dönüflen bilim sosyolojisinin kurucusu olarak kabul edilmektedir (Slattery, 1991: 201). Merton,
2003 y›l›nda New York’ta hayata veda etmifltir.
Parsons’›n ö¤rencisi olan Robert Merton yap›sal ifllevselcili¤in en önemli kuramc›lardan biri olarak kabul edilir. Merton yap›salc›l›¤›n baz› yönlerini elefltirmekle birlikte bu yaklafl›ma önemli katk›lar da sa¤lam›flt›r.
Merton’›n ‹fllevselcilik Anlay›fl›
Merton, ifllevsel analizde Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi antropologlar taraf›ndan gelifltirilen üç temel varsay›m› elefltirmifltir. Bu varsay›mlardan ilki (i), toplumun ifllevsel birli¤idir. Bu varsay›m standartlaflm›fl bütün sosyal ve kültürel inanç
ve uygulamalar›n toplum içindeki bireyler için oldu¤u kadar bir bütün olarak toplum için de ifllevsel oldu¤u varsay›m›d›r. Bu varsay›m sosyal sistemin çeflitli parça-
32
Modern Sosyoloji Tarihi
SIRA S‹ZDE
lar›n›n yüksek derecede bütünleflmifl olmas› gerekti¤ini ima etmektedir. Buna karfl›l›k Merton bu varsay›m›n ancak homojen olan küçük, ilkel toplumlarda do¤ru
olabilece¤ini, ama daha büyük ve karmafl›k toplumlara genellenemeyece¤ini savunmufltur (Ritzer, 2008: 251). Merton, belirli bir ögenin ifllevsel oldu¤unu ileri sürerken kimin için ifllevsel oldu¤unun da aç›kça belirtilmesi gerekti¤ini
savunmaktad›r. Nitekim Merton bir ögenin sadece belirli bir kurum ya da grup için
SIRA S‹ZDE
ifllevsel olabilece¤ine
dikkat çekmektedir. Örne¤in ataerkil erkekler için ifllevsel
olabilir, ama kad›nlar için ayn› iflleve sahip olmayacakt›r; bir baflka örnek vermek
gerekirse dinsel
ve ayinsel etkinliklerin toplumun üyeleri aras›nda dayaD Ü fi Ü N Einançlar›n
L‹M
n›flmay› sa¤lad›¤› için ifllevsel oldu¤unu söyledi¤imizde, bu aç›klama dinsel farkl›l›klar nedeniyle çat›flmalar yaflayan, hatta bölünen toplumlar aç›s›ndan yetersiz kaS O R U
lacakt›r (Cuff vd., 1989 54).
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
Merton, ifllevsel birlik,
evrensel ifllevselcilik ve
ifllevsel zorunluluk
varsay›mlar›na karfl› ç›km›fl,
Kbunlar›n
‹ T Ayerine
P yeni fikirler
ileri sürmüfl, böylece
ifllevselcili¤i bu
s›n›rl›l›klardan kurtararak
Tgüçlendirmifltir.
ELEV‹ZYON
‹NTERNET
D ‹ K K Aolgunun
T
Merton, bir sosyal
di¤er sosyal olgular için olumsuz olan ifllevler de tafl›yabilece¤ine dikkat çekmifltir. Yap›lar ve kurumlar sosyal sistemin di¤er parçalar›n›n korunmas›na katk›da bulunabildikleri
gibi onlar için olumsuz olan sonuçlar da yaratabilirler. MerSIRA S‹ZDE
ton bu durumu ifade etmek için “disfonksiyon” (bozuk ifllev) kavram›n› kullanmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
Merton’›n
karfl› ç›kt›¤› ikinci varsay›m (ii), evrensel ifllevselciliktir. Bu varsay›m,
standartlaflm›fl toplumsal ve kültürel biçimlerin ve yap›lar›n tamam›n›n olumlu ifllevleri oldu¤u varsay›m›d›r. Merton bütün ögelerin zorunlu olarak olumlu iflleve saK ‹ görüflüne
T A P
hip olacaklar›
kat›lmaz, çünkü e¤er baz› ögeler toplumun bütünü için de¤il, daha küçük birimler için ifllevselse, o halde di¤er baz› birimler aç›s›ndan da ifllevsel olmamalar› gerekir. Bütün yap›lar›n, geleneklerin, düflünce ve inançlar›n
T E L E V ‹ yoktur,
ZYON
olumlu ifllevleri
baz› ögeler sistemin istikrar› ve devam›na katk›da bulunmay›p, istikrars›zlaflmas›na ve bozulmas›na neden olabilirler. Bu aç›dan Merton, baz›
ögelerin disfonksiyonel (bozuk ifllevsel) olabilece¤ini, yani sistemin belirli parçalar› aç›s›ndan
olumsuz sonuçlar do¤urabilece¤ini belirtmektedir. Merton, baz›
‹NTERNET
ögelerin de nötr olabilece¤ini, yani sistemin di¤er parçalar› aç›s›ndan herhangi bir
ifllevsel sonuca sahip olmayabilece¤ini de belirtmektedir. ‹fllevsiz olma (nonfunctional), mevcut sistemle iliflkisiz olan sonuçlar› ifade etmektedir. Örne¤in tarihsel olarak önceki dönemlerde sistem için olumlu ya da olumsuz bir iflleve sahip
olan yap› veya kurumlar art›k bu iflleve sahip olmayabilirler. Merton’a göre sosyologlar›n yapmas› gereken, ögenin ifllevsel olup olmad›¤›n› söylemeden önce olumlu ifllevlerle bozuk ifllevleri dengelemek ve kimin için ifllevsel oldu¤unu dikkatli bir
flekilde belirlemektir (Ritzer, 2008: 251; Cuff vd., 1989 54). Merton, bir yap›n›n sistemin, bütünü aç›s›ndan bozuk iflleve sahip (disfonksiyonel) oldu¤u halde var olmaya devam edebilece¤ini belirtmifltir. Bunun nedeni, bir olgunun, toplumun bütünü için bozuk iflleve sahip oldu¤u halde belirli gruplar için ifllevsel olmaya devam etmesidir. Örne¤in kad›nlara karfl› ayr›mc›l›k toplumun bütünü aç›s›ndan bozuk iflleve sahip olmakla birlikte, erkekler için ifllevseldir (Ritzer, 2008: 256).
Merton’›n karfl› ç›kt›¤› üçüncü varsay›m (iii) ifllevsel zorunluluktur. Bu varsay›m, toplumun bütün standartlaflm›fl parçalar›n›n olumlu ifllevlere sahip olmalar›n›n yan› s›ra ifllemekte olan bütünün zorunlu, vazgeçilmez parçalar› oldu¤unu iddia etmektedir. Di¤er bir de¤iflle bu varsay›m, bütün yap›lar›n ve ifllevlerin toplum
için zorunlu oldu¤unu, di¤er bir deyiflle toplumda flu anda mevcut olan yap› ve ifllevler kadar iyi iflleyebilecek baflka alternatif yap› ya da ifllev olamayaca¤›
varsay›m›d›r. Buna karfl›l›k Merton toplumdaki yap› ve ifllevlere alternatif olabilecek olan çeflitli yap› ve ifllevler oldu¤unu düflünmektedir (Ritzer, 2008: 254). Örne-
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
33
¤in bir toplumun, yiyecek ve di¤er k›t kaynaklar›n üretimi ve da¤›t›m› gibi ifllevsel gereklilikleri karfl›lamak için düzenlemeler yapmas› gerekir. Ancak bu düzenlemeleri yapman›n çok çeflitli yollar› vard›r, mesela kendine yeterli üretim yapan
tar›m topluluklar›, avc›l›k ekonomileri, köleli¤e dayal› ekonomiler, kapitalist ya
da sosyalist ekonomiler gibi çok çeflitli düzenlemeler yap›labilir (Cuff vd.,
1989:54). Benzer flekilde örne¤in bütün toplumlarda, nüfusun devam›n› ve çocuklar›n birincil toplumsallaflmalar›n› sa¤lamak için düzenlemeler yap›lmas› gerekir, ama bu düzenlemeler çok farkl› flekillerde yap›labilir. Bu durum, farkl› toplumlardaki farkl› aile yap›lar›nda görülür, baz› toplumlarda çocuklar biyolojik
ebeveynleriyle birlikte yaflayarak, baz› toplumlarda ise çocuklara bakmaktan sorumlu olan kiflilerle ya da kurumlarda yaflayarak toplumsallafl›rlar. Merton, bir
toplumda belirli bir etkinli¤e bakarak bunun o toplumdaki ifllevsel bir gereklili¤i karfl›lad›¤› için zorunlu ve vazgeçilmez bir etkinlik oldu¤unu söylemenin anlams›z oldu¤unu vurgular; çünkü bu örnekten de görülebilece¤i gibi ayn› ifllevi
yerine getirecek baflka alternatif sosyal biçimler ve uygulamalar olabilir. Bu nedenle her sosyal uygulaman›n ifllevsel alternatiflerinin de olabilece¤inin fark›nda
olmam›z gerekir (Cuff vd., 1989: 54). Baflka bir deyiflle Merton’a göre, “nas›l ayn› birim çok çeflitli ifllevlere sahipse, ayn› flekilde ayn› ifllev de alternatif birimler
taraf›ndan de¤iflik biçimlerde yerine getirilebilir.” (Swingewood, 1998: 282). Sosyal sistemin iflleyifli aç›s›ndan bütün yap›lar›n zorunlu, vazgeçilmez olmad›¤›n›
ileri sürerek Merton, ifllevselci yaklafl›m›n zay›fl›klar›ndan birini aflmas›na yard›m
etmifltir. Baz› yap›lar›n vazgeçilebilir nitelikte olmas›, anlaml› sosyal de¤iflmenin
yolunu açar. Örne¤in yukar›da bahsetti¤imiz örnekte ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas› durumunda toplum yok olmaz, hatta daha iyi bir duruma gelebilir.
Bilim Sosyolojisi
Merton’un sosyolojiye yapt›¤› en önemli katk›lardan birinin yap›sal ifllevselci
yaklafl›ma katt›¤› kavramlar, di¤erinin de bilgi ve bilim sosyolojisi alan›ndaki çal›flmalar› oldu¤u söylenebilir. Merton’un bilim sosyolojisi ile ilgili düflüncelerinin
temelinde, bilimsel toplulu¤un ve bu toplulu¤un iflleyiflinin sosyolojik analizi ve
do¤a bilimciler de dahil olmak üzere bilimsel toplulu¤un üyelerinin toplumsal
güçlerden ba¤›ms›z ve onlara karfl› kay›ts›z olmad›¤›n› gösterme çabas› yer al›r
(Slattery, 2010:162-3).
Merton, bilimsel topluluklar›n, toplumsal güçlerden ve toplumun maddi ve kültürel deste¤inden ba¤›ms›z olmad›¤›n› göstermeye çal›fl›r. Modern bilimin ifllevselci analizini yapan Merton, modern bilime Sanayi Devrimi’ne dek toplumsal ve ekonomik aç›dan ihtiyaç duyulmad›¤›n›, bu nedenle modern bilimin on yedinci yüzy›la kadar geliflmedi¤ini vurgular. Di¤er bir deyiflle modern bilim, herhangi bir toplumsal iflleve sahip olmad›¤› dönemde geliflmemifl, ancak bir iflleve sahip oldu¤unda geliflmifltir, bu ifllev de kapitalist toplumun endüstriyel ihtiyaçlar›n› karfl›lamakt›r. Bilim ancak içinde bulundu¤u dönemin konsesüsü taraf›ndan desteklendi¤inde geliflebilir, e¤er bu konsensüse, toplumun kabul edilmifl temel de¤erlerine yönelik bir tehdit oluflturursa bilim de tehdit edilebilir ve siyasal otoritelerin kontrolü ve bask›s› alt›nda tutulabilir (Slattery, 2010:163-4).
Merton bilimin, içinde bulundu¤u koflullarla iliflki içinde nas›l geliflti¤ini gösterdikten sonra bilimsel toplulu¤un iç iflleyiflini, hayat felsefesinin ilkelerini ve motivasyonunun ne oldu¤unu incelemifltir. En az di¤er mesleklerde çal›flan insanlar kadar h›rsl› olduklar› halde bilim insanlar›n›n nas›l olup da bu kadar nesnel ve tarafs›z bilgi üretebildikleri ve elde ettikleri bilgiyi nas›l olup paylaflabildikleri sorusu-
Merton, bilim sosyolojisinin
temellerini atan
sosyologdur.
Merton’a göre modern
bilimin ifllevi, kapitalist
toplumun endüstriyel
ihtiyaçlar›n› karfl›lamakt›r,
bu nedenle modern bilim
toplumsal konsensüs
taraf›ndan desteklendi¤i 17.
Yüzy›la kadar geliflmemifltir.
34
Modern Sosyoloji Tarihi
nu soran Merton bu sorunun yan›t›n›n bilimcilik mesle¤indeki normlar, yani bilimsel normlarda yatt›¤›n› düflünmektedir (Bruce ve Yearley, 2010:270). Bu nedenle
bilimsel kariyerin normlar›, bilim insanlar›n›n tabi oldu¤u de¤er ve ilkeler üzerinde durmufl, bilim insanlar›n›n temel bilimsel de¤erlere ba¤l› olduklar› için ba¤›ms›z bir topluluk haline geldi¤ini savunmufltur. Bu bilimsel de¤erler evrensellik,
paylafl›mc›l›k, tarafs›zl›k ve yöntemli flüpheciliktir. Evrensellik, bilginin de bilim
insanlar›n›n da öznellikten uzak ölçütlere göre de¤erlendirilmesidir. Paylafl›mc›l›k, bilimsel bilginin hiçbir bilim insan›n›n tekelinde veya mülkiyetinde olamayaca¤›n›, bilimsel bilginin ortak olarak sahip olunan bir bilgi oldu¤unu ve bu bilginin gizlenmemesi gerekti¤ini ifade eder. Tarafs›zl›k, bilim insanlar›n›n çal›flmalar›nda nesnel ve tarafs›z olmalar›, hile ya da abart› gibi yollara baflvurarak toplumun
bilimsel bilgiye güvenini zedelememeleri gerekti¤ini ifade eder. Yöntemli flüphecilik ise gerçek dünyada hiçbir fleyin bilimsel incelemenin konusu d›fl›nda kalamayaca¤›, her fleye bilimsel flüphe ile yaklafl›labilece¤i düflüncesidir (Slattery,
2010:162-3). Hem bilimsel de¤er sisteminin, bilimsel konsensüsün, hem de toplumsal konsensüsün temelini oluflturan bu de¤erler yan›nda bilim insanlar›n› birbirine ba¤layan dört temel ilke vard›r. Bunlar; (i) dünyadaki bütün bilim insanlar›n›n birli¤i, (ii) genç ö¤rencilerin bilimsel topluluk içinde sosyalleflmesi, (iii)
bilimsel araflt›rmalara kamu deste¤i sa¤lama ve (iv) araflt›r›l›p s›nanm›fl bilgiler
sunarak bilimsel araflt›rma ürünlerine inanç ve güven sa¤lamad›r. Merton, bu de¤er ve ilkelere ba¤l›l›k temelinde bir topluluk olan bilimsel toplulu¤un üyelerinin di¤er mesleklerin aksine parayla ya da maddi ödüllerle motive olmad›¤›n› savunur. Bilim insanlar›n› motive eden fley bilimsel topluluk taraf›ndan takdir görme, akademik ödüller ve mesleki atamalar almad›r. Bu de¤er ve ilkeleri tehdit
eden bilim insanlar› ise bilimsel topluluk taraf›ndan protesto edilir (Slattery,
2010:164-5). Böylece Merton bilimin ifllevsel sorumluluklar›n›, di¤er bir deyiflle
bilimsel de¤erleri toplumla ve bilimsel toplulu¤un iç iflleyifliyle iliflkilendirerek
bilimin ifllevselci bir analizini yapar (Slattery, 2010:165-6).
Merton bilimsel toplulu¤u dünyevi, maddi ödüller ve kiflisel kazançlarla “lekelenmemifl”, nesnel, tarafs›z ve kamu deste¤i alacak derecede güvenilir bir topluluk
olarak betimler. Ancak bu bilimsel topluluk anlay›fl› çeflitli aç›lardan elefltirilmifltir.
Merton’›n iddia etti¤i gibi modern bilim insanlar›n›n tümünün kurumsal normlara
uymad›¤›, baz› bilim insanlar›n›n tarafl› oldu¤u, elde ettikleri bilgileri saklad›klar›
iddia edilmifltir. Bunun yan›nda bilimin art›k bir endüstri haline geldi¤i, bilimsel
bilgi üreten projelerin hükümetler, özel flirketler veya askeri otoriteler taraf›ndan
desteklenip yönetildi¤i, modern bilimin art›k kamu ç›kar›ndan çok kapitalist ya da
askerî gücün ç›karlar›n› gözetti¤i ileri sürülmüfl ve bu elefltirileri destekleyen çeflitli araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Ayr›ca Merton’›n, bilimsel topluluk analizinde sadece bilimsel toplulu¤u etkileyen faktörlere odakland›¤›, bilimsel bilgiyi gerçek ve nesnel
kabul edip görelili¤ini görmezden geldi¤i ve bu bilgiyi etkileyen toplumsal faktörleri göz ard› etti¤i ileri sürülmüfltür. Bu elefltiriler çerçevesinde Merton’›n bilimsel
topluluk modeli, genel olarak çok idealist, muhafazakar ve dar kapsaml› bir yap›ya sahip olmakla, kapitalist toplumlarda bilimin kâra yönelik oldu¤unu ve eflitsiz
s›n›f yap›s›n› ve hakim kapitalist ideolojiyi pekifltirdi¤ini göremeyen bir model olmakla elefltirilmifltir (Slattery, 2010:167-8). Bu elefltirilere ra¤men Merton sosyolojinin bir alt dal› olarak bilim sosyolojinin kurulmas›n› sa¤lam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
1
SIRA
Bilimsel bilgi
ile S‹ZDE
onu üreten bilimcilerin oluflturdu¤u bilimsel topluluk aras›ndaki iliflkiye
odaklanan en temel çal›flma hangisidir? Araflt›r›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
35
Orta Boy Kuramlar
Parsons ve Merton aras›ndaki en önemli farklardan biri, Parsons genifl çapl›, büyük bir teori yaratmaya çal›fl›rken Merton’›n daha s›n›rl›, orta boy teorilerden yana olmas›d›r (Ritzer, 2008: 251). Merton, bir tarafta Parsons’›n büyük boy soyut teorisi, öte tarafta modern Amerikan sosyolojisinde yayg›n olarak görülen küçük ölçekli ampirik çal›flmalar aras›nda köprü kurmaya çal›flm›fl, bu do¤rultuda orta boy
kuramlar›n gelifltirilmesinin önemini vurgulam›flt›r.
Orta boy kuramlar, toplumsal davran›fl›, toplumsal örgütlenmeyi ve toplumsal de¤iflmeyi tümden aç›klamay› amaçlayan büyük boy teoriye karfl›n küçük ama gerekli
hipotezlere odaklanan teoriler olarak tan›mlanmaktad›r. Merton, birçok olguyu birden aç›klamaya çal›flan genel teorilerle k›yasland›¤›nda orta boy kuramlar›n ampirik
s›namalar›n yap›labilmesine daha uygun oldu¤unu düflünmektedir. Sosyoloji alan›nda birçok ampirik çal›flma yap›ld›¤›n› ama bu çal›flmalar›n genel ve büyük ölçekli teorilerde bir araya getirilemedi¤ini, bu nedenle de birbirinden kopuk çal›flmalar olarak
kald›klar›n› gözlemleyen Merton’a göre bu ampirik çal›flmalar› kapsayacak, onlar› teorik bir zeminde birlefltirecek orta boy kuramlara ihtiyaç vard›r (Jary ve Jary, 1991:658).
Baflka bir deyiflle Merton Parsons’›n kulland›¤› gibi genifl kapsaml› teorik flemalar›n sosyolojik araflt›rmalar aç›s›ndan faydal› olmayaca¤›n› düflünmüfltür. Merton, sosyolojinin do¤a bilimleri kadar eski olmad›¤›na dikkat çeker, bu nedenle büyük teoriler yerine öncelikle belirli durumlara özgü test edilebilir önermeler üzerinde çal›fl›lmas› gerekti¤ini düflünür. Merton, ifllevselcili¤in karfl› ç›kt›¤› üç varsay›m›n›n soyut,
teorik sistemlere dayal›, ampirik kan›ttan yoksun önermeler oldu¤unu ve sosyologlar›n görevinin bunlar›n her birini ampirik olarak test etmek oldu¤unu savunur, çünkü ona göre teori ve araflt›rmay› birlefltirecek olan ifllevsel analizdir ve ifllevsel analizi gelifltirebilmek için de teorik önermeler gelifltirilmesi de¤il, ampirik s›namalar›n
yap›lmas› gerekmektedir (Ritzer, 2008: 254). Merton’a göre do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi daha genel düzeydeki bir teoriye do¤ru ilerlemek, ancak bu gibi ampirik çal›flmalar sonucunda elde edilecek bulgular bir araya getirildi¤inde mümkün olacakt›r. Baflka bir deyiflle Merton büyük kuramlar yerine orta boy kuramlarla ilgilenmekte, Parsons’›n yaratmaya çal›flt›¤› büyük teorik fleman›n, sosyolojik araflt›rmalar›n pratik sorunlar› aç›s›ndan pek faydal› olmad›¤›n› düflünmektedir (Cuff vd., 1989:52).
N
Aç›k ‹fllev, Gizil ‹fllev ve Net Denge
A M A Ç
2
Aç›k ifllev ve gizil ifllev kavramlar›n› aç›klayabilmek.
Merton, bir sosyal olgunun olumlu ifllevlerinin mi bozuk ifllevlerinin mi daha a¤›r
bast›¤› sorusunu yan›tlayabilmek için net denge kavram›n› gelifltirmifltir. Bununla
birlikte, hangisinin a¤›r bast›¤›na karar vermek ço¤unlukla imkâns›zd›r çünkü konular son derece karmafl›kt›r ve öznel yarg›lara dayan›r. Bu gibi sorunlar› aflmak
için Merton ifllevsel analizin farkl› düzeylerde yap›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüfltür.
‹fllevselciler genel olarak, bir bütün olarak toplumun analizini yapm›fllard›r. Buna
karfl›l›k Merton ifllevsel analizin bir örgüt, kurum ya da grup düzeyinde yap›labilece¤ini vurgulamaktad›r (Ritzer, 2008: 255).
Merton, orta boy kuramlar›n
önemini vurgulayarak bir
tarafta Parsons’›n büyük boy
soyut teorisi, öte tarafta
modern Amerikan
sosyolojisini karakterize
eden küçük ölçekli ampirik
çal›flmalar aras›nda köprü
kurmaya çal›flm›flt›r.
Orta boy kuramlar,
Parsons’›n büyük kuram›
gibi birçok toplumsal olguyu
birden aç›klamaya
çal›flmayan, daha dar
kapsaml› ve daha az soyut
kuramlar olarak
tan›mlanabilir.
36
Modern Sosyoloji Tarihi
ÖRNEK: Merton net denge kavram›n› aç›klamak amac›yla kölelik olgusunun
ifllevlerini inceler. ABD’de 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›na dek gücünü koruyan ve
özellikle güney eyaletlerde Afrika kökenli insanlar›n köle olarak kullan›ld›¤›
kölelik kurumu, güney eyaletlerinde yaflayan beyaz köle sahipleri için ucuz
emek sa¤lad›¤›, pamuk ekonomisini destekledi¤i ve sosyal statü kayna¤› oldu¤u için baz› olumlu ifllevlere sahiptir. Buna karfl›l›k güney eyaletlerinin tar›m
ekonomisine ba¤›ml› kalmas›na yol açarak bu bölgelerde endüstrileflmenin
daha geç geliflmesine ve güney eyaletlerinin endüstriyel ilerleme aç›s›ndan
kuzey eyaletlerinin gerisinde kalmas›na neden olmufltur. Bu durumda köleli¤in toplumun bütünü aç›s›ndan olumlu ifllevlerinin mi, bozuk ifllevlerinin mi
daha a¤›r bast›¤›n› hesaplamak oldukça zordur. Merton’a göre köleli¤in siyah
aileler, beyaz aileler, siyah siyasi gruplar ya da beyaz siyasi gruplar aç›s›ndan
ifllevlerini ve bozuk ifllevlerini incelemek ve böylece ifllevsel analizi farkl› düzeylerde yapmak gerekir. Net denge aç›s›ndan bak›ld›¤›nda köleli¤in, baz›
gruplar için ifllevsel, baz› baflka gruplar için ise daha çok bozuk iflleve sahip
olan bir olgu oldu¤u söylenebilir (Ritzer, 2008:254-5).
Aç›k ifllevler, sistemin
uyumunu ya da
düzenlenmesini
kolaylaflt›ran, niyetli ve fark
edilen sonuçlardan oluflur.
Gizil ifllevler ise kas›tl›
de¤ildir ve fark
edilmeyebilirler.
Merton ayr›ca, ifllevsel analize büyük katk›lar› olan aç›k ifllev ve gizil ifllev kavramlar›n› gelifltirmifl ve bu ifllevleri birbirinden ay›rmam›z gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Aç›k ifllevler, toplumsal davran›fl›n bilinen, beklenen sonucudur, niyet edilen
sonuçtur. Gizil ifllev ise toplumsal davran›fl›n bilinmeyen, beklenmeyen sonucudur. Baz› eylem, âdet ya da inançlar›n toplumun baz› bölümleri için ifllevleri olsa
da toplumun üyeleri bu ifllevlerin fark›nda olmayabilirler. Örne¤in, uzaktan ö¤retim sisteminin aç›k ifllevlerinden baz›lar› örgün e¤itim sisteminin d›fl›nda kalan bireylere e¤itim sa¤lamak ve meslek kazand›rmakt›r. Ama bu sistemi inceledi¤imizde uzaktan e¤itim sisteminin e-ö¤renme özellikleri sayesinde ö¤rencilerin bilgisayar ve internet becerilerini artt›rd›¤›n› görebiliriz. Ö¤renciler uzaktan e¤itimin bu
ifllevinin fark›nda olmayabilirler. Bu ifllev niyet edilmifl, kas›tl› bir ifllev de¤ildir. Bu
durumda ö¤rencilerin bilgisayar ve internet becerilerini art›rman›n, uzaktan ö¤retim sisteminin gizil ifllevi oldu¤unu söyleyebiliriz.
Gizil ifllevler olumlu ifllevler olabildi¤i gibi bozuk ifllevler de olabilirler veyahut
ifllevsiz (nonfunctionel) olabilirler. Örne¤in e¤itim kurumunun aç›k ifllevi toplumun yeni nesillerine kültürü aktarmak ve iflgücü piyasalar›n›n ihtiyaç duydu¤u niteliklere sahip insanlar yetifltirmektir. Bu, e¤itimin planlanm›fl ve beklenen aç›k ifllevidir. Bunun yan›nda çocuklar›n gün boyunca e¤itim kurumlar›nda kalmalar› annelerin çocuklara ay›rd›¤› zaman›n azalmas›n› sa¤lam›fl ve kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m›n› art›rm›flt›r. Bu da e¤itim kurumunun bir ifllevidir, ancak bu ifllev bir gizil ifllevdir ve de kad›nlar aç›s›ndan olumlu bir gizli ifllev olarak kabul edilebilir. Bunun
yan›nda e¤itimin kurumsallaflmas› nedeniyle ebeveynlerle çocuklar›n birbirleriyle
geçirdikleri zaman azalm›flt›r, bu da öngörülmeyen bir sonuçtur, ancak sistem aç›s›ndan bir ifllev tafl›maz (nonfunctional), fakat aile kurumu için olumsuz veya bozuk bir gizil ifllev olarak kabul edilebilir.
Eylemlerin hem kas›tl› (niyetli) hem de kas›ts›z sonuçlar› olabilir. Kas›tl› sonuçlar›n herkes fark›ndad›r, ancak kas›ts›z sonuçlar›n fark›na var›lmayabilir. Sosyolojik analiz, kas›ts›z sonuçlar› ortaya koymal›d›r. Merton sosyolojinin özünün, as›l
görevinin bu oldu¤unu, yani belirtilmifl niyetlerden öte gerçek sonuçlar› görebilmek oldu¤unu vurgulamaktad›r (Ritzer, 2008: 255).
SIRA S‹ZDE
Sporun aç›k,SIRA
gizilS‹ZDE
ve bozuk ifllevlerine birer örnek vermeye çal›fl›n›z.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
37
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
N
Anomi ve Sapma
A M A Ç
3
Robert Merton’un anomi kavram›n› ele al›fl›n› de¤erlendirebilmek.
Merton’›n tan›m›na göre kültür “belirlenmifl bir toplum veya grubun üyeleri taraf›ndan ortak olarak gösterilen davran›fllar› yöneten örgütlü normatif de¤erler dizisi”, toplumsal yap› da “Toplum ya da grup üyelerinin farkl› biçimlerde dahil oldu¤u örgütlü sosyal iliflkiler dizisi”dir. Kültürel norm ve de¤erler ile bunlara uymak için eylemde bulunan grup üyelerinin sosyal olarak belirlenmifl kapasiteleri aras›nda büyük bir ayr›flma meydana geldi¤inde anomi meydana
gelir (Merton 1968:216). Baflka bir deyiflle Merton’a göre anomi, kültürel olarak
belirlenmifl hedefler ile bu hedeflere ulaflmak için toplumsal olarak belirlenmifl
araçlar aras›nda kopma olmas› durumunda ortaya ç›kar. Böyle durumlarda bireyler, kültürel hedeflere ulaflabilmek için toplumsal yap›n›n engellemeye çal›flt›¤› baz› davran›fl tiplerini gösterebilirler. Örne¤in bizim toplumumuzda aile önemli bir
de¤erdir ve buna ba¤l› olarak evlenip aile kurmak önemli bir normdur. Ancak baz› kifliler toplumdaki pozisyonlar› nedeniyle evlenemeyebilirler, örne¤in bir erkek
çok düflük sosyal ve ekonomik statüye sahipse, bir ifli ya da mesle¤i yoksa toplumun onaylad›¤› yollarla evlenmekte zorlanabilir. E¤er bu birey evlenmenin gerekli ve do¤ru oldu¤una inan›yor (yani kültürel olarak belirlenmifl hedefe yöneliyor),
ama iflsiz oldu¤u için evlenmek istedi¤i kifli ya da bu kiflinin ailesi bu evlili¤e karfl› ç›kt›¤› için evlenemiyorsa (yani toplumsal olarak kabul edilen araçlara sahip de¤ilse) anomi meydana gelir. Bu durumda birey sapk›n davran›fla e¤ilim gösterebilir, örne¤in evlenmek istedi¤i kifliyi zorla kaç›rabilir ya da h›rs›zl›k yaparak evlenmesinin önündeki maddi engelleri aflmaya çal›flabilir. Bu örnekte bireyin içinde
bulundu¤u sapma, kültürel de¤erlerle bu de¤erlere ulaflman›n toplum taraf›ndan
kabul edilmifl araçlar› aras›ndaki bir kopukluktan, di¤er bir deyiflle toplumun kaSIRA
S‹ZDE
bul etti¤i yollar arac›l›¤›yla toplumun önemli gördü¤ü de¤erlere
ulaflamamas›ndan
kaynaklanmaktad›r. K›sacas› Merton anomiyi sapk›n davran›flla iliflkilendirir ve
kültür ile yap› aras›ndaki ayr›l›klar›n disfonksiyonel (bozuk ifllevsel)
D Ü fi Ü N Ebir
L ‹ M sonuç do¤urdu¤unu ve bunun da toplumda sapmaya yol açt›¤›n› ileri sürer (Ritzer, 2008:
257). Merton’un bu çözümlemesi, ifllevselcili¤in suç ve sapk›n davran›fl› aç›klama
S O R U
yollar›ndan biridir.
Anomi, toplumsal normlar›n çökmesi, etkisizleflmesi ve bu durumdan
kar›D ‹kaynaklanan
KKAT
fl›kl›k ve çat›flma durumunu ifade etmek için kullan›lan bir kavramd›r. Durkheim anomiyi
uygun normlar›n mevcut olmamas›ndan kaynaklanan bir kurals›zl›k SIRA
durumu
olarak tan›mS‹ZDE
larken Merton’›n kuram›nda bu kavram›n anlam› biraz de¤iflmektedir. Merton anomiyi,
kültürel olarak belirlenmifl hedeflerle bunlara ulaflmak için toplumsal olarak belirlenmifl
araçlar aras›nda bir uçurum meydana geldi¤inde oluflan durum olarak
tan›mlamaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
Merton’a göre kültürel norm
ve hedeflerle bireylerin bu
hedeflere ulaflmas› için
toplum taraf›ndan belirlenen
araçlar aras›nda uçurum
oldu¤u zaman anomi ortaya
ç›kar.
N N
Merton, bireylerin anomi durumunda befl farkl› flekilde davrand›klar›n›, baflka
K ‹ tipi
T Aoldu¤unu
P
bir deyiflle anomi durumunda bireyler aç›s›ndan befl adaptasyon
belirtmektedir. Bunlar uyum sa¤lama, yenilik getirme, kuralc›l›k, vazgeçme ve baflkald›rmad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
38
Modern Sosyoloji Tarihi
Tablo 2.1
Kaynak:
Swingewood, 1998:
286.
Bireysel Adaptasyon Tipolojisi
Adaptasyon Biçimi
Kabul (+)
Kabul (+)
(2) Yenilik Getirme
Kabul (+)
Ret (-)
(3) Kuralc› Olma
Ret (-)
Kabul (+)
(4) Vazgeçme
Ret (-)
Ret (-)
Kabul/Ret (+/-)
Kabul/Ret (+/-)
(1) Kültürel hedeflere ve kurumsallaflm›fl araçlara uyum sa¤lama biçimi, bütün
toplumlarda en yayg›n flekilde görülen adaptasyon biçimidir. Birey kültürel hedefleri kabul eder ve bu hedeflere toplumun uygun gördü¤ü kurumsallaflm›fl araçlarla ulaflmaya çal›fl›r.
(2) Yenilik getirme tipinde kültürel hedefler benimsenir, ancak bu hedeflere
ulaflmak için toplum taraf›ndan meflru gösterilen kurumsallaflm›fl araçlar benimsenmez. Örne¤in birey, toplumun maddi zenginlik hedefini kabul edebilir, ama bunun
için yasal s›n›rlar içinde çal›flmak fleklindeki kurumsallaflm›fl araçlar› reddederek bu
hedefe ulaflmak için mesela rüflvet vermek, hükümette nüfuzunu kullanmak, iflçileri düflük ücretle çal›flt›rmak gibi ahlak d›fl› ve meflru olmayan yollar kullan›r.
(3) Kuralc› olma tipinde toplumun uygun gördü¤ü kurumsallaflm›fl araçlar
meflru olarak kabul edilir ancak bu araçlarla toplumun koydu¤u hedeflere ulaflmak
mümkün görünmüyorsa, hedefler de¤ifltirilir, daralt›l›r ve daha küçük hedefler belirlenir. Örne¤in, ahlak d›fl› ya da yasa d›fl› yollara baflvurmaks›z›n çal›flan ama bu
flekilde zengin olamayaca¤›n› bilen bir devlet memurunun, hedeflerini küçülterek
SIRA
S‹ZDE terk etmesi buna örnek olarak verilebilir.
zengin olma
hedefini
(4) Vazgeçme tipinde birey, hem kültürel hedefleri hem de kurumsallaflm›fl
araçlar› reddeder. Bireyler hedefleri ve araçlar› norm olarak benimsemifl ve içselD Ü fi Ü N E L ‹ M
lefltirmifl olsalar da kiflisel baflar›s›zl›k durumunda yenilgi hissini azaltmak amac›yla bireysel kaç›fl yollar› kullanabilir, madde ba¤›ml›l›¤› ya da serserilik gibi uç nokS O R U
talarda yaflayabilirler
(Swingewood, 1998:286).
(5) Baflkald›rma, bireyin, mevcut kültürel hedefleri de kurumsallaflm›fl araçlar›
da reddederek
yeni hedef ve araçlar getirmeye çal›flt›¤› adaptasyon tipidir.
D ‹ K Kyerine
AT
Örne¤in toplumun kültürel hedefi zengin olmak ise birey, sosyal ve politik aktivizm
ile zengin olma fleklindeki hedefi reddedip onun yerine sosyal adalet ve eflitlik heSIRA S‹ZDE
defini getirmeye çal›flt›¤›nda baflkald›rma söz konusudur (Swingewood, 1998: 286).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
N N
3
Durkheim’›n
ve Merton’›n
anomi kavram›n› ele al›fllar› aras›nda ne gibi farkl›l›klar vard›r?
SIRA
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Araflt›r›n›z.
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ PM
‹fllevselci yaklafl›mla
ilgili ayr›nt›l› bilgiyi, Margaret Poloma’n›n “Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›” (Çeviren: Hayriye Erbafl. Ankara: EOS Yay›nevi, 2007) adl› kitab›ndan ve Alan
S O “Sosyolojik
R U
Swingewood’un
Düflüncenin K›sa Tarihi” (Çeviren: Osman Ak›nhay. Ankara:
T E L EYay›nlar›,
V ‹ Z Y O N 1998) adl› kitab›ndan edinebilirsiniz.
Bilim ve Sanat
D‹KKAT
D‹KKAT
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Kurumsallaflm›fl Araçlar
(1) Uyum Sa¤lama
(5) Baflkald›rma
SIRA S‹ZDE
Kültürel Hedefler
N N
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
39
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
‹fiLEVSELC‹L‹⁄E KATKIDA BULUNAN D‹⁄ER
DÜfiÜNÜRLER
N
A M A Ç
4
Kingsley Davis, Wilbert Moore, Kai T. Erikson ve Neil Smelser’›n
‹fllevselcili¤e katk›lar›n› de¤erlendirebilmek.
Kingsley Davis ve Wilbert Moore
Davis ve Moore, bütün toplumlarda var
oldu¤u için toplumsal
tabakalaflmay› baz› ifllevsel gereklilikleri
yerine getiren ifllevsel
bir mekanizma olarak
kabul etmifl ve ifllevselci aç›dan tabakalaflmay› bütün toplumsal
sistemlerde gerekli k›lan evrensel gerekliliklerin ne oldu¤unu
Kingsley Davis
Wilbert E. Moore
aç›klamaya çal›flm›fl1908 - 1997
1914 - 1987
lard›r (Haralambos ve
Holborn, 1995:26).
Davis ve Moore’a göre toplumsal tabakalaflmay› gerekli k›lan ifllevsel zorunluluk, toplumda etkili rol tahsisi ve performans›d›r. Bu zorunluluk toplumdaki
bütün rollerin bu rollere en uygun kifliler taraf›ndan doldurulmas›, bu kiflilerin
bu rolleri yerine getirebilmek için gerekli e¤itimi almalar› ve rollerini dürüst ve
vicdanl› bir flekilde yerine getirmeleri olarak tan›mlanabilir (Haralambos ve Holborn, 1995:26). Bunun yan›nda toplumda baz› roller ve yerine getirilmesi gereken baz› görevler, özellikle de toplumun yönetilmesiyle ilgili görevler toplumun
devaml›l›¤› aç›s›ndan di¤er rol ve görevlerden daha önemlidir. Davis ve Moore,
toplumda yetenek ve becerilerin eflit da¤›lmad›¤›n›, en yetenekli ve becerikli
olanlar›n toplum aç›s›ndan en önemli görevleri üstlenmelerinin sa¤lanmas› gerekti¤ini düflünürler. Parsons gibi Davis ve Moore da toplumdaki bireylerin belirli pozisyonlara gelmek ve bu poziyonlar›n gerekliliklerini yerine getirmek için
motive olmalar› gerekti¤ini, bu motivasyonu sa¤lamak için de belirli yap›sal düzenlemelere ihtiyaç duyuldu¤unu savunurlar (Cuff vd., 1989: 62). Yöneticiler ve
üst düzey meslek sahipleri, meslekî bilgilerini edinmek ve flimdi bulunduklar›
pozisyona gelmek için uzun ve zahmetli bir e¤itim sürecinden geçmekte, zaman,
emek ve para harcamaktad›rlar, e¤er bu pozisyonlar için yüksek maddi ve manevi ödüller sunulmazsa kimse bu zahmetli e¤itim sürecine katlanmayacak, böylece bu poziyonlar bofl kalacak ya da daha az yetenekli ve becerikli olan bireyler taraf›ndan tutulacak ve toplum en ideal flekilde yönetilmemifl, hatta toplumun
devaml›l›¤› tehlikeye girmifl olacakt›r (Swingewood, 1998:294). Bu nedenle toplumda en becerikli ve yetenekli olanlar›n en önemli görevlere yönelmesini sa¤lamak için hem yüksek ücretler gibi maddi hem de sayg›nl›k, statü gibi manevi
birtak›m teflvik ve ödüller sunulmal›d›r. Toplumsal tabakalaflmay› bu flekilde
aç›klayan Davis ve Moore böylece toplumsal eflitsizli¤in toplum aç›s›ndan ifllev-
Resim 2.2
40
Modern Sosyoloji Tarihi
sel, bu nedenle evrensel oldu¤unu, her toplumda zorunlu olarak var oldu¤unu
ve toplum taraf›ndan üretildi¤ini savunurlar (Cuff vd., 1989: 62).
Toplumsal eflitsizli¤in, toplumda bireylerin sayg›nl›k temelinde farkl›laflmalar›n› sa¤layan bir araç oldu¤unu ve bu eflitsizli¤e dayal› olarak yap›laflan toplumsal
tabakalaflman›n da etkili rol tahsisi ve performans› ifllevinin yerine getirilmesini
SIRA S‹ZDE
sa¤lad›¤›n› düflünen Davis ve Moore böylece toplumsal eflitsizli¤i meflrulaflt›rmaktad›rlar. Her ne kadar meslekler tarihsel olarak incelendi¤inde üst düzey mesleklerin tabakayla,
D Ü fi Ü N Eücret
L ‹ M ve statünün ise ifllevden çok toplumsal ve kültürel soyla ilgili oldu¤u yönünde bir elefltiri alm›fl olsalar da ifllevselcili¤in, anti tarihsel bak›fl aç›s› ve olgular›n kökenlerine olan ilgisizli¤i nedeniyle bu elefltiriler üzerinde fazla
S O R U
durmam›fllard›r (Swingewood, 1998: 294-5).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K K toplumsal
AT
Davis, bir yandan
yap› ve ifllevleri Parsons ve Merton’cu geleneksel yap›sal ifllevselcili¤in bak›fl aç›s›yla ele alarak haz›rlad›¤› ‹nsan Toplumu adl› kitab›n›n popülerli¤i, di¤er yandan SIRA
aile sosyolojisi
ve fuhufl sosyolojisi alan›nda Merton’›n savundu¤u türde orta
S‹ZDE
boy kuramlar gelifltirmesi sayesinde ifllevsel çözümlemenin 1940’lar ve 1950’ler boyunca
ABD’de hakim sosyolojik yöntem olmas›na katk›da bulunmufltur (Coser, 2010:489).
N N
AMAÇLARIMIZ
Kai T. Erikson
KResim
‹ T 2.3
A P
TELEV‹ZYON
‘Sapma’ ya da ‘sapk›n
‹NTERNET
davran›fl’, toplumsal
kurallar›n ihlali, normlara
uymama durumudur. Suç ise
resmi olarak yasalarda yer
alan normlara karfl› ç›kma
durumudur, yani suç da bir
sapma durumudur.
‹fllevselcili¤in önemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Kai T. Erikson, özellikle sapma ve sapk›n davran›fllarla ilgilenmifltir. ABD’ye 17. yüzy›l’da
yerleflmifl olan bir Püriten toplulu¤unda farkl› zaTELEV‹ZYON
manlarda yaflanan üç suç dalgas›n› yap›sal ifllevselci bak›fl aç›s›yla inceleyen Erikson, bu çal›flmas›nda suç oran›n›n zaman içinde sistemi bütünlefltirerek nas›l olumlu bir ifllev gördü¤ünü gösterme‹NTERNET
ye çal›flm›flt›r (Cuff vd., 1989 59).
Erikson’a göre toplumlar sistemler oldu¤una göre kendilerini s›n›rlayan ve onlar› di¤er sistemlerden ve çevreden ay›ran s›n›rlar› da olmal›d›r. Bunlar ahlaki s›n›rlard›r ve toplumun kendi içinde kabul edilen ve beklenen davran›fl biçimlerinin koKai Erikson
runmas›n› sa¤layan mekanizmalard›r. Toplumun
1931üyeleri bu davran›fl s›n›rlar›n› aflt›klar›nda kanunlar,
polis gücü ve zihin-ruh sa¤l›¤› kurumlar› gibi toplumsal kontrol mekanizmalar›
devreye girer (Cuff vd., 1989 59).
Erikson belirli bir toplumda insan davran›fl›n›n ahlaki s›n›rlar›n›n neler oldu¤unu saptaman›n yolunun sapk›n davran›fllar›n ve grubun sapk›n davran›fllara olan
tepkisinin incelenmesi oldu¤unu düflünmektedir. Erikson’a göre her toplumun
sapk›n davran›fla ve sapk›n davran›fllarda bulunanlara ihtiyac› vard›r, çünkü sapk›n
davran›fllar, sapk›n olmayan davran›fllar›n s›n›rlar›n›n ne oldu¤ununun ortaya konabilmesini sa¤lar, toplum üyelerine uygun kabul edilen davran›fllar›n neler oldu¤unu hat›rlat›r ve böylelikle toplumsal konsensüsü korumaya yard›mc› olurlar. Bu
nedenle bütün toplumlar, belirli ve sabit bir düzeyde sapk›n davran›fla/suça sahip
olmaya çal›fl›rlar, çünkü ancak bu flekilde davran›fllara iliflkin ahlaki s›n›rlar›n› koruyabilir ve sonraki nesillere aktarabilirler (Cuff vd., 1989: 60). Erikson, Püritenlerle ilgili çal›flmas›nda inceledi¤i üç farkl› suç dalgas›ndan her birinin toplumun kendi s›n›rlar›n› belirleme çabalar› oldu¤u sonucuna varm›flt›r. Bu suç dalgalar›n›n ilk
K ‹ T A P
41
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
ikisinde Püritenlerin, içinde bulunduklar› topluma muhalif olduklar›n›, son suç
dalgas›nda ise kendilerine muhalif olanlar› cezaland›rd›klar›n› gösteren Erikson,
Püriten toplulu¤un üyelerinin tutumlar›ndaki bu de¤iflimin nedenini de¤er yöneliminin de¤iflimi ile aç›klamakta, toplum içinde az›nl›k bir grup iken daha sonra ço¤unlu¤u oluflturup iktidara sahip olman›n grubun üyelerinin de¤er yönelimlerini
de¤ifltirmelerine neden oldu¤unu göstermektedir. Böylece Erikson toplumlar›n neyin sapk›n davran›fl oldu¤unu kendi özel standartlar›na göre belirlediklerini, bu
nedenle de toplum de¤ifltikçe ahlaki s›n›rlar›n, yani kabul edilebilir ve beklenen
davran›fllar›n s›n›rlar›n›n da de¤iflti¤ini ortaya koymaktad›r (Cuff vd., 1989: 59).
Sapk›n davran›fl›n olumlu ifllevleri neler olabilir? Düflününüz.
Neil Smelser
SIRA S‹ZDE
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Smelser sosyoloji, psikoloji, ekonomi ve tarih
alan›nda çok disiplinli araflt›rmalar yapm›fl, sosS O R U
yolojinin kamusal alan›n› geniflletmeye, kavramsal ve metodolojik ayr›mlar aras›nda köprü kurmaya ve mikro ve makro düzeylerini birlefltirD‹KKAT
meye çal›flm›flt›r.
Neil Smelser’›n sosyolojiye katk›s› iki ana böSIRA S‹ZDE
lümde incelenebilir. ‹lk olarak, Smelser toplumsal
gerçekli¤in somut olarak birbirine ba¤l› olan nispeten özerk analitik düzeylere ayr›flt›r›lmas› gerekti¤iAMAÇLARIMIZ
ni ileri sürmüfl, mikro, mezo, makro ve küresel düzeylerin eflit analitik düzeyler olarak tan›mlanmas›
ve yorumlanmas› gerekti¤ini, bu düzeylerden herK ‹ T A P
hangi birinin di¤erlerinden daha önemli ya da öncelikli olmad›¤›n› savunmufltur. Toplumsal yap›laSIRA S‹ZDE
Neil
r›n, inançlar›n ve duygular›n da bunlar›n içindeki
T E L E Smalser
V‹ZYON
1930her düzeyin de önemli oldu¤unu belirtmifltir. ‹kinci olarak, etkileflim düzeyindeki olgular›n, toplumD Ü fi Ü N E L ‹ M
sal yap›lar›n kristalleflmesinin bir sonucu oldu¤unu düflünen Smelser, toplumsal ya‹NTERNET
p›n›n hiçbir koflul alt›nda toplumsal süreçlerin, toplumsal hareketlerin
ve toplumsal
S O R U
de¤iflmenin analizinden ayr›lamayaca¤›n› savunmufltur (Alexander vd., 2004).
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Resim 2.4
S O R U
D‹KKAT
N N
D‹KKAT
Mikro ve makro aras›nda bir köprü ya da ba¤lant› kurmaya çal›flan sosyologlar
toplumsal analizin ya (a) mikro ve makro teorileriyle ya da (b) mikro ve makro düzeyleriyle
ilgilenirlerler. ‹kinci gruba giren Smelser, toplumsal analizin mikro
makro düzeyleSIRAveS‹ZDE
ri aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek bir teori gelifltirilmesi gerekti¤ini savunur (Ritzer, 2008:501-2).
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Smelser sosyoloji, psikoloji,
ekonomi ve tarih alan›nda
çok disiplinkiAMAÇLARIMIZ
araflt›rmalar
yapm›fl, sosyolojinin
kamusal alan›n›
geniflletmeye çal›flm›fl,
kavramsal ve metodolojik
K ‹ T A P
ayr›mlar aras›nda köprü
kurmaya çal›flm›flt›r.
N N
Smelser yap›salc› bak›fl aç›s› ile toplumsal de¤iflme konusuna odaklanm›flt›r. Bu
çal›flma, uzlaflmac› bak›fl aç›s›yla toplumsal de¤iflme probleminin nas›l ele al›nabiK ‹ T A P göre sosyal
lece¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir (Cuff vd., 1989: 61). Smelser’a
sistem, istikrar›n› ve bütünleflmesini zedeleyen gerilimlerle bafla ç›kmak ve denge
durumuna yeniden ulaflmak için kendisini uyarlar, uyum sa¤lar; toplumsal de¤iflT E düflüneceyi
LEV‹ZYON
me de iflte toplumun bu ‘uyumsal düzenlemesi’dir. Smelser bu
endüstriyel geliflim sonucunda büyük bir sosyal büyüme yaflayan bir bölgede (Lancashire) yapt›¤› bir çal›flmada s›nam›flt›r. Bu çal›flmada yap›sal farkl›laflma sürecini ince-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
Modern Sosyoloji Tarihi
lemifl ve toplumda meydana gelecek de¤iflimlerin öncelikli kayna¤›n›n de¤er
sistemi oldu¤u sonucuna varm›flt›r. Çal›flmas›nda bu bölgede endüstriyel yap›n›n, üretim ihtiyaçlar›n› karfl›layamamas› nedeniyle bir farkl›laflma sürecine girdi¤ini, daha uygun ve yeni bir endüstriyel yap› haline geldi¤ini, bu de¤iflimin de
aile kurumunu ifllemez hâle sokarak ailenin de yap›sal farkl›laflma sürecine girmesine yol açt›¤›n› ileri sürmüfltür. Ailenin ard›ndan baflka birçok toplumsal kurumun da farkl›laflma sürecine girdi¤ini gösteren Smelser’a göre bu durum, toplumun parçalar›n›n karfl›l›kl› olarak birbirilerine ba¤›ml› olduklar›n›, bu parçalar›n sürekli olarak birbirlerine uyum sa¤lamakta oldu¤unu ve hepsinin kolektif
olarak dengeye ulaflma e¤iliminde olduklar›n› göstermektedir. Smelser’›n çal›flmas›, toplumsal de¤iflimin de¤er sisteminden kaynakland›¤›n›, de¤er sisteminin
bir yandan yeni düzenlemeleri beklentileri meflrulaflt›rmak için gerekli standartlar› sa¤lad›¤›n›, di¤er yandan de¤iflimin derecesini ve yönünü belirledi¤ini ortaya koymaktad›r (Cuff vd., 1989: 61).
1960 sonras› yap›sal ifllevselcili¤e getirilen elefltiriler karfl›s›nda Smelser bu elefltirileri k›smen hakl› bulmufl, yap›sal ifllevselcili¤in kavramsal olarak her fleyi kapsama e¤ilimine karfl›l›k ampirik olarak yeterince kapsay›c› olmad›¤›n› ileri sürmüfl,
bu yaklafl›m› tek yönlü ve polemiksel olmakla elefltirmifltir. Smelser genelli¤i ve
sentezlemeyi en önemli bilimsel amaçlar olarak benimsemifl ve kullan›fll› oldu¤u
bilinen, kabul edilmifl olan yaklafl›mlar›n bir sentezine dayanan yeni bir yaklafl›m
gelifltirilmesi gerekti¤i sonucuna varm›flt›r (Alexander vd., 2004).
N
Yeni-‹fllevselcilik (Neofunctionalism)
AM AÇ
5
Niklas Luhmann ve Jeffrey C. Alexander’›n yeni ifllevselcili¤e katk›lar›n› de¤erlendirebilmek.
1980’lerden itibaren sosyologlar klasik kuramc›lar›n çal›flmalar›n› sentezleyerek
sosyolojinin farkl› alanlar›n› birlefltirmek için bu çal›flmalar› kullanman›n önemini
kavramaya bafllam›fl, yeni ifllevselcilik de bu çerçrevede Parsons’un yap›sal ifllevselcili¤ine karfl› artan ilgi sonucunda geliflmifltir (Ritzer ve Smart, 2001:147). Böylece ifllevselcilik 1960’lardan sonra popülerli¤ini yitirmifl olsa da 1980’lerin ortas›ndan itibaren baz› sosyologlar yap›sal ifllevselcili¤i güçlendirmeye ve canland›rmaya çal›flm›fllard›r. Yeni ifllevselcilik, yap›sal ifllevselcili¤in elefltirilen yönlerini elefltirel ve davran›flsal yönleri daha güçlü olan di¤er baz› teorilerle birlefltirmeye çal›flan, farkl› bak›fl aç›lar›n›n kavramsal aç›dan güçlü yönlerini kullanarak denge ve
de¤iflme, ba¤l›l›k ve çat›flma, yap› ve arac› (özne) gibi ayr›l›klar› daha dengeli bir
flekilde ele almay› sa¤layabilecek melez bir bak›fl aç›s› gelifltirmeyi amaçlayan bir
yaklafl›md›r (Ritzer ve Smart, 2001:147-8).
Yeni ‹fllevselcili¤in, ilk önce Almanya’da N. Luhmann ve J. Habermas’›n çal›flmalar›yla do¤du¤u, daha sonra ABD’de J. Alexander’›n çal›flmalar›yla geliflti¤i kabul edilmektedir (Ritzer ve Smart, 2001:147-8). Çal›flmalar› önce Parsons’tan daha
fazla etkilenirken zamanla Parsons’tan uzaklaflan Luhmann ve Frankfurt Okulu’nun en önemli isimlerinden olan ve zamanla Parsons’›n fikirlerine yaklaflan Habermas, 1971’de modern toplumda toplum mühendisli¤i ile ilgili bir iflbirli¤i yapm›fl, daha sonra ise çal›flmalar›n› ayr› ayr› sürdürmüfllerdir (Ritzer ve Smart,
2001:148). Luhmann sistemlerin kendi aralar›nda ve çevreleriyle kurduklar› iliflkinin Parsons’›n savundu¤undan daha karmafl›k oldu¤unu ve alt sistemlerin de farkl›laflm›fl problem çözme birimleri oldu¤unu savunmufltur. Luhmann’a göre Par-
43
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
sons’›n de¤er konsensüsünün ve toplumsal sistemin kiflilik sistemine nüfuz etti¤i
görüflü, toplumsal iliflki biçimlerini ve analiz edilecek insan davran›fllar›n› s›n›rland›rmaktad›r. Bu nedenle Luhmann kavramsal olarak insanlar› toplumsal sistemin
d›fl›na ç›karm›fl ve sosyal sistemden daha karmafl›k ama daha az s›n›rlay›c› oldu¤unu düflündü¤ü bir “sosyal çevre” içine yerlefltirmifltir (Ritzer ve Smart, 2001:148).
Di¤er taraftan önceki çal›flmalar›nda Parsons’a oldukça elefltirel yaklaflan, özellikle
Parsons’›n ifllevsel zorunluluklar› nesnellefltirmesini elefltiren ve buna karfl›l›k eylemi ve yaflant› dünyas›n› vurgulayan Habermas ise daha sonra Parsons’›n düflüncelerine yaklaflm›flt›r. Toplumlar karmafl›klaflt›kça bireylerin kendi eylemlerinin sonuçlar›n› tahmin etmekte zorland›klar›n› ve bu nedenle yaflant› dünyas› ile yap›sal
sistemlerin birbirinden daha da ayr› hale geldi¤ini belirten Habermas, her ne kadar sistemlerin geliflip evrimleflti¤i parametreleri yaflant› dünyas›n›n gereksinimleri
belirliyor olsa da ça¤dafl toplumlar› aç›klayabilmek için Parsons’›n kavramlaflt›rmas›ndaki gibi kendi kendini düzenleyen sistem anlay›fl›na ihtiyaç duyuldu¤u sonucuna varm›flt›r (Ritzer ve Smart, 2001:148).
Niklas Luhmann
N. Luhmann 1927 y›l›nda Almanya’da do¤mufltur. II. Dünya Savafl›’nda askere al›nm›fl, iki y›l
savaflt›ktan sonra 1945 y›l›nda 17 yafl›ndayken
esir düflmüfltür. Savafltan sonra önce Hukuk e¤itimi alm›fl, sonra Parsons’›n ö¤rencisi olmufl daha sonra da Almanya’da çeflitli üniversitelerde
çal›flm›flt›r. En önemli eseri 1997 y›l›nda yay›mlanan “Toplumun Toplumu” adl› eseridir.
‹fllevselcili¤e önemli katk›da bulunanlardan biri de Parsons’›n ö¤rencisi olan
ve yeni ifllevselcili¤in kurucular› aras›nda say›lan (Ritzer ve Smart, 2001:147-8)
Niklas Luhmann’d›r. Luhmann, Parsons’›n son dönem çal›flmalar›n› temel alm›fl,
yap›sal ifllevselcilikle genel sistem teorisinin baz› ögelerini ve biliflsel biyoloji,
sibernetik ve fenomenoloji alanlar›na ait olan baz› kavramlar› birlefltirerek (Paul, 2001) yeni bir yaklafl›m gelifltirmeye çal›flm›fl ve yeni ifllevselcili¤in geliflimine katk›da bulunmufltur.
Luhmann Parsons’›n kuram›n› iki yönden elefltirir. ‹lk elefltirisi kendi kendine referansl›l›kla, yani özgöndergesellikle ilgilidir. Luhmann toplumun kendine
ait amaçlar› olan, kendine referansl› (özgöndergesel) bir yap› oldu¤unu, bireylerin zorunlu olarak sistemin taleplerine tabi oldu¤unu, buna karfl›l›k sistemin
de hammadde olarak insan kaynaklar› ile çal›flmak zorunda oldu¤unu savunur.
Luhmann, biyolojideki autopoiesis (kendi kendini üretme) kavram›ndan etkilenmifl ve toplumu kendi kendini üreten ve organize eden bir sistem olarak görmüfltür (Baert, 2006:343). Luhmann’a göre sosyal sistemler kendi kendilerini
üreten (autopoietic) ve kendine referansl› sistemlerdir. Kendine referansl› sistemlerin üç bilefleni vard›r. Bunlar kurallar, yap›lar ve süreçlerdir. Kurallar, bilginin ifllendi¤i ikili z›tl›klard›r (do¤ru-yanl›fl gibi), yap›lar merkezî de¤erler ve
normatif düzenlemelerdir, süreç ise mevcut etkileflimin kendisidir. Kendi kendini üreten sistemlerde yap› ve süreç de¤iflebilir, ancak kural ayn› kal›r (Baert,
Resim 2.5
44
Luhmann Parsons’›n
teorisini kendine referansl›
olmamas› ve koflullara ba¤l›
olarak de¤iflebilirli¤i, yani
durumsall›¤› kabul
etmemesi nedeniyle
elefltirmektedir.
Modern Sosyoloji Tarihi
2006:343). Toplumu bir sistem olarak görebilmemiz aç›s›ndan kendi kendine
gönderme yapma becerisinin son derece önemli oldu¤unu belirten Luhmann
Parsons’›n kuram›nda kendine referansl›l›¤a yer verilmedi¤ini ileri sürer (Collins, 1988: 69).
Luhmann’›n Parsons’a yöneltti¤i ikinci elefltiri ise Parsons’›n durumsall›¤›, yani
koflullara ba¤l› olarak de¤iflebilirli¤i kabul etmemesidir. Luhmann’a göre Parsons
modern toplumu yeterince analiz edememektedir, çünkü toplumun baflka türlü
olabilece¤ini görememektedir (Ritzer, 2008:331).
ÖRNEK: Durumsall›k
Luhmann, sistemlerin her zaman çevrelerinden daha az karmafl›k oldu¤unu
vurgulamaktad›r. Karmafl›kl›k düzeyi, mevcut ya da olas› olaylar›n say›s›na
ba¤l› olarak de¤iflir ve bu karmafl›kl›¤›n azalt›lmas›, iliflkili olaylar›n seçilmesine ba¤l›d›r. Sosyal sistemlerde ise karmafl›kl›¤›n azalt›lmas› iletiflimle mümkün
olmaktad›r (Baert, 2006:343). Örne¤in buzdolab› üreten bir fabrika bir sistemdir, her ne kadar üretici ham maddeye ihtiyaç duydu¤unda neyi kimden alaca¤›n› veya kime ne kadar sat›fl yapaca¤›n› biliyor olsa, yani sistem basit bir
flekilde ifllese de asl›nda bu sistem ham maddeleri ald›¤›, üretimi, paketlemeyi, tafl›may› ve sat›fl› yapan çok say›da insan›, çok çeflitli fiziksel çevreyi ve baflka sistemleri içeren karmafl›k bir sistemdir. Bu karmafl›kl›¤›n basitlefltirilmesi
Luhman’a göre seçim yapmaya zorlanmakt›r. Mesela yukar›daki fabrika örne¤inde üretici ham maddeyi kimden alaca¤›n› seçerek karmafl›kl›¤› basitlefltirmekte, ham maddenin kim taraf›ndan, nerede, nas›l üretildi¤i ile ilgilenmemektedir. Luhmann ayn› durumdaki bir baflka üreticinin ham maddeyi baflka
bir üreticiden alabilece¤ini, ham maddenin fiyat› ya da kalitesi d›fl›ndaki etkenleri de dikkate alabilece¤ini belirtmekte ve seçmeye zorlanman›n da durumsall›k oldu¤unu ifade etmektedir. Durumsall›k risk anlam›na gelmektedir,
e¤er üretici ham maddenin üretildi¤i ülkedeki örne¤in meteorolojik durumu
dikkate almazsa, ülkedeki sel bask›n› nedeniyle ham madde al›m›, dolay›s›yla
kendi üretimi aksayabilir (Ritzer 2008: 331).
Luhmann’a göre iletiflim
kurmayan bireyler toplum
aç›s›ndan anlams›zd›r,
toplum ancak bireylerin
iletiflim kurmas›yla oluflur.
Luhmann modern toplumda bireysel aktörlerin seçebilecekleri çok fazla say›da
iletiflim ve eylem seçene¤i oldu¤unu, bu çeflitlilik nedeniyle bireyler aras›nda gerçek uzlaflman›n son derece az oldu¤unu, bu nedenle de makro düzeyde sosyal sistemlerin genellikle çok sabit/istikrarl› veya iyi bir flekilde bütünleflmemifl oldu¤unu ileri sürmektedir. Luhmann’a göre asl›nda normatif düzen yoktur, bireylerin
sosyal olarak davranabilmelerinin nedeni, düzen olmasa bile düzenin var oldu¤unu varsaymalar›, düzen varm›fl gibi davranmalar›d›r (Collins, 1988: 70). Bu çerçeve içinde Luhmann, insanlar›n yaflad›klar› dünyay› nas›l olup da do¤al ve aflina
olarak alg›lad›klar›n› aç›klamaya çal›fl›r.
Luhmann’a göre modern toplum e¤itim, hukuk, bilim, sanat ve ekonomi gibi
çok say›da ba¤›ms›z alt sistemden oluflan, bireylerin sürekli yeni insanlarla ve durumlarla karfl›laflt›¤› ve sürekli olarak risklerle karfl› karfl›ya kald›¤›, bürokratik ya
da ticari arac›lar taraf›ndan bireylerin hayat›na müdahale edildi¤i, kiflisellikten
uzak, son derece farkl›laflm›fl bir toplumdur. Modern toplumun bu yap›s› bireylerde endifleye neden olmaktad›r, bu endifleyi yat›flt›racak olan ise iletiflimdir. 1997’de
yay›mlanan Toplumun Toplumu adl› eserinde, ekonomi, hukuk, din, sanat, bilim
gibi bütün toplumsal sistemlerde ortak olan temel özellikleri betimlemeye çal›flm›fl,
bütün toplumsal sistemlerin benzer yap›lar› paylaflt›klar›n› ve hepsinin iletiflim sa-
45
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
yesinde iflledi¤ini savunmuflt›r. Di¤er bir deyiflle Luhmann’a göre toplum bireylerin kat›l›m›yla oluflan do¤al bir düzen de¤ildir, toplumun temel birimleri bireysel
aktörler de¤il, iletiflimdir. ‹letiflimden ayr› olarak düflünüldü¤ünde bireylerin toplumsal aç›dan anlams›z oldu¤unu savunan Luhmann’a göre toplum, ancak bireyler iletiflim kurdu¤u zaman var olur. Sonuç olarak Luhmann, toplumun iletiflim oldu¤unu ileri sürer. “‹letiflim arac›”, Luhmann’›n, Parsons’›n belirledi¤i de¤iflim arac›lar›na eklemeler yaparak oluflturdu¤u bir araçt›r, Parsons’›n teorisinde oldu¤u gibi para ve gücü içerir, ayr›ca Luhmann buna ‘sevgi’ ve ‘güven’i de ekler. Bu araçlar çeflitli durumlara uyan standart semboller üretirler, bu semboller sayesinde
bireyler sistemi sonuçlar›n› anlayamayacaklar› ölçüde karmafl›k bile bulsalar yine de sisteme güvenirler. Bu araçlar›n güveni nas›l oluflturdu¤unu aç›klayan Luhmann paran›n ekonomik alandaki birbirinden farkl› de¤iflimleri bir araya getirip
tek biçime sokarak bu güveni sa¤lad›¤›n›, gücün ise politik alanda güven sa¤lad›¤›n› belirtir. Luhmann’›n ekledi¤i ve aflk, hay›rseverlik ya da sempati biçimlerinde görülebilen sevgi, kiflisel etkileflimde insanlar›n tan›mad›klar› çok say›da
yabanc› bireyle çeflitli etkileflimlerde bulunmalar›n› sa¤layacak sembolik bir ideal olarak tan›mlanmaktad›r. Kültürel alanda güven, insanlar›n tan›mad›klar› kurumlar›n da kendileri gibi uzmanl›klar› ve bilgileri oldu¤una inanmalar›n› sa¤layan genel bir mekanizmad›r, bu mekanizma sayesinde insanlar, aflina olmad›klar› kurumlarda olan olaylar› da normallefltirebilirler (Collins, 1988: 69). Parsons’›n
SIRA S‹ZDE
dört hücreli sosyal alt sistemler tablosunun birer hücresine uyacak
flekilde iflleyen bu dört araçtan her biri sadece kendi farkl›laflm›fl alt sistemiyle iliflkilidir.
Sevgi, kiflisel iliflkilerde (sosyal etkileflim alan›nda), güven ise
bilimde ve enteD Ü fi Ü N E L ‹ M
lektüel alanda (kültür alan›) de¤ere sahiptir. Sevgi de güven de politik alana uygun de¤ildir, çünkü politik alanda bireyler pazarl›k ve iflbirli¤i yapmak için güç
S O R U
arac›n› kullan›rlar (Collins, 1988: 70).
Luhmann bireysel aktörleri iletiflimsel etkileflim a¤› içine yerlefltirerek
D ‹ K eylem
K A T teorisi ile
sistem teorisi aras›nda bir köprü kurmaya çal›flm›flt›r (Turner, 2006:2).
SIRA S‹ZDE
N N
Luhmann’›n Parsons’dan ayr›ld›¤› noktalardan biri de kültür anlay›fl›d›r. Parsons gibi kültürü sosyal de¤iflmenin özerk bir kayna¤› olarak görmeyen Luhmann’a göre kültür, güven ve sevgi gibi olgular› da içermektedir,
bu nedenle sisAMAÇLARIMIZ
temdeki farkl›laflmalar kültürün kendisinin de farkl› biçimler almas›na neden
olur (Collins, 1988: 69).
K ‹ T‹fllevsel
A P
Luhmann’›n ifllevselcilik anlay›fl› çeflitli aç›lardan elefltirilmifltir.
analizin
birçok problemini görmezden geldi¤i, ifllevsel ihtiyaçlar›, ifllevsel zorunluluklar› ve
çevreye uyum sa¤lamay› verili kabul etti¤i belirtilmifl, bunlar› verili kabul edip bu
T E Lnedenleri
E V ‹ Z Y O N yaratt›¤›
ihtiyaçlar› karfl›layan mekanizmalarla ilgilendi¤i için sonuçlar›n
teleolojik bir anlay›fla sahip oldu¤u ileri sürülmüfltür. Ayr›ca Parsons’›n analitik flemas›na karfl›l›k Luhmann’›n çok gevflek, metaforik ve mu¤lak bir alternatif ileri sürdü¤ü, aç›klamalar›n›n tümdengelime de¤il, sezgilere dayand›¤› iddia edilmifltir
‹NTERNET
(Turner, 2004).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
46
Modern Sosyoloji Tarihi
Jeffrey C. Alexander
Resim 2.6
Alexander yap›sal ifllevselci
teorinin güçlendirilmesi için
bu teoriye çat›flma ve öznel
anlam kavramlar›n›n dahil
edilmesi ve sistem
bütünleflmesi, alt
sistemlerin yorumlanmas› ve
denge gibi kavramlar›n verili
olarak kabul edilmemesi,
sorgulamaya aç›k e¤ilimler
olarak görülmesi gerekti¤ini
ileri sürmüfltür.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yeni ifllevselcilikle ilgili ABD’de yap›lan çal›flmalarda en öne ç›kan isim J. Alexander’d›r. Alexander Parsons’›n teorisinin hâlâ
çok etkili oldu¤unu belirtmifl, bu teoriyi fazla indirgemeci olmakla ve çat›flma ve gerilime yeterince yer vermemekle elefltirmifl ama
bu eksikliklerin giderilebilece¤ini savunmufltur (Ritzer ve Smart, 2001:148).
Alexander sosyolojik çal›flmalar›n bir tarafta soyut, genel ve metafizik, di¤er tarafta
somut, ampirik ve olgusal olan›n yer ald›¤›
bir süreklilik içinde anlafl›labilece¤ini, çal›flmalar›n bu çizgi üzerinde bir noktaya yerlefltirilebilece¤ini ileri sürmüfltür, bu aç›dan
Jeffrey C. Alexander
Alexander’›n yeni-ifllevselcili¤i, sosyal bilim1947lerin post-pozitivist kavramsallaflt›rmas›na
dayan›r. Bu kavramsallaflt›rma içinde düz
bir çizgi üzerinde Alexander bir uca ön varsay›mlar›, toplumsal süreç ve sistemleri betimleyip aç›klamaya çal›flan genel modelleri, ideolojik yönelimleri yerlefltirir
ve bunlar› “genellefltirilmifl söylem” olarak ifade eder. Di¤er uca ise gözlemsel ifadeleri, metodolojik varsay›mlar›, önermeleri yerlefltirir, bunlar› “araflt›rma programlar›” olarak ifade eder ve bu tip sosyolojik araflt›rmalar›n, belirli ampirik yap› ve süreçleri aç›klay›p yorumlamaya çal›flt›klar› için nispeten sorunsuz oldu¤unu düflünür.
Bu iki uç aras›nda ise kavramlar, tan›mlar, s›n›flamalar ve kanunlar yer al›r. Hem genellefltirilmifl söylem hem de araflt›rma problemleri problem çözme etkinlikleridir,
ancak genellefltirilmifl söylem, ampirik yönü nispeten mu¤lak olan soyut konulara
yönelir ve neredeyse felsefi say›labilecek çözümler sunarken araflt›rma programlar›, mesela bir toplum içinde toplumsal hareketlili¤in kökenleri gibi daha belirli ampirik konularla ilgilenir (Colomy, 1991:272-3). Bu kavray›fl içerisinde Alexander
makro ve mikro sosyoloji aras›nda bir köprü kurulabilece¤ini düflünmüfl, hem düzene hem de eyleme a¤›rl›k vermifltir. Klasik ve modern teorileri birlefltirmeye, feSIRA S‹ZDE
nomenolojik bak›fl aç›s›n› yap›salc›l›kla eklemlendirerek mikro ve makro düzeyleri birlefltirmeye çal›flm›flt›r. Bununla birlikte Alexander, Yeni ifllevselcili¤in sadece
yap›sal ifllevselcili¤in
D Ü fi Ü N E L ‹ M bir revizyonu ya da olgunlaflt›r›lmas› olmad›¤›n› düflünür,
ona göre bu yeni yaklafl›m, yap›sal ifllevselcili¤in kurucusu olan Parsons’dan farkl›lafl›p uzaklaflmas›n› ve baflka teorilerle zenginleflmesini sa¤layacak bir yeniden inS O R U
fla sürecidir (Alexander ve Colomy, 1990).
D ‹ ya
K K da
A T daha fazla teoriyi kapsayan genifl bak›fl aç›s›na verilen add›r. AlexanMetateori, iki
der da sosyolojik teorinin tüm k›s›mlar›n› içine alacak bir teori ve sosyoloji için genel bir
teorik mant›k
çal›flmakta, dolay›s›yla bir metateori gelifltirmeye çal›flmaktaSIRAgelifltirmeye
S‹ZDE
d›r. Bununla birlikte kavramsal olarak her fleyi s›k› bir flekilde birbirine ba¤layarak kapsamaya çal›flmamakta, genel bir metodolojik mant›k çerçevesinde farkl› düzeylerdeki ve
AMAÇLARIMIZ
farkl› ampirik
alanlardaki çal›flmalar› organize eden daha gevflek bir yap› kurmaya çal›flmaktad›r (Alexander ve Colomy, 1990:52).
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
Alexander yeni iflevselcili¤in temel yönelimlerini flöyle aç›klamaktad›r (Ritzer,
2008:262-3):
(a) Yeni ifllevselcilik, toplumu, birbiriyle belirli bir desen içinde etkileflimde bulunan çeflitli parçalar›n oluflturdu¤u bir yap› olarak görür. Bu etkileflim deseni, sistemin çevresinden farkl›laflmas›n› sa¤lar. Sistemin parçalar› birbirlerine simbiyotik olarak ba¤l›d›rlar ve etkileflimleri de d›fl güçler taraf›ndan
belirlenmez. Bu aç›dan yeni ifllevselcilik tek nedenli indirgemecili¤i reddeden, aç›k uçlu ve ço¤ulcu bir teoridir.
(b) Alexander yeni ifllevselcili¤in yap›sal ifllevselcilikte oldu¤u gibi toplumsal
düzenin neredeyse sadece makro düzeye ve toplumsal yap›lara odaklanma
e¤iliminden kaç›nmas› ve eyleme de düzene de eflit a¤›rl›k vermesi gerekti¤ini savunur. Alexander, geleneksel yap›sal ifllevselcili¤in toplumu kendi
kendine iflleyen makro bir sistem olarak gören genel anlay›fl›n›n›n içine bir
tak›m etkileflimci ögeleri yerlefltirmeye, böylece yap›sal ifllevselcili¤i elefltirilere karfl› daha güçlü bir teori haline getirmeye çal›flmaktad›r. Di¤er bir deyiflle ifllevselcili¤i hem toplumu kendi kendine yetebilen bir organizma olarak gören hem de toplumun de¤iflime iliflkin dinamik yönlerini de görebilecek bir teori haline getirmeyi amaçlamaktad›r. Bu çerçevede bireyle toplumu kavramsal olarak birbirine ba¤lamaya çal›flan Alexander’a göre mikro
düzeyde, yani etkileflim düzeyinde gerçekleflen eylem, toplumsal de¤iflmenin gerçekleflmesini sa¤layabilecek olan bir arac›d›r, ancak bireysel irade,
belirli bir toplumsal düzen çerçevesi içinde yer al›r, yani bireylerin eylemleri her ne kadar de¤iflimi sa¤layabilse de toplumsal güçler taraf›ndan flekillendirilmifl eylemlerdir.
(c) Yeni ifllevselcilik alt sistemler, bütünleflme ve denge gibi kavramlar›n geleneksel yap›sal ifllevselcilikte oldu¤u gibi verili kabul edilen sonuçlar olarak
de¤il, toplumsal olas›l›klar olarak görülmesi gerekti¤ini ve sistemlerin ampirik gerçekleriyle k›yaslanmas› gerekti¤ini savunur, bu aç›dan geleneksel yap›sal ifllevselcili¤e oranla daha az indirgemecidir.
(d) Yeni ifllevselcilik kiflilik, kültür ve toplumsal sistem hakk›nda geleneksel yap›sal ifllevselci bak›fl aç›s›n› kabul eder. Bununla birlikte Alexander Marx’›n
materyalist yap›larla ilgili ve Durkheim’›n da sembolizmle ilgili görüfllerinden, fenomenoloji ve sembolik etkileflimcilik gibi çeflitli teorilerden yararlanarak Parsons’›n yap›sal ifllevselcili¤inin idealist önyarg›lar›n› k›rmaya, özellikle kültür gibi makro-öznel olgulara daha materyalist bir aç›dan bakmaya
çal›flm›flt›r. Geleneksel sosyal bilim yaklafl›mlar›n›n kültüre çok az yer verdi¤ini düflünen Alexander, insan arac›l›¤› konusunda özellikle kültürün rolü
üzerinde durur, toplumsal yap›n›n kültürün parçalar› olan sembolik kodlar
ve anlamlarla nas›l yeniden üretildi¤ini göstermeye çal›fl›r (Ritzer, 2008:261).
Bireylerin kültürel inançlar›n›n ve eylemde bulunma biçimlerinin hem kültürün kendisinin kanunlar› oldu¤unu hem de bu kanunlar› güçlendirdi¤ini,
bu nedenle kültürün rolünün eylemden ayr›lamayaca¤›n› düflünür. Her ne
kadar sosyologlar, bireylerin deneyimlerinin alt›nda yatan kültürel de¤erleri
s›n›fland›rabilirlerse de eylemde bulunan bireyler bu s›n›fland›rman›n fark›nda olmazlar, böylece Alexander kültürü, geleneksel yap›sal ifllevselcilikte oldu¤u gibi nispeten soyut ve pasif bir kavram olarak görmez.
(e) Yeni ifllevselcilik toplumsal de¤iflmeyi sosyal, kültürel ve kiflilik sistemleri
içindeki farkl›laflma süreci olarak ele al›r ve toplumsal de¤iflmenin uyumun
de¤il, bireysel ve kurumsal gerilimlerin yaratt›¤› bir sonuç oldu¤unu savu-
47
Yeni ‹fllevselcilikte kültür
Yap›sal ‹fllevselcilikte
oldu¤undan daha etkin bir
flekilde
kavramsallaflt›r›lmaktad›r.
48
Modern Sosyoloji Tarihi
nur. Alexander’a göre toplumsal düzen varl›¤›n› sürdürmektedir, toplumsal
de¤iflim ya da bu de¤iflimi sa¤lamaya yönelik toplumsal hareketler, toplulu¤a ya da topluma z›t de¤ildir. Toplumsal hareketler sivil toplumu güçlendirmeyi ve ideal topluma ulaflmay› amaçlayan hareketlerdir. Alexander için sivil toplum, demokrasinin topluluksal boyutudur ve günümüzün karmafl›k
ve parçal› demokratik toplumlar›n› anlamak için çok önemli bir kavramd›r
SIRA2008:261).
S‹ZDE
(Ritzer,
(f) Yeni ifllevselcilik kavramsallaflt›rma ve teorilefltirmenin, sosyolojik analizin
di¤er
düzeylerinden ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ini savunur. Bu bak›fl aç›s›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
da sosyolojik metodun yerini idealizm, materyalizm ya da pozitivizmin ve
bunlar›n muhtemel sentezlerinin felsefi alternatifleri almaktad›r (Smikun,
2005).S O R U
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Alexander makro
elefltirdi¤i gibi mikro teorileri de elefltirmifl, mikro sosyoloji
D ‹ K K Ateorileri
T
çal›flmalar›n›n s›kl›kla geleneksel yap›sal ifllevselcilikte vurgulanan genifl ölçekli toplumsal desenlerin varl›¤›n› görmezden geldi¤ini belirtmifltir.
N N
N
SIRA S‹ZDE
‹fiLEVSELC‹L‹⁄E GET‹R‹LEN BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER
AMAÇLARIMIZ
AM AÇ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹fllevselcili¤e getirilen
elefltirilerden biri, toplumsal
eflitsizlikleri meflrulaflt›rarak
statükoyu, yani içinde
bulunulan mevcut düzeni
korumas›d›r.
6
AMAÇLARIMIZ
‹fllevselcili¤e getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebilmek.
K ‹ T A P
Sosyolojide, özellikle Amerikan sosyolojisinde uzun y›llar çok büyük bir etkiye sahip olan ifllevselcilik, sosyolojinin ba¤›ms›z ve bilimsel bir disiplin olarak geliflmesine büyük
katk› sa¤lam›flt›r. Özellikle toplumsal düzen ve bütünleflme konular›yTELEV‹ZYON
la ilgili aç›klamalar› hâlâ oldukça güçlü bir etkiye sahiptir. Öte yandan ifllevselcilik, 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren oldukça önemli elefltiriler almaya bafllam›flt›r.
Bu elefltirilerde genel olarak ifllevselcili¤in çat›flma ve bölünmelerle dolu günümüz
‹ N T E R N E T gücünü ve etkisini kaybetti¤i, sosyolojik aç›klamalar için nisdünyas›n› aç›klamada
peten yetersiz kald›¤› ve sosyolojide çat›flmac› yaklafl›mlar›n ifllevselcilikten daha
etkili oldu¤u ileri sürülmektedir (Slattery, 1991:244). ‹fllevselcili¤e getirilen belli
bafll› elefltiriler flu flekilde s›ralanabilir:
• Parsons’›n bireyi özgür iradeye sahip olmayan varl›klar gibi ele ald›¤› ileri
sürülmüfl ve insan do¤as›na iliflkin görüflleri elefltirilmifltir. Parsons ilk dönem çal›flmalar›nda, Weber’in toplumsal eylem ve anlam kavramlar›ndan
çok etkilenmifl olmakla birlikte çal›flmalar›n›n özellikle son evresinde bu
elefltirileri hakl› ç›karacak nitelikte görüfller ileri sürdü¤ü ve insanlar› “toplumsal makinenin çarklar›” gibi görmeye bafllad›¤› savunulmaktad›r (Slattery, 1991:244).
• ‹fllevselcili¤in, biyolojik sistemle toplumsal sistem aras›nda güçlü bir benzerlik oldu¤u fleklindeki varsay›m› elefltirilmifltir. Bu varsay›mla iliflkili olarak yap›sal ifllevselcili¤e getirilen en önemli elefltirilerden biri tarihsel olmay›fl›, toplumsal gerçekli¤in tarihsel ve sembolik özelliklerini görmezden gelmesidir.
• ‹fllevselcilik, toplumsal de¤iflme süreciyle fazla ilgilenmedi¤i gerekçesiyle de
elefltirilmifltir. Yap›sal ifllevselci yaklafl›mda toplumun bütün ögelerinin hem birbirlerini hem de sistemin bütününü destekledi¤inin varsay›lmas›n›n, bu ögelerin ayn› zamanda de¤iflime nas›l katk›da bulunacaklar›n› göstermeyi zorlaflt›rd›¤› savunulmaktad›r. Ne var ki ifllevselci yaklafl›m içinde örne¤in Smelser (1959,
1962) gibi sosyologlar taraf›ndan sosyal de¤iflmeyle ilgili önemli çal›flmalar da
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
•
•
•
•
yap›lm›flt›r. Bu nedenle baz›lar› taraf›ndan bu elefltirinin, teorinin yap›s›ndan de¤il, teorisyenlerden kaynakland›¤› da ileri sürülmektedir (Ritzer, 2008: 257).
‹fllevselcilik ayr›ca gerçek toplumlar yerine soyut sosyal sistemlerle ilgilenmekle ve ampirik araflt›rmalara uygulamas› zor olan soyut bir teorik flema
üretmekle elefltirilmifltir (Ritzer, 2008: 258; Cuff vd., 1989 52).
‹fllevselcili¤e getirilen elefltirilerin bir k›sm› da yöntem ile ilgilidir. Tarihteki
bütün toplumlar› analiz edebilecek tek bir flema olamayaca¤› ileri sürülmekte, buna ra¤men yap›sal ifllevselcilerin tek bir teori sayesinde her fleyi aç›klayabileceklerini iddia etmeleri elefltirilmektedir. Merton da bu elefltiriye kat›lmakta ve tarihsel olarak daha özgül olan “orta boy kuramlar”›n sosyolojik
aç›dan daha çok ifle yarayabilece¤ini belirtmektedir (Ritzer, 2008: 258).
‹fllevselcili¤in tarih, çat›flma, de¤iflme gibi konularla yeterince ilgilenmemesi,
denge, konsensüs, de¤erler birli¤i gibi kavramlar› ise fazla vurgulamas› bu teorinin muhafazakâr, yani mevcut toplumsal kurumlar›n devaml›l›¤›n› savunan bir
öze sahip oldu¤u yönünde elefltirilere yol açm›flt›r (Slattery, 1991:244). Daha aç›k
bir ifadeyle, ifllevselcili¤in statükoyu (mevcut düzeni) ve toplumda egemen konumda olan elitleri destekleyen nitelikte bir yaklafl›m oldu¤u vurgulanmaktad›r.
Bu noktada ifllevselcilerin özellikle alt›n› çizdi¤i normatif sistemin her toplumda
elit kesim taraf›ndan kurulan ideolojik bir sistem oldu¤u, bu nedenle ifllevselcilerin toplumsal gerçeklik olarak gördükleri fleyin asl›nda toplumdaki elitlerin
kendilerini meflrulaflt›rmalar› oldu¤u savunulmaktad›r (Ritzer, 2008: 258).
‹fllevselcilere en s›k yöneltilen elefltirilerden biri, çat›flmayla yeterince ilgilenmemifl olmalar›d›r. ‹fllevselcilere göre toplumsal kurumlar büyük ölçüde toplumun üyelerinin ço¤u taraf›ndan kabul edilerek paylafl›lan de¤erleri ve amaçlar› yans›tmaktad›r. Bu çerçevede toplumsal sistemin konsensüs ilkesi temelinde
kuruldu¤unu varsayarlar. Bu nedenle de toplumdaki uyumu gere¤inden fazla
vurgularlar. Sosyal sistemdeki çat›flmalar› ise büyük ölçüde y›k›c› ama geçici
nitelikte ve önemsiz görürler. ‹fllevselcilik yaln›zca çat›flmaya yeterince de¤inmedi¤i için de¤il çat›flmay› ele al›fl biçimi nedeniyle de elefltirilmektedir. ‹fllevselci bak›fl aç›s›ndan çat›flma, güç iliflkilerinden çok sistemin iflleyiflinden, örne¤in toplumsallaflma sürecinde meydana gelen aksakl›klardan kaynaklanan geçici bir durum gibi görünmektedir. ‹fllevselcilik, özellikle s›n›f çat›flmas›n› ve
toplumsal kurumlar›n yap›s›nda ve iflleyiflinde gücün etkisini göz ard› etmekle
elefltirilmektedir. Bu noktada yine Amerikal› bir sosyolog olan C. Wright Mills’in
bir sonraki ünitede ele al›nan elefltirileri kayda de¤erdir.
49
‹fllevselcilerin aksine Mills
Amerikan toplumsal yap›s›n›
çözümlerken güç/iktidar
analizi üzerinde odaklan›r.
50
Modern Sosyoloji Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Robert Merton’un ifllevselcili¤e yapt›¤› katk›lar›
özetleyebilmek.
Merton, bütün sosyal ve kültürel inanç ve uygulamalar›n toplum içindeki bireyler için oldu¤u
kadar bir bütün olarak toplum için ifllevsel oldu¤u görüflüne karfl› ç›km›fl ve bir birimin sadece
belirli bir kurum ya da grup için ifllevsel olabilece¤ini belirtmifltir. Standartlaflm›fl toplumsal ve
kültürel biçim ve yap›lar›n tamam›n›n olumlu ifllevleri oldu¤u görüflüne de karfl› ç›km›flt›r. Baz›
ögelerin disfonksiyonel (bozuk iflleve sahip) olabilece¤ini, baz› ögelerin ise sistemin di¤er parçalar› aç›s›ndan ifllevsiz olabilece¤ini belirtmifltir.
Merton ayr›ca toplumun zorunlu vazgeçilmez
parçalar› oldu¤u görüflüne de karfl› ç›karak her
sosyal uygulaman›n ifllevsel alternatiflerinin olabilece¤ini vurgulam›flt›r. Merton genifl çapl› teorilerin sosyolojik araflt›rmalar aç›s›ndan faydal›
olmayaca¤›n› düflünmüfl, onun yerine orta boy
kuramlar›n sosyolojik araflt›rmalar aç›s›ndan daha faydal› olaca¤›n› savunmufltur. Merton ifllevsel analizde aç›k ve gizil ifllevleri de birbirinden
ay›rmam›z gerekti¤ini vurgulam›flt›r.
N
A M A Ç
4
Aç›k ifllev ve gizil ifllev kavramlar›n› aç›klayabilmek.
Aç›k ifllevler sistemin düzenlenmesini kolaylaflt›ran ve bireyler taraf›ndan amaçlanm›fl, beklenen
sonuçlar, gizil ifllevler ise amaçlanm›fl olmayan
ve fark edilmeyebilecek olan sonuçlard›r.
Merton’un anomi kavram›n› ele al›fl›n› de¤erlendirebilmek.
Merton, Durkheim’dan farkl› olarak anomiyi
kültürel olarak belirlenmifl hedeflerle bunlara
ulaflmak için toplumsal olarak belirlenmifl araçlar aras›nda bir uçurum meydana geldi¤inde
oluflan durum, olarak tan›mlam›fl ve bireylerin,
anomi durumunda gösterdikleri befl farkl› adaptasyon tipi oldu¤unu belirtmifltir. Bunlar, uyum
sa¤lama, yenilik getirme, kuralc›l›k, vazgeçme
ve baflkald›rmad›r.
N
A M A Ç
5
Kingsley Davis, Wilbert Moore, Kai T. Erikson ve
Neil Smelser’›n ‹fllevselcili¤e katk›lar›n› de¤erlendirebilmek.
Davis ve Moore, yap›sal ifllevselci bak›fl aç›s›n›
toplumsal tabakalaflma kuramlar›na uygulam›fl,
tabakalaflmay› bütün toplumsal sistemlerde gerekli k›lan ifllevsel zorunluluklar›n ne oldu¤unu
aç›klamaya çal›flan, ifllevselci bir toplumsal tabakalaflma kuram› gelifltirmifllerdir. K.T. Erikson,
ifllevselci bak›fl aç›s›n› sapma ve sapk›n davran›fllarla ilgili çal›flmas›na uygulam›fl, sapk›n davran›fl›n olumlu ifllevlerini göstererek her toplumun sapk›n davran›fla ve sapk›n davran›fllarda
bulunanlara ihtiyac› oldu¤unu savunmufltur.
Smelser toplumsal yap›n›n hiçbir koflul alt›nda
toplumsal süreçlerin, toplumsal hareketlerin ve
toplumsal de¤iflmenin analizinden ayr›lamayaca¤›n›, bu nedenle toplumsal analizin mikro ve
makro düzeyleri aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek bir teori gelifltirilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Yapt›¤› çal›flmada toplumun parçalar›n, karfl›l›kl› olarak birbirilerine ba¤›ml› olduklar›n› ve
hepsinin kolektif olarak dengeye ulaflma e¤iliminde olduklar›n›, de¤iflimin de de¤er sisteminden kaynakland›¤›n›, de¤er sisteminin bir yandan yeni düzenlemeleri ve beklentileri meflrulaflt›rmak için gerekli standartlar› sa¤lad›¤›n›, di¤er yandan de¤iflimin derecesini ve yönünü belirledi¤ini ortaya koymufltur.
Niklas Luhmann ve Jeffrey C. Alexander’›n yeni
ifllevselcili¤e katk›lar›n› de¤erlendirebilmek.
Yeni ifllevselcilik, 1980 sonras›nda geliflen, yap›sal ifllevselcili¤in baz› yönlerini di¤er güçlü teorilerle birlefltirmeye, farkl› bak›fl aç›lar›n›n kavramsal aç›dan güçlü yönlerini kullanarak denge ve
de¤iflme, ba¤l›l›k ve çat›flma, yap› ve arac› (özne) gibi ayr›l›klar› daha dengeli bir flekilde ele almay› sa¤layabilecek melez bir bak›fl aç›s› gelifltirmeyi amaçlayan bir yaklafl›md›r. Yeni ifllevselcili¤in, N. Luhmann ve J. Habermas’›n çal›flmalar›yla ortaya ç›kt›¤› ve a¤›rl›kl› olarak J. C. Alexander’›n çal›flmalar›yla geliflti¤i kabul edilmektedir.
Luhmann, Parsons’›n son dönem çal›flmalar›n› temel alm›fl, yap›sal ifllevselcilikle genel sistem teorisinin baz› ögelerini ve biliflsel biyoloji, siber-
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
netik ve fenomenoloji alanlar›na ait olan baz›
kavramlar› birlefltirerek (Paul, 2001) yeni bir yaklafl›m gelifltirmeye çal›flm›fl ve yeni ifllevselcili¤in
geliflimine katk›da bulunmufltur. Alexander Parsons’›n teorisinin hâlâ çok etkili oldu¤unu belirtmifl, bu teoriyi fazla indrgemeci olmakla ve çat›flma ve gerilime yeterince yer vermemekle elefltirmifl ama bu eksikliklerin giderilebilece¤ini savunmufltur. Alexander’›n çizdi¤i çerçeve içinde
yeni ifllevselcilik tek nedenli indirgemecili¤i reddeden, ço¤ulcu, toplumu hem bir organizma gibi hem de de¤iflimin dinamik yönlerini içerecek
flekilde etkileflim aç›s›ndan da görebilen, bütünleflme ve denge gibi kavramlar› geleneksel yap›sal ‹fllevselcilikte oldu¤u gibi verili kabul edilen
sonuçlar olarak de¤il, toplumsal olas›l›klar olarak gören, geleneksel yap›sal ifllevselcilikten farkl› olarak kültürü soyut ve pasif olarak de¤il, aktif
bir flekilde kavramsallaflt›ran bir yaklafl›md›r.
N
A M A Ç
6
‹fllevselcili¤e getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebilmek.
‹fllevselcilik toplumsal sistemin iflleyifli ile ilgili
güçlü ve etkili aç›klamalar gelifltirmifl ve sosyolojinin ba¤›ms›z ve bilimsel bir disiplin olarak geliflmesine büyük katk› sa¤lam›flt›r. Ne var ki ifllevselcilik genel olarak tarihsel olmad›¤›, toplumsal de¤iflmeyle yeterince ilgilenmedi¤i, çat›flmay› görmezden geldi¤i, toplumsal eflitsizlikleri
meflrulaflt›rarak statükoyu korudu¤u, empirik
araflt›rmalara uygulanmas› zor soyut teorik flemalar kulland›¤› ve tek bir teori ile her fleyi aç›klamaya teflebbüs etti¤i gerekçesi ile yo¤un elefltirilere u¤ram›flt›r. ‹fllevselcilik gerçekten de toplumda, denge, konsensüs, ifllevsel iliflkiler gibi
belirli olgular üzerinde odaklanm›fl, toplumdaki
farkl› ç›kar gruplar› ile bunlar aras›ndaki güç mücadelesine, k›sacas› sistemdeki çeliflki ve çat›flmalara yeterince ilgi duymam›flt›r.
51
52
Modern Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m
1. ‹fllevsel analizin toplumun ifllevsel birli¤i, evrensel
ifllevselcilik ve ifllevsel zorunluluk varsay›mlar›na karfl›
ç›kan ifllevselci sosyolog kimdir?
a. Parsons
b. Erikson
c. Smelser
d. Merton
e. Davis
2. Afla¤›dakilerden hangisi Merton’›n görüfllerinden biri de¤ildir?
a. Bir bütünün parçalar› olumlu ya da olumsuz hiçbir iflleve sahip olmayabilirler.
b. Toplumun bir parças› belirli bir grup için ifllevselse bütün toplum için de ifllevsel demektir.
c. Bir yap›n›n baz› ögeleri bu yap›n›n istikrars›zlaflmas›na ve bozulmas›na neden olabilirler.
d. Toplumun parçalar› var olan bütünün vazgeçilmez parçalar› de¤ildirler, ifllevsel alternatfleri
bulunabilir.
e. Bir yap› sistemin bütünü aç›s›ndan bozuk iflleve
sahip oldu¤u halde var olmaya devam edebilir.
3. Merton’a göre afla¤›dakilerden hangisi bilim insanlar›n›n ba¤l› oldu¤u bilimsel de¤erlerden biri de¤ildir?
a. Evrensellik
b. Paylafl›mc›l›k
c. Tarafs›zl›k
d. Yöntemli flüphecilik
e. Ak›lc›l›k
4. Afla¤›dakilerden hangisi e¤itimin gizil ifllevlerinden
biridir?
a. Toplumsallaflman›n devam›n› sa¤lamak
b. Ö¤rencilere sonraki e¤itim basamaklar›nda baflar›l› olmalar› için gerekli donan›m› sa¤lamak
c. Ö¤rencilere meslek edindirerek onlar›n toplumda belirli pozisyonlara gelmelerini sa¤lamak
d. Çocuklar›n erken yaflta evlendirilmelerini engellemek
e. Temel vatandafll›k bilgilerini ö¤reterek ö¤rencilerin uygun vatandafllar haline gelmelerini
sa¤lamak
5. Evlenmenin do¤ru ve gerekli oldu¤una inanan, ancak askerli¤ini yapmad›¤› ve iflsiz oldu¤u için evlenemeyen ve bu nedenle evlenmek istedi¤i k›z› kaç›ran birey, Merton’a göre anomi durumuna karfl› hangi adaptasyon biçimini kullanmaktad›r?
a. Uyum sa¤lama
b. Yenilik getirme
c. Kuralc›l›k
d. Vazgeçme
e. Baflkald›rma
6. Merton’un bireysel adaptasyon tipolojisindeki adaptasyon biçimleriyle ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden
hangisi do¤rudur?
a. Baflkald›rma biçiminde kültürel hedefler reddedilir, kurumsallaflm›fl araçlar kabul edilir.
b. Uyum sa¤lama biçiminde kültürel hedefler reddedilir, kurumsallaflm›fl araçlar kabul edilir.
c. Vazgeçme biçiminde kültürel hedefler kabul edilir, kurumsallaflm›fl araçlar reddedilir.
d. Kuralc› olma biçiminde kültürel hedefler kabul
edilirken kurumsallaflm›fl araçlar reddedilir.
e. Yenilik getirme biçiminde kültürel hedefler kabul edilirken kurumsallaflm›fl araçlar reddedilir.
7. ‹fllevselci bak›fl aç›s›yla bir tabakalaflma kuram› gelifltiren ve toplumsal eflitsizli¤in toplum aç›s›ndan ifllevsel, bu nedenle evrensel oldu¤unu, her toplumda zorunlu olarak var oldu¤unu ve toplum taraf›ndan üretildi¤ini savunan sosyolog kimdir?
a. Merton
b. Smelser
c. Erikson
d. Davis ve Moore
e. Luhmann ve Alexander
8. Yapt›¤› çal›flmalarla suçun olumlu ifllevlerini gösteren ve neyin sapk›n davran›fl olarak kabul edilece¤ini
belirleyen ahlaki s›n›rlar›n toplumlar de¤ifltikçe de¤iflti¤ini gösteren sosyolog kimdir?
a. Smelser
b. Merton
c. Erikson
d. Luhmann
e. Davis
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
53
Okuma Parças›
9. Toplumun temel biriminin bireyler de¤il iletiflim oldu¤unu, iletiflimden ayr› olarak düflünüldü¤ünde bireylerin toplumsal aç›dan anlams›z oldu¤unu savunan sosyolog kimdir?
a. Luhmann
b. Erikson
c. Alexander
d. Smelser
e. Moore
10.Yeni ifllevselcilik yaklafl›m›yla ilgili afla¤›da verilen
bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Toplumu çeflitli parçalardan oluflan bir bütün
olarak görür.
b. Eyleme ve toplumsal düzene eflit a¤›rl›k verir.
c. Bütünleflme ve denge gibi kavramlar›n verili kabul edilmemesi gerekti¤ini savunur.
d. Pasif ve soyut bir kültür anlay›fl› vard›r.
e. Kavramsallaflt›rma ve teorilefltirmenin sosyolojik
analizin di¤er düzeylerinden ba¤›ms›z olmas›
gerekti¤ini savunur.
‹fllevselci Bak›fl Aç›s›n›n Sosyolojik Analizde Kullan›fl›na Bir Örnek: “Türkiye’de Kamu Yönetiminde Yolsuzlu¤un ‹çsellefltirilmesinin Sosyolojik
Analizi” adl› çal›flmadan bir bölüm.
“Yolsuzluk suçlar› ile ilgili en büyük tehlike, yolsuzluktan elde edilen gelirin bireyde içsellefltirilmesinin bir
sonucu olarak meflrulaflt›r›lmas›d›r. Birey için yeni bir
sosyalizasyon süreci anlam›na da gelen içsellefltirmenin
sonucunda, kiflinin kendini suçlu olarak görmemesi yolsuzluk suçlar›n›n artmas›na neden olmaktad›r.
...
Kamu yönetiminde yolsuzluk ile ilgili kültürel bir gelenek (paylafl›lan de¤er) oluflmufltur. Yolsuzluk yerleflik
hâle geldi¤i için paylafl›lan bir de¤er olabilmekte ve kiflilerin üzerinde yolsuzlu¤a bulaflma bir bask› unsuru
(kültürel sistem) hâline gelebilmektedir. Öte yandan
Türkiye’de kamu yönetiminde yolsuzlu¤un normatif bir
beklenti haline geldi¤i görülmektedir. Örne¤in yeni
mesle¤e giren ve pazar yerlerinde denetim görevini yerine getiren bir görevli paras›n› ödemeden bir bardak
çay bile içmezken zamanla çay-sigara-yemek-para haline rol etkileflimi (toplumsal sistem) sonucunda itilmektedir; çünkü beraber çal›flt›¤› arkadafllar›n›n yaklafl›mlar› bir model haline gelebilmektedir. Yolsuzlukta temel
hedef motif, kazanc› art›rma (kiflilik sistemi) güdüsüdür. Yolsuzluktan gelen kazanç ile birlikte, kiflinin yaflam standard› da yükselmekte ve kifli standard› korumak için ald›¤› rüflveti gelirinin de¤iflmez bir parças›
haline getirmektedir. Yolsuzluk suçlar›nda kullan›lan
teknikler her geçen gün daha da girift hale gelmekte ve
tespiti için yap›lan çal›flmalar ço¤u zaman ispatlanamamakla sonuçlanmaktad›r. Burada yolsuzluk eyleminde
bulunanlar›n fiziksel becerilerini (davran›flsal organizma) gerekenin üzerinde gösterdikleri görülmektedir.
...
Türkiye’de kamu yönetiminde dengenin ve ifllevselli¤in
sa¤lanamamas›nda amaca yönelme ifllemi gerekti¤i flekilde yerine getirilememektedir. Yolsuzlu¤a bulaflm›fl
kamu yöneticileri, kaynaklar›n kullan›m›nda ço¤u zaman kurumsal gereklili¤in aksine kiflisel ç›karlar›n› ön
plana ç›karmaktad›rlar.
...
Kamu yönetiminde yolsuzlu¤un her geçen gün artmas›,
yolsuzlu¤u önlemek için konulan yasa veya yönetme-
54
Modern Sosyoloji Tarihi
liklerin yapt›r›m gücünün sorgulanmas›n› zorunlu k›lmaktad›r; çünkü kifliler yasalar›n varl›¤›na ra¤men bu
suçu ifllemektedir. Öte yandan bütünleflmeyi sa¤layan
yapt›r›m gücünün yerine getirilmesinde, bir di¤er unsur
da
müfettifl/denetimcilerin
varl›¤›d›r.
Türkiye’de
23.000’in üzerinde müfettifl/denetimci olmas›na kars›n,
bunlar taraf›ndan tespit edilen yolsuzluk olaylar› çok
düflük düzeylerdedir.
...”
Kaynak: Cengiz, M. ve M. Kul (2008), “Türkiye’de Kamu Yönetiminde Yolsuzlu¤un ‹çsellefltirilmesinin Sosyolojik Analizi”. Polis Bilimleri Dergisi Cilt:10 (3), s.55-76.
Geleneksel (Anlaml›) yap›n›n
korunmas›-ça¤›n gereklerine
ayak uydurulmamas›
Uyum, amaca yönelme,
bütünleflme ve örne¤in
korunmas› (AGIL) ifllevlerine
göre dengenin sa¤lanmamas›
Sistem düzeylerine göre
eylemin oluflmas›nda
uygun ortam›n var olmas›
Bürokrasinin artmas› ile
birlikte kamu yönetiminin
disfonksiyonel hale gelmesi
Kamu yöneticisinin
yolsuzluk konusunda yeni
anlay›fllar gelifltirerek
beklenilen toplumsallaflmay›
yaflamas›
Kamu Yönetimimin ‹fllevselsizli¤i
Kamu yönetimindeki kurallar›n
latent ifllev görerek takdir
yetkisinin kötü kullan›m›na,
dolay›s›yla yolsuzluklara uygun
zemin haz›rlanmas›
Kamu yönetiminin kendine
at›f yetene¤inden yoksun
olmas›, dolay›s›yla hatalar›n›
görmeyerek sistemi daha da
hantallaflt›rmas›
Kamu yöneticilerinin kültürel
amaç ile o amaca nas›l
ulafl›laca¤› konusunda çeliflki
yaflayarak sapma davran›fl›nda
bulunmalar›
Kaynak: Cengiz, M. ve M. Kul (2008), “Türkiye’de Kamu Yönetiminde Yolsuzlu¤un ‹çsellefltirilmesinin Sosyolojik
Analizi”. Polis Bilimleri Dergisi Cilt:10 (3), s.55-76.
2. Ünite - ‹fllevselcilik-II: Parsons Sonras› ‹fllevselcilikte Geliflmeler
55
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1.d.
2.b.
3.e.
4.d.
5.b.
6.e.
7.d.
8.c.
9.a.
10.d.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merton’›n ‹fllevselcilik Anlay›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merton’›n ‹fllevselcilik Anlay›fl›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bilim Sosyolojisi “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aç›k ‹fllev, Gizil ‹fllev ve
Net Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anomi ve Sapma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anomi ve Sapma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “K.Davis ve W.Moore” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kai T. Erikson” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Niklas Luhmann” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni ‹fllevselcilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Bilimsel bilgi ile onu üreten bilimcilerin oluflturdu¤u bilimsel topluluk aras›ndaki iliflkiye odaklanan en temel
çal›flma Thomas Kuhn’un Bilimsel Devrimlerin Yap›s›
adl› çal›flmas›d›r. Bu çal›flmada Kuhn bilimsel bilginin
do¤al bir flekilde birikerek artmad›¤›n›, bak›fl aç›s›, yöntem ve kavramlar hakk›nda uzlaflmaya var›lm›fl olan paradigmalar içindeyken bilimsel bilginin artt›¤›n›, ancak
paradigmalar y›k›l›p yerini yeni paradigmalara b›rakt›klar›nda, yani bilimsel devrim dönemlerinde eski paradigma içinde yer alan bilgilerin büyük ölçüde geçersiz
hâle geldi¤ini belirtmektedir. Böylece Kuhn bilimsel
bilginin do¤as›n› sorgulamakta, bilimin bilim insanlar›n›n içinde bulundu¤u paradigmadan, teorik çerçeveden ba¤›ms›z olmad›¤›n› göstermektedir.
S›ra Sizde 2
Sporun aç›k ifllevleri aras›nda, toplumun üyelerinin fiziksel olarak güçlü kalmalar›n› sa¤lamas›, spor yar›flmalar› arac›l›¤›yla rekabet ve mücadele de¤erlerini, özellikle uluslararas› spor yar›flmalar› arac›l›¤›yla da yurtseverlik gibi de¤erleri güçlendirmesi say›labilir. Bu ifllevler toplum aç›s›ndan olumludurlar. Sporun gizil ifllevle-
rinden biri ise birçok sektörde yeni ifl alanlar› yaratmas› olarak gösterilebilir. Spor muhabirleri, sporculara yönelik özel k›yafet ya da yiyecek satanlar, antrenmanlar
ya da maçlar için yer kiralayanlar, spor karfl›laflmalar›
s›ras›nda seyircilere yiyecek içecek satanlar gibi çeflitli
gruplar spor sayesinde bu iflleri yürütmektedirler. Sporun olumsuz ifllevlerinden birine örnek olarak ise özellikle ilk ve orta ö¤retimde ö¤rencilerin spora olan e¤ilimleri nedeniyle di¤er derslerini aksatma e¤ilimi göstermeleri verilebilir.
S›ra Sizde 3
Merton anomi kavram›n› Durkheim’dan ödünç alarak
de¤ifltirmifltir. Durkheim anomiyi ani, h›zl› toplu de¤iflimlere ba¤l› olarak kültürel normlar›n ortadan kalmas› ve henüz yerini yenilerinin almamas› nedeniyle yaflanan bir kurals›zl›k, normsuzluk olarak tan›mlamaktad›r. Merton ise anomi kavram›n› k›smen de¤ifltirmifl,
kültürel olarak belirlenmifl hedeflerle bunlara ulaflmak
için toplumsal olarak belirlenmifl araçlar aras›nda bir
uçurum meydana geldi¤inde oluflan durum olarak tan›mlam›flt›r.
S›ra Sizde 4
Bir toplumda sapk›n davran›fl›n veya suçun belirli bir
düzeyde olmak flart›yla olumlu ifllevleri oldu¤u söylenebilir. Bu ifllevler aras›nda toplumda do¤ru ve yanl›flla ilgili düflünceleri pekifltirmesi ve sapk›n davran›flta
bulunanlar›n / suçlular›n cezaland›r›lmas› sayesinde
toplumsal bütünleflmeyi art›rmas› say›labilir. Bu durumda toplum üyeleri toplumdaki normlar›n iflledi¤ini görmekte ve bu normlara olan ba¤l›l›klar› pekiflmektedir.
Bununla birlikte sapk›n davran›fl ya da suç belirli bir
düzeyin üzerine ç›karsa toplumda korku ve güvensizlik
yaratarak bütünleflmeyi zedeleyebilir, bu da suçun bozuk ifllevine verilebilecek bir örnektir.
56
Modern Sosyoloji Tarihi
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Alexander, J. C. ve P. Colomy. (1990). “Neofunctionalism: Reconstructing a Theoretical Tradition”. ‹çinde: G. Ritzer (ed.). Frontiers of Sociological Theory:
The New Syntheses. New York: Columbia University Press., s.33-67.
Alexander, J.C.; Gary T. Marx, ve Christine L. Williams
(2004). “Mastering Ambivalence: Neil Smelser as a
Sociologist of Synthesis”.
http://web.mit.edu/gtmarx/www/smelser.html
Baert, P. (2006) Niklas Luhmann. ‹çinde: Turner, B. S.
(ed) The Cambridge Dictionary of Sociology.
Cambridge: Cambridge University Press.
Bruce, Steve ve Steven Yearley (2006). The Sage Dictionary of Sociology. London: Sage.
Collins, Randall (1988) Theoretical Sociology. Harcourt Brace Jovanovich Publishers.
Colomy, P. (1991). “Metatheorizing in a Postpositivist
Frame,” Sociological Perspectives. 34(3): 269-286.
Coser, L.A. (2010). Sosyolojik Düflüncenin Ustalar›:
Tarihsel ve Toplumsal Ba¤lamlar›nda Fikirler.
(Çev: Himmet Hülür, Serhat Toker ve ‹brahim Mazman). Ankara: De Ki Bas›m yay›m Ltd. fiti.
Cuff, E.C.; Payne G.C.E; Francis, D.W.; Hustler, D.E. ve
Sharrock, W.W. (1989). Perspectives in Sociology.
Londra: Unwin Hyman. ‹kinci Bask›.
Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995) Sociology: Themes and Perspectives. London: Collins
Educational. Dördüncü Bask›.
Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of
Sociology. Glasgow: Harper Collins.
Macy, Michael. M. (2006) “Action Theory”. ‹çinde: Turner, Bryan S. (ed.) The Cambridge Dictionary of
Sociology. Cambridge: Cambridge University Press.
Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü (Çev. Osman Ak›nhay ve Derya Kömürcü). Ankara: Bilim ve
Sanat Yay›nlar›.
Merton, R.K. (1968). Social Theory and Social Structure. New York: Free Press.
Paul, A. (2001). “Organizing Husserl: On the Phenomenological Foundations of Luhmann’s Systems Theory”. Journal of Classical Sociology. 1, 371-394.
Poloma, Margaret. (1993) Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›. Çeviren: Hayriye Erbafl. Ankara: Gündo¤an
Yay›nlar›.
Ritzer, G. Ve B. Smart (2001). Handbook of Sociological Theory. London:Sage.
Ritzer, G. Sociological Theory. New York: Mc Graw_
Hill.
Ritzer, George. (2008) Sociological Theory. Boston:
McGraw-Hill.
Slattery, M. (2010) Sosyolojide Temel Fikirler. (Yay›na Haz›rlayan: Ümit Tatl›can ve Gülhan Demiriz).
3.bask›. ‹stanbul: Sentez Yay›nlar›.
Slattery, Martin (1991). Key Ideas in Sociology. London: MacMillan.
Smikun,Emanuel (2005) “Timeless Moral Imperatives in
Causal Analysis of Social Functioning” Electronic
Journal of Sociology. 5 (1).
http://www.sociology.org/content/vol005.001/smikun.html (19.05.2011)
Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi. Çeviren: Osman Ak›nhay. Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Turner, J.H. (2004). Structure of Sociological Theory. 7.bas›m. Thomson Wadsworth.
3
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
‹fllevselcili¤e karfl› elefltirel olarak geliflen yaklafl›mlar› aç›klayabilecek,
Mills’in sosyolojik yaklafl›m›n› özetleyebilecek,
Beyaz Yakal›lar ve ‹ktidar Seçkinlerini karfl›laflt›rabilecek,
Coser’›n çat›flma teorisinin temel özelliklerini s›ralayabilecek,
Postkapitalist toplum tezini aç›klayabilecek,
Dahrendorf’un çat›flma teorisini de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Sosyolojik ‹mgelem
Beyaz Yakal›lar
‹ktidar Seçkinleri
Çat›flma
Konsensüs
•
•
•
•
Postkapitalist Toplum
Eme¤in Ayr›flmas›
Sermayenin Ayr›flmas›
Yeni Orta S›n›f
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
‹fllevselcili¤e Karfl›
Elefltirel Geliflmeler:
Çat›flma Teorisi ve
Sosyolojik ‹mgelem
• G‹R‹fi
• C. WRIGHT MILLS VE
SOSYOLOJ‹K ‹MGELEM
• LEWIS. A. COSER VE ÇATIfiMACI
YAPISALCILIK
• RALF DAHRENDORF:
POSTKAP‹TAL‹ST TOPLUM VE
ÇATIfiMA TEOR‹S‹
‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel
Geliflmeler: Çat›flma Teorisi
ve Sosyolojik ‹mgelem
N
G‹R‹fi
A M A Ç
1
‹fllevselcili¤e karfl› elefltirel olarak geliflen yaklafl›mlar› aç›klayabilmek.
Önceki ünitede ele al›nan Amerikan sosyolojisinin ana ak›m yaklafl›m› olan yap›sal ifllevselcili¤in, sosyolojik teoride önemli bir etkiye ve a¤›rl›¤a sahip olmakla birlikte özellikle 1950’lerden sonra farkl› cephelerden birbiri ile ba¤lant›l› çok say›da
elefltiri almaya bafllad›¤› belirtilmiflti. Bu elefltiriler aras›nda ifllevselcili¤in siyasal
olarak muhafazakâr oldu¤u ve statik yap›lar üzerinde odakland›¤›, toplumsal de¤iflme ile bafla ç›kamad›¤› ve toplumsal çat›flmay› yeterince analiz etmedi¤i yönündeki elefltiriler baflta gelmektedir (Ritzer, 1996: 210).
‹fllevselcili¤e yöneltilen en önemli elefltirilerden baz›lar› yine Amerikal› bir sosyolog olan C. Wright Mills cephesinden gelmifltir. Mills, ifllevselcili¤e yönelik özellikle 1950’li ve 1960’l› y›llarda daha da artan elefltirilerin bafl›n› çekenlerden biri
olarak bilinmektedir (Ritzer, 1996: 232). C. Wright Mills, ifllevselcili¤in hâkim oldu¤u, Marksist teorinin ise büyük ölçüde ihmal edildi¤i, Amerikan sosyoloji gelene¤inde Marksist gelene¤i canl› tutmaya çal›flan birkaç istisna sosyologdan biri olarak kabul edilir (Ritzer, 1996: 209). Mills, genel anlamda Amerikan sosyolojisindeki “Grand Teori” gelene¤ine (birçok fleyi birden tek bir teoride aç›klamaya çal›flma
e¤ilimine), özellikle de Parsons’un kuram›na yönelik sert elefltirileriyle bilinse de
o, ayn› zamanda afl›r› ampirist ve nicelci Amerikan sosyolojisine de elefltireldi. Baflka bir ifadeyle, Mills her ikisi de Amerikan sosyolojisi içinde yer alan, bir yandan
Parsons ve benzerlerinin çat›flma ve benzeri toplumsal konulardan uzak büyük
boy kuramlar›na, öte yandan daha genifl toplumsal ve tarihsel ba¤lamlar› göz ard›
ederek gündelik yaflam›n önemsiz ayr›nt›lar›na gömülü olan afl›r› ampirist yaklafl›mlara elefltirel yaklaflmaktayd›. Bunlar yerine Mills, afla¤›da görülece¤i gibi, uygulamal› araflt›rmalara dayal› de¤erlendirici bir sosyoloji önermekteydi. ‹fllevselcili¤in aksine Mills, her zaman toplumsal gerçekli¤in çat›flmal› bir do¤aya sahip oldu¤unu ve toplumun farkl› gruplar› aras›nda ç›kar çat›flmas›n›n oldu¤unu, bu ç›kar
çat›flmalar›n›n hayat›n bir gerçe¤i oldu¤unu savunmufl ve sosyolojik düflünmeyi
gelifltirmek amac›yla reformlar yapma gereklili¤ine inanm›flt›r.
S›n›f çat›flmas›n› ve toplumsal kurumlar›n yap›s›nda ve iflleyiflinde gücün etkisini göz ard› eden ifllevselcili¤in aksine Mills, çal›flmalar›nda özellikle gücün analizi
60
Modern Sosyoloji Tarihi
üzerinde yo¤unlafl›r. Araflt›rmalar›n› “Amerikan kapitalizmindeki karar merkezleri,
toplumsal tabakalaflma ve üniversite sistemi gibi konular üzerinde” (Tolan, 1985:
90) yo¤unlaflt›ran Mills, yaflad›¤› dönemde Amerikan toplumunda endüstriyel kapitalizmden kaynaklanan problemlere ilgi duymufl, bir yandan beyaz yakal›lar olarak
tan›mlad›¤› Amerikan orta s›n›f›n›n güçsüzlü¤üne, öte yandan belirli kesimlerden
gelen iktidar seçkinlerinin sahip olduklar› güce ve kontrole dikkat çekerek ifllevselcili¤in hâkim oldu¤u bir dönemde Amerikan sosyolojisinde bir fark yaratm›flt›r.
Yap›sal ifllevselcili¤e Mills d›fl›ndaki farkl› cephelerden gelen elefltiriler de ifllevselcili¤in toplumsal yap›da konsensüs ögesine afl›r› derecede vurgu yapmas›, çat›flma ögesine ise neredeyse hiç de¤inmemesi veya çok az de¤inmesi üzerinde odaklan›yordu. Her ne kadar yap›sal ifllevselcilik toplumsal yap›da çat›flman›n oldu¤unu kabul etse de onu toplumsal yap›n›n önemli ve sürekli bir ögesi olarak de¤il,
geçici ve önemsiz bir ögesi olarak ele al›r. Daha aç›k bir ifadeyle yap›sal ifllevselcili¤e göre toplumun bütünü ç›kar birli¤i ile k›yasland›¤›nda ç›kar çat›flmas› daha
önemsiz kalmaktad›r. Yap›sal ifllevselcili¤in, 1950’lerde sosyolojik teoride oldukça
önemli bir a¤›rl›¤a sahip olmas›na ra¤men çat›flmay› yeterince analiz etmemesi do¤al olarak ona yönelik elefltirilerin giderek artmas›na yol açm›flt›r. Nihayetinde bu
elefltiriler 1950’lerin sonu ile 1960’lar›n bafl›nda yap›salc› sosyoloji gelene¤inde,
Marksist s›n›f çat›flmas› teorisinden önemli ölçüde farkl› nitelikte olan ve kökeni
daha çok Weber’in çal›flmalar›na dayanan baflka bir çat›flma teorisinin geliflmesine
yol açm›flt›r. Literatürde, çat›flman›n do¤as›, nedenleri, boyutlar› ve rolü konusunda birbirinden önemli aç›lardan farkl›laflan çok say›da çat›flmac› yaklafl›mdan söz
edilmekle birlikte bu ünitede ele al›nan çat›flma teorisi (conflict theory) afla¤›da
belirtilen özellikleri aç›s›ndan di¤er çat›flmac› yaklafl›mlardan ayr›l›r. Bu ünitede ele
al›nan çat›flma teorisi literatürde genel olarak, “‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki
yirmi y›lda, yap›sal ifllevselcili¤in egemenli¤ine karfl› ç›kanlar›n sosyolojik yaz›lar›na atfen kullan›lan bir isimlendirmedir.” (Marshall, 1999: 111). Yap›sal ifllevselcili¤e elefltirel olarak geliflen çat›flma teorisinin temel amac› yap›sal ifllevselci analizde
de¤erler birli¤i karfl›s›nda ihmal edilen ç›karlar› ve çat›flmay› toplumsal analize dahil etmekti. Nitekim çat›flma kuramc›lar›n›n genel argüman› “toplumsal düzenin
var olma nedeninin konsensüsten ziyade bask› oldu¤u” yönündedir (Marshall,
1999: 112). Çat›flmac› kuramc›lara göre toplumda çeflitli ç›karlar peflinde koflan
farkl› ç›kar gruplar›n›n olmas› çat›flman›n toplumsal yaflamda, geçici bir öge oldu¤unu savunan yap›sal ifllevselci görüflün aksine, do¤al ve sürekli bir öge olarak var
oldu¤unun bir göstergesidir, bu nedenle de çat›flma toplumsal analize mutlaka dahil edilmelidir. Çat›flma teorisi ile ifllevselcilik aras›ndaki en önemli farkl›klar›n baz›lar› ise k›saca flu flekilde s›ralanmaktad›r (Ritzer, 1996: 266):
1) ‹fllevselciler için toplum statik veya hareket halinde bir denge iken çat›flmac› kuramc›lar için her toplum, her zaman ve her aflamada bir de¤iflim sürecine tabidir.
2) ‹fllevselciler toplumsal düzen ve düzenliliklere vurgu yaparken çat›flmac›
kuramc›lar toplumsal yaflam›n her alan›nda mevcut olan çat›flmalara, anlaflmazl›klara ve uzlaflmazl›klara dikkat çekerler.
3) ‹fllevselciler toplumun ortak olarak paylafl›lan normlar, de¤erler ve genel bir
ahlak taraf›ndan bir arada tutuldu¤unu savunurken çat›flmac› kuramc›lar
toplumsal düzenin (veya toplumun bir arada tutulmas›n›n) toplumsal hiyerarflinin en üst mertebesinde bulunanlar›n sahip olduklar› otoritenin zorlay›c› gücüyle sa¤land›¤›n› savunurlar.
61
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
4) Son ve öncekiyle ba¤lant›l› olarak, ifllevselciler paylafl›lan toplumsal de¤erler taraf›ndan üretilen birlik ve beraberlik üzerinde yo¤unlafl›rken, çat›flmac› kuramc›lar toplumsal düzenin korunmas›nda gücün önemini vurgular.
Literatürde Ralf Dahrendorf, Lewis A. Coser, John Rex, David Lockwood, Raymond Aron ve Randall Collins’in çal›flmalar› çat›flma teorisi alt›nda de¤erlendirilenler aras›nda baflta gelir. Bunlar aras›nda ise özellikle Lewis. A. Coser ve Ralf Dahrendorf, görüflleri görece birbirine daha yak›n oldu¤undan, görece de daha etkili
olduklar›ndan literatürde genellikle birlikte ele al›nmaktad›r.
S‹ZDE ele al›nan
Çat›flmac› bir kuram olarak Marksizmin hem ifllevselcilikten hem deSIRA
bu ünitede
çat›flma teorisinden temel fark›n› araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
fiimdi sosyolojik teoride ifllevselcili¤e elefltirel olarak geliflen ve çal›flmalar› ile
Amerikan sosyolojisinde farkl› bir ses olan Mills’in görüflleri ile yine ifllevselcili¤e
S O R görüfllerine
U
elefltirel olarak geliflen çat›flma teorisinden Coser ve Dahrendorf’un
ve
temel çal›flmalar›na s›ras›yla k›saca de¤inmeye çal›flal›m.
N
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
CHARLES WRIGHT MILLS VE SOSYOLOJ‹K ‹MGELEM
A M A Ç
2
Mills’in sosyolojik yaklafl›m›n› özetleyebilmek.
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
‹fllevselcili¤e getirilen en önemli elefltirilerden baz›lar› Amerikan
sosyolojisi içinde
radikal bir yere sahip olan C. Wright Mills’ten gelmifltir. Mills, kendisi Marksist olmamakla birlikte Amerikan sosyolojisi içinde Marksist gelene¤i sürdürmeye çal›flK ‹ T A P
m›flt›r. Özellikle Mills’in yaflad›¤› dönemde Amerikan sosyolojisinde Marksist düflünce gelene¤ini takip eden sosyologlar›n say›s› oldukça azd›r. Mills, bu yap› içinde hem Marksist gelene¤i sürdürmeye çal›flmas› hem de Amerikan sosyolojisinde
TELEV‹ZYON
o dönemin en bask›n teorisi olan Parsons’›n yap›sal ifllevselcili¤ine yöneltti¤i elefltiriler nedeniyle Amerikan sosyolojisi içinde radikal bir pozisyonda kalm›fl ve d›fllanm›flt›r (Ritzer, 1996:210).
‹NTERNET
C.Wright MILLS (1916-1962)
C.Wright Mills, 1916 y›l›nda ABD’de, Texas’ta sigorta komisyoncusu bir baba ve ev kad›n› bir annenin o¤lu olarak dünyaya gelmifltir. Texas ve Wisconsin Üniversitelerinde e¤itim görmüfl, Maryland
ve Columbia Üniversitelerinde ders vermifltir.
Mills’in en önemli eserleri aras›nda 1951 tarihli
Beyaz Yakal›lar: Amerikan Orta S›n›flar› (White
Collar: The American Middle Classes), Hans Gerth
ile birlikte kaleme ald›¤› 1953 tarihli Karakter ve Toplumsal Yap› (Character and
Social Structure), 1956 tarihli ‹ktidar Seçkinleri (The Power Elite) ve 1959 tarihli
Sosyolojik ‹mgelem veya Toplumbilimsel Düflün (The Sociological Imagination),
Dinle Yankee: Küba’da Devrim (1960) ve Marksistler (1962) say›labilir. Mills 1962
y›l›nda hayata veda etmifltir.
Poloma (1993: 285) ifllevselcili¤in yan› s›ra etkileflimci yaklafl›mlar taraf›ndan da
ihmal edilen çat›flmay› Mills’in, sosyal psikolojik ilkelerle yap›sal kayg›lar› ihmal et-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Resim 3.1
‹NTERNET
62
Mills’in Sociological
Imagination adl› çal›flmas›
Türkçe ‘ye Sosyolojik
‹mgelem, Toplumbilimsel
Düflün, Sosyolojik Tasar›m
ya da Sosyolojik Tahayyül
olarak çevrilebilmektedir.
Modern Sosyoloji Tarihi
meden ele alan yaklafl›m›n›n dikkate de¤er oldu¤unu belirtmektedir. Poloma’ya
göre yap›sal kayg›lar ile toplumsal sorunlar›n çözümlenmesine duydu¤u ilgi Mills’i,
yap›sal ifllevselcili¤in etkili oldu¤u ve “günün sorunlar›ndan uzak de¤erlendirici olmayan (non-evaluative)” bir sosyolojinin revaçta oldu¤u bir dönemde uygulamal› ya da de¤erlendirici (applied or evaluative) bir sosyolojik kuram gelifltirmeye ve
reformist bir sosyolog olmaya yönlendirmifltir (Poloma, 1993: 291, 286).
Mills, Hans Gerth ile birlikte kaleme ald›¤› “Karakter ve Toplumsal Yap›” (1953)
adl› eserinde özel ve kamusal aras›nda, bireyin tamamen kiflisel davran›fllar› ile son
derece genel birtak›m sosyal-tarihsel olgular aras›ndaki iliflkiyi ele al›r. Ritzer (1996:
210) Mills’in Hans Gerth ile birlikte kaleme ald›¤› bu çal›flmas›n›n, muhtemelen en
iyi bilinen radikal çal›flmalar› ile uyuflmamas› nedeniyle çok okunmasa da esas›nda Mills’in en sofistike çal›flmas›n› oluflturdu¤unu düflünür.
Mills alt› y›l sonra 1959’da yay›nlad›¤› “Sosyolojik ‹mgelem” (veya “Toplumbilimsel Düflün”) adl› eserinde ise bir yandan bireysel sorunlarla kamu meselelerini
ayr›flt›rm›fl, bir yandan da ikisini iliflkilendirmeye çal›flm›flt›r (Ritzer, 1996:210). Mills
için sosyolojik imgelem günümüz insan›n›n tam da gereksinim duydu¤u fleydir.
Ona göre günümüz insan›n›n “kendisinin d›fl›ndaki dünyada ve kendi benli¤inde
olup bitenleri anlamas›n› sa¤layacak düflünsel bir nitelik” kazanmaya gereksinimi
vard›r ve bu düflünsel niteli¤i de Mills sosyolojik imgelem (ya da toplumbilimsel
düflün) yetene¤i olarak tan›mlamaktad›r (Mills, 2000: 14-15). Mills’e göre:
“Toplumbilimsel düflün yetene¤ine sahip olanlar, tarihsel dönemlere ve bu
dönemlerin olgular›na, bunlar›n de¤iflik ve çok say›daki insan›n iç yaflam ve
d›flsal kariyerleri aç›s›ndan tafl›d›¤› anlamlar yönünden bakabilme yetene¤i
kazanm›fllard›r. Toplumbilimsel düflün yetene¤ine sahip olanlar, insanlar›n
yaflad›klar› gündelik hayat›n keflmekefli içinde kendi toplumsal konumlar›
hakk›nda nas›l yanl›fl ve yan›lt›c› bir bilinçsizlik içinde bulunduklar›n› göz
önünde tutmak gerekti¤ini bilirler” (Mills, 2000: 15)
Mills tarihle biyografi aras›ndaki iliflkileri kavrayabilmemiz için de sosyolojik
imgeleme sahip olmam›z gerekti¤ini belirtir. Ona göre Comte, Durkheim, Marx ve
Weber gibi klasiklerin hepsi insan ve toplumu birlikte alma tutumuna sahiptirler
(Mills, 2000: 17).
Basit bir ifadeyle, sosyolojik imgelem bireylerin kiflisel yaflamlar›ndaki sorunlarla toplumsal düzeydeki sorunlar aras›ndaki iliflkiyi görebilecek bir bak›fl aç›s›na veya yetene¤e sahip olmalar› olarak tan›mlanabilir. Mills için “Toplumbilimsel düflünce yetene¤inin varl›¤›n› gösteren en önemli belirtken, karfl›lafl›lan sorunlar› bireyin dar yaflam ortam›n›n sorunlar› olarak gören anlay›fl ile bu sorunlar› toplumsal yap›n›n kamusal sorunlar› olarak ele alan anlay›fl aras›ndaki farkl›l›kt›r” (Mills,
2000: 20). Örne¤in, birden çok kiflinin iflsiz oldu¤u bir toplumda iflsizlik sorununun kiflisel de¤il toplumsal bir sorun oldu¤unu, bu nedenle çözümü için de kiflisel
olanak ve beceriler üzerinde durman›n yeterli olmayaca¤›n› sosyolojik imgelemle
biliriz (Mills, 2000: 21).
Poloma (1993: 286) 1950’lerde sosyolojik imgelem ça¤r›s›nda bulunan Mills için
bu ça¤r›n›n özünde makroskobik ve moleküler ad›n› verdi¤i iki “araflt›rma yolu”nun bir harman› oldu¤unu vurgular. Mills makroskobik ve moleküler ad›n› verdi¤i bu iki araflt›rma yolunu daha önce 1953 y›l›nda yay›mlanan “Günümüz Sosyal
Biliminde ‹ki Araflt›rma Üslubu” (Two Styles of Research in Current Social Study)
adl› bir makalesinde tan›mlar. Buna göre, “Makroskobik, ‘total toplumsal yap›larla,
karfl›laflt›rmal› bir yoldan u¤rafl›r...Küçük ölçekli (small scale) problemler ve do¤-
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
rulamada (verification) kullan›lan istatiksel modeller ise’ moleküler’i karakterize
eder.” (Mills, 1953: 267’den aktaran Poloma, 2003: 286). Mills’e göre toplumsal sorunlara yönelik makroskobik çözümler daha az özenli ve kesinli¤i daha az olan,
yani daha az moleküler olan bir bilgiye dayan›r (Poloma, 2003: 286). Moleküler
olan da mikro bilgiler toplamaya dayan›r. Bu nedenle Mills bu iki araflt›rma yolunun her birinin eksikli¤inden kaynaklanan sorunlara çözüm olarak iki düzey aras›nda mekik dokuma olarak tan›mlanabilen ve makroskobik düzeyde çal›flan araflt›rmac›ya moleküler düzeyde yeterince kan›tlay›c› veri toplayabilme olana¤› sa¤layan bir yöntem önerir (Poloma, 2003: 286-287). Böylelikle, Makro ve mikro e¤ilimler yerine Mills ça¤dafl toplumlar›n sorunlar›yla ilgilenecek uygulamal› araflt›rmalara dayal› daha gerçekçi bir kuram önerir. Mills, Sosyolojik ‹mgelem adl› çal›flmas›n›n alt›nc› bölümünü, 1953 y›l›nda yay›mlanan bu önceki çal›flmas›ndan yararlanarak yazar (Mills, 2000: 373). Mills çal›flmas›n›n bu bölümünde bu yolu izlediklerini
vurgulad›¤› klasik sosyal bilimcilerden övgüyle söz eder. Ona göre, “klasik ustalar”
dedi¤i klasik sosyal bilimciler “makro bak›fll› kavram ve düflünceler ile ayr›nt›l›
gösterimler (expositions) aras›nda kesiksiz bir mekikleme” fleklinde bir yol izlemifllerdir (Mills, 2000: 208-209, 212).
Sosyolojik ‹mgelem, Mills’in ayn› zamanda elefltirel nitelikteki sosyolojik yaklafl›m ve yöntemini en aç›k flekilde sergiledi¤i çal›flmalar›ndan biri olarak bilinir. Nitekim bu çal›flmas›nda Mills, Amerikan sosyolojisini adeta iki z›t kutba bölen, bir
tarafta büyük boy kuramlarla, öte tarafta ise ayr›nt›larla u¤raflan mikrobak›fll› ampirist yaklafl›mlar›n her ikisine de sert elefltiriler getirir.
Mills çal›flmas›nda öncelikle, toplumsal sorunlardan uzak ve sosyolojik imgelemden yoksun oldu¤unu düflündü¤ü ve ad›na ‘Grand Teori’ dedi¤i büyük boy
kuramlar›, özellikle de bu gelenekte yer alan Parsons’›n Sosyal Sistem çal›flmas›n›
kat› bir flekilde elefltirir. Ona göre, “Parsons’un genel kuram›, toplumsal düzeni daha aç›k bir biçimde görmek; insanlar›n ve kurumlar›n kendi somut varl›klar›n› bulacaklar›, görecekleri tarihsel gerçeklikler olarak ifade edebilecek sorunlar› çözüme kavuflturmak çaba ve iste¤inin ürünü de¤ildir. Tersine ‘Grand Teori’nin temel
ald›¤› sorun, ifllenifl biçimi, bulup önerdi¤i çözümler temelden kuramsal niteliktedir.” (Mills,2000: 85). Poloma, Mills’in büyük boy kuramc›lar› toplumu aç›kça tan›mlama ve anlafl›l›r k›lma çabalar›ndan kopman›n “k›smi örgütlü bir giriflimi” olarak niteledi¤ine dikkat çeker (Poloma, 1993: 287).
Mills Parsons’un ‘Grand Teorisi’ni çat›flma ve toplumsal de¤iflme ile ilgilenmedi¤i için de elefltirir:
“Toplumdaki çat›flmalar›, çeliflkileri sihirli bir biçimde yok ediveren, toplumda hayranl›k yaratacak nitelikte bir uyumluluk durumu yarat›veren ‘sistematik’ ve ‘genel’ teori için, bu nedenle toplumsal de¤iflme ve tarih diye bir sorunla ilgilenmeye gerek kalmamaktad›r. ‘Grand Teori’cilerin normatif olarak
kurduklar› bu toplumsal yap› anlat›m›nda, terörize edilmifl kitlelerin, heyecana kap›lm›fl güruhlar›n, kalabal›klar›n ve hareketlerin yeri olmayaca¤›
aç›kt›r” (Mills, 2000: 77).
Mills’e göre Parsons’un toplum görüflü ve Sosyal Sistem adl› çal›flmas›nda yazd›klar› aç›kça belli bir ideolojik anlam tafl›makta ve bu ideolojik anlam› meflrulaflt›rmaya çal›flmaktad›r:
“Parsons’un eserlerinde savunulan türden bir toplum görüflü ve anlat›m›n›n
rahatl›kla ideolojik bir kullan›m tafl›d›¤›; bu tür görüfllerin geleneksel olarak
63
64
Modern Sosyoloji Tarihi
tutucu düflünceyi yans›tt›¤› aç›kt›r...Sosyal Sistem’in (The Social System) siyasal anlam› öylesine aç›k ve yüzeydedir ki, yeterince ‘çevirisi’ yap›labildikten
sonra, fazlas› gereksiz oluyor...’Grand Teori’nin ideolojik anlam›, istikrarl›
egemenlik biçimlerini hakl›laflt›rmas›ndan, bunlar› yasal gösterme e¤ilimi tafl›mas›ndan ileri gelmektedir” (Mills, 2000: 86).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
“Grand Teori”den sonra da Mills, “Soyutlanm›fl Ampirizm/Deneyimcilik”
(Abstracted Empiricism) ad›n› verdi¤i ve gündelik yaflam›n toplumsal ve tarihsel
ba¤lamlardan soyutlanm›fl, önemsiz ayr›nt›lar›na gömülü oldu¤unu düflündü¤ü
afl›r› ampirist yaklafl›mlar› elefltirir. Soyutlanm›fl ampirizm/deneyimcilik genel olarak örnekleme süreciyle seçilmifl bireylerle yap›lan mülakatlardan elde edilen datalar›n ifllenmesi ve bulunan sonuçlar›n istatistiksel bildirimler fleklinde ifade edilmesi fleklinde bir yönteme dayanmaktad›r (Mills, 2000: 87). Mills bu yaklafl›m›,
özellikle bilimi ampirizimden ibaret sayarak sosyolojik çözümlemede kantitatif
araflt›rma teknikleriyle yetinmeye çal›flt›¤› için elefltirir. Nitekim Mills, “sosyolojik
düflünmede say›sal verilere ve istatistiki analize yer oldu¤unu kabul etmekle birlikte, bunlar›n sosyolojik analiz aç›s›ndan yeterli olmad›¤›nda ›srarc›d›r. Mills bu tür
SIRA S‹ZDE
kantitatif verilere
sosyolojik anlam kazand›ran kuramsal kategoriler ve karfl›laflt›rmal› tarihsel analizler olmadan bir toplumsal yap› anlay›fl›n›n düflünülemeyece¤i
konusundaD Üda
›srarc›d›r” (Marshall, 1999: 691). Bu nedenle, ampirik çal›flmalarda
fi Ü N E L ‹ M
elde edilen datalar somut oldu¤u halde bu datalar› tarihsel ve toplumsal ba¤lamlar›ndan soyutlayarak ele ald›¤› için Mills’in bu yaklafl›ma paradoksal olarak “SoS O R U
yutlanm›fl Ampirizm”
ad›n› verdi¤i bilinmektedir.
Soyutlanm›fl DAmpirizm/Deneyimcilik
Mills’in Sosyolojik ‹mgelem adl› çal›flmas›nda “or‹KKAT
taya at›¤› ve ampirizmi bilimle eflitleyip kantitatif araflt›rma tekniklerini fetifllefltiren sosyologlar›n çal›flmalar›n›
adland›rmak amac›yla kulland›¤› bir terim”dir (Marshall, 1999: 691).
SIRA S‹ZDE
N N
Neticede Mills, “Yavafl ve küçük küçük çal›flmalarla mikro bak›fll› bir y›¤›n inceleme ve AMAÇLARIMIZ
araflt›rmalar yaparak, küçük küçük kum tanecikleri toplay›p tepeler yapan kar›ncalar gibi...” bilim infla etmeye çal›flt›¤›n› düflündü¤ü soyutlanm›fl ampirizm ile grand teorinin her ikisini de “sosyal bilimlerde as›l beklenen görevleri yük‹ Tbile”
A P kaç›nmakla elefltirir (Mills, 2000: 87, 211). Amerikan sosyololenmekten Kbile
jisinde hakim olan bu makro-mikro bak›fll› yaklafl›mlar yerine Mills, yukar›da da
belirtildi¤i gibi, makroskobik ve moleküler olarak tan›mlad›¤› bu iki araflt›rma yoT E tarihsel
L E V ‹ Z Y O ve
N toplumsal ba¤lamdan kopmadan mekik dokuyan de¤erlenlu aras›nda,
dirici bir sosyoloji önerir. Nitekim Mills için bu yol, toplumbilimsel imgelemi gelifltirmenin ve uygulaman›n en iyi yolu olarak görünmektedir.
Genel olarak bak›ld›¤›nda Mills’in bu yaklafl›m›, Parsons’›n büyük boy teorisi ile
‹NTERNET
Amerikan sosyolojisinde yayg›n olan küçük ölçekli ampirik çal›flmalar aras›nda
köprü kurmaya çal›flan Merton’un yaklafl›m›na benzemektedir. Ne var ki, Borawoy’›n belirtti¤i gibi, Mills Merton gibi bu iki gelenek aras›nda bir arabulucu (peacemaker) olarak de¤il, her iki gelene¤e de muhalif bir elefltirmen (hostile critic)
olarak yer al›r (Borawoy, 2007: 1).
Reformist bir sosyolog olarak sosyolojiyi de¤erlendirici bir sosyoloji olarak gelifltirmeye çal›flan Mills’in, güç ve siyaset üzerine de çok say›da çal›flmas› oldu¤u,
bunlar›n içinde ise özellikle “Beyaz Yakal›lar ve “‹ktidar Seçkinleri” adl› çal›flmalar›n›n en önemli ve en büyük çal›flmalar›ndan ikisini oluflturdu¤u bilinmektedir (Poloma, 1993: 292).
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
N
“Beyaz Yakal›lar” ve “‹ktidar Seçkinleri”
A M A Ç
3
Beyaz Yakal›lar ve ‹ktidar Seçkinlerini karfl›laflt›rabilmek.
Mills’in eserleri içinde radikal bak›fl aç›s›n› yans›tan iki eseri özellikle öne ç›kar.
Bunlardan birincisi Amerikan toplumunda yeni orta s›n›f üzerine yap›lan “Beyaz
Yakal›lar” (1951) adl› eseri, di¤eri de Amerikan toplumunda yönetici seçkinler üzerine yap›lan “‹ktidar Seçkinleri” (1956) adl› eseridir.
Beyaz Yakal›lar: Mills’in “Beyaz Yakal›lar” adl› eseri 1950’lerde Amerika’da giderek büyüyen bir s›n›f olan beyaz yakal› orta s›n›f›n statüsü ile ilgilidir. Mills’e göre, 20. yüzy›lda daha çok küçük çapl› giriflimcilerden ve küçük mülk sahiplerinden
oluflan “Eski ve ba¤›ms›z durumdaki orta s›n›f›n yan› s›ra, flirketleflme çat›s› alt›nda
toplanan Amerikan toplumunda beyaz yakal›lardan oluflan yeni ve ba¤›ml› bir orta
s›n›f daha ortaya ç›km›flt›r” (Mills, 1974: 361). Mills, özellikle 19. yüzy›l›n ilk dönemlerinde Amerikan toplumunda çal›flan nüfusun beflte dördüne yak›n›n›n kendi hesab›na çal›flan eski orta s›n›f üyelerinden olufltu¤unu, 1940’larda ise çal›flan nüfusun
sadece beflte birinin bu eski orta s›n›f içinde yer ald›¤›n›, geriye kalan ve hayat›n›
çal›flarak kazanmak zorunda olanlar›n önemli bir bölümünün ise yeni orta s›n›f üyelerinden, maafll› çal›flan beyaz yakal›lardan olufltu¤unu belirtir (Mills, 1951: 63).
Mills, yeni orta s›n›f›n say›sal olarak eski orta s›n›f›n yerini almaya bafllad›¤›ndan beri siyasal rolünün ve de modern tabakalaflmadaki konumunun bir araflt›rma
ve tart›flma konusu oldu¤una dikkat çeker (Mills, 1951: 289). Bu nedenle, Mills
iflverenlerle ücretli çal›flan iflçiler aras›nda ortaya ç›kan ve bu bak›mdan ne proleteryan›n ne de burjuvazinin s›n›fsal özellikleri ile tam özdeflleflmeyen bu yeni orta
s›n›f›n statüsü ile yak›ndan ilgilenir ve bu s›n›f›n neden ba¤›ml› bir s›n›f oldu¤unu
analiz etmeye çal›fl›r. Bu s›n›f a¤›rl›kl› olarak iflletmecilerden, maafll› çal›flanlardan,
serbest meslek sahiplerinden, sat›c›lardan ve büro çal›flanlar›ndan oluflmaktad›r.
Mills yirminci yüzy›l toplumunun bafll›ca rutinlerini gerçeklefltirdiklerini düflündü¤ü beyaz yakal›lardan oluflan bu yeni orta s›n›f› Marx’›n yabanc›laflma kuram›na
dayanarak çözümlemeye çal›fl›r. Mills’e göre beyaz yakal›lardan oluflan bu yeni orta s›n›f kendilerini ücretli çal›flan iflçilerden daha üstün görmekle birlikte, gerek ücretlerinin iflçilerden daha yüksek olmamas› gerekse yönetici s›n›fa olan ba¤›ml›l›klar› nedeniyle gerçekte çok daha büyük bir yabanc›laflma içerisindedirler (Tolan,
1985: 95). Ona göre modern toplumda meydana gelen de¤iflmelere ba¤l› olarak
beyaz yakal›lar›n sadece prestijleri ve gelirleri azalmakla kalmay›p iflleri de giderek
daha rutin, s›k›c›, özerkli¤i olmayan ve makineleflmenin de tehdidi alt›nda olan ifllere dönüflmektedir (Poloma, 1993:294). Hem eme¤e hem de kendilerine yabanc›laflm›fl olan bu yeni s›n›f›n üyeleri ne kendi yaflamlar›n› kontrol edebilecek kiflisel
güce ne de ulusu flekillendirebilecek politik güce sahip olamayan “ac›nas› tipler”dir (Poloma, 1993:292, 294).
Mills beyaz yakal›lardaki yabanc›laflmay›, Amerikan toplumunun giderek bir
kamu toplumundan çok bir kitle toplumuna dönüflümüyle iliflkilendirir. Ona göre
kitle iletiflim araçlar›yla giderek daha çok etkilenip flekillendirilen, duygu ve düflünceleri kontrol edilerek yönlendirilen ve iktidar seçkinleri karfl›s›nda pasiflefltirilen Amerikan toplumundan kamuya dayanan demokratik bir toplum olarak söz etmek art›k imkâns›z görünmektedir. Mills için ba¤›ml› ve yabanc›laflm›fl yeni bir orta s›n›f oluflturan beyaz yakal›lar bir kamu toplumundan bir kitle toplumuna dönüflüm halinde olan Amerikan toplumunun en önemli göstergesidir:
65
66
Modern Sosyoloji Tarihi
Bu yeni orta s›n›f...dengeli bir toplum yap›s›n›n önemli siyasal ögelerinden
biri olamam›fl; günümüzde toplumu kitle toplumu olmaya zorunlayan güçlerin arkadan gelen ve ikinci, üçüncü s›n›f koruyucu ‘hizmetlileri’ olma durumunda kalm›flt›r. Çiftçilerin, küçük ifladamlar›n›n -ve ücretli emekçilerin- tersine, bu beyaz yakal› çal›flanlar tarih sahnesine geç ç›kabildikleri için, kendi
ba¤›ms›zl›k dönemlerinin tad›n› alamam›fllard›r. Beyaz yakal›lar›n meslek durumlar› ve statüleri, bu toplumsal grubun tarihe öncülük etmekten çok tarihin ak›fl›na uyan bir grup olmas›na yol açm›flt›r. Bu grubun en belirgin özelli¤i, siyasal yönden birleflmifl ve kendi içinde tutarl› bir grup olmamas›d›r.
Beyaz yakal›lar›n kurduklar› birlikler iflçi kurulufllar›n›n yan›nda renksiz ve
güçsüz kurulufllard›r. Amaçlar› da, beyaz yakal›lar›n kendi ç›karlar›n›n, baflar›s›z da olsa, devlet çat›s› alt›nda sa¤lanmas›d›r (Mills, 1974: 361-362).
‹fllevselcilerin aksine Mills
Amerikan toplumsal yap›s›n›
çözümlerken güç/iktidar
analizi üzerinde odaklan›r.
Mills’e göre eski orta s›n›f bir zaman için de olsa toplumda “ba¤›ms›z bir iktidar
taban› olabilmifl; fakat yeni orta s›n›f bu yetene¤i gösterememifltir” (Mills, 1974: 362).
Eski orta s›n›f küçük çapta da olsa ba¤›ms›z bir mülkiyete sahip oldu¤undan siyasal
aç›dan özgür, ekonomik aç›dan da bir güvenceye sahipti. Memuriyet ya da büro iflleri ile yaflam›n› kazanmaya çal›flan yeni orta s›n›f› ise bu özgürlük ve güvenceden
yoksundur. Eski orta s›n›f serbest ve otonom bir yap›ya sahipken yeni orta s›n›f›n
memuriyet ve büro iflleri serbest ve otonom bir niteli¤e sahip de¤ildir. Öte yandan,
ekonomik aç›dan da yeni orta s›n›f, memur ve büro hizmetlileri olarak “mülksüzleflmifller, ücretli iflçilerle ayn› duruma indirgenmifllerdir. Siyasal yönden ise iflçiler gibi
örgütlü olmad›klar› için, onlardan da kötü durumdad›rlar” (Mills, 1974: 362). Sonuç
olarak Mills’e göre beyaz yakal›lar “ba¤›ms›z bir siyasal görünümü olmayan ve olaca¤a da benzemeyen” bir yeni orta s›n›f oluflturmaktad›rlar (Mills, 1974: 362).
‹ktidar Seçkinleri: ‹fllevselcili¤in aksine sosyolojik çal›flmalar›nda çat›flma ile
güç çözümlemesine a¤›rl›k veren Mills, “‹ktidar Seçkinleri” (1956) adl› ünlü çal›flmas›nda özellikle Amerikan toplumunda güç/iktidar analizi üzerinde odaklan›r ve
Amerikan toplumunun, belirli kesimlerden gelen küçük bir seçkin grup taraf›ndan
nas›l yönetildi¤ini analiz etmeye çal›fl›r. Mills’in “‹ktidar Seçkinleri”, ayn› zamanda
ulusu flekillendirecek siyasal güçten yoksun olan orta s›n›fla tezat oluflturarak
önemli kararlar verebilecek pozisyonlar› ellerinde bulunduran ve yönetici statüsünde olan kiflileri kapsar. Tolan (1985: 95) “s›n›f” teriminin ekonomik, “yönetici”
teriminin ise siyasal bir terim olmas› nedeniyle, Mills’in bu kesimi tan›mlarken “hakim s›n›f”, “egemen s›n›f” ya da “yönetici s›n›f” yerine özellikle “iktidar seçkinleri”
terimini kulland›¤›na dikkat çeker (Mills,1974: 386). Bu noktada Mills’in iktidar›,
dar görüfllü dedi¤i baz› liberallerden ve de Marksistlerden farkl› olarak ne sadece
siyasal üst yap› ile ne de sadece ekonomik alt yap› ile de¤il, fakat her ikisiyle de
iliflkilendirerek sorunsallaflt›rd›¤› dikkat çekmektedir (Mills, 1974: 386-387).
Haralambos ve Holborn da (1995: 517) “‹ktidar Seçkinleri” kuram›nda Mills’in
analizini, gücün do¤as› ve da¤›l›m› ile ilgili olarak tüm toplumlarda genel geçer bir
teori gelifltirmeye çal›flan ve elit yönetimi kaç›n›lmaz olarak gören Pareto ve Mosca’n›n aksine, 1950’li y›llardaki Amerikan toplumu ile s›n›rland›rd›¤›na dikkat çekerler. Daha aç›k olarak Mills için elit yönetim tüm toplumlarda genel geçer bir fenomen olmad›¤› gibi Amerikan toplumu için de görece yeni bir olgudur. Nitekim ona
göre bir zamanlar (19. yüzy›lda) bir orta s›n›f toplumu olan Amerika’da, ekonomi
“kendi bafl›na, ayr› ayr› ve kendine göre bir denge içinde yaflayan ba¤›ms›z küçük
üretim birimlerinden” oluflurken ve ekonomik güç bu çok say›da küçük üretim birimi aras›nda parçalanm›flken süreç içinde ekonomi, “idari ve siyasi yönden birbir-
67
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
leriyle ba¤lant›l› iki ya da üç yüz dev flirketin egemenli¤i alt›na girmifl; ekonomik
alanda al›nacak en önemli kararlarda iktidar bu flirketler toplulu¤unun eline geçmifltir.” (Mills, 1974: 13, 359). Benzer fleklide siyasal güç de bir zamanlar “ademimerkeziyetçi” bir siyasal yap› içinde çok say›da devlet aras›nda parçalanm›flken süreç içerisinde merkeziyetçi bir siyasal yap›da kümelenmifltir (Mills, 1974: 13). Mills, benzer
geliflmelerin orduda da meydana geldi¤ini ve federe devletlerdeki milis birliklerinin
yerini Federal ordunun ald›¤›n› ve Federal ordunun da “devlet yap›s› içinde en pahal› ve en genifl kurulufl durumuna” geldi¤ini vurgular (Mills, 1974: 13). Neticede
Mills’e göre tüm bu geliflmeler karar alma gücünün merkezîleflmesine ve de gücün
bu üç kurumun komuta merkezinde yer alan seçkinlerin elinde toplanmas›na yol
açm›flt›r. Mills için bu kurumsal alanlar büyüyüp merkezîlefltikçe ve faaliyet alanlar›
geniflledikçe, toplum üzerindeki “etki ve sonuçlar› da gitgide daha büyük boyutlara
ulaflm›fl; birbiriyle olan iliflkileri artt›kça artm›flt›r. Bir elin parmaklar›yla say›labilecek
kadar az say›da büyük flirketin ald›¤› kararlar, bütün bir dünyada askerî, siyasi ve
ekonomik çeflitli geliflmelere yol açabilmektedir” (Mills, 1974: 13).
Mills önceki elit kuramc›lar›n aksine elit yönetimi kaç›n›lmaz bir yönetim biçimi
olarak görmedi¤i gibi “seçkinlerin do¤ufltan seçkin bir karakterle dünyaya geldikleri”
yönündeki görüfle de itibar etmez (Mills, 1974: 23). Baz› seçkinler iddia edilen niteliklere sahipse de bu nitelikler do¤ufltan de¤il sahip olunan ayr›cal›kl› yaflam koflullar›ndan kaynaklanmaktad›r. Önceki elit kuramlardan farkl› olarak Mills seçkinlerin kitleler üzerindeki tahakkümünü de do¤al, kaç›n›lmaz katlan›lmas› gereken bir durum
olarak görmemifl, aksine bunu elefltirmifl ve bu durumun de¤iflebilece¤ine ve de de¤iflmesi gerekti¤ine her zaman inanm›flt›r. Neticede iktidar seçkinleri kavram›n›n kökleri geçmifle uzansa da Mills’in analizinde bu kavram önceki elit kuramc›lar›n analizinden oldukça farkl› bir flekilde yorumlanm›fl ve farkl› bir amaca hizmet etmifltir.
Pareto ve Mosca ile Mills’in elit teorileri aras›ndaki temel fark› araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
2
Slattery (2010: 255), Mills’in iktidar seçkinleri yorumunda farkl› olan iki temel
D Ü fi Ü N E L ‹ M
noktaya iflaret eder. Bunlardan birincisi (i) Mills’in, seçkinler iktidar›n›
bireylerden
ziyade kurumlar temelinde analiz etmesi, ikincisi de (ii) yirminci yüzy›lda demokO R U
rasinin yuvas› olarak görülen, dahas› insanlar için mutluluk veSözgürlük
mücadelesi veriyor görünen Amerika’da iktidar seçkinlerinin varl›¤›n› göstermesi ve dolay›s›yla Amerika’n›n “önde gelen bir demokrasi oldu¤u iddias›n›” sorgulamas›d›r.
D‹KKAT
Nitekim ona göre Mills’in yaflad›¤› dönemde “Özgürlük An›t›n›n yuvas›n›n sorumsuz iktidar seçkinleri taraf›ndan yönetildi¤ini iddia edebilmek sadece bir cesaret ifli
de¤il” ayn› zamanda tehlikeli bir ifltir (Slattery, 2010: 255-256).SIRA S‹ZDE
Amerikan toplumundaki seçkinlerin güç ve iktidar›n›n arkas›nda “modern toplumlar›n büyük kurumlar›”n›n bulundu¤unu ve elitlerin sahipAMAÇLARIMIZ
olduklar› gücün kurumlar hiyerarflisinde en üst konumda yer alan kurumlar›n gücünden kaynakland›¤›n› öne süren Mills, böylelikle seçkinlerin kitlelerden daha üstün özelliklere sahip olduklar› yönündeki Paretocu tezleri reddederek iktidar Kseçkinlerini
bireysel
‹ T A P
veya psikolojik bir temelden ziyade kurumsal bir temele dayand›rm›fl olur:
N N
“Amerikan toplumundaki seçkinlerin güç ve iktidar›n› kavray›p anlamak için
TELEV‹ZYON
ne olaylar›n tarihsel çizgisine ne de önemli kararlar› alabilme
durumundaki
insanlar›n sözlerine bakmak yeterlidir. Bu tür insanlar›n ard›nda oldu¤u kadar, tarihsel olaylar›n da ard›nda, bu ikisini birbirine ba¤layan modern toplumun büyük kurumlar› bulunmaktad›r. Devlet hiyerarflisi,‹ Nflirketler
T E R N E T hiyerar-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
68
Modern Sosyoloji Tarihi
flisi ve ordu hiyerarflisinden oluflan üç büyük kurum en önemli iktidar arac›n› meydana getirmekte; bu nitelikleri nedeniyle de insanl›k tarihinde flimdiye dek hiçbir zaman sahip olmad›klar› bir önem kazanm›fl bulunmaktad›rlar. Bu kurumlar›n en üst yerlerinde ise Amerikan toplumundaki üst çevrelerin rolünü anlamam›zda sosyolojik birer “anahtar” niteli¤i tafl›yan, komuta
mevkileri bulunmaktad›r” (Mills, 1974: 11).
Mills’e göre iktidar seçkinleri
üç önemli kurumun komuta
yerlerinde yer alan
seçkinlerden oluflmaktad›r.
Bunlar s›ras›yla (i) büyük
flirketlerin, özellikle savafl
endüstrisini elinde
bulunduran büyük flirketlerin
yöneticileri, (ii) ordunun üst
rütbeli subaylar› ve (iii)
Federal hükümetin
bafl›ndaki siyasal
yöneticilerdir.
Özetle, iktidar seçkinleri, modern toplumun yukar›da ad› geçen bafll›ca kurulufl
ve hiyerarflilerinin komuta yerlerinde yer alan insanlardan, yani büyük flirketleri,
devlet mekanizmas›n› ve de orduyu yöneten insanlardan oluflmaktad›r (Mills, 1974:8).
Daha aç›k olarak, Mills’e göre iktidar seçkinleri üç önemli kurumdan gelmektedir:
(i) Büyük flirketler
(ii) Ordu
(iii) Federal hükümet
‹ktidar, bu üç kurumun komuta yerlerinde yer alan seçkinleri aras›nda paylafl›lmakta, “bu üç kurumdaki yöneticiler- üst düzeydeki askerler, flirket yöneticileri ve siyasal yöneticiler- birbirlerine yaklaflm›fllar; hep birlikte, Amerikan toplumundaki iktidar seçkinlerini meydana getirecek flekilde birbirleriyle kenetlenmifllerdir” (Mills, 1974: 15). Böylece, Mills bu çal›flmas›nda “Amerikan toplumunun
halk taraf›ndan de¤il, içinde üç temel kurumu -büyük flirketler, ordu ve federal
hükümeti- bar›nd›ran bir iktidar seçkinleri taraf›ndan yönetildi¤ini göstermeye çal›fl›r” (Slattery, 2010: 256). Mills’e göre, Amerikan toplumunda iktidar ve egemenlik bu üç ekonomik, siyasal ve askerî alanlarda kümelenmekte, bir “iktidar üçgeni” oluflturan büyük flirketler, federal hükümet ve ordudan gelen seçkinler Amerikan toplumuyla ilgili tüm önemli kararlar› almakta, aile, kilise, din, e¤itim ve
üniversite gibi di¤er kurumlar ise karar alma sürecinden d›fllanmaktad›r (Mills,
1974: 11). Karar alma sürecinden d›fllanan bu kurumlar “kenarlara, sapalara çekilmifl; bazen de, bu üç alandaki kurumlar karfl›s›nda ba¤›ml›laflmak durumunda
kalm›fllard›r” (Mills, 1974: 11). Aile, kilise ve okul gibi kurumlar iktidar üçgeni
oluflturan üç büyük kurumun amaçlar› ve hedefleri taraf›ndan belirlenen hayat
koflullar›na uymaya mecbur edilmekte, “Aile, din ve e¤itim kurumlar›n›n yüce
sembolleri bile bu üç büyük kurumun iktidar ve kararlar›n› hakl› ve yasal k›lmakta kullan›lmaktad›r” (Mills, 1974: 12).
Mills Amerikan toplumunda bireylerin kaderlerini etkileyecek nitelikteki kararlar›n bile kamu taraf›ndan al›nmad›¤›n› ve al›nan kararlar›n da Amerikan halk›n›n ç›karlar›na de¤il bu üç kurumun bafl›ndaki iktidar seçkinlerinin ç›karlar›na hizmet etti¤ini savunur. Mills’e (1974: 384, 419) göre Amerikan kapitalizminin giderek daha
büyük ölçüde “askerî bir kapitalizm” niteli¤i kazanmas› ve silah üretiminin büyük
bir sektör hâline gelmesi, federal hükümetin de bütçesinin giderek daha büyük bir
bölümünü savunmaya harcamas› al›nan kararlar›n bu üç seçkin grup aras›ndaki (kurumsal yak›nl›ktan kaynaklanan) ç›kar birli¤ine dayand›¤›n› aç›kça göstermektedir.
Mills (1974: 401) aralar›ndaki birli¤e ba¤l› olarak iktidar seçkinlerinin bu üç kurum aras›ndaki h›zl› ve kolay geçifllerine dikkat çeker ve iktidar seçkinlerinin sadece benzer ç›karlar nedeniyle kurumsal bazda birbirlerine yak›n olmad›klar›na,
ayn› zamanda sosyal ve ekonomik bak›mdan da benzer kökenlerden geldiklerine
ve benzer okullarda e¤itim gördüklerine iflaret eder. Mills, bu liderlerin kurumsal
bazda bir çeflit seçkin/elit ittifak› oluflturarak Amerikan toplumunu, s›radan Amerikan vatandafllar›n›n görüfllerini dikkate almadan, kendi ç›karlar› do¤rultusunda sorumsuzca yönettiklerini, savafl ve bar›fl gibi önemli konularla ilgili kararlar ald›klar›n› savunur. Slattery Mills’in özellikle Japonya üzerine at›lan atom bombas›n› ikti-
69
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
dar seçkinlerinin hem gücünün hem de sorumsuzluklar›n›n bir göstergesi olarak
gördü¤üne dikkat çeker (Slattery, 2010: 257).
Sonuç olarak Mills’in bu çal›flmalar› “toplumda siyasal iktidar›n demokratik bir
nitelik almas›nda dengeleyici bir toplumsal güç oldu¤u öne sürülen” orta s›n›f›n bu
güçten büyük oranda yoksun oldu¤unu (Tolan, 1985: 96), Amerikan toplumunu ilgilendiren en önemli kararlar›n küçük bir seçkin grup taraf›ndan al›nd›¤›n› ve bu
aç›dan yönetici konumdaki seçkinlerle beyaz yakal›lar ve genel olarak yönetilen
halk kitleleri aras›nda büyük bir “uçurum” oluflmufl durumda oldu¤unu göstermeye
çal›fl›r. Mills içinde bulunulan dönemde beyaz yakal›lar›n ve genel olarak yönetilen
halk kitlelerinin iktidar seçkinlerinin denetimindeki kitle iletiflim araçlar› arac›l›¤›yla kontrol edildiklerini, karar alma mekanizmalar›ndan d›flland›klar›n›, kamu iflleri
ve sorunlar›yla ilgilenmekten uzaklaflt›r›l›p tüketime ve aile sorumluluklar› ile ilgilenmeye yönlendirildiklerini vurgular. Netice itibar›yla Mills’e göre, Amerikan toplumundaki “kamu” bir “kitle toplumu” düzeyine indirgenmifltir (Mills, 1974: 415).
N
LEWIS. A. COSER VE ÇATIfiMACI YAPISALCILIK
A M A Ç
4
Coser’›n çat›flma teorisinin temel özelliklerini s›ralayabilmek.
Coser, yap›sal ifllevselci kurama ba¤l› olmakla birlikte, bu kuram›n toplumsal hayat›n önemli bir boyutunu oluflturdu¤una inand›¤› toplumsal çat›flmay› incelemeyi
ihmal etmesini her zaman elefltirmifl ve bir bak›ma yap›sal ifllevselcili¤i çat›flmac›
kuramla birlefltirmeye çal›flm›flt›r. Coser önemli toplumsal iliflkilerin anlafl›lmas›nda
merkezî bir öneme sahip olmas›na ra¤men çat›flman›n içinde bulunulan dönemdeki Amerikan sosyologlar› taraf›ndan neredeyse tamam›yla göz ard› edildi¤ini belirtir (Coser, 1956: 7). Coser’e göre, “üstün körü bir inceleme bile ça¤dafl Amerikan
sosyologlar›n›n çat›flmay› bir araflt›rma konusu olarak ihmal ettiklerini aç›kça gösterir” (Coser, 1954: 16). Coser özellikle “Parsons’un ‘statik’ denge modelini elefltirmifl ve çat›flman›n y›k›c› ve parçalay›c› olmaktan ziyade toplumun varl›¤›n› sonsuza kadar koruyacak bir denge sa¤lama arac› olabilece¤ini savunmufltur (Swingewood, 1998: 290). Öte yandan, Coser çat›flman›n çok önemli olmakla birlikte, uzlaflma/konsensüs kadar önemli olamayaca¤›n› vurgulam›fl (Wallace &Wolf, 2004:
151), böylelikle bir anlamda yap›sal ifllevselcili¤e ba¤l›l›¤›n› ifade etmifltir.
Lewis COSER (1913-2003)
Lewis Coser, Berlin’de Musevi bir banker baban›n o¤lu olarak dünyaya gelmifltir. Hitler iktidara gelene dek
Almanya’da kalm›fl, daha sonra Paris’e, daha sonra da
hayat›n›n geri kalan›n› geçirdi¤i ABD’ye geçmifltir. Coser, çat›flman›n çözümlenmesi aç›s›ndan önemli katk›larda bulunmufl, Simmel’in bu konudaki düflüncelerini
gelifltirmeye çal›flm›flt›r (Wallace ve Wolf, 2004:151).
Chicago, California ve New York State Üniversitelerinde dersler vermifl olan Coser ayr›ca Brandeis Üniversitesi’nde sosyoloji bölümünü kurmufltur. Bir dönem
(1975) Amerikan Sosyoloji Derne¤i’nin baflkanl›¤›n› da
yapan Coser’in en önemli eserleri aras›nda Toplumsal Çat›flman›n ‹fllevleri (1956),
Sosyolojik Teori (1964), Sosyolojik Düflüncenin Ustalar› (1970), Açgözlü Kurumlar (1974) ve Çat›flma ve Uzlaflma (1984) say›labilir. Coser 2003 y›l›nda Massachusetts’te hayata veda etmifltir.
Coser çat›flma kuram› içinde
ele al›nmakla birlikte
çal›flmalar› ifllevselcili¤e
oldukça ba¤›ml› özellikler
gösterir.
Resim 3.2
70
Coser çat›flmay› çözümlerken
George Simmel’in çat›flma
üzerine olan görüfllerinden
oldukça etkilenmifl ve
çat›flman›n toplumsal yarar
sa¤layabilece¤i yönündeki
düflünceyi büyük ölçüde
Georg Simmel’in Çat›flma
adl› klasik eserini yeniden
formüle ederek
gelifltirmifltir.
Modern Sosyoloji Tarihi
Coser, Toplumsal Çat›flman›n ‹fllevleri (1954) adl› çal›flmas›nda çat›flman›n toplumda her zaman var oldu¤unu ve sadece “parçalay›c›”, “negatif” bir faktör olmad›¤›n›, grup ya da kifliler aras› iliflkilerde bireylerin gruptan çekilmelerini önleyerek grup s›n›rlar›n›n korunmas›na katk›da bulunma gibi önemli ifllevlere sahip oldu¤unu dile getirir. Bu çal›flmas›nda Coser, toplumsal çat›flman›n mutlak anlamda
y›k›c› bir etkiye sahip oldu¤u ve toplumsal iliflkilerde her zaman bir dengesizlik
durumu oluflturdu¤u yönündeki inanc›n son derece yetersiz yorumlara yol açaca¤›na dikkat çeker.
Öte yandan Coser’a göre çat›flman›n ifllevleri üzerine odaklanmak çat›flman›n
belirli biçimlerinin y›k›c› oldu¤unu inkar etmek anlam›na gelmez. Ancak, kendisi
çat›flman›n hep olumsuz ifllevleri üzerine yo¤unlaflan bir analizi biraz daha dengeli k›labilmek için çat›flman›n ifllevlerine odakland›¤›n› belirtmektedir (Coser,
1956:8). Böylelikle Coser yap›sal ifllevselcilik taraf›ndan ihmal edilen çat›flman›n
yap›sal ifllevselci bak›fl aç›s›ndan olumlu ifllevlerinin analiz edilmesini sa¤layarak
bir anlamda bu yaklafl›m›n eksik kalan k›sm›n› tamamlamaya çal›fl›r.
Toplumsal Çat›flman›n ‹fllevleri çal›flmas›nda Coser çat›flman›n farkl› ifllevlerinden söz etmekle birlikte en çok grup birli¤inin ve kimli¤inin oluflmas›, korunmas›
ve sürdürülmesi üzerindeki rolü üzerinde yo¤unlafl›r (Coser, 1956: 8). Bu çal›flmas›nda Coser, özellikle toplumsal yap›n›n oluflmas›nda ve korunmas›nda yap›sal ifllevselcili¤in vurgulad›¤› de¤erler birli¤indeki konsensüsün önemini kabul etmekle
birlikte yap›n›n çat›flma arac›l›¤›yla da oluflturulup korunabilece¤ini, baflka bir deyiflle konsensüsün yan› s›ra çat›flman›n da toplumsal yap› ve düzenin korunmas›
aç›s›ndan olumlu bir iflleve sahip oldu¤unu göstermeye çal›fl›r.
Coser’in toplumsal çat›flmay› analiz ederken özellikle George Simmel’in formel
sosyoloji gelene¤ine ba¤l› kald›¤› bilinmektedir (Swingewood, 1998: 290). Simmel’in çat›flma analizinden oldukça etkilenen Coser, Amerikan sosyologlar›n› da
çat›flmay› Simmelin b›rakt›¤› yerde terk etmekle elefltirir (Coser, 1956: 16). Coser
özellikle George Simmel’in çat›flmay› karfl›l›kl› bir etkileflim sürecinde bir sosyalleflme biçimi olarak gören yaklafl›m›ndan etkilenir (Coser, 1956: 31). Buna göre yap›sal gereksinimleri gere¤i hiç bir grup tam bir uyum hâlinde olamaz, grup oluflumu
(formation) konsensüsün oldu¤u kadar çat›flman›n da ürünüdür ve bu aç›dan çat›flma, grup oluflumunda önemli bir toplumsal iflleve sahiptir.
Çat›flma ve Grup S›n›rlar› - Çat›flman›n Grup Ba¤lay›c›
‹fllevleri
Coser’a göre çat›flma grup
kimli¤inin oluflumu ve
sürdürülmesi üzerinde
olumlu ifllevsel bir etkiye
sahiptir.
Çal›flmas›n›n ilerleyen bölümünde Coser çat›flman›n, gruplar aras›ndaki s›n›rlar›n
çizilmesini sa¤layarak grubun oluflmas›n›, korunmas›n› ve de sürdürülmesini nas›l
sa¤lad›¤›n› analiz eder. Gruplar aras› çat›flma grup içindeki üyelerin birli¤ini, dayan›flmas›n› ve grup kimli¤ini güçlendirir. Belirli gruplar aras›ndaki çat›flma neticede
grubun yap›s› üzerinde güçlendirici ve bütünlefltirici bir etki yarat›r. Örne¤in, ulus
devletler aras›nda uluslararas› düzeyde yap›lan anlaflmalar, çat›flman›n ulusal co¤rafi s›n›rlar›n belirlenmesi üzerindeki etkisini gösterir. Yeni grup oluflumlar›n›n temelinde çok defa çat›flma vard›r. Özellikle d›fl gruplarla çat›flmalar grup üyeleri
aras›ndaki dayan›flman›n ve grup bilincinin artmas›na ve de grup içi kimli¤in ve aidiyet duygusunun güçlenmesine yol açar. Örne¤in, Orta Do¤u’da Filistin ile ‹srail
aras›nda y›llard›r devam eden çat›flma grup içi kimliklerin güçlenmesine yol açm›flt›r (Poloma, 1993: 99).
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
71
Çat›flman›n Grup Koruyucu ‹fllevleri ve Emniyet Supab› Kurumlar›n›n
Önemi
Coser çat›flman›n bütün toplumlarda var oldu¤unu ve de bütün toplumlar›n çat›flmadan kurtulmak için gerginlikleri ve düflmanl›klar› kanalize edecek mekanizmalar oluflturma yoluna gittiklerini belirtir. Bu mekanizmalar genellikle düflmanca
duygular›n ve sald›rgan e¤ilimlerin yap›y› parçalamadan d›flar›ya at›lmas›n› sa¤layan “emniyet süpab›” kurumlar› (“safety-valve” institutions) arac›l›¤›yla ifllerler.
“Emniyet süpab›” kurumlar› arac›l›¤›yla yap› içerisindeki mevcut sorunlar, güç ve
otoritenin dengesiz da¤›l›m›ndan kaynaklanan ve yap› çözücü etki yaratabilecek
eflitsizlikler dile getirilir ve ortaya ç›kar›l›r; böylelikle gerginliklerin ve düflmanl›klar›n yap›y› parçalamadan d›flar›ya at›lmas› sa¤lan›r. Bu bak›mdan, “emniyet süpab›” kurumlar› bir anlamda “havan›n temizlenmesi” ifllevi görürler. Örne¤in, “Bir ö¤renci derne¤i veya fakülteyi iyilefltirme komitesi, ö¤rencilere ve fakülteye flikayetlerini dile getirme olana¤› sa¤layarak, üniversitede bir emniyet süpab› ifllevi görebilir” (Poloma, 2003: 100). Coser bu noktada “emniyet süpab›” kurumlar›n›n düflmanl›klar›n d›flar› at›lmas›n› sa¤layarak iliflkilerin daha da kötüleflmesini engellemeleri bak›m›ndan grup yap›s›n›n korunmas›na katk›da bulunduklar›n› belirtir.
Öte yandan Coser “emniyet supab›” kurumlar›n›n, toplumsal yap›n›n korunmas›na hizmet etmekle birlikte asl›nda tamamlanmam›fl bir ifllevi yerine getirdiklerine
de dikkat çeker. Nitekim emniyet supab› kurumlar›, yap›da birtak›m yeni düzenlemeler yapacak ve temel çözümler sunacak mekanizmalardan çok gerilimin boflalmas›n› sa¤layan geçici çözümler sunacak mekanizmalar olarak oluflturulmufllard›r.
Bu nedenle de çözüm için gerekli olan, iliflkilerin de¤iflen koflullara uygun olarak
düzenlenmesini de engellerler. Neticede “emniyet supab›” kurumlar› tam bir çözüm sunmak yerine k›smi bir rahatlama sa¤larlar.
Gerçekçi Olan ve Gerçekçi Olmayan Çat›flma
Coser çat›flmay› çözümlerken gerçekçi olan ve olmayan (realistic-nonrealistic) çat›flmalardan da söz eder. Buna göre gerçekçi çat›flmalarda kiflilerin tepkisi belirli
taleplerinin ve kazan›mlar›n›n engellenmesine yol açan nesnenin kendisine yöneliktir. Bir iflletmede yap›lmas› gereken ücret art›fllar›n› bir türlü yapmayan iflletme
yönetimine karfl› iflletmede çal›flan iflçilerin greve gitmesi, belirli taleplerin engellenmesine yol açan nesneye yöneltilmifl gerçekçi çat›flmalara bir örnek olarak verilebilir. Öte yandan, gerçekçi olmayan çat›flmalarda kiflilerin tepkilerini gerilime
yol açan gerçek kayna¤a de¤il de onu ikame edecek baflka bir kayna¤a kayd›rmalar› söz konusudur. Bu çat›flmalar kiflilerin gerçek amaçlar›ndan çok gerilimden kurtulma gereksinimlerinin bir sonucu olarak ortaya ç›kar (Coser, 1956: 49).
Örne¤in, bir ülkede yaflayan yerli vatandafllar›n ekonomik kriz ve durgunlu¤a
ba¤l› olarak ortaya ç›kan iflsizli¤in nedenini veya yine krize ba¤l› olarak devletin
sosyal güvenlik ve benzeri harcamalarda yapt›¤› kesintilerin nedenlerini ülkede
yaflayan belirli bir göçmen grubun varl›¤›na ba¤lamalar›, gerçekçi olmayan çat›flmalara bir örnek olarak verilebilir.
Yak›n Toplumsal ‹liflkilerde Düflmanl›k
Coser toplumsal iliflkilerde ortaya ç›kan çat›flmalar›n her zaman düflmanca nitelikler tafl›mad›¤›n› belirtir. Toplumsal yap›daki iliflkilerin önemli bir bölümünde çat›flma sald›rganl›¤a dönüflmeden ortaya ç›kabilir. Parsons’un kal›p de¤iflkenlerinden
hat›rlanaca¤› gibi, özellikle modern toplumlarda kat›l›mc›lar›n tüm kifliliklerinin
Coser’a göre çat›flma
düflmanl›klar›n serbestçe
dile getirilmesini ve böylece
“havan›n temizlenmesini”
sa¤lar.
72
Coser yak›n toplumsal
iliflkilerde hoflnutsuzluklar›n
dile getirilmesinin iliflkilerin
sürdürülmesini sa¤lama ve
grubun çözülmesini
engelleme gibi baz› olumlu
ifllevlere sahip oldu¤unu öne
sürer.
Modern Sosyoloji Tarihi
içerilmedi¤i, genellikle iflle ilgili olarak girdikleri belirlenmifl iliflkilerde çat›flma genellikle düflmanca bir niteli¤e dönüflmeden ortaya ç›kar. Örne¤in, bir kurumda çal›flan iki kifli, kurum içinde yükselme ve terfi için yap›lacak olan bir mesleki s›nav
için birbiri ile k›yas›ya mücadele edebilirler. Ancak s›navdan sonra hiçbir fley olmam›fl gibi ayn› kurumda çal›flmaya devam edebilirler.
Öte yandan, Coser’a göre iliflkilerin yak›nl›k derecesi artt›kça çat›flman›n yo¤unluk derecesi de artacakt›r, bu nedenle ba¤lar›n çok daha yak›n oldu¤u aile ve benzeri s›k› kaynaflm›fl iliflkilerde çat›flmalar›n grubu koruyucu nitelikte ortaya ç›kmas›n›n çok daha zor oldu¤una dikkat çeker. Bu durum, s›k› kaynaflm›fl iliflkilerde etkileflim frekans›n›n yüksek olmas› ve bireylerin iliflkilere tüm kiflilikleriyle kat›lmalar›
nedeniyle kiflilerin, genellikle karfl›lar›ndakini k›rma endiflesiyle duygular›n› dile getirmekte zorlanmalar›ndan, baflka bir ifadeyle çat›flmaktan kaç›nmalar›ndan kaynaklan›r. Coser bu tür s›k› kaynaflm›fl iliflkilerin oldu¤u gruplar›n çat›flmay› bast›rma e¤ilimlerine sahip olduklar›n› belirtir (Coser, 1956:152). Bu nedenle s›k› kaynaflm›fl
gruplarda düflmanca duygular›n birikmesi ve yo¤unlaflmas› söz konusudur.
Ne var ki, yak›n iliflkilerde duygular›n bast›r›larak çat›flmaktan kaç›n›lmas› durumu sorunun çözümüne veya iliflkinin istikrarl› bir flekilde yürütülmesine katk›
sa¤lamaktan çok sorunun ertelenmesine ve olas›l›kla sonraki bir dönemde çat›flman›n, daha önce bast›r›lmas› nedeniyle, çok daha fliddetli ve belki de y›k›c› bir
nitelikte ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlar (Coser, 1956: 152). Bu nedenle çat›flman›n bast›r›lmas›ndan çok ortaya ç›kmas›na izin verilmesi iliflkilerin istikrar› ve yap›n›n korunmas› aç›s›ndan önemli bir avantaj sa¤layacakt›r.
Coser bireylerin toplumsal iliflkilere kifliliklerinin bir bölümüyle kat›ld›klar› toplumsal gruplarda ise çat›flman›n y›k›c› olma ihtimalinin daha az oldu¤unu savunur.
Çünkü bu tür gruplar çok say›da çat›flmay› daha az yo¤unlukta deneyimlerler.
Çoklu çat›flmalarda grup üyelerinin enerjisi, pek çok yöne seferber oldu¤undan
grup yap›s›n› bozacak tek bir çat›flma üzerinde yo¤unlaflmaz. Baflka bir ifadeyle,
Coser’a göre çat›flmalar›n çoklu¤u (multiplicity) yo¤unluklar›yla ters orant›l›d›r
(Coser, 1956: 153).
Grup ‹çi Çat›flma ve Grup Yap›s›nda Çat›flman›n ‹fllevi
Coser’a göre grup içi çat›flma grup birli¤inin ve ba¤l›l›¤›n›n kurulmas›na yard›mc›
olur. Grup içi çat›flma özellikle grup üyelerinin grup birli¤ine karfl› düflmanca duygular›na karfl› grup birli¤inin yeniden kurulmas›na da yard›mc› olabilir. Grup içi
çat›flma mevcut normlar›n canlanmas›na ya da yeni normlar›n oluflmas›na da katk›da bulunur. Bununla birlikte Coser her çat›flman›n grup yap›s› aç›s›ndan olumlu
ifllevsel özellikler tafl›mayabilece¤ini belirtir. Coser, ayr›ca çat›flman›n bütün gruplar için de ifllevsel olmayabilece¤ine dikkat çeker. Bu noktada Coser, çat›flman›n
grup içi uyuma faydal› olup olmamas›n›n, yani çat›flman›n ifllevsel olup olmad›¤›n›n anlafl›lmas›nda çat›flmaya konu olan sorun tipinin (type of issues) ve ayr›ca
içinde ortaya ç›kt›¤› toplumsal yap› tipinin önem arz etti¤ini belirtir, ancak Coser
çat›flma tipi ile toplumsal yap› tipinin ba¤›ms›z de¤iflkenler olmad›¤›na da dikkat
çeker (Coser, 1956: 151).
Buna göre söz konusu çat›flma, iliflkinin üzerine kurulu oldu¤u temel varsay›mlar ve kabullerle çat›flmayan nitelikteki amaçlar, de¤erler ve ç›karlarla iliflkiliyse,
toplumsal yap› aç›s›ndan pozitif ifllevseldir. Daha aç›k bir ifadeyle, söz konusu çat›flma iliflkinin üzerine kuruldu¤u temel de¤erleri ve varsay›mlar› sorgulam›yorsa
olumlu ifllevsel demektir. Bu tür çat›flmalar grup içerisindeki güç iliflkilerinin ve
normlar›n, grup üyelerinin veya alt gruplar›n ihtiyaçlar›na uygun olarak yeniden
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
düzenlenmesini mümkün k›lar (Coser, 1956: 151). Öte yandan grup içi çat›flma,
grup üyelerinin toplumsal sisteme meflruluk kazand›ran de¤erleri art›k paylaflmamas›ndan kaynaklan›yorsa, yani çat›flma iliflkinin üzerine kuruldu¤u temel de¤erleri ve varsay›mlar› sorguluyorsa, o zaman çat›flma grup yap›s› aç›s›ndan bir tehdit
oluflturuyor demektir, yani olumsuz ifllevseldir. Bu ba¤lamda, iki efl aras›nda süregiden bir evlilik iliflkisinde evin gelir giderleri veya çocuklar›n e¤itimi ile ilgili olarak efller aras›nda ortaya ç›kan bir çat›flma olumlu ifllevsel, bunun aksine aile ve
evlilik kurumunun gereksizli¤i veya benzeri bir konuda ortaya ç›kan bir çat›flma
ise olumsuz ifllevsel olarak kabul edilecektir (Coser, 1956: 151).
Öte yandan Coser, çat›flman›n olumsuz ifllevlerine karfl› toplumsal iliflkilerin uzlafl›msal temelini korumada, toplumsal yap›n›n kendisinin de önemli bir rol oynad›¤›n› düflünür. Toplumsal yap›n›n kendisi çat›flmay› tolere ederek ve kurumsallaflt›rarak bunu sa¤layabilir. Bu noktada Coser özellikle hoflnutsuzluklar›n dile getirilmesine izin verilmeyen kat› toplumsal yap›larda çat›flman›n uzun bir süre bast›r›ld›ktan sonra ortaya ç›kmas› durumunda daha çok temel ilke ve de¤erlere yönelik
olaca¤›n› ve bu nedenle toplumsal yönden parçalay›c› ve bölücü olaca¤›n› belirtir.
Baflka bir ifadeyle, esnek olmayan kemikleflmifl toplumlarda çat›flman›n uzun bir
süre bast›r›ld›ktan sonra ortaya ç›kmas› durumunda art›k grup üzerinde yap›c› etkiye sahip bir mekanizma olarak de¤il, temel ilke ve de¤erleri sorgulayan bölücü
bir mekanizma olarak ortaya ç›kacakt›r.
Coser, gevflek yap›lanm›fl aç›k toplumlarda ise çat›flman›n karfl›tlar aras›ndaki
gerilimi yeniden düzenleme amac›yla kullan›ld›¤›n›, bu nedenle bu toplumlarda
çat›flman›n toplumsal iliflkilerde dengeleyici ve bütünlefltirici ifllevlere sahip oldu¤unu öne sürer. Bu tür toplumlar, hoflnutsuzluklar›n dile getirilmesine izin vererek
toplumsal yap›da rahats›zl›k yaratan faktörleri elimine etmeyi baflar›rlar, çat›flmay›
tolere ederek ve kurumsallaflt›rarak da onu dengeleyici bir faktöre dönüfltürürler.
Neticede Coser, grup içi çat›flman›n toplumsal iliflkilerde, bir denge veya bir yeniden düzenleme arac› anlam›nda, ifllevsel mi, yoksa bölücü bir faktör anlam›nda,
bozuk ifllevsel mi oldu¤unun önemli ölçüde içinde ortaya ç›kt›¤› toplumsal yap›ya
ba¤l› oldu¤unu savunur (Coser, 1956: 152). Bütün toplumsal yap› tiplerinde, bireyler ve alt gruplar aras›nda toplumsal kaynaklar›n da¤›l›m› üzerine çekiflme ve çat›flma durumlar› ortaya ç›kar. Ancak toplumsal yap›lar, karfl›t iddialar›n ifade edilmesine imkan tan›ma konusunda farkl›lafl›rlar. Baz›lar› çat›flman›n ortaya ç›kmas›na di¤erlerinden daha büyük bir tolerans gösterirken baz›lar› çat›flmalar› bast›rma
yoluna gider (Coser, 1956: 152). Baflka bir ifadeyle, her toplum çat›flmay› farkl› ölçülerde tolere eder ya da kurumsallaflt›r›r.
D›fl Gruplarla Çat›flma ve Grup Yap›s›
Daha önce belirtildi¤i gibi, Coser d›fl gruplarla çat›flman›n, grup içi uyum ve bütünleflmeyi art›rd›¤›n› ve grup yap›s›n› tan›mlad›¤›n› savunur. Ancak Coser’a göre
d›fl gruplarla çat›flma grup üzerinde her zaman güçlendirici bir etki yaratmayabilir.
Bu noktada Coser d›fl gruplarla çat›flman›n, grup içi ba¤l›l›¤›n art›r›lmas› ve grup
yap›s›n›n korunmas› aç›s›ndan ifllevsel olup olmamas›n›n anlafl›lmas›nda, çat›flma
öncesinde grup içindeki anlaflma ve uzlaflman›n derecesinin önemli oldu¤unu vurgular ve bu noktada örnek olarak, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n Britanya’da nas›l birlefltirici, Fransa’da ise nas›l bozucu bir etki yaratt›¤›na dikkat çeker (Coser, 1956: 93).
Benzer flekilde Coser, yap›lan araflt›rmalar taraf›ndan ekonomik bir kriz öncesinde
dayan›flma içinde olan ailelerin ekonomik krizden daha s›k› kaynaflm›fl olarak ç›k-
73
74
Coser’›n ifllevselcili¤e
katk›s› konsensüsün yan›
s›ra çat›flman›n da
toplumsal yap›da denge
sa¤lay›c› ve istikrar getirici
bir etkiye sahip oldu¤unu
göstermesidir.
Modern Sosyoloji Tarihi
t›klar›n›n, dayan›flmadan yoksun ailelerin ise krizden genellikle da¤›lm›fl olarak
ç›kt›klar›n›n tespit edildi¤ine de dikkat çeker (Coser, 1956: 93). Özetle, d›fl gruplarla çat›flma öncesinde grup içi birlik derecesi zay›f ise çat›flma grup üzerinde parçalay›c› yani olumsuz veya bozuk ifllevsel bir etki yaratabilir.
Düflman Aray›fllar›: Coser’a göre, özellikle dinsel tarikatlar gibi s›k›ca kaynaflm›fl gruplar, d›flar›ya karfl› sürekli bir mücadele hâlinde olduklar›ndan üyelerin tüm
kiflilikleri ile gruba ba¤lanmalar›n› talep ederler. Bu nedenle, Coser bu tür gruplarda iç çat›flman›n bireylerin tüm enerjilerini harekete geçirdi¤ini ve bireyleri etkiledi¤ini savunur. Bu gruplarda grup üyelerinin gruptan ayr›lmalar›na pek izin verilmez.
Bu tür gruplarda çat›flmay› bast›rma yönünde bir e¤ilim vard›r, bu nedenle çat›flma
ortaya ç›kt›¤› anda grup içi bölünmeler yoluyla grubun parçalanmas› gündeme gelir (Coser, 1956: 153). Coser bu gruplar›n çat›flmas›n›n çok defa gerçekçi olmayan
bir temele dayand›¤›n›, bu tür grup oluflumlar›n›n daha çok gerilim boflaltma gereksiniminden kaynakland›¤›n›, bu nedenle bu gruplar›n varl›klar›n› sürdürebilmelerinin ve üyelerin grup birli¤ini ve gruba ba¤l›l›klar›n› sa¤layabilmelerinin çok defa
gerçekte olmayan d›fl düflmanlar aray›p üretmelerine ba¤l› oldu¤unu belirtir.
Buna karfl›n d›flar› ile sürekli mücadele hâlinde olmayan gruplar ise üyelerini
tüm kiflilikleriyle gruba ba¤lamaya çal›flmazlar ve daha esnek bir yap› gösterirler.
Esnek toplumsal yap›lar, daha önce belirtildi¤i gibi çoklu çat›flmalar içerdiklerinden tek boyutlu keskin bölünmeleri engellerler (Coser, 1956: 154).
Özetle, Coser için bir yap›da veya iliflkide çat›flman›n ortaya ç›kmamas› o yap›n›n veya iliflkinin çok istikrarl› oldu¤u anlam›na gelmez. Nitekim çat›flma, yap› içerisindeki rahats›zl›klar›n dile getirilmesini ve hoflnutsuzluklar›n giderilmesini sa¤layarak gerginliklerin yap›n›n ve sistemin parçalanmadan d›flar› at›lmas›n› ve böylece
yap› içerisindeki iliflkilerin ve ifllevlerin yeniden düzenlenerek sürdürülmesini sa¤lar, düflmanl›klar›n d›flar›ya at›lmas›n› sa¤layarak yap›ya denge ve istikrar getirir.
Coser çat›flman›n tan›nd›¤› ve kurumsallaflt›¤› ço¤ulcu ve demokratik toplumlar›n, çat›flmay› bast›ran kapal› ve kat› toplumlara k›yasla çok daha sa¤l›kl›, istikrarl›
ve bütünleflik toplumlar olduklar›n› savunur. Yeterli düzeyde tolerans›n ve kurumsallaflman›n olmad›¤› toplumsal yap›larda çat›flma disfonksiyonel olma e¤ilimi gösterir. Bu ba¤lamda, çat›flman›n toplumsal sistemin temelini tehdit edecek yo¤unlukta ortaya ç›k›p ç›kmamas› toplumsal yap›n›n kat›l›¤› ve esnekli¤i ile do¤rudan
iliflkilidir.
Son olarak, Coser çat›flmaya ifllevselci bir bak›fl aç›s›yla bakm›fl, ancak di¤er ifllevselci sosyologlar›n ço¤undan farkl› olarak çat›flman›n, yap›ya esneklik sa¤layarak
adaptasyon yetene¤ini güçlendirmek gibi, olumlu ifllevlere de sahip oldu¤u sonucuna varm›flt›r (Coser, 1956). Bu bak›mdan da çal›flmas› yap›sal ifllevselcili¤e bir alternatiften çok onu tamamlar niteliktedir. Baflka bir ifadeyle, Coser çat›flman›n yap›sal
ifllevselcilik taraf›ndan eksik b›rak›lan analizini tamamlamaya çal›fl›r. Bu noktada Coser’›n çal›flmas›n› yorumlayan Ritzer (1996: 211), çat›flman›n ifllevlerine bakman›n
faydal› oldu¤unu, ancak çat›flman›n olumlu ifllevlerini analiz etmenin ötesinde çal›fl›lacak çok daha önemli boyutlar› oldu¤unu belirtir. Ayr›ca Coser sistemin temel çeliflkilerinden çok iflleyifli esnas›nda ortaya ç›kan çat›flmalar›n çözümlenmesi ile ilgilenmifltir. Ancak Swingewood’un (1998: 291) belirtti¤i gibi, her ne kadar Coser, sistem içindeki temel çeliflkilerle de¤il sistemi oluflturan toplumsal grup, cemaat ve siyasal partiler gibi çeflitli parçalar aras›ndaki çat›flmalarla ilgilenmifl olsa da “ç›kard›¤›
genel sonuç oldukça anlaml›d›r”. Swingewood bu sonucu flu flekilde özetler:
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
75
Bir sistemin de¤iflmesi ya da bir sistem içindeki de¤ifliklikler, sistemin ulaflm›fl
oldu¤u birli¤in derecesiyle yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Kapitalist demokrasiler, sivil
topluma dayal› olan güçlü kurumsal yap›lar›yla, grup çat›flmalar›na karfl› “hoflgörülüdür” ve onlardan “yarat›c› biçimde faydalanmaktad›r”; totaliter toplumlar ise bu
s›n›rl› anlam›yla çat›flmalara bir çözüm bulamamakta, çünkü birbiriyle çeliflen ç›kar
ve de¤erlerin ifade edilme araçlar›, ideolojik aç›dan kapal› bir “konsensüs” ortam›nda fiilen bulunmamaktad›r (Swingewood, 1998: 291).
RALF DAHRENDORF: POSTKAP‹TAL‹ST TOPLUM
VE ÇATIfiMA TEOR‹S‹
N
A M A Ç
5
Postkapitalist toplum tezini aç›klayabilmek.
1960’larda etkili olmufl di¤er bir çat›flma teorisi de Ralf Dahrendorf’un postkapitalist toplum teorisi olarak da adland›r›lan sosyolojik çat›flma teorisidir. Di¤er tüm çat›flma kuramc›lar› gibi Dahrendorf da toplumu uzlafl›lm›fl de¤erler birli¤i üzerinde
duran statik bir denge kuram› üzerinden aç›klamaya çal›flan ifllevselcili¤e, toplumsal de¤iflme ve çat›flmay› yeterince aç›klamad›¤› düflüncesiyle elefltirel yaklaflm›flt›r.
Endüstriyel Toplumda S›n›f ve S›n›f Çat›flmas› (1959: 157) adl› çal›flmas›nda toplumu, bir yüzü çat›flma bir yüzü konsensüs olan iki yüzlü bir madalyona benzetir.
Ona göre toplumsal gerçeklik hem uyumlu hem de çat›flmal› bir do¤aya sahiptir ve
bu nedenle çat›flma ile uyum toplumsal yaflamda birbirini tamamlayan art› ve eksi
kutuplar gibi bir arada görülür ve biri olmadan di¤eri de olamaz. Nihayetinde bir
çat›flmadan söz ediyorsak daha önce uyumlu olan veya en az›ndan çat›flma içermeyen bir iliflkinin varl›¤›n› da kabul ediyoruz demektir. Bu nedenle Dahrendorf da
Coser gibi sosyolojik teori içinde çat›flma teorisi ile konsensüs teorisi olmak üzere
iki farkl› yaklafl›m oldu¤unu ve bu yaklafl›mlar›n her birinin toplumsal gerçekli¤i
aç›klamada k›smi olarak kullan›labilece¤ini savunur. Buna göre konsensüs teorisi,
toplumdaki de¤erler birli¤ini ve bu de¤erler birli¤inin toplumsal düzenin oluflmas›
ve korunmas›ndaki etkisini incelemelidir. Öte yandan, çat›flma teorisi ise toplumdaki ç›kar çat›flmalar›n› ve de otoritenin zorlay›c› gücünün (coercion) toplumsal
düzenin korunmas›ndaki etkisini incelemelidir (Dahrendorf, 1959: 159, 163).
Ancak Dahrendorf çat›flmay› toplumsal yap›n›n anlafl›lmas›nda ifllevselcilikteki
konsensüs kavram›ndan daha önemli bir kavram olarak görür. Ona göre toplumsal düzen ve de¤iflmenin temel kayna¤›n› konsensüs de¤il çat›flma oluflturmaktad›r
(Dahrendorf, 1959: 165). Öte yandan bir çat›flma kuramc›s› ve ifllevselcili¤in önde
gelen elefltirmenlerinden biri olsa da Dahrendorf’un ifllevselcilikten ne ölçüde ayr›ld›¤› literatürde her zaman bir tart›flma konusu olmufltur (Poloma, 1993: 116). Ritzer (1996: 266)’e göre Dahrendorf yap›sal ifllevselci yaklafl›mdan afl›r› derecede etkilenmifl ve bu yaklafl›m gibi o da toplumu bir arada tutan faktörlerin analizi ile ilgilenmifltir. Bununla birlikte yap›sal ifllevselcilik, toplumu bir arada tuttu¤unu varsayd›¤› iflbirli¤i, uzlafl› ya da konsensüs ile ilgilenirken Dahrendorf, toplumu bir
arada tuttu¤unu varsayd›¤› çat›flma ve bask› (coercion) ile ilgilenir. Ancak Dahrendorf ifllevselcili¤in yan› s›ra Marx ve Weber’den de oldukça etkilenir. Yine de çat›flma teorisini hem ifllevselcili¤e hem de Marksizme elefltirel olarak gelifltirmifl ve
bu noktada her iki yaklafl›ma yöneltmifl oldu¤u elefltiriler literatürde oldukça önemli bir etki yaratm›flt›r.
Türkçeye bask› veya zorlama
olarak çevrilen coercion,
Dahrendorf’un
çal›flmalar›nda zorlay›c› ve
s›n›rland›r›c› meflru bir güç
olan otorite
konumundakilerin kitleleri
itaat ettirme güçleri
anlam›nda kullan›lmaktad›r.
76
Resim 3.3
Modern Sosyoloji Tarihi
Ralf DAHRENDORF (1929-2009)
Ralf Dahrendorf, Hamburg’da Alman bir politikac›n›n o¤lu olarak do¤mufltur. 16-17 yafllar›n› bir
toplama kamp›nda geçirmek zorunda kalan Dahrendorf, Hamburg Üniversitesi’nde felsefe ve filoloji alan›nda ald›¤› e¤itime sosyoloji alan›nda devam etmifltir. Özellikle Karl Popper’›n düflüncelerinden etkilenmifl olan Dahrendorf (Slattery,
2010:181) toplumsal aç›klamalar›n genel ilkelerini
belirlemek ve çat›flmay› oluflturan etkenleri ortaya
koymakla ilgilenmifltir (Wallace ve Wolf, 2004:
140). Dahrendorf akademik kariyerinin yan› s›ra politik alanda da bir kariyer
yapm›fl, Alman Parlamentosu’nun bir üyesi olmufl, Sir unvan› almaya ve ‹ngiltere’de Lordlar Kamaras›’n›n ömür boyu üyesi olmaya hak kazanm›fl, Avrupa topluluklar› komisyonunda d›fl iliflkiler, e¤itim, bilim ve araflt›rmalardan sorumlu üye
olarak çal›flm›flt›r (Wallace ve Wolf, 2004: 139). Çok say›da ödüle sahip olan Dahrendorf’un en önemli eserleri aras›nda Sanayi Toplumunda S›n›f ve S›n›f Çat›flmas› (1959), Almanya’da Toplum ve Demokrasi (1967), Yeni Özgürlük (1975),
Yaflam fianslar› (1979) ve Modern Sosyal Çat›flma (1988) say›labilir. Dahrendorf,
2009 y›l›nda yaflama veda etmifltir.
Marksist Kuram Elefltirisi
Dahrendorf için kapitalizm
endüstriyel toplumun sadece
bir formudur.
Literatürde büyük ölçüde
ayn› anlamda kullan›lan
postkapitalist ve postendüstriyel toplum, “özel
mülkiyetin, s›n›fsal
ç›karlar›n ve s›n›f
çat›flmas›n›n ‘eksen ilkeler’
olarak merkezî önemlerini
kaybetti¤i bir toplumsal
formasyonu
oluflturmaktad›r”
(Swingewood, 1998: 371).
Dahrendorf’un Endüstriyel Toplumda S›n›f ve S›n›f Çat›flmas› (1959) adl› çal›flmas›nda gelifltirdi¤i çat›flma teorisi, Marx’›n çal›flmalar›n›n elefltirel bir okumas› üzerine kuruludur. Marx’›n çal›flmalar›n› gözden geçiren Dahrendorf bunun sonucunda Marx’›n
19. yüzy›lda, kapitalizmle ilgili olarak yapt›¤› analizleri genel olarak do¤ru ve de¤erli olarak de¤erlendirir. Ancak Dahrendorf, endüstriyel toplumun sadece bir biçimi
olarak gördü¤ü kapitalizmin, o zamandan beri geçirdi¤i çok önemli baz› de¤iflmelerin 20. yüzy›lda Marx’›n analizlerini büyük ölçüde geçersiz k›ld›¤›n› ve neticede
Marx’›n yaz›lar›n›n 20. yüzy›lda çat›flman›n temelini aç›klama konusunda geçerlili¤ini yitirdi¤ini düflünür. Dahrendorf’a göre Marx’›n ço¤unu öngöremedi¤i bu de¤ifliklikler “postkapitalist” dedi¤i yeni bir endüstriyel toplum tipinin oluflumuna yol açm›flt›r. Bu nedenle de Marx’›n kapitalist topluma özgü olarak yapt›¤› analizlerin, bu yeni
toplum tipine (post-kapitalizme) uygun olarak de¤ifltirilmesi gerekti¤ini düflünür.
Dahrendorf özellikle Büyük Britanya ve Amerika Birleflik Devletleri gibi ülkelerde
meydana geldi¤ini düflündü¤ü bu de¤iflmelerin, s›n›f yap›s›nda önemli bir dönüflüme
yol açt›¤›n› savunur. Buna göre, emek ve sermaye s›n›flar›, Marx’›n giderek daha da
kutuplaflacaklar› yönündeki iddias›n›n aksine, kendi içlerinde giderek daha da bölünmüfllerdir. Daha aç›k bir ifadeyle, Dahrendorf, önemli dedi¤i de¤iflmelerden sonra kapitalist toplumda s›n›fsal kutuplaflma yerine s›n›fsal bölünme ve parçalanma gerçekleflti¤ini öne sürer. Dahrendorf Marx’tan beri endüstriyel kapitalist toplumda meydana gelen ve postkapitalist toplumsal formasyona dönüflümde rol oynayan önemli
de¤iflimlerden baz›lar›n› afla¤›daki gibi s›n›flar (Dahrendorf, 1959: 41-71):
(i) Sermayenin ayr›flmas› (decomposition of capital)
(ii) Eme¤in ayr›flmas› (decomposition of labour)
(iii) “Yeni orta s›n›f”›n geliflmesi
(iv) Toplumsal hareketlili¤in artmas›
(v) Eflitli¤in artmas›
fiimdi k›saca Dahrendorf’un bu de¤iflimleri nas›l ele ald›¤›na bakal›m.
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
Sermayenin ayr›flmas›: Buna göre Marx’›n yaflad›¤› dönemde, kapitalist sistemde üretim araçlar›n›n hem mülkiyeti hem de kontrolü ayn› kiflilerin, yani burjuvazinin tekelindeydi. Baflka bir ifadeyle, burjuvazi hem iflletmenin/fabrikan›n yasal mülk sahibiydi hem de yöneticisiydi. Öte yandan proleterya ise üretim araçlar›n›n hem mülkiyetinden hem de kontrolünden yoksun olarak yaflayabilmek için
emek gücünü satmak zorunda olan bir s›n›ft›. Yirminci yüzy›lda ise Dahrendorf’a
göre teknolojinin geliflmesi ve dev flirketlerin ortaya ç›kmas›yla birlikte üretim
araçlar›n›n mülkiyeti ile kontrolü birbirinden ayr›flmaya bafllam›fl, büyük flirketler
t›pk› iflçiler gibi emek gücü kiralanan uzman yöneticiler (managers) taraf›ndan yönetilmeye bafllam›fl, böylelikle flirket sahipleri ile flirketi yönetip kontrol edenler,
denetleyenler önemli ölçüde birbirinden ayr›flmaya bafllam›flt›r. Baflka bir ifadeyle,
art›k flirketi yönetenler onun mülk sahibi olmayabilecekleri gibi flirketin mülk sahipleri de flirketi yönetmiyor olabilirler. Bu nedenle Dahrendorf, sermayenin ayr›flmas› ad›n› verdi¤i bu sürecin ortaya ç›kmas›yla birlikte Marx’›n çal›flmalar›nda hem
mülk hem de kontrol sahibi bir s›n›f olarak ele ald›¤› burjuvazinin tan›m›n›n giderek zorlaflt›¤›n› savunur (Dahrendorf, 1959: 41-48).
Eme¤in ayr›flmas›: Dahrendorf yirminci yüzy›lda sermayenin yan› s›ra eme¤in
de ayr›flt›¤›n› ya da parçaland›¤›n› savunur. Özellikle makineleflme dedi¤i teknolojinin geliflmesi ve uzmanlaflman›n artmas›yla birlikte Dahrendorf, üretim sürecinde
farkl› emek düzeylerine olan ihtiyac›n da artt›¤›n› savunur. Bu da beraberinde ücret, statü ve beceri düzeyleri farkl› emek düzeylerinin oluflumuna yol açar. Böylelikle iflçi s›n›f› veya proleterya kendi içinde kalifiye, yar› kalifiye gibi gruplara ayr›l›r. Dahrendorf’a göre kalifiye ve yar› kalifiye iflçilerin say›s› artarken kalifiye olmayanlar›n say›s›nda bir azalma olmufltur. Dahrendorf, birleflmeden çok bölünme
yaratan bu geliflmelerin Marx’›n kuram›nda sözü geçen iflçi s›n›f› veya proleteryan›n tan›m›n› güçlefltirdi¤ini, bu nedenle de daha önceki gibi bir iflçi s›n›f›ndan söz
etmenin de art›k anlaml› olup olmayaca¤›n›n kuflkulu hâle geldi¤ini öne sürer
(Dahrendorf, 1958: 48-51).
Yeni orta s›n›f’›n geliflmesi: Sermaye ile eme¤in ayr›flmas›n›n yan› s›ra hem
endüstride hem de endüstri d›fl›ndaki alanlarda yeni bir kesim ortaya ç›km›flt›r ve
Dahrendorf’a göre Marx, literatürde yeni orta s›n›f ad› verilen bu kesimin ortaya ç›kaca¤›n› da öngörememifltir. Bu kesime pek çok çal›flmada “yeni orta s›n›f” ad› verilse de Dahrendorf’a göre bu ad yan›lt›c›d›r çünkü bu kesim, yani “yeni orta s›n›f”
denilen s›n›f daha ilk bafltan ayr›fl›k do¤mufltur ve dolay›s›yla ne bir s›n›f, ne bir tabaka ne de bir grup oluflturmaktad›r. Dahrendorf’a göre bu kesimi tan›mlayacak
uygun bir kavram olmasa da ya da “yeni bir orta s›n›f” olmasa da ö¤retmen, hemflire, muhasebeci, memur ve benzeri beyaz yakal›lar ve bürokratlar elbette ki vard›r ve bu kesimlerin geliflmesi Dahrendorf’a göre geçen yüzy›l›n en çarp›c› tarihsel
geliflmelerinden birini oluflturmaktad›r (Dahrendorf, 1959: 51-57).
Toplumsal hareketlili¤in artmas›: Marx’tan beri ortaya ç›kan bir di¤er önemli geliflme de toplumsal hareketlilikteki art›flt›r. Dahrendorf’a göre toplumsal hareketlilik endüstriyel toplumlar›n yap›s›n›n en önemli unsurlar›ndan biri hâline gelmifltir. Dahrendorf, e¤itimde f›rsat eflitli¤inin yayg›nlaflmas› ile birlikte kuflaklar aras› hareketlilikte önemli bir art›fl oldu¤unu belirtir (Dahrendorf, 1959, 57-61).
Toplumsal eflitli¤in artmas›: Dahrendorf’a göre Marx’tan beri ortaya ç›kan
önemli geliflmelerden biri de toplumsal ve ekonomik eflitsizliklerdeki azalmad›r.
Özellikle son yüz y›lda sosyal vatandafll›k haklar›ndaki geliflmeler, yafll›l›k maafl›,
iflsizlik tazminat›, sa¤l›k sigortas›, adli yard›mlar, asgari ücret ve de minimum bir
yaflam standard› gibi haklar›n yayg›n olarak kabul edilmesi eflitsizlikleri önemli ölçüde azaltm›flt›r (Dahrendorf, 1959: 61-64).
77
78
Modern Sosyoloji Tarihi
Bu önemli de¤iflmelerin yan› s›ra özellikle çat›flmalar›n kurumsallaflma arac›l›¤›yla düzenlenmesi, böylece de iflçi-iflveren aras›ndaki iliflkilerin sendikalar arac›l›¤› ile düzenlenmesi bu sürecin en önemli geliflmelerinden biridir. Dahrendorf’a
göre s›n›f çat›flmas›n›n kurumsallaflmas›, emek ve sermayenin birbirlerini meflru birer ç›kar grubu olarak tan›malar›yla bafllam›flt›r ve nihayetinde devrimci dönüflümü
engelleyici nitelikteki tüm bu geliflmeler Dahrendorf’a göre, Marksist nitelikte bir
devrimci dönüflümü art›k imkans›z hâle getirmifltir. Çat›flman›n kurumsallaflmas›n›n temelinde ise örgütlenme vard›r. Dahrendorf için örgütlenme kurumsallaflmad›r ve bu ba¤lamda örgütlenme ile birlikte ç›kar gruplar› meflru hâle gelerek birbirlerini tan›maya bafllarlar. Bunlara ba¤l› olarak toplumsal hareketlili¤in artmas›,
vatandafll›k haklar›n›n genifllemesi ve gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤in azalmas› postkapitalist toplumsal formasyona dönüflmede rol oynayan önemli geliflmelerdir.
N
Dahrendorf ve Çat›flma Teorisi
AM AÇ
6
Dahrendorf’a göre otorite
normlar taraf›ndan
belirlenmifl belirli toplumsal
rol ve mevkilere ilifltirilmifl
meflru güçtür.
Dahrendorf’un çat›flma teorisini de¤erlendirebilmek.
Yukar›da özetlenen tüm bu önemli de¤iflmelerden dolay› Dahrendorf, yirminci yüzy›lda endüstriyel kapitalist toplumun s›n›f yap›s›n›n de¤iflti¤ini düflünür. Bu nedenle de bu de¤iflmeyi aç›klayacak, Marksist çat›flma kuram›ndan farkl›, yeni bir çat›flma kuram› gelifltirmeye koyulur. Bu yeni çat›flma kuram›nda çat›flma ne Marx’›n daha önce iki temel s›n›f olarak tan›mlad›¤› emek ile sermaye aras›ndad›r ne de üretim araçlar›n›n mülkiyeti üzerine dayal›d›r. Dahrendorf için postkapitalist toplumda
meflru güç/kontrol anlam›nda kulland›¤› otorite (yetki) sahibi olmak art›k üretim
araçlar›n›n mülkiyetine sahip olmaktan daha önemlidir. Bu nedenle post-kapitalist
toplumda çat›flma, ona göre, art›k otorite temeli üzerinde geliflmektedir. Böylelikle
Dahrendorf’a göre otorite konumlar›na kat›lma veya bu konumlardan d›fllanma
postkapitalist toplumda çat›flman›n yeni temelidir. Dahrendorf’a göre otorite normlar taraf›ndan belirlenmifl belirli toplumsal rol ve mevkilere ilifltirilmifl meflru güçtür.
Güç ile otorite/yetki (meflru güç) aras›nda ise önemli bir fark vard›r. Buna göre “güç
bireylerin kiflili¤ine ba¤l› iken, otorite her zaman rollerle ya da toplumsal konumlarla iliflkilidir” (Dahrendorf, 1959: 166). Meflru bir güç olarak otorite kiflilere de¤il
konumlara aktar›l›r. Bu aç›dan, otorite kiflisel bir güç de¤il iflgal edilen konumdan
elde edilen meflru bir güç veya yetkidir. Örnek olarak, bir vergi memurunun vatandafllardan vergi toplama yetkisi vard›r, öte yandan vatandafllardan zorla haraç toplayan bir çete liderinin ise bunu yapmaya gücü vard›r, ancak yetkisi yoktur. Ancak,
otorite bireylerde de¤il meflru güç konumlar›nda bulunmakla birlikte bu konumlarda bulunanlara yetki anlam›nda bir güç sa¤lar. Bu anlamda otorite iliflkileri ast-üst
(super and subordination) iliflkileridir, meflru bir tahakküm ve boyun e¤me iliflkisidir (Dahrendorf, 1959: 166). Böylece, otorite konumundakiler, di¤erlerinden farkl›
olarak bulunduklar› kurumlarda kurumla ve çal›flanlarla ilgili kararlar alma ve onlar› kontrol etme yetkisine sahiptirler. Otorite konumunda olanlar otorite konumunda olmayanlar üzerinde otoritenin sa¤lad›¤› yapt›r›m gücünü kullan›rlar. Tabi olanlar da otorite konumundakilere itaat etmek zorunda kal›rlar. Örne¤in, bir komutan›n, erleri; bir fabrika müdürünün, iflçileri ve bir flefin/amirin memurlar› kontrol etme yetkisi vard›r. Böylelikle Marx’›n kuram›nda üretim araçlar›n›n mülkiyetine sahip olanlarla olmayanlar aras›ndaki bölünmenin yerine Dahrendorf, otoritenin kullan›m›na kat›lanlarla d›fllananlar aras›ndaki bölünmeyi koyar. Daha aç›k bir ifadeyle, Marx’›n kuram›nda toplumu bölen, üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti iken Dah-
79
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
rendorf’un kuram›nda toplumu bölen meflru güç anlam›ndaki otoritedir. Dahrendorf için modern toplum, otorite/yetki sahibi olup bunu di¤erleri üzerinde uygulayanlarla, otorite/yetki sahibi olmay›p buna tabi olanlar aras›nda bölünmüfl bir toplumdur. Egemen olanla tabi olan fleklinde kristalleflen otorite iliflkileri, Dahrendorf’un postkapitalist olarak tan›mlad›¤› toplumda s›n›fsal bölünmenin yeni kriteri
olarak yerini al›r. Sonuç olarak, otorite konumunda olanlarla olmayanlar aras›nda
bu nedenle her zaman bir bölünme ve güç mücadelesi vard›r. Bir taraftan otorite
sahipleri söz konusu konumlar›n› ve kontrol güçlerini muhafaza etmeye çal›fl›rken
öte taraftan otoriteye tabi olanlar mevcut durumu de¤ifltirmeye veya bu duruma direnmeye çal›fl›rlar. Ancak otorite kifliye de¤il kuruma ait oldu¤undan kiflilerin otorite konumlar› sabit ve her yerde geçerli de¤ildir, nitekim bir konumda egemen
olan bir kifli baflka bir konumda pekala tabi konumda olabilir. Bununla birlikte, her
ne kadar çeflitli gruplar›n üyeleri olarak bireyler ayn› anda baz› gruplarda otorite
konumunda baz›lar›nda ise otoriteye tabi konumda olabilseler de Dahrendorf genel olarak her kurum ve kuruluflta otorite konumunda olan egemenlerle otorite konumuna tabi olanlardan oluflan ikili bir s›n›f yap›s› oldu¤unu öne sürer: Egemen konumda olanlarla tabi konumda olanlar ise Dahrendorf’a göre do¤al olarak farkl› ç›karlara sahip olacaklard›r. Baflka bir ifadeyle, otorite yap›s› içindeki egemen-tabi
konumlar› farkl› ç›karlara sahip, ç›karlar› çat›flan gruplar üretir. Dahrendorf, otorite
konumunda, yani egemen olanlarla tabi olanlar aras›ndaki iliflkileri yar› gruplar, ç›kar gruplar› ve çat›flma gruplar› kavramlar› çerçevesinde incelemeye çal›fl›r.
Dahrendorf postkapitalist
olarak adland›rd›¤›
toplumda çat›flman›n üretim
araçlar›na sahip olanlar ile
olmayanlar aras›nda de¤il
otorite konumunda olanlarla
ona tabi olanlar aras›nda
ortaya ç›kt›¤›n›
savunmufltur.
Yar› Gruplar, Ç›kar Gruplar› ve Çat›flma Gruplar›
Dahrendorf otorite da¤›l›m›ndan kaynaklanan karmafl›k ç›kar iliflkilerini üç tip ç›kar grubu alt›nda ele alarak çözümlemeye çal›fl›r: (i) yar› gruplar (quasi-groups),
(ii) ç›kar gruplar› ve (iii) çat›flma gruplar› (Dahrendorf, 1959: 179).
Yar› Gruplar ve Ç›kar Gruplar›: Dahrendorf’a göre her toplulukta, örgütte
veya iliflkide otorite konumunda olanlar konumlar›n› ve bu konumun sa¤lad›¤›
avantajlar› sürdürmeye çal›flma yönünde bir ilgi ve ç›kara sahiptirler. Otoriteye tabi olanlar›n ise mevcut yap›y› de¤ifltirme ve otoriteden pay almaya çal›flma yönünde bir ilgi ve ç›karlar› vard›r. Baflka bir ifadeyle, her topluluk ve örgütte otorite konumundaki grubun ç›karlar› ile otoriteye tabi olan grubun ç›karlar› aras›nda bir gerilim ve çat›flma vard›r. Bu ç›kar çat›flmas› aç›k olabilece¤i gibi çok defa gizlidir.
Baflka bir ifadeyle, Dahrendorf’a göre grup ç›karlar› aç›k ç›karlar (manifest interests) ya da gizil ç›karlar (latent interests) olabilirler. Gizil ç›karlar üyelerin bilincinde oldu¤u aç›k amaçlar fleklinde gelifltiklerinde aç›k ç›karlara dönüflür. Gizil ç›karlar aç›k amaçlar olarak ortaya ç›kmad›klar› müddetçe yar› grup (quasi group)
ya da potansiyel grup (potential group) ç›karlar›d›r. Gizil ç›karlar›n bilinçli amaçlar
olarak a盤a ç›kmaya bafllamas›yla birlikte yar› gruplar ç›kar gruplar›na (interset
groups) dönüflür. Gizil ç›kar çat›flmas›nda çat›flman›n aç›k hâle gelebilmesi ise ancak otoritenin veya otorite konumundakilerin meflruluklar›n›n sorgulanmaya bafllamas›yla mümkündür (Slattery, 2010: 183). Örne¤in, bilinç yükseltme hareketlerinden sonra kad›nlar›n erkeklerle f›rsat eflitli¤i talepleri Dahrendorf’a göre daha
önce gizil olan ç›karlar›n bilinçli amaçlar olarak ortaya ç›kmas›n›, dolay›s›yla da yar› grup olan kad›nlar›n ç›kar gruplar› kurarak örgütlenmelerinin bir örne¤ini temsil eder. Dahrendorf, ç›kar gruplar›n›n sosyolojik anlamda grup çat›flmas›n›n gerçek aktörleri oldu¤unu belirtir (Dahrendorf, 1959: 180).
Marx ile Dahrendorf’un kuramlar›n› ç›kar çat›flmas› kavram› üzerinden
SIRA karfl›laflt›r›n.
S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
80
Modern Sosyoloji Tarihi
Çat›flma gruplar›: Dahrendorf ç›kar gruplar›ndan da çat›flma gruplar› (conflict groups) dedi¤i gruplar›n do¤du¤unu düflünür. Dahrendorf’un modelinde s›n›f
ve s›n›fsal çat›flma, çat›flma gruplar› anlam›nda kullan›l›r. “Bizim model aç›s›ndan,
‘s›n›f’ terimi, zorunlu olarak eflgüdümlenmifl birliklerde (imperatively coordinated
associations) otoritenin farkl› da¤›l›m›ndan ortaya ç›kan çat›flma gruplar› anlam›na
gelir... Zorunlu olarak eflgüdümlenmifl birliklerin otorite yap›s›ndan yükselen çat›flma gruplar› olan s›n›flar çat›flma halindedir.” (Dahrendorf, 1959: 204, 206).
Dahrendorf’a göre çat›flma gruplar› ad› üzerinde grup ç›karlar› ad›na toplumsal
düzendeki di¤er gruplarla grup çat›flmas›na giren örgütlü gruplard›r. Bu ba¤lamda
emek ve sermaye s›n›flar› çat›flma gruplar›na örnek olarak verilebilir. Çat›flan gruplar olarak emek ve sermaye s›n›flar› aras›ndaki çat›flma da sendikalar arac›l›¤›yla
yürütülmüfltür. Bu ba¤lamda, Dahrendorf’un modelinde toplumsal s›n›flar otorite
yap›lar›ndaki konumlar›na göre gizil ya da aç›k ç›karlara sahip olan bireylerden
oluflan gruplard›r, s›n›f çat›flmas› da yine bireylerin otorite konumlar›ndan kaynaklanan grup çat›flmalar›ndan ibarettir.
Görüldü¤ü gibi, Dahrendorf’un yap›salc› çat›flma kuram›nda s›n›flar zorunlu
olarak eflgüdümlenmifl birliklerde otorite da¤›l›m›yla ilgili yap›sal koflullar›n ortaya
ç›kard›¤› ç›kar gruplar› olarak analiz edilirler. S›n›flar otoritenin kullan›m›na kat›lan
ya da d›fllanan ikili ç›kar gruplar› olarak tan›mlan›r.
Dahrendorf’un otorite temelli toplum modeli iki s›n›fl› bir sisteme dayansa da
toplumsal pratikte bireyler ayn› anda çok say›da yar› grup, ç›kar grubu ve çat›flma
grubuna üye olabilirler. Bu nedenle de bu gruplar›n baz›lar›nda otoritenin kullan›m›na kat›lan baz›lar›nda ise d›fllanan olabilirler. Örne¤in, bir kurumda yönetici
olan ve dolay›s›yla bu konumu ile bundan do¤an avantajlar› korumaya çal›flan bir
kifli, üyesi oldu¤u baflka bir kuruluflta tabi konumda olabilir ve bu nedenle bu yap›daki konumunu de¤ifltirmek için mücadele edip otorite konumunda olanlarla çat›flabilir. Bu aç›dan Dahrendorf çok boyutlu, karmafl›k ve ço¤ulcu bir çat›flma kuram› sundu¤unu düflünür.
Özetle, Dahrendorf’un kuram›nda postkapitalist toplumda otorite konumunda
olanlarla bundan d›fllananlar aras›nda, “zorunlu olarak eflgüdümlenmifl birlikler”
arac›l›¤›yla sürdürülen bir çat›flma her zaman vard›r ve bu çat›flma Marx’›n kuram›nda sözü geçen s›n›f çat›flmas›n›n yerini alm›flt›r. Bununla birlikte, Dahrendorf
çat›flman›n “bireyler kendi ç›karlar›n› koruman›n ve gelifltirmenin tek yolunun kolektif eylem oldu¤unu gördüklerinde s›n›f çat›flmas›na” dönüflebilece¤ini belirtir.
Ancak postkapitalist toplumda bu tür bir s›n›f dayan›flmas› ve s›n›f çat›flmas›n›n geliflme ihtimali, daha önce belirtilen eme¤in ayr›flmas› ve iflçi s›n›f›n›n vas›fl›-vas›fs›z
ve benzeri farkl› rakip emek düzeylerine bölünmüfl olmas› nedeniyle, pek mümkün görünmemektedir.
Neticede Dahrendorf kapitalist toplumda meydana gelen önemli de¤iflmeler
sonucunda çat›flman›n kayna¤›n›n mülkiyet olmaktan ç›kt›¤›n› otorite iliflkilerinin
(yani egemen olanla tabi olan aras›ndaki iliflkilerin) ise çat›flman›n yeni kayna¤›
hâline geldi¤ini savunmufl ve bu dönüflümü postkapitalist bir dönüflüm olarak nitelemifltir. Dahrendorf özellikle emek ve sermayenin ayr›flmas›, orta s›n›f›n giderek
genifllemesi ve toplumsal hareketlili¤in artmas› gibi nedenlerin endüstriyel toplumda çat›flmay›, otoritenin da¤›l›m›na ba¤l› olarak egemen olanlarla tabi olanlar aras›nda, yeni ve çok daha karmafl›k bir boyuta tafl›d›¤›n› düflünür.
Çat›flman›n sonuçlar› konusunda ise Dahrendorf, Coser gibi düflünür ve sürekli oldu¤unu düflündü¤ü çat›flman›n endüstriyel toplumda kurumlaflma arac›l›¤› ile
düzenlendi¤ini ve bu hâliyle çat›flman›n toplumsal de¤iflme ve geliflme aç›s›ndan
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
ifllevsel oldu¤unu savunur. Ona göre çat›flman›n toplumu bir arada tutma, demokrasilerde gücün kötüye kullan›m›n›n engellenmesi, bireysel haklar ve hukukun
güçlendirilmesi ve de güç kullanma yetkisine sahip olanlar üzerindeki kontrolün
sürdürülmesi (Slattery, 2010: 184) gibi çeflitli ifllevleri vard›r. Bu nedenle ona göre
önemli olan çat›flmay› bast›rmak de¤il, ça¤dafl endüstriyel toplumlarda oldu¤u gibi etkin bir kurumsallaflt›rma yoluyla düzenlemektir (Poloma, 1993: 122). Bu aç›dan Coser gibi Dahrendorf’un kuram›nda da çat›flman›n sistem içerisinde meflruluk kazanm›fl ifllevsel bir öge olarak ele al›nd›¤› ve bu nedenle yap›sal ifllevselcili¤i aflan alternatif bir kuramdan çok, toplumsal yap› ve bütünleflme konusunda,
onu tamamlayan bir niteli¤e sahip oldu¤u savunulmaktad›r (Poloma, 1993: 126).
Bununla birlikte, son dönemlerde ‹ngiliz ‹flçi S›n›f› örne¤inde görülen ayr›flma
göz önüne al›nd›¤›nda, Dahrendorf’un öngörülerinin baz› aç›lardan do¤ru oldu¤unun görülebilece¤ine dikkat çekilmektedir (Slattery, 2010: 185). Ayr›ca üretim
araçlar›n›n özel mülkiyetinden kaynaklanan çat›flma d›fl›nda kalan “yurttafll›k haklar›, çevre, iskan ve refahla ilgili meseleler, nükleer güç vb.ye dayal› ‘modern’ çat›flmalar konusunda” da Dahrendorf’un kuram›n›n daha aç›klay›c› oldu¤u belirtilmekte ve nihayetinde günümüzde büyük sermaye kadar bürokrasinin de protestolar›n hedefi hâline geldi¤i vurgulanmaktad›r (Slattery, 2010: 185).
Ancak di¤er tüm kuramlar gibi Dahrendorf’un kuram› da farkl› cephelerden
önemli elefltiriler alm›flt›r. Bu elefltirilerin bafl›nda ise bu kuram›n güç ve otorite yar›fl› d›fl›nda kalan toplumsal çat›flmalar›n temellerine iliflkin ayr›nt›l› bir analiz gelifltirmedi¤i yönündeki elefltiri gelmektedir (Slattery, 2010: 186). Marksist cepheden
gelen elefltirilerde ise Marx’›n kuram›n›n ça¤dafl toplumlar için art›k geçerli olmad›¤› iddias›n›n kabul edilemez oldu¤u, önemli bir de¤iflim geçirmifl olmakla birlikte bu toplumlar›n hâlâ iki temel s›n›f aras›nda bölünmüfl kapitalist toplumlar oldu¤u, s›n›f çat›flmas›n›n da hâlâ temel toplumsal çat›flmay› oluflturdu¤u, ayr›ca toplumsal eflitsizliklerin dramatik olarak da azalmad›¤› vurgulanmaktad›r (Haralambos, 1995: 888; Slattery, 2010: 186).
Bunlar›n yan› s›ra, literatürde sosyolojik teori içinde ayr› bir sosyolojik gelenek
olarak çat›flma teorisinden söz edilemeyece¤ini savunan önemli bir görüfl de bulunmaktad›r. Baflta Parsons ve Merton olmak üzere bu görüflü savunanlar sosyolojideki bütün teori ve yaklafl›mlar›n çat›flman›n toplumsal yaflamdaki yerine iliflkin
belirli bir görüfle sahip olduklar›n›, bu nedenle sosyolojik teorinin çat›flmay› vurgulayan teoriler ile konsensüse a¤›rl›k veren teoriler fleklinde iki ayr› teoriye bölünemeyece¤ini vurgulamaktad›rlar (Swingewood, 1998: 289). Dolay›s›yla bu görüfle
göre çat›flma teorisi toplumsal gerçekli¤i k›smî olarak aç›klamada yararl›, ancak bir
bütün olarak analiz etmede eksiktir.
Son olarak, Ritzer (1996: 210, 265)’e göre çat›flma teorisi 1950’li ve 1960’l› y›llarda yap›sal ifllevselcili¤e bir alternatif olarak ortaya ç›km›fl olmakla birlikte, gerçek
bir elefltirel toplum kuram› olmaktan çok, yap›sal ifllevselcili¤in aynadaki bir görüntüsünden öteye gidememifl ve bu nedenle sonraki dönemde yerini çeflitli neo-Marksist kuramlara b›rakmak zorunda kalm›flt›r. Ritzer, temel sorunu “yap›sal ifllevselci
kökeninden kendini hiçbir zaman yeterince kurtaramam›fl olmak” olan çat›flma teorisinin en önemli katk›s›n›n ise Marx’›n çal›flmalar›na daha sad›k teoriler için zemin
haz›rlamas› oldu¤unu savunur (Ritzer, 1996: 265). Marshall da (1999: 112) çat›flma
kuram›n›n “1960’l› y›llarda toplum kuram›nda önemli bir güç olarak Marksizmin
sahneye ç›kmas›yla birlikte” gözden düflmeye ve “toplum kuram›ndaki daha genel
Marksist ve Weberci e¤ilimlerin aras›nda” erimeye bafllad›¤›n› vurgular.
81
82
Modern Sosyoloji Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
‹fllevselcili¤e karfl› elefltirel olarak geliflen yaklafl›mlar› aç›klamak.
‹fllevselcilik özellikle 1950’lerden sonra çok say›da elefltiri alm›flt›r. ‹fllevselcili¤e yöneltilen en
önemli elefltirilerden baz›lar› yine Amerikal› bir
sosyolog olan C. Wright Mills cephesinden gelmifltir. Mills genel olarak Amerikan sosyolojisindeki, hem Parsons örne¤indeki “Grand Teori”
gelene¤ine hem de afl›r› ampirist yaklafl›mlara
elefltirel yaklaflm›flt›r. Bunlar›n yerine ise Mills
makroskobik ve moleküler dedi¤i iki araflt›rma
yolu aras›nda mekik dokuyan uygulamal› araflt›rmalara dayal› de¤erlendirici bir sosyoloji önermifltir. Yap›sal ifllevselcili¤e özellikle çat›flmay›
yeterince analiz etmemesi nedeniyle, Mills d›fl›nda baflka cephelerden de çok say›da elefltiri gelmifltir. Nihayetinde bu elefltiriler 1950’lerin sonu
ile 1960’lar›n bafl› itibariyle Ralf Dahrendorf, Lewis A. Coser, John Rex, David Lockwood, Raymond Aron ve Randall Collins gibi sosyologlar›n
çal›flmalar› çerçevesinde Marksist olmayan yeni
bir çat›flma teorisinin geliflmesine neden olmufltur. Temelde Weberyan bir bak›fl aç›s›na dayanan ve çat›flman›n toplumda geçici de¤il, sürekli
bir öge oldu¤unu savunan bu teori, yap›sal ifllevselcili¤in ihmal etti¤i çat›flmay› toplumsal analize
dahil etmeye çal›flm›flt›r.
Mills’in sosyolojik yaklafl›m›n› özetlemek.
Mills, Marksist olmamakla birlikte Marksizm’den
oldukça uzak olan Amerikan sosyolojisinde bir
yandan Marksist gelene¤i sürdürmeye çal›flm›fl,
bir yandan da Amerikan sosyolojisinin o dönemde ana ak›m teorisi olan yap›sal ifllevselcili¤i elefltirmifl, bu nedenle oldukça radikal bir pozisyonda kalm›flt›r. Mills bir yandan yap›sal ifllevselcili¤i ve büyük teorileri (grand teori) elefltirirken di¤er yandan da bilimi ampirizimden ibaret sayan
ve ayr›nt›larla u¤raflan mikrobak›fll› ampirist yaklafl›mlar› elefltirmifl, sosyolojinin makroskobik ve
moleküler ad›n› verdi¤i iki araflt›rma yolu aras›nda mekik dokuyan de¤erlendirici bir sosyoloji
olmas› gerekti¤ini savunmufltur. Mills’e göre bu
yol, en basit tan›m›yla bireylerin kiflisel yaflamlar›ndaki sorunlarla toplumsal düzeydeki sorunlar
aras›ndaki iliflkiyi görebilecek bir bak›fl aç›s›na
veya yetene¤e sahip olmalar› anlam›nda kulland›¤› sosyolojik imgelemi gelifltirmenin ve uygulaman›n en iyi yoludur.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Beyaz Yakal›lar ve ‹ktidar Seçkinlerini karfl›laflt›rmak.
1950’lerin Amerikan toplumunu analiz eden
Mills’e göre eski orta s›n›f›n yan› s›ra beyaz yakal›lardan oluflan yeni bir orta s›n›f ortaya ç›km›flt›r.
Maafll› olarak çal›flanlardan, iflletmecilerden, serbest meslek sahiplerinden, sat›c›lardan ve büro
çal›flanlar›ndan oluflan beyaz yakal›lar dedi¤i bu
yeni orta s›n›f giderek büyümekte ve eski orta s›n›f›n yerini almaktad›r. Mills’e göre ne burjuvazinin ne de proleteryan›n s›n›fsal özellikleri ile tam
özdeflleflmeyen, yönetici s›n›fa ba¤›ml› olan ve
rutin, s›k›c› ifller yapan, bu yeni orta s›n›f üyeleri
ne kendi yaflamlar›n› ne de ulusal politikalar› flekillendirebilecek güce sahip de¤illerdir. Güçten
yoksun olan beyaz yakal›lar›n aksine Mills Amerikan toplumunda önemli kararlar›n tümünün
-büyük flirketler, ordu ve federal hükümet olmak
üzere- üç temel kurumun üst düzey yöneticilerden oluflan iktidar seçkinleri taraf›ndan al›nd›¤›n›, savunur. Beyaz yakal›lar ve genel olarak yönetilen halk kitleleri iktidar seçkinlerinin denetimindeki kitle iletiflim araçlar› arac›l›¤›yla kontrol
edilmekte, karar alma mekanizmalar›ndan d›fllanmakta, kamu iflleri ve sorunlar›yla ilgilenmekten uzaklaflt›r›l›p tüketime ve aile sorumluluklar›
ile ilgilenmeye yönlendirilmektedirler.
Coser’›n çat›flma teorisinin temel özelliklerini s›ralamak.
Coser’›n çat›flma teorisi büyük ölçüde Simmel’in
formel sosyoloji anlay›fl›na ba¤l› kalan, yani çat›flmay› bir sosyalleflme biçimi olarak gören, ayn›
zamanda çat›flman›n olumlu ifllevlerine odaklanarak bir bak›ma yap›sal ifllevselci yaklafl›m› da
tamamlamaya çal›flan bir teoridir. Coser için bir
yap›da veya iliflkide çat›flman›n ortaya ç›kmamas› o yap›n›n veya iliflkinin çok istikrarl› oldu¤u
anlam›na gelmez, çünkü çat›flma, grubu birbirine
ba¤layabilir, grup birli¤ini koruyabilir, emniyet
supab› ifllevi görerek yap›daki gerginli¤in yap›
d›fl›na at›lmas›n› sa¤layarak yap›ya denge ve is-
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
N
A M A Ç
5
tikrar getirebilir. Coser bütün toplumsal yap› tiplerinde çat›flman›n ortaya ç›kt›¤›n›, ancak farkl›
toplumsal yap›lar›n çat›flmay› farkl› derecelerde
tolere etti¤ini ya da kurumsallaflt›rd›¤›n› belirtir.
Çat›flman›n kurumsallaflt›r›ld›¤› toplumlar ço¤ulcu, demokratik, çat›flmay› kurumsallaflt›ramayan
toplumlara oranla daha istikrarl› ve bütünleflmifl
toplumlard›r. Çat›flmay› tolere edemeyen toplumlarda ise çat›flma disfonksiyonel olma e¤ilimi tafl›r. Bu aç›dan çat›flman›n, toplumsal sistemin temelini tehdit edecek yo¤unlukta ortaya ç›k›p ç›kmamas› toplumsal yap›n›n kat›l›¤› ve esnekli¤i
ile yak›ndan iliflkilidir.
Postkapitalist toplum tezini aç›klamak.
Dahrendorf’a göre toplumsal düzen ve de¤iflmenin temel kayna¤› çat›flma ve bask›d›r. Bu bak›mdan da toplumsal yap›n›n anlafl›lmas›nda çat›flma kavram› ifllevselcilikteki konsensüs kavram›ndan daha önemli bir kavramd›r. Dahrendorf
çat›flma ile ilgili görüfllerinde Weber ve Marx’tan
oldukça etkilenir. Bununla birlikte Marx’›n çat›flma teorisine önemli elefltiriler de getirir. Ona
göre Marx’›n 19. yüzy›l kapitalizmiyle ilgili analizleri genel olarak do¤ru olmakla birlikte o zamandan beri meydana gelen de¤iflmeler 20. yüzy›lda bu analizleri büyük ölçüde geçersiz k›lm›fl
ve neticede Marx’›n yaz›lar› 20. yüzy›lda çat›flman›n temelini aç›klama konusunda geçerlili¤ini yitirmifltir. Dahrendorf’a göre Marx’›n ço¤unu
öngöremedi¤i bu de¤ifliklikler “postkapitalist”
dedi¤i yeni bir endüstriyel toplum tipinin oluflumuna yol açm›flt›r. Bu nedenle, ona göre, Marx’›n
kapitalist topluma özgü olarak yapt›¤› analizlerin bu yeni toplum tipine (postkapitalizme) uygun olarak de¤ifltirilmesi gerekmektedir. Dahrendorf’a göre postkapitalist toplumsal formasyona dönüflümde rol oynayan bu önemli de¤iflmelerin bafl›nda; (i) sermayenin ayr›flmas›, (ii)
eme¤in ayr›flmas› (iii), “yeni orta s›n›f”›n geliflmesi, (iv) toplumsal hareketlili¤in artmas› ve (v)
eflitli¤in artmas› gelmektedir. Bu önemli geliflmeler sonucunda çat›flman›n temelinin farkl›laflt›¤›n› savunan Dahrendorf’a göre Marx’›n düflünceleri 20. yüzy›lda, postkapitalist toplumda
çat›flman›n temelini aç›klama konusunda geçerlili¤ini yitirmifltir.
N
A M A Ç
6
83
Dahrendorf’un çat›flma teorisini de¤erlendirmek.
Dahrendorf, yukar›da s›ralanan geliflmelerden
dolay› postkapitalist toplumda çat›flman›n kayna¤›n›n de¤iflti¤ini ve postkapitalist toplumda çat›flman›n art›k üretim araçlar›na sahip olanlarla
olmayanlar aras›nda de¤il, meflru güç anlam›ndaki otoriteye sahip olanlarla olmayanlar aras›nda oldu¤unu savunur. Dahrendorf, otorite konumunda, yani egemen olanlarla tabi olanlar aras›ndaki iliflkileri yar› gruplar, ç›kar gruplar› ve çat›flma gruplar› kavramlar› çerçevesinde incelemeye çal›fl›r. Buna göre her topluluk ve örgütte
otorite konumundaki grubun ç›karlar› ile otoriteye tabi olan grubun ç›karlar› aras›nda bazen aç›k
ancak çok defa gizli bir gerilim ve çat›flma vard›r.
Yani grup ç›karlar› aç›k ç›karlar ya da gizil ç›karlar olabilir. Gizil grup ç›karlar› aç›k amaçlar
olarak ortaya ç›kmad›klar› müddetçe yar› grup
ç›karlar›d›r. Gizil ç›karlar›n bilinçli amaçlar olarak a盤a ç›kmaya bafllamas›yla birlikte yar› gruplar ç›kar gruplar›na dönüflür. Dahrendorf, ç›kar
gruplar›ndan da çat›flma gruplar›n›n do¤du¤unu
düflünür. Dahrendorf’un modelinde s›n›f ve s›n›fsal çat›flma, çat›flma gruplar› anlam›nda kullan›l›r. Dahrendorf’un otorite temelli toplum modeli, iki s›n›fl› bir sisteme dayansa da toplumsal
pratikte çok boyutlu ve karmafl›kt›r. Nitekim bireyler ayn› anda çok say›da yar› grup, ç›kar grubu ve çat›flma grubuna üye olabilirler ve bu gruplar›n baz›lar›nda egemen baz›lar›nda ise tabi konumda olabilirler. Son olarak, Coser gibi Dahrendorf’a göre de endüstriyel toplumda sürekli
oldu¤unu düflündü¤ü çat›flman›n, toplumu bir
arada tutma ve demokrasilerde gücün kötüye
kullan›m›n›n engellenmesi gibi çeflitli ifllevleri
vard›r. Bu aç›dan Coser gibi Dahrendorf’un kuram›n›n da yap›sal ifllevselcili¤i aflan alternatif bir
kuramdan çok, toplumsal yap› ve bütünleflme
konusunda, onu tamamlayan bir niteli¤e sahip
oldu¤u kabul edilmektedir.
84
Modern Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m
1. C. Wright Mills ile ilgili afla¤›daki bilgilerden hangisi
do¤rudur?
a. Klasik Marksist bir gelenekten gelmektedir.
b. Parsons’›n düflüncelerine dayanan bir kuram gelifltirmifltir.
c. Grand teori gelene¤ini izlemektedir.
d. Ampirik yöntemle gündelik yaflamdaki ayr›nt›lar›n çal›fl›lmas› gerekti¤ini düflünür.
e. Amerikan sosyolojisinde Marksist gelene¤i canl›
tutmaya çal›flm›flt›r.
2. Çat›flma teorisi ve ifllevselcili¤e iliflkin afla¤›daki bilgilerden hangisi do¤rudur?
a. Her ikisi de toplumu sürekli olarak de¤iflim halindeki bir yap› olarak görür.
b. Aralar›ndaki temel fark ifllevselcili¤in çat›flman›n
olumlu ifllevlerine, çat›flma teorisinin ise olumsuz ifllevlerine odaklanmas›d›r.
c. Çat›flmac›lar toplumsal düzenin otoriteye sahip
olanlar›n zorlay›c› gücüyle sa¤land›¤›n› savunurlar.
d. Çat›flmac›lara göre toplumu bir arada tutan fley
ortak olarak paylafl›lan normlar ve de¤erlerdir.
e. Her ikisi de çat›flman›n konsensüsten daha
önemli oldu¤unu savunur.
3. Afla¤›dakilerden hangisi Çat›flma teorisi çerçevesinde de¤erlendirilen sosyologlardan biri de¤ildir?
a. Ralf Dahrendorf
b. Lewis A. Coser
c. John Rex
d. Talcott Parsons
e. David Lockwood
4. ‹lk olarak Mills’in kulland›¤› ve “bireylerin kiflisel yaflamlar›ndaki sorunlarla toplumsal düzeydeki sorunlar
aras›ndaki iliflkiyi görebilecek bir bak›fl aç›s›na veya yetene¤e sahip olmalar›” fleklinde tan›mlanabilecek kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sosyolojik imgelem
b. Makroskobik imgelem
c. Moleküler imgelem
d. Çat›flmac› imgelem
e. De¤erlendirici sosyoloji
5. Mills’in beyaz yakal›lar ile ilgili düflünceleri aç›s›ndan afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Beyaz yakal›lar s›n›fsal olarak burjuvazi ile özdeflleflmektedir.
b. Beyaz yakal›lar s›n›fsal olarak proleterya ile özdeflleflmektedir.
c. Amerikan toplumunda toplumu ilgilendiren
önemli kararlar› alan s›n›f beyaz yakal›lard›r.
d. Beyaz yakal›lar ne kendi yaflamlar›n› ne de ulusal politikalar› flekillendirebilecek güce sahip de¤ildir.
e. Beyaz yakal›lar kendilerini ücretli çal›flan iflçilerden daha kötü durumda görmektedirler.
6. Afla¤›dakilerden hangisi Mills’e göre iktidar seçkinlerini oluflturan gruplardan biridir?
a. Üst düzey ordu mensuplar›
b. Vas›fl› beyaz yakal›lar
c. Ücretli iflçiler
d. Aristokratlar
e. Sanatç›lar
7. Lewis Coser’la ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi
yanl›flt›r?
a. Çat›flmac› yaklafl›m içinde yer al›r.
b. Çat›flman›n toplumsal iliflkilerin anlafl›lmas› aç›s›ndan merkezi bir öneme sahip oldu¤unu savunur.
c. Amerikan sosyolojisini çat›flma konusunu ihmal
etmekle elefltirir.
d. Çat›flman›n toplumun varl›¤›n› koruyacak bir
araç olabilece¤ini vurgular.
e. Çat›flman›n olumsuz ifllevlerinin olumlu ifllevlerinden çok daha fazla oldu¤unu savunur.
8. Toplumlarda gerginliklerin ve düflmanl›klar›n yap›y›
parçalamadan d›flar› at›lmas›n› sa¤layan, gerginlikleri
yap› d›fl›na kanalize eden mekanizmalar oldu¤unu ifade eden kavram ve bu kavram› ilk olarak kullanan sosyolog afla¤›daki fl›klardan hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. Çat›flman›n bütünlefltirici ifllevi-C.W. Mills
b. Gerçekçi olmayan çat›flma-L. A. Coser
c. Emniyet süpab›-Lewis A. Coser
d. Çat›flman›n kanalize edici ifllevi-R. Dahrendorf
e. Y›k›c› olmayan çat›flma-R. Dahrendorf
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
85
Okuma Parças›
9. Afla¤›dakilerden hangisi Dahrendorf’un 20. yüzy›l›n
toplum yap›s› ile ilgili düflüncelerinden biridir?
a. Bu yüzy›lda toplum, üretim araçlar›na sahip
olanlarla olmayanlar aras›nda yaflanan bir çat›flmaya sahne olmaktad›r.
b. Sermayedarlar ve iflçiler aras›ndaki çat›flma, bu
iki s›n›f›n giderek kutuplaflmas›na neden olmaktad›r.
c. Toplumsal hareketlilik azalm›fl, toplumsal tabakalar aras› geçifl zorlaflm›flt›r.
d. ‹flçilerin vas›f düzeyine göre farkl›laflmas›, eme¤in, ifl gücünün bölünmesine, heterojenleflmesine neden olmufltur.
e. Eflitlik azalm›flt›r ve bu durum iki temel s›n›f aras›ndaki çat›flman›n yo¤unlaflmas›na neden olmufltur.
10. Dahrendorf’a göre postkapitalist toplumda çat›flman›n temeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mülkiyet
b. Otorite
c. Vas›f
d. Sermaye
e. E¤itim
C. Wright Mills Üzerine
Georg Lukacs’›n “Amerikan sosyal bilimcileri aras›nda istisna sayd›¤›” Mills, akademik hayat› boyunca
toplumsal yap›n›n övücülü¤ünü yapanlarla hiç uzlaflamam›flt›r.
Sweezy’nin, yöntemi bak›m›ndan Marksizme yak›n buldu¤u “Dinle Yankee!” ve “Marksistler” yazar›, ‹ktidar
Seçkinleri’nde ça¤dafl kapitalist sanayi toplumuna örnek al›nan Amerikan toplumunun, savunucular›n›n ileri sürdükleri birçok efsanelere ra¤men, kendi kliklerinin d›fl›nda hiç kimseye karfl› sorumluluk duymayan
çok küçük bir az›nl›k taraf›ndan yönetildi¤ini apaç›k
ortaya koymufltur.
Mills, ça¤dafl kapitalist sanayi toplumunun büyük sanayi kapitalistleri, üst düzeydeki politikac›lar ve Pentagon’daki yüksek mevki sahiplerinden oluflan bir seçkinler tak›m› taraf›ndan yönetildi¤ini, bu kli¤in içindeki
gerçek iktidar›n ise sanayi alan›nda yer alan varl›klarda
bulundu¤unu söylemektedir.
Bunlar›n böyle oldu¤unu kabul eden bir Talcott Parsons’dan fark›, bu durumun sanayi toplumunun katlan›lmas› gereken zorunlu bir sonucu olmad›¤›na, de¤iflebilece¤ine, de¤iflmesi gerekti¤ine inanmas›d›r. Ayn› durumu kabul eden Marksistlerden fark› ise, her fleyin sadece ekonomik tabana dayanmad›¤›n› “olgunluk dönemindeki Marx’› hat›rlatan bir ifade ile”, iktidar sorununun üstyap› ile de ilgili oldu¤unu göstermek istemesidir.
Kaynak: Mills, W. (1974). ‹ktidar Seçkinleri. (Çeviren
Ünsal Oskay). Ankara: Bilgi Yay›nevi. Arka kapak yaz›s›.
86
Modern Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. e
2. c
3. d
4. a
5. d
6. a
7. e
8. c
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Charles Wright Mills ve Toplumbilimsel Düflün” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Charles Wright Mills ve Toplumbilimsel Düflün” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Charles Wright Mills ve Toplumbilimsel Düflün” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Lewis A. Coser ve Çat›flmac›
Yap›salc›l›k” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Lewis A. Coser ve Çat›flmac›
Yap›salc›l›k” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Ralf Dahrendorf ve Postkapitalist Toplum Tezi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Ralf Dahrendorf ve Postkapitalist Toplum Tezi” bölümünü gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Genel olarak di¤er tüm çat›flmac› yaklafl›mlar gibi Marksizm de bir çat›flma kuram› olarak, ifllevselcilikten ayr›l›r. Ancak Marksizm ifllevselcilikten en radikal flekilde
ayr›lan çat›flma teorisidir. Toplumu bir sistem olarak
gören ifllevselcilik, toplumsal gruplar aras›nda çat›flmadan çok karfl›l›kl› bir iflbirli¤i ve uzlafl› görür. Bireylerin
çat›flan ç›karlardan çok benzer ç›karlara sahip olduklar›n› varsayar. Bu nedenle de toplumda de¤erler birli¤inin ve konsensüsün önemini vurgular. Marksizm ise di¤er çat›flmac› yaklafl›mlar gibi ifllevselcilik karfl›s›nda çat›flman›n önemini vurgular. Ancak Marksizm di¤er çat›flmac› yaklafl›mlardan, özellikle de çat›flma teorisinden
farkl› olarak toplumdaki temel çat›flman›n ç›kar gruplar› aras›nda de¤il, üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti karfl›s›ndaki konumlara göre belirlenen s›n›flar aras›nda
(yani, üretim araçlar›n›n özel mülkiyetine sahip olan
burjuvazi ile üretim araçlar›n›n özel mülkiyetinden yoksun olan ve ücret karfl›l›¤› çal›flan proleterya aras›nda)
oldu¤unu savunur. Toplumu uzlafl›lm›fl bir gerçeklik
olarak ele alan ifllevselcilik do¤al olarak uzlafl›y›/konsensüsü toplumsal düzeni sa¤layan temel olgu olarak
görür. Marksizm ise üretim araçlar›n›n özel mülkiyetinin bulundu¤u bütün toplumlar›n ve toplumsal yap›lar›n uzlaflmaz s›n›flar ile bu s›n›flar aras›ndaki s›n›f çat›flmas› taraf›ndan belirlendi¤ini savunur. Bu s›n›fl› top-
lumlarda her zaman egemen bir yönetici s›n›f ile eme¤inin karfl›l›¤›n› alamayan ve sömürülen bir yönetilen
s›n›f oldu¤unu öne sürer. Marksizmin genel olarak di¤er çat›flmac› yaklafl›mlardan fark›, toplumsal yaflamdaki temel çat›flman›n kayna¤›n›n üretim araçlar›n›n özel
mülkiyetinden kaynakland›¤›n› ve özel mülkiyetin sona
erdirilmesiyle birlikte toplumdaki temel çat›flman›n sona erece¤ini savunmas›d›r. Bunun aksine çat›flma teorisi toplumdaki temel çat›flman›n ç›kar gruplar› aras›nda
oldu¤unu ve de bu çat›flman›n do¤al, sürekli, ayr›ca görece ifllevsel oldu¤unu savunur.
S›ra Sizde 2
Pareto ve Mosca tüm toplumlar için genel geçer bir elit
teori gelifltirmeye çal›fl›rlar. Nitekim her ikisi için de elit
yönetim do¤al ve kaç›n›lmazd›r. Mills’in “‹ktidar Seçkinleri” kuram›nda ise elit yönetim tüm toplumlarda genelgeçer ve de kaç›n›lmaz bir yönetim flekli olarak analiz
edilmez. Asl›nda Mills, elit yönetimi Amerika’da oldukça
yeni bir geliflme olarak görür bu nedenle de analizini
daha çok 1950’li y›llardaki Amerikan toplumu ile s›n›rland›r›r; ayr›ca Mills, kitleler üzerindeki elit tahakkümünü do¤al ve kaç›n›lmaz oldu¤u gerekçesiyle kabul eden
Pareto’nun aksine kitleler üzerindeki elit tahakkümünü
sert bir flekilde k›nayan çat›flmac› bir elit teori benimser
(Haralambos & Holborn, 1995: 517). Slattery (2010: 257)
bu noktada Mills’in “‹ktidar Seçkinleri” analizinin hedefinin, “Amerika’daki karar verme sürecini ve karar al›c›lar› teflhir etmek, Amerikan vatandafllar›n›n yöneticilerin
gerçek güçlerinin daha fazla fark›na varmalar›n› sa¤lamak ve kamuoyunu bu kurumsal gücü kontrole teflvik
etmek ve siyasal karar sürecini iktidar seçkinlerinin özel
ç›karlar›na hizmet etmekten kurtar›p ulusal ç›karlar›n
hizmetine sunmak...” oldu¤unu vurgular.
S›ra Sizde 3
Marx’›n kuram›nda kapitalist toplumda yönetici s›n›fla
yönetilen/tabi s›n›f aras›nda üretim araçlar›n›n özel mülkiyetinden kaynaklanan ekonomik temelli bir ç›kar çat›flmas› vard›r ve Marx için bu ekonomik temelli ç›kar
çat›flmas› toplumun genelindeki çat›flman›n kayna¤›n›
oluflturur. Dahrendorf’un kuram›nda ise ç›kar çat›flmas›
ekonomik temelli de¤il otorite temellidir, otorite konumunda olanlarla buna tabi olanlar aras›ndaki ç›kar çat›flmas› toplumun genelindeki çat›flman›n kayna¤›n›
oluflturur. Ayr›ca otorite da¤›l›m›ndan kaynaklanan ç›kar çat›flmas› toplumsal iliflkilerin ço¤unda bulunmas›
anlam›nda çok daha yayg›n ve komplekstir.
3. Ünite - ‹fllevselcili¤e Karfl› Elefltirel Geliflmeler: Çat›flma Teorisi ve Sosyolojik ‹mgelem
87
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Burawoy, M. (2007) “C. Wright Mills and American
Social Theory”, Sociology 101C, Spring,
http://burawoy.berkeley.edu/syllabus/101c.07.pdf
Coser, L. A. (1956) TheFunctions of Social Conflict.
Londra: Routledge
Coser, L. A. (2009) “Social Conflict and The Theory of
Social Change”, R. Grundmann and N. Stehr (editor)
Society: Critical Concepts in Sociology. London:
Routledge.
Dahrendorf, R. (1959) Class and Class Conflict in
Industrial Society. Stanford. California: Stanford
University Pres.
Dahrendorf, R. (2009) “Towards a Theory of Social
Conflict”, R. Grundmann and N. Stehr (editor)
Society: Critical Concepts in Sociology. London:
Routledge.
Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995)
Sociology: ThemesandPerspectives. London:
Collins Educational. Dördüncü Bask›.
Poloma, Margaret. (1993) Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›. Çeviren: Hayriye Erbafl. Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Mills, C. Wright (1951), White Collar: The American
Middle Classes. New York: Oxford University Pres.
Mills, C. Wright (1974), ‹ktidar Seçkinleri. ‹stanbul:
Bilgi Yay›nevi.
Mills, C. Wright (2000) Toplumbilimsel Düflün. ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
Mills, C. Wright (2009) “The Structure of Power in
American Society”, R. Grundmann and N. Stehr
(editor) Society: Critical Concepts in Sociology.
London: Routledge
Ritzer, George. (2008) SociologicalTheory. Boston:
McGraw-Hill.
Slattery, Martin (2010) Sosyolojide Temel Fikirler. ‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k.
Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi. Çeviren: Osman Ak›nhay. Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Tolan, B. (1985) Toplum Bilimlerine Girifl. Ankara:
Gazi Üniversitesi Yay›nlar›.
Wallace, R.A. &Volf, A. (2004) Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›: Klasik Gelene¤in Gelifltirilmesi. ‹zmir:
Punto Yay›nc›l›k.
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sembolik etkileflimcili¤in temel varsay›mlar›n› s›ralayabilecek,
Erken dönem etkileflimci düflünürlerin görüfllerini özetleyebilecek,
G. H. Mead’in rol alma sürecini aç›klayabilecek,
G. H. Mead’in benlik teorisini özetleyebilecek,
H. Blumer’in sembolik etkileflimcili¤e katk›s›n› de¤erlendirebilecek,
Sembolik etkileflimcili¤e yönelik elefltirileri tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Sembolik Etkileflim
Benlik
Sembol
Anlam
•
•
•
•
Ayna Benlik
Rol Alma
Genellefltirilmifl Öteki
Kolektif Eylem
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
Sembolik
Etkileflimcilik
• SEMBOL‹K ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi
AÇISI
• ERKEN DÖNEM ETK‹LEfi‹MC‹
DÜfiÜNÜRLER
• GEORGE HERBERT MEAD
• HERBERT BLUMER
• SEMBOL‹K ETK‹LEfi‹MC‹L‹⁄‹N
ELEfiT‹R‹S‹
Sembolik Etkileflimcilik
SEMBOL‹K ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI
Sembolik etkileflimcilik, on dokuzuncu yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Amerikan sosyolojisi yaklafl›m› olarak bireyin davran›fllar›n›n toplumsal yönlerini araflt›ran ve toplumsallaflma sürecini inceleyen sosyal psikoloji alan›ndaki çal›flmalardan etkilenerek ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir. Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s›n›n, sosyoloji kuram›n›n gelifliminde önemli bir rol oynayan George Herbert Mead (1863-1931) taraf›ndan gelifltirildi¤i ve bu bak›fl aç›s›n›n daha sonra sembolik etkileflimcilik olarak adland›r›ld›¤› öne sürülür. “Mead bütün olarak toplumlar› çal›flmaktan çok, küçük ölçekli toplumsal süreçleri çözümlemeye daha fazla önem vermifltir” (Giddens, 2000, s.592).
Bu kitab›n son ünitesinde ele al›nan yap›salc›l›k gibi sembolik etkileflimcilik de
dil ile ba¤lant›l› olarak ortaya ç›km›fl, ancak Mead taraf›ndan yap›salc›l›ktan farkl›
bir yaklafl›m olarak gelifltirilmifltir (Giddens, 2000, s.597). Sembolik etkileflimcilik,
1970’li y›llarda, özellikle yap›sal ifllevselci yaklafl›m ile Amerikan sosyolojisinde
egemen bir paradigma oluflturan ve T. Parsons taraf›ndan gelifltirilen toplumsal sistemler teorisine önemli bir alternatif olarak görülmüfltür. Ayr›ca bu yaklafl›m, pozitivizmin bir elefltirisi olarak da sosyolojide önemli olmufltur.
‹fllevselcilik gibi yap›salc› yaklafl›mlar toplumu, toplumsal yap›lar aç›s›ndan çözümlemeye çal›flm›fl, bireylerin içinde yaflad›klar› toplumun yap›s› taraf›ndan flekillendi¤ini ileri sürmüfllerdir. Sembolik etkileflimcilik ise aktif, yarat›c› olarak gördü¤ü bireylere di¤er yaklafl›mlardan daha fazla a¤›rl›k vermifltir (Giddens, 2000,
s.597). Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s› insanlar›n kendi geliflimlerinde nas›l yarat›c› olduklar›n›n anlafl›lmas›n›n önemi üzerinde durmufl, daha çok semboller ve iletiflim arac›l›¤›yla bireylerin içinde yer ald›klar› gündelik yaflamdaki etkileflimlerinden, nas›l bir düzen (order) ve anlam (meaning) ürettikleri ile ilgilenmifltir.
Sembolik etkileflimcilik, yap›salc› ve sistem yaklafl›mlar›n›n sosyolojik çözümlemede ihmal etti¤i insan davran›fl›n›n öznel ve yorumlay›c› yönlerine önem vererek, onlar› ön plana ç›karmaya çal›flm›flt›r. Sembolik etkileflimcilere göre, bireyin
davran›fl› tamamen yap›lar taraf›ndan belirlenmemektedir. Birey, bulundu¤u eylemlerde k›smen özgürlü¤e ve seçme flans›na sahip bulunmaktad›r (Poloma, 1993,
s.222). Böylece sembolik etkileflimciler, bireyin nesnel yap›lar taraf›ndan belirlenen pasif varl›klar olarak ele al›nmas›n› reddederek onu daha özgür ve aktif bir
konumda ifade etmifllerdir.
Toplumsallaflma, toplumsal
normlar›n
içsellefltirilmesidir. Baflka
bir deyiflle, toplumun
süreklili¤ini sa¤layan ve
nesilden nesile aktar›lan
toplumsal normlar› ö¤renme
sürecidir.
90
Moderm Sosyoloji Tarihi
Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s›n›n vurgulad›¤› en önemli öge benlik kavram›d›r. Sembolik etkileflimciler, yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar sosyal teorinin,
benlik kavram›n› yeterli bir flekilde ele alan bir yaklafl›m gelifltiremedi¤ini ve bu
kavram›n, sürekli göz ard› edildi¤ini belirtmifllerdir. Sosyal teori içinde, benli¤in s›radan bir biçimde, sistemin empoze etti¤i normlar› ve de¤erleri içsellefltiren ve sistemin gerekliliklerine yönelik roller üstlenerek, anlamlar üreten toplumsal bir aktör olarak ele al›nd›¤›n› ileri sürmüfllerdir. Bu çerçevede benlik, kurumlar, ideolojiler ve kültür do¤rultusunda tan›mlanm›fl ve benli¤in içerdi¤i zengin ögelere, çok
yönlü özelliklerine, eylem ve bilincin biçimlerine çok fazla yer verilmemifltir (Swingewood, 1998, s.308).
Bu anlamda pozitivist bak›fl aç›s›n›n karfl›s›nda yer alan bir yaklafl›m olarak
sembolik etkileflimcilik, benlik kavram›n› yaklafl›m›n›n merkezine yerlefltirerek
benli¤in irade sahibi, aktif yönünü odak noktas› olarak ele almaktad›r. Bununla
birlikte sembolik etkileflimci yaklafl›m, do¤a bilimlerindeki nedensel çözümleme
yerine, toplumsal gerçekli¤i içeriden tan›mlamaya çal›flarak, bireylerin basitçe gündelik yaflamlar›ndaki görüfllerini, duygular›n› ve eylemlerini yorumlamay› amaçlamaktad›r. Fakat yaklafl›m›n›n merkezine benlik tart›flmas›n› koymas› nedeniyle
sembolik etkileflimcili¤in, yap›salc› ve sistem yaklafl›mlar› kadar etkili olamad›¤›
belirtilmektedir.
Sembolik etkileflimcilik ile Max Weber sosyolojisi aras›nda baz› benzerlikler
görülmektedir. Weber sosyolojisinde, herhangi bir eylemde bulunan bireylerin öznel durumlar› anlafl›lmadan, bireysel eylemlerin nedensel aç›klamas›n›n yap›lamayaca¤›n› ileri sürmektedir. Sembolik etkileflimciler ise sosyolojik çözümlemelerde
yer alan nedensel aç›klamalar› reddetmemekle birlikte, nedensel iliflkilerin kurulmas›n›, sosyologlar›n çal›flmalar›n›n önemli bir bölümü olarak görmezler. Sembolik etkileflimciler, pozitivistler için önemli olan istatistiksel bilginin de insan davran›fllar›n›n iç yüzünün kavranmas›n› sa¤layacak pek fazla bir katk› sa¤lamad›¤›n›
belirtmektedirler. Çünkü sembolik etkileflimciler, insan davran›fllar›n›n genifl anlamda, insanlar›n kendilerini çevreleyen dünyay› yorumlamada ve kendi yaflamlar›n› anlamland›rmada ya da yaflamlar›na anlam vermede kulland›klar› birtak›m içsel süreçler taraf›ndan yönetildi¤ini kabul etmektedirler.
Ayr›ca Weber, pozitivist yaklafl›mdan farkl› olarak toplumsal eylemi, sosyolojinin çal›flma nesnesi olarak kabul etmekte ve onu sosyolojik çözümlemenin oda¤›na yerlefltirmektedir. Weber, insan› düflünebilme yetisine sahip olan, toplumsal yaflamda baflkalar›n›n düflüncelerini ve tepkilerini hesaba katarak hareket eden kültürel bir varl›k olarak tan›mlamaktad›r. Bu nedenle Weber’e göre insan eylemi
‘toplumsald›r’ ve toplumsal eylem, bilimsel olarak aç›klanmadan önce, bireylerin
eylemlerine yükledikleri anlamlar›n yorumlanmas› gerekmektedir. Bu ba¤lamda
Weber, bir eylemin alt›nda yatan anlam›n anlafl›lmas›n›n, nedensel aç›klama yapmay› mümkün k›ld›¤›n› ileri sürmektedir. Böylece Weber’in, hem makro hem de
mikro ölçekli etkileflimler ve toplumsal de¤iflimlerle u¤raflt›¤› görülmektedir.
Sembolik etkileflimci yaklafl›m taraf›ndan toplumsal eylem, bireylerin bu eylemlere yükledikleri anlamlar ba¤lam›nda ele al›nmaktad›r. Toplumsal eylemin bu flekilde aç›klanmas›, M. Weber’in yaklafl›m› ile benzerlik göstermektedir. Fakat sembolik etkileflimcilik, makro ölçekte toplumsal de¤iflimin aç›klanmas›ndan daha
çok, mikro ölçekte etkileflim durumlar› ile ilgilenmektedir ve bu yönüyle M. Weber’in yaklafl›m›ndan ayr›lmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891).
91
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
Sembolik etkileflimciler, bireyin eyleminin, toplumsal bir uyarana karfl› do¤rudan bir tepki olarak ele al›nmas›n› elefltirmektedirler. Bireyler toplumsal olmalar›
nedeniyle, nesnel uyaranlara do¤rudan tepki vermeden onlar› tan›mlamakta ve yorumlamaktad›rlar. Bu nedenle sembolik etkileflimcilere göre, toplumsal aktörlerin
bu nesnel uyaranlar› öznel bir biçimde tan›mlamas› ya da yorumlamas›n›n ele al›nmas› gerekmektedir (Poloma, 1993, s.222).
Sembolik etkileflimci yaklafl›m, insan›n toplumsal etkilefliminin do¤as› üzerinde
durmaktad›r. Bu ba¤lamda, toplumsal aktörler aras›nda sembolik iletiflim süreci
olarak benlik ve toplum iliflkisini çal›flmaktad›r. Bu yaklafl›ma SIRA
göre,S‹ZDE
insanlar birbirleriyle etkileflim hâlindedirler ve toplum etkileflim hâlindeki bu insanlardan oluflmaktad›r. Toplumsal etkileflimin sonucu olarak bireylerin sürekli
D Ü fide¤iflti¤i
Ü N E L ‹ M ve bu etkileflime ba¤l› olarak toplumun da de¤iflti¤i vurgulanmaktad›r. Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s›n›n, toplumsallaflma, iletiflim, rol ve eylemin çözümlenmesine önemli
S O R U
katk›lar sa¤lad›¤› kabul edilmektedir.
Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s›, suç sosyolojisi alan›nda, suça yönelik
çal›flmaD ‹ Kdavran›fl
KAT
lar›nda etkili olmufl ve ‘etiketleme teorisi’ için teorik bir temel sa¤lam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
William Isaac Thomas (1863-1947) ve Charles Horton Cooley (1864-1929) erken dönem etkileflimci bak›fl aç›s›n›n oluflumu sürecinde önemli katk›larda bulunmufllard›r. George Herbert Mead ise yukar›da da belirtildi¤i AMAÇLARIMIZ
gibi, sembolik etkileflimcili¤in kurucusu olarak kabul edilmektedir. Mead’in ard›ndan ö¤rencisi Herbert
Blumer (1900-1987) sembolik etkileflimcili¤e önemli katk›larda bulunmufltur.
K ‹onun
T A Payna benlik
Mead, çal›flmalar›nda Cooley’nin yaklafl›m›ndan etkilenmifl,
(looking-glass self) kavram›n› gelifltirmifltir. Bu anlamda Mead benlik kavram›n›,
toplumsal bir fenomen olarak ele alm›flt›r. Toplumsal benli¤in, di¤erleriyle toplumT E L E V ‹ Z Y O Nen önemli
sal etkileflim süreci arac›l›¤›yla ortaya ç›kt›¤›n› belirtmifltir. Etkileflimin
ögeleri olan semboller ve anlamlar, toplumsal yaflam›n temellerini oluflturmaktad›r. Blumer’›n çal›flmalar› ise büyük ölçüde Mead’in düflüncelerinden etkilenmifltir.
Blumer, sembolik etkileflime yönelik kuramsal yaklafl›m›n› Mead’in sosyal psikolo‹NTERNET
ji anlay›fl› çerçevesinde gelifltirmifltir.
Sembolik Etkileflimde Sembol ve Anlamlar
Sembol, bir fleyi ifade eden herhangi bir jest, iflaret veya nesne olarak tan›mlanmaktad›r. ‹nsanlar birbirleriyle etkileflim halindeyken, sembolleri ö¤renmekte ve
kullanmaktad›rlar. Semboller, bitmemifl gerçeklikler olarak devam eden bir süreç
içerisinde yer almaktad›r. Semboller, ayn› zamanda anlamlar›n (meanings) tafl›y›c›lar› olarak kabul edilmektedirler (Poloma, 1993, s.224).
Sembol, basitçe bir nesne ya da olay›n simgelenmesi olarak görülmemelidir.
Sembol, nesne ya da olaylar› özel bir biçimde tan›mlamaktad›r. Örne¤in bir sembol olan “sandalye” nesnelerin bir grubunu temsil etmekte ve onlar› birbirleriyle
benzer olarak tan›mlamaktad›r. Ayn› zamanda sandalye, oturma eyleminin bir fleklini de göstermektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891).
Semboller, nesne ve olaylara özel bir anlam yüklemektedir. Bu anlamlar, insanlar›n do¤al ve toplumsal çevreleriyle kurduklar› etkileflim arac›l›¤›yla ortaya ç›kmaktad›r. Anlamlar, nesne ve olaylar›n kendisinde içsel olarak bulunmamaktad›r.
‹nsanlar taraf›ndan, onlar› alg›lama biçimlerine dayal› olarak nesne ve olaylara anlam yüklenmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
92
Moderm Sosyoloji Tarihi
Semboller olmadan insanlar›n birbirleriyle etkilefliminden ve dolay›s›yla bu etkileflimlerden oluflan toplumdan bahsetmek mümkün de¤ildir. ‹nsanlar, özel uyaranlara karfl› otomatik olarak tepki vermek üzere genetik olarak programlanmad›klar› için, insan davran›fllar› içgüdülerle yönetilmemektedir. Bu nedenle insanlar
davran›fllar›n› yönetmek için sembolik etkileflime ihtiyaç duymaktad›rlar. Hayatta
kalmak ve yaflamlar›n› sürdürebilmek için insanlar, anlamlara ihtiyaç duymaktad›rlar. Bunun için insanlar›n bir anlamlar dünyas› infla etmeleri ve onunla yaflamalar›
gerekmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891).
‹nsanlar, anlamlar› nesilden nesile aktarma kapasitesine sahip olmakla birlikte,
ayn› zamanda baflkalar›n›n eylemlerini ve dünyay› yorumlayabilme kapasitesine
de sahiptirler. Bu anlamlar sabit-de¤iflmez ve mutlak nitelikte de¤ildirler. Bir durumdan ötekine ve bir ba¤lamdan di¤er bir ba¤lama de¤iflebilmektedirler.
Sembolik etkileflimde dil ve jestler en önemli semboller olarak tan›mlanmaktad›r. Etkileflim, dilin kullan›m› ve jestler arac›l›¤›yla gerçekleflmektedir. Dil, bir taraftan bireyin deneyimi olarak görülürken di¤er taraftan onun toplumdaki kullan›m›n› yöneten kurallar bütünü olarak ele al›nmaktad›r (Meltzer vd., 1975, s.36). ‹nsanlar, dilin içerdi¤i semboller arac›l›¤›yla etkileflimde bulunmaktad›rlar.
Jestler ise sözel seviyede bulunmamakla birlikte, bilinçli bir anlam ya da amaç
da tafl›mamakta, ancak di¤erlerinin tepkilerinin uygunlu¤unun de¤erlendirilmesinde ipucu olarak hizmet etmektedirler. Jestlerle iletiflim, bir eyleme ara vermeksizin,
bir anlam›n veya tan›m›n arac›s› olmadan, an›nda ortaya ç›kmaktad›r (Meltzer,
1995, s.40). Ayr›ca semboller biçiminde ortaya ç›kan sesli jestler de bulunmaktad›r.
Sesli jestler ve toplumda bu jestlere ba¤l› olarak görülen davran›fllar, sembolik etkileflim için temel sa¤lamaktad›rlar (Meltzer vd., 1975, s.36).
N
Sembolik Etkileflimcili¤in Temel Varsay›mlar›
AM AÇ
1
Sembolik etkileflimcili¤in temel varsay›mlar›n› s›ralayabilmek.
Sembolik etkileflimciler, bu teorinin temel varsay›mlar›n› (Herman ve Reynolds,
1995, s.1-2) flu flekilde s›ralamaktad›rlar:
• ‹nsanlar, ö¤renilmifl anlamlar›n sembolik bir dünyas›nda yaflarlar.
Sembolik etkileflimcilik, en temel önerme olarak insanlar›n anlamlar dünyas›nda yaflad›¤›n› ileri sürmektedir. Nesnel dünya, insanlar için bir gerçeklik ifade etmemekte ancak öznel olarak tan›mlanm›fl nesneler anlam tafl›maktad›r. Bireyler
nesne ve olaylara öznel anlamlar› temelinde tepki vermektedirler.
• Semboller, toplumsal süreçlerde ortaya ç›kar ve paylafl›l›r.
Sembollerin nesne ve olaylara yükledikleri anlamlar, insanlar›n yarat›c› kapasitesi arac›l›¤›yla de¤iflebilmekte ve bireyler, toplumlar›n› oluflturan birçok anlamdan
etkilenebilmektedir. Anlamlar, toplumsal etkileflimde yer alan bireylerin tan›mlanan eylemleri arac›l›¤›yla toplumsal bir ürün olarak ortaya ç›kmaktad›r.
• Semboller, insan davran›fl›n› etkilemesi bak›m›ndan önemlidirler.
Semboller ve anlamlar, bireylerin farkl› bir biçimde eylem ve etkileflimde bulunmalar›na olanak sa¤lamaktad›rlar. Toplumsal olarak yarat›lan ve paylafl›lan anlamalar, bireylerin davran›fllar›n› belirlemede önemli bir ifllev görmektedirler. ‹nsanlar›n nesnelere, olaylara ve di¤er insanlara verdi¤i bu anlamlar, insan davran›fl›n› etkilemesi aç›s›ndan önemlidir.
93
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
• Zihin, ifllevsel, irade sahibi ve bireyin ç›karlar›na hizmet eden teleolojik bir varl›kt›r.
‹nsanlar, düflünme kapasitesi ile donat›lm›fllard›r. Düflünme kapasitesi, toplumsal etkileflim taraf›ndan flekillenmektedir. Sembolik etkileflimciler, insanlar›n
bilinç sahibi olduklar›n› vurgulamaktad›rlar. Fakat insanlar do¤ufltan bilinç sahibi
de¤illerdir. Bilinç, insanlar›n topluma kat›l›m›n›n sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Böylece bireyler, benlik ve zihin sahibi olmaktad›rlar. Zihin arac›l›¤›yla, bireyler anlamlar üzerinde kontrol sa¤layabilmektedirler. Sembolik etkileflimciler
zihni, bireylerin ç›karlar›na hizmet eden ifllevsel ve iradesi olan bir süreç olarak
tan›mlamaktad›rlar.
• Benlik, toplumsal bir kurgudur.
‹nsanlar do¤duklar›nda zihin ve benlik sahibi de¤illerdir. Benlikler, di¤erleriyle etkileflim sonucunda oluflmaktad›r. Sembolik etkileflimciler, zihin gibi benli¤i de
toplumsal bir ürün olarak ele almaktad›rlar. Benlik, toplumsal süreç içinde geliflmekte ve bireyin yaflam› boyunca sürekli bir geliflime ve de¤iflime u¤ramaktad›r.
• Toplum, toplumsal süreçler sonucunda ortaya ç›kan dilsel ya da sembolik bir kurgudur.
Toplum, bireylerin birbirleriyle etkileflimleri sonucunda meydana gelmektedir.
Sembolik etkileflimcilere göre toplum, zihin ve benlik gibi toplumsal bir üründür.
Etkileflimciler, toplumun do¤as›n› bir süreç içinde de¤erlendirmekte ve sembolik
etkileflimin kapsad›¤› bireylerden oluflan bir toplum tasarlamaktad›rlar. Bir toplumun oluflmas›, bireylerin birbirleriyle eylemde bulunmas›, davran›fllar›n› de¤ifltirmesi, sembolik olarak di¤erlerinin davran›fllar›yla iletiflim kurmas› ve di¤erlerinin
davran›fllar›n› yorumlamas› ile mümkün olmaktad›r.
• “Sempatetik içe bak›fl” (sympathetic introspection) sorgulaman›n
zorunlu bir biçimidir.
Sembolik etkileflimci yaklafl›m›n son önermesi, bu teorinin yöntemsel yaklafl›m›nda çok önemli bir yere sahiptir. ‹nsanlar fleylere (nesnelere, olaylara, eylemlere vb.), onlar›n sembolik anlamlar› temelinde tepki vermektedirler. Bu nedenle, insan davran›fl›n›n anlafl›lmas› için, toplumsal aktörün bu fleylere yükledi¤i anlamlar›n anlafl›lmas› gerekmektedir. Bu durum, toplumsal aktörün verdi¤i anlamlar› anlayabilen bir araflt›rmac›ya ihtiyaç duyuldu¤unu göstermektedir. Bu ba¤lamda anlama, Cooley’nin (1995, s.197) kulland›¤› kavram ile “sempatetik içe bak›fl” gerektirmektedir. Baflka bir deyiflle, araflt›rmac›n›n, toplumsal aktörün özneler dünyas›na girmesi ve kendini onun yerine koyarak bakmas› gerekmektedir. Böylece araflt›rmac›, sembolleri ve grubun söz ya da sembol ile kastetti¤i nesneyi ö¤renebilmelidir (Herman ve Reynolds, 1995, s.1-2).
Amerikan sosyolojisinde bir yaklafl›m olarak geliflen sembolik etkileflimcilik
SIRA S‹ZDEile Amerikan
kültürü aras›nda nas›l bir iliflki bulunmaktad›r?
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ERKEN DÖNEM ETK‹LEfi‹MC‹ DÜfiÜNÜRLER
N
A M A Ç
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Erken dönem etkileflimci düflünürlerin görüfllerini özetleyebilmek.
‹ K K A T belirtti¤imiz
Sosyolojik bir bak›fl aç›s› olarak sembolik etkileflimcili¤in dahaD önce
temel önermeleri, toplumlar› niteleyen insanlar ve anlamlar aras›ndaki etkileflimin
SIRA S‹ZDE
temelinde yer almaktad›r. Bu önermelerin tarihsel kökenleri, erken
dönem etkile-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
94
Moderm Sosyoloji Tarihi
flimci düflünürlerin çal›flmalar›nda bulunmaktad›r. Bu düflünürler aras›nda W. I.
Thomas ve C. H. Cooley önemli isimler olmufllard›r.
W. I. Thomas ve C. H. Cooley
Yetiflkinlerin
toplumsallaflmas›,
toplumsal aktörlerin, sürecin
sonraki aflamalar›nda yeni
roller (anne, baba, iflçi vb.)
almalar›n› içermektedir.
Durum tan›mlamas›,
toplumsal etkileflim ile
oluflan nesnel sonuçlar›n
birey taraf›ndan öznel olarak
de¤erlendirilmesidir.
Ayna benlik bireyin, di¤er
insanlar›n kendisine karfl›
davran›fllar›na ba¤l› olarak
oluflturdu¤u kendi imgesidir.
Birincil grup, yüz yüze
iliflkilerin bulundu¤u, kendi
davran›fl normlar›na sahip
bir grup olarak
tan›mlanmaktad›r.
Sempatetik içe bak›fl,
bireylerin baflkalar›n›
anlamak için kendilerini
onlar›n yerine koyma
yöntemini ifade etmektedir.
Thomas, sembolik etkileflimci yaklafl›ma önemli teorik katk›larda bulunmufltur.
Thomas’›n katk›lar› aras›nda yetiflkinlerin toplumsallaflmas› ve durum tan›mlamas› (definition of the situation) kavramlar›n› oluflturmas› yer almaktad›r. Sembolik
etkileflimcilikte yetiflkinlerin toplumsallaflmas›, toplumsallaflma süreci içerisinde bir aflama olarak ele al›nmaktad›r.
Di¤er kavram olan durum tan›mlamas› ise, etkileflimci bak›fl aç›s›nda önemli bir yer tutmaktad›r ve insanlar›n eylemde bulunmadan önce anlamlar› bir araya
getirerek karar verme sürecindeki müzakere an›n› ifade etmektedir (Herman ve
Reynolds, 1995, s.25).
Thomas’a göre, insanlar toplumsal olgulara öznel anlamlar yüklemektedir ve
bu anlamlar›n nesnel sonuçlar› ortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenle Thomas, öznel olan›n incelenmesi gerekti¤ini vurgulam›fl, fakat bu süreç içerisinde nesnel olan›n da
ihmal edilmemesi gerekti¤ini belirtmifltir (Poloma, 1993, s.221-222).
Erken dönem etkileflimci yaklafl›m›n önemli düflünürlerinden biri olan Cooley
ise, ayna benlik (looking-glass self) ve birincil grup kavramlar› ile etkileflimci bak›fl aç›s›n› vurgulam›fl ve ayn› zamanda toplumun zihinsel olarak tasarlanmas› teorisini gelifltirmifltir. Ayr›ca, insan do¤as› hakk›nda bir teori gelifltirerek, benli¤in
geliflim aflamalar›n› belgelemifltir. Bununla birlikte Cooley, sempatetik içe bak›fl ile
sosyoloji alan›na yöntemsel bir katk› sa¤lam›flt›r (Herman ve Reynolds, 1995, s.25).
Birey di¤er insanlar›n kendine yönelik davran›fllar›n› bir çeflit ayna olarak kullanmaktad›r. Bu ayna, bireyin imgesini yans›tmaktad›r. Bu durumu Cooley, ayna
benlik kuram› ile aç›klamaktad›r. Di¤er bir deyiflle ayna benlik, bireyin kendi benli¤ini, baflkalar›n›n ona iliflkin tav›rlar›, eylemleri ve tepkileri temelinde alg›lama
süreci olarak tan›mlanabilmektedir.
Cooley (1995, s.196), “ayna benlik”i oluflturan üç ögeyi flu flekilde s›ralamaktad›r:
1. Kendi görünüflümüzün di¤er kifliler taraf›ndan nas›l göründü¤ünün imgelenmesi,
2. Kendi görünüflümüzle ilgili di¤erlerinin tepkilerinin de¤erlendirilmesi,
3. Bunlar›n sonucunda kendimizi nas›l (gurur veya utanma gibi) hissetti¤imizdir. Bireyi utanç ya da gurura götüren fley mekanik bir refleks de¤ildir, di¤erlerinin zihnindeki bu yans›man›n tahmin edilen etkisidir.
Cooley’e göre psikoloji ve sosyoloji, birey ile toplumsal kurumlar› birbirinden
ayr› olarak ele alm›fllar ve bu nedenle ortak bir yan›lg›ya düflmüfllerdir. Oysaki birey ve toplum, birbirinden ayr›lmaz bir bütün meydana getirmektedirler. Bu ba¤lamda Cooley, aile ve oyun gruplar› gibi birincil gruplardaki yüz yüze, kiflisel iliflkileri incelemifl ve bu iliflkilerin birtak›m psikolojik mekanizmalar yoluyla temel al›flkanl›k ve tutumlar› nas›l oluflturdu¤unu göstermifltir (Tolan, 1983, s.48). Cooley’nin
yaklafl›m›nda benlik, baflka insanlarla ve bir bütün olarak toplumla olan etkileflim
sonucunda ortaya ç›kmaktad›r. Benli¤i neredeyse tamamen ona dair, baflkalar›nda
oluflan düflüncelerle tan›mlamaya çal›flm›flt›r (Swingewood, 1998, s.311). Cooley’e
göre, yak›n iliflkilerin bulundu¤u birincil grup, benli¤in oluflmas›nda en önemli öge
olarak yer almaktad›r.
Cooley’nin gelifltirdi¤i “sempatetik içe bak›fl” yöntemi, insanlar›n tav›r ve hareketlerinin nedenlerini araflt›rmaktad›r. Cooley ayn› zamanda bu araflt›rma alan›-
95
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
n›n, sosyolojik aç›dan inceleme kapsam› içine al›nmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu yöntem,
araflt›rmac›n›n, toplumsal aktörlerin özneler dünyas›na girerek, grubun kulland›¤›
sembollerin anlamlar›n› ö¤renebilmesi amac›yla kullan›lmaktad›r.
Etkileflimci bak›fl aç›s›n›n erken dönem düflünürleri aras›nda öne ç›kan isimler
olarak Thomas ve Cooley, çal›flmalar›yla bu yaklafl›m›n oluflum sürecine önemli
katk›lar sa¤lam›fllard›r. Bunun yan›nda Mead ve Blumer, bu süreç içerisinde yap›lan çal›flmalar› ve ortaya ç›kan kavramlar› gelifltirerek sembolik etkileflimcili¤in kurucular› olarak tan›nm›fllard›r.
GEORGE HERBERT MEAD
Resim 4.1
Resim 4.1 George Herbert Mead (1863 - 1931)
Massachusetts’de do¤du. Harvard, Leipzig ve Berlin
Üniversitelerinde ö¤renim gördü. Akademik kariyerinin büyük bölümü Chicago Üniversitesinde geçti. En
önemli eserleri aras›nda Zihin, Benlik ve Toplum
(1934) ve Edim Psikolojisi (1938) yer almaktad›r.
Mead, sosyolojik düflünce aç›s›ndan hem nesnel hem de öznel davran›fl› birlikte
ele alarak bunun önemini vurgulayan bir yaklafl›m gelifltirmifltir. Mead, yap›salc› ve
sistem yaklafl›mlar›n›n ön plana ç›kard›¤› nesnel dünyan›n gerçekli¤i ve bu nesnel
dünyan›n insan davran›fl› üzerinde oynad›¤› rolü kabul etmifltir. Ancak Mead, bu
SIRA
nesnel dünyada yaflayan insan›n öznel yorumuna önem vermifl
veS‹ZDE
bu konuda çal›flm›flt›r. Mead, sosyal psikoloji yaklafl›m›nda toplumsal gerçekli¤i dura¤an olarak
ele almam›fl, bunun yerine toplumsal gerçekli¤i, süreç olarak Dkavrayan
bir görüflü
Ü fi Ü N E L ‹ M
benimsemifltir. Bu nedenle, Mead’e göre, insanlar ve toplumsal düzenler, tamamlanmam›fl olgular olarak olma süreci içerisinde bulunmaktad›rlar (Poloma, 1993,
S O R U
s.222-223).
Mead, teorisinin sistematik aç›klamas›n› tam anlam›yla yay›nlamam›flt›r.
eserD ‹ K KYay›nlanan
AT
leri onun ders notlar›n› ve da¤›n›k metinlerini kapsamaktad›r. Çal›flmalar›, ölümünden
sonra toplanarak derlenmifl ve üç kitab›n› oluflturmufltur: Zihin, Benlik ve Toplum (1934),
SIRA S‹ZDE
19. Yüzy›lda Düflünce Hareketleri (1936), Eylem Felsefesi (1938).
N
Rol Alma Süreci
A M A Ç
3
AMAÇLARIMIZ
G. H. Mead’›n rol alma sürecini aç›klayabilmek.
N N
K ‹ T A P
Toplum, insanlar›n birbiriyle etkilefliminden meydana gelmektedir. ‹nsanlar›n semboller arac›l›¤›yla etkileflimde bulunmalar› nedeniyle, semboller etkileflimin temeli
TELEV‹ZYON
olarak kabul edilmektedir. Böylece toplumsal yaflam›n sürdürülebilmesi, sembollerin tafl›d›¤› anlamlar›n toplumun üyeleri taraf›ndan büyük ölçüde paylafl›lmas›na
dayanmaktad›r. Anlamlar›n bu flekilde paylafl›lmas›n›n sa¤lanamad›¤› durumlarda
‹NTERNET
iletiflim kurulmas› mümkün olmamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
96
Moderm Sosyoloji Tarihi
‹nsanlar›n birbirleriyle etkilefliminin baflar›l› bir biçimde gerçekleflmesi sonucunda semboller, anlamlara sahip olmaktad›rlar. Toplumsal ilerlemeyi sa¤layan etkileflim için, toplumun üyeleri taraf›ndan anlamlar›n paylafl›lmas›n›n yan›nda, di¤erlerinin amaçlar›n›n da yorumlanabilmesi gerekmektedir. Ortak sembollerin varl›¤› ile mümkün olan bu süreç Mead’in adland›rd›¤› rol alma süreci ile sa¤lanmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891).
Mead’in yaklafl›m›nda rol alma süreci, bireyin kendini di¤erlerinin yerine koymas› olarak tan›mlanmaktad›r. Örne¤in bir bireyin, bir di¤er kiflinin gülmesi, a¤lamas› ya da el sallamas›ndaki anlam› ve amac› anlayabilmesi için, kendini bu kiflinin
yerine koymas› gerekmektedir. Birey, bu gözlemi sonucunda oluflan yorumunu temel alarak, di¤er kiflinin eylemine tepki vermektedir. Böylece birey, etkileflim içinde bulundu¤u insanlar›n rolünü alarak onlar›n tepkilerini yorumlamakta ve bu yorum temelinde etkileflime devam edip etmeyece¤ine karar vermektedir. Örne¤in bir
birey, di¤er bir kiflinin kendisine karfl› yumru¤unu kald›rd›¤›n› gördü¤ünde, bu hareketi sald›rganl›¤›n bir göstergesi olarak yorumlayabilmektedir, ancak bu yorumlama bireyi otomatik olarak belirli bir flekilde davranmaya yönlendirmemektedir. Birey bu hareketi görmezlikten gelebilir, kibar bir flekilde karfl›l›k verebilir, ortam› bir
espri ile yumuflatmaya çal›flabilir vb. Bireyin etkileflim halinde oldu¤u kifli de bu sefer onun rolünü alarak, vermifl oldu¤u karfl›l›¤› yorumlayacakt›r. Bu yoruma ba¤l›
olarak birey ya etkileflime devam edecektir ya da etkileflime son verecektir. Bu durumda, insanlar›n bu flekilde birbirleriyle etkileflimi, bireyin her defas›nda bir di¤erinin rolünü ald›¤› sürekli bir yorumlama süreci olarak görülebilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). Bireyin, etkileflimin di¤er toplumsal aktörler üzerindeki etkisini düflünebilmesi, onun ay›rt edici bir özelli¤i olarak kabul edilmektedir.
Mead, rol alma süreci ile bireylerin “benlik” kavram›n› gelifltirdi¤ini belirtmektedir. Bireyler, di¤er insanlarla etkileflime girerek onlar›n fark›na varmalar›n›n yan›
s›ra, kendilerinin de fark›nda olmaktad›rlar. Kendilerini di¤erlerinin yerine koyduklar› rol alma sürecinde, kendileri ile de etkileflime girebilmektedirler. Baflka bir
deyiflle kendilerine d›flar›dan bakabilmektedirler.
N
Benlik Teorisi
AM AÇ
4
Benlik, bireyin di¤erleriyle
etkileflimi arac›l›¤›yla ortaya
ç›kmaktad›r.
G.H. Mead’in benlik teorisini özetleyebilmek.
Daha önce belirtti¤imiz gibi, yirminci yüzy›l›n bafl›nda, Amerikan psikolojisi ve
sosyolojisinde egemen olan bak›fl aç›s›, benli¤in ve bilincin, mekanik ve pasif olarak ele al›nmas› olmufltur. Mead bu bak›fl aç›s›ndan ayr›lan bir yaklafl›mla benlik
kavram›n› toplumsal bir fenomen olarak gelifltirmifltir. Toplumsal benlik, baflkalar›n›n düflüncelerine verilen tepkinin bir sonucu olarak yans›t›c› ve düflünümsel
olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bununla birlikte Mead, benli¤in kökenleri üzerinde durmufl ve bu kökenleri d›flsal yönler olarak benli¤in pratik toplumsal deneyimlerinde ve içsel yönler olarak benli¤in bilinçli deneyimlerinde aram›flt›r. ‹nsan, ancak
içinde yaflad›¤› ortama uyarak ve onu kontrol etmeye yönelik bir mücadele içinde
yer alarak kendi benli¤ini oluflturmaktad›r (Swingewood, 1998, s.310).
Mead’e göre benlik, ancak bireyin kendisine d›flar›dan bir nesne olarak bakabilmesi ile geliflmektedir. Bunu yapabilmek için bireyin, kendisini di¤erlerinin bak›fl aç›s›ndan gözlemleyebilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, benli¤in gelifliminin
kayna¤›, bir di¤erinin rolünü alma yetene¤inde yatmaktad›r.
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
Mead’in yaklafl›m›n›n temelini, hayvanlar›n davran›fl› ile insanlar›n davran›fl›
aras›nda bulunan farkl›l›k oluflturmaktad›r. Hayvanlar›n davran›fllar› tepkisel olarak
görülürken, insanlar›n davran›fllar› eylemsel olmaktad›r. ‹nsan davran›fl› inançlar›n,
fikirlerin, ilkelerin oluflturdu¤u de¤erler taraf›ndan yönlendirilmekte ve bu özelli¤i
ile hayvanlar›n davran›fl›ndan ayr›lmaktad›r.
‹nsanlar için belirli anlamlar yüklenen bu de¤erler, insanlar›n sahip oldu¤u iki
unsura ba¤l› olarak geliflmektedir: Bilinç ve öz bilinç. Bu nedenle bu iki öge, insan›n toplumsal davran›fl›n›n temelinin anlafl›lmas›nda önem tafl›maktad›r.
1. Bilinç (conscious), düflünebilme yetene¤ini ve içinde bulundu¤umuz dünyan›n fark›nda olmay› içermektedir. Mead’in yaklafl›m›na göre, benlik bilincinin oluflumu ve geliflimi, insan olma sürecinin temel bir parças›d›r. Düflünme ile eylem, insan toplumunun kurulmas› için temel sa¤lamaktad›r. Kendi
benli¤inin fark›nda olmadan birey, di¤erlerinin eylemlerine, tepki ya da eylem yöneltemez. Ancak benlik kavram›n›n kazan›lmas› ile birey, kendi rolünü alabilmektedir. Mead’in bak›fl aç›s›nda düflünme süreci, basitçe bir “iç
konuflma” oldu¤u için düflünme bu yolla mümkün olmaktad›r. Böylece bireyler, benliklerinin fark›na varmad›klar› sürece düflünme gerçekleflmemektedir (Livesey, 2009; Haralambos ve Holborn, 1995, s.892).
2. Öz bilinç (self-conscious), tek ve eflsiz olan kendi varl›¤›m›z›n fark›nda olmay› ifade etmektedir. Öz bilincin oluflmas›yla, insanlar düflünme ve müzakere ile kendilerinin eylemlerini yönetebilmektedirler. Kendileri için amaçlar belirleyebilmekte, gelecek eylemlerini planlayabilmekte ve eylemin alternatif yönlerinin sonuçlar›n› göz önünde bulundurabilmektedirler. Kendi
benliklerinin fark›nda olmalar›yla bireyler, kendilerini di¤erlerinin onlar›
gördü¤ü gibi görebilmektedirler. Di¤erlerinin rollerini ald›klar› zaman, kendilerini di¤erlerinin bak›fl aç›s›ndan gözlemlemekte ve di¤erlerinin kendilerini nas›l gördüklerinin fark›nda olmaktad›rlar (Livesey, 2009; Haralambos
ve Holborn, 1995, s.892).
Benlik bilinci, bireyin kendisinin di¤erlerinden ba¤›ms›z, toplumsal kimli¤inin
fark›nda olmas›n› ifade etmektedir. ‹nsanlar benlik bilinciyle do¤mazlar ancak toplumsallaflma sürecinin ilk aflamalar›n›n bir sonucu olarak benlikleri hakk›nda bir
fark›ndal›k edinirler. Bu anlamda dilin ö¤renilmesi, çocu¤un kendi benli¤inin fark›na varma sürecinde çok önemli bir yer tutmaktad›r.
Mead’in benlik teorisine göre, birey kendi deneyimleri ve kendi yaflam› için bir
toplumsal nesne hâline geldi¤inde, benli¤i de davran›fllar› yoluyla oluflmaya bafllamaktad›r. Birey, davran›fllar› yoluyla belirli roller oynamaktad›r. Baflka bir deyiflle,
baflkalar›n›n kendisinden bekledi¤ini düflündü¤ü davran›fl biçimine göre eylemde
bulunmaktad›r (Tolan, 1983, s.48). Böylece benlik, bireyin davran›fllar›n›n temelini oluflturmaktad›r.
Mead’in insan zihninin nas›l çal›flt›¤›n› yorumlamas›, onun yaklafl›m›n›n oluflmas›nda temel bir öge olarak yer almaktad›r. Mead’e göre, bireyin sahip oldu¤u zihin, insana özgü, onu di¤er tüm canl›lardan ay›ran eflsiz, benzersiz bir özelliktir ve
insan›n eylemsel davran›fl› sahip oldu¤u zihne dayanmaktad›r. Benli¤in de sembolik düflünebilme yetene¤i sa¤layan zihin sayesinde olufltu¤u belirtilmektedir.
Mead’a göre bu zihinsel mekanizma insana baz› yetenekler sa¤lamaktad›r:
• Bilinçli olarak plan yapabilme ve davran›fllar›n› içinde bulundu¤u duruma
ya da kendisinin önceden belirlemifl oldu¤u amaçlara uygun bir flekilde
uyarlama yetene¤i sa¤lamaktad›r.
97
Benlik, bireyin toplumsal
süreç içerisinde di¤erlerinin
rollerini almas› ile
geliflmektedir.
98
Moderm Sosyoloji Tarihi
• Genifl çeflitlili¤e sahip semboller arac›l›¤›yla (Dil, bu sembollerden en önemlisi olarak kabul edilmektedir.) baflkalar› ile iletiflim kurabilme ve iletiflim sürecinde söylenenin alt›nda yatan ya da ima edilenin anlam›n› yorumlayabilme yetene¤i sa¤lamaktad›r.
• Öz bilince sahip olma, baflka bir deyiflle, sadece bireyin kendi duygular›n›n
ve düflüncelerinin, daha da önemlisi kendi varl›¤›n›n bilincinde olmas›n› de¤il, ayn› zamanda baflkalar›n›n da varl›¤›n›n, duygular›n›n fark›nda olmas›n›
sa¤lamaktad›r. Bununla birlikte zihin, bireyin baflkalar›n›n rolünü alabilme
ve baflkalar›n›n belirli bir hareket ya da durumu nas›l yorumlayabileceklerini tahmin edebilme, hatta baflkalar›na nas›l göründü¤ünü tasarlayabilme yetene¤ine sahip olmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu nedenle hepimizin bir benlik ve
bir de benlik imgesi bulunmaktad›r (Slattery, 1991, s. 192).
Mead’e göre bu kapasite, insana davran›fllar› ve çevresi üzerinde, belirli bir ölçüde kontrol sa¤lama gücü vermektedir. Bu nedenle Mead, insan davran›fllar›n›n içgüdülerle ya da d›flsal toplumsal güçler taraf›ndan önceden belirlenmifl olmad›¤›n›
ileri sürmektedir. Aksine, insanlar›n düflünebilen, bilinçli varl›klar olarak genifl çeflitlilik içinde amaçlar belirledi¤ini ve bu amaçlara ulaflmaya çal›flt›klar›n› ifade etmektedir. Bununla beraber insanlar›, belirli bir düzen ve toplumsal yap›lar üretmek için
birbiri ile etkileflime girebilme yetene¤ine sahip varl›klar olarak tan›mlamaktad›r.
Böylece insanl›k, zihin ve benlik arac›l›¤›yla, ak›l yürütme ve düflünme yetene¤ine sahip olmaktad›r. Mead’e göre, zihin ve benlik gündelik yaflam›n toplumsal
bir ürünüdür. Toplum, zihin ve benlik olmadan var olamaz. Toplumun en önemli
özelli¤i, toplumun üyelerinin baflka bir deyiflle bireylerin zihinlerinin ve benliklerinin olmas›n› ön koflul olarak gerektirmesidir. Mead, benli¤i ayr›nt›l› bir flekilde
incelemifl ve onun iki önemli ögesini çözümlemifltir: bu ögeler, benli¤in sembolik
iletiflim biçimleri gelifltirmesine yönelik olan düflünümsel (self-reflection) do¤as› ve
yetene¤idir. Ayr›ca benlik, “bireyin kendisi toplumsal bir yap›ya, toplumsal bir düzene ait” oldu¤u için, ancak toplumsal gruplar aç›s›ndan söz konusu olmaktad›r
(Mead, 1934 s.1-7 aktaran Swingewood, 1998, s.311).
Benli¤in toplumsal geliflimi ikili bir sürece dayanmaktad›r. Bunlar uzlaflma (negotiation) ve yorumlamad›r (interpretation). Bireyin özgür olarak kendi seçimlerini ya da k›smen kendini zorunlu hissetmesi sonucunda, kendisinin oluflturarak dâhil oldu¤u iliflkiler, görece esnek kurallar sa¤lamaktad›r. Bireyler de bu kurallar
konusunda baflkalar› ile uzlaflma içinde bulunmaktad›rlar (Livesey, 2009).
Bu ba¤lamda, uzlaflma düflüncesinin, genifl anlamda yorumlanmas› gerekmektedir. Çünkü birey birçok defa de¤ifltirilmesi imkâns›z olmasa da çok zor olan, kurallar› önceden oluflturulmufl iliflkilere girmektedir. Örne¤in, 6 yafl›nda okula bafllayan çocu¤un kendi seçimi söz konusu olmamaktad›r. Ö¤renci rolü büyük ölçüde belirlenmifltir. Ö¤retmenle olan iliflki de daha önce oluflturulmufl kurallar taraf›ndan belirlendi¤i için uzlaflmaya dayal› de¤ildir. Buna ra¤men, böyle bir ortamda bile iliflkiler uzlafl›labilir olmaktad›r. Ö¤renci, ö¤retmenlerden baz›lar› ile iyi, baz›lar› ile kötü iliflkiler gelifltirebilmektedir. Ayr›ca, çocu¤un ö¤rencilik rolünü nas›l
oynayaca¤›n› tercih etmesi de uzlaflmay› etkilemektedir. K›saca Mead’e göre, insanlar›n benlikleri do¤ufltan olmad›¤› için, her ne kadar herkesin benlik gelifltirebilmesini sa¤layan biyolojik ve genetik bir kapasitesi olsa da benlik toplumsal olarak oluflturulmakta ve gelifltirilmektedir (Livesey, 2009).
Ben (I) ve Beni/Bana (Me)
Etkileflimin yer ald›¤› toplumsal ba¤lam ve insan davran›fl› aras›nda bir iliflki bulunmaktad›r. Mead, bireyin bilinç ve düflünmeye sahip olmas›na ra¤men, nas›l davra-
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
naca¤›n›n seçiminin, bu davran›fl›n toplumsal ba¤lam› taraf›ndan belirlendi¤ini ileri sürmektedir. Mead’e göre bireyin davran›fllar› ve kendi varl›¤›n›n fark›nda olmas›, di¤er bir deyiflle benlik, birbirinden ayr›lamayan “ben” (I) ve “beni/bana” (me)
özelikleri içeren bir süreç taraf›ndan belirlenmektedir (Livesey, 2009).
Mead’in teorisinde benlik, hem bir özne hem de bir nesne olarak kabul edilmektedir. Benlik, bir taraftan düflünen ve eyleyen bir özne olarak “ben” (I) ve di¤er taraftan bireyin baflkalar› için var olan dünyada bir nesne olarak kendi benli¤inin fark›nda olmas› ile “beni/bana” (me) olarak ele al›nmaktad›r. Mead’in “ben”
kavram›, hem biyolojik hem de toplumsal bir içerik tafl›maktad›r. Bu kavram, organik dürtüler ile toplumsal deneyimin bir sentezini oluflturmaktad›r. Bu nedenle
“ben” ve “beni/bana” birbirinden kolayca ayr›lmalar› mümkün olmamaktad›r (Swingewood, 1998, s.312).
“Ben” ve “beni/bana” Mead’in benlik kavram›n›n paralel parçalar›d›r. Bunlar bireyin analitik olarak ay›rt edilebilir iki aflamas›n› içeren zorunlu bir süreç olarak
görülmektedir (Meltzer, 1995, s.43).
“Ben”, bireyin bir bütün olarak kendisi hakk›ndaki düflüncesine dayanmaktad›r. Di¤erlerinin davran›fl ve tutumlar›na “ben” olarak karfl›l›k vermektedir. Ayn›
zamanda birey, benlik kavram›n› di¤erlerinin kendisi ile etkilefliminden ve onun
bu etkileflimleri yorumlama biçiminden yola ç›karak infla etmektedir. Bu durum bireyin kendi davran›fl› üzerinde etkili olabilmektedir. Örne¤in, kifli kurdu¤u benlik
kavram› temelinde kendini korkak görüyorsa, tehlikeli bir durumda cesurca hareket etmesi ihtimal dâhilinde de¤ildir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). “Ben”
bireyin davran›fllar›n› teflvik edici bir e¤ilime sahiptir.
“Beni/Bana”, herhangi bir anda ya da durumda, di¤er insanlar›n bireyden nas›l davranmas›n› bekledi¤inin fark›nda olmas› ile oluflmaktad›r. Baflka bir deyiflle,
bireyin kendisini belirli bir toplumsal rolde tan›mlamas›d›r. Örne¤in, birey kendini iyi bir anne veya baba ya da iyi bir arkadafl olarak görebilir. “Beni/bana” bireyin toplumsal iliflkilerinde di¤erlerini ifade etmektedir. Böylece grubun örgütlenmifl tan›mlamalar ve tutumlar›n›, yayg›n olarak benimsenen anlay›fl ve beklentilerini ya da anlamlar› kapsamaktad›r.
Örne¤in, bir kifli kazayla elini yakt›¤›nda, benli¤in “ben” durumu, hissedilen
ac›ya karfl› tepki yoluyla ifade edilmektedir. Fakat benli¤in “beni/bana” durumu,
belirli bir biçimde hissedilen ac›ya karfl› tepkinin seçimini belirlemektedir. Bu nedenle bireyin tepkisi flu ögelerle belirlenmifl olmaktad›r:
1. Kim oldu¤u (yafl, cinsiyet gibi faktörler)
2. Nerede oldu¤u (evde, d›flar›da, vb.)
3. Kiminle oldu¤u (aile, arkadafllar, tan›mad›¤› insanlar, yaln›z vb.)
Bu anlamda, e¤er küçük bir çocuksa elini yakt›¤› zaman tepkisi a¤lamak olabilir. E¤er genç biri erkek ise a¤laman›n toplumsal olarak kabul edilmeyece¤ini düflünebilir ve onun yerine sesli bir flekilde küfretmeyi seçebilir. Kiflinin bu durumda
küfretmesi, kendi bafl›na evde ya da küfretmesini kabul eden biriyle birlikte ise uygun görülebilir. Fakat iflinin bir parças› olarak bulundu¤u bir yabanc›n›n yan›nda
küfretmesi, kabul edilemez bir durum hâline gelir. Benzer bir durum olarak arkadafl grubunda olan kifli, elini yakt›¤›nda, bu kazaya yönelik tepkisi gülmek ve ac›y› e¤lenceli hâle getirmek olabilir. Fakat kifli elini yakan çocu¤un anne ya da babas› ise gülmek uygun bir tepki olarak görülmez (Livesey, 2009)
Görüldü¤ü gibi, elin yanmas› eylemine karfl› olas› tepkilerin listesi çok ve çeflitlidir. Bu tepkilerden her biri, kim oldu¤umuza, eylemin yer ald›¤› toplumsal ba¤lama dayanmaktad›r. Nas›l tepki verdi¤imiz, bizim hakk›m›zda insanlara bir fleyler
anlatmaktad›r.
99
100
Moderm Sosyoloji Tarihi
Genellefltirilmifl öteki,
toplumsal grubun
tutumlar›n›n
içsellefltirilmesini ifade
etmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K D ‹‹ KTK A T P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
2
Her eylem “ben” biçiminde bafllamakta ve genellikle “beni/bana” biçiminde
son bulmaktad›r. “Ben” di¤erlerinin (“beni/bana”), beklentileri veya tan›mlamalar›n›n kontrolü alt›nda geliflen eylemlerin bafllang›c›n› temsil etmektedir. Böylece
“ben”, eylemi teflvik edici bir destek verirken, “beni/bana”, eyleme yön vermektedir. Bu nedenle, insan davran›fl› “ben” taraf›ndan eylemlerin bafllamas›n›n ve “beni/bana” taraf›ndan eylemlerin rehberli¤inin sürekli bir dizisi olarak izlenebilmektedir. Eylem, bu karfl›l›kl› etkileflimin sonucu olarak meydana gelmektedir. “Ben”
potansiyel olarak yeni, yarat›lan etkinlikler önermekte, düzenleyici olan “beni/bana” ise bireyi amaca yönelik etkinlik ile gelenek ve kurallara uygun davran›fllara
yönlendirmektedir. Böylece birey ve toplum aras›nda iliflkinin karfl›l›kl› ba¤lay›c›
olmas›n›n anlafl›lma sürecinde temel sa¤lanm›fl olmaktad›r (Meltzer, 1995, s.43-44).
Benlik ancak kendisi ve toplumun di¤er benlikleriyle etkileflime girdi¤inde var
olmaktad›r: Benlik, “ait oldu¤u grubun tutumunu tak›nma yetene¤iyle” ortaya ç›kmakta ve grubun toplumsal al›flkanl›klar›n›, toplulu¤un ortak tutumlar›n› özümsemektedir (Mead, 1934, s.33-34 aktaran Swingewood, 1998, s.313). Birey, baflkalar›n›n kendisine karfl› tutumlar›n› dikkate alarak ayn› zamanda, toplumsal süreci, bireysel deneyimle bütünlefltirmeye çal›flmaktad›r. Benlik, bu “genellefltirilmifl öteki”
taraf›ndan bir birlik hâlinde örgütlenmifltir.
“Genellefltirilmifl öteki” (generalized other), bireyin psikolojisinin önemli bir
unsurudur. Çocu¤un içinde yetiflti¤i toplulu¤a iliflkin ve bu topluluk içinde paylafl›lan tutumlar›n her bireyin kiflili¤inin bir parças›n› oluflturdu¤u standart bak›fl aç›s›n› göstermektedir (Cuff vd., 1998, s.130).
Benlik, bireyin genellefltirilmifl öteki, baflka bir deyiflle daha genifl toplulu¤un
toplumsal al›flkanl›klar›n›n içsellefltirilmesi olarak tan›mlanmaktad›r. Genellefltirilmifl öteki, “ben”in ya da kendinden benli¤in (self) ve “beni/bana” ya da bireyin
toplumsal yönünün diyalektik bir ürünü olarak kabul edilmektedir. Böylece her
bireyin benli¤ini, biyolojik ve psikolojik “ben” ile sosyolojik bir “beni/bana”n›n
birleflimi oluflturmaktad›r (Poloma, 1993, s.223).
G. H. Mead’in
benlik
teorisi, hangi toplumsal ve tarihsel koflullarda ortaya ç›km›flt›r?
SIRA
S‹ZDE
Benli¤in Oluflum Aflamalar›
D Ü fi Ü N Ebir
L ‹ Mbenlik sahibi de¤ildir. Benlik, çocukluk dönemi süresince ö¤‹nsan, do¤ufltan
renilmektedir. Mead, çocu¤un benlik oluflum ve geliflim süreçlerini üç genel aflama ile tan›mlamaktad›r.
Bu aflamalar› flu flekilde aç›klamaktad›r:
S O R U
1. Haz›rl›k Aflamas› (Preparatory Stage):
Bu aflamada
davran›fl›n› de¤erlendirme yetene¤ine sahip olmayan beD ‹ K K kendi
AT
SIRA S‹ZDE
bek, anlams›z taklitler yapar. Örne¤in okuma-yazma bilmedi¤i hâlde gazete okur
gibi yapabilir. Çocuk, bu anlams›z taklitleri, di¤erlerinin ilgisini çekmek amac›yla
SIRA S‹ZDE
yapmaktad›r.
gelen tepkilere göre, hareketlerini de¤ifltirebilmektedir. Bu
D Ü fi ÜOnlardan
NEL‹M
gibi taklitler ayn› zamanda çocu¤un çevresindekiler gibi hareket etmeye bafllad›¤›n› göstermektedir.
Baflka bir deyiflle, çocuk di¤erlerinin yerine kendini koyarak
AMAÇLARIMIZ
S O R U
onlar›n rollerini almaya bafllamaktad›r (Meltzer, 1995, s.42).
N N
Benli¤in oluflumunda
KD ‹‹ K TK AAT P “haz›rl›k aflamas›” Mead taraf›ndan aç›kça adland›r›lmam›fl olmas›na ra¤men çeflitli yaz›lar›ndan ç›kar›labilmektedir (Meltzer, 1995, s.42).
N N
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
2. Oyun Aflamas› (Play Stage):
Bu aflama çocu¤un, bir di¤erinin rolünü alma becerisinin geliflimine izin veren
önemli bir süreçtir (Meltzer vd, 1975, s.40). Çocuk, bireysel rolleri içsellefltirilmektedir. Örne¤in çocuklar, anne, ö¤retmen, postac› ya da floför rolünü oynayabilirler.
Bu gibi oyunlar› oynaman›n en önemli yönü, çocu¤un anne ya da ö¤retmen gibi
rollerde kendisi ve oynad›¤› rol aras›nda bir farkl›l›k oldu¤unun fark›na varmas›d›r. Oyun aflamas›nda çocuk, yaln›zd›r ve kendi davran›fl›n›n fark›ndad›r. Çocuk
kendi kendine karfl›l›kl› hareket etme durumunda yer almaktad›r. ‹lk önce eylemleri kendine yöneltir, sonra di¤erlerinin rollerini almaya bafllar. Bu aflamada çocu¤un rolleri düzenlemesi dura¤an de¤ildir, de¤iflmektedir. Çocuk, bir rolden di¤erine tutars›z bir biçimde geçebilmektedir. Kendisine ait birkaç nesne oluflturarak ve
rollere ba¤l› kalarak kendi kendine hareket edebilmektedir. Böylece benlik düflüncesi, çocu¤un di¤erinin rolünü almas›yla geliflmektedir (Haralambos ve Holborn,
1995, s.892: Meltzer, 1995, s.42-43).
3. Birlikte Oyun Aflamas› (Game Stage):
Bu aflama, benli¤in gelifliminin ileri aflamas›d›r. Benlik, kiflilerin di¤erlerinin rollerini almay› ö¤renmesi ya da oynamaktan çok, onlara kat›lmas› ile geliflmektedir.
Çocuk bir oyuna kat›ld›¤› zaman, oyuna kat›lan baflkalar›n›n rollerini de düflünmek zorunda kal›r. Kendisini birden fazla rolü ayn› anda almas› gereken bir durumda bulur. Birden fazla insan›n beklentilerine ayn› anda karfl›l›k vermek zorundad›r. Futbol oyunu bu durumu aç›klamak için iyi bir örnektir. Bir futbol oyununda
her oyuncu, bir di¤er oyuncunun beklentilerini ve amaçlar›n› tasarlar. Ayn› zamanda çocuk kendini, oyuna kat›lan di¤erlerinin bak›fl aç›s›yla görmeye bafllamaktad›r.
Böylece, di¤er oyuncularla kendi iliflkisinin fark›na varmaktad›r. Bu gibi durumlarda, çocuk özel roller yerine, bireylerin gruptaki rollerini almak zorunda kalmaktad›r. Bu durum, çocu¤un baflkas›n›n davran›fl›n› görmesi ile oluflan genellefltirilmifl
bir roldür. Bu genellefltirilmifl öteki, daha sonra grubun yayg›n bak›fl noktas›n›n
bütününü temsil etmektedir. Bu model ayn› zamanda bireyin yaflam› içerisinde de
geçerli olmaktad›r (Meltzer, 1995, s.43). Birey kendi rolünü ve çevresindeki di¤er
bireylerin rolünü bilerek yaflam içinde yer almaktad›r. Örne¤in bir aileyi oluflturan
bireyler; anne, baba, çocuklar, oynad›klar› rollerin fark›ndad›rlar ya da ayn› ifl yerinde çal›flanlar; müdür, sekreter, rollerini karfl›l›kl› olarak oynamaktad›rlar.
Birlikte oyun ve oyun aras›nda temel bir fark bulunmaktad›r: Birlikte oyunda
çocuk, oyuna dâhil edilen di¤erlerinin tutumuna sahip olmak zorundad›r. Kat›l›mc›n›n varsayd›¤› di¤er oyuncular›n tutumlar› bir birim içinde örgütlenmekte ve bireyin davran›fl›n› bu örgütlenme kontrol etmektedir. Çocu¤un kendi eylemlerinden her biri, oyunu oynayan di¤erlerinin eylemlerini varsaymas› taraf›ndan belirlenmektedir. Çocu¤un ne yapt›¤›, tak›mda bulunan bir di¤eri taraf›ndan kontrol
edilmektedir. Böylece ayn› süreç içerisinde, dâhil olanlar›n tutumlar›n›n örgütlenmesi olan “öteki” meydana gelmektedir (Coser, 1977: 336).
Oyun ve birlikte oyun aras›ndaki fark, (a) kat›l›mc›lar›n say›s› ve (b) kurallar›n
olup olmamas›na ba¤l› olarak belirlenmektedir. Oyun, herhangi bir kural koymayan bir çocuk taraf›ndan oynanmaktad›r. Birlikte oyun ise belirlenmifl kurallara sahip olmas› ve oyuncu say›s› ile oyundan farkl›d›r. ‹ki kiflilik birlikte oyun, sadece
basit olarak rol almay› gerektirmektedir. Daha fazla say›da çocu¤un birlikte oynad›¤› oyun, “genellefltirilmifl öteki”nin rolünü almay› gerektirmektedir. Bu durum,
her oyuncunun, kendisine ve di¤erlerine karfl›, her bir oyuncunun davran›fl›n›n bir
fikrine sahip olmas› anlam›na gelmektedir. Birlikte oyunu yöneten kurallar›n yard›m›yla çocuk, di¤er oyuncular›n hepsinin yerini almak ve onlar›n tepkilerini be-
101
102
Moderm Sosyoloji Tarihi
lirlemek için beceri gelifltirmektedir (Coser, 1977: 337). Bu kurallar, özel bir tutum
olarak görülen tepkilerden oluflan bir bütündür.
Mead, çocu¤un olgunlaflma sürecindeki son aflaman›n, bireyin bütün toplumun
tutumunu temsil eden “genellefltirilmifl öteki”nin rolünü ald›¤› zaman ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir.
Birlikte oyun aflamas›nda, kendi özel rolünü de¤erlendirmek için çocuk kendini di¤erlerinin yerine koyarak onlar›n rollerini almaktad›r. Bunu yaparken kendisini di¤er oyuncular›n kolektif bak›fl aç›s› arac›l›¤›yla görmektedir. Baflka bir deyiflle kendisini, Mead’in kavram› ile “genellefltirilmifl öteki”in bak›fl aç›s›ndan görmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). Çocuk oyunda kolektif bir rol üstlenmektedir ve örgütlenmifl grup, “genellefltirilmifl öteki” olmaktad›r. Bu genellefltirilmifl öteki için aile, e¤itim, sendika gibi gruplar örnek olarak gösterilebilir.
Mead’e göre, aile ya da devlet gibi kurumlar, özel toplumsal rollerin onlara
yüklenmesi ile bir mevcudiyete sahip olmaktad›rlar. Böylece ‘aile’ kurumu anne,
baba, evlat, kardefl toplumsal rollerinden meydana gelmektedir. Mead, bir toplumun sahip oldu¤u kültürün özel toplumsal roller için uygun davran›fl biçimlerini
önerdi¤ini kabul etmektedir. ‹nsanlar özel bir rol içerisinde, beklenen davran›flla
ve kiflinin benlik kavram› ile uygun olan yollarda hareket etmeye yönelmektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995, s.893).
Kültür, bireyin eylemini önceden belirlememektedir. Bir bireyin yaflam›nda,
çok bilinen ve tekrarlanan, h›zla ve düflünmeye gerek kalmadan kolayca tan›mlanan bir durumda bile, eylem do¤açlama unsuruna sahip olmaktad›r. Çünkü mevcut bir durum hiçbir zaman daha önceden karfl›lafl›lan durumlarla birebir ayn› olmamaktad›r (Cuff vd., 1998, s.135).
Kültürün ve toplumsal rollerin varl›¤›, insan davran›fl›n› bir dereceye kadar flekillendirse de Mead, insanlar›n hâlen nas›l davranacaklar› konusunda önemli seçimlere sahip oldu¤unu belirtmektedir. Bu durumun baz› nedenleri flu flekilde ifade edilebilir: Ço¤u kültürel beklenti özgün olarak görülmemektedir. Toplum, örne¤in, insanlar›n k›yafet giymesini ister fakat genellikle giyilen k›yafetlerde önemli bir serbestlik görülmektedir. Bunun yan› s›ra, bireyler, girdi¤i rollerde önemli seçimlere sahiptirler. Örne¤in, yapt›klar› iflte seçimleri bulunmaktad›r. Ayr›ca baz›
toplumsal roller, davran›fl›n farkl›l›¤›n› cesaretlendirmektedir. Örnek olarak moda
tasar›mc›lar›, yeni tasar›mlar gelifltirmeleri için cesaretlendirilmektedirler. Bir baflka
neden, toplumun her fleyi kapsayan bir kültüre sahip bulunmamas› olabilmektedir. Toplumda alt kültürler var olmaktad›r ve insanlar bu kültürleri onlara kat›lma
amac›yla seçebilmektedirler. Ço¤u kültürel anlamlar gereksinimlerden daha çok,
olanaklar göstermektedirler. Böylece insanlar›n önerileni yapma zorunlulu¤u bulunmamaktad›r. Bir di¤er neden, zaman zaman toplumsal role göre hareket etmek
mümkün olmamaktad›r. Örne¤in, ebeveynler kendilerinin çocuklar› ile yeterince
ilgilenmediklerini düflünebilirler. Bu durumlarda yeni ve yarat›c› davran›fllara ihtiyaç duyulmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995, s.893). Bu nedenle, toplumsal
roller sabit ve de¤iflmez olarak kabul edilmemektedirler. Toplumsal roller devaml› etkileflim yönünde de¤iflmektedirler. ‹nsanlar›n kendi durumlar›n› tan›mlama ya
da yorumlama biçimleri onlar›n kültürleri ile ba¤lant›l› olmaktad›r. Ancak bu kültürün, bireyin karfl›laflabilece¤i tüm olas› durumlar› ve özel bir durumu tüm ayr›nt›lar›yla belirlemesini beklemek mümkün olmamaktad›r. Bu durum sonucunda,
toplumsal aktörün yorumlama çabalar›n›n kültürün sunduklar›n›n ötesine geçmek
zorunda oldu¤u görülmektedir (Cuff vd., 1998, s.134).
103
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
HERBERT BLUMER
N
A M A Ç
H. Blumer’in sembolik etkileflimcili¤e katk›s›n› de¤erlendirebilmek.
5
Resim 4.2
Resim 4.2 Herbert Blumer (1900 - 1987)
St.Louis, Missouri’de do¤du. Missouri Üniversitesinde
ö¤renim gördü. Daha sonra Chicago Üniversitesinde
G. Herbert Mead ile birlikte çal›flt›. Bir dönem bu üniversitede çal›flt›ktan sonra California Üniversitesine
geçti. Önemli eserleri aras›nda Sembolik Etkileflimcilik:
Perspektif ve Yöntem (1969) yer almaktad›r.
Blumer, Mead ile birlikte sembolik etkileflimci yaklafl›m›n önemli isimlerinden olmufltur. Bu yaklafl›m do¤rultusunda Blumer’›n çal›flmalar›n› anlamak için, onun
düflüncesini etkileyen ba¤lant›lar üzerinde durmak gerekmektedir.
Blumer’›n düflüncesinin bir kayna¤›n›, onun ö¤retmeni olan G. H. Mead’e karfl› aç›kça duydu¤u hayranl›k oluflturmaktad›r. Blumer, Mead’in bir ö¤rencisi olarak
derslerine devam etmifl, ölümünden sonra eserlerinin yay›nlanmas›nda yard›mda
bulunmufltur (Plummer, 2008, s.108). Bunun yan›nda Blumer, Mead’in teorileriyle
yak›ndan iliflkili bir sosyoloji anlay›fl› çerçevesinde onun düflüncelerini sistematik
olarak gelifltirmifltir. Bu nedenle çal›flmalar›nda a¤›rl›kl› olarak Mead’in etkisi görülmektedir. Ayr›ca Mead’in ölümünden sonra Blumer, onun sosyolojik çal›flmalar›n›n en önemli takipçisi olarak kabul edilmektedir.
Blumer’›n düflüncesinin bir di¤er kayna¤›, daha genel anlamda sosyolojinin
Chicago Okulu’nun bir parças› olmas› ile ilgili görülmektedir. Chicago Üniversitesi 20. yüzy›l›n erken döneminde sosyolojik merkezlerden en önemlisi olarak kabul
edilmektedir. Bu okulun esas ilgisi, toplumsal dünyalar›n bir mozai¤i olarak kenti
SIRA S‹ZDE
çal›flmak, kütüphaneden ç›karak kentte gerçek bir araflt›rma yapmak ve toplumsal
dünyan›n bu kavramsal ve teorik olarak temellenen bak›fl›n› infla etmek olmufltur
(Plummer, 2008, s.108). Blumer’›n çal›flmalar›n›n, Chicago Üniversitesi’nin
D Ü fi Ü N E L ‹ M entelekSIRA S‹ZDE
tüel gelene¤i ile yak›ndan ba¤lant›l› oldu¤u bilinmektedir.
Bu anlamda, Mead’in felsefi düflüncesi ve Chicago Okulu’nun ampirik çal›flma
S O R U
ilkesinin, Blumer’›n çal›flmalar› üzerinde önemli etkiler b›rakt›¤›
D Ü figörülmektedir.
ÜNEL‹M
“Sembolik Etkileflim” kavram›n› ilk kez Blumer kullanm›flt›r.
N N
N N
D ‹ K K A T adl› kitab›
Blumer’›n en önemli eseri, 1969 y›l›nda yay›nlanan Sembolik Etkileflimcilik
olmufltur.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
S O R U
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D‹KKAT
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Blumer’›n yaklaflm›na göre sembolik etkileflimcilik, üç temel önermeye dayanmaktad›r. Blumer bu önermeleri flu flekilde aç›klamaktad›r:
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
1. ‹nsanlar nesne ve olaylara karfl›, onlar›n kendilerine
ifade etti¤i anlamlara göre hareket etmektedirler. ‹nsan, toplumsal güçler gibi d›flsal
uyaranlara ya da organik dürtüler gibi içsel uyaranlara karfl› basitçe tepki
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N
T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
104
Moderm Sosyoloji Tarihi
vermemekte, bunun yerine nesnelere ve olaylara verilen anlamlar temelinde hareket etmektedir. Sembolik etkileflimcilik bu nedenle, toplumsal ve biyolojik determinizmi reddetmektedir.
2. Anlamlar, insanlar›n birbirleriyle olan etkilefliminden ortaya ç›kmaktad›r. Anlamlar, bafllang›çta bulunarak gelecek eylemi flekillendirmemekte ancak insanlar›n birbirleriyle etkileflim sürecinde ortaya ç›kmaktad›r.
Anlamlar›n, sabit ve önceden oluflumundan çok, etkileflim durumlar›nda bir
dereceye kadar yarat›ld›¤›, belirlendi¤i, gelifltirildi¤i ve de¤ifltirildi¤i kabul
edilmektedir. Etkileflim sürecinde, eylemler birbirlerine t›pat›p benzer olarak önceden belirlenmifl normlar› izlememekte ya da kurulan rolleri mekanik olarak eyleme koymamaktad›r.
3. Anlamlar yorumlay›c› bir süreç içerisinde de¤iflime u¤ramaktad›r.
Anlamlar, etkileflim ba¤lam› içinde toplumsal aktörler taraf›ndan kullan›lan
yorumlay›c› bir izle¤in sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Di¤erinin rolünün
al›nmas›yla toplumsal aktörler, anlamlar› ve di¤erlerinin amaçlar›n› yorumlamaktad›rlar. Kendi etkileflim mekanizmas› arac›l›¤›yla bireyler, durumun
tan›mlar›n› belirlemekte ya da de¤ifltirmektedirler. Eylemin alternatif yönlerini uzun uzad›ya ifade etmekte ve onlar›n olas› sonuçlar›n› düflünmektedirler. Böylece eyleme rehberlik eden anlamlar, etkileflim ba¤lam›nda bir dizi
karmafl›k yorumlay›c› izlekten geçerek ortaya ç›kmaktad›r (Haralambos ve
Holborn, 1995, s.894).
Bir nesne, bireye anlam ifade eden bir özelli¤e sahip de¤ildir. ‹nsanlar taraf›ndan, nesne ve olaylara anlam yüklenmektedir. Bu ba¤lamda, örnek olarak bir y›lana nas›l anlam yüklendi¤i ele alal›m. Baz› insanlar için y›lan, korkulan ve i¤renç
olarak görülen sürüngen bir hayvand›r. Do¤a bilimciler için ise y›lan, do¤an›n dengesini koruyan ve onun bir parças› olan bir hayvan olarak kabul edilmektedir. Bu
y›lana yüklenen farkl› anlamlar, insanlar›n birbirleriyle girdi¤i etkileflim sonucunda
ortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenle nesneler, do¤rudan de¤il, onlara yüklenen anlamlarla tan›nmaktad›r. Blumer’a göre, bir nesnenin kifliye ifade etti¤i anlam, di¤er kiflilerin o nesne ile iliflkili olarak kendisine davranma biçimi arac›l›¤›yla oluflmaktad›r (Blumer, 1969: 4-5 aktaran Poloma, 1993, s.225). Bu davran›fllar, o kiflide nesnenin tan›m›n› oluflturma ifllevi görmektedir. Bu yaklafl›m do¤rultusunda, çocuklar›n, bu nesnelere yüklenen anlam› ö¤rendikleri ve anne, baban›n ya da arkadafllar›n›n davran›fllar›na göre bunu ya devam ettirdikleri ya da reddettikleri görülmektedir. Ebeveynin ya da arkadafllar›n›n davran›fl› teflvik edici bir flekilde olursa çocuk bu davran›fl›n› sürdürmektedir. Fakat onlar taraf›ndan bu davran›fl onaylanmaz
ise çocu¤un davran›fl›n› ve ayn› zamanda nesneye yükledi¤i anlam› de¤ifltirebilece¤i belirtilmektedir (Poloma, 1993, s.224-225).
Blumer’›n çal›flmalar› ifllevselci yaklafl›m›n etkili oldu¤u dönemde gerçekleflmifltir. ‹fllevselci yaklafl›m, bireyden çok toplumsal grubu, öznelden çok nesnel
gerçekli¤i vurgulamaktad›r. Blumer soyut iliflkiler çerçevesinde, makro veya büyük
boyutlu (grand) teorilerin karfl›s›nda yer almaktad›r (Plummer, 2008, s.111). Sembolik etkileflimcilik aç›s›ndan bak›ld›¤›nda toplum, yaflant›lar›n› sürdüren insanlardan oluflmaktad›r. Toplum, birçok bireyin eylemleri ve etkileflimleri içinde ve onlar arac›l›¤›yla üretilen büyük ölçekli bir yap›d›r. Bu yüzden, toplumu ‘ifllevsel’ düzenlemelerle karfl›lanabilecek kendi özel ihtiyaçlar› olan, kendine yeten bir varl›k
olarak görmek için hiçbir temel bulunmamaktad›r (Cuff vd., 1998, s.132).
Blumer’›n etkileflimci bak›fl aç›s›, sosyolojide önemli bir a¤›rl›¤a sahip olan pozitivist, yap›salc› ve sistem yaklafl›mlar› taraf›ndan sunulan görüfllere karfl› bir du-
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
105
rufl sergilemektedir. Toplum, sürekli olarak bir kiflinin di¤eri ile karfl›l›kl› durumunu ayarlayan ve devaml› olarak bu durumu yorumlayan toplumsal aktörleri içermektedir. Blumer’a göre toplumun, toplumsal aktör arac›l›¤›yla süren bir etkileflim
süreci olarak görülmesi gerekmektedir. Bunun tersine, sosyolojide ana ak›mlar,
özellikle ifllevselcilik, toplumsal eylemi toplumsal sistemin s›n›rlamalar›na yönelik
mekanik bir tepki olarak tan›mlama e¤ilimi göstermektedir. Ayr›ca eylemi, bireyler
arac›l›¤›yla ve onlar üzerinde rol oynayan faktörlerin bir ürünü olarak ele almaktad›rlar. Bununla birlikte, insanlar›n eylemlerinin toplumsal sistemin ihtiyaçlar› ve bu
sistemin bir parças›n› oluflturan de¤erler, roller ve normlar taraf›ndan flekillendi¤ini ileri sürmektedirler. Blumer bu bak›fl aç›s›n› reddetmektedir. ‹fllevselci yaklafl›m›n, insanlar›n kendi toplumsal dünyalar›n› aktif olarak yaratt›klar›n› göz ard› etti¤ini ve onlar›, d›flsal s›n›rlamalara pasif olarak tepki verenler olarak resmetti¤ini
vurgulamaktad›r. Bu nedenle Blumer bu görüflün, toplumda bir yorumlama süreci
arac›l›¤›yla yap›land›r›lan bireylerin toplumsal eylemlerini görme konusunda baflar›s›z oldu¤unu belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.894).
Blumer, ifllevselcilerin ihmal etti¤i öznel anlam üzerinde durmufl, toplumu
özerk bir yap› olarak ele almak yerine, sembolik bir etkileflim olarak ele alm›flt›r.
Bu ba¤lamda Blumer toplumun, insanlar üzerinde etkili olan birtak›m güçlerin
kayna¤› olarak ele al›nmas›n› elefltirmekte ve toplumun, eylemde bulunan insanlar olarak görülmesi gerekti¤ini vurgulamaktad›r (Poloma, 1993, s.234-235). Böylece toplumsal yaflam da insanlar›n eylemlerinden oluflmaktad›r. Baflka bir deyiflle,
Blumer’a göre toplum, insan eylemlerinin bir belirleyicisi olarak de¤il, toplumsal
eylemin yer ald›¤› bir çerçeve olarak görülmektedir.
Blumer gelifltirdi¤i bak›fl aç›s› ile bir yandan toplumsal yaflam›n önemsiz ve her
yönüyle yan›lt›c› incelemelere ve ölçümlere indirgenmesine karfl› durmufl, di¤er
yandan kültür, yap› ve endüstrileflme gibi soyut ve somutlaflt›r›lan kavramlar›n,
toplumsal yaflam›n üzerine ilave edilmesini sorgulam›flt›r. Blumer sosyolojik yaklafl›mlar›n ço¤unun, yaflanan hayatlar› süreç içerisine dâhil etmediklerini ve onun
yerine yap›lar ve de¤iflkenlerden, söylem ve ileri yöntemlere kadar, çözümlemenin
daha büyük flemalar›na yöneldiklerini belirtmektedir. Blumer, toplumsal örgütlenme, iktidar, tarih ve ekonominin önemini görmüfl, çal›flmalar›nda bu alanlar› inkâr
etmedi¤ini ve minimize hâle getirmedi¤ini göstermifltir. Fakat Blumer’›n as›l ilgisi,
dünyadaki gerçek fleyler hakk›nda olmas› gereken teorilere ve gözlemlere yönelik
olmufltur (Plummer, 2008, s.106-107).
Blumer’›n daha önce belirtilen üç önermeye dayal› olarak aç›klad›¤› sembolik
etkileflimci yaklafl›m›, bu önermelerin yan›nda baz› temel düflünceleri içermektedir. Bu düflünceleri flu flekilde s›ralamak mümkündür:
• Toplum, etkileflim hâlindeki insanlardan oluflmaktad›r. Kolektif eylem arac›l›¤›yla bir araya gelen bu faaliyetler, örgütleri ve toplumsal yap›y› biçimlendirmektedir.
• Etkileflim, baflka insanlar›n faaliyetlerine karfl›l›k olarak verilen tepkilerden
oluflmaktad›r. Sembolik olmayan etkileflimler, basit uyarana tepki sürecini
içermektedir. Bo¤aza bir fley tak›ld›¤›nda öksürmek, buna bir örnek oluflturmaktad›r. Sembolik etkileflim, eylemin yorumlanmas›n› kapsamaktad›r. Kifli,
kendisini fark etmeyen birinin yan›nda öksürerek tepki gösteriyorsa öksürmek, dikkat çekme anlam›n› tafl›yan bir sembol hâline gelmektedir. Bu ba¤lamda dil, en yayg›n ve en önemli semboldür.
Kolektif eylem, bireylerin
eylemlerinin birbiriyle iliflkili
hâle getirilerek uyum
sa¤lamas›n› ifade
etmektedir.
106
Moderm Sosyoloji Tarihi
• Nesneler, kendilerinde bir anlam› içsel olarak tafl›mamaktad›r. Anlam, sembolik etkileflimin bir ürünü olarak ortaya ç›kmaktad›r. Blumer bir nesneyi,
“at›fta bulunulan herhangi bir fley” olarak tan›mlamaktad›r. Nesneler dünyas›, karfl›l›kl› etkileflim yoluyla, “yarat›lm›fl, onaylanm›fl, dönüfltürülmüfl ve bir
kenara b›rak›lm›fllard›r” (Blumer, 1969 aktaran Poloma, 1993, s. 229). Nesneler, üç genifl kategoride ele al›nmaktad›r: a) masa, tarla, ev gibi fiziksel
nesneler, b) kardefl, arkadafl, müdür, hemflire gibi toplumsal nesneler, c) de¤erler, inançlar ve haklar gibi soyut nesneler. Farkl› kültürlerin bak›fl aç›lar›yla de¤erlendirildi¤inde, anlamlar› oldu¤u gibi kabul edilen fiziksel nesnelerin bile anlamlar›n›n, toplumsal bir kökene dayand›¤› görülmektedir (Poloma, 1993, s. 229).
• ‹nsanlar, kendileri d›fl›ndaki nesneleri tan›man›n yan› s›ra, kendilerini de
nesne olarak görebilme yetene¤ine sahiptirler. Örne¤in genç bir kad›n kendini bir ö¤retmen, bir efl ve anne olarak görebilmektedir. Bireyin kendisinin
bu görüntüsü, bütün di¤er nesneler için oldu¤u gibi, sembolik etkileflim süreci içerisinde oluflmaktad›r.
• Kolektif eylem, grup üyeleri taraf›ndan, eylemlerinin birbirleri ile iliflkili hale getirilerek, uyum içinde olmalar›n›n sa¤lanmas› anlam›na gelmektedir.
Kolektif eylem, Blumer taraf›ndan, “farkl› kiflilerce sergilenen farkl› eylemlerin toplumsal örgütlenifli” olarak tan›mlanmaktad›r (Blumer, 1969: 17 aktaran Poloma, 1993, s.230).
Kolektif Eylem
Blumer’›n amac›, sosyolojinin de¤erini art›rmak ve bunu yapabilmek için, elefltirel
bir görüfl noktas›n›n kabul edilmesini sa¤lamak olmufltur. Blumer’a göre, sosyoloji için uygun tutum, insan›n grup hayat›na ve eylem arac›l›¤›yla kolektif davran›fl›na yak›ndan ve dikkatlice bakmakt›r. “Eylem”, insan toplumunun ampirik olarak
çözümlenmesini gösteren herhangi bir flema için bafllang›ç noktas› olarak ele al›nmal›d›r. Blumer’›n çal›flmas› kolektif eylem fikri etraf›nda örgütlenmifltir. Bu düflünce, her insan›n eyleminin, di¤erlerinin yapt›klar› ›fl›¤›nda sürekli yeniden düzenlenmesi, ayarlanmas› sonucunda oluflan eylemleri içermektedir. Böylece her bireyin
eylem çizgisi, di¤erlerinin eylemlerine uymaktad›r (Plummer, 2008, s.108-109).
Blumer, Mead’in vurgulad›¤› kolektif eylem kavram›n› gelifltirmifltir. Mead’e göre, bireylerin di¤erlerinin rollerini alarak, kendilerini di¤erlerinin bak›fl aç›s›yla
gözlemlemesi, toplumda kolektif eylem için temel sa¤lamaktad›r. Bireyler, kendilerinden beklenilen davran›fllar›n fark›na varmaktad›r ve buna göre eylemlerini de¤ifltirmeye yönelmektedir. Böylece bireyler, toplumun genel tutumlar›n›n bilincinde olarak, kendilerini yarg›lamakta ve de¤erlendirmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892).
Kolektif eyleme kat›lan bireyler, toplumsal yap›y› oluflturmaktad›rlar. Aile ya da
flirket gibi bir kurum, kolektif eylemde bulunulan bir birliktelik olarak ele al›nmaktad›r. Fakat bu kurumlar sabit ve dura¤an olarak görülmemektedir. Biçimlerin çok
iyi infla edildi¤i durumlarda, davran›fl ba¤lant›lar› birbirine benzer flekillerde ortaya ç›kabilmektedir. Ancak bu davran›fllar, hiçbir zaman t›pat›p ayn› davran›fl olmamaktad›r (Poloma, 1993, s.227).
Blumer, ço¤u sosyolojik yaklafl›m›n; insanlar›n daima toplumsal durumlarda
eylemde bulunduklar›n›, aktörlerin daima bu durumlarda öznel düzenlemeler taraf›ndan yönlendirildi¤ini ve onlara yol gösterildi¤ini ciddi olarak ele almad›¤›n›
belirtmektedir (Plummer, 2008, s.112). Blumer eylemi, d›flsal s›n›rlamalara yönelik
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
öngörülebilir ya da standartlaflm›fl tepkiler olarak görenleri elefltirmektedir. Buna
ra¤men Blumer, eylemin bir dereceye kadar yap›sal ve rutin hâle getirilmifl oldu¤unu kabul etmektedir. Benzer olarak Blumer, toplumsal kurumlar›n varl›¤›n› ve
onlar›n insan tavr›na koyduklar› s›n›rlar› kabul etmektedir. Fakat kat› kurallar ile
bafl edildikten sonra, hâlen insan giriflimi ve yarat›c›l›¤› için önemli bir yer bulunmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995, s.894).
Blummer, eylem ve kolektif eylemin örgütlenmesi ile ilgili olarak üç noktay›
vurgulamaktad›r:
1. Eylem, yorumu (veya tan›mlamay›) gerektirmektedir.
2. Eylemin yönü aniden ortaya ç›kmaktad›r.
3. Kolektif eylemin oluflum süreci bulunmaktad›r (Cuff vd., 1998, s.134).
Blumer çal›flmalar›nda odak noktas› olarak günlük kolektif davran›fl ve grup
deneyimini ele alm›fl ve bu konular›n nas›l çal›fl›lmas› gerekti¤ine yönelik en iyi
yolu bulmakla ilgilenmifltir.
Blumer’›n Yöntemsel Yaklafl›m›
Blumer’a göre sembolik etkileflimcili¤in merkezinde dünyan›n bir imgesi bulunmaktad›r. Bu imgenin anlafl›lmas› için Blumer, araflt›r›lmas› gereken alanlar› flu flekilde aç›klamaktad›r:
• Süreçler, de¤iflimler, yaflam biçimleri, gruplar ve bütün toplumlar›n her zaman araflt›r›lmas› gerekmektedir. Hiçbir fley sabit ve dura¤an olmad›¤› için
toplumsal hayat sürekli yeniden oluflmaktad›r. Böylece ampirik dünya daima yeniden düzenlenmektedir.
• Toplumsal hayat›n meydana getirdi¤i anlamlar, semboller ve dillerin araflt›r›lmas› gerekmektedir. ‹nsan hayat›n› farkl› k›lan ve de¤iflen bu anlamlar›n nedenlerinin derinlemesine incelenmesi için özel bir yönteme ihtiyaç duyulmaktad›r.
• Etkileflimler ve ba¤lant›lar›n her zaman araflt›r›lmas› gerekmektedir. Bu yaklafl›ma göre, tek bafl›na birey ele al›nmamaktad›r. Di¤erleri ile daima etkileflimde olan bireyler bir anlam ifade etmektedir. Toplumlar, birlikte bir fleyler yapan, etkileflim hâlinde bulunan insanlar›n oluflturdu¤u iliflkilerdir
(Plummer, 2008, s.110).
Blumer’a göre, bu araflt›r›lmas› gereken unsurlar› bir arada tutan temel kavram,
Mead’den alarak gelifltirdi¤i benlik kavram›d›r. Benlik, insanlar› farkl› k›lan bir
özellik olarak, onlar›n kendileri ve di¤erleriyle iletiflim arac›l›¤›yla yans›t›c› ve geri
dönüfllü fikirleri gelifltirmesidir. ‹nsanlar kim olduklar›n› gösterebilmekte, kendilerini di¤erlerinin gözlerinden görebilmekte ve di¤erlerine kim olduklar›n› gösterebilmektedirler. Blumer ve Mead’e göre benlikler, dil, iletiflim, rol alma ve di¤erleriyle etkileflim üzerindeki olmas› olas› süreçler olarak tan›mlanmaktad›r (Plummer,
2008, s.110-111).
Blumer’›n bu konular›n çal›fl›lmas› için önerdi¤i yöntem, ampirik olmakla birlikte, afl›r› nicel bir sosyolojik yaklafl›mdan kaç›nmaktad›r. Böyle bir yaklafl›m›n
sosyolojik araflt›rmaya uygulanmas›n›n yan›lt›c› sonuçlar verece¤ini belirtmektedir
(Poloma, 1993, s.232).
Blumer, sosyolojide pozitivist yöntemi tan›mlayan nedensel iliflkiler kurma
yöntemini basit olarak görmekte ve reddetmektedir. Blumer’a göre, ço¤u sosyolog, araflt›rmalar›n› uygulad›klar› alanlarda yaflam hakk›nda çok yüzeysel bilgilere
sahip olmalar›na ra¤men araflt›rmalar›n› yürütmektedirler. Sosyologlar, araflt›rmalar›n› yürüttükleri bu süreç içerisinde, do¤a bilimcilerin kulland›klar› araflt›rma yöntemlerini kullanmaktad›rlar.
107
108
Moderm Sosyoloji Tarihi
Blumer, araflt›rd›klar› alanlardaki yaflam hakk›nda derin bilgilere sahip olmayan
sosyologlar›n, gerçek dünya ile çok az iliflkisi olan birtak›m tan›mlamalar›, toplumsal dünyaya empoze etmeye çal›flt›klar›n› belirtmektedir. Ço¤u sosyolo¤un, toplumsal gerçekli¤i, aktörlerin bak›fl aç›s›ndan görmektense daha önceden tan›mlam›fl olduklar› baz› kategoriler ve kavramlar›n içinde s›n›rlamaya çal›flt›klar›n› ifade
etmektedir. Bu nedenle Blumer, bu durumun toplumsal gerçekli¤i yakalama aç›s›ndan çok az bir flans tan›d›¤›n› belirtmekte fakat onu çarp›tmak için çok flans bulundu¤unu ileri sürmektedir.
Modern sosyolojide kullan›lan istatistiklerin bir yöntem olarak görülmesini
elefltiren Blumer, bunun sadece yöntemin bir parças› oldu¤unu belirtmektedir.
Toplumsal ve psikolojik bilimlerde, araflt›rma sürecinin kurallar›n› kesin olarak yerine getirmenin, ampirik dünya için tamam›yla geçerli sonuçlar verece¤i inanc›n›
sorgulamaktad›r (Blumer, 1969: 28 aktaran Poloma, 1993, s.231). Blumer, bu araflt›rma yollar›n›n yerine, do¤rudan ampirik dünyaya dönmeyi önermektedir.
Blumer’a göre, gözlem, çal›flma ve çözümleme için uygun olan bir ampirik
dünya vard›r. Ampirik bilim için gerçeklik, sadece ampirik dünyada ortaya ç›kar,
sadece orada aranabilir ve do¤rulanabilir. Bu nedenle ampirik dünyan›n, çal›flman›n oda¤› olmas› gerekmektedir. Bu bak›fl aç›s›, Blumer’›n yöntem hakk›ndaki çal›flmalar›n›n ço¤una rehberlik etmektedir (Plummer, 2008, s.111).
Blumer’a göre bu toplumsal ampirik dünya, insanlar ve onlar›n yaflamlar› boyunca meydana gelen gündelik eylemlerinden oluflmaktad›r. ‹nsanlar›n yer ald›klar› gruptaki davran›fl bilgilerinin, grupla iliflkisi bulunmayan bir yabanc› taraf›ndan
elde edilmesi, mümkün görünmemektedir. Blumer, bu bilgilere ancak kat›l›m ve
gözlem arac›l›¤›yla ulafl›labilece¤ini belirtmektedir. ‹nsan›n yaflam›n›n ve iliflkilerinin bilimsel olarak araflt›r›lmas› için sembolik etkileflim yönteminin, toplumsal fenomenin do¤rudan incelenmesi oldu¤unu vurgulamaktad›r (Blumer, 1969, s.34
aktaran Poloma, 1993, s.231).
Bu ba¤lamda Blumer, sosyologlar›n, inceledikleri alan hakk›nda derin bilgi sahibi olarak araflt›rma alan›na girmeleri gerekti¤ini ileri sürmektedir. Ayr›ca araflt›rmac›n›n, bilgileri önceden tan›mlanan kategorilerle s›n›rlamadan, aktörlerin toplumsal gerçeklik hakk›ndaki görüfllerini yakalamaya çal›flmas› ve aktörün deneyimlerini hissetmesi gerekmektedir. Bununla birlikte Blumer’›n, ifade etti¤i araflt›rman›n nas›l uygulanabilece¤i konusunda fazla aç›klama yapmad›¤› ileri sürülmektedir. Blumer, bu konuda araflt›rman›n çok zor bir ifl oldu¤unu, çok dikkat ve dürüstlük gerektiren bir ifl oldu¤unu, yarat›c› ve disiplinli bir düflünme gerektirdi¤ini
belirtmektedir. Ayr›ca, çal›flmada esneklik, bulgular üzerinde çok dikkatli bir çözümleme ve araflt›rmac›n›n, araflt›rd›¤› bölge hakk›nda düflüncelerini de¤erlendirmeye kendini haz›r hissetmesi gerekti¤ini vurgulamaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 816).
N
SEMBOL‹K ETK‹LEfi‹MC‹L‹⁄‹N ELEfiT‹R‹S‹
AM AÇ
6
Sembolik etkileflimcili¤e yönelik elefltirileri tart›flabilmek.
Sembolik etkileflimcilik, toplumsal yap› ve süreçlerin belirleyicili¤i anlay›fl›na karfl›l›k, bireyin eylem ve etkileflim süreci üzerinde ayr›nt›l› biçimde duran bir yaklafl›m gelifltirmifltir. Bu nedenle, sembolik etkileflimcili¤in genel olarak elefltirilen yönü, çal›flmalar›n›n mikro ölçek üzerinde yo¤unlaflmas› olmaktad›r.
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
Sembolik etkileflimcilik, toplumsal gruplar taraf›ndan üretilenler üzerinde de¤il,
yorumlay›c› etkileflim süreci üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. Sembolik etkileflimci bak›fl aç›s›, bireyi sabit ve belirlenmifl biçimde de¤il, onu yarat›c› ve kendili¤inden
(spontaneous) varsayarak ele almaktad›r. Böylece insan, tepki gösteren bir organizma olmas›yla birlikte, ayn› zamanda eylemde bulunan bir organizma olarak da
kabul edilmektedir (Poloma, 1993, s.233).
Bu yaklafl›m çerçevesinde, sembolik etkileflimciler, küçük ölçekte yüz yüze etkileflim üzerinde çal›flmaktad›rlar. Bu nedenle, toplumsal ve tarihsel yap› ve süreçlere fazla ilgi göstermedikleri ileri sürülmektedir. Daha çok, özel durumlar üzerinde yo¤unlaflan etkileflimciler, bu özel durumlara yol gösteren tarihsel olaylara
ya da onlar›n meydana geldi¤i toplumsal ba¤lama yeterince de¤inmedikleri için
elefltirilmektedirler.
Sembolik etkileflimci yaklafl›mda, insan eylemlerinin, toplumsal ve tarihsel olarak bir süreklilik iliflkisi içinde belirlenmifl olarak de¤il, sadece parça parça olaylar,
etkileflimler ve durumlar olarak ele al›nd›¤› belirtilmektedir (Meltzer, vd., 1975,
s.97). Fakat toplumsal ve tarihsel faktörler özel etkileflim durumunu etkilemektedir. Bu nedenle, sembolik etkileflimcilerin toplumsal ve tarihsel faktörlere yeterince ilgi göstermemeleri, önemli bir ihmal olarak kabul edilmektedir.
Benzer bir flekilde sembolik etkileflimcilerin, standartlaflm›fl normatif davran›fllar›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamada baflar›s›z olduklar› savunulmaktad›r. Baflka
bir ifadeyle, sembolik etkileflimcilerin, toplumsal yap›y› göz ard› etmeleri nedeniyle, toplum üyelerinin, neden toplumsal normlara uygun bir flekilde hareket etmeye çal›flt›klar›n› yeterince aç›klayamad›klar› öne sürülmektedir (Haralambos ve
Holborn, 1995, s.896).
Ayr›ca Mead’in kavramlar›n›n ço¤unun sezgisel düzeyde kavranmay› gerektirecek anlamlara sahip olmalar› nedeniyle belirsiz kald›¤› belirtilmektedir. Bu belirsizli¤in kayna¤› olarak Mead’in düflüncesinin parçalar hâlinde formüle edilmesi
ve insan tavr›n›n aniden ortaya ç›kmas› ileri sürülmektedir. Bununla birlikte, Mead’in teorisinde baz› ihmaller oldu¤u vurgulanmaktad›r. Mead, araflt›rmada nas›l
bir analitik fleman›n kullan›laca¤›n› aç›kça belirtmemifltir. Ayr›ca, insan davran›fl›n›n çal›fl›lmas› için uygun tekniklere yönelik özgün tavsiyeler vermemifltir (Meltzer, 1995, s.50-52).
Sembolik etkileflimciler, önemle üzerinde durduklar› anlamlar›n kayna¤›n› aç›klama konusunda da baflar›s›z görülmektedirler. Elefltiriler, her anlam›n etkileflim
durumunda kendili¤inden yarat›lmad›¤›n› iddia etmektedir. Bu iddia anlamlar›n
toplumsal yap› taraf›ndan sistematik olarak üretildi¤ini savunmaktad›r. Buna ba¤l›
olarak Marksistler, yüz yüze etkileflim durumlar›nda iflleyen anlamlar›n, büyük ölçüde s›n›f iliflkilerinin ürünü oldu¤unu savunmufllard›r (Haralambos ve Holborn,
1995, s.897).
109
110
Moderm Sosyoloji Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Sembolik etkileflimcili¤in temel varsay›mlar›n› s›ralayabilmek
Sembolik etkileflimcili¤in temel varsay›mlar› flu
flekilde s›ralanabilir:
• ‹nsanlar, ö¤renilmifl anlamlar›n sembolik bir
dünyas›nda yaflarlar.
• Semboller, toplumsal süreçlerde ortaya ç›kar
ve paylafl›l›r.
• Semboller, insan davran›fl›n› etkilemesi bak›m›ndan önemlidirler.
• Zihin ifllevsel, irade sahibi ve bireyin ç›karlar›na hizmet eden teleolojik bir varl›kt›r.
• Benlik toplumsal bir kurgudur. Do¤duklar›nda zihin ve benlik sahibi olmayan insanlar›n
benlikleri, di¤erleriyle etkileflim sonucunda
oluflmaktad›r.
• Toplum, toplumsal süreçler sonucunda ortaya
ç›kan sembolik bir kurgudur.
• “Sempatetik içe bak›fl” sembolik etkileflimci
sorgulaman›n zorunlu bir biçimidir.
Erken dönem etkileflimci düflünürlerin görüfllerini özetleyebilmek
Sembolik etkileflimcili¤in erken dönem düflünürleri aras›nda W. I. Thomas ve C. H. Cooley önemli isimler olarak kabul edilmektedirler. Thomas’›n, sembolik etkileflimci yaklafl›ma önemli
katk›lar sa¤layan kavramlar›ndan biri olan “yetiflkinlerin toplumsallaflmas›”, aktörlerin daha önce
karfl›laflmad›klar› rollere girmelerini ifade etmektedir. “Durum tan›mlamas›” kavram› ise toplumsal etkileflimin nesnel sonuçlar›na yönelik, toplumsal aktörün öznel bak›fl› olarak tan›mlanmaktad›r. Thomas öznel olan›n incelenmesi gerekti¤ini, bununla birlikte nesnel gerçeklerin de göz
ard› edilmemesi gerekti¤ini belirtmektedir. Cooley’nin etkileflimci yaklafl›m›n gelifliminde önemli yer tutan kavramlar›ndan biri olan “ayna benlik”, bireyin kendisini baflkalar›n›n görüflü ile alg›lama süreci olarak ele al›nmaktad›r. Ayna benli¤i oluflturan üç öge; kendi görünüflümüzün di¤erleri taraf›ndan nas›l göründü¤ünün düflünülmesi, kendi görünüflümüzle ilgili di¤erlerinin tepkilerinin de¤erlendirilmesi ve bunlar›n sonucunda benlik duygusunu oluflturan kendimizi nas›l
hissetti¤imizdir. Benlik, di¤er insanlarla ve bir
bütün olarak toplumla olan etkileflim sonucunda
meydana gelmektedir. Cooley, benli¤in oluflum
sürecinde, yüz yüze iliflkilerin yer ald›¤› aile ve
arkadafl gruplar› gibi küçük gruplardan oluflan
birincil gruplar›n en önemli öge oldu¤unu belirtmektedir. Bununla birlikte, Cooley’nin sosyoloji
alan›na yöntemsel katk› sa¤layan “sempatetik içe
bak›fl” kavram›, bireyin di¤erlerini anlamak için
kendisini onun yerine koyma yöntemi olarak tan›mlanmaktad›r. Bu yöntemi ile bir araflt›rmac›n›n, insan davran›fllar›n›n nedenlerini araflt›rmas›, toplumsal aktörün özneler dünyas›na girmesini ve grupta kullan›lan sembollerin anlamlar›n›
ö¤renebilmesini gerektirmektedir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
G. H. Mead’in rol alma sürecini aç›klayabilmek.
‹nsanlar semboller arac›l›¤›yla iletiflim kurmaktad›rlar. ‹nsanlar›n birbirleriyle etkileflimi sonucunda sembollere anlamlar yüklenmekte ve bu anlamlar toplumun üyeleri taraf›ndan paylafl›lmaktad›r. Toplumsal etkileflimin gerçekleflmesi için
ayn› zamanda di¤erlerinin amaçlar›n›n yorumlanabilmesine ihtiyaç duyulmaktad›r. Bu durum,
bireyin etkileflimde oldu¤u kiflilerin yerine kendisini koymas› ile sa¤lanmaktad›r. Bu süreç Mead
taraf›ndan rol alma süreci olarak tan›mlanmaktad›r. Rol alma sürecinde, di¤erlerinin tepkilerini
yorumlayan birey, etkileflime devam edip etmeyece¤ine karar vermektedir. Böylece bireyin, etkileflimin di¤er bireyler üzerindeki etkisini düflünebilmesi, onun ay›rt edici bir özelli¤ini göstermektedir. Rol alma süreci bireyin benlik kavram›n› gelifltirmekte, di¤erlerinin ve ayn› zamanda
kendisinin fark›nda olmas›n› sa¤lamaktad›r.
G. H. Mead’in benlik teorisini özetleyebilmek.
Mead sosyal psikoloji yaklafl›m›nda benli¤i toplumsal bir fenomen olarak ele alm›fl ve benlik teorisini gelifltirmifltir. Benlik, bireyin di¤erleriyle
etkileflimi arac›l›¤›yla oluflmaktad›r. Benli¤in geliflimi, bireyin bir di¤erinin rolünü alma sürecine
dayanmaktad›r. Bu süreç içerisinde di¤erlerinin
beklentilerine göre eylemde bulunan bireyin davran›fllar›n›n temelini, benlik oluflturmaktad›r.
Mead benli¤i hem bir özne hem de bir nesne
olarak tan›mlamaktad›r. Benlik, “ben” (I) olarak
düflünen ve eyleyen bir özne konumunda yer almaktad›r. “Beni/Bana” (me) ise bireyin baflkalar›
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
için var olan dünyada bir nesne konumunda olmas›n›n fark›na varmas›n› içermektedir. “Ben”
bireyin kendisinin düflüncesi iken “beni/bana”,
bireyin toplumsal iliflkilerinde di¤erlerini ifade
etmektedir. “Ben”, eylemlerin bafllang›c›n› temsil
etmekte ve bireyin eylemine destek sa¤lamaktad›r. “Beni/Bana” ise eylemlere rehberlik etmektedir. Bu karfl›l›kl› etkileflim sonucunda eylem
ortaya ç›kmaktad›r. Mead’e göre benlik, “genellefltirilmifl öteki”nin, toplumsal bir grubun tutumlar›n› içsellefltirmesi olarak tan›mlanabilmektedir. Böylece birey, biyolojik ve psikolojik “ben”
ile sosyolojik bir “beni/bana”n›n birlefliminden
oluflan bir benli¤e sahip olmaktad›r. Mead’e göre, benli¤in oluflumunun üç aflamas› bulunmaktad›r: Haz›rl›k aflamas›nda çocuk, di¤er insanlar›n dikkatini çekmek amac›yla davran›fllar› taklit
etmektedir. Böylece çocuk, kendini baflkas›n›n
yerine koyarak onlar›n rollerini almay› ö¤renmektedir. Oyun aflamas›nda çocuklar, kendisi olmayan rolleri oynamakta ve bireysel roller çocuk
taraf›ndan içsellefltirilmektedir. Çocuk anne, ö¤retmen, doktor gibi rolleri oynarken, kendisi ve
oynad›¤› rol aras›nda bir farkl›l›k oldu¤unun fark›na varmaktad›r. Çocu¤un di¤erinin rolünü almas›, onun benli¤inin geliflmesini sa¤lamaktad›r.
Son aflama olan birlikte oyun aflamas›nda ise çocu¤un baflkalar›yla birlikte oynad›¤› bir oyun içindeki durumu ele al›nmaktad›r. Bir oyuna kat›lan
çocuk, di¤er kat›l›mc›lar›n rollerini düflünmek
zorunda kalmaktad›r. Birden fazla oyuncunun
beklentilerine karfl›l›k vermesi gerekmektedir.
Bu durum bireyin sonraki yaflam› süresince devam edecektir.
N
A M A Ç
5
H. Blumer’in sembolik etkileflimcili¤e katk›s›n›
de¤erlendirebilmek.
Blumer, sembolik etkileflimcili¤i üç temel önermeye ba¤l› olarak aç›klamaktad›r. Bunlardan ilki, insanlar›n nesne ve olaylara karfl›, onlar›n kendilerine ifade etti¤i anlamlar temelinde eylemde
bulunmalar› olarak kabul edilmektedir. Bir di¤er
önerme, anlamlar›n, insanlar›n birbirleriyle etkileflimi sürecinde ortaya ç›kmas›d›r. Anlamlar, etkileflim sürecinde yarat›lmakta, belirlenmekte,
gelifltirilmekte ve de¤ifltirilmektedir. Son önerme
ise anlamlar›n yorumlay›c› bir süreç içerisinde
de¤iflim geçirmeleridir. Birey, di¤erinin rolünü
alarak anlamlar› ve di¤erlerinin amaçlar›n› yo-
111
rumlamaktad›r. Bu yorulama sürecinde bireyler,
kendi eylemlerinin olas› sonuçlar›n› düflünmektedirler. Böylece eyleme yön gösteren anlamlar›n yeniden yorumlanmas›yla, anlamlar de¤iflim
göstermektedirler. Blumer’›n sembolik etkileflimcili¤i ayn› zamanda bu üç önermeye dayanan baz› temel düflünceleri de içermektedir: Etkileflimde bulunan insanlardan oluflan toplumda kolektif eylem yoluyla toplumsal yap› flekillendirilmektedir. Grup üyeleri taraf›ndan iliflkili görülen eylemler aras›ndaki uyumun sa¤lanmas›, kolektif eylem olarak tan›mlanmaktad›r. Sembolik etkileflim,
insanlar›n eylemlerinin yorumlanmas›n› içermektedir. Kendilerinde içsel olarak bir anlam bulunmayan nesneler, at›fta bulunulan fleyler olarak kabul edilmektedir. Anlamlar›n etkileflim sonucunda
ortaya ç›kmalar› nedeniyle, fiziksel nesnelere yüklenen anlamlar›n bile toplumsal bir nitelik tafl›d›¤›
görülmektedir. ‹nsanlar bir taraftan kendi d›fl›ndaki nesneleri tan›mlarken, di¤er taraftan kendilerini de nesne olarak görebilmektedirler.
N
A M A Ç
6
Sembolik etkileflimcili¤e yönelik elefltirileri tart›flabilmek.
Sembolik etkileflimciler, genel olarak toplumsal
yap› ve süreçlere yeterince önem vermedikleri ve
çal›flmalar›n› mikro ölçekte, yüz yüze iliflkiler üzerinde yo¤unlaflt›rd›klar› için elefltirilmektedirler.
‹nceledikleri özel durumlar›n, tarihsel olaylarla
iliflkisini ya da toplumsal ba¤lam›n› ihmal ettikleri belirtilmektedir. Çal›flmalar›nda bu alanlar› göz
ard› etmeleri nedeniyle sembolik etkileflimci bak›fl aç›s›n›n, standartlaflm›fl normatif davran›fllar›n
nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve toplumun üyelerinin, neden toplumsal normlara uygun bir flekilde hareket etmeye çal›flt›klar›n› aç›klayamad›¤› vurgulanmaktad›r. Bununla birlikte, her anlam›n etkileflim
sürecinde kendili¤inden ortaya ç›kmad›¤›n›, toplumsal yap› taraf›ndan sistematik bir biçimde üretildi¤ini savunan yaklafl›mlar taraf›ndan da elefltirilmektedirler. Bu ba¤lamda sembolik etkileflimciler, etkileflim sürecinde büyük önem verdikleri
anlamlar›n kayna¤›n› aç›klama konusunda yetersiz kalmaktad›rlar. Ayr›ca, Mead’in kavramlar›n›n
birço¤unun anlamlar›n›n, sezgisel düzeyde kavranmas› nedeniyle bu kavramlar›n belirsiz kald›¤›
kabul edilmektedir. Bunun yan›nda Mead’in teorisinin, yöntemsel aç›dan kullan›lacak uygun
teknikleri aç›kça belirtmedi¤i ileri sürülmektedir.
112
Moderm Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi “sembol” kavram›n› aç›klayan bir ifade de¤ildir?
a. Semboller, nesneleri özel bir biçimde tan›mlar.
b. Semboller, etkileflim yoluyla ö¤renilir ve kullan›l›r.
c. Semboller, insanlar›n davran›fllar›n› etkiler.
d. Semboller, nesnelere özel bir anlam yükler.
e. Semboller, toplumsal yap›lar taraf›ndan üretilir.
2. Benlik teorisini gelifltiren sembolik etkileflimci düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. H. Blumer
b. C. H. Cooley
c. G. H. Mead
d. M. Weber
e. W. I. Thomas
3. Afla¤›dakilerden hangisi C. H. Cooley’nin gelifltirdi¤i
önemli kavramlardan biridir?
a. Durum tan›mlamas›
b. Ayna benlik
c. Sembolik etkileflim
d. Kolektif eylem
e. Rol alma
4. Afla¤›dakilerden hangisi Blumer’›n sembolik etkileflimcili¤i aç›klayan önermelerinden biri de¤ildir?
a. ‹nsanlar, toplumsal yap›n›n üretti¤i anlamlara
göre eylemlerini biçimlendirir.
b. ‹nsanlar, fleylerin kendilerine ifade etti¤i anlamlara göre tav›r al›r.
c. Anlamlar, insanlar aras›ndaki etkileflim sonucunda ortaya ç›kar.
d. Anlamlar, yorumlay›c› bir süreç içerisinde de¤iflime u¤rar.
e. ‹nsanlar, nesnelere ve olaylara verilen anlamlar
temelinde hareket eder.
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi sembolik etkileflimci
bak›fl aç›s›n›n temel varsay›mlar› aras›nda yer almaz?
a. Semboller, toplumsal süreçler sonucunda ortaya
ç›kar.
b. Zihin, ifllevsel ve irade sahibi bir varl›kt›r.
c. Toplum, toplumsal süreçlerde meydana gelen
bir kurgudur.
d. Nesneler kendilerinde içsel bir anlam tafl›r.
e. Benlik toplumsal bir kurgudur.
6. Afla¤›dakilerden hangisi benli¤in oluflumundaki haz›rl›k aflamas›nda görülmektedir?
a. Çocuk di¤er oyuncularla kendi iliflkisinin fark›na var›r.
b. Çocuk, dikkat çekmek için anlams›z taklitler
yapar.
c. Çocuk, birden fazla rolü ayn› anda almak zorunda kal›r.
d. Çocuk, di¤er oyuncular›n beklentilerini düflünür.
e. Çocuk, di¤er bireylerin rollerini almaya bafllar.
7. “Sembolik Etkileflim” kavram›n› ilk kullanan etkileflimci düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. M. Weber
b. W. I. Thomas
c. H. Blumer
d. C. H. Cooley
e. G. H. Mead
8. Afla¤›dakilerden hangisi jestleri tan›mlayan bir ifade
de¤ildir?
a. Jestler sözel seviyede bulunmaz.
b. Jestler di¤erlerinin eylemlerini yönetir.
c. Jestler bilinçli bir anlam tafl›maz.
d. Jestler arac›s› olmadan, an›nda ortaya ç›kar.
e. Jestler etkileflim için temel sa¤lar.
9. Afla¤›dakilerden hangisi benlik teorisinde “beni/bana” kavram›n› aç›klayan bir ifade de¤ildir?
a. Bireyin kendisini özel bir toplumsal rolde tan›mlamas›d›r.
b. Bireyin toplumsal iliflkilerinde di¤er bireyleri ifade eder.
c. Bireyin kendi benli¤inin fark›nda olmas›d›r.
d. Bireyi amaca yönelik davran›fllara yönlendirir.
e. Bireyin eylemlerinin bafllang›c›n› temsil eder.
10. Afla¤›dakilerden hangisi W. I. Thomas’›n sembolik
etkileflimci yaklafl›ma katk›s› olan kavramlardan biridir?
a. Sembolik etkileflim
b. Kolektif eylem
c. Rol alma
d. Durum tan›mlamas›
e. Ayna benlik
4. Ünite - Sembolik Etkileflimcilik
113
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. e
S›ra Sizde 1
Sembolik etkileflimci yaklafl›m›n, büyük ölçüde Amerikan toplumunun kültürel ideallerinin bir yans›mas› oldu¤u ileri sürülmektedir. Sembolik etkileflimci bak›fl
aç›s›nda özgürlük ve birey vurgusu, Amerika’n›n kendi görüflünün yans›mas›n›n bir parças› olarak görülmektedir. Bu durum, etkileflimci yaklafl›m›n Avrupa’da
neden az destek buldu¤unun aç›klamas› olarak kabul
edilebilmektedir. Avrupa toplumlar›nda iktidar›n s›n›rlamalar› ve s›n›f egemenli¤i bak›m›ndan daha büyük
bir fark›ndal›k bulunmaktad›r. Amerikan ideallerinin
yans›mas›yla etkileflimcilik, toplumsal hayat›n daha ac›mas›z gerçekliklerini dikkate almada baflar›s›z olarak
görülmektedir.
2. c
3. b
4. a
5. d
6. b
7. c
8. b
9. e
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sembolik Etkileflimde
Semboller ve Anlamlar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “George Herbert Mead”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Dönem Etkileflimci
Düflünürler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Herbert Blumer” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sembolik Etkileflimcili¤in
Temel Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Benli¤in Oluflum Aflamalar›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Herbert Blumer” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sembolik Etkileflimde
Sembol ve Anlamlar” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Benlik Teorisi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Dönem Etkileflimci
Düflünürler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Yirminci yüzy›l›n ilk y›llar›nda Amerika’da kapitalist süreçlerin büyük bir ivmeyle h›zlanmas›n›n, bireye di¤er
tüm kategorilerin üstünde ontolojik bir özellik kazand›rd›¤› ileri sürülmektedir. Bu anlamda, Avrupa’n›n s›n›f oluflumlar› çerçevesinde temellenen teorilerin geçersiz say›labilecek bir konumda kald›¤› vurgulanmaktad›r. Böylece benlik, toplumun önemli bir sorunsal›
hâline gelmifltir. Benli¤i bir yap› olarak ele alan özne
teorisi, Mead’in sosyal psikolojik yaklafl›m›ndan edinilmifltir. Mead’in benlik teorisinin önem kazanmas›n›n,
yirminci yüzy›l›n ilk y›llar›nda Amerikan psikolojisi ve
sosyolojisinde büyük ölçüde kabul gören ve benimsenen mekanik ve pasif benlik ile bilinç unsurlar›ndan ayr› bir yaklafl›m gelifltirmesine dayand›¤› belirtilmektedir.
114
Moderm Sosyoloji Tarihi
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Abercrombie, N., Hill, S and Turner, B.S. (1994) The
Penguin Dictionary of Sociology, London: Penguin Books.
Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner,
D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji,
Yay›na Haz›rlayan B. Özçelik, Çeviri Editörü, K. ‹nal,
Ankara: Siyasal Yay›nevi.
Blumer, H. (1969) Symbolic Interactionism: Perspective and Method, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall Inc.
Blumer, H. (2004) George Herbert Mead and Human
Conduct, (der.) T. J. Morrione, New York: Rowman and Littlefield.
Bottomore, T. ve Nisbet, R. (1990) Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Ankara: Verso Yay›nc›l›k.
Cooley, C. H. (1995) “The Looking-Glass Self”, Symbolic Interaction: An Introduction to Social
Psychology, (der.) N. J. Herman ve L. T. Reynolds,
New York: General Hall Incompany, s.196-198.
Coser, L. A. (1977) Masters of Sociological Thought:
Ideas in Historical and Social Context, (der.) R. K.
Metron, New York : Harcourt Brace Jovanovich.
Cuff, E. C., Sharrock, W. W. ve Francis, D. W. (1998)
Perspectives in Sociology, London: Routledge.
Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayraç Yay›nlar›
Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins.
Herman, N. J. ve Reynolds, L. T. (1995) Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology,
New York: General Hall Incompany.
Joas, H. (1997) G.H. Mead: A Contemporary Re-examination of His Thought, MIT Press.
Killian, L. M. (1995) “Herbert Blumer: Sociologist Par
Excellence” Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, (der.) N. J. Herman ve
L. T. Reynolds, New York: General Hall Incompany,
s.64-69.
Livesey, C (2009) Culture and Identity, A Level Sociology Teaching Notes www.sociology.org.uk
(23.10.2009).
Meltzer, B. N. (1995) “Mead’s Social Psychology”
Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, (der.) N. J. Herman ve L. T. Reynolds, New York: General Hall Incompany, s.55-63.
Meltzer, B. N., Petras, J. W. ve Reynolds, L. T. (1975)
Symbolic Interactionism: Genesis, Varieties and
Criticism, London: Routledge and Kegan Paul.
Norman, D. (1992) Symbolic Interactionism and Cultural Studies, Oxford: Blackwell.
Plummer, K. (2008) “Herbert Blummer”, Key Sociological Thinkers, (der.) R. Stones, New York: Macmillan, s.106-119.
Poloma, M. M. (1993) Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›,
Çeviren H. Erbafl, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Reynolds, L. T. (1995) “The Early Interactionaists: Cooley and Thomas” Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, (der.) N. J. Herman
ve L. T. Reynolds, New York: General Hall Incompany, s.30-37.
Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York: The
McGraw-Hill Companies.
Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, London:
Macmillan.
Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›sa
Tarihi, Çeviren O. Ak›nhay, Ankara: Bilim ve Sanat
Yay›nlar›.
Tolan, B. (1983) Toplum Bilimlerine Girifl, Ankara:
Savafl Yay›nevi.
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Fenomenolojinin genel özelliklerini aç›klayabilecek,
Fenomenolojiyi ve fenomenolojik sosyolojiyi karfl›laflt›rabilecek,
Fenomenolojiyi pozitivizme yönelik bir elefltiri olarak çözümleyebilecek,
Fenomenolojik sosyolojiye göre gündelik yaflamda bireylerin toplumsal düzeni nas›l kurgulad›klar›n› aç›klayabilecek,
Fenomenolojiye getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Fenomenoloji
Fenomenolojik Sosyoloji
Edmund Husserl
Alfred Schutz
• Sa¤duyu Bilgisi
• Özneler Aras›l›k
• Tiplefltirme
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
Fenomenoloji ve
Fenomenolojik
Sosyoloji
•
•
•
•
G‹R‹fi
FENOMENOLOJ‹ (GÖRÜNGÜB‹L‹M)
FENOMENOLOJ‹K SOSYOLOJ‹
FENOMENOLOJ‹YE GET‹R‹LEN
BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER
Fenomenoloji ve
Fenomenolojik Sosyoloji
G‹R‹fi
Sosyoloji teorilerini çok farkl› biçimlerde s›n›fland›rmak mümkündür. Bu s›n›fland›rmalar içinde temel varsay›mlar› ve çal›flma nesneleri aç›s›ndan sosyoloji teorilerinin en genel düzeyde ikiye ayr›ld›¤› s›n›flaman›n (Haralambos, 1995:866) yayg›n
olarak kabul gördü¤ü söylenebilir. Bu s›n›flamada birinci grubu, insan davran›fllar›n› büyük ölçüde biçimlendirdi¤i varsay›lan genifl ölçekli toplumsal yap›lara ve bu
yap›lar›n çözümlenmesine a¤›rl›k veren teoriler oluflturur. Bu teorilere genel olarak
yap›salc› teoriler ya da makro sosyoloji ad› verilir. ‹kinci grubu ise insan davran›fllar›n›n büyük ölçüde toplum taraf›ndan biçimlendirildi¤i varsay›m›n› reddeden, bu
nedenle toplum yap›s›n› bir bütün olarak ele almak yerine bireysel aktörlere ve bu
aktörlerin eylemlerine ve karfl›l›kl› etkileflimlerine odaklanan teoriler oluflturur. Bu
ikinci gruba giren teorilere de genel olarak yorumlay›c› yaklafl›mlar, toplumsal eylem yaklafl›mlar› ya da mikro sosyoloji ad› verilir (Wallace ve Wolf, 1999:5).
Max Weber’in yaklafl›m›, sembolik etkileflimcilik, bu ünitenin konusunu oluflturan fenomenolojik sosyoloji ve bir sonraki ünitenin konusunu oluflturan etnometodoloji, genel olarak yorumlay›c› sosyolojik yaklafl›mlar aras›nda say›lmaktad›r.
Bu yaklafl›mlar›n, genel olarak insan davran›fl›n›n büyük ölçüde toplum taraf›ndan
flekillendirildi¤i varsay›m›na karfl› ç›karak toplumu insan etkinli¤inin bir ürünü olarak gördükleri ve insan eylemlerinin anlaml›l›¤›n› vurgulad›klar› belirtilmektedir
(Haralambos ve Holborn, 1995:866). Yorumlay›c› olarak adland›r›lan yaklafl›mlara
göre sosyolojinin temel amac› insan eylemlerini anlay›p yorumlamakt›r. Yorumlay›c› yaklafl›m›n genel özelliklerini paylaflmakla birlikte Weber’in yaklafl›m›, sembolik etkileflimcilik, fenomenoloji ve etnometodoloji aras›nda önemli farkl›l›klar oldu¤u söylenebilir. Örne¤in toplumsal eylem yaklafl›m›n› gelifltiren Weber, toplumsal yap›lar›n varl›¤›n› kabul ederek yap›salc›l›kla toplumsal eylem yaklafl›mlar› aras›ndaki mesafeyi daraltmaya çal›fl›r. Di¤er taraftan Sembolik Etkileflimciler, insan
davran›fllar›nda önemli baz› düzenlilikler oldu¤unu kabul etmekle, di¤er bir deyiflle toplumsal yap›n›n bütün ögelerini reddetmemekle birlikte (Wallace ve Wolf,
1999:9) nedensel çözümlemenin insan davran›fllar›n›n iç yüzünün anlafl›lmas›na
pek fazla bir katk› sa¤lamayaca¤› düflüncesindedirler. Fenomenoloji ise bireylerin
eylemlerinin amaçsal eylemler oldu¤unu, d›fl koflullar taraf›ndan belirlenmedi¤ini
savunarak pozitivist sosyolojinin hem birey ve toplum anlay›fl›na hem de yöntemine tümden karfl› ç›kar (Slattery, 1991:145).
118
Modern Sosyoloji Tarihi
Fenomenoloji insan
eyleminin nedensel bir
aç›klamas›n›n
yap›lamayaca¤›n›, insan
eylemine iliflkin genel
yasalar ortaya
SIRA S‹ZDE savunur.
konamayaca¤›n›
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Fenomenolojiye göre sosyoloji, insanlar›n içinde bulunduklar› toplumsal dünyaya atfettikleri anlam› anlaman›n ötesine gidemez. Baflka bir deyiflle fenomenoloji, insan eyleminin nedensel bir aç›klamas›n›n yap›lmas›n›n mümkün olamayaca¤›n› savunur (Haralambos ve Holborn, 1995:889). Fenomenoloji ayr›ca pozitivist sosyolojinin nesnellik iddias›na da karfl› ç›kar. Fenomenolojiye göre insanlar
kendi görüfl,
varsay›m ve yorumlar›ndan tam olarak s›yr›lamayacaklar› için pozitiSIRA S‹ZDE
vizmdeki nesnellik bir yandan gerçekleflmesi imkans›z bir durum, di¤er yandan da
gerçekli¤in çarp›t›lmas› olarak görülür (Slattery, 1991:145). Yorumlay›c› yaklafl›mlar içinde Dfenomenoloji
ve fenomenolojik düflünceden geliflen etnometodoloji,
Ü fi Ü N E L ‹ M
toplumsal eylemin nedensel aç›klamas›n› reddettikleri için pozitivist metodolojiden ve yap›salc›
yaklafl›mlardan en radikal biçimde ayr›lan yaklafl›mlar olarak kaS O R U
bul edilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:889).
D ‹ K toplumsal
KAT
Fenomenolojiyi
eylem veya yorumlay›c› sosyoloji ad› alt›nda ele al›nan di¤er
yaklafl›mlardan ay›ran en önemli nokta, fenomenolojinin, toplumsal eylemi oldu¤u gibi
aç›klaman›nSIRA
imkans›z
S‹ZDE oldu¤unu ileri sürmesidir. Fenomenologlar, di¤er sosyolojik yaklafl›mlar›n ço¤unda oldu¤u gibi insan davran›fl›n›n nedensel aç›klamalar›n› yapmakla ya da
olgular›n nas›l var olduklar›n› aç›klamakla ilgilenmezler, bunun yerine insan zihninin iç
iflleyiflini veAMAÇLARIMIZ
insanlar›n etraflar›ndaki fleyleri s›n›fland›rma ve anlamland›rma yollar›n› incelerler (Haralambos ve Holborn, 1995:897).
N N
N
K ‹ T A P
FENOMENOLOJ‹
(GÖRÜNGÜB‹L‹M)
AM AÇ
1
Fenomenolojinin
genel özelliklerini aç›klayabilmek.
TELEV‹ZYON
“Fenomen” (görüngü) kavram›n›n iki temel anlam› vard›r. Bunlardan birincisi “bir
dereceye kadar al›fl›lmam›fl olan, büyük ihtimalle s›ra d›fl› veya flüpheli olan bir du‹NTERNET
rumun aç›klanmas›”d›r.
Bu tan›m gündelik tan›md›r, d›fl dünyan›n var oldu¤u ve
bizim duyular›m›z arac›l›¤›yla alg›layabilece¤imiz bir gerçekli¤e sahip oldu¤unu
varsayan bir tan›md›r, örne¤in yiyeceklerin ekflimeleri, çürümeleri veya denizlerdeki gel-git hareketi bu aç›dan birer fenomendir. ‹kinci tan›m ise “bir nesnenin
herhangi bir duyu taraf›ndan edinilen alg›s›, yani duyular›m›z arac›l›¤›yla alg›lad›¤›m›z her fley”dir (Slattery, 1991:142, Jary ve Jary, 1991:467). Bu ikinci tan›m, d›fl
dünyan›n bizden ba¤›ms›z olan ve alg›layabilece¤imiz bir gerçekli¤e sahip oldu¤u
varsay›m›n› verili kabul etmez. Bu tan›m daha çok kendine ait bir gerçekli¤e sahip
olabilecek ya da olamayacak olan d›fl dünyay›, duyular›m›z arac›l›¤›yla alg›lay›fl›m›z ve beynimiz arac›l›¤›yla anlamland›rmam›z ile ilgilidir. Bu nokta, fenomenoloji aç›s›ndan son derece önemlidir, çünkü fenomenolojik düflüncenin temelinde pozitivist yaklafl›mda oldu¤undan çok daha farkl› bir fiziksel dünya anlay›fl› yatar. Fenomenolojiye göre fiziksel dünya herkes için ayn› anlam› tafl›yan, bireylerden ba¤›ms›z bir gerçekli¤e sahip de¤ildir. Di¤er bir deyiflle fiziksel dünya görelidir, insanlar›n kendisine yükledi¤i anlamlara ve yorumlara ba¤l›d›r. Örne¤in fenomenolojiye göre anahtar, vida veya jant gibi fleyler asl›nda yoktur, bunlar›n hepsi farkl›
biçimler verilmifl ve farkl› ifllevlere sahip olan metallerdir. Diyelim ki Afrika’da kabile halinde yaflayan ve hayat›nda hiç anahtar görmemifl birine bir anahtar gösterip ne oldu¤unu sorduk. Bu kifli, anahtara bizim yükledi¤imiz anlamlar› yüklemeyecektir, onun için bu nesnenin bizim için oldu¤u gibi bir anlam› yoktur. Anahtar›n bu kifli için var olabilmesi için bu kiflinin anahtara bir anlam yüklemesi, anah-
119
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
tar hakk›nda bir yorum yapabilmesi gerekir. Dolay›s›yla fenomenolojiye göre fiziksel dünya herkes için ayn› olan bir gerçekli¤e sahip de¤ildir.
Bu görelilik durumu, toplumsal dünyada, fiziksel dünyada oldu¤undan daha
belirgindir. Örne¤in nehirler, çiçekler, kayalar, insanlar onlar› nas›l etiketlerse etiketlesin, nas›l nitelerse nitelesin vard›rlar, yani insanlardan ve insanlar›n s›n›fland›rmalar›ndan ba¤›ms›z bir flekilde fiziksel olarak mevcutturlar. Ancak ayn› fleyi
toplumsal dünyadaki kavramlar için söylemek pek mümkün de¤ildir (Slattery,
1991:142). Mesela ‘yoksulluk’ ya da ‘ceza’ gibi kavramlar, tamamen insanlar›n belirli durumlar› tan›mlayabilmek amac›yla anlamland›rmalar›ndan, yani insanlar›n
yaratt›¤› anlamlardan ibarettirler. Yoksullu¤un ya da cezan›n var oluflu, gerçekli¤i,
insanlar›n bu kavramlar› alg›lamalar›na, bunlara yükledikleri anlam ve yorumlara
ba¤l›d›r, bu kavramlar›n bu alg›, anlam ve yorumlardan ba¤›ms›z bir gerçeklikleri
yoktur. Nitekim ayn› eylem veya durum birçok farkl› flekilde yorumlan›p anlamland›r›labilir. Örne¤in bir ölüm olay› kaza, intihar, cinayet, ecel gibi çok farkl› flekillerde yorumlanabilir. Ya da bir insan› öldürmek, baz› durumlarda suç say›l›rken
baz› durumlarda bir mecburiyet, hatta bazen bir kahramanl›k olarak yorumlanabilir. Bu durum, insan bilgisinin göreli oldu¤unu göstermektedir.
SIRA S‹ZDE
Fenomenolojiye göre fiziksel dünyadaki gerçeklik ile toplumsal dünyadaki
gerçekli¤in görelilikleri nas›l farkl›laflmaktad›r?
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Fenomenolojiye göre toplum insan öznelli¤inin ötesinde, d›flar›da keflfedilmeyi
bekleyen, kendi kendine var olan bir fley de¤ildir. Peki o hâlde toplumu nas›l baflS Ogerçekli¤i
R U
kalar› ile ayn› flekilde biliyoruz, nas›l bizim d›fl›m›zda nesnel bir
varm›fl
gibi alg›l›yoruz? Fenomenolojiye göre bunun nedeni toplumun “gündelik yaflamlar›m›zda rutinlerimiz, etkileflimlerimiz ve di¤er insanlarla paylaflt›¤›m›z
D ‹ K K A T ortak varsay›mlar arac›l›¤›yla yaratt›¤›m›z ve yeniden yaratt›¤›m›z bir fley” (Slattery, 1991:142)
olmas›d›r. Bu nedenle, yani toplumu di¤er insanlarla paylaflt›¤›m›z varsay›mlar araSIRA S‹ZDE
c›l›¤›yla yaratt›¤›m›z için toplumsal dünyay› di¤er insanlarla ortak bir flekilde tan›r›z. Di¤er bir deyiflle ancak di¤er insanlar da ‘yoksulluk’ veya ‘ceza’ kavramlar›ndan bizimle ayn› fleyi anl›yorlarsa ancak o zaman bu kavramlar›n
ne anlama geldiAMAÇLARIMIZ
¤i hakk›nda bir fikre sahip olabiliriz. Di¤er insanlar›n toplumsal dünya hakk›ndaki varsay›mlar›n› toplumsallaflma sürecinde ö¤reniriz, böylece di¤er insanlar›n çe‹ T A P hakk›nda
flitli kavramlara hangi anlamlar› yüklediklerini ö¤renir ve bu Kkavramlar
bir fikre sahip oluruz.
Fenomenoloji terimi, fenomen kavram›n›n “duyular ve sezgiler taraf›ndan alg›lanan her fley” fleklindeki bu ikinci anlam›ndan türemifltir. Bu anlamdaki
T E L E V ‹ Z Y O NFenomenoloji (Görüngübilim) kavram› ilk olarak filozof Hegel taraf›ndan 1807’de yay›mlanan
“Akl›n Fenomenolojisi” adl› eserinde kullan›lm›flt›r (Jary ve Jary, 1991:467-8). Felsefi bir kavram olarak fenomenolojinin, Kant’›n dünyan›n gerçekte, kendi içinde na‹NTERNET
s›l oldu¤unu bilmemizin imkans›z oldu¤u, dünya hakk›ndaki bilgimizin s›n›rl› alg›lar›m›za dayal› oldu¤u düflüncelerine dayand›¤› söylenebilir (Johnson, 2008:138).
Fenomenoloji, Edmund Husserl taraf›ndan gelifltirilen, gündelik yaflamda sorgulamaks›z›n verili kabul etti¤imiz gerçekli¤in bilincimiz taraf›ndan nas›l infla edildi¤ini anlamaya çal›flan felsefi bir ekol, felsefi bir araflt›rma yöntemidir (Srubar,
2005:557). Gündelik yaflamlar› s›ras›nda insanlar›n etraflar›ndaki dünyay› sorgulamamalar›, bu dünyan›n gerçekli¤ini kendili¤inden, do¤al bir tutumla verili kabul
etmeleri, fenomenolojik yaklafl›ma göre bir sorun yaratmaktad›r. Bu ‘do¤al tutum’,
baflka bir fley olabilece¤i do¤rultusundaki bütün flüpheleri ask›ya alarak, gündelik
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Kant’a göre dünya hakk›nda
çeflitli alg›lar›m›z
T E L Evard›r
V‹ZYON
ama bu alg›lar dünyan›n
gerçekte ne oldu¤una
karfl›l›k gelmiyor olabilir.
‹NTERNET
120
Modern Sosyoloji Tarihi
Fenomenoloji, Edmund
Husserl taraf›ndan
gelifltirilen, d›fl dünyan›n
ancak bu dünya hakk›ndaki
bilincimizle anlaml› oldu¤u
varsay›m›na dayanan ve
insan bilincinin iflleyiflini ve
insanlar›n içinde yaflad›klar›
dünyay› yorumlama yollar›n›
inceleyen bir felsefi
yaklafl›md›r.
dünyan›n gerçekli¤ini kabul eden tutumdur (Swingewood, 1998:316). Fenomenoloji, bilincimizin sorgulamad›¤›m›z, do¤al bir tutumla verili kabul etti¤imiz bu gerçekli¤i ne flekilde elde etti¤i, nas›l infla etti¤i sorusunu sormaktad›r. Dolay›s›yla Fenomenoloji, d›fl dünyan›n ancak bu dünya hakk›ndaki bilincimizle anlaml› oldu¤u varsay›m›na dayanan, insan bilincinin iflleyifli ile ilgilenen ve insanlar›n içinde yaflad›klar› dünyay› yorumlama yollar›n› incelemeye çal›flan bir felsefi yaklafl›md›r (Craib, 1992:98).
Fenomenleri deneyimleyen insanlar›n zihinsel süreçlerine odaklanan Fenomenoloji, bir felsefi ekol olarak Edmund Husserl taraf›ndan gelifltirildikten sonra Alfred Schutz taraf›ndan sosyolojik bir yaklafl›m hâline getirilmifltir.
Resim 5.1
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Edmund HUSSERL 1859-1938
Edmund Husserl, bugün Çek Cumhuriyeti’nin
s›n›rlar› içinde bulunan Moravia’da, do¤mufl
bir Alman filozoftur. Leipzig ve Berlin Üniversitelerinde matematik e¤itimi alm›fl, daha sonra felsefe alan›na yönelmifltir. Halle, Göttingen ve Freiberg üniversitelerinde çal›flm›flt›r. II. Dünya Savafl› s›ras›nda Nazilerin yönetimindeki Almanya’da oldukça zor ve s›k›nt›l› dönemler geçirmifl,
son dönemlerinde yazd›¤› birçok metin 1939 y›l›nda gizlice Belçika’ya kaç›r›larak kurtar›lm›flt›r. En önemli eserleri aras›nda Mant›ksal Araflt›rmalar (1901), Saf Bir Fenomenoloji ve Fenomenolojik Felsefe Üzerine Düflünceler (1913) ve
Avrupa Bilimleri’nin Krizi ve Transandantal Fenomenoloji (1936) say›labilir.
D ‹ K K Afenomenolojik
T
Edmund Husserl’in
felsefesinin en önemli özelli¤i yönelimselliktir (intenD‹KKAT
tionality). Buna göre bilinç her zaman bir fleye/nesneye yönelmifl olarak, yani bir fleyle/nesneyle iliflkili
olarak veya bir fleyin/nesnenin bilincinde olarak vard›r. Örne¤in bilinç
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
topra¤›n, a¤ac›n bilincinde olarak vard›r. Baflka bir deyiflle, a¤aç ve bilinç fleklinde iki ayr› fley yoktur. Dolay›s›yla nesne ve özne ayr›m› yoktur. Nesne ancak bilincin ona yönelmeAMAÇLARIMIZ
si anlam›nda
bir gerçekli¤e sahip olur. Böylece bu tan›mlamaya göre nesne belirli türdeAMAÇLARIMIZ
ki yönelimsel deneyimlerimiz taraf›ndan infla edilmektedir.
N N
N
N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Fenomenolojiye göre
bireylerden ayr› ve nesnel bir
gerçekli¤e sahip olan,
‹ N T E R N E herkese
T
de¤iflmeyen,
göre
‹ N Tolan
E R Nfiziksel
E T bir dünya
ayn›
yoktur. Dünya, insanlar›n
ona yükledi¤i anlamlara
ba¤l› olarak görelidir.
K ‹ T A P
Husserl’in fenomenoloji
ile ilgili görüfllerini ayr›nt›l› olarak ö¤renmek için “FenomenoK ‹ T A P
loji Üzerine Befl Ders” kitab›n› (Çeviren: Harun Tepe, Bilim ve Sanat Yay›nlar›, 1997) okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Nesnelerin, ancak bireylerin bilinçlerinin yönelimsel deneyimleri sayesinde bir
gerçekli¤e sahip olabildiklerini söylemek, bireylerin bilinçlerinin yönelimsel deneyimlerinden‹ Nba¤›ms›z
T E R N E T nesnel bir gerçeklik olmad›¤›n› söylemekle eflde¤erdir. Ger‹
N
T
E R önce
N E T de de¤indi¤imiz gibi, fenomenolojiye göre bireylerden ayr› ve
çekten de daha
nesnel bir gerçekli¤e sahip olan, de¤iflmeyen, herkese göre ayn› olan fiziksel bir
dünya yoktur, dünya, insanlar›n ona yükledi¤i anlamlar ba¤lam›nda görelidir.
Özetle, Husserl’in fenomenolojik felsefesine göre “gerçeklik, insan öznenin bilincini nesnelere yöneltmesi anlam›nda ‘yönelimsel’dir. ... Nesneler bir yap›ya ve bir
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
anlama bilincin etkinli¤i ile kavuflacaklard›r” (Swingewood, 1998:315). O halde
nesnenin anlam› nesnenin kendisinde de¤il, öznenin kendisinde içkindir. Hayat›nda hiç anahtar görmemifl birinin anahtara bak›nca bunun bir anahtar oldu¤unu söyleyememesinin nedeni budur. Çünkü anahtar›n anlam›, anahtar flekli ve ifllevi yüklenmifl de¤il, anahtar› alg›lamas› ve yorumlamas› gereken özneye içkindir.
Fenomenologlara göre bireyler d›fl dünyayla sadece duyular› arac›l›¤›yla, dokunarak, görerek, duyarak, koklayarak ve tadarak temas kurarlar ama sadece duyulara sahip olmak, dünyan›n bireye anlaml› gelmesi için yeterli de¤ildir. Bireyler duyular› arac›l›¤›yla sonsuz say›da deneyim yaflarlar ve deneyimlediklerini dünyaya
anlatabilmek için onlar› fenomenler fleklinde organize ederler. Etraf›m›zdaki dünyay› bu flekilde fenomenler halinde örgütlüyor olmasayd›k bütün dünya bizim için
say›s›z ›fl›k, renk, ses, koku ve tattan oluflan anlams›z, karmafl›k bir bütün olurdu.
Bu nedenle etraf›m›zdaki nesneleri meselâ önce s›v›lar-kat›lar-gazlar fleklinde, sonra kat›lar› kendi içinde metaller, tahtalar, plastikler fleklinde, sonra da metalleri kafl›klar, anahtarlar, jantlar fleklinde s›n›fland›r›r›z. Böylece anahtarlarla örne¤in dü¤meleri birbirine kar›flt›rmay›z ve bir anahtar gördü¤ümüzde bunun metal oldu¤unu, kat› oldu¤unu biliriz. ‹nsanlar›n kendi bilinçleri d›fl›ndaki dünyay› anlama yollar›, onu bu flekilde s›n›fland›rmakt›r. Husserl bu s›n›fland›rma sürecinin tamamen
insan zihninin ürünü oldu¤unu ve hiçbir aç›dan nesnel olmad›¤›n› savunur, bu nedenle de bu sürecin do¤ru ya da yanl›fl olarak de¤erlendirilemeyece¤ini ileri sürer
(Haralambos ve Holborn, 1995:898).
Husserl, insan zihninin d›fl›nda ve ötesinde fiziksel nesnelerin var oldu¤u iddias›n› reddetmez. Ancak ona göre insanlar kendi zihinlerinin d›fl›ndaki bu fiziksel
nesnelere sadece duyular› arac›l›¤›yla temas edebildikleri için bu nesnelerin gerçek do¤as› hakk›ndaki bilgilerinden asla emin olamazlar. Bu nedenle Husserl’e göre toplumsal dünya ve toplumsal gerçeklik, insanlar›n varsay›mlar›ndan ve yorumlar›ndan oluflmaktad›r. Nesnelerin gerçek do¤as› hakk›ndaki bilgimizden emin olamayaca¤›m›z için de bilgiye ulaflma yolunda bildi¤imizi varsayd›¤›m›z bilgileri, yani deneyimlerimizi ve sa¤duyuya dayal› inançlar›m›z› bir kenara b›rakmam›z, bu
bilgi yokmufl gibi davranmam›z, dünyay› ya da belirli toplumsal durumlar›, bunu
deneyimleyenlerin aç›s›ndan görmeye çal›flmam›z gerekir. Sa¤duyuya ve deneyime dayal› bu bilgileri bir kenara atma süreci ‘paranteze alma’, ‘fenomenolojik
indirgeme’ veya ‘epoche’ olarak bilinir (Craib, 1992:98).
Fenomenolojik indirgeme konusunu biraz daha açal›m. Fenomenolojiye göre
insanlar›n etraflar›ndaki nesneleri ve olgular› alg›lama biçimleri insan bilinci içinde
ve insan bilinci taraf›ndan kurulur. Di¤er bir deyiflle örne¤in yoksulluktan ya da
cezadan ne anlad›¤›m›z, bir masa ya da kafl›k görünce bu nesnenin ne oldu¤unu
alg›lama fleklimiz ya da örne¤in bir geometri problemini çözerken kulland›¤›m›z
formüller, bunlar›n hepsi bilincimiz taraf›ndan kurulmaktad›r. Ancak, toplumsal
dünyan›n özünü kavrayabilmemiz için bilincimiz taraf›ndan oluflturulmufl olan ve
verili kabul etti¤imiz bu do¤al tutumu bir tarafa b›rakmam›z gerekir. Di¤er bir deyiflle, görevi toplumsal dünyan›n özünü anlamak olan sosyologlar›n, bu görevi yerine getirebilmek için kendi tutumlar›n› paranteze almalar›, hiçbir fleyi verili kabul
etmemeleri gerekir. Fenomenolojik araflt›rma yapanlar›n dünyay› ya da çeflitli toplumsal durumlar› yaflayanlar›n, yani içeridekilerin bak›fl aç›s›ndan görmeye çal›flmas› gerekir. Bunun nedeni, bu dünyay› ya da bu toplumsal durumu bu kiflilerin
varsay›mlar›n›n ve yorumlar›n›n yaratm›fl olmas›d›r. Di¤er bir deyiflle kendi bilincimizle kurulan bu oluflumun nas›l gerçekleflti¤ini ö¤renmek için toplumsal dünyaya iliflkin bütün bildiklerimizi, bilincimizin kurdu¤u bütün varsay›mlar› bir kenara
121
Husserl’e göre
fenomenologlar toplumsal
yaflam› anlayabilmek için
insanlar›n d›fl dünyay› nas›l
çeflitli olgular fleklinde
s›n›fland›rd›klar›n›
incelemelidirler.
Fenomenolojiye göre
sosyologlar›n görevi,
toplumsal dünyan›n özünü
anlamakt›r.
122
Modern Sosyoloji Tarihi
Toplumsal dünyay›
incelerken sa¤duyuya ve
deneyime dayal› bütün
bilgilerimizi, sahip
oldu¤umuz ‘do¤al tutumu’
bir kenara b›rakmam›z, yok
saymam›z gerekir ve bu yok
sayma süreci “paranteze
alma” ya da “fenomenolojik
indirgeme” olarak
adland›r›l›r.
b›rakmam›z, bilincimizin bu varsay›mlar› nas›l kurdu¤una, dünya hakk›ndaki bilgilerimizin hangi süreçlerde ve nas›l olufltu¤una odaklanmam›z gerekir. ‹flte düflüncelerin a priori (deney öncesi) özlerini ortaya ç›karmay› amaçlayan ve olgular›n özlerini sistematik bir flekilde görebilmek ve inceleyebilmek için
bireylerin kendi bireysel bilinçlerini paranteze almalar› fleklinde özetlenebilecek olan bu strateji fenomenolojik indirgeme olarak adland›r›l›r (Jary ve
Jary, 1991:468).
Husserl, fenomenologlar›n toplumsal hayat› anlayabilmeleri için insanlar›n kendilerinin d›fl›ndaki nesnel dünyay› neye göre s›n›fland›rd›klar›n› incelemeleri gerekti¤ini, bu incelemeyi de fenomenolojik indirgeme denen bu yöntemle yapmalar› gerekti¤ini savunur. Husserl’e göre bu yöntemi kullanarak araflt›rmac›lar, insanlar taraf›ndan ayn› grup alt›nda s›n›fland›r›lan nesnelerde ortak olan özün ne oldu¤unu a盤a ç›karabilirler ve bu öz a盤a ç›kt›ktan sonra da o nesnenin ya da olgunun anlam›n› kavramak mümkün olabilir (Haralambos ve Holborn, 1995:898).
Örne¤in, insanlar›n yapt›klar› s›n›fland›rmalar fenomenolojik indirgeme yöntemiyle incelendi¤inde insanlar taraf›ndan ‘canl›’ olarak s›n›fland›r›lan, bu gruba konan
nesnelerin canl› olarak s›n›fland›r›lmalar›na neden olan ortak özün ne oldu¤u a盤a ç›kar›labilir, böylece ‘canl›’n›n ne anlama geldi¤i anlafl›labilir. Sonuç olarak
Husserl, saf bilince ulaflmak ad›na bilincin d›fl dünya ile ilgili bütün fikirlerinden
vazgeçerek bir anlamda toplumu, kültürü ve tarihi paranteze alarak devre d›fl› b›rak›r. Böylelikle de “saf bilincin yönelimselli¤ini”nin ürünü olarak gördü¤ü bilgiye
ulafl›ld›¤›n› düflünür (Swingewood, 1998:315). Bu çerçevede fenomenolojide araflt›rmac›, “bir yandan toplumsal dünyay› nesnel bir flekilde çal›flabilmek için kendini toplumsal dünyadan geri çekmelidir, di¤er yandan ise dünyay› di¤er insanlar›n
gördü¤ü flekliyle görüp anlamland›rabilmek için bilincini, anlay›fl›n›, hatta sezgilerini kullanmak zorundad›r” (Slattery, 1991:144).
Bunu biraz açacak olursak, araflt›rmac› bir yandan kendini toplumdan geri çekmek zorundad›r, çünkü ancak o zaman toplumsal dünyay› önyarg›s›z, nesnel bir
flekilde çal›flabilir. Ancak di¤er taraftan, sanki yabanc›, d›flar›dan gelen biriymifl gibi davranarak insanlar›n dünyalar›na kat›lmak ve dünyay› di¤er insanlar›n gördü¤ü hâliyle görüp anlamland›rabilmek için kendi bilincini, anlay›fl›n›, hatta sezgilerini kullanmak zorundad›r. ‹nsanlar›n kendi dünyalar›nda ne gördüklerini, nas›l
davrand›klar›n›, neler hissettiklerini merak etmelidir (Slattery, 1991:144). Bir fenomenolog, insanlar›n bütün duyu alg›lar›n› merak etmelidir, çünkü insanlar›n sadece nas›l davrand›¤›n› de¤il, neden bu flekilde davrand›klar›n› anlaman›n tek yolu
budur. Bu nedenle insanlar›n bütün duyu alg›lar›, güdüleri ve hayal güçleri fenomenologlar›n ilgi alan›na girer. Di¤er bir deyiflle fenomenolog için insan davran›fl›n›n ve toplumsal yaflam›n öznel ögeleri de nesnel gerçeklerin kendileri kadar
önemlidir (Slattery, 1991:144). Fenomenolojik analiz, bilimsel araflt›rmalar gibi empirik gözlemlerle, örne¤in insan davran›fllar›n›n, insan eylemlerinin gözlemiyle
bafllasa da bu gözlemlerle s›n›rl› kalmaz, bu eylemlerin anlam›n› arar, bu eylemlere yönelik olarak Weber’in ideal tipi gibi soyut tiplefltirmeler kurmaya çal›fl›r. ‹flte
bir toplumsal örgüt ya da bir toplumsal iliflki gibi belli bir olgunun özünü görmek,
keflfetmek ve bu olguya iliflkin bu tip soyut tiplefltirmeler gelifltirmek fleklinde gerçekleflen bu analize Husserl eidetic analiz ad›n› vermektedir (Slattery, 1991:144).
Husserl’e göre fenomenoloji, insanlar›n gündelik yaflamdaki deneyimlerinin temellerini, di¤er bir deyiflle alg›lad›klar› olgular›n ‘özlerini’ kavrama becerilerini tan›mlamaya çal›flmaktad›r. Di¤er bir deyiflle fenomenoloji, toplumsal dünya hakk›ndaki bütün varsay›mlar›n özünü a盤a ç›karmaya ve anlamaya çal›flt›¤› için, feno-
123
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
menolojik araflt›rmalarda aç›k fikirli, özgür düflünceli olmak ve düflünmeden önce
görebilmek son derece önemlidir (Slattery, 1991:144). Olgular›n özlerini kavramak,
bu olgular› tan›y›p s›n›fland›rmam›z için gereklidir ve olgular›n bize anlaml› gelmesi de ancak bu kavrama, tan›ma ve s›n›fland›rma arac›l›¤›yla mümkün olmaktad›r.
Olgular›n özlerini kavrayabilmek için de do¤al tutumlar›m›z› bir kenara b›rakmam›z, dünyay› paranteze almam›z ve kendimizi özgürlefltirmemiz gerekir. Di¤er bir
deyiflle Husserl’e göre deneyimlerin temeli birbirinden ayr› bireylerin zihinleri de¤ildir, toplumsal dünyan›n, yaflanan deneyimlerin dünyas›n›n bir parças›d›r (Cuff
vd., 1989:152).
SIRA S‹ZDE
Husserl, paranteze alma yöntemi sayesinde bütün önyarg›lardan,
peflin hükümlerden ba¤›ms›z olan, insanlar›n yaflam dünyalar›n›n temellerini keflfedebilecek,
özlerin özünü ortaya koyabilecek bir felsefe kurmay› amaçlam›flt›r. Husserl’in kurD Ü fi Ü N E L ‹ M
may› amaçlad›¤› bu felsefeye göre insan olman›n özü, akl›n rehberli¤indeki topSIRAfleyi
S‹ZDE
lumsal dünyada özgün bir insan varl›¤› olmakt›r. Bu felsefe, her
ön varsay›mS Oamaçlar
R U
lara indirgemeyi ve her fleyin en temel bilgisine, özüne ulaflmay›
(Slattery,
1991:142). Di¤er bir deyiflle fenomenoloji, insan deneyimlerinin
hepsini
inceleyeD Ü fi Ü N E L ‹ M
rek insan niyetselli¤inin, bilincin ve yaflam dünyas›n›n (lifeworld)
temel yap›lar›n›
D‹KKAT
ortaya koymaya çal›flan ve insan alg›lar›n› inceleyip yorumlayabilmek için sezgileS O R U
rin de kullan›lmas› gerekti¤ini savunan bir felsefedir (Slattery, 1991:143).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
S O R U
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D‹KKAT
N N
N N
Husserl’in, Schutz’un ve Habermas’›n çal›flmalar›nda geçen lifeworld
Türkçe’ye
D ‹ kavram›
KKAT
farkl› kaynaklarda yaflam dünyas›, yaflant›-dünyas› veya yaflamaAMAÇLARIMIZ
evreni olarak çevrilebilmektedir.
SIRA S‹ZDE
Husserl, felsefenin kesin bir bilim olma iddias›nda oldu¤unu savunur.
K ‹ Kesin
T A P Bilim Olarak
Felsefe adl› kitab›nda bu iddias›n› savunmakta ve felsefenin kesinAMAÇLARIMIZ
bir bilim olamay›fl›n›n
önündeki engelleri aç›klayarak elefltirmektedir. Husserl’e göre felsefenin kesin bilim olmas›n› sa¤layacak yöntem, fenomenolojidir. Bu ilgi çekici iddialar hakk›nda
bilgiT E L E V ‹ Z Y Oayr›nt›l›
N
K
‹
T
A
P
yi Husserl’in kitab›n›n Türkçe çevirilerinden olan “Kesin Bilim Olarak Felsefe” (Çeviren:
Abdullah Kayg›, Türkiye Felsefe Kurumu, 1997) ya da “Kesin Bir Bilim Olarak Felsefe” (Çeviren: Tomris Mengüflo¤lu, Yap› Kredi Yay›nlar›, 1995) kitaplar›ndan edinebilirsiniz.
T‹ ENLTEEVR‹NZEYTO N
Husserl fenomenolojik yaklafl›m› gelifltirirken neyi amaçlamaktad›r?SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
T‹ NE LT EE VR ‹NZEYTO N
2
Nesne ile özne ayr›m›na karfl› ç›kan fenomenoloji, bu ayr›ma koflut olarak bil‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM
giye ulaflmada da hem ampirizme hem de rasyonalizme karfl› Dbir
elefltiri, bir yan›t
olarak gelifltirilmifltir. Ampirizm, bütün bilgilerin duyular›m›z arac›l›¤›yla elde edilS O eriflilebilece¤ini,
R U
di¤ini, rasyonalizm ise gerçek bilgiye ak›l ve mant›k arac›l›¤›yla
akl›n duyular›n alg›layabilece¤inin ötesindeki gerçekleri de kavrayabilece¤ini ileri
sürer. Bu aç›dan fenomenoloji, insan bilincine odaklanarak ampirizm ve rasyonaD‹KKAT
lizm aras›nda bir köprü kurar (Allan, 2006:30).
Fenomenoloji sosyolojide ve sosyal analizde önemli etkiler yaratm›flt›r. Sosyal
SIRA S‹ZDE
teori genelinde bak›ld›¤›nda fenomenoloji, eylem teorisinin yorumlay›c›
yaklafl›mlar›nda temel bir düflünce tarz›d›r. Sosyoloji aç›s›ndan fenomenolojinin özellikle
bilgi sosyolojisi, kültür sosyolojisi, dil sosyolojisi gibi alanlardaAMAÇLARIMIZ
ve genel olarak toplumsal inflac› teoriler aç›s›ndan son derece önemli oldu¤u kabul edilmektedir (Ritzer, 2005:557). Fenomenolojik yöntem Alfred Schutz, Martin Heidegger, J.P. Sartre
ve Merleu-Ponty gibi çeflitli sosyal bilimciler taraf›ndan benimsenmifl,
K ‹ T A P ayr›ca R.D.
Laing’in ve Cooper’›n çal›flmalar› arac›l›¤›yla radikal psikiyatri yaklafl›m› için de etkili olmufltur (Jary ve Jary, 1991:468).
S O R U
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
D‹ NÜTfi EÜ RN N
E LE‹TM
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
124
Modern Sosyoloji Tarihi
N
FENOMENOLOJ‹K SOSYOLOJ‹
AM AÇ
2
Schutz, daha iyi bir sosyoloji
gelifltirmek için “toplumsal
dünyan›n fenomenolojisi”nin
üretilmesi gerekti¤ini
savunmufltur.
Fenomenolojiyi ve fenomenolojik sosyolojiyi karfl›laflt›rabilmek.
Fenomenoloji ile sosyoloji aras›ndaki köprüyü kuran kifli, Husserl’in ö¤rencisi olan
Alfred Schutz’dur. Schutz, Husserl’in fenomenolojik düflüncelerini sosyolojiye tafl›m›fl, bu düflünceleri sembolik etkileflimcilik gibi di¤er yorumlay›c› teorilerle birlefltirmeye ve gündelik yaflam fenomenine uygulamaya çal›flm›fl, özetle Husserl’in fenomenolojik felsefesine dayanarak toplumsal yaflam› farkl› bir flekilde kavramsallaflt›rmaya çabalam›flt›r (Cuff vd., 1989:152). Bu nedenle gelifltirdi¤i yaklafl›m fenomenolojik sosyoloji olarak adland›r›lmaktad›r. Fenomenolojik sosyoloji, deneyim ve bilinç aras›ndaki iliflkiyle ve gündelik yaflamda sa¤duyu olarak kabul edilen, her bireyin kendi öznel deneyiminin özgünlü¤ünün aksine genel olarak kabul
edilip paylafl›lan örtük bilgi türüyle ilgilenir. Schutz, fenomenolojik sosyolojinin temel ilkelerini ortaya koydu¤u “Toplumsal Dünyan›n Fenomenolojisi” adl› kitab›nda, Husserl’in fenomenolojik düflüncelerini toplumsal fenomenlere, özellikle de
gündelik yaflam fenomenine uygular ve gündelik yaflamda insanlar›n kendi deneyim ak›fllar› içinde nesneleri ve bu nesnelere dair bilgileri nas›l kurduklar›n› anlat›r.
Fenomenolojik sosyoloji kendi bafl›na bir sosyolojik ekol haline gelmemifl olsa
da yorumlay›c› yaklafl›mlar aras›nda yer alan ve bir sonraki ünitenin konusu olan
etnometodolojinin köklerini oluflturdu¤u, Marksizm gibi mevcut sosyolojik yaklafl›mlar içinde yorumlay›c› ve öznel ögelerin canlanmas›n› sa¤lad›¤› (Habermas’›n
teorisinde oldu¤u gibi) ve 1970’lerden itibaren Bat› dünyas›nda yorumlay›c› sosyolojinin en önemli versiyonlar›ndan biri haline geldi¤i kabul edilmektedir (Slattery,
1991:141, 144).
Resim 5.2
Alfred SCHUTZ (1889-1959)
Schutz, Husserl’in
fenomenolojik felsefesine
dayanarak toplumsal
yaflam› farkl› bir flekilde
kavramsallaflt›rmaya
çal›flm›fl, böylece
etnometodolojinin de
temellerini atm›flt›r.
Schutz’un dünya görüflü,
toplumsal düzenin ortak
varsay›mlara ve
yorumlamalara dayanan ve
üzerinde uzlafl›lm›fl bir
gerçeklik oldu¤unu ileri
süren oldukça yorumlay›c›
bir görüfltür.
Alfred Schutz, Avusturya kökenli Amerikal› bir
toplum felsefecisidir. Viyana’da do¤mufl, Viyana Üniversitesi’nde hukuk ve sosyal bilimler e¤itimi alm›flt›r. Fenomenolojiye güçlü bir ilgi duyan Schutz Avusturya’n›n Almanlar taraf›ndan
iflgaline dek Husserl ile entelektüel iflbirli¤i içinde çal›flm›flt›r. Schutz, ö¤rencisi oldu¤u Husserl’in fenomenolojik felsefesini sosyolojiye dahil
etmifl ve bunu di¤er yorumlay›c› düflünce ekolleri ile kaynaflt›rm›flt›r. Düflünceleri Max Weber ve
G.H. Mead’den de etkilenmifl olan (Turner,
2006:438) Schutz’un en önemli eserleri aras›nda “Toplumsal Dünyan›n Fenomenolojisi” (1972) ve T.Luckman’la birlikte yazd›¤›
“Yaflam Dünyas›n›n Yap›lar›” (1974) say›labilir.
Husserl’e göre bizim için var olan fleyler, bizim niyetli ve kas›tl› olarak fark›nda oldu¤umuz fleylerdir, bu nedenle bütün olgular›n temel ögelerinin insan bilincinde ve insan niyetselli¤inde bulundu¤unu savunur. Di¤er bir deyiflle Husserl’in
fenomenolojisine göre bilinç, verileri duyular arac›l›¤›yla deneyimlemekten daha
fazlas›d›r ve insanlar için var olabilecek fleyler sadece bilinç içinde var olabilir (Al-
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
125
lan, 2006:30). Fenomenolojik sosyoloji ise insanlar›n fenomenler hakk›ndaki deneyimlerinin hepsinin de¤ilse de büyük k›sm›n›n temel olarak toplumsal ve kültürel
oldu¤unu, temel olgunun da bilinç de¤il, gündelik yaflamda yaflad›¤›m›z yaflam
dünyas› oldu¤unu ileri sürer. Fenomenolojik sosyologlar buna dayanarak yaflam
dünyas›n› herhangi bir teori ya da disiplinden ba¤›ms›z olarak, oldu¤u gibi, insanlar›n gündelik yaflamda yaflad›¤› gibi betimlemeye çal›fl›rlar (Allan, 2006:30).
B‹LG‹ NOTU: Türkçe’ye yaflam dünyas›, yaflant›-dünyas› veya yaflama evreni
olarak çevrilen lifeworld kavram›n› ilk olarak gelifltiren, Edmund Husserl’dir. Husserl neyin gerçek ve normal oldu¤u konusundaki inançlar›m›z› yöneten kurallar›n
alt›nda yatan kültürel uyumu sa¤layan›n yaflam dünyas› oldu¤unu ileri sürmüfl, ancak bu ortak yaflam dünyas›ndaki deneyimlerin toplumsal ve kültürel boyutlar›
üzerinde fazla durmam›flt›r (Turner, 2006: 339). Habermas’›n çal›flmalar›nda da
önemli bir yere sahip olan yaflam dünyas› kavram› üzerinde daha ayr›nt›l› bir flekilde duran, Schutz olmufltur. Schutz’a göre yaflam dünyas› kavram›, s›radan insanlar›n rutin etkileflimleriyle infla ettikleri gündelik maddi ve toplumsal dünyay› ifade eden bir kavramd›r. Di¤er bir deyiflle Schutz’a göre yaflam dünyas›, gündelik
yaflam›n dünyas›d›r, bireyin deneyimlerini yaflad›¤› çevredir, paylafl›lan, ortak bir
kültür dünyas›d›r, bu dünyada birey pragmatik amaçlar›n› gerçeklefltirmeye çal›fl›r
ve bu dünyay› sorgulamaz (Lechte, 1994:209). Schutz, bilimsel çal›flmalarda kullan›lan kategorilerin de yaflam dünyas›ndan al›nd›¤›n›, sosyal bilimcilerin üzerinde
uzlaflt›klar› ideal tiplerin gündelik yaflamda yap›lan tiplefltirmeler oldu¤unu belirtmektedir. Bu nedenle Schutz’a göre sosyal bilimler, insanlar›n öznel dünyalar›n›,
yaflam dünyalar›n› çal›flmal›, bu dünyay› anlamaya çal›flmal›d›r (Turner, 2006: 339).
N
A M A Ç
3
Fenomenolojiyi pozitivizme yönelik bir elefltiri olarak çözümleyebilmek.
Schutz taraf›ndan gelifltirilen fenomenolojik sosyoloji, fenomenolojinin pozitivizm
elefltirisini içerir ve pozitivist ve bilimsel sosyolojiye yönelik en büyük elefltirilerden
biri olarak kabul edilir (Slattery, 1991:144). Bu nedenle fenomenolojinin bilimsel
sosyolojiye yönelik elefltirileri üzerinde k›saca durmak yararl› olacakt›r:
• Fenomenolojinin bilimsel/pozitivist sosyolojiye yönelik ilk elefltirisi, pozitivizmin insan ve toplum anlay›fl›na yöneliktir. Pozitivist sosyoloji toplumsal
dünyay› fiziksel dünyaya benzer bir flekilde kavramsallaflt›r›r ve toplumun,
bireyin d›fl›nda ve ötesinde kendi gerçekli¤ine sahip oldu¤unu savunur. Bu
toplum içinde bireylerin davran›fllar› büyük ölçüde kendilerinin üzerindeki
d›fl güçler, toplumsal gerçeklikler taraf›ndan flekillendirilir. Pozitivizmin aksine fenomenolojiye göre insan davran›fl› d›fl güçler veya gerçeklikler taraf›ndan flekillendirilip yönetilmez. Fenomenolojiye göre insan bilinçli, özgür,
ba¤›ms›z ve rasyonel bir varl›kt›r davran›fllar› d›fl koflullar taraf›ndan belirlenmez, kendi toplumsal dünyas›n› kurabilecek ve bu dünyay› kontrol alt›nda tutabilecek güce sahiptir. Di¤er bir deyiflle insanlar toplumsal güçlerin alt›nda, önceden belirlenmifl eylemlerde bulunmazlar, insanlar›n eylemleri
kendi amaçlad›klar› eylemlerdir (Slattery, 1991:144-5).
• Pozitivizm fiziksel dünya gibi toplumsal dünyan›n da benzer neden-sonuç
iliflkileriyle yönetildi¤ini, her iki dünyada da gelece¤i öngörmeyi mümkün
k›lacak genel geçer kanunlar›n var oldu¤unu ve bu kanunlar›n keflfedilebilece¤ini savunur. Toplumsal dünyay› fiziksel dünyaya benzer bir flekilde
Fenomenoloji pozitivizmin
hem insan ve toplum
anlay›fl›n› hem de yöntemini
elefltirir.
126
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Modern Sosyoloji Tarihi
kavramsallaflt›rd›¤› için pozitivizme göre do¤a bilimlerinin fiziksel dünyay›
incelemek için kulland›klar› yöntemler, toplumsal dünyay› incelemek için
de kullan›labilir. Fenomenolojiye göre ise pozitivizmin bilimsel yöntemi ile
toplumu ya da toplumsal durumlar›, bu durumu yaflayan, deneyimleyen kiflilerin anlamland›rmalar› ve yorumlar› aç›s›ndan anlamak mümkün de¤ildir.
Bu nedenle fenomenoloji bilimsel yöntemi ve pozitivist analizi reddeder.
Fenomenolojiye göre sosyologlar›n toplumsal dünyay› anlayabilmeleri için
bu toplumsal dünyaya dahil olmalar› gerekir. Sosyologlar›n kültürü, toplumdaki di¤er insanlar›n alg›lar›n›, yorumlar›n›, olgulara yükledikleri anlamlar›,
yapt›klar› tiplefltirmeleri anlayabilmelerinin yolu, bu dünyan›n içine girmek
ve olgulara içeriden bakmakt›r.
Fenomenologlar, bilimsel yöntemin önemli bir parças› olan nesnellik iddias›na da benzer flekilde itiraz ederler. Bir yandan hiçkimsenin, kendi kültürü içinde ö¤rendi¤i ve kabul etti¤i varsay›mlardan ve paradigmalardan tamamen soyutlanamayaca›¤›n›, bu nedenle bilimsel sosyolojide iddia edildi¤i flekliyle nesnelli¤in mümkün olmad›¤›n› savunurlar. Di¤er yandan da nesnellik iddias›n›n, araflt›rmaya konu olan insanlar›n görüfllerini ve yorumlar›n› görmeyi engelledi¤ini, sadece araflt›rmac›n›n kendi görüfl ve yorumlar›n›n
aktar›lmas›na neden oldu¤unu, bu nedenle nesnelli¤in bir anlamda gerçekli¤in çarp›t›lmas› anlam›na geldi¤ini (Slattery, 2008:237) ileri sürerler. Pozitivizmde
ön planda olmas›na karfl›l›k fenomenolojide öznelli¤in
SIRAnesnelli¤in
S‹ZDE
ön planda olmas›n›n nedeni, fenomenolojinin toplumsal gerçeklik anlay›fl›n›n pozitivizminkinden farkl› olmas›d›r. Pozitivizm toplumsal olgular› bireyfi Ü N E L ‹ M kendi ba¤›ms›z gerçekliklerine sahip olan olgular olarak gölerinD Üötesinde,
rürken fenomenolojiye göre toplumsal olgular, örne¤in aflk, suç ya da ceza
S O R U sadece insanlar›n içinde yaflad›klar› dünyay› anlamland›rmak
gibi olgular
için yaratt›klar› toplumsal kurgulard›r ve ancak bu aç›dan incelenebilirler.
Dolay›s›yla bu olgular› inceleyebilmek için bunlar› infla eden, kurgulayan
D‹KKAT
insanlar›n gözünden görmek gerekir. Bu nedenle fenomenolojik araflt›rmalarda genellikle kat›l›mc› gözlem gibi teknikler kullan›l›r. Bu gibi teknikleri
SIRA S‹ZDE
uygularken
araflt›rmac› inceledi¤i toplumsal dünyan›n içine girer ve bilimsel
sosyolojide kullan›lan di¤er baz› teknikler kadar nesnelli¤e odaklanmadan
inceledi¤i
toplulu¤a iliflkin mümkün oldu¤unca ayr›nt›l› bilgiyi elde etmeyi,
AMAÇLARIMIZ
gözlemlenen olguya iliflkin bir anlay›fl derinli¤ine ulaflmay› amaçlar.
N N
Pozitivist sosyolojinin
K ‹ T A P bu elefltirilerde sözü edilen özellikleri ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgileri gerek birinci s›n›fta okudu¤unuz Sosyolojide Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri adl› kitab›n›z›n Sosyolojik Yöntemde Klasik Dönem Tart›flmalar adl› ikinci ünitesinde, gerekse elinizdeki bu Tkitab›n
‹lk Dönem Geliflmeler adl› birinci ünitesinde bulabilirsiniz.
E L E V ‹ Z Sosyolojide
YON
Fenomenolojinin pozitivizme yöneltti¤i bu elefltirilerin yan›nda fenomenolojik
sosyolojinin kurucusu olan Schutz, Max Weber’in sosyolojiyi toplumsal eylemi yoTERNET
rumlayarak‹ Nanlamaya
çal›flan bir bilim olarak tan›mlamas›na kat›lmakta birlikte
Weber’in toplumsal eylem analizini çeflitli aç›lardan elefltirmifltir. Bu elefltirilere k›saca de¤inmek gerekirse;
• Schutz, Weber gibi insanlar›n gündelik yaflam› toplumsal olarak anlaml› bir
gerçeklik olarak deneyimlediklerini, yani insanlar›n eylemlerinin anlamlar›n›
anlad›¤›m›z› savunur. Bu aç›dan gündelik toplumsal yaflam›n ‘yorumlay›c› bir
gerçeklik’ oldu¤unu düflünmesine ra¤men Weber’in yorumlay›c› sosyoloji
•
•
•
•
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
127
kavram›n› elefltirir. Schutz’a göre Weber’in yorumlay›c› sosyoloji kavram› s›n›rl›d›r. Weber toplumsal eylemin di¤er bireylerin davran›fllar› hesaba kat›larak ve di¤er bireylere yönelik olarak meydana gelen eylemler oldu¤unu belirtmifltir. Schutz, toplumsal eylemin öznel olarak anlaml› olan eylemler oldu¤unu, sosyolojinin de inceledi¤i bireylerin eylemlere yükledi¤i öznel anlamlar› anlamaya çal›flt›¤›n› vurgular ve sosyologlar›n bu anlamlar› eksik ya da
yanl›fl anlamalar› durumunda teorilerin veya aç›klamalar›n toplumsal gerçekli¤in yanl›fl anlafl›lmas›na dayal› olaca¤›n›, bu nedenle bilimsel olarak de¤erlerini büyük ölçüde kaybedeceklerini belirtir (Cuff vd. 1989:152-3). Schutz’a
göre yorumlay›c› sosyoloji kavram›n›n s›n›rl›l›¤› buradan kaynaklanmaktad›r.
Schutz’un Weber’e yöneltti¤i bir di¤er elefltiri, di¤er bir kifliyle ayn› öznel
deneyime sahip olmak olanaks›z oldu¤u için bireylerin eylemlerine öznel
anlamlar yüklemenin Weber’in belirtti¤inden daha karmafl›k oldu¤u fleklindedir. Di¤er bir deyiflle bir birey, di¤er bir bireyi tan›yor olsa ve gözlemledi¤i eylemi yap›ld›¤› anda oldu¤u gibi gözlemleyebilmifl olsa bile gözlemledi¤i bireyin kendi bilincine, bilinç ak›fl›na giremeyece¤i için bu eylem hakk›nda edinece¤i bilgi, gözlemi yapan›n kendi alg›sal ve biliflsel çerçevesiyle
s›n›rl› olacak, dolay›s›yla gözlemleyenin deneyimi gözlemlenen kiflinin deneyiminden farkl› olacakt›r (Johnson, 2008:139-140).
Schutz, Weber’in öznel anlam kavram›n› kullanma fleklini de elefltirmifltir.
Schutz’a göre Weber’in bu kavram› kullan›fl tarz›, her bir eylemin, bu eylemi gerçeklefltiren aktörden do¤an tek bir anlama sahip oldu¤u imas›n› tafl›makta ve toplumsal dünyan›n sanki içindeki her bir birey taraf›ndan öznel
olarak anlafl›lan bir dünya oldu¤u izlenimini yaratmaktad›r (Cuff vd.
1989:153). Bu nedenle Schutz, Weber’in öznel anlam kavram›na yönelik bak›fl aç›s›n› sorunlu bulmaktad›r.
Schutz’a göre gündelik yaflamda toplumsal dünyan›n her bireyin kendi öznel bilinci ile deneyimleniyor olmas›, bu dünyan›n her birey için kiflisel, yani ‘özel’ bir dünya oldu¤u anlam›na gelmez. Gündelik yaflamda edinilen deneyimler bireylere özel olsayd›, bireylerin iletiflim kurmalar›, birbirleriyle anlaflmalar› son derece zor olurdu. Oysa Schutz’a göre bireyler di¤er bireylerden farkl› deneyimlere sahip olduklar›n› bilirler, ama bütün bireyler gündelik toplumsal yaflam›n ortak ‘nesnel’ do¤as›n›, yani Schutz’un ‘sa¤duyu bilgisi’ olarak adland›rd›¤› bilgiyi toplumsallaflma sürecinde ö¤renmifl ve kabul
etmifllerdir ve etraflar›ndaki di¤er insanlar›n da toplumsal yaflam› kendi alg›lad›klar› gibi alg›lad›klar›n› varsayarlar. Bu nedenle bireyler toplumsal
dünyay› özneler aras› niteli¤iyle alg›larlar (Coulon, 2010:14). Sonuç olarak
Weber anlamay› tekil özneler temelinde ele al›rken, Schutz anlamay› özneler aras› bak›fl aç›lar›ndan oluflan bir sistem gibi görür ve Weber’in toplumsal dünyan›n özneler-aras› karakterini ortaya koymakta yetersiz oldu¤unu
ileri sürer (Cuff vd., 1989:153).
Schutz, Weber’in do¤rudan ve yorumlay›c› anlama kavramlar›n› da elefltirmifl, eylemin yap›l›rkenki anlam› ile yap›ld›ktan, tamamland›ktan sonraki
anlam›n›n birbirinden farkl› olabilece¤ini vurgulam›flt›r. Schutz bilincin öznel ak›fl›n›n de¤iflim halinde oldu¤unu, bireyin o anda yapmakta oldu¤u eylemle do¤rudan iliflkili olmad›¤›n›, bazen insanlar›n bir eylemde bulunurken
bilinçlerinin baflka bir noktada olabilece¤ini, baz› eylemlerin bofl bir zihinle
bile yap›labilece¤ini belirtir. Bu durum, Schutz’a göre bu eylemlerin anlams›z oldu¤unu göstermez, sadece bu eylemin anlam›n›n, bireyin o andaki bi-
Schutz, Weber gibi
insanlar›n gündelik yaflam›
toplumsal olarak anlaml› bir
gerçeklik olarak
deneyimlediklerini, yani
insanlar›n eylemlerinin
anlamlar›n› anlad›¤›m›z›, bu
aç›dan gündelik toplumsal
yaflam›n ‘yorumlay›c› bir
gerçeklik’ oldu¤unu
düflünmesine ra¤men
Weber’in yorumlay›c›
sosyoloji kavram›n› s›n›rl›
olmakla elefltirir.
Schutz’a göre Weber’in
betimledi¤i toplumsal
dünya, hem kendi
eylemlerinin hem de di¤er
aktörlerin eylemlerinin öznel
anlamlar›n› biçimlendiren
izole olmufl bireylerin
dünyas› gibi görünmektedir.
128
Modern Sosyoloji Tarihi
Schutz’a göre sosyal
bilimcilerin ele ald›klar›
gerçeklikler asl›nda önceden
“yorumlanm›fl olan”
gerçeklikler oldu¤u için,
varsay›mlar› incelemeden
kabul etmek, sa¤duyuya
dayal› düflüncelerin
elefltirilmeksizin sosyolojik
kavramlar hâline gelmesi
tehlikesini yarat›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
linçli fark›ndal›¤›n›n bir parças› olmayabilece¤ini gösterir (Johnson,
2008:139-140). Dolay›s›yla Schutz, Weber’i hem gerçekleflmekte olan bir eylemle tamamlanm›fl bir eylem aras›nda net bir ayr›m yapmamakla hem de
anlamay› homojen bir flekilde kavramsallaflt›rmakla, karmafl›kl›¤›n› göz ard›
etmekle elefltirir.
Özetle Schutz, Weber’in öznel anlama ve yorumlama kavramlar›n›n çok yüzeysel oldu¤unu, bu kavramlar›n daha çok bireysel yorumlama ve anlamaya iflaret etti¤ini, bu bak›fl aç›s›yla toplumsal dünyan›n kiflisel ve öznel bir dünyaym›fl gibi göründü¤ünü belirtir. Schutz’a göre toplumsal dünya dil ve toplumsallaflma arac›l›¤›yla paylafl›lan, ortak, özneler aras› bir dünyad›r, ancak Weber’in anlama yollar›
ve kulland›¤› kavramlar, toplumsal dünyan›n bu özelliklerini ortaya koymada yeterince baflar›l› de¤ildir (Slattery, 1991:143).
Schutz’a göre bu sorunlar›n temel kayna¤›, Weber’in toplumsal dünyada özneler aras› uzlaflman›n ard›nda anlaml› olgular oldu¤u düflüncesini verili kabul etmesidir (Lassman, 1975:126). Schutz’a göre varsay›mlar› sorgulamaks›z›n kabul etmek
özellikle sosyoloji aç›s›ndan sorunludur, toplumsal olgular k›smen sa¤duyu bilgisi
ve bu bilgiye dayanan kavramlar ile oluflturulduklar›, sosyoloji de bu olgular› bilimsel olarak inceledi¤i için varsay›mlar› elefltirmeden kabul etmek, sa¤duyuya dayal› birtak›m düflüncelerin sosyolojik kavramlar haline gelmesine neden olabilir
(Lassman, 1975:126). Do¤a bilimlerinin gözlemledikleri nesne veya olgular, kendilerini oluflturan parçalara bir fley ifade etmezler, ancak sosyal bilimlerde durum
bundan farkl›d›r. Örne¤in sosyolojik kavramlar olan yoksulluk ya da modernite,
önce sa¤duyu taraf›ndan oluflturulmufl düflüncelerdir, sosyal bilimciler bu düflünceleri ikinci kez, ikinci dereceden infla ederek, belirli gerçekleri yorumlayarak kavramlar haline getirirler (Lassman, 1975:127). Di¤er bir deyiflle sosyal bilimler, verili olarak kabul edilen gündelik yaflam›n ve do¤al tutumun içeriklerini tan›mlar. Bu
düflünceyle Schutz, anlam›n ve eylemin felsefi analizini empirik sosyal bilim
görevinden aç›k bir flekilde ay›rm›fl olur (Lassman, 1975:127).
Schutz’a göre sosyal bilimlerde ve do¤a bilimlerinde araflt›rmac› ile çal›flma konusu aras›ndaki iliflkinin farkl› olmas›, toplumsal dünyan›n sa¤duyu bilgisiyle yorumlanm›fl bir dünya, sosyal bilimlerin gerçeklerinin de yorumlanm›fl gerçekler olmas›, sosyal bilimlerin temel problemini oluflturmaktad›r. Bu temel problem “öznel bir gerçeklik hakk›nda nesnel bir aç›klama” yapmaya çal›flmakt›r (Lassman,
1975:134). Bu nedenle Schutz’un fenomenolojik sosyolojisi, sosyologlar›n toplumsal-tarihsel dünya hakk›ndaki tüm bilimsel önvarsay›mlar› paranteze alarak sosyolojik analizlerine ‘d›flar›da duran’ nesnel bir dünya anlay›fl›ndan de¤il, “gerçekli¤i
kurmaya ve anlamaya çal›flan öznelerin eylemleri ve bilinçlerinden” bafllamas› gerekti¤ini savunur (Swingewood, 1998:135-6).
Fenomenoloji
ve S‹ZDE
fenomenolojik sosyoloji aras›ndaki temel fark nedir?
SIRA
Schutz’a göre toplumsal düzen ortak varsay›mlara ve yorumlamalara dayanan,
D Ü fi Ü N E L ‹ Mbir gerçekliktir. Fenomenolojik sosyolojiye göre dünyay› görüzerinde uzlafl›lm›fl
me, alg›lama, anlamland›rma ve yorumlama biçimimiz büyük ölçüde toplumsal
çevremizin etkisine
S O R U dayan›r. ‹nsan do¤du¤unda, kültürel olarak kendisinden önce
kurulmufl olan bir dünyaya do¤maktad›r, hem iletiflim kurmak için kulland›¤› dili,
hem de dünyay› nas›l alg›lay›p yorumlayaca¤›n› gösteren s›n›fland›rmalar› kendisiD‹KKAT
ne bu dünya sa¤lar. Örne¤in çocuklar konuflmay› ö¤renirken asl›nda etraflar›ndaki nesneleri adland›rd›klar› kadar s›n›fland›rmay› da ö¤renmektedirler. Sosyallefl-
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
129
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
me süreci içinde hepimiz etraf›m›zdaki nesneleri nas›l s›n›fland›raca¤›m›z›, olaylara nas›l tepki verece¤imizi, olgular› nas›l anlamland›r›p yorumlayaca¤›m›z› ö¤reniriz. Bu ö¤renme sürecinde insanlar› hem genel olarak üyesi olduklar› kültür, hem
de üyesi olduklar› alt kültürler, dolay›s›yla etnik gruplar›, cinsiyetleri, toplumsal s›n›flar› etkilemektedir. Örne¤in ayn› olay karfl›s›nda bir kad›n ve erke¤in ya da bir
iflçi ve iflverenin verecekleri tepkileri, olay› alg›lama ve yorumlama biçimlerini düflünelim. Her ne kadar bu tepki, alg›lama ve yorumlama biçimlerinde ortak baz›
noktalar olsa da ayn› olay karfl›s›nda birbirlerinden farkl› tepkiler verebilirler, olay› farkl› flekilde alg›layabilir, farkl› yorumlayabilir ve ona farkl› anlamlar
yükleyebilirler, çünkü her bireyin bilinci ve alg›s› kendisinin üyesi oldu¤u kültür(ler)den etkilenmekte, dolay›s›yla farkl›laflmaktad›r (Johnson, 2008:138-9). fiimdi Schutz’un toplumsal dünyan›n ve gerçekli¤in kuruluflunu aç›klarken önemle
üzerinde durdu¤u özneler aras›l›k kavram› üzerinde biraz dural›m.
Özneler Aras›l›k
N
A M A Ç
4
Fenomenolojik sosyolojiye göre gündelik yaflamda bireylerin toplumsal düzeni nas›l kurgulad›klar›n› aç›klayabilmek.
Schutz’un fenomenolojik sosyoloji yaklafl›m› toplumsal dünyan›n özel de¤il özneler aras› oldu¤unu savunur. Daha aç›k bir ifadeyle, Schutz insanlar›n d›fl dünyay›
s›n›fland›rma ve anlamland›rma süreçlerinin tamamen öznel olmad›¤›n›, toplumsal
dünyan›n da özneler aras›, sa¤duyu bilgisi arac›l›¤›yla paylafl›lan, ortak bir dünya
oldu¤unu savunur (Schutz, 1962:312). Özneler aras›l›k, öznellik ve nesnellik aras›ndaki bir köprü görevi gören, bir olgunun birden fazla özne taraf›ndan bireysel
ve öznel olarak deneyimlendi¤i bir durum olarak düflünülebilir. Her bir birey dünyay›, etraf›ndaki nesne, olay ve olgular› öznel olarak deneyimlemektedir, ancak bu
deneyimi sadece kendisi öznel olarak yaflamamaktad›r, bu deneyim di¤er insanlara da aç›kt›r. Dolay›s›yla öznellik ve nesnellik aras›nda, benlik ile di¤erleri aras›nda bir köprü vard›r. ‹flte Schutz’a göre gündelik yaflam, baflka bireylerle/aktörlerle
kurulan etkileflim arac›l›¤›yla onlarla paylafl›lan özneler aras› bir aland›r. Schutz’a
göre özneler aras›l›¤› oluflturan üç öge vard›r. Bu ögeler; sa¤duyu bilgisi, tiplefltirme ve bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›d›r ve bunlar ayn› zamanda gündelik yaflama
iliflkin bir düzen görüntüsü de yarat›rlar (Slattery, 1991:143).
Sa¤duyu Bilgisi: Sa¤duyu bilgisi, toplumsallaflma sürecinde dil arac›l›¤›yla ö¤rendi¤imiz ve içsellefltirdi¤imiz, kendi toplumumuzda eylemde bulunmak ve etraf›m›zdaki nesne, olay, davran›fl ve olgular› anlamland›r›p yorumlamak için kulland›¤›m›z ortak bir bilgi birikimidir (Cuff vd., 1989:153-4). Bir baflka flekilde ifade etmek gerekirse sa¤duyu bilgisi, toplumsal aktörlerin yaflayarak ve içinde yaflad›klar› toplumsal dünyan›n bir parças› olarak (toplumsallaflarak) sahip olduklar› bilgiyi
ifade eden bir kavramd›r. Sa¤duyu sayesinde insanlar “toplumsal olarak edinilmifl
ve yine toplumsal olarak onaylanan bir bilgi stokunu verili kabul ederler” (Schutz,
1962:38). Toplumsal dünya, Schutz’a göre, sa¤duyunun dünyas›d›r, sa¤duyu dünyas›nda bireyler/ aktörler gerçekli¤i oldu¤u gibi kabul etmekte, sorgulamamaktad›rlar. Sa¤duyu bilgisi, etraf›m›zda deneyimledi¤imiz her fleyi s›n›fland›r›p adland›rmam›z› ve içinde yaflad›¤›m›z dünyay› düzenli, organize olmufl bir flekilde görmemizi sa¤layan ortak bilgidir. ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyay› öznel olarak anlamland›r›p yorumlamam›z›, yine de bu dünyan›n bize özel olmamas›n›, paylafl›lan, ortak
bir dünya olmas›n› sa¤layan, bunu mümkün k›lan sa¤duyu bilgisidir.
Schutz’a göre toplumsal
dünya özneler aras› bir
dünyad›r.
Toplumsal dünyada
insanlar›n alg›lad›¤›
düzenin, yani özneler
aras›l›¤›n temelleri, sa¤duyu
bilgisi, tiplefltirme ve bak›fl
aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›d›r.
Schutz’un ‘sa¤duyu bilgisi’
ad›n› verdi¤i bilgi, toplumun
üyelerinin ortak olarak sahip
oldu¤u ve gündelik yaflam›n
sürmesi için gerekli olan
bilgi birikimidir.
SIRA S‹ZDE
130
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Modern Sosyoloji Tarihi
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Di¤er bir deyiflle sa¤duyu bilgisi sayesinde bireyler içinde yaflad›klar› toplumsal dünyay› sanki kendilerinden ba¤›ms›z bir flekilde d›flar›da kendili¤inden var
S O bir
R U düzene sahip olan bir dünyaym›fl gibi deneyimlerler.
olan ve belirli
Schutz’un “sa¤duyu
ad›n› verdi¤i bilgi, toplumun di¤er üyeleriyle paylafl›lan ve insanD ‹ K K A bilgisi”
T
lar›n birlikte yaflayabilmesini ve iletiflim kurabilmesini sa¤layan bir bilgi birikimidir. Schutz’a
göre gündelik yaflamda pratik görevleri yerine getirebilmek için bu bilgi gereklidir.
N N
SIRA S‹ZDE
Tiplefltirme: Sa¤duyu bilgisi, tiplefltirme süreciyle oluflur ve birikir. Yaflarken
say›s›z miktarda
nesneyi, olay› ve eylemi deneyimleriz, ancak bütün bu deneyimAMAÇLARIMIZ
ledi¤imiz fleyleri alg›larken bir flekilde s›n›fland›r›r›z. ‹flte bu s›n›fland›rma süreci,
di¤er bir deyiflle dünyada deneyimledi¤imiz bütün nesneler, olaylar ve eylemler
‹ T A P seçerek ayn› tipteki fleyleri bir araya getirmemiz süreci, tiplefliçinde tipikK olanlar›
tirme olarak adland›r›l›r. Örne¤in birinin bize bir söz verdi¤ini düflünelim. Hangi
tip ifadeleri ‘söz verme’ ya da ‘verilmifl bir söz’ olarak görürüz? Her ifade bu duruT E ama
L E V ‹ Zbiz
Y O Nhangi ifadeleri bu flekilde alg›layaca¤›m›z› biliriz. Ya da örnema uymaz,
¤in bir a¤aç gördü¤ümüzde bunun bir a¤aç oldu¤unu anlar›z, uzun çal›l›klar› a¤aç
zannetmeyiz ya da küçük a¤açlar› çal›l›k zannetmeyiz. Böylece ayn› tipteki fleyleri biraraya getirmifl, tiplefltirmifl oluruz. Bir baflka flekilde ifade edecek olursak tip‹NTERNET
lefltirmeler; okul, insan, metal gibi nesneleri, kavga etme, ilgi gösterme gibi eylemleri ya da rüya, sevgi, h›rs gibi deneyimleri s›n›fland›rmak için kullan›lan ortak yollard›r. Gündelik yaflamda etraf›m›zdaki fleyleri deneyimlerken, bunlar›n bize yabanc›, tuhaf gelmemesinin, etraf›m›zdaki nesneleri, olaylar›, eylemleri düzenli ve
tan›d›k bulmam›z› sa¤layan fley, birçok tiplefltirmeden oluflan bir stoka sahip olmam›zd›r. Bu tiplefltirmeleri bireyler olarak kendi bafl›m›za yapmay›z, toplumsallaflma
sürecinde dil arac›l›¤›yla, dinleyerek ya da okuyarak ö¤reniriz ve ayn› flekilde di¤er insanlarla da paylafl›r›z. Dolay›s›yla dünya hakk›ndaki bilgimizin büyük k›sm›,
kamusal olarak herkese aç›k olan bir bilgidir (Cuffvd. 1989:154). Herkes yaklafl›k
ayn› tiplefltirmeleri ö¤renerek bu bilgiye sahip olur, bu nedenle de tiplefltirmelerle
oluflan sa¤duyu bilgisi ortak ve paylafl›lan bir bilgidir. Tiplefltirme, insanlar›n dünyay› anlaml› dizilifller fleklinde yap›land›rmalar›n› sa¤layan, ortak olarak paylafl›lan sa¤duyu bilgisini oluflturur. Bu tiplefltirmeler, toplum üyeleri aras›nda ortak bir
dünyan›n yarat›lmas›n› sa¤lar ve Schutz’a göre sosyolojinin konusu da sa¤duyu bilgisini meydana getiren bu ‘tiplefltirmeler’dir (Ferguson, 2006:93). Schutz, tiplefltirme kavram›yla, insanlar›n d›fl dünyay› s›n›fland›rmas›n›n sadece bireysel ve öznel
bir süreç olmad›¤›n› göstermifltir. Dünyay› deneyimlerken etraf›m›zdaki çeflitli nesne, olay veya durumlar› müdür, okul, maç, top, restoran, doktor, apartman, kabus,
mutluluk, keder, ac›ma gibi çeflitli kategorilerle, yani tiplerle s›n›fland›r›r, bu tiplere belirli kavramlar atar ve anlamlar yükleriz. Bunlar› bu flekilde s›n›fland›ran sadece biz de¤ilizdir, toplumun di¤er üyeleri de dil yoluyla, di¤er insanlarla konuflarak ya da kitaplardan okuyarak bu tiplefltirmeleri ö¤renirler ve bizimle ayn› tiplefltirmeleri yaparlar. Böylece bu tiplefltirmeler sayesinde insanlar, herkesin dünyay› ayn› flekilde gördü¤ünü, örne¤in bir eylemin tehdit mi yoksa davet mi oldu¤u konusunda ayn› alg›ya sahip olaca¤›n› varsayabilir ve birbirileriyle iletiflim kurabilirler.
Bak›fl Aç›lar›n›n Karfl›l›kl›l›¤›: Tiplefltirmeler sayesinde bireyler, içinde yaflad›klar› toplumsal dünyay› tiplefltirirken bir kurgu sistemi yaratm›fl olurlar, bu sistem sa¤duyu bilgisidir. Bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤› da tiplefltirmeler ve sa¤duyu
bilgisi sayesinde, di¤er insanlar›n da dünyay› bizim gördü¤ümüz gibi görüp alg›lad›klar› fleklindeki ortak, paylafl›lan temel bir varsay›md›r (Slattery, 1991:143). Di-
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
131
¤er bir deyiflle özneler aras› bir sistem olan sa¤duyu bilgisi, bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›n› içerir, çünkü bu bilgi toplumsal kökenli bir bilgidir, toplumsal olarak üretilir ve yine toplumsal olarak, dil yoluyla, gündelik yaflamda kulland›¤›m›z kelime
da¤arc›¤› ve söz dizimi (sentaks) yoluyla da¤›t›l›r ve yay›l›r. Dolay›s›yla ortak olan
bu bilgiyi edinen bütün toplum üyeleri, belirli olgu ve kavramlar› birbirlerine benzer flekilde, ortak olarak alg›larlar (Lassman 1975:128). Bir baflka flekilde ifade edecek olursak, bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›, di¤er insanlar›n da bizimle ayn› tiplefltirmeleri yapt›klar›, yani biz dünyay› nas›l görüp anl›yorsak onlar›n da ayn› flekilde
görüp anlad›klar› fleklindeki paylafl›lan yayg›n kan›d›r. Bunu genellikle di¤er insanlar› gözlemleyerek ve deneyimlerimizi di¤er insanlarla paylaflarak ö¤reniriz. ‹nsanlar, bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl› oldu¤u varsay›m›na dayanarak birbirleriyle etkileflim kurarlar ve yaflad›klar› deneyimin baflka türlü olamayaca¤›n› düflünürler (Wallace ve Wolf, 1999:258). Böylece insanlar belirli bir deneyimi yaflarken ayn› durumdaki di¤er insanlar›n da ayn› deneyimleri yaflad›klar›n› varsayarlar ve bu sayede toplumsal dünyan›n bir düzeni oldu¤unu kabul ederler (Johnson, 2008:149-50).
Örne¤in, bir bilet almak için sineman›n giflelerine gitti¤imizi ve giflenin önünde
uzun bir kuyruk oldu¤unu gördü¤ümüzü düflünelim. Bu durumda kuyru¤un sonuna gider, orada yerimizi al›r›z ve di¤er insanlar›n da bizimle ayn› flekilde davranaca¤›n› varsayar›z. Di¤er bir deyiflle bizden sonra gelen birinin s›ran›n en önüne geçip s›radaki herkesten önce biletini alaca¤›n› düflünmeyiz. Bir baflka örnek verecek
olursak, ifle, okula ya da gezmeye giderken pijamalar›m›zla gitmeyiz. Bu yerlere pijamayla gitmemizi yasaklayan bir yasa olmasa da d›flar›ya pijamalarla ç›kmamam›z
gerekti¤i, sa¤duyu bilgisi sayesinde ö¤rendi¤imiz bir fleydir. E¤er kent merkezine
gezmeye gitti¤imizde sokakta pijamalar›yla dolaflan birini görürsek bu duruma flafl›r›r ve bu kiflide bir anormallik oldu¤unu düflünürüz, çünkü di¤er insanlar›n da ayn› bizim gibi ‘d›flar›ya pijamayla ç›k›lmamas› gerekti¤i’ne inand›¤›n›, yani bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl› oldu¤unu varsayar›z. Bu nedenle de bu kiflinin pijamayla gezmesinin herkese ayn› flekilde tuhaf gelece¤ine inan›r›z. Herkesin bu durumu ayn›
flekilde tuhaf bulaca¤›n› düflünmek, toplumsal dünyada bir düzen oldu¤unu düflünmemizi, yani toplumsal dünyan›n düzenli oldu¤unu düflünmemizi sa¤lar. Bu nedenle, örne¤in internetten bir kitap siparifli verirsek, kendisini tan›mad›¤›m›z çeflitli
insanlar›n yapaca¤› çeflitli eylemler sonucunda kitab›n evimize teslim edilece¤ini
varsayar›z, ya da bir restoranda bir siparifl verdi¤imizde, yine tan›mad›¤›m›z bir dizi insan›n yapaca¤› çeflitli eylemler sonucunda yemeklerin zaman›nda haz›rlanm›fl
olaca¤›n› varsayar›z. Bunlar› varsaymam›z›n nedeni, bizim yapt›¤›m›z eylemlerin di¤er insanlar taraf›ndan da bizim anlad›¤›m›z gibi anlafl›lm›fl oldu¤unu varsaymam›zd›r. Dolay›s›yla Schutz’un toplumsal dünya analizinde “Toplumsal dünyan›n yap›s›
bu dünya içindeki bireyler taraf›ndan deneyimlenir ve deneyimin kendisi de toplumsal olarak infla edilir ve örgütlenir” (Cuff vd., 1989:155).
Öznele raras›l›¤›n bu üç ögesi son derece önemlidir. Özellikle tiplefltirmeler sayesinde oluflturulan ve bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›n› üreten sa¤duyu bilgisi, gündelik yaflam›n görünüflteki düzenini yarat›r, di¤er bir deyiflle gündelik yaflam›n ve
toplumsal dünyan›n bir düzene sahip oldu¤unu düflünmemizi sa¤lar. Schutz için,
“toplumsal dünya nesnel bir sistem ya da yap› de¤ildir; toplumsal dünyan›n kayna¤›, farkl› toplumsal gruplar ve topluluklar hakk›ndaki ortak varsay›mlar ile hep birlikte paylafl›lan bilgi birikimidir” (Swingewood, 1998:319). Di¤er bir deyiflle Schutz
ve genel olarak fenomenologlar için toplumsal düzen do¤al bir düzen de¤ildir, üzerinde konuflulmufl, uzlafl›lm›fl bir düzendir (Slattery, 1991:143). Schutz’a göre bir
yandan her birey kendine özgü bir geçmifle, di¤erlerinden farkl› bir arka plana sa-
Bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›,
aksine inanmak için bir
neden yoksa, bireylerin
toplumsal dünyadaki olay ve
eylemleri kendileri nas›l
anl›yorsa di¤er bireylerin de
ayn› fleklde anlayacaklar›
varsay›m›d›r. Di¤er bir
deyiflle yaflad›¤›m›z
toplumsal dünyada iliflkiler
sistemimizi paylaflan
herkesin belirli olgu ve
kavramlar› ortak olarak
do¤al, iyi ve do¤ru olarak
kabul etmesidir (Lassman,
1975:128).
132
Modern Sosyoloji Tarihi
hip oldu¤u için dünyay› farkl› flekilde deneyimler ve böylece sa¤duyu bilgisi insanlar aras›ndaki etkileflimle birlikte sürekli de¤iflir, insanlar da alg›lar›n› gerekti¤i zaman buna göre de¤ifltirirler. Di¤er yandan da fark› deneyimlerine ra¤men paylafl›lan ortak sa¤duyu bilgisi sayesinde insanlar bir dereceye kadar da olsa birbirlerini
ve birbirlerinin eylemlerini anlayabilirler (Schutz, 1962:95). Böylece Schutz’a göre
sa¤duyu bilgisi sayesinde insanlar kendilerini dünyada düzenli, al›fl›lm›fl, belirli kurallara ba¤l› kal›plar oldu¤una ikna edebilirler. Dolay›s›yla Schutz’a göre sa¤duyu
bilgisi sayesinde, “gerçekte toplum belirli bir biçimi olmayan, bireysel deneyimlerden oluflan bir karmafla olsa da insanlar kendi aralar›nda toplumda istikrar ve düzen oldu¤una dair bir illüzyon yarat›rlar” (Haramabos ve Holborn, 1999:899).
‹nsanlar›n sa¤duyu bilgisi sayesinde toplumsal yaflam›n bir düzeni oldu¤una
inanmalar› son derece önemlidir. Toplumdaki bütün bireyleri birbirlerinden ay›ran
bireysel geçmiflleri, ilgileri, güdüleri ve bak›fl aç›lar› vard›r, ama bütün bunlar ancak toplumun di¤er üyeleriyle paylafl›lan ortak anlamlar ve ortak varsay›mlar oldu¤u sürece ifllerler. Aksi takdirde, yani toplumun üyelerinin paylaflt›klar› ortak varsay›m ve anlamlar olmad›¤› takdirde toplumsal düzensizlik ve kaos meydana gelir. Örne¤in Türkiye’de son y›llarda bir para birimi de¤iflikli¤i yafland›. Önce Türk
Liras›’ndan Yeni Türk Liras›’na, sonra yeniden Türk Liras›’na geçildi. Bu süreçte örne¤in bir al›flverifl yapan iki kifliden birinin paray› Türk Liras› üzerinden, di¤erinin
Yeni Türk Liras› üzerinden ifade etti¤i ve bu nedenle kar›fl›kl›k yaflay›p anlaflamad›klar› çeflitli zamanlar olmufltur. Bu örnek, çok s›n›rl› bir konu bile olsa ortak olarak paylafl›lan bilgi birikiminin insanlar›n iletiflim ve etkilefliminde ne derece önemli oldu¤unu göstermektedir.
Her ne kadar Schutz sa¤duyu bilgisinin paylafl›lan bir bilgi oldu¤unu vurgulasa
da bu, sa¤duyu bilgisinin de¤iflmeyen bir içeri¤e, sabit bir yap›ya sahip oldu¤unu
göstermez. Schutz’a göre sa¤duyu bilgisi, insanlar aras›ndaki etkileflimle birlikte
sürekli olarak de¤iflmekte olan bir bilgi birikimidir (Haralambos ve Holborn,
1999:899). Her eylemin öznel bir anlam› vard›r ama bu anlam, bu eylemi yapan›n
bilinç ak›fl›na ve referans çerçevesine, yani insan›n o an ve durumda gerçekleri alg›lama, de¤erlendirme ve yorumlama biçimine ba¤l›d›r. E¤er bu referans çerçevesi de¤iflirse, insanlar›n eylemlere verdikleri anlam da de¤iflebilir. Örne¤in ayn› ifli
yapan üç kifliden biri için ifl sadece yaflamak için gerekli paray› kazanmaya yönelik bir faaliyetken, di¤eri için kendini üretken ve iyi hissetmek için bir araç olabilir, üçüncü kifli için ise bu iflte çal›flmak sadece evden ç›kmay›, s›k›lmamay› sa¤layan bir durum olabilir. Ya da örne¤in ayn› öyküyü okuyan birkaç kifliden, öyküyü
betimlemeleri istendi¤inde farkl› betimlemeler ve tan›mlamalar yapabilirler, çünkü
bilgi düzeyleri, arka planlar›, geçmiflleri, öyküyü anlamland›r›rken ve yorumlarken
kulland›klar› referans çerçeveleri birbirinden farkl› olabilir.
Schutz, eylemlerin birden fazla anlam› olabilece¤ini ve bir eyleme anlam›n, eylem gerçeklefltikten sonra atfedildi¤ini belirtir. Bu aç›dan anlam, eylemin kendisi
de¤ildir, ulafl›lan amaçt›r ki bu amaç da daha sonra giriflilecek baflka, uzun vadeli
projelerde araç haline dönüflebilir. Örne¤in, sosyoloji tarihi dersine çal›flan bir ö¤renci hem ö¤renmek hem de bu dersi geçmek için çal›fl›r, ama bu dersi geçmek,
uzun vadede okudu¤u bölümden mezun olabilmek amac›na ulaflmak için bir araç
haline dönüflecektir. Eylemlerin anlam› bu flekilde referans çerçevesi içinde de¤iflirken yeni deneyimleri çerçevesinde, insanlar›n benlikleri ve bilinçleri de de¤iflir.
Öznel deneyimlerin bu flekilde sürekli ak›fl›, insanlar›n bilinç ak›fl›n› oluflturur.
Di¤er bir deyiflle bilinç ak›fl›, bilinçli yaflam›m›z bafllad›¤› anda bafllam›fl olan bir
sürekliliktir. Bu nedenle eski deneyimlerimiz, daha sonraki deneyimlerimizin ›fl›-
133
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
¤›nda okunabilirler, unuttu¤umuz deneyimlerimiz bile flimdi oldu¤umuz özgün birey haline gelmemizde etkili olmufl olan izler b›rakm›fllard›r (Johnson, 2008:140).
Bilinç ak›fl›, her bireyin kendine özgü bir arka plan›, kendine özgü bir geçmifli oldu¤unu göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Schutz birbirlerini çok iyi tan›yan bireylerin bile birbirlerinin bilinçlerine, bilinç ak›fllar›na giremeyeceklerini, bu nedenle
birbirlerini tam ve öznel olarak anlama ihtimallerinin s›n›rl› oldu¤unu ileri sürerken bu düflünceye dayanmaktad›r (Johnson, 2008:141). Yine de dil arac›l›¤›yla ö¤renilen sa¤duyu bilgisi, insanlar›n di¤er insanlarla iletiflim kurmas›n›, birbirlerinin
deneyimlerini paylaflmalar›n› ve di¤er insanlar›n öznel düflüncelerini bir dereceye
kadar anlamalar›n› sa¤lar. Burada, daha önce de de¤indi¤imiz gibi tiplefltirmenin
ve bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›n›n önemi büyüktür.
Örne¤in yabanc› bir ülkede deprem oldu¤unu ve bu depreme iliflkin haberleri
televizyondan izledi¤imizi düflünelim. Bizim bu haberi izlerkenki bilincimiz ile bu
depremi yaflayan insanlar›n bilinci ayn› olmasa da bu insanlar›n içinde bulundu¤u
durumu, deneyimlerini, bu duruma yüklediklerini anlam› anlayabilir, ac›lar›n›,
SIRA S‹ZDE
üzüntülerini bir dereceye kadar paylaflabiliriz. Bunu yapabilmemizi
sa¤layan fley,
biz de ayn› durumda olsayd›k, benzer bir deprem yaflasayd›k bizim de onlar›n flimdiki deneyimlerine benzer deneyimler yaflayaca¤›m›z› düflünmemiz,
varsayD Ü fi Ü N E Lbunu
‹M
mam›zd›r. Dolay›s›yla bireyler paylaflt›klar› özneler aras› bilinç arac›l›¤›yla birbirlerini tamamen olmasa da bir dereceye kadar anlayabilir, böylece birbirlerini etkileS O R U
yebilir, birbirilerinin davran›fllar›yla ilgili düzenlemeler yapabilirler.
Schutz’a göre her bireyin kendine özgü bir geçmifli, arka plan› ve bilinç
D ‹ K ak›fl›
K A T oldu¤u için
insanlar dünyay› birbirlerinden oldukça farkl› flekillerde deneyimlemektedirler, ama yine
de ortak, paylafl›lan sa¤duyu bilgisi sayesinde birbirlerini ve birbirlerinin
eylemlerini bir
SIRA S‹ZDE
dereceye kadar anlayabilirler.
“Amac›yla” Güdüsü ve “Çünkü” Güdüsü
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
Sosyolojide baflka insanlar›n eylemlerinin öznel anlam›n› anlamaya çal›fl›rken kullan›lan en önemli kavramlardan biri “güdü“dür (motive). Schutz, bu kavram›n iki
‹ T A P ile “çünkü”
farkl› anlam› oldu¤unu vurgulayarak “amac›yla“ (in order to)K güdüsü
(because) güdüsü aras›nda bir ayr›m yapar. Her ikisi de eylemi aç›klamaya çal›flan
bu güdülerden ilki, yani amac›yla güdüsü, gelecek yönelimli bir güdüdür ve eyleT E L ise
E V ‹ Zgeçmifle
YON
mi amaç ya da proje aç›s›ndan aç›klar. ‹kincisi, çünkü güdüsü
yöneliktir, eylemin ortaya ç›kmas›na katk›da bulunan geçmifl deneyimleri tan›mlamaya
çal›fl›r. Örne¤in bir h›rs›zl›¤› amac›yla güdüsü ile aç›klayacak olursak, “amaç paray› çalmak ve çocu¤unun ihtiyac› olan ilac› almakt›” fleklinde aç›klayabiliriz. Di¤er
‹NTERNET
taraftan ayn› eylemi çünkü güdüsü ile aç›klayacak olursak, “çünkü iflsiz kalm›flt› ve
gereken ilac› alacak paras› yoktu.” aç›klamas›n› yapabiliriz. Elbette hem eylemleri
anlamak bu örnekte oldu¤undan daha karmafl›kt›r hem de sosyal bilimciler bu güdüleri analiz etseler de eylemi gerçeklefltiren bireyler bu güdülerin fark›nda olmayabilirler. Ayr›ca amac›yla güdüsü ile çünkü güdüsü içiçe geçebilir, ba¤lama göre
her iki aç›klama da yap›labilir ya da iki aç›klama birlefltirilebilir. Bu noktalar, eylemi anlayabilmek için çok daha fazla inceleme yap›lmas› gerekti¤ini göstermektedir (Schutz, 1967:91; Johnson, 2008:142).
‹liflkilerde Karfl›l›kl› Anlama
Schutz’un fenomenolojik sosyolojisine göre insanlar, gündelik yaflam dünyas›nda
di¤er insanlar› anlayarak ve onlar taraf›ndan anlafl›larak, yani di¤er insanlara ba¤l›
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Schutz’a göre “amac›yla”
güdüsü ve “çünkü” güdüsü
aras›ndaki temel fark,
K ‹ T A P
“amac›yla” güdüsünde
eylemin amaç/proje
aç›s›ndan aç›klanmas›,
“çünkü” güdüsünde ise
amac›n/projenin
T E L bireyin
EV‹ZYON
geçmifl deneyimleri
aç›s›ndan aç›klanmas›d›r.
‹NTERNET
134
Modern Sosyoloji Tarihi
bir flekilde yaflarlar, bu nedenle de bu dünya özneler aras› bir dünyad›r. Schutz, insanlar›n etraf›ndaki bu birbiriyle iliflkili anlam çerçevesinin, yani bireylerin içinde
yaflad›klar› bu toplumsal dünyan›n “biz” iliflkilerinden “onlar” iliflkilerine do¤ru geniflleyen bir iliflkiler a¤›ndan olufltu¤unu belirtmektedir (Schutz ve Parsons,
1978:135). fiimdi bu iliflkilere k›saca de¤inelim.
“Biz” iliflkisi gündelik yaflam›n temel yap›s›n› oluflturan, kiflisel, tekil, insanlar›n
birbirlerinin varl›klar›n›n fark›nda oldu¤unu bilmelerini gerektiren ve karfl›l›kl› olarak birbirlerine yöneldikleri bir iliflkidir (Schutz ve Parsons, 1978:135) ve bütün di¤er iliflkiler biz iliflkisine ba¤l›d›r. Bununla birlikte, bireylerin karfl›l›kl› olarak birbirlerini en yüksek düzeyde anlad›klar› yönelim, “sen” yönelimidir. “Sen” yönelimi, iliflkideki her iki taraf›n da karfl›l›kl› olarak iliflkiye dahil olmak, karfl›s›ndakinin
öznel duygu ve düflüncelerini anlamak ve paylaflmak istedi¤i yüzyüze iliflkilerdir
ve bu iliflki, birçok aç›dan Cooley’in birincil iliflkiler olarak tan›mlad›¤› iliflkilere
benzer (Johnson, 2008:143). Bununla birlikte, daha önce de de¤indi¤imiz gibi, en
yak›n “biz” iliflkisinde ya da insanlar›n karfl›lar›ndakilerin duygu veya düflüncelerini bazen konuflmadan, birbirlerinin yüz ifadelerinden bile anlayabildikleri ‘sen’ yöneliminde bile insanlar›n bilinç ak›fllar› birbirinden farkl› oldu¤u için öznel anlam›n tamamen anlafl›lmas› mümkün de¤ildir. Örne¤in en yak›n arkadafl›m›za o
gün bafl›m›za gelenleri anlat›rken, bizim anlat›rken yaflad›¤›m›z deneyimle arkadafl›m›z›n dinlerken yaflad›¤› deneyim birbirinden farkl›d›r, bununla birlikte bu s›n›rl›l›¤a ra¤men karfl›l›kl› anlaman›n en yüksek düzeyde gerçekleflti¤i iliflki ‘biz’ iliflkisi, özellikle de “sen” yönelimidir. Ancak biz iliflkisinin yüzyüze de¤il de telefon,
mektup, elektronik posta gibi araçlarla kurulmas› durumunda yüzyüze karfl›laflman›n yak›nl›¤›n›n aynen sa¤lanamayaca¤› da belirtilmektedir (Johnson, 2008:143).
“Biz” iliflkisi, dünyan›n “benim” olmaktan çok “bizim” oldu¤u düflüncesini gösterdi¤i, Schutz’un yaflam dünyas›nda anlamlar›n paylafl›ld›¤›n› vurgulad›¤› için önemli bir iliflkidir (Swingewood, 1998:317).
“Onlar” iliflkisi ise daha az kiflisel, anonim say›labilecek, bireylerin birbirlerine
karfl› yönelimlerinin daha s›n›rl› oldu¤u ikincil iliflkilerdir. Onlar iliflkisinde de insanlar bir arada olabilirler, ancak birbirleriyle özgün insanlar olarak iliflki kurmaz,
toplumsal rollerinin gerektirdi¤i flekilde daha k›s›tl› bir iliflki kurarlar. Bir bankaya
gitti¤imizde bankoda oturan ve ifllemimizi yapmak için bize yard›mc› olacak olan
bankac›yla kurdu¤umuz iliflki, onlar iliflkisine verilebilecek bir örnektir. Bu iliflkide
karfl›m›zdaki bireyle sözlü iletiflimimiz de,göz temas›m›z da en düflük düzeydedir,
uygun say›lacak s›n›rlar dahilindedir (Johnson, 2008:144). Diyelim flehirler aras›
yolculuk yapmak üzere bir otobüse bindik, ya da çeflitli malzemeler almak için bir
k›rtasiyeye girdik. Bu insanlarla fiziksel olarak bir süreli¤ine birlikte olsak da otobüste bize kahve sunan servis eleman›n›n ya da k›rtasiyedeki sat›c›n›n öznel duygu ve deneyimlerini anlama ihtiyac›n› ne dereceye kadar hissederiz? Bu ihtiyac›
çok fazla hissetmeyiz, çünkü bu kiflilerle kurdu¤umuz iliflkiler bizim ve onlar›n özgün kiflilikleri üzerinden de¤il, o s›radaki rolümüz, yani servis eleman›-yolcu, sat›c›-müflteri rolleri üzerinden kurulan bir iliflkidir, dolay›s›yla bu iliflkiler “biz” iliflkileri de¤il, “onlar” iliflkileridir.
Biz ve onlar iliflkileri, sabit iliflki tipleri ya da sabit yap›lar de¤ildir bir “onlar”
iliflkisi “biz” iliflkisine ya da “biz” iliflkisi “onlar” iliflkisine dönüflebilir (Johnson,
2008:144). Örne¤in evli bir çift, biz iliflkisine sahiptir, ancak bofland›klar›nda onlar
iliflkisine sahip olacaklard›r. Benzer flekilde iki yak›n arkadafl, biz iliflkisine sahipken baflka kentlere tafl›n›rlarsa biz iliflkisini sürdüremeyeceklerdir. Aksine, örne¤in
“onlar” iliflkisi içinde olan, yani birbirleriyle sadece toplumsal rolleri üzerinden etkileflim kuran insanlar da zamanla biz iliflkisi kurabilirler.
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
135
“Onlar” iliflkisi, bilgi edinme aç›s›ndan önemlidir. Biz iliflkisinde bireyler birbirlerini onlar iliflkisine oranla daha fazla anlasalar da bu anlama, özgün kiflilikler
üzerinden girilen etkileflimlerle gerçekleflti¤i için toplumsal dünyaya genellenebilir nitelikte de¤ildir (Johnson, 2008:144). Ancak, örne¤in bankac›lar, doktorlar, ö¤retmenler, ö¤renciler, sat›c›lar gibi toplumsal roller üzerinden girilen etkileflimlerde, yani kurulan onlar iliflkilerinde ö¤rendiklerimiz, bize bu kiflilerin özgün kiflilikleri de¤il, rolleri hakk›nda bilgi sa¤lar. Böylece daha sonra benzer rollere sahip
olanlarla girece¤imiz iliflkilerde belirli durumlarda karfl›m›zdakinin nas›l davranaca¤› hakk›nda tahmin yürütebiliriz. Onlar iliflkisinin bir di¤er önemi, toplumda bizimle ayn› dönemde yaflayanlarla oldu¤u kadar bizden önce yaflam›fl olan öncüllerimiz ve bizden sonra yaflayacak olan ard›llar›m›zla kurdu¤umuz iliflki olmas›d›r.
Schutz’a göre toplumsal dünya homojen de¤ildir, çok biçimlidir ve bizim do¤rudan
deneyimledi¤imiz toplumsal gerçekli¤in ötesinde, ça¤dafl›m›z olan bireyler kadar
öncüllerimizi ve ard›llar›m›z› da kapsar (Schutz, 1967:139-150). Di¤er bir deyiflle
toplumsal dünyaya yönelik öznel fark›ndal›¤›m›z sadece ayn› zamanda yaflad›¤›m›z
insanlar› de¤il, bizden önceki ve sonraki nesilleri de kapsar, bu aç›dan bu “di¤erleri”, yani “onlar”, özneler-aras› dünyan›n ve özneler-aras› anlaman›n parças›d›rlar.
Peki bizden önceki ve sonraki nesillere ait olan, kiflisel olarak tan›mad›¤›m›z bu
insanlar›n fark›na nas›l var›r›z, onlar› nas›l anlar›z? Geçmifl nesillerin üyeleri, yani
öncüllerimiz hakk›ndaki bilgimizi ailemizden dinledi¤imiz hikayelerden ö¤renebiliriz, ayr›ca kitaplar, müzeler gibi kültürü sonraki nesillere aktaran çeflitli araçlar
arac›l›¤›yla hakk›nda bilgi sahibi oldu¤umuz tarihî kifliler de vard›r. Örne¤in hepimiz Fatih Sultan Mehmet, Mimar Sinan, Atatürk, Hasan Tahsin gibi belirli tarihî kiflilerin veya Kurtulufl Savafl› kahramanlar›, geçmiflteki yerel liderler, yazarlar, eski
baflbakanlar ya da cumhurbaflkanlar› gibi tarihsel ideal tiplerin fark›nday›zd›r. Bu
ideal tipler hakk›nda bilgi edindi¤imiz kültürel ürünler, belirli bir anlam› sembolize ederler ve biz de geçmiflte yaflayan bu kiflilerin öznel bilinç ak›fllar›na giremedi¤imiz için onlar› tam olarak anlamasak bile, onlara dair bilgileri ileten bu kültürel ürünlerin sembolize etti¤i anlam› anlayabiliriz (Johnson, 2008:146).
Geçmiflte yaflam›fl olan öncüllerimizin, yani atalar›m›z›n dünyas› hakk›nda bilgi
edinmek, ard›llar›m›z›n, yani bizden sonra yaflayacak olanlar›n dünyalar› hakk›nda
bilgi edinmekten daha kolayd›r. Schutz, gelecek dünyas›n›n geçmiflin aksine henüz belirlenmemifl, bilinmez bir dünya oldu¤unu ve “bizim görüflümüzün ötesindeki bilinmeyen ihtimaller nedeniyle gelecek nesillerin bize henüz gerçeklefltirilmemifl, belki de s›n›rs›z potansiyeller alan› gibi” göründü¤ünü belirtir (Schutz,
1967:214). Bununla birlikte örne¤in gelecek nesiller kurakl›k yaflamas›n diye su
kaynaklar›n› duyarl› kullanmam›z ya da biz hayatta olmayacak olsak da sonraki
nesillerin rahat yaflamalar› için ekonomik olarak kalk›nmaya çal›flmam›z, gelecek
nesilleri de düflündü¤ümüzü göstermektedir.
Fenomenolojiye Göre Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojinin
Görevi
Schutz’un fenomenolojisinde bilinç ak›fl› kavram› önemli bir yer tutmaktad›r, çünkü bu ak›fl, özneye özgüdür ve kimse bir baflkas›n›n bilinç ak›fl›na giremez. Fenomenolojide baflkalar›n›n eylemlerini tam anlam›yla anlaman›n mümkün olmad›¤›
iddias›n›n temeli budur. fiu halde inceleyecekleri bireylerin eylemlerini tam olarak
anlayamayacak olan sosyologlar›n görevi nedir? Schutz,sosyolojinin görevinin bireylerin öznel bilinçlerini kavramak de¤il, anlaman›n ideal tiplerini oluflturmak oldu¤unu belirtmektedir (Schutz, 1967:215-250). Schutz’a göre sosyolojik bilgi belir-
Schutz’a göre sosyolojinin
görevi bireylerin öznel
bilinçlerini kavramak de¤il,
anlaman›n ideal tiplerini
oluflturmak ve genel
toplumsal tiplerle
iliflkilendirilebilecek eylem
ve iliflki kal›plar›n›
tan›mlamaya çal›flmakt›r.
136
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Modern Sosyoloji Tarihi
li sosyal durumlar›n detaylar›ndan ya da bu durumu deneyimleyen bireylerin öznel anlamalar›ndan oluflmaz. Bu nedenle de sosyoloji, belirli bireylerin davran›fl ve
iliflkilerini kendi özgün toplumsal dünyalar›n›n ba¤lam› içinde tan›mlamaya de¤il,
genel toplumsal tiplerle iliflkilendirilebilecek eylem ve iliflki kal›plar›n› tan›mlamaya
çal›flmal›d›r. Di¤er bir deyiflle sosyolojinin amac›, ideal tipler yaratarak bu ideal tipler arac›l›¤›yla bireylerin sa¤duyu tiplefltirmelerinin, ilgilerinin, güdülerinin, kurgular›n›n incelenmesidir (Lassman, 1975:128). Bireylerin eylemlerinin kendi ba¤lamlar›
içinde yorumlanmas›, bu ideal tiplerin yarat›lmas› süreci aç›s›ndan gereklidir.
Ancak, sa¤duyu kavramlar› sosyolojik kavramlarla kar›fl›rsa, sosyologun kendi öznel alg› ve yorumlar›, inceledikleri konunun nesnel olarak ele al›nmas›n› engelleyebilir. Bu durum Schutz aç›s›ndan önemli bir sorundur. Schutz, sosyologlar›n önermelerini do¤rulama prosedürlerine tabi tutatak nesnelli¤e ulaflmaya çal›flmalar› gerekti¤ini belirtir, çünkü sosyologlar gündelik yaflam dünyas›n›n soyut bir modelini,
eylem desenlerini ya da tipik davran›fl tiplerini kurgularken keyfi bir kurgu yapmamakta, bilimsel probleme uygun bir kurgulama yapmaktad›rlar (Lassman, 1975:129).
Bu kurgu infla edilirken (a) mant›ksal olarak tutarl› olmal›, (b) eyleme iliflkin kavramlar eylemin öznel anlam› aç›s›ndan ifade edilmeli ve (c) toplumsal eyleme iliflkin bilimsel modellerdeki her terim, gündelik yaflam dünyas›ndaki sa¤duyusal yorumlama aç›s›ndan da anlafl›labilir nitelikte olmal›d›r (Lassman, 1975:129).
Schutz, bu çerçevede gündelik yaflamdaki gerçekli¤i bilimsel dünyadaki gerçeklikten ay›r›r (Cuff vd. 1989:155). Bilim insan›, gündelik yaflam dünyas›ndaki aktörler gibi burada ve flimdi olan olaylarla ilgili bilgiyle de¤il, bilimsel projeleriyle, bilimsel amaçlar›yla ilgili bilgi arar. Bu tip projelerin gerçeklefltirilmesi de ancak nesnellefltirilmifl bilimsel prosedürlerle mümkündür. Bilim insan›n›n, bilimsel ak›l yürütmenin gündelik yaflamdaki ak›l yürütmeden farkl› oldu¤unun bilincinde olmas›,
yani gerçekli¤in çoklu do¤as›n› kavramas› ve araflt›rma prosedürünü ve yöntemini
buna göre uyarlamas› gerekir (Cuff vd. 1989:156). Aksi takdirde bilimsel projesiyle
sundu¤u gerçeklik, gündelik yaflam dünyas›na yabanc› olabilir, orada bir anlam ifade etmeyebilir. Schutz’a göre sosyoloji, gündelik yaflamdaki aktörlerin sa¤duyuya
dayal› anlay›fllar›n›, gündelik yaflamdaki tiplefltirmelerini kesin ve genellenebilir bir
flekilde, yani bilimsel olarak kullan›fll› olacak flekilde yeniden üretmelidir. Di¤er bir
SIRA S‹ZDE
deyiflle sosyoloji
gündelik yaflamda birinci dereceden infla edilen düflünceleri ve eylemleri soyutlayarak ikinci dereceden infla etmelidir. Bu flekilde elde edilecek bilgi,
gündelik yaflamda
aktörlerin verili kabul edilen varsay›mlara ve sa¤duyu bilgisine
D Ü fi Ü N E L ‹ M
dayanarak eylemlerde bulunma süreçlerini aç›klayacak, bu süreçte bak›fl aç›lar›n›n
karfl›l›kl›l›¤›na, do¤al bir tutuma nas›l ulaflt›klar›n› ortaya koyacakt›r ve bu tip bir bilS O R U
gi, sosyal bilginin
en üst noktas› olacakt›r (Jary ve Jary, 1991:550).
Schutz’un fenomenolojik
sosyolojisinin temel amac›, gündelik yaflam›, yaflam dünyas›n› ve
D‹KKAT
bu dünyan›n bilinçle iliflkili olan durumlar›n› betimlemek ve analiz etmektir (Bruce ve Yearley, 2006:230).
Schutz’a göre sosyolojinin görevi anlaman›n ideal tiplerini oluflturmak
SIRA S‹ZDE
ve genel toplumsal tiplerle iliflkilendirilebilecek eylem ve iliflki kal›plar›n› tan›mlamaya
çal›flmakt›r. Sosyoloji bu amac›na, gündelik yaflamda yapt›¤›m›z birinci dereceden tiplefltirmelere dayanan
ikinci dereceden tiplefltirmeler yaparak ulaflacak, böylece gündelik yaAMAÇLARIMIZ
flam dünyas› yerine rasyonel bir dünya modeli infla edecektir.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
137
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
S O R U
S O R U
Schutz’un düflünceleri, her bireyin öznel bilincinin özgünlü¤ünü vurgulamas›n›n
yan› s›ra
D‹KKAT
sosyolojinin bireylerin öznel bilinçlerinin ötesine geçerek ideal tipler arac›l›¤›yla genellenebilecek bir bilgi üretmesi gerekti¤ini savunmas› aç›s›ndan önemlidir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Fenomenolojik Bir Çal›flma: Ölümü S›n›fland›rmak
AMAÇLARIMIZ ilgili çaFenomenolojik çal›flmalara bir örnek olarak J. M. Atkinson’un intiharlarla
l›flmas› gösterilebilir. Fenomenolojik bir yaklafl›ma sahip olan Atkinson, aktörlerin
kurgular›ndan ba¤›ms›z, “gerçek” bir intihar oran›n›n var olmad›¤›n› ileri sürmüfl
K ‹ Tölümleri
A P
ve ölümlerin intihar olup olmad›¤›na karar veren resmî görevlilerin,
hangi
yöntemlerle s›n›fland›rd›klar›n› inceleyerek intiharlarla ilgili istatistiklerin bu istatistikleri oluflturanlar›n kendi yorumlamalar›ndan ibaret oldu¤unu göstermeye çal›flT E L E V ‹ Zdayal›
Y O N bir tam›flt›r. Bu çal›flmada Atkinson, görevlilerin intihara iliflkin sa¤duyuya
k›m varsay›mlara ve bir sa¤duyu teorisine sahip olduklar›n› ve e¤er ölüm hakk›nda
verilen bilgi sahip olduklar› bu teoriye uyuyorsa söz konusu ölümü büyük ihtimalle
intihar olarak s›n›fland›rd›klar›n› ileri sürmektedir. Örne¤in b›rak›lm›fl bir intihar
‹NTERNET
notunun olmas›, ölümün mesela sokakta de¤il de evde gerçekleflmesi, ölümün gaz ya
da ilaç zehirlenmesi ile gerçekleflmesi, ölen kiflinin çeflitl sorunlar›n›n olmas›, bu vakan›n intihar olarak yorumlan›p s›n›fland›r›lmas›nda etkili olabilmektedir. Atkinson böylece intihar›n, bir dizi verili kabul edilen varsay›ma dayanan bir yorum oldu¤u sonucuna varmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995:523-4). Bu çal›flmada
Atkinson resmî intihar istatistiklerinin yanl›fl veya hatal› oldu¤unu de¤il, intihar olarak adland›r›lan ölüm vakalar›n›n sadece bu vakalara bu etiketi koyanlar›n kendi
s›n›fland›rmalar›ndan, dolay›s›yla kendi öznel anlama ve yorumlamalar›ndan kaynakland›¤›n› göstermeye çal›flmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
FENOMENOLOJ‹YE GET‹R‹LEN BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER
N
A M A Ç
5
Fenomenolojiye getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebilmek.
Fenomenoloji ve fenomenolojik sosyoloji çeflitli aç›lardan elefltirilmifltir. Bu elefltirileri k›saca özetlemek gerekirse, öncelikle Schutz, düflüncelerinin toplumsal dünyan›n empirik çal›fl›lmas›na nas›l uygulanabilece¤ine dair fazla bir fley söylememekle ve toplumsal dünyan›n fenomenolojisini ifllemsellefltirmemekle elefltirilmifltir (Cuff vd., 1989:156). Fenomenolojik analiz bafllang›çta heyecan verici olsa da
ileriki aflamalar›nda teknik ve s›k›c› bir hal almakla elefltirilmifl, ayr›ca öncelikli olarak küçük gruplar›n etkinlikleri ve etkileflimleriyle ilgilendi¤i için fenomenolojinin
toplumun bütününü inceleyen büyük teorilere oranla zay›f kald›¤› ve bilimsel olmad›¤› ileri sürülmüfltür (Slattery, 1991:145-6). Bunun yan›nda fenomenolojik bak›fl aç›s›na göre kimse varsay›mlardan ba¤›ms›z, nesnel ve üstün bir analiz yapamayaca¤›na göre bilimsel analize dayal› her tür aç›klaman›n öznel bir yorumdan
ibaret olarak kalaca¤› ileri sürülmüfl ve fenomenoloji bu aç›dan çeliflkili olmakla
elefltirilmifltir (Slattery, 1991: 6).
Fenomenologlar kendilerine yöneltilen bu elefltirilere nas›l yan›t
vermifl
SIRA
S‹ZDE olabilirler?
Düflününüz.
4
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
138
Modern Sosyoloji Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Fenomenolojinin genel özelliklerini aç›klayabilmek.
Fenomenoloji, insan bilincinin ve insanlar›n içinde yaflad›¤› dünyay› yorumlama yollar›n›n incelenmesi çal›flmas›d›r. Bir kavram olarak ilk kez
Hegel taraf›ndan kullan›lan Fenomenolojinin iddialar›n›n, dünya hakk›nda sahip oldu¤umuz bilginin gerçekte var olanla ayn› olmayabilece¤i
fleklindeki Kant’ç› probleme dayand›¤› söylenebilir. Fenomenolojik çal›flmalar, aktörlerin kendi
gerçekliklerini nas›l infla edip yorumlad›klar›n›
ve bu eylemlere yönelim veren durumlar› nas›l
tan›mlad›klar›n› ortaya koymaya çal›fl›rlar.
Schutz’un gelifltirdi¤i Fenomenolojik sosyoloji,
sosyolojide 1960’lardan itibaren etkili olmaya
bafllayan bir yaklafl›md›r. Bir sosyolojik ekol haline gelmemifl, ancak etnometodolojinin köklerini oluflturmufl ve Marksizm gibi mevcut sosyolojik yaklafl›mlar içinde yorumlay›c› ve öznel ögelerin canlanmas›n› sa¤lam›flt›r. Schutz her bireyin
öznel bilincinin özgünlü¤ünü vurgulam›fl, sosyolojik bilginin ideal tipleri kullanarak belirli bireylerin ve onlar›n öznel bilinçlerinin ötesindeki düzeye genellenebilecek bilgiyi elde etmeyi amaçlamas› gerekti¤ini savunmufltur.
Fenomenolojiyi ve fenomenolojik sosyolojiyi karfl›laflt›rabilmek.
Fenomenolojinin en önemli isimlerinden olan
Husserl, insanlar için var olabilecek fleylerin sadece bilinç içinde var olabilece¤ini ileri sürerek,
bütün olgular› en temel ögelerine indirgemeye
çal›flm›flt›r. Ona göre olgular›n temel ögeleri insan bilincinde ve niyetselli¤inde mevcuttur. Bu
nedenle ve sosyolojinin görevini toplumsal dünyan›n özünü anlamak olarak kabul etti¤i için fenomenolojiye göre araflt›rmac›lar›n kendi tutumlar›n› paranteze almas›, hiçbir fleyi verili kabul
etmemesi, dünyay› ya da belirli toplumsal durumlar›, içeridekilerin aç›s›ndan görmeye çal›flmas› gerekir, çünkü bu toplumsal dünyay› veya
durumu yaratan, bu kiflilerin varsay›mlar› ve yorumlamalar›d›r. E¤er bilincimizle gerçekleflen bu
kuruluflun nas›l gerçekleflti¤ini ö¤renmek istiyorsak, dünyaya iliflkin bilgilerimizi bir kenara b›rakmam›z, bunlara bofl vermemiz ve bu bilginin
hangi süreçlerle, nas›l olufltu¤una yönelmemiz
gerekir. Bu strateji, paranteze alma ya da fenomenolojik indirgeme olarak adland›r›l›r. Fenomenolojik sosyoloji, fenomenoloji ve sosyoloji
aras›nda köprü kuran Schutz’un gelifltirdi¤i bir
yaklafl›md›r. Schutz fenomenolojik sosyolojide
temel olarak Husserl’›n düflüncelerini bilimsel çal›flmalara uyarlamaya çal›flm›fl, Husserl’in fenomenolojk düflüncelerini toplumsal fenomenlere,
özellikle de gündelik yaflam fenomenine uygulamaya çal›flm›flt›r. Fenomenolojik sosyoloji fenomenolojiden farkl› olarak insanlar›n fenomenler
hakk›ndaki deneyimlerinin ço¤unun temelde
toplumsal ve kültürel oldu¤unu ileri sürer.
N
A M A Ç
3
Fenomenolojiyi pozitivizme yönelik bir elefltiri
olarak çözümleyebilmek.
Fenomenolojinin, pozitivist sosyoloji gelene¤ine
getirdi¤i en önemli elefltiri, sosyolojinin insanlar›n içinde bulunduklar› toplumsal dünyaya atfettikleri anlam› anlaman›n ötesine gidemeyece¤i,
insan eyleminin nedensel bir aç›klamas›n›n yap›lmas›n›n mümkün olmad›¤› iddias›d›r. Fenomenologlara göre toplumsal dünya üyelerin tan›mlamalar›ndan ve s›n›fland›rmalar›ndan oluflur, istatistikler de çeflitli s›n›fland›rmalardan ibarettir, bu nedenle toplumsal dünya nesnel olarak
ölçülemez ve bu nedenle de insan davran›fl›n›n
genel yasalar› ortaya konamaz. Fenomenoloji
toplumsal eylemin nedensel aç›klamas›n›n yap›lamayaca¤›n› ileri sürmektedir, bu nedenle fenomenolojinin di¤er yorumlay›c› yaklafl›mlara göre
pozitivist metodolojiyi çok daha radikal flekilde
reddetti¤i söylenebilir.
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
N
A M A Ç
4
Fenomenolojik sosyolojiye göre gündelik yaflamda bireylerin toplumsal düzeni nas›l kurgulad›klar›n› aç›klayabilmek
Schutz’a göre gündelik yaflam, baflka aktörlerle
kurulan etkileflim arac›l›¤›yla paylafl›lan özneler
aras› bir aland›r ve bu özneler aras› özelli¤i, sa¤duyu bilgisi, tiplefltirme ve bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤› arac›l›¤›yla oluflturulur. Bu ögeler ayn›
zamanda gündelik yaflamda bir düzen oldu¤u illüzyonunu yarat›rlar. Tiplefltirmelerle oluflturulan sa¤duyu bilgisi ve bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤› sayesinde bireyler yaflad›klar› toplumsal dünyay› sanki kendilerinden ba¤›ms›z bir flekilde d›flar›da kendili¤inden var olan ve belirli bir düzene sahip olan bir dünyaym›fl gibi deneyimlerler.
N
A M A Ç
5
139
Fenomenolojiye getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebilmek.
Fenomenoloji, genel olarak toplumu bir bütün
olarak analiz edememekle, dar kapsaml› olmakla, önemsiz görülen konulara odaklanmakla, insan davran›fl›n› yöneten kanunlar hakk›nda temel bilgi sunamamakla, teknik ve s›k›c› bir hal
almakla, hiçbir yorumu di¤erinden üstün saymad›¤› için kendi aç›klamalar›n›n geçerli¤i konusunda çeliflkili olmakla, bir yandan aktörlerin
toplumsal yaflam› infla etti¤i konusunda bir genellemeye vard›¤›, di¤er yandan makrososyolojideki genellemelere karfl› ç›kt›¤› için kendisiyle
çeliflmekle elefltirilmifltir. Bunlara yan›t olarak Fenomenologlar, nesnel olmasalar da çal›flmalar›n›n geçerlik ve nitelik aç›s›ndan oldukça güçlü
oldu¤unu ileri sürmüfllerdir.
140
Modern Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi fenomenolojiyi di¤er yaklafl›mlardan ay›ran en belirgin özelliklerinden biridir?
a. Dile ve iletiflime odaklanmas›
b. Toplumsal yap›lar›n varl›¤›n› kabul etmesi
c. ‹nsan eyleminin nedensel aç›klamas›n›n yap›lmas›n›n olanaks›z oldu¤unu savunmas›
d. Toplumsal dünyan›n hem nesnel hem de öznel
yönünü vurgulamas›
e. Sosyolojinin amac›n›n toplumsal gerçekli¤in nesnel anlam›n› ortaya koymak oldu¤unu savunmas›
2. Fenomenoloji ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi
do¤rudur?
a. Fenomenoloji kavram› ilk kez Durkheim taraf›ndan kullan›lm›flt›r.
b. Fenomenolojik felsefe Garfinkel taraf›ndan temsil edilmektedir.
c. Fenomenoloji, bilincimizin toplumsal koflullar
taraf›ndan nas›l flekillendirildi¤ini incelemeye
çal›flan felsefi bir ak›md›r.
d. Fenomenoloji toplumsal dünyay› yöneten yasalar›n ortaya konmas›na yönelik felsefi çal›flmalardan oluflur.
e. Fenomenoloji insan bilincinin ve insanlar›n içinde yaflad›¤› dünyay› yorumlama yollar›n›n incelenmesidir.
3. Fenomenoloji ile ilgili olarak afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur?
a. Bireyden ayr› ve nesnel bir gerçekli¤e sahip olan
fiziksel bir dünya yoktur.
b. Toplumsal dünyay› nesnel bir flekilde çal›flabilmek için araflt›rmac›n›n kendini toplumsal dünyadan geri çekmesi gerekmez.
c. Dünyan›n bireye anlaml› gelmesi için bu dünyay› duyularla deneyimliyor olmak yeterlidir.
d. Toplumsal düzen, bireylerin sa¤duyu bilgisi arac›l›¤›yla kurgulad›¤› bir düzendir.
e. Toplumun bireylerin d›fl›nda, nesnel bir gerçekli¤i vard›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi fenomenolojik sosyolojinin
özelliklerinden biridir?
a. Sosyolojide 1920’lerden itibaren etkili olmufl bir
yaklafl›md›r.
b. Pozitivist yaklafl›m›n yöntemini benimsemese de
toplum anlay›fl›n› paylafl›r.
c. ‹nsan davran›fl›n›n d›fl güçler taraf›ndan yönetildi¤ini savunur.
d. Weber’in yorumlay›c› sosyolojisinde yer alan öznel anlama kavram›n› oldu¤u gibi benimser.
e. Toplumsal düzenin, sa¤duyu bilgisi ve toplumsal dünyan›n özneler-aras›l›k niteli¤i sayesinde
kurguland›¤›n› savunur.
5. Afla¤›dakilerden hangisi Schutz’un Weber’e yöneltti¤i elefltirilerden biri de¤ildir?
a. Toplumsal yaflam› yorumlay›c› bir gerçeklik olarak ele almak
b. Dünyan›n kiflisel ve özel bir dünya olmad›¤›n›
ortaya koymada yetersiz kalmak
c. Toplumsal dünyay› eylemlerinin öznel anlamlar›n› biçimlendiren izole olmufl bireylerin dünyas› gibi görmek
d. Toplumsal dünyan›n özneler-aras› karakterini
ortaya koymakta baflar›s›z olmak
e. Öznel anlam› tan›mlarken mu¤lak olmak
6. “Yaflarken deneyimledi¤imiz say›s›z miktardaki nesne, olay ve eylem içinden tipik olanlar› seçerek benzerleriyle birlikte bir araya getirerek s›n›fland›rma süreci”
olarak tan›mlanan süreç, afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sa¤duyu bilgisi
b. Tiplefltirme
c. Özneler-aras›l›k
d. Fenomenolojik indirgeme
e. Bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›
7. “Aksine inanmak için bir neden olmad›¤› takdirde
bireylerin toplumsal dünyadaki olay ve eylemleri kendileri nas›l anl›yorsa di¤er bireylerin de ayn› flekilde
anlayacaklar› varsay›m›” fenomenolojide nas›l adland›r›lmaktad›r?
a. Fenomenolojik indirgeme
b. Özneler-aras›l›k
c. Bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›
d. Tiplefltirme
e. Sa¤duyu bilgisi
5. Ünite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
141
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
8. “Toplumsallaflma sürecinde dil arac›l›¤›yla ö¤rendi¤imiz ve içsellefltirdi¤imiz, toplumun üyelerinin ortak
olarak sahip oldu¤u ve gündelik yaflam›n sürmesi için
gerekli olan bilgi birikimi” tan›m› afla¤›daki kavramlardan hangisine aittir?
a. Sa¤duyu bilgisi
b. Özneler-aras›l›k
c. Paranteze alma
d. Bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›
e. Yönelimsellik
9. “Fenomenolojik bir inceleme yaparken dünyay›, deneyimleyen aktörlerin kendi bak›fl aç›lar›ndan görebilmek amac›yla sa¤duyuya dayal› bilgi, deneyim, varsay›m ve inançlar› yok sayma, bir kenara b›rakma süreci”
tan›m› afla¤›daki kavramlardan hangisine aittir?
a. Yönelimsellik
b. Özneler-aras›l›k
c. Bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›
d. Fenomenolojik indirgeme
e. Tiplefltirme
10. Afla¤›dakilerden hangisi fenomenolojiye yöneltilen
elefltirilerden biri de¤ildir?
a. Dünyan›n empirik çal›fl›lmas›na nas›l uygulanabilece¤ine dair fazla bir fley söylememeleri
b. Analizin ileri aflamalar›nda s›k›c› ve teknik bir
hal almas›
c. Nispeten küçük ve önemsiz gruplarla ilgilendi¤i
için toplumun bütününü görme aç›s›ndan zay›f
kalmas›
d. Kimse varsay›mlardan ba¤›ms›z olamad›¤›na göre fenomenolojik analizin de öznel bir yorumdan ibaret kalmas›
e. Araflt›rma sürecinin fazla genifl kapsaml› ve yüksek maliyetli olmas›
1. c.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fenomenoloji (Görüngübilim)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. e. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fenomenoloji (Görüngübilim)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. d. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fenomenoloji (Görüngübilim)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. e. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fenomenolojik Sosyoloji”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. a. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fenomenoloji (Görüngübilim)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. b. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özneler-aras›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özneler-aras›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. a. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özneler-aras›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. d. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fenomenoloji (Görüngübilim)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. e. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fenomenolojiye Getirilen
Bafll›ca Elefltiriler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Fenomenolojiye göre gerçekli¤in görelili¤i, fiziksel dünyaya nazaran toplumsal dünyada daha belirgindir. Örne¤in a¤açlar ya da da¤lar biz onlara herhangi bir anlam yüklesek de yüklemesek de biz onlar› a¤aç, da¤ gibi adlarla adland›rsak da adland›rmasak da vard›rlar.
Ancak toplumsal dünyadaki kavramlar için ayn› durum
geçerli de¤ildir. Örne¤in evlilik kavram›n› ele alal›m.
Biz evlilik kavram›na herhangi bir anlam yüklemezsek,
bizim için evlili¤in bir herhangi bir anlam› olmasa bu
kavram›n kendisi de var olamaz. Bu nedenle örne¤in
evlilik kurumunun var olmad›¤› bir toplumda, böyle bir
kavram hiç oluflmayacakt›r.
S›ra Sizde 2
Husserl’in amac› önyarg›lardan kurtulmufl bir araflt›rma
yap›s›na sahip bir felsefe gelifltirmektir. Bu felsefenin
amac› fenomenler dünyas›ndaki fleylerin özlerine ulaflmak, bu özleri kavramakt›r. Bu amaca ulaflmak için de
fenomenolojik indirgeme yöntemi kullan›lmal›d›r.
142
Modern Sosyoloji Tarihi
S›ra Sizde 3
Fenomenolojik felsefenin temsilcilerinden olan Husserl, bütün olgular› en temel ögelerine indirgemeye çal›flmakta ve ögelerin insan bilincinde ve yönelimselli¤inde bulundu¤unu ileri sürmektedir. Fenomenolojik
sosyolojiyi gelifltiren Schutz ise insanlar›n fenomenler
hakk›ndaki deneyimlerinin hepsinin de¤ilse de ço¤unlu¤unun temelde toplumsal ve kültürel oldu¤unu ileri
sürer. Dolay›s›yla fenomenoloji bilincin iflleyifline odaklan›rken fenomenolojik sosyoloji gündelik yaflamda yaflad›¤›m›z yaflam dünyas›na odaklan›r.
S›ra Sizde 4
Fenomenologlar kendilerine yöneltilen bu elefltirilere
yan›t vermifl, kendi araflt›rma projeleri nesnellikten yoksun olsa da ilgili toplumsal durumda gerçekte ne oldu¤una dair oldukça geçerli ve ayr›nt›l› aç›klamalar yapt›klar› için geçerlik ve nitelik aç›s›ndan oldukça güçlü
olmalar›yla bunu telafi ettiklerini ileri sürmüfllerdir (Sluttery, 1991:146).
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Allan, Kenneth (2006) Comtemporary Social and Sociological Theory: Visualising Social Worlds.
London: Pine Forge Press.
Bruce, Steve ve Steven Yearley (2006). The Sage Dictionary of Sociology. London: Sage.
Coulon, Alain (2010). Etnometodoloji. Çeviren: Ümit
Tatl›can. ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.
Craib, Ian. (1992). Modern Sociological Theory. ‹kinci Bas›m. New York: Harvester Wheatsheaf.
Cuff, E.C.; G.C.E. Payne; D.W. Francis, D.E. Hustler ve
W.W. Sharrock (ed.) (1989). Perspectives in Sociology. Londra: Unwin Hyman. ‹kinci Bask›.
Ferguson, Harvie (2006). Phenomenological Sociology: Experience & Insight in Moderd Society.
London: Sage.
Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. 4. bas›m. Unwin
Hyman. Collins Educational.
Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of
Sociology. Glasgow: Harper Collins.
Johnson, D.P. (2008) Contemporary Sociological
Theory: An Integrated Multi-Level Approach.
NewYork: Springer.
Lassman, Peter “Phenomenological Perspectives in Sociology”, içinde: John Rex (ed) (1975). Approaches to Sociology: An Introduction to major
trends in British Sociology. London and Boston:
Routledge & Kegan Paul, 125-144.
Lechte, John (1994) Fifty Key Contemporary Thinkers. New York: Routedge.
Ritzer, George (2005) Encyclopedia of Social Theory. Vol. II. USA: Sage Pub.
Schutz, Alfred (1962) Collected Papers. Vol. I. The
Hague, Netherlands: Martinus Nijhoff.
Schutz, Alfred (1967) The Phenomenology of the Social World. Northwestern University Press.
Schutz, Alfred ve Talcott Parsons (1978). The Theory
of Social Action: The Correspondence of Alfred
Schutz and Talcott Parsons. R. Grathoff (ed.)
Bloomington and London: Indiana University Press.
Singewood, Alan. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi. Çeviren: Osman Ak›nhay. Bilim ve Sanat
Yay›nlar›.
Slattery, Martin (1991). Key Ideas in Sociology. Nelson Thomas Publishers.
Srubar, Ilja (2005). “Phenomenology”. ‹çinde: G. Ritzer.
Encylopedia of Social Theory. Vol.2. USA: Sage.
ss.557-562.
Turner, Bryan S. (2006) (ed.) The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press.
Wallace, Ruth A. ve Alison Wolf (1999). Contemporary Sociological Theory. Beflinci bas›m. New Jersey: Prentice Hall.
6
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Etnometodolojinin temel özelliklerini s›ralayabilecek,
Etnometodolojiyi Pozitivizme yönelik bir elefltiri olarak çözümleyebilecek,
Harold Garfinkel’in etnometodolojiye katk›lar›n› de¤erlendirebilecek,
Etnometodolojiye getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebilecek,
Toplumsal ‹nflac›l›k yaklafl›m›n› de¤erlendirebilecek,
Gündelik yaflam sosyolojisinin genel özelliklerini s›ralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Etnometodoloji
• Belgeleme Yöntemi
• Refleksivite
• Dizinsellik
• Toplumsal ‹nflac›l›k
• Gündelik Yaflam Sosyolojisi
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
Etnometodoloji
• ETNOMETODOLOJ‹
• HAROLD GARFINKEL VE
ETNOMETODOLOJ‹
• ETNOMETODOLOJ‹K
ÇALIfiMALARA ÖRNEKLER
• ETNOMETODOLOJ‹YE GET‹R‹LEN
BAfiLICA ELEfiT‹R‹LER
• TOPLUMSAL ‹NfiACILIK
• GÜNDEL‹K YAfiAM SOSYOLOJ‹S‹
Etnometodoloji
N
ETNOMETODOLOJ‹
A M A Ç
1
Etnometodolojinin temel özelliklerini s›ralayabilmek.
Di¤er sosyolojik yaklafl›mlara oranla nispeten yeni bir sosyolojik yaklafl›m olan etnometodoloji, Alfred Schutz’un ve Talcott Parsons’›n (Coulon, 2010:11) çal›flmalar›na dayan›larak Harold Garfinkel taraf›ndan gelifltirilmifl olan ve genel olarak fenomenolojik düflüncelerin araflt›rmalara uygulanmas›n› içeren bir yaklafl›md›r (Haralambos ve Holborn, 1995:899). Etnometodoloji terimini ilk olarak 1950’lerde kullanan Garfinkel’in 1967 y›l›nda yay›nlad›¤› “Etnometodolojide çal›flmalar” adl› kitab› ile etnometodolojiyi sosyolojinin bir alt dal› olarak kurdu¤u kabul edilmektedir
(Kuper ve Kuper, 2004:322).
Etnometodoloji, en basit flekilde “‹nsanlar›n toplumsal düzenleri üretmek için
kulland›klar› yöntemlerin incelenmesi” (Rawls, 2003: 123) olarak tan›mlanabilir.
Baflka bir flekilde tan›mlayacak olursak etnometodoloji “‹nsanlar›n gerçeklik duygusunu nas›l yaratt›klar›n›, sürdürdüklerini ve de¤ifltirdiklerini aç›klamaya yard›mc› olabilecek kavramlar ve ilkeler gelifltirmektir” (Turner, 1991:4). Etnometodoloji
mikro yap›larla da makro yap›larla da ilgilenmez, insan davran›fl›n› aç›klamaya çal›flmaz, bunun yerine di¤er sosyolojik yaklafl›mlardan oldukça farkl› bir flekilde insanlar›n hem mikro hem de makro yap›lara anlam vermek için kulland›klar› yöntemleri betimlemeye çal›fl›r (Ritzer, 2003:154). Bununla birlikte, etnometodoloji
kendi bafl›na bir yöntem olarak görülmemelidir. Etnometodoloji, önceki sosyoloji
terorilerinin ortaya koyduklar› problemleri çözmeye yarayacak bir yöntem de¤ildir. Di¤er sosyolojik yaklafl›mlar›n ço¤unun problem olarak ele ald›¤› konulardan
çok daha farkl› konulara odaklanan ve bu konular› incelemek için bazen di¤er
yaklafl›mlar›n kulland›klar› yöntemleri, bazen de farkl› yöntemleri kullanan teorik
bir bak›fl aç›s›d›r (Wallace ve Wolf, 1999:261). ‹nsanlar›n kendi toplumsal dünyalar›n› anlamland›rmak için kulland›klar› yöntemlerin incelenmesi anlam›na gelen
etnometodoloji, oldukça s›radan görünen durum ve olaylar›n ayr›nt›l› “etnografi”lerini üreterek gündelik yaflamdaki rutinlerin ve sosyal karfl›laflmalar›n arkas›ndaki kurallar› ve arka plan bilgisini ortaya ç›karmaya çal›fl›r (Slattery, 1991:111). K›sacas› etnometodoloji, kökleri fenomenolojide olan, insanlar›n s›radan gündelik
Etnometodoloji, Garfinkel
taraf›ndan gelifltirilen ve
fenomenolojik düflüncelerin
empirik araflt›rmalara
uygulanmas›n› içeren bir
yaklafl›md›r.
146
Modern Sosyoloji Tarihi
Etnometodoloji, kökleri
fenomenolojide olan,
insanlar›n s›radan gündelik
yaflamda toplumsal düzeni
üretirken kulland›klar›
yöntemleri inceleyerek hem
gündelik yaflam›n ilk anda
görünmeyen kurallar›n› hem
de insanlar›n toplumsal
düzeni nas›l üretip
anlamland›rd›klar›n› ortaya
ç›karmaya çal›flan bir
yaklafl›md›r.
yaflamda kulland›klar› baz› yöntemlerle toplumsal düzeni ürettikleri varsay›m›na
dayanan ve bu yöntemleri inceleyerek hem gündelik yaflam›n ilk anda görünmeyen kurallar›n› hem de insanlar›n toplumsal düzeni nas›l üretip anlamland›rd›klar›n› ortaya ç›karmaya çal›flan teorik bir yaklafl›md›r.
Fenomenolojik sosyoloji gibi etnometodoloji de toplumsal düzeni bireylerin
deneyimleri sonucunda kurulan bir düzen olarak görür, ama fenomenolojik sosyoloji bu düzenin ortak sa¤duyu bilgisinin bir sonucu oldu¤unu savunurken etnometodoloji sa¤duyu bilgisinin kendisinin de sabit olmad›¤›n›, sürekli olarak yeniden
yarat›lan bir bilgi oldu¤unu ileri sürer (Craib, 1992:102).
N
AM AÇ
2
Etnometodoloji, pozitivist
gelenekte ileri sürülen
toplumsal gerçeklik
anlay›fl›na karfl› ç›kar.
Etnometodolojiye göre
d›flar›da keflfedilmeyi
bekleyen, kendi gerçekli¤ine
sahip ayr› bir toplumsal
gerçeklik yoktur.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Etnometodolojiyi Pozitivizme yönelik bir elefltiri olarak çözümleyebilmek.
Etnometodoloji, köklerinin dayand›¤› fenomenolojinin ve fenomenolojik sosyolojinin pozitivizm elefltirilerini paylafl›r. Etnometodoloji, d›flar›da bir yerde duran, bireylerin eylem ve etkinliklerinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan bir toplumsal gerçeklik anlay›fl›n› reddeder (Wallace ve Wolf, 1999:262). Benzer bir flekilde etnometodolojiye göre gerçekte bir toplumsal düzen de yoktur, toplumun üyeleri bir düzen alg›lad›klar› için toplumsal düzen varm›fl gibi görünür. Di¤er bir deyiflle toplumsal düzen, bu toplumun üyeleri taraf›ndan yarat›lm›fl olan kullan›fll› bir kurgudan ibarettir (Haralambos ve Holborn, 1995:899). Bu temel düflünce nedeniyle
etnometodologlar geleneksel sosyolojiyi, üyelerin toplumsal becerilerini ve toplumsal gerçekli¤in onlar taraf›ndan kurguland›¤›n› fark etmemekle elefltirmektedir
(Slattery, 1991:111, 113). E¤er etnometodolojiye göre d›flar›da var olan bir toplumsal gerçeklik yoksa o halde toplumu bir arada tutan fley nedir? Etnometodologlara
göre toplumu bir arada tutan fley, gündelik yaflam›n gerçekli¤idir, yani görüfl birlikleri, karfl›l›kl› beklentiler ve özellikle de gündelik yaflam›n rutinleri ve sa¤duyu
arkas›ndaki paylafl›lan anlamlard›r (Slattery, 1991:111). Temel amac› gündelik yaflam›n örtülü kurallar›n› ve planl› do¤as›n› ortaya koymak olan etnometodolojinin
gündelik yaflama odaklanmas› ve gündelik yaflam faaliyetlerini kendi bafllar›na fenomenler olarak ele almas›, etnometodolojiyi di¤er sosyoloji teorilerinden ay›ran
en önemli özelliklerden biri olarak görülmektedir (Swingewood, 1998:321).
SIRA S‹ZDE
Garfinkel’e
ve ço¤u di¤er etnometodologa göre insanlar›n içinde yaflad›klar›
dünyay› anlamland›rmak, hatta yaratmak için kulland›klar› temel araç dil ve konuflma etkinli¤idir (Slattery, 1991:112). Bu düflünceye dayanarak Harvey Sacks, EmaD Ü fi Ü N E L ‹ M
nuel Schegloff ve Gail Jefferson, daha sonra iletiflimsel eylemler üzerinde çal›flm›fl
ve etnometodolojik çal›flmalarda ayr› bir alan olarak kabul edilen ve konuflma anaS O R U
lizi olarak adland›r›lan alan› gelifltirmifllerdir (Kuper ve Kuper, 2004:322)
D ‹ K insanlar›n
KAT
Etnometodoloji,
kendi toplumsal dünyalar›n› anlamland›rmak için kulland›klar› yöntemlerin incelenmesidir. Oldukça s›radan görünen durum ve olaylar›n ayr›nt›l› ‘etnografi’lerini
üreterek
SIRA
S‹ZDE gündelik yaflamdaki rutinlerin ve sosyal karfl›laflmalar›n arkas›ndaki kurallar› ve arka plan bilgisini ortaya ç›karmaya çal›fl›r (Slattery, 1991:111).
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
147
6. Ünite - Etnometodoloji
N
HAROLD GARFINKEL VE ETNOMETODOLOJ‹
A M A Ç
3
Harold Garfinkel’in etnometodolojiye katk›lar›n› de¤erlendirebilmek.
Resim 6.1
Harold Garfinkel, 1917 y›l›nda
A.B.D.’de do¤mufltur. Talcott Parsons
ile çal›flm›flsa da fenomenolojik düflüncelerden, özellikle de Alfred
Schutz’un düflüncelerinden etkilenmifltir. Doktoras›n› Harvard Üniversite’nde Talcott Parsons dan›flmanl›¤›nda tamamlam›flt›r. Doktoras›ndan itibaren bütün çal›flmalar›nda odak
noktas›
gündelik yaflam›n yap›s› olHarold GARFINKEL
mufltur.
1967 y›l›nda yay›mlad›¤› Et1917nometodolojide Çal›flmalar adl› eseriyle ayr› bir sosyolojik yaklafl›m olarak etnometodolojiyi kurdu¤u kabul edilmektedir.
Etnometodolojinin kurucusu kabul edilen Harold Garfinkel, Schutz’un düflüncelerini analiz etmifl ve gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Garfinkel, sosyologlar›n›n ço¤unun
gözlemlenen olguyu güçlü bir flekilde etkileyen toplumsal gerçekler arad›klar›na,
di¤er bir deyiflle bir durumun içinde ne oldu¤unu aç›klamak amac›yla bu durumun d›fl›nda de¤iflkenler arad›klar›na dikkat çeker ve pozitivist metodolojideki anlam›yla nesnel toplumsal olgular›n gerçekli¤i anlay›fl›n› reddeder (Allan, 2006:53).
Kendisinin en önemli eserlerinden biri olan ve y›llarca yürüttü¤ü bir dizi incelemeyi içeren Etnometodolojide Çal›flmalar adl› kitab›nda Garfinkel, Schutz’un çal›flmalar›ndan elde edilen teorik görüfllerin, sosyolojik araflt›rmalarda gündelik yaflam
dünyas›n›n ortaya ç›kar›lmas›nda nas›l kullan›labilece¤ini göstermeye çal›flm›flt›r.
Etnometodolojide toplumsal olgular etkileflimsel etkinlikler olarak ele al›n›r, eylemlerin de eyleme kat›lanlar (üyeler) taraf›ndan daha önceden belirlenmifl baz›
kural veya gerekliliklere göre gerçeklefltirildi¤i kabul edilir. Bu nedenle Garfinkel’e
göre sosyologlar eylemde bulunanlar›n eylemde bulunma biçimlerindeki düzenlilikleri, yani toplumsal eylemlerin düzenli özelliklerini ortaya koymaya çal›flmal›d›rlar (Cuff vd.,1989:158). Sosyologlar›n ortaya koymas› gereken bu düzenli özellikler, toplumsal yap› gibi d›fl koflullar›n yaratt›¤› düzenlilikler de¤il, üyelerin eylemSIRA S‹ZDE
leri s›ras›nda ve eylemin kendi içinde yaratt›klar› düzenliliklerdir;
bu düzen, üyelerin hem ürünleri hem de yaflad›klar› bir süreçtir. Bu aç›dan etnometodolojinin ve
Garfinkel’in toplumsal düzen anlay›fl› di¤er sosyolojik yaklafl›mlardan
D Ü fi Ü N E L ‹ M çok daha
farkl› bir anlay›flt›r. Garfinkel’e göre “sosyolojik aç›dan kabul edilebilecek tek düzen, eyleme kat›lanlar›n tan›d›¤› ve eylem sürecinde yarat›lan düzendir” (Cuff
S O R U
vd., 1989:158).
Garfinkel, Schutz’un kulland›¤› “aktör” kavram› yerine “üye” kavram›n›
çünkü
D ‹ K Kkullan›r,
AT
Garfinkel’e göre “üye” terimi dünya hakk›nda sahip olunan ortak bir bilgi stokuna sahip
bir kolektiviteye olan üyeli¤e gönderme yapmaktad›r (Cuff vd., 1989:161).
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
148
Modern Sosyoloji Tarihi
Garfinkel’e göre gündelik yaflam etkinlikleri, bu etkinliklere kat›lan üyeler aç›s›ndan hem anlafl›labilirlik, rutinlik, tahmin edilebilirlik, tipiklik ve etkililik gibi hem de
beklenmezlik, özgünlük, anlafl›lmazl›k, etkisizlik ve tehlike gibi özelliklere sahip olabilirler. Önemli olan bu özelliklerin hepsinin yerel olarak, eylemin içinde, eylemde
bulunanlar taraf›ndan üretildi¤ini fark etmek ve kabul etmektir (Cuff vd.,1989:158).
Bununla birlikte Garfinkel’e göre üyeler kendilerini, eylemlerini istedikleri flekilde
yapacak kadar özgür görmeyebilir, kendilerinin etkinlikleri fazla etkileyemeyece¤ine inanabilir ve eylemlerinin sonuçlar›ndan bir k›sm›n›n kendi kontrolleri d›fl›ndaki
koflullardan kaynakland›¤›n› düflünebilirler. Bu görüfllerin do¤ru veya yanl›fl olmas›
Garfinkel aç›s›ndan önemli de¤ildir, önemli olan üyelerin kendi çevreleri hakk›ndaki bu alg›lar›n›n nas›l olufltu¤unu ve bu alg›lar›n üyelerin eylemlerini nas›l flekillendirdi¤ini görebilmektir. Bu özellikler üyeler taraf›ndan nas›l alg›lan›yorsa, Garfinkel’e
göre etnometodologlar taraf›ndan da ayn› flekilde alg›lanmaktad›r. Di¤er bir deyiflle
Garfinkel’e göre gündelik yaflam sürekli olarak geliflen, sürekli yeni fleylerin ortaya
ç›kt›¤›, kat›l›m gerektiren, deneyimlendi¤i gibi bir dünyad›r, teorisyenlerin olmas› gerekti¤ini söyledikleri gibi bir dünya de¤ildir, bu aç›dan gündelik yaflam koflullara
ba¤l›d›r (Cuff vd., 1989:158-159). Bunu biraz açacak olursak, Garfinkel’e göre üyeler, çeflitli etkileflim durumlar›nda uygun kurallar ve koflullar koyar ve bunlara uyarlar; etkileflim de¤iflti¤inde yeni koflullar oluflturur ve bunlara uyarlar, bu koflullar sayesinde birbirlerini gerçekten bir düzenin var oldu¤una ikna ederler ve düzenin yegane gerçekli¤i budur (Poloma, 1993:255-6). Garfinkel, koflullara ba¤l› olan gündelik yaflam dünyas›nda üyelerin yeni geliflen durum ve olaylarla bafla ç›kabildiklerini,
durum veya koflulla ilgili ideal/mükemmel bilgiye sahip olmamalar›n› problem olarak görmediklerini belirtir. Garfinkel’e göre üyeler olaylarla ilgili olarak ancak pratik
amaçlar›na eriflmeye yetecek davran›fllarda bulunmalar›n› sa¤layacak kadar anlam
ararlar, daha fazlas›n› aramazlar (Cuff vd., 1989:-159).
Garfinkel’in çal›flmalar›n›n ve genel olarak etnometodolojinin en temel kavramlar› aras›nda; (i) belgeleme yöntemi, (ii) refleksivite ve (iii) dizinsellik/anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i önemli bir yere sahiptir. fiimdi bu kavramlara k›saca de¤inelim.
Üyelerin Yöntemleri: “Belgeleme Yöntemi”
Garfinkel toplumun üyelerinin etkinliklerini kendi kendilerine üretmelerinin ve örgütlemelerinin metodik bir baflar› oldu¤unu düflünür ve bu metodu inceler. Gündelik yaflamda yaflad›¤›m›z olaylar bize anlaml› gelir, etnometodolojiye göre bunun
nedeni, bu olaylar› an›nda di¤er aktörlere de anlafl›l›r gelecek bir flekilde üretmemiz
ve alg›lamam›zd›r (Cuff vd. 1989:159). Örne¤in bir soru sordu¤umuzda di¤er insanlar, yani toplumun di¤er üyeleri bunun bir soru oldu¤unu anlar, iki kifli kavga ederken di¤er üyeler bu davran›fl›n kavga oldu¤unu anlar. Bunun nedeni soru soran ya
da kavga eden insanlar›n bu etkinlikleri di¤er aktörlerin sorunsuz olarak anlayaca¤›
flekilde yapmalar›d›r. Bir soruyu veya kavgay› tan›r ve anlarken, toplumsal dünyam›z› di¤er aktörlerle ortak olarak bildi¤imiz bir dünya olarak yeniden üretiriz; gündelik
olaylar› rutin, sorunsuz, tan›d›k olaylar olarak kurgular›z. Böylece etraf›m›zdaki olaylara anlam verirken kulland›¤›m›z yöntem sayesinde ortak bir toplumsal dünya yaratm›fl oluruz (Cuff vd. 1989:160). Garfinkel’e göre üyeler toplumsal dünyay› kurgularken üyelerin yöntemleri ad› verilen birtak›m yöntemleri kullan›rlar. Bu yöntemler verili kabul edilen, sorgulanmayan, analiz edilmeyen, örtük yöntemlerdir ve etnometodolojinin görevi de bu yöntemleri betimlemektir (Cuff vd. 1989:160). Garfinkel, Etnometodolojide Çal›flmalar adl› kitab›nda bu yöntemlerden baz›lar›n› nitelemektedir.
fiimdi bu yöntemlerden biri olan “belgeleme yöntemi” üzerinde biraz dural›m.
149
6. Ünite - Etnometodoloji
Etnometodolojide Çal›flmalar adl› kitab›nda üyelerin anlam yaratmak için kulland›¤› yöntemlerden baz›lar›n› niteleyen Garfinkel’e göre üyelerin toplumsal dünyay› anlamland›rmak ve aç›klamak için kulland›klar› yöntemlerden biri belgeleme yöntemidir.
Bu yöntem, “mevcut bir görünümü, altta yatan kal›b›n ‘belgesi’ ya da ‘iflareti’ olarak
görmeyi” içerir (Garfinkel, 1967:78). Bir baflka flekilde tan›mlayacak olursak belgeleme yöntemi “bir durum ya da ba¤lam›n özelliklerinden baz›lar›n›n seçilip belirli bir flekilde tan›mlanarak ilgili durumun ya da ba¤lam›n alt›nda yatan bir kal›b›n kan›t› olarak kabul edilmesi ve sonra bu sürecin tersine çevrilerek kal›b›n özelliklerinin kal›b›n
varl›¤› olarak kullan›lmas›d›r” (Haralambos ve Holborn, 1995:899). Daha aç›k bir ifaSIRA
deyle insanlar gündelik yaflamlar›nda karfl›laflt›klar› hareket, söz
veS‹ZDE
bilgilerin belirli
özelliklerini ay›klay›p bu özellikleri altta yatan bir kal›b›n kan›t› olarak görürler, yani
bu kal›plar› kendi bireysel belgelerinden yola ç›karak elde ederler,
daha sonra ise bu
D Ü fi Ü N E L ‹ M
özellikleri bu kal›p hakk›ndaki bilgilerine dayanarak yorumlarlar. Bu durumda bir
yandan altta yatan bu kal›p kendi belgelerine dayan›larak oluflturulmakta, di¤er yanO R U
dan da bu belgeler, altta yatan bu kal›p hakk›nda bilinenlere göreSyorumlanmaktad›r.
Belgeleme yönteminde
herhangi bir durum ya da
ba¤lam içindeki çok say›da
özelli¤in belirli yönleri
seçilir, bunlar belirli bir
flekilde tan›mlan›r ve
temeldeki kal›b›n kan›t›
olarak görülür, daha sonra
bu süreç tersine çevrilir ve
temelde bulunan kal›b›n
SIRA
S‹ZDE
belirli özellikleri,
kal›b›n
varl›¤›n›n kan›t› olarak
kullan›l›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Garfinkel’in Mannheim’dan ödünç ald›¤› bir kavram olan “belgelemeDyöntemi”,
belirli bir
‹KKAT
görüntüye, temelde bulunan kal›plar›n ‘belgesi’ imifl gibi davran›lmas›, bu görüntünün temeldeki kal›b›n ad›na, onu göstermek için var oldu¤unun düflünülmesi,
önce bu özellikleSIRA S‹ZDE
re dayan›larak kal›plar›n yarat›lmas›, sonra da bu özelliklerin bu kal›plar hakk›ndaki bilgiye dayan›larak yorumlanmas›d›r.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
ÖRNEK: Bir komflunun iyi bir komflu olup olmad›¤› hakk›nda nas›l yorum yapar›z?
‹yi bir komflu deyince nas›l bir komfludan bahsetti¤imizi düflünürüz?
‹yi bir
K ‹ T A P
komflunun özellikleri ile ilgili sa¤duyu bilgisine dayal› bir teorimiz olabilir. Örne¤in komflumuz gürültü yapmayan, kendi komflular›na yard›mc› olan biri ise,
bu özellikleri nedeniyle bu kiflinin iyi bir komflu oldu¤unu Tdüflünebiliriz.
BöyELEV‹ZYON
lece baz› özelliklere dayanarak bir kal›p yaratm›fl oluruz. Daha sonra yeni bir
komflumuz oldu¤unda, yeni komflumuzu bu kal›ba göre de¤erlendirir ve iyi
bir komflu olup olmad›¤› hakk›nda bir yorum yapar›z. Böylece kal›b› yaratmak
‹ N T E R Nbirbirilerini
ET
için kulland›¤›m›z özellikler ve kal›b›n kendisi karfl›l›kl› olarak
güçlendirmifl olur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Yukar›daki örnekte de görüldü¤ü gibi bireyler önce baz› özellikleri altta yatan
belirli kal›plar›n belgesi, yani kan›t› olarak görür, daha sonra gündelik yaflamda
karfl›laflt›klar› herhangi bir durumu anlamland›rmak için bu genel kal›plar› kullan›rlar. Kal›b›n örne¤i kal›b›n bir yans›mas› olarak kal›p da örne¤in bir yans›mas› olarak görüldü¤ü için belgeleme yöntemi “refleksif” (reflexive) olarak görülebilir.
Garfinkel’e göre bu refleksivite, toplum üyelerinin, çevrelerinde olup biten her fleyi belirli bir düzen veya gerçeklik anlay›fl› gelifltirecek flekilde yorumlad›¤›n› göstermektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:900).
Garfinkel, belgeleme yönteminin sadece üyeler de¤il, sosyologlar taraf›ndan
da kullan›lan
SIRA S‹ZDE
bir yöntem oldu¤unu belirtmektedir. Garfinkel bunu nas›l aç›kl›yor olabilir? Düflününüz.
Refleksivite (Reflexivity)
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Hem genel olarak etnometodolojide hem de Garfinkel’in çal›flmalar›nda merkezî
O R U
bir kavram olan refleksivite, en genel anlam›yla bir fleyin kendiS kendine
geri dön-
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
150
Modern Sosyoloji Tarihi
Refleksivite, en genel
anlamda bir fleyin kendi
kendine geri dönmesini
ifade eden bir kavramd›r.
Refleksivite, Türkçe’ye
zaman zaman
“düflünümsellik” olarak
çevrilmektedir.
Garfinkel’e göre toplum
üyeleri toplumsal dünyay› dil
arac›l›¤›yla yanl›zca
anlamland›r›p aç›klam›fl
olmazlar,
ayn› zamanda onu
SIRA S‹ZDE
infla etmifl, yaratm›fl da
olurlar.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A P
S O R U
mesini ifade eden bir kavramd›r. Örne¤in çemberler refleksif hareketlerle yarat›l›rlar, bafllang›ç ve bitifl noktalar› ayn›d›r ve bu noktalar› birlefltiren çizgi, çember
içinde kalan her fleyi oluflturur (Allan, 2006:58). Daha genel anlam›yla ifade etmek
gerekirse refleksivite, neden sonuç iliflkisi aç›s›ndan kendisine geri dönen olgular›n niteli¤i ya da neden ve sonuç aras›ndaki döngüsel bir hareket olarak tan›mlanabilir. Bu durumda neden ve sonuç karfl›l›kl› olarak birbirlerini etkilerler. Örne¤in bir gözlemcinin inceledi¤i durum, kendi gözleminden etkilenerek de¤ifliyorsa
ve gözlem de buna ra¤men sürüyor ve bu de¤iflim gözlemi de etkiliyorsa, bu durumun refleksif oldu¤unu söyleyebiliriz. Bir baflka örnek vermek gerekirse, bir
sosyal bilim disiplini, inceledi¤i nesneler için kulland›¤› bak›fl aç›s›n› nihayetinde
kendine, kendi konumuna ve bu disiplin içinde araflt›rma yapan araflt›rmac›n›n
kendisine de yöneltti¤i, bunlara da ayn› bak›fl aç›s› ile bakt›¤› takdirde refleksiftir.
Garfinkel’e göre belgeleme yöntemi refleksiftir. Garfinkel ayn› zamanda toplumsal yaflam›n da “özünde refleksif” oldu¤unu savunur, çünkü toplumun üyeleri
sürekli olarak belirli etkinliklere ve durumlara, bunlar›n alt›nda yatan kal›plar aç›s›ndan bakarlar ve daha sonra da bu kal›plar›n bu etkinliklerde ve durumlarda görülen belirli ifadelerine dayanarak bu kal›plar›n varl›¤›n› onaylarlar (Haralambos
ve Holborn, 1995:900). Bu bak›mdan refleksivite, insanlar›n infla ettikleri gerçeklik
anlay›fl›n› sürdürmekte kulland›klar› bir yöntemdir. “‹nsanlar ipuçlar›n›, hareketleri, sözleri ve baflkalar›ndan gelen malumatlar› belirli bir gerçeklik anlay›fl›n› sürdürecek biçimde yorumlarlar. Çeliflkili bilgiler bile belirli inançlar› ve bilgileri sürdürecek biçimde refleksif olarak yorumlan›r. Bu yüzden refleksivite kavram› etkileflim içindeki insanlar›n belirli bir gerçeklik taraf›ndan yönlendirildikleri kabulünü
nas›l sürdürdüklerine odaklan›r” (Turner, 1991:4). ‹nsanlar anlam›, düzeni ve yapt›klar› fleylerin rasyonelli¤ini, gündelik yaflamlar› s›ras›nda konuflmalar› ve kulland›klar› sözcüklerle, yani betimlemeler yaparak infla ederler. Toplumsal dünyaya
iliflkin betimlemeler yapt›klar›nda, betimledikleri fleyi infla etmifl olurlar çünkü bir
durumun betimlenmesi, ayn› zamanda bu durumun infla edilmesidir (Coulon,
2010:36). Di¤er bir deyiflle Garfinkel’e göre göre bir durumun tan›mlar›, tan›mlanan durumun parças›d›r, bu nedenle refleksivite, “toplumsal durumlar›n tan›mlar› ile tan›mland›¤› gibi olan toplumsal durumlar aras›nda karfl›l›kl›
ba¤›ml›l›k,SIRA
hatta
denklik” durumu oldu¤unu ifade etmek için kullan›lmaktad›r
S‹ZDE
(Hilbert, 2005:256). Örne¤in bir kifli “okula gidiyorum” ya da “s›nava haz›rlan›yorum” dedi¤inde sadece yapmakta oldu¤u fleyi betimlemifl olmaz, ayn› zamanda ne
D Ü fi Ü N E L ‹ M
yapmakta oldu¤unu
ispat etmifl ve bu konudaki belirsizlikleri gidermifl olur, böylece de herkese kendine nas›l yaklaflacaklar›n› söylemifl olur (Craib, 1992:104), yaS O R U durumu infla etmifl olur. K›sacas› Garfinkel’e göre toplumsal
ni içinde bulundu¤u
dünya, belgeleme yöntemini kullanan üyeler taraf›ndan refleksif olarak oluflturulmakta ve sürdürülmektedir.
Bununla birlikte refleksivite, bilinçli bir düflünme deD‹KKAT
¤ildir, insanlar eylemlerinin refleksif oldu¤unun bilincinde de¤ildirler, e¤er bireyler eylemlerinin refleksif oldu¤unu fark ederlerse gündelik yaflamdaki eylemlerini
SIRA S‹ZDE
sürdürmekte
zorlanabilirler (Coulon, 2010:36).
N N
2
SIRA S‹ZDE
Garfinkel, “Toplumsal
AMAÇLARIMIZdünya özünde refleksiftir.” derken neyi kastetmektedir? Bir örnek
bularak aç›klamaya çal›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Etnometodoloji
K ‹ ile
T Ailgili
P daha ayr›nt›l› bilgiye ulaflmak ve Garfinkel’in kavramlar›na iliflkin
çeflitli örnekler görmek için Alain Coulon’un “Etnometodoloji” (Çeviren: Ümit Tatl›can,
S O2010)
R U adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz.
Küre Yay›nlar›,
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA
‹ N T E S‹ZDE
RNET
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
151
6. Ünite - Etnometodoloji
Dizinsellik (Indexicality) veya Anlam›n
Ba¤lama-Gönderimlili¤i
Garfinkel’e göre bütün eylemler ba¤lamlar› çerçevesinde anlamland›r›l›r. Eylemlerin üyeler için ifade etti¤i anlam, üyelerin bu eylemin ba¤lam›n› nas›l yorumlad›klar›na ba¤l›d›r; üyelerin anlamalar› ve aç›klamalar› ba¤lama-gönderimlidir, yani
sadece belirli ortamlar aç›s›ndan anlaml›d›r (Haralambos ve Holborn, 1995:900).
Dizinsellik veya anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i, herhangi bir nesnenin ya
da etkinli¤in anlam›n›n, kendi ba¤lam›ndan türetildi¤i, yani belirli bir ba¤lama endekslendi¤i (dizinlendi¤i) anlam›na gelir (Haralambos ve Holborn,
1995:900). Di¤er bir deyiflle ba¤lama gönderimlilik, ifadelerin anlamlar›n› kullan›ld›klar› ba¤lamdan ald›klar›n›, yani sözcüklerin kesin anlamlar›n› konuflma s›ras›nda, içinde üretildikleri somut ba¤lama gönderim yap›l›rken kazand›klar›n› (Coulon,
2010:36) ifade eden bir kavramd›r. Sözcüklerin her zaman geçerli olan de¤iflmez
anlamlar› yoktur, yani anlam nesnel de¤ildir; üyeler konuflan›n kim oldu¤u, konuflan ve dinleyen aras›ndaki iliflkinin ne oldu¤u, konuflman›n amac›n›n ne oldu¤u gibi çeflitli ölçütlere bakarak durumu analiz ederler ve sözcükler de bu analize ba¤l›
olarak anlam kazan›r (Cuff vd., 1989:160-161). K›sacas› belirli bir etkileflim halinde
karfl›l›kl› olarak insanlar›n kulland›klar› (söyledikleri ya da dinledikleri/gördükleri)
sözcükler, hareketler ve ipuçlar›, ancak içinde bulunulan durumun kendi ba¤lam›nda anlaml›d›r ve “bir ifadenin ba¤lama-gönderimli oldu¤unu söylemek onun anlam›n›n özel bir ba¤lamla iliflkili oldu¤unu vurgulamakt›r” (Turner, 1991:4-5).
Ba¤lama-gönderimlilik kavram›yla Garfinkel, gündelik toplumsal durumlar›n
geçici oldu¤unu, üyelerin eylemlerinin ve konuflmalar›n›n toplumsal olarak örgütlenmifl ortam›n/ba¤lam›n d›fl›nda bir anlam› olmad›¤›n› vurgulamaktad›r (Cuff vd.,
1989:160). Örne¤in bir insan di¤er bir insanla konuflurken “sen”, “bugün”, “vesaire” gibi sözcükleri kulland›¤›nda, bu kelimelerin ne anlama geldi¤i ancak o konuflma s›ras›nda, içinde bulunulan durum ya da koflullar içerisinde nettir ve ancak bu
ba¤lam içinde anlafl›labilir (Craib, 1992:103-4). Bu nedenle konuflmakta olan iki kiflinin yan›na gitti¤imizde, ilk anda ne hakk›nda konufltuklar›n› anlayamay›z, ancak
ba¤lam› anlad›¤›m›zda konuflmadaki kelimelerin tam olarak ne anlama geldi¤ini
bilebiliriz. K›sacas› Garfinkel’e göre toplumsal gerçekler ve durumlar, refleksif ve
ba¤lama-gönderimli ifadelerle (yani sadece içinde bulundu¤u o anki ba¤lam içinSIRA S‹ZDE
de anlaml› olan ifadelerle) örgütlenmektedirler.
Üyeler konuflmalar›n› ve eylemlerini ba¤lama gönderimli k›lmak zorundad›rlar,
bunun için de içinde bulunulan duruma veya koflullara iliflkinDmuhtemel
Ü fi Ü N E L ‹ M tan›mlar›
eleyerek kesin bir tan›m yapmak zorundad›rlar; iflte bu eleme ve seçmenin yap›ld›¤› yöntem de Garfinkel’in belgeleme yöntemi olarak adland›rd›¤› yöntemdir
S O R U
(Cuff vd., 1989: 161).
Garfinkel’e göre baflkalar›yla
gündelik iletiflimimizde
kulland›¤›m›z kelimelerin,
dilsel ifadelerin ve de
eylemlerimizin
konuflmalar›m›z›n geçti¤i
ba¤lam›n d›fl›nda bir anlam›
yoktur.
“Bir ifadenin ba¤lama
gönderimli oldu¤unu
söylemek onun anlam›n›n
özel bir ba¤lamla iliflkili
oldu¤unu vurgulamakt›r”
(Turner, 1991:SIRA
4-5). S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D ‹ K K ifadelerle
AT
Garfinkel’e göre toplumsal gerçekler ve durumlar, refleksif olarak ve dizinsel
örgütlenmektedirler. Dizinsel ifadeler, bir fleyi gösteren ve durumun kendi içinde anlafl›labilecek
olan yerleflik sözel ifadelerdir (Allan, 2006:59). Örne¤in bir kitab›n arkas›nda
bulunan dizine
SIRA S‹ZDE
bakarak o kitapta arad›¤›m›z bir sözcü¤ü bulabiliriz, ama bu durum sadece o kitap için geçerlidir, bir kitab›n dizinine bakarak baflka bir kitaptaki sözcü¤ün yerini bulmam›z imkans›zd›r.
AMAÇLARIMIZ
Dolay›s›yla dizinsel ifade, sadece içinde bulundu¤u ba¤lam içinde anlaml›
olan ifadedir.
AMAÇLARIMIZ
Dizinsellik veya anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i ne anlama gelmektedir?
SIRA S‹ZDEBir örnekle
K ‹ T A P
aç›klamaya çal›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
D‹KKAT
N N
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
S O R U
S O R U
‹ NDT‹EKRKNAETT
‹ NDT‹EKRKNAETT
152
Etnometodologlara göre
dizinsellik sadece toplumsal
kavramlar›n de¤il, bilimsel
kavramlar da dahil olmak
üzere bütün kavramlar›n
özelli¤idir. Bilimsel
kavramlar dizinsel oldu¤u
için etnometodologlara göre
geleneksel sosyolojinin
ulaflmaya çal›flt›¤›
genelleflmifl sosyolojik
aç›klamalar yap›lamaz ve
fenomenlerin ba¤lama ba¤l›
do¤as›na odaklanmayan,
fenomenlere do¤rudan
gönderme yapan bir bilim
anlay›fl› kabul edilemez.
Modern Sosyoloji Tarihi
ÖRNEK: Garfinkel’in Psikiyatri Deneyi
Garfinkel, belgeme yöntemini ve bu yöntemin refleksif do¤as›n› göstermek için
bir üniversitenin psikiyatri bölümünde bir deney yapm›flt›r. Bu deney çerçevesinde ö¤rencilere yeni bir psikoterapi tarz›n›n denendi¤i söylenmifl, deneye kat›lan ö¤rencilerden psikiyatri dan›flman›ndan hakk›nda tavsiye almak istedikleri kiflisel bir problemlerini özetlemeleri ve bitiflik odadaki dan›flmana telefonla
bu problemleri hakk›nda çeflitli sorular sormalar› istenmifltir. Ancak gerçekte
bitiflik odada bulunan ve telefonda ö¤rencilerle konuflan kifli, ö¤rencilerin zannetti¤inin aksine ö¤rencilerin sorular›n› dinleyip yan›t veren bir dan›flman de¤ildir, deney gere¤i ö¤renciler sorular›n› sorduktan sonra onlara tesadüfi olarak
“evet” ya da “hay›r” yan›t›n› veren bir kiflidir (Haralambos ve Holborn, 1995:900).
Garfinkel, bu deneyde ö¤rencilerin telefonda ald›klar› yan›tlar için yapt›klar›
yorumlara dayanarak özetle flu sonuçlara varm›flt›r: Ö¤renciler verilen yan›tlar›
kendi sorular›na verilen yan›tlar olarak alg›lam›fllard›r; yan›tlar›n hiçbir anlam›
olmad›¤› halde ö¤renciler yan›tlara anlam yüklemifllerdir; yan›tlarda herhangi
bir düzen olmad›¤› halde ö¤renciler bir düzen alg›lam›fl ve yan›tlarda bir düzenin var oldu¤unu iddia etmifllerdir (Garfinkel, 1967:89-94). Deneyde ö¤rencilere verilen yan›tlar çeliflkili oldu¤u zaman bile ö¤renciler dan›flman›n kendi vakalar› hakk›ndaki bütün gerçekleri bilmedi¤ini, çeliflkinin bundan kaynakland›¤›n› varsaym›fl, yan›tlar›n anlams›z oldu¤unu düflünmektense yan›tlarda bir anlam aram›fllard›r (Garfinkel, 1967:89-94). Özetle bu deneyde dan›flman oldu¤unu zannetti¤i kifliye çeflitli sorular soran ve evet ya da hay›r yan›t›n› alan ö¤renciler, yan›tlar sorularla ilgisiz, tesadüfi oldu¤u, hatta zaman zaman dan›flman›n
verdi¤i önceki yan›tlarla çeliflti¤i halde ald›klar› yan›tlar› faydal›, anlaml› ve
mant›kl› bulmufllard›r (Haralambos ve Holborn, 1995:900).
Bu deneyde ö¤renciler, belgeleme yöntemini kullanarak bir düzen görüntüsü
oluflturmufllard›r. Bir dan›flmanl›k seans›nda olduklar›n› düflünmüfl, böylece
bir dan›flmanl›k seans› üretmifllerdir, bu aç›klama, yani içinde bulunduklar›
durumun bir dan›flmanl›k seans› oldu¤u aç›klamas›, içinde bulunduklar› durumu yaratm›fl, seans›n bir parças› olmufl, böylece seans› oluflturmufltur. Kendi
ürettikleri bu seans içinde dan›flman›n verdi¤i ilk yan›t› bir kal›p oluflturmak
için kullanm›fl, sonraki yan›tlar› da bu kal›ba göre yorumlam›fllard›r, bu aç›dan
ö¤renciler yan›tlar› refleksif bir flekilde yorumlam›fllard›r. Ö¤renciler, dan›flman›n yan›tlar›n›, içinde bulunduklar› etkileflimin ba¤lam›ndan türemifller, telefonun di¤er ucundaki kiflinin dürüst yan›tlar veren bir psikiyatrik dan›flman
oldu¤unu varsaym›fl ve yan›tlar› da bu ba¤lam içinde yorumlam›fllard›r. Ö¤rencilerin, dan›flman›n verdi¤i ve kendilerine arkadafllar› verseydi belki de anlams›z ya da saçma bulacaklar› baz› yan›tlar› anlamland›rmaya çal›flmalar›n›n
nedeni, içinde bulunduklar› bu ba¤lamd›r. Böylece deney ayn› zamanda anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤inin de bir örne¤ini sunmaktad›r. Garfinkel
bu dan›flmanl›k deneyinin, üyelerinin gündelik yaflamlar›nda toplumsal dünyay› oluflturmak için sürekli olarak kulland›klar› prosedürleri gösterdi¤ini belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:900).
Dizinsellik / anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i, bir aç›dan etnometodolojinin geleneksel sosyolojiye yönelik elefltirilerinin de kayna¤› olarak görülebilir. Etnometodolojiye göre dizinsellik/ anlam›n ba¤lama gönderimlili¤i sadece toplumsal kavramlar›n de¤il, bilimsel kavramlar da dahil olmak üzere bütün kavramlar›n bir
6. Ünite - Etnometodoloji
özelli¤idir. Bütün kavramlar›n, özellikle de toplumsal kavramlar›n ve aç›klamalar›n
dizinsel olmas›, etnometodologlara göre geleneksel sosyolojide ulafl›lmaya çal›flan
genellefltirilmifl sosyolojik aç›klamalar›n yap›lamayaca¤› ve pozitivist veya empirist
aç›dan fenomenlere do¤rudan gönderme yapan bir bilim anlay›fl›n›n kabul edilemeyece¤i anlam›na gelir (Jary ve Jary, 1991:301). Daha aç›k bir ifadeyle, Garfinkel’e göre toplumsal düzenin/gerçekli¤in d›flar›da, ba¤›ms›z ve kendine özgü bir
gerçekli¤i oldu¤unu savunan pozitivist veya bilimsel sosyolojinin söz konusu bu
varsay›mlar› yanl›flt›r veya en az›ndan bu bak›fl aç›s›n›n toplumun di¤er s›radan
üyelerinin bak›fl aç›s›ndan bir fark› yoktur. Bu bak›mdan sosyolojinin görevi toplum üyelerinin içinde yaflad›klar› kendi toplumsal gerçekliklerini nas›l her gün yeniden ürettiklerini aç›klamakla s›n›rl›d›r.
Toplumsal Düzenin K›r›lganl›¤›
Garfinkel, toplumsal düzenin kendi bafl›na bir gerçekli¤i olmad›¤›n›, toplum üyeleri taraf›ndan oluflturuldu¤unu kan›tlamak ve toplum üyelerinin toplumsal dünyay› anlamland›rmada hangi yollar› kulland›klar›n› göstermek için ö¤rencilerinden
deney gere¤i toplumsal düzeni aksatmalar›n› ister. Sosyolojik çal›flmalarda gündelik yaflam›n sa¤duyu dünyas›n›n ihmal edildi¤ini ileri süren ve sa¤duyu etkinliklerinin kendi bafl›na bir çal›flma konusu oldu¤unu göstermeye çal›flan Garfinkel’e
göre bu deneylerin bir amac› da gündelik yaflam›n geri plan›nda görülen ama fark
edilmeyen özelliklerin ve beklentilerin nas›l ortaya konaca¤›n› göstermektir (Garfinkel, 1967:36). Bu deneylerde Garfinkel ö¤rencilerine örne¤in süper markette
al›flverifl yapt›ktan sonra kasada ürünlerin fiyatlar› konusunda pazarl›k etmelerini
ya da kendi evlerine gittiklerinde sanki ev ahalisinden biri de¤ilmifl de evin odalar›ndan birini kiralam›fl olan bir pansiyonermifl gibi davranmalar›n› önerir. Garfinkel bu deneyler arac›l›¤›yla ö¤rencilerinden verili olarak kabul etti¤imiz sa¤duyu
bilgisini bir kenara b›rakmalar›n› istemektedir, ö¤renciler bu yolla “toplumsal düzenin k›r›lgan do¤as›n›” (Haralambos ve Holborn, 1995:901) yans›tm›fl olacaklard›r. Garfinkel’in Etnometodolojide Çal›flmalar adl› kitab›nda bu deneylere verdi¤i
örneklerden ikisi afla¤›da gösterilmektedir.
Örnek 1 (Garfinkel, 1967:42)
(A) Merhaba.. K›z arkadafl›n kendini
nas›l hissediyor?
(B) Kendini nas›l hissediyor derken
neyi kastediyorsun? Fiziksel olarak m› zihinsel olarak m› ne hissetti¤ini soruyorsun?
(A) Demek istedi¤im, nas›l hissediyor? Neyin var senin böyle? (A,
sinirlenmifl görünüyor)
(B) Hiçbir fleyim yok. Sadece ne demek istedi¤ini biraz daha net bir
flekilde aç›klayamaz m›s›n?
(A) Boflver. Okula baflvuracakt›n, o
ifl nas›l gidiyor?
(B) “Nas›l gidiyor” derken ne kastediyorsun?
(A) Ne kastetti¤imi biliyorsun.
Örnek 2 (Garfinkel, 1967:44)
Arkadafl›mla zorba tav›rl› bir adamdan bahsediyorduk. Kendi duygular›n› aç›klad›:
(A) Bu adam beni hasta ediyor.
(B) Adam›n sende tam olarak hangi
hastal›¤a yol açt›¤›n› aç›klar m›s›n?
(A) Sen benimle dalga m› geçiyorsun?
Ne kastetti¤imi biliyorsun.
(B) Lütfen hastal›¤›n› aç›kla.
(A) (B’ye hayret içinde bakmaktad›r)
Ne oldu da böyle tad›n kaçt› senin? Benimle hiç bu flekilde konuflmazd›n.
153
154
Modern Sosyoloji Tarihi
Görüldü¤ü gibi bu örneklerde A, B’den içinde bulunduklar› durum ba¤lam›nda ne hakk›nda konufltu¤unu tahmin etmesini beklerken B, A’n›n oluflturdu¤u gerçekli¤e meydan okumakta, bu durum karfl›s›nda A içinde bulundu¤u durumu anlamland›rmakta zorlanmaktad›r. Garfinkel’e göre bu deneyler gündelik yaflamda
üyelerin birbirlerinden asl›nda ne hakk›nda konufltuklar›n›, konuflma ve davran›fllar›n geçti¤i duruma/ba¤lama göre ne anlama geldi¤ini bilmelerini beklediklerini
göstermektedir (Cuff vd. 1989: 164). Bu ve di¤er deneylerde ö¤rencilerin davran›fllar› karfl›s›nda insanlar içinde bulunduklar› durumu anlamland›ramam›fl, sinirlenmifl, flafl›rm›fl, ö¤rencileri suçlam›fl ya da onlar›n hasta olduklar› ya da birileriyle
kavga ettikleri için böyle davrand›klar›n› düflünmüfllerdir (Garfinkel, 1967:48).
Öznel ve Nesnel ‹fadeler
Garfinkel’in Schutz’un
düflünceleri temelinde
flekillenen kavramlar› ve bu
kavramlar›n empirik
araflt›rmalardaki
uygulamalar›, toplumun
s›radan üyelerinin gerçekli¤i
hem yorumlama hem de
yaratma kapasitesine nas›l
sahip oldu¤unu
aç›klamaktad›r.
Schutz, nas›l gündelik yaflamdaki gerçekli¤i bilimsel dünyadaki gerçeklikten ay›r›yorsa, Garfinkel de bu iki gerçekli¤e karfl›l›k gelen iki farkl› ifadeden, öznel ve
nesnel ifadelerden bahseder. Bireyler gündelik yaflamlar›nda olaylar›, nesneleri,
zaman› ve mekân› kiflisel olarak tan›mlar, öznel olarak ifade ederler, örne¤in bir
arkadafl›m›za en son ne zaman konsere gitti¤ini soracak olursak bize, “Birkaç hafta oluyor.” veya “On gün kadar oluyor.” gibi öznel, kesinlikten uzak bir ifadeyle
yan›t verir. Garfinkel bireylerin gündelik yaflam dünyas›ndaki düzeni ifade etmek
için öznel ifadeleri kulland›klar›n› belirtir (Poloma, 1993:245-6). Nesnel ifadeler ise
daha kesin ifadelerdir ve genellikle teknik durumlarda, mesela adli veya t›bbi kay›tlarda kullan›l›rlar, örne¤in hastan›n hastaneye ne zaman yatt›¤›n› soran doktora
görevli “3 May›s günü saat 17:45’te” gibi nesnel ifadelerle yan›t verecektir. Bu iki
ifadeyi birbirinden ay›ran Garfinkel, nesnel ifadelerin bilimsel kullan›ma uygun
oldu¤unu ama gündelik yaflam etkinliklerine uygun olmad›¤›n›, bunun da sosyoloji aç›s›ndan bir sorun yaratt›¤›n› belirtir çünkü sosyoloji bir bilim olarak nesnel
ifadeler kullanmaya çal›flmaktad›r ama bu ifadeleri, inceledi¤i gündelik yaflamda
kullan›lan öznel ifadelere eklemek zorundad›r (Poloma, 1993:246). Di¤er bir deyiflle gündelik yaflam dünyas› öznel ifadelerle kuruldu¤u halde bu dünyay› nesnel ifadelerle tan›mlamaya çal›flan sosyologlar, bilimsel rasyonelli¤e
ulaflmaya çal›fl›rken gündelik yaflam›n rasyonelli¤inden uzaklaflabilmektedirler (Poloma, 1993:253).
Özetle Garfinkel’in düflüncelerinin ço¤u, Schutz’un toplumsal dünyan›n özneleraras› bir niteli¤e sahip oldu¤u, sa¤duyu bilgisinin do¤as› ve toplumsal aktörlerin pratik yönelimleri hakk›ndaki çal›flmalar›n›n ve bu düflünceleri empirik araflt›rmalarda uygulayabilecek flekilde kavramsallaflt›rma çabas›n›n sonucunda geliflmifltir. Schutz gibi Garfinkel de geleneksel sosyolojiyi öznel bir gerçeklik hakk›nda
nesnel bir aç›klama infla etmeye çal›flmas› nedeniyle elefltirmektedir. Gelifltirdi¤i
belgeleme yöntemi, refleksivite ve dizinsellik/ anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i
kavramlar› sayesinde toplumun s›radan üyelerinin gerçekli¤i yaratma ve yorumlama yollar›n› ortaya koyan Garfinkel, üyelerin norm ve de¤erlere göre düflünmeksizin davranmad›¤›n›, kendi s›radan empirik bilgilerine dayanarak eylemde bulunmadan önce düflündüklerini belirtmektedir (Swingewood, 1998:320). Garfinkel
böylece pozitivist sosyolojideki birey anlay›fl›na karfl› ç›kmakta, bireylerin toplumun yönlendirmesi do¤rultusunda eylemde bulunan kuklalar olmad›¤›n›, yorumlar›, eylemleri ve düflünceleriyle toplumu ve toplumsal dünyay› kendilerinin yaratt›¤›n› savunmaktad›r (Slattery, 1991:113). Bu nedenle sosyologlar›n toplumu anlamland›rmak için kulland›klar› yöntemler, toplumun s›radan üyelerinin kulland›¤›
yöntemlerden daha üstün de¤ildir (Slattery, 1991:113).
6. Ünite - Etnometodoloji
ETNOMETODOLOJ‹K ÇALIfiMALARA ÖRNEKLER
Özellikle son yirmi y›l içinde oldukça geniflleyen ve birçok alt dala sahip olan etnometodoloji literatürü incelendi¤inde etnometodologlar›n; okullar, hastaneler, aileler, ›slahevleri, karakollar, siyasi kurulufllar, bürokratik örgütler, adliyeler, e¤itim
programlar› veya doktor-hasta iliflkileri gibi birbirinden oldukça farkl› toplumsal
ortamlarda çeflitli çal›flmalar yapt›klar› görülebilir (Hilbert, 2005:255). Bu çal›flmalardan öne ç›kan baz›lar›na k›saca de¤inmek faydal› olacakt›r.
Aaron Cicourel
1960’lardan sonra etnometodolojik çal›flmalar artt›k›ça sosyolojinin ça¤dafl toplumlar› incelemek için resmi say›sal verileri kullanmas› giderek daha fazla elefltirilmifltir (Hammersley ve Atkinson, 2007:128). Bu elefltiriler çerçevesinde istatistikleri
oluflturan örgütlerin ve kurumlar›n iflleyifli hakk›nda son derece az sistematik bilgiye sahip oldu¤umuz halde Bat› dünyas›nda bir fleyleri bilebilmenin tek yolunun,
o fleyin say›labilmesi oldu¤una dair genel bir inanç oldu¤u belirtilmekte ve insan
davran›fl›na iliflkin her çeflit bilgiyi, hem sa¤duyu bilgisini de hem de bilimsel teorileri bu tip istatistiklerin belirledi¤i vurgulanmaktad›r (Douglas, 1967:163). Resmî
istatistiklere yönelik bu elefltiriler büyük ölçüde etnometodoloji taraf›ndan getirilmektedir. Bu elefltirilerin odak noktas›, geleneksel sosyolojide resmî kaynaklardan
elde edilen verilerin görünürdeki de¤eriyle ele al›nmas› ve bir toplumsal ürün olarak görülmemesidir. Bu elefltiri, etnometodolojide resmî istatiklerin yap›s› ile ilgili
çeflitli çal›flmalar›n yap›lmas›na neden olmufltur (Hammersley ve Atkinson, 2007:
129-130). Cicourel’in çal›flmas› da bu çerçevede de¤erlendirilebilir.
1964 y›l›nda “Sosyolojide Yöntem ve Ölçüm” adl› kitab›n› yay›mlayan Cicourel,
Schutz’un ve Garfinkel’in düflünceleri çerçevesinde sosyolojik araflt›rmalar›n mevcut biçimlerini de¤erlendirmifl, mevcut sosyolojik araflt›rma yöntemlerini elefltirmifl
ama kendisi özel bir etnometodolojik program önermemifltir. Cicourel’e göre sosyologlar, olaylar›n ve kiflilerin belirli özelliklerini ölçmeye çal›flmakta ve onlar› bu
özelliklere göre s›n›fland›rmakta, böylece bütün sosyolojik araflt›rma biçimlerinde
gözlemlerin ya da verilerin bir düzeni oldu¤u görüflünü dayatmaktad›rlar. Cicourel
sosyologlar›n herhangi bir düzeyde s›n›fland›rma yapmalar›n›n, kaç›n›lmaz olarak
onlar›n kendi sa¤duyu bilgilerine dayanmalar›n› gerektirece¤ini, sorgulamaks›z›n
kendi sa¤duyu bilgilerini kullanan sosyologlar›n, böylece toplumsal dünyan›n belirli özelliklerini verili kabul edeceklerini, varsaym›fl olacaklar›n› vurgulamaktad›r
(Cuff vd., 1989:169). ‹nsan davran›fl›na iliflkin bu tip aç›klamalar sa¤duyu bilgisi ile
uyumludur, bu aç›dan sosyolojik aç›klamalar Cicourel’e göre sosyolog olmayan
üyelerin yapt›klar› aç›klamalardan daha farkl› de¤ildir. Bunun yerine Cicourel, sosyologlar›n toplumsal problemlere ya da konulara odaklanmamalar›; sosyologlar,
yani kendileri de dahil olmak üzere bütün üyelerin kendi toplumsal dünyalar›nda
paylafl›lan anlamlar›, kolektif davran›fllar› ve toplumsal düzeni infla ederken
kulland›klar› verili kabul edilen, sorgulanmayan yöntemleri incelemeleri gerekti¤ini belirtmektedir (Cuff vd., 1989:169).
Cicourel, sosyologlar›n uzun zaman tahrif edilmifl bürokratik kay›tlardan flikayet ettiklerini, ancak bu tahrifat›, yani kötü verileri yaratan prosedürleri dikkate
al›p incelemediklerini belirtir, ona göre resmi belgelere ve say›mlara veri kayna¤›
olarak güvenmek yerine bunlar›n da toplumsal olarak üretilen ürünler olarak incelenmesi gerekmektedir (Cicourel, 1976:331). Böylece yüzdelerin, kategorilerin ve
istatistiklerin, ifli bunlar› üretmek ve yorumlamak olan kifliler taraf›ndan nas›l üre-
155
156
Modern Sosyoloji Tarihi
Aaron Cicourel yapt›¤›
çal›flmada suç hakk›ndaki
resmi istatistiklerin suç
davran›fl›n›n kesin bir
yans›mas› olmaktan çok
suçla ilgili verileri toplayan
ve yorumlayan görevlilerin
yorumlar›n›n ve
etkinliklerinin bir yans›mas›
oldu¤unu göstermifl, böylece
suçlulu¤un, üyeler
taraf›ndan suçu tan›mlarken
kullan›lan yöntemlerden ayr›
olarak ele al›nabilecek bir
sosyolojik fenomen
olmad›¤›n› göstermeye
çal›flm›flt›r (Cuff vd.,
1989:167-171).
tildi¤ine odaklanan çeflitli etnometodolojik çal›flmalar yap›lm›flt›r. Örne¤in Sudnow
1965 y›l›nda “normal suç”lar›n üretilmesi üzerine bir çal›flma yapm›fl, belirli suçlar›n ya da davran›fllar›n, savc›yla yap›lan ceza veya tan›kl›k anlaflmas› gibi örgütlü
etkinlikler arac›l›¤›yla nas›l kategorize edildi¤ini göstermifl, böylece suç oranlar›n›n, suç istatistiklerinin ve suç kategorilerinin yorum ve konuflma sayesinde üretildi¤ini göstermeye çal›flm›flt›r (Hammersley ve Atkinson, 2007: 130).
1976 y›l›nda çocuk suçlulu¤u ile yapt›¤› çal›flmada Cicourel, suçlulu¤un üyeler
taraf›ndan suçu tan›mlarken kullan›lan yöntemlerden ayr› olarak ele al›nabilecek
bir sosyolojik fenomen olmad›¤›n› savunur. Cicourel’e göre suç hakk›ndaki resmî
istatistikler suç davran›fl›n›n kesin bir yans›mas› de¤ildir, resmî olarak suçu tan›mlamak ve kontrol etmekle görevli olan insanlar›n, özellikle de polislerin yorumlar›n›n ve etkinliklerinin bir yans›mas›d›r. Bu aç›dan Cicourel’e göre suçun bir toplumsal gerçeklik olarak bizim gözümüzdeki imaj›, polislerin ve polislerin ard›ndaki kanun yöneticileri ile politikac›lar›n yaratt›¤› bir imajd›r (Slattery, 1991:113; Cuff
vd., 1989:170).
Don H. Zimmerman
Zimmerman’a göre üyeler
kurallar› kendi etkinliklerini
tan›mlamak ve
anlamland›rmak için
kullan›rlar, bu etkinliklerin
bir k›sm› kurallar›n ihlalini
içerebilirse de bu ihlaller de
kurala gönderme yap›larak
hakl› k›l›n›r.
Zimmerman’›n çal›flmas› bürokratik kurumlardaki kurallarla ilgilidir. Bürokratik
kurumlarda çal›flan insanlar›n resmî kurallara kesin bir flekilde uyduklar› ve genel
bir kurallar sistemine göre davrand›klar›, yani bu kurumlarda çal›flan insanlar›n
davran›fllar›n› kurallar›n yönlendirdi¤i düflünülür. Zimmerman ise alternatif bir bak›fl aç›s› gelifltirmifl, insanlar›n davran›fllar›n› kurallar›n yönetip yönlendirmedi¤ini,
üyelerin kendi etkinliklerini tan›mlamak ve aç›klamak için bu kurallar› kulland›klar›n› savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995:901).
Zimmerman’›n inceledi¤i bürokratik kurum, kamu yard›mlar›n›n organizasyonu
ile ilgilidir ve bu kuruma baflvuranlar›n ilgili prosedüre uygun olarak sosyal çal›flmac›lara yönlendirilmeleri gerekmektedir. Bu yönlendirmenin belirli kurallar› vard›r, gelenler s›rayla sosyal çal›flmac›lara yönlendirilmekte, kurumda dört sosyal çal›flmac› varsa gelen ilk dört kifli bu görevlilere gönderilmekte, yani baflvuranlar sosyal çal›flmac›lar aras›nda s›rayla paylaflt›r›lmaktad›r. Ancak sosyal çal›flmac›lardan
birinin baflvuranla görüflmesi uzarsa bu kural ihlal edilmekte, dan›flma masas›ndaki görevli, sosyal çal›flmac›lar›n randevu listesini yeniden düzenlemekte, kurala uygun olarak görüflmesi gereken ancak önceki görüflmesini bitirmemifl olan sosyal
çal›flmac›y› atlayarak s›rada bekleyen kifliyi bir sonraki sosyal çal›flmac›ya yönlendirmektedir. Zimmerman bunun bir kural ihlali oldu¤unu, ancak dan›flma masas›ndaki görevlilerin bu ihlali kural›n kendisi ile aç›klad›¤›n› belirtir. Görevlilere göre
kendileri bu kural› çi¤neyerek asl›nda kurala uymufl olmaktad›rlar; çünkü kural›n
anlam›, kuruma baflvuran herkesin sürekli ve gecikmesiz bir flekilde sosyal çal›flmac›larla görüflmelerinin sa¤lanmas›d›r. Dolay›s›yla bu amaca uymak için kural›n ihlal edilmesi kural›n kendisiyle aç›klanmaktad›r ve dan›flma masas›ndaki görevliler kendilerinin kurala uyduklar›n› düflünerek, yani etkinliklerini kurala uyma
olarak görerek bir düzen görüntüsü yaratmaktad›rlar. Zimmerman, bu örnekle
davran›fllar›n kurallar taraf›ndan yönetilmedi¤ini, kurallara uyarak davrand›¤› düflünülen insanlar›n durumu sürekli olarak izleyip de¤erlendirdiklerini, gerekli görürlerse do¤açlama davrand›klar›n› göstermektedir. Yani üyeler kurallara uyuyorlar diye düzenli davran›fl kal›plar› oldu¤u sonucuna varmamam›z gerekir; çünkü
üyeler kurallar› kendi davran›fllar›n› tan›mlay›p aç›klamak için kullanmakta, böylece içinde bulunduklar› toplumsal ortamda bir düzen varm›fl gibi görünmesini sa¤lamaktad›rlar (Haralambos ve Holborn, 1995:901-2).
157
6. Ünite - Etnometodoloji
Zimmerman’›n çal›flmas› belgeleme yönteminin bir örne¤ini sunmakta
üyelerin düzen
SIRA ve
S‹ZDE
görünümü infla etmek için kulland›klar› prosedürlerin refleksif oldu¤unu göstermektedir.
Zimmerman bunu nas›l göstermektedir? Aç›klamaya çal›fl›n›z.
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Harvey Sacks
O R U
Harvey Sacks, konuflma üzerine analizler yapm›fl, konuflman›n Stoplumsal
örgütlenifli üzerinde durmufltur. Sacks, konuflma s›ras›nda üyelerin birbirlerine sürekli olarak olaylar›, eylemleri, duygu ve düflünceleri, k›sacas› kendi toplumsal dünyalar›D‹KKAT
n› betimlediklerini, ayr›ca kitle iletiflim araçlar› veya kitaplarla da sürekli bir betimleme bombard›man›na maruz kald›klar›n›, sonuçta gündelik yaflam› sürdürme beSIRA S‹ZDE
cerilerinin büyük ölçüde di¤er üyelerin anlayabilece¤i betimlemeler
üretme becerilerine ba¤l› oldu¤unu belirtmektedir (Cuff vd., 1989:171).
Betimlemenin hepimizin günlük yaflam etkinliklerinin temel
bir bilefleni olduAMAÇLARIMIZ
¤unu belirten Sacks, üyelerin bu betimlemeleri üretmelerini ve tan›malar›n› sa¤layan kültürel “makineleri” tasvir etmeye çal›flm›flt›r. Bu çal›flmalarda Sacks, dizinsel
ifadelerle kurulan iletiflim s›ras›nda üyelerin, ba¤lam›n ne oldu¤unu
anlayaK ‹ T A nas›l
P
bildikleri, yani konuflman›n neye gönderme yapt›¤›n›, ne anlam ifade etti¤ini nas›l
bilebildikleri sorusunu yan›tlamaya çal›flmaktad›r (Cuff vd., 1989:171). Sacks üyelerin bunu baflarabilmek için baz› yöntemler kulland›klar›n›, “kimlik’/‘üyelik
kaTELEV‹ZYON
tegorisi” ve “üyelik s›n›fland›rma ayg›t›” kavramlar››n›n bu yöntemler aç›s›ndan önemli kavramlar oldu¤unu ileri sürer. Üyelik kategorisi, üyeleri do¤ru bir flekilde betimleyen çok say›daki kategorilerdir, örne¤in bir üye “sar›fl›n”, “kad›n”,
‹ N Tkategorilerden
ERNET
“yafll›”, “doktor” gibi çok çeflitli kategorilerle betimlenebilir, bu
birini seçti¤imiz zaman Sacks’a göre refleksif bir biçimde toplumsal olay›n do¤as›n›
oluflturmufl, ba¤lam› da bir dereceye kadar belirlemifl oluruz (Cuff vd., 1989:172).
Bu kavram›n ard›ndan Sacks, üyelerin belirli bir durumda çok say›daki kategori
kümesi içinden yöntemsel olarak uygun olan kategoriyi (kimli¤i) nas›l seçtikleri ile
ilgilenir. Sacks’a göre çok say›daki kategoriden oluflan kümeler “üyelik s›n›fland›rma ayg›tlar›”d›r, üye bu küme içinden herhangi bir kategoriyi seçti¤i zaman, bu
küme içindeki di¤er kategoriler d›fllanm›fl olur. Örne¤in “genç” ve “yafll›” kategorilerinin üyelik s›n›fland›rma ayg›t›, “yafl”t›r, üyelere göre e¤er bir kifli “genç” ise bu
kiflinin ayn› zamanda “yafll›” olmamas› do¤ald›r (Cuff vd., 1989:173).
Sacks, üyelik s›n›fland›rma ayg›tlar› kavram›yla üyelerin verili kabul ettikleri ve
sa¤duyu bilgisine dayal› kaynaklar olan üyelik kategorilerinin örgütleniflini betimlemeye çal›flmaktad›r (Cuff vd., 1989:173). Bu çerçevede Sacks’a göre, bir üyelik s›n›fland›rma ayg›t› içindeki bir kategori, belirli bir insan nüfusunun, ilk üyesini s›n›fland›rmak için kullan›l›yorsa, bu kategori ya da ayn› ayg›ttaki di¤er kategoriler
ayn› nüfusun di¤er üyelerini s›n›fland›rmak için de kullan›labilir. Örne¤in “çocuk
ac›kt›” ve “anne, çocu¤u doyurdu” cümlelerini duydu¤umuzda cümledeki çocu¤un, cümledeki annenin çocu¤u oldu¤unu varsayar›z, halbuki bu cümledeki anne
baflka bir çocu¤un annesi olabilir. Sacks’a göre üyeler bu gibi mu¤lak durumlarda
“duyma kural›”n› uygularlar, bu kural flu flekilde ifade edilebilir: “e¤er konuflmac›
bir nüfusun en az iki üyesini betimlemek için iki ya da daha fazla kategori kullan›yorsa ve bu kategorileri ayn› koleksiyona (üyelik s›n›fland›rma ayg›t›na) ait olarak duymak mümkünse, bu flekilde duyar›z (ve bu flekilde duymal›y›z)” (Silverman, 1998: 80-81). Bu kurala uydu¤umuz için de çocuk ve anne ile ilgili konuflmada çocu¤un bu anneye ait oldu¤unu düflünürüz, yani bu kategorilerin anlam›n›
karfl›l›kl› olarak di¤er kategorinin kullan›l›fl›ndan anlar›z (Cuff vd., 1989:175).
Resim 6.2 S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Harvey Sacks
(1935 - 1975)
Harvey SacksT ve
E LEmmanuel
EV‹ZYON
Schegloff iletiflimsel
eylemler üzerinde çal›flm›fl,
konuflma üzerine çeflitli
analizler yapm›fl ve daha
sonra konuflma
‹ Nanalizi
TERNET
olarak bilinen alan›n
geliflmesinde etkili
olmufllard›r (Kuper ve Kuper
2004:322).
Sacks, üyelik s›n›fland›rma
ayg›tlar› kavram›yla üyelerin
verili kabul ettikleri ve
sa¤duyu bilgisine dayal›
kaynaklar olan “üyelik
kategorilerinin” örgütleniflini
betimlemeye çal›flmaktad›r
(Cuff vd., 1989:173).
158
Modern Sosyoloji Tarihi
Sacks’›n bu çal›flmas›yla gösterdi¤i “kültürel makineler”, üyelerin anlam verme
prosedürlerini göstermekte, böylece üyelerin toplumsal dünyay› nas›l düzenli ve
s›radan olarak anlad›klar›n› betimlemeyi mümkün k›lmaktad›r (Cuff vd., 1989:176).
Emmanuel Schegloff
Resim 6.3
Emanuel Schegloff
(1937 - )
Emanuel Schegloff, Harvey Sacks ve Gail Jefferson ile birlikte “konuflma analizi”
olarak bilinen alan›n kurucular›ndand›r. “Konuflma analizi” alan›n›n ilk olarak
Schegloff’un 1968 y›l›nda yay›nlad›¤› “Konuflma Aç›l›fllar›nda S›ralama” adl› kitab›yla geliflmeye bafllad›¤› ve Amerika Birleflik Devletleri’nde 2. Dünya Savafl› sonras›nda gelifltirilen en yeni sosyolojik araflt›rma metodu oldu¤u kabul edilmektedir
(Heritage, 2003:1). Her ne kadar Marx, Durkheim, Mead, Parsons, Bourdieu ve Habermas gibi baz› önde gelen sosyologlar çeflitli durumlarda dilin toplumsal niteli¤ine, bir toplumsal kurum ve bir eylem arac›s› olarak önemine de¤inmifllerse de
hiçbiri dilsel etkileflimi analiz etmek için kavramsal olarak tutarl› bir çerçeve gelifltirmemifllerdir. Konuflma analizini gelifltirirken dilsel davran›fllara odaklanm›fl olan
Schegloff’un ise böyle bir kavramsal çerçeveyi oluflturdu¤u ve bu çerçeveyi bir dizi empirik çal›flma sayesinde empirik bir disiplin haline getirdi¤i kabul edilmektedir (Heritage, 2003:1).
Schegloff özellikle konuflman›n ard›fl›k örgütlenmesi üzerinde, yani konuflmaya
kat›lanlar›n s›rayla hem konuflmac› hem dinleyici olmalar› üzerinde durmufl, Konuflma Aç›l›fllar›nda S›ralama adl› kitab›nda konuflmaya kat›lan iki taraf›n söylediklerinin konuflma s›ras›nda nas›l düzenli bir ard›fl›kl›¤a dönüfltü¤ünü incelemifltir (Cuff
vd., 1989:177). Bu çal›flmada Schegloff ABD’deki bir polis karakoluna gelen ve bu
karakoldan yap›lan 500 telefon konuflmas›n›n ilk befl saniyesini incelemifl ve konuflma s›ras›nda s›ran›n kimde oldu¤unu betimleyebilecek bir kural oldu¤u sonucuna
varm›flt›r. Schegloff’a göre bu kural, “Önce cevaplay›c› (aranan) konuflur.” kural›d›r,
bunun bir alt kural› ise “‹lk konuyu arayan sunar.” kural›d›r. Schegloff bu kurala uymayan vakalar› da incelemifl ve arayan›n önce konuflmas›n›n da ça¤r›-cevap s›ralamas› niteli¤i tafl›d›¤›n› ileri sürmüfl, bu s›ralaman›n telefon sesi veya birinin ad›n›n
söylenmesi gibi bir “ilk” uyar›c› ile bafllad›¤›n›, böyle durumlarda al›c›lar›n bir flekilde cevaplay›c› konumuna geçtiklerini belirtmifltir (Cuff vd., 1989:177-8). Daha sonraki çal›flmalar›ndan biri olan “Telefon Konuflmas› Aç›l›fllar›nda Tan›ma ve Kimlik
Saptama” çal›flmas›nda da Schegloff telefon konuflmalar›nda uygun davran›fl›n üretilebilmesi için tan›ma ve kimlik saptaman›n bir ön koflul oldu¤unu ileri sürmüfl ve
bu konuflmalarda görsel ögeler olmad›¤› için tan›ma ve tan›mlaman›n daha özel bir
nitelik kazand›¤›n› savunmufltur (Cuff vd., 1989:178).
Schegloff “Telefon Konuflmas› Aç›l›fllar›nda Tan›ma ve Kimlik Saptama” çal›flmas›yla telefon konuflmalar›nda kullan›lan farkl› tan›ma ve kimlik saptama biçimlerini betimlemeye ve bu biçimlerden hangilerinin kullan›laca¤›n› belirleyen etkileflimsel ilkelerin neler oldu¤unu ortaya koymaya çal›flm›flt›r (Cuff vd., 1989:180).
Bu çal›flma sonunda Schegloff, telefon konuflmalar›ndaki aç›l›fllar›n tercihsel bir örgütsel yap›ya sahip oldu¤u, e¤er konuflmac›lar kimlik saptaman›n üzerinde durmadan yap›lmas›n› tercih ediyorlarsa ikinci konuflmac›n›n kendisini tan›tmas›n›
bekledikleri, ancak bu gerçekleflmedi¤inde kendi kendilerini tan›tt›klar› sonucuna
varm›flt›r (Cuff, vd. 1989:181).
6. Ünite - Etnometodoloji
ÖRNEK: Schegloff’a Göre Telefon Konuflmalar›nda Tan›ma ve Kimlik
Saptama Biçimleri
Schegloff’un belirledi¤i tan›ma ve kimlik saptama biçimlerinden en tipik olanlar›na k›saca bir göz atal›m (Cuff vd., 1989:180-181).
Birinci tip vakalarda birinci konuflmac› selamlama ifadesini kulland›ktan sonra,
ikinci konuflmac› “Merhaba” gibi bir selamlama, “Uyand›rd›ysam özür dilerim.”
gibi bir özür ya da “Konuflmak için müsait misin?” gibi bir soru ile cevap vermektedir. ‹kinci tip vakalarda arayan kifli cevap verene iliflkin kesin bir kimlik teflhisi
yapmakta, örne¤in “Merhaba” ya da “Alo” dedi¤ini duydu¤unda ikinci konuflmac› “Ayfle!” ya da “Merhaba Ayfle” gibi cevaplar vermektedir. Üçüncü tip vakalarda cevaplayan›n kendisi arayan›n kendisini tan›tmas›n› isteyen bir soru tonuyla
konuflarak arayan›n kimli¤ini teflhis etmekte, örne¤in “Merhaba” sözünü duyan
ikinci konuflmac› arayan› “Ahmet Bey?” ya da “Merhaba, kiminle görüflüyorum?”
fleklinde cevaplamaktad›r. Dördüncü tip vakalarda ise arayan kendini tan›tmaktad›r, örne¤in “Merhaba” sözünü duyan ikinci konuflmac› “Merhaba Ayfle. Ben
Ahmet.” ya da “Merhaba. Ben Ahmet Korkmaz” gibi cevaplar vermektedir.
Schegloff’a göre gerçe¤e ulaflmak ancak dünyay› anlayacak teknik bir araç gelifltirmekle mümkün olabilir, bu araç da s›ral›l›k, ard›fl›kl›k, teknik düflünceler, tercihlerin
örgütlenmesi ve benzeri ilkelerden oluflur. Bu araç konuflma analiziyle gelifltirilebilir,
konuflma analizi bizim dili kullanma biçimimizin önceden görmezden geldi¤imiz
yönlerinin fark›na varmam›z› sa¤lar, dilsel davran›fl›m›z› fark edebilmemizi sa¤layacak flekilde gözlerimizi açar, konuflmalar›m›z›n tesadüfi olmad›¤›n› gösterir (Segerdahl, 2003:96). Schegloff’un konuflma analizi üzerine yapt›¤› çal›flmalar, dilin do¤as› ve toplumsal etkileflim konular›nda yeni bak›fl aç›lar› ve yeni kavramsallaflt›rmalar
sa¤lam›fl, etkileflim hakk›nda sosyolojik çal›flmalar yapabilmek için dilin etkileflim s›ras›nda sistematik olarak nas›l kullan›ld›¤›n› incelememiz gerekti¤ini vurgulam›flt›r. K›sacas› Schegloff’un çal›flmalar›, dilsel davran›fl›n toplumsal eylem ve etkileflim içindeki
hâlinin sosyolojik bir bak›fl aç›s› ile incelenmesi olarak özetlenebilir (Heritage, 2003:2).
Michael Lynch
Michael Lynch, bilginin toplumsal olarak infla edilen do¤as›na dikkat çekmifl ve bu inflan›n empirik çal›flmalarla detayl› bir flekilde aç›klanmas› ve bilimin infla edici yorumlamalar›n› ortaya koyacak çal›flmalar yap›lmas› gerekti¤ini savunmufltur (Lynch,
1997:16). Lynch’e göre bilimin kendisinin toplumsal olarak üretilmifl olmas›, sosyoloji
disiplininin standart prosedürlerinin elefltirilmesi gerekti¤ini, en az›ndan bu prosedürlerin etnografik bir çal›flmas›n›n yap›lmas› gerekti¤ini göstermetedir (Lynch, 1997: 36).
Lynch, bir araflt›rma laboratuvar›nda yapt›¤› çal›flmayla araflt›rmac›lar›n etkinliklerinin nas›l bilimsel etkinlikler olarak gerçekleflti¤ini, di¤er bir deyiflle bilimin “gerçek”lerinin araflt›rmac›lar›n günlük yaflam etkinlikleri arac›l›¤›yla nas›l toplumsal olarak oluflturuldu¤unu ortaya koymaya çal›flm›flt›r (Cuff vd., 1989: 181). Lynch laboratuvarda çal›flan araflt›rmac›lar›n inceleme nesnelerini incelerken zaman zaman orada
olmamas› gereken bir özelli¤i gördüklerini, ancak bunu görülmesi gereken gerçek
bir fenomen olarak kabul etmediklerini betimlemektedir. Çal›flmada, laboratuvarda
gözlem yap›l›rken mikroskobun lamelindeki bir leke veya bir kimyasal maddenin
gere¤inden fazla kullan›lm›fl olmas› gibi “yapay” durumlar›n görmezden gelindi¤i
belirtilmektedir. Lynch, bu gibi “yapay”l›klar›n laboratuvarda çal›flanlar aras›ndaki etkileflime konu oldu¤unu, araflt›rmaya yeni kat›lanlar›n yapayl›klar›n “tipik nedenleri” ve bunlar› en aza indirmek için yap›lmas› gerekenler hakk›nda e¤itildiklerini be-
159
160
Modern Sosyoloji Tarihi
Michael Lynch bir araflt›rma
laboratuvar›n› inceledi¤i
çal›flmas›nda,
araflt›rmac›lar›n
etkinliklerinin nas›l bilimsel
etkinlikler olarak
gerçekleflti¤ini, bilimin
“gerçek”lerinin
araflt›rmac›lar›n gündelik
yaflam etkinlikleri
arac›l›¤›yla nas›l toplumsal
olarak oluflturuldu¤unu
ortaya koymaya çal›flm›flt›r.
Bu çal›flmayla Lynch,
“bilimsel bilgi”nin
laboratuvardaki
araflt›rmac›lar›n gündelik
deney etkinliklerinin bir
parças› olan
yarg›lamalar›n›n rutin bir
sonucu olarak üretildi¤ini
göstermektedir (Cuff vd.,
1989: 181-184).
lirtmektedir (Cuff vd., 1989: 182). Bir yapayl›k ortaya ç›kt›¤›nda yapayl›¤›n ciddiyetine göre pratik bir flekilde bir karar al›nmakta, dolay›s›yla lameldeki leke veya foto¤raftaki bir kusur evrensel, soyut bilimsel ölçütlere göre de¤il, durumun koflullar›na
göre belirlenmektedir, örne¤in kullan›labilecek baflka bir örnek yoksa leke çok ciddiye al›nmay›p lekeli örnek kullan›lmaya devam edilebilmektedir.
Lynch, araflt›rmac›lar›n neye bakacaklar›n› ve ne göreceklerini bilmek üzere
e¤itildiklerini belirtmektedir, ona göre araflt›rmac›lar›n lamelde gördükleri s›ra d›fl›
bir lekeyi “yapayl›k” olarak görmelerinin nedeni, bu lekeyi bu flekilde alg›lamak
üzere e¤itilmifl olmalar›d›r. Bu durum bilimin “gerçek”lerinin bir araflt›rma laboratuvar›nda gerçekleflen gündelik etkinlikler taraf›ndan nas›l toplumsal olarak oluflturuldu¤unu göstermektedir. Lynch bu çal›flmas›nda, bilimin ideal flekliyle nas›l olmas› ya da bilimsel incelemelerin nas›l yap›lmas› gerekti¤ini belirtmez, yapmaya
çal›flt›¤› fley laboratuvardaki araflt›rmac›lar› elefltirmek de¤ildir. Lynch’in bu çal›flmayla yapmaya çal›flt›¤› fley, bilimsel bilginin, laboratuvardaki araflt›rmac›lar›n
günlük deney etkinliklerinin ve bu etkinlikler s›ras›ndaki yarg›lar›n›n bir sonucu
olarak üretildi¤ini göstermektir. (Cuff, vd. 1989:184).
Lynch, bilimle ilgili çal›flmalar›n›n yan› s›ra tarihin de etnometodolojik olarak
sunulabilece¤ini savunmufl, arflivlerin oluflturulmas›nda kullan›lan belgelerde bir
inand›r›c›l›k sorunu oldu¤unu, bu belgelerin bir k›sm›nda inand›r›c› oldu¤u kabul
edilen birtak›m nedenlerle kaynaklar›n gizlendi¤ini belirtmifl, bunun yerine tarihçilerin kaynak olarak ald›klar› belgeleri etnometodolojik olarak incelemelerinin
faydal› olaca¤›n› savunmufltur (Lynch, 2009: 95, 98, 105).
ETNOMETODOLOJ‹YE GET‹R‹LEN BAfiLICA
ELEfiT‹R‹LER
N
AM AÇ
4
Etnometodolojiye getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebilmek.
Literatürde etnometodolojiye getirilen bafll›ca elefltiriler flu flekilde s›ralanabilir:
• Etnometodoloji betimleme yapmaktan öteye gidememekle ve büyük teoriler gelifltirememekle (Slattery, 1991:113), dar bir çevreye hitap etmekle ve
sosyoloji taraf›ndan kabul görmeye çal›flmamakla elefltirilmifltir (Coulon,
2010: 84-5). Ayr›ca etnometodologlar, di¤er sosyolojik yaklafl›mlar› ve araflt›rma yöntemlerini elefltirdikleri halde bunlar› gelifltirmek için faydal› önerilerde bulunmamakla elefltirilmifllerdir (Cuff vd. 1989:185).
• Etnometodoloji çok küçük toplumsal süreçlerle ilgilenmekle, “önemsiz” görünen konulara odaklanmakla elefltirilmifl, buna karfl›l›k etnometodologlar
bu elefltirilerin önyarg›l› oldu¤unu ve “güç” ya da “tabakalaflma” gibi olgular›n da gündelik yaflamdaki etkinliklerde üretildi¤ini ileri sürerek kendilerini savunmufllard›r (Cuff vd. 1989:185).
• Etnometodoloji, yaflam› sadece bireysel gündelik yaflam etkinliklerinden
oluflan bir flekilde ele almakla, savafl ya da iflsizlik gibi d›fl etkenleri, di¤er
bir deyiflle toplumda gücün da¤›l›m›yla iliflkili olan olgular› dikkate almamakla (Slattery, 1991:114) ve e¤er bireyler baz› olay ve olgular›n fark›nda
de¤illerse bunlardan etkilenmeyeceklerini varsaymakla (Haralambos ve Holborn, 1995: 903) elefltirilmifltir.
• Etnometodologlar, bir yandan kendi iddialar›na göre üyelerin yöntemlerini incelerken, di¤er yandan ayn› yöntemleri kullanmakla elefltirilmifl; bu elefltirile-
161
6. Ünite - Etnometodoloji
re yan›t olarak ise belirli bir empirik ortama genellefltirilmifl yöntemsel yönergeler uygulaman›n tehlikeli olaca¤›n› belirtmifllerdir (Cuff vd. 1989:185).
• Etnometodoloji, insanlar›n neden belirli flekilde davrand›klar›na iliflkin aç›klamalar yapmamakla ve insanlar› sanki hiçbir güdüleri ya da amaçlar› olmayan
varl›klar gibi göstermekle elefltirilmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 903).
• Etnometodoloji kendi yaklafl›m› aç›s›ndan da elefltirilmifl, e¤er etnometodolojide ileri sürüldü¤ü gibi sosyal bilimcilerin yaflam hakk›ndaki betimlemeleri s›radan insanlar›n betimlemelerinden daha iyi de¤ilse etnometodolojik bir çal›flma yapman›n da anlams›z oldu¤u ileri sürülmüfltür (Slattery, 1991:114).
N
TOPLUMSAL ‹NfiACILIK
A M A Ç
5
Toplumsal inflac›l›k yaklafl›m›n› de¤erlendirebilmek.
“Toplumsal ‹nflac›l›k” fenomenolojik düflüncelerden etkilenen Peter Berger ve Thomas Luckmann taraf›ndan gelifltirilen bir teoridir. Bu teori, toplumsal dünyan›n önce tiplefltirme süreciyle infla edildi¤ini, daha sonra bu tiplefltirmelerin kendilerini
üreten bireylerin ötesinde nesnel bir nitelik kazand›¤›n› ileri sürerek toplumsal eylem yaklafl›m› ile yap›salc› yaklafl›mlar› bir araya getirmeye çal›flan ve temel olarak
etnometodolojiye dayanan bir teoridir (Marshall, 1994: 390). Di¤er bir deyiflle Berger ve Luckmann insanlar›n gündelik yaflam› anlamland›rarak ve yorumlayarak kurgulad›klar›n›, daha sonra ise bu dünyan›n nesnel bir dünya haline dönüfltü¤ünü ileri sürmektedirler. Berger ve Luckmann sembolik etkileflimciler gibi mikro düzeydeki etkileflim sürecine öncelik vermemifl olmakla birlikte sembolik etkileflimcili¤in
baz› temel görüfllerinden faydalanm›fllard›r. Bununla birlikte, sembolik etkileflimciler mikro düzeydeki etkileflim ile bireysel bilincin biçimlenifli aras›ndaki iliflkiyi vurgularken Berger ve Luckmann bireysel bilincin biçimleniflinin makro düzeydeki
kültürel anlam sistemleriyle olan iliflkisini vurgulam›fllard›r (Johnson, 2008:155).
Toplumsal ‹nflac›l›k, temel
olarak etnometodolojiye
dayanan, toplumsal
dünyan›n önce tiplefltirme
süreciyle kurgulan›p infla
edildi¤ini, daha sonra bu
tiplefltirmelerin kendilerini
üreten bireylerin ötesinde
nesnel bir nitelik
kazand›¤›n› ileri sürerek
toplumsal eylem yaklafl›m›
ile yap›salc› yaklafl›mlar› bir
araya getirmeye çal›flan bir
teoridir.
Resim 6.4
Peter L.Berger
Thomas Luckmann
1929 y›l›nda Viyana’da (Avusturya) do¤an
Peter L. Berger, II. Dünya Savafl› sonras›nda
17 yafl›ndayken ABD’ye göç etmifl, New
York’ta New School for Social Research’te
doktoras›n› tamamlam›flt›r. Schutz’un ö¤rencilerinden olan Berger North Carolina
Üniversitesi, New School ve Rutgers Üniversitesi’nde çeflitli pozisyonlarda çal›flm›flt›r,
1981’den beri de Boston Üniversitesi’nde çal›flmaktad›r.
1927 y›l›nda Jesenice’te (Slovenya) do¤an
Thomas Luckmann Viyana ve Innsbruck
Üniversitelerinde ve New School for Social
Research’te e¤itim alm›flt›r. Hobart College,
New School ve Frankfurt Üniversitesi’nde
çal›flm›fl olan Luckmann 1994’ten beri Almanya’daki Constance Üniversite’sinde görev yapmaktad›r. Berger gibi Schutz’un ö¤rencisi olan Luckmann, Schutz’un ölümünden sonra kendisinin baz› çal›flmalar›n› tamamlam›flt›r (Allan, 2006:29).
162
Modern Sosyoloji Tarihi
Toplumsal inflac›l›k
yaklafl›m›, gerçekli¤in
nesnel ve öznel yönlerinin
birbirine z›t olmad›¤›n›, bu
nedenle pozitivist ve
yorumlay›c› sosyolojinin
temel varsay›mlar›n›n
birbirilerini tamamen
d›fllamas› gerekmedi¤ini
ileri sürer.
Berger ve Luckmann gerçekli¤in nesnel ve öznel yönlerinin birbirine z›t olmad›¤›n›, bu nedenle pozitivist ve yorumlay›c› sosyolojinin temel varsay›mlar›n›n birbirilerini tamamen d›fllamas› gerekmedi¤ini ileri sürerler. Bu bak›mdan bir yandan
Durkheim’›n kabul etti¤i anlamda d›flsal bir toplumsal gerçeklik anlay›fl›na sahiptirler, di¤er yandan ise Weber gibi bu gerçekli¤in öznel yönünü vurgulamaktad›rlar (Allan, 2006:30).
Berger ve Luckmann’a göre gerçeklik kendi irademizden ba¤›ms›zm›fl gibi kabul etti¤imiz, bizden ba¤›ms›z, d›flar›da, bizim ötemizde ve herkese aç›k bir gerçekliktir. Bu görüfle göre biz gerçekli¤i “seçmeyiz”, gerçeklik bizim irademizden
ba¤›ms›z olarak (ama bizim irademize ‘ra¤men’ de¤il) bize dayat›lmaktad›r; yani
biz herhangi bir niyetsel eylemde bulunmad›¤›m›z halde kültür bir gerçeklik hâline gelmektedir (Allan, 2006:30). Bu yaklafl›ma göre toplumsal gerçeklik kendi bafl›na bir toplumsal olgu de¤ildir, üretilen ve iletiflimle iletilen bir fleydir; toplumsal
olarak infla edilir ve bir kez infla edildikten sonra da çeflitli yollarla muhafaza edilir. Di¤er bir deyiflle nesnel toplumsal gerçeklik toplumsal eylem taraf›ndan
yarat›l›r, ama yarat›ld›ktan sonra bireylere sanki onlar›n d›fl›nda var
olan, kendilerinden ayr› ve ba¤›ms›z bir gerçeklikmifl gibi görünür (Eberle,
1992:493). Gerçekli¤in inflas›, d›flsallaflt›rma, nesnellefltirme ve içsellefltirme fleklinde üç evrenin diyalektik iliflkisi ile mümkün olur. Bu üç evre, Berger ve Luckmann’a göre insan eylemi, toplumsal kurumlar ve öznel bilinç aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkiyi analiz etmek için kullan›lan üç temel kavramd›r (Johnson, 2008:156) ve
bize sunulan bilgiyi gerçekmifl gibi görmemizi ve kabul etmemizi sa¤layan da bilginin bu üç evre ile sunuluyor olmas›d›r.
Gerçekli¤in inflas›ndaki bu üç evre diyalektik bir süreç içindedirler ve birbirilerine gereksinim duyarlar. ‹nsanlar dünyay› kültür arac›l›¤›yla yarat›r ve d›flsallaflt›r›rlar
çünkü kültür, belirli bir ba¤lam içinde insanlar› neye inanacaklar›, ne düflünecekleri, ne hissedecekleri, ne yapacaklar›, ne üretecekleri, ne kullanacaklar› konusunda
yönlendirerek toplum ve birey aras›ndaki ba¤lant›y› sa¤lar. ‹nsanlar toplumsal dünyay› kültürün sa¤lad›¤› araçlar ve semboller arac›l›¤›yla yarat›rlar. Gerçekli¤in inflas›,
d›flsallaflt›rma ile bafllar. D›flsallaflt›rma sürecinde insanlar bir yandan teknoloji ve
teknik araçlar üreterek nesnel kültürü, bir yandan da dil, imaj ve de¤erler üreterek
belirleyici kültürü (anlam ifade eden kültürü) yarat›rlar (Allan, 2006:32). D›flsallaflt›rma süreci, insanlar›n kendilerini sürekli olarak çeflitli etkinliklerle ifade ederek maddi ve manevi kültürü yaratmalar›, di¤er bir deyiflle araç gereç üretiminden hukuka,
inanç sistemlerinden teknolojiye, toplumsal dünyan›n maddi ve kültürel koflullar›n›n
üretilmesi sürecidir (Johnson, 2008: 156). Bu süreç içinde anlam› da insanlar yarat›r
ve teorik olarak istedikleri gibi yarat›rlar. Örne¤in ço¤u zaman genellikle cinsiyetin
kad›n ve erkek olmak üzere iki kategorisi oldu¤unu düflünürüz; ama baz› toplumlarda kad›n olarak da erkek olarak da görülmeyen üçüncü bir cinsiyetin (berdache)
varl›¤› kabul edilir, ayr›ca biyolojik olarak incelendi¤inde en az alt› cinsiyet kategorisi oldu¤u belirtilmektedir, yine de insanlar biyolojik gerçe¤e kendi kültürel gerçekliklerini dayat›r ve iki cinsiyet kategorisi olufltururlar (Allan, 2006:33).
Bütün varl›klar›n anlam› vard›r ve bu anlam belirli bir ba¤lam içinde geçerlidir, ancak baz› gerçekler insanlar›n yükledikleri anlama daha fazla ba¤l›d›rlar. Örne¤in da¤lar ya da denizler insanlara bir anlam ifade ederler, ama insanlar hiç var
olmasa da var olacaklard›r; oysa bir kafl›k, kültürel bir üründür, ancak bir araç
olarak var olabilir, insanlar olmasayd› asla var olamayacak bir gerçektir, dolay›s›yla kafl›k gibi nesnelerin anlam› ve ifllevsel olarak mevcudiyetleri insanlara ba¤l›d›r. Fiziksel dünyaya ba¤l› olan da¤, nehir, deniz, kaya gibi gerçeklikler kaba
6. Ünite - Etnometodoloji
gerçeklikler olarak adland›r›l›r. Toplumsal gerçekler fiziksel dünyaya daha az
ba¤l› gerçeklerdir, örne¤in sandalye, masa gibi gerçekler toplumsal gerçeklerdir.
Kurumsal gerçekler tamamen soyut olabilen gerçeklerdir, örne¤in para, evlilik,
özel mülkiyet gibi gerçekler kurumsal gerçeklerdir. Sembolik gerçekler ise özgürlük ya da aflk gibi, hiçbir fiziksel varl›¤› olmayan ve varl›¤› tamamen insanlara
ba¤l› olan gerçeklerdir. Nesne veya düflünceler fizikselliklerini yitirdikleri, insanlara ba¤l› hâle geldikleri ölçüde daha anlaml›, daha önemli olurlar, bu nedenle insanlar kaba gerçeklerdense sembolik gerçekleri daha anlaml› bulurlar; örne¤in
özgürlük ya da aflk insanlar için sandalye veya masadan, hatta paradan daha
önemlidir (Allan, 2006: 33).
Anlam› insanlar yaratt›¤› için, bir kez d›flsallaflt›rd›ktan sonra kültürün nesnellefltirilmesi gerekir, aksi halde kültür insanl›¤›n her istedi¤inde keyfi bir flekilde
de¤iflir. Böyle bir de¤iflim insanlar›n tahammül edemeyece¤i derecede belirsizlik
ve güvensizlik hislerine neden olaca¤› için anlam nesnellefltirilir, bir kez nesnelefltirildikten sonra gerçekli¤in özelliklerini tafl›r, yani nesnellefltirilmifl
olan anlamlar gerçekler hâline gelirler (Allan, 2006:34). Bu çerçevede insanlar›n yaratt›¤› fleyler bir kez üretildikten sonra insanlara sanki kendi eylemlerinden
ya da yapt›klar› öznel tan›mlardan ba¤›ms›z olarak mevcutlarm›fl gibi, d›fl dünyan›n bir parças› imifl gibi görünürler (Johnson, 2008: 156). Bir baflka deyiflle insanlar›n d›flsallaflt›rma sürecinde ürettikleri ürünlerin nesnel bir özellik kazand›¤› süreç nesnellefltirme olarak adland›r›l›r (Calhoun, 2002:46). Bir örnek vermek gerekirse, insanlar d›flsallaflt›rma sürecinde çeflitli ürünler yaratt›klar›nda, örne¤in bir
öykü yazd›klar›nda, bir çiftlik infla ettiklerinde ya da bir ordu kurduklar›nda, bu
ürünler insanlara kendilerinden ba¤›ms›zm›fl gibi görünür ve bu süreç de nesnellefltirmedir. Toplumsal inflac›l›k yaklafl›m›na göre düflünceler kendi özellikleri nedeniyle gerçek hâline gelmezler, onlar› nesnelefltirdi¤imiz için gerçek haline gelirler ve bütün gerçeklikler ayn› flekilde infla edilirler (Allan, 2006:35). Mesela bir zamanlar dünyan›n bir tepsi gibi düz oldu¤una ve bir öküzün boynuzlar› üzerinde
durdu¤una inan›l›yordu, yine bir zamanlar atomun parçalanamayaca¤›na inan›l›yordu, bu tarihler için bu bilgi “gerçek”ti. Sadece düflünceler de¤il, nesnel bir gerçeklik olarak deneyimlenen kurumsal dünya ve bu dünyadaki kurumlar›n hepsi de
nesnellefltirilmifl insan etkinliklerinden oluflur; yani her ne kadar nesnellefltirme sürecinde insanlar›n ürettikleri ürünler onlardan ba¤›ms›zm›fl gibi bir görünüm kazansalar da toplumsal dünya ontolojik olarak onu üreten insan etkinli¤inden ba¤›ms›z de¤ildir (Calhoun, 2002:46). Yaflam›n gerçekli¤i, gerçek olarak alg›lanmas›
da yine nesnellefltirme ile mümkün olur çünkü kurumsallaflm›fl dünyan›n aç›klanabilmesi için nesnellefltirilmesi gerekir; bu süreçte kültür kurumsallaflt›r›larak, tarihsellefltirilerek ve meflrulaflt›r›larak (Allan, 2006: 36-37) nesnellefltirilir. Nesnellefltirmenin yollar› olan bu süreçlere k›saca de¤inmek gerekirse:
• Kurumsallaflt›rma: Kurumsallaflt›rma, insanlar›n karfl›l›kl› olarak etkinliklerini, davran›fllar›n› daha genifl eylemlerin örnekleri olarak tiplefltirmeleri,
böylece davran›fllar›n al›fl›ld›k hale gelmesidir. Örne¤in üniversiteye yeni
bafllayan bir ö¤renci ilk günlerde edindi¤i arkadafllarla yak›nlaflamayabilir,
çünkü onlardan ne beklemesi gerekti¤ini ve kendisinden ne beklendi¤ini
bilmemektedir; ancak karfl›l›kl› olarak birbirlerinden belirli davran›fllar beklemeye bafllad›klar›nda birbirlerinin davran›fllar›n› tiplefltirmeye, di¤er bir
deyiflle davran›fllar›n› kurumsallaflt›rmaya bafllarlar. Benzer flekilde hastane
koridorunda beyaz önlü¤ü ve steteskopu ile gezen biri ile elinde reçeteleri
ile muayene odas› önünde oturan bir kifli birbirlerini gördüklerinde oturan
163
164
Modern Sosyoloji Tarihi
kifli beyaz önlüklü kifliyi doktor olarak, beyaz önlüklü olan da oturan kifliyi
hasta olarak görür, yani birbirlerini tan›masalar da karfl›l›kl› olarak birbirilerini tiplefltirir, belirli tipler olarak görürler. Berger ve Luckmann’a göre insanlar davran›fllar›n› tiplefltirmeye ve karfl›l›kl› olarak al›flkanl›k kazanmaya
e¤ilimlidirler (Allan, 2006: 35-36).
• Tarihsellik: Kurumsallaflt›rma sürecinde çeflitli iliflkiler ve davran›fllar tiplefltirilir, ama baz› iliflki ve davran›fllar henüz birey do¤madan önce yap›lm›flt›r. Bu gibi durumlarda bireyler kendilerinden önceki nesillerin kurumsallaflt›rd›¤› bu davran›fl veya iliflkileri nesnel olarak alg›larlar. Bu aç›dan karfl›l›kl› iliflkiler ne kadar uzun süre tarihsellefltirilirse kurumun nesnellefltirilmesi o kadar güçlü olacakt›r (Allan, 2006:36).
• Meflrulaflt›rma: Berger ve Luckmann, insanlar›n anlama ihtiyaçlar› oldu¤u
için toplumsal dünyay› meflrulaflt›rmaya da ihtiyaçlar› oldu¤unu, meflrulaflt›rman›n da biliflsel ve ahlaki temelde toplumsal iliflkiler ve güç iliflkileri kuran
hikayelerle gerçekleflti¤ini belirtirler (Allan, 2006:36). Di¤er bir deyiflle meflrulaflt›rma, toplumsal düzeni aç›klayan, meflru k›lan ve “neden” sorusuna yan›t
veren ikinci derecede bilgidir (Allan, 2006:37). Meflrulaflt›rma, farkl› düzeylerde gerçekleflir; bunlar aç›k meflrulaflt›rma, teorik meflrulaflt›rma ve sembolik
evrenlerin meflrulaflt›r›lmas›d›r. Berger ve Luckmann, meflrulaflt›rmalar› aç›klamak için ensest iliflki örne¤ini verirler, kardefllerimizle evlenmememiz gerekti¤ini bilir, bunu neden yapmamam›z gerekti¤ine dair fazladan bir aç›klamaya ihtiyaç duymay›z, bu aç›k meflrulaflt›rmad›r. Di¤er taraftan örne¤in kardefllerin evlenmesi sonucunda sa¤l›ks›z çocuklar›n do¤acak olmas› ve toplumun
devaml›l›¤›n›n tehlikeye girece¤i aç›klamas›, teorik meflrulaflt›rmad›r, mant›kl› bir iddiaya sahip olan bir meflrulaflt›rmad›r. Sembolik evrenlerin meflrulaflt›r›lmas› ise di¤erlerinden daha güçlü olan ve tek bir anlaml› bütün içinde insanlar› etkileyen bütün nesneler ve deneyimler için aç›klamalar içeren bir
meflrulaflt›rma tipidir, örne¤in din sembolik evrenlerin meflrulaflt›r›lmas›n›n örneklerindendir. Ayn› davran›fl, yani kardefllerin evlili¤inin yasaklanmas›, bu
çerçevede dine ayk›r› oldu¤u için de meflrulaflt›r›labilir (Allan, 2006:36-37).
ÖRNEK: Bir otele gitti¤imizde veya bir bankaya girdi¤imizde uymam›z gereken baz› kurallar oldu¤unu biliriz. Otelin / bankan›n müflterileri olarak bu kurallar› biz koymay›z, bu kurallar bizim öznel bilincimizin d›fl›nda yarat›lm›flt›r,
ama yine de yarat›lm›fllard›r, yani infla edilmifl ve sonra da bir d›fl gerçeklik hâline gelmifllerdir.
Bir kez yarat›ld›ktan ve d›fl gerçeklik hâline geldikten sonra toplumsal dünya,
toplumsallaflma arac›l›¤›yla insanlar›n öznel bilinçlerinin bir parças› hâline gelir,
yani nesnellefltirilmifl kültür içsellefltirilir; bu süreç de içsellefltirme olarak adland›r›lmaktad›r (Johnson, 2008:157). Di¤er bir deyiflle içsellefltirme süreci, nesnellefltirilmifl toplumsal dünyan›n toplumsallaflma yoluyla öznel bilince aktar›lmas›d›r (Calhoun, 2002:46). ‹çsellefltirme, toplumsallaflma sürecinde gerçekleflir ve hem genel olarak kültürün hem de alt kültürlerin, farkl› s›n›flar›n, dinî ve etnik gruplar›n kültürünün içsellefltirilmesini içerir. Her ne kadar kimse bir kültürün
tamam›n› içsellefltiremezse de en genel düzeyde inanç ve varsay›mlar›n içsellefltirilmesi sayesinde insanlar sembolik bir evren yarat›rlar ve bu sayede gündelik yaflamlar›ndaki rutin etkinlik ve deneyimlerini anlaml› ve gerçek k›lm›fl, yani öznel
bir düzen yaratm›fl olurlar (Johnson, 2008:157). ‹çsellefltirme toplumsallaflma sürecinde gerçekleflir; ama toplumsallaflma her zaman tam olarak tamamlanamayabilir
6. Ünite - Etnometodoloji
165
ya da kusursuz olmayabilir, bu nedenle toplum gündelik yaflamda gerçekli¤i “flüphenin ask›ya al›nmas›, rutin, konuflma, biyografik deneyim, terapi ve nihilasyon”
gibi çeflitli yollarla korumaya, muhafaza etmeye çal›fl›r (Allan, 2006:43-45).
Görüldü¤ü gibi Berger ve Luckmann, insanlar›n kendi bilinçlerinde yaratt›klar›
gerçeklik ile toplumsal olarak kabul edilen gerçeklik aras›ndaki iliflkiyi göstermeye çal›flmaktad›rlar. Di¤er bir deyiflle diyalektik bir toplum anlay›fl› gelifltiren Berger ve Luckmann, dünyaya yükledi¤imiz öznel anlam›n nas›l toplumun kurumsal
yap›s› taraf›ndan desteklendi¤ini ve ayn› zamanda bu kurumsal yap›n›n da nas›l
gündelik yaflamdaki eylem ve etkileflimler arac›l›¤›yla yeniden üretildi¤ini ve korundu¤unu ortaya koymaktad›rlar (Johnson, 2008:161).
Bu yaklafl›ma göre toplumsal gerçeklik ne tamamen nesneldir ne de tamamen
özneldir; insanlar kendi öznel gerçekliklerini nesnellefltirir ve sonra da içsellefltirirler; bu aç›dan önce gerçekli¤i üretirler, daha sonra ise bu gerçeklik onlar› yönlendirir. Di¤er bir deyiflle Berger ve Luckmann bir yandan Durkheim’›n kabul etti¤i anlamda bireysel bilincin ötesinde bir toplumsal gerçeklik düflüncesini kabul etmekte, di¤er yandan da Weber gibi bu gerçekli¤in bireylere özgü olan öznel yönünü
vurgulamaktad›rlar. Yorumsamac› gelenek içinde yer alan baz› yaklafl›mlar, toplumsal gerçekli¤in öznel yönünü vurgulamak için bu gerçekli¤in nesnel yönünü, yani
yap›sal özellikleri tamamen göz ard› etmek ya da gözden kaç›rmakla elefltirilmifllerdir. Buna karfl›l›k Berger ve Luckmann’›n yaklafl›m›, toplumsal gerçekli¤in öznel yönünü vurgularken bu gerçekli¤in nesnel yönünü yok saymaz ve bu özelli¤i, bu yaklafl›m› di¤er yaklafl›mlardan ay›ran en belirgin özelli¤idir. Gerçekli¤in hem nesnel
hem de öznel yönleri oldu¤unu ileri sürerek Berger ve Luckmann gerçekli¤in bu
yönlerinin birbirlerinin karfl›t›, z›tt› olmad›¤›n› savunmufl olmaktad›rlar. Bu nokta
önemlidir, çünkü bu düflünce sosyolojideki pozitivist ve yorumlamac› yaklafl›mlar›n
birbirlerine z›t olmad›¤› düflüncesini beraberinde getirir. Bu nedenle Berger ve
Luckmann’›n toplumsal inflac›l›k yaklafl›m›, toplumsal dünyan›n mikro düzeyi ile
makro düzeyi aras›nda köprü kurulmas›na katk›da bulunmaktad›r.
Toplumsal inflac›l›¤a göre
insan gerçekli¤i
içsellefltirilmifl bir
gerçekliktir. ‹nsanlar kültürü
infla edip, d›flsallaflt›rd›ktan
sonra nesnellefltirir, daha
sonra da toplumsallaflma
arac›l›¤›yla içsellefltirirler ve
bu sayede kültür do¤al,
gerçek ve içinde
do¤du¤umuz verili bir fley
gibi görünür.
N
GÜNDEL‹K YAfiAM SOSYOLOJ‹S‹
A M A Ç
6
Gündelik yaflam sosyolojisinin genel özelliklerini s›ralayabilmek.
Gündelik yaflam sosyolojisi, çok say›da alt alana sahip olan ve bu kitapta ele al›nan sembolik etkileflimcilik, fenomenoloji, etnometodoloji d›fl›nda varoluflçu sosyoloji, dramaturji, konuflma analizi, duygu sosyolojisi, etiketleme teorisi, postmodern sosyoloji gibi birbirinden ayr› ama iliflkili bir dizi teorik yaklafl›mdan oluflan
bir alan› ifade etmek için kullan›lan bir terimdir. Bu nedenle Gündelik Yaflam Sosyolojileri olarak da adland›r›lan bu alan› oluflturan sosyolojik yaklafl›mlar niteliksel
yöntemi benimsedikleri için metodolojik olarak ortak bir paydaya sahiptirler, ayr›ca hepsi küçük gruplar›n etkileflimlerine odaklan›r ve topluma, toplumun üyelerinin gözünden bakmaya ve mümkün oldu¤unca bu üyelerin bak›fl aç›s›n› oldu¤u
gibi yans›tmaya çal›fl›rlar (Fontana, 2005:773-4). Gündelik yaflam sosyolojisi/sosyolojileri alan›nda yer alan teorilerin ço¤u kendilerini bu flekilde s›n›fland›rmam›fl, bu
terim ilk olarak Jack Douglas ve ö¤rencileri taraf›ndan kullan›lm›flt›r (Fontana,
2005:774). Douglas, sosyolojinin ya gündelik yaflam› daha iyi anlamam›za ya da
gündelik yaflamlar›m›z› iyilefltirmeye yönelik oldu¤unu ileri sürmüfl, bu nedenle
sosyolojinin, gündelik yaflam› anlamakla bafllad›¤›n› ve gündelik yaflam› anlama-
Berger ve Luckmann bir
yandan Durkheim’›n kabul
etti¤i anlamda bireysel
bilincin ötesinde bir
toplumsal gerçeklik
düflüncesini kabul ederler,
di¤er yandan da Weber gibi
bu gerçekli¤in bireylere özgü
olan öznel yönünü
vurgularlar.
166
Varoluflçu sosyolojiye göre
toplumdaki çeflitli gruplar›n
di¤erlerinden saklamak
istedi¤i fleyler vard›r, bu
nedenle insan etkinlikleri
d›flar› sunulan ve içeride var
olan iki farkl› gerçekli¤e
sahiptir. Bu yaklafl›ma göre
sosyolojinin görevi ön
planda görünen, d›flar›ya
sunulan imajlar›n ard›na
geçmek ve grubun kendisine
saklad›¤›, içeride var olan
gerçekli¤i ortaya koymakt›r.
Duygu sosyolojisi, duygular›n
toplumsal etkileflim
sürecinde ve bu etkileflimle
iliflkili olarak meydana
geldi¤ini savunan ve temel
olarak gündelik yaflam
deneyimleri ile duygular
aras›ndaki iliflkiyi inceleyen
bir aland›r.
Modern Sosyoloji Tarihi
n›n bütün sosyolojik teori ve araflt›rmalar›n temeli olmas› gerekti¤ini savunmufltur
(Douglas, 1971:3).
Gündelik yaflam sosyolojisindeki teorik yaklafl›mlardan biri Varoluflçu Sosyolojidir. Varoluflçu sosyoloji, antik Yunan kültürüne dek uzanan felsefi bir gelenek içine yerlefltirilebilecek bir sosyolojik yaklafl›md›r ve gündelik yaflam sosyolojisindeki teorik yaklafl›mlar içinde en yenisi olarak kabul edilir. Varoluflçu sosyolojiyi di¤er gündelik yaflam teorilerinden ay›ran özellikleri, alt alanlar› birlefltirerek aktörün ve toplumsal dünyan›n daha karmafl›k, çeliflkili ve çok boyutlu bir anlay›fl›n›
gelifltirmifl olmas›, insanlar›n tamamen rasyonel ya da sembolik olmad›¤›n› ve duygular› temelinde eylemde bulunduklar›n› ileri sürmesidir (Adler ve Adler, 1987:
223). Varoluflçu sosyologlar toplumu farkl› gruplar›n; birçok gruba ait oldu¤u için
kendi içlerinde bölünmüfl olan insanlar›n oluflturdu¤u, gücü elde etmeye yönelik
çabalarla bölünmüfl, karmafl›k ve ço¤ulcu bir yap› olarak görürler. Toplumdaki çeflitli gruplar di¤er gruplardan baz› fleyler saklamak istedi¤i için insan etkinli¤i d›flar› sunulan gerçeklik ve içeridekiler için saklanan gerçeklik fleklinde iki gerçekli¤e
sahiptir ve insanlar di¤erlerine gösterecekleri imaj› yönetebilirler. Bu nedenle varoluflçu sosyolojiye göre araflt›rmac›lar insan›n ve insan toplumunun do¤as›n› ortaya koyabilmek için ön planda görünen imajlar›n içine s›zabilmeli, grubun kendisine saklad›¤› gerçekli¤i de ortaya koyabilmelidirler (Adler ve Adler, 1987:223).
Gündelik yaflam sosyolojisinde öne ç›kan alanlardan biri de duygu sosyolojisidir. Bu alan›n geliflmesinde büyük ölçüde katk›lar› bulunan gündelik yaflam sosyologlar›na göre duygular etkileflim sürecinde ve etkileflimle iliflkili olarak meydana gelirler (Adler ve Adler, 1987:224). Duygu sosyolojisi alan›ndaki çal›flmalar genel olarak organistik ve inflac› olmak üzere iki ana yaklafl›m hâlinde incelenebilir.
Organistik yaklafl›m duygular›n organik kökleriyle ilgilenir, buna göre duygular biliflsel olarak oluflmazlar, düflünmeksizin, güdüsel olarak ortaya ç›karlar ve toplumsal etkileflim, derinlerdeki birtak›m duygular› tetikler. Dolay›s›yla bu yaklafl›m›n insan davran›fl› anlay›fl›, bireylerin iç karakterlerini vurgulayan bir anlay›flt›r ve bu
yaklafl›m içinde yap›lan çal›flmalar, insanlar›n duygular›n›n toplumu ve toplumsal
yap›y› onaylamak, sürdürmek veya de¤ifltirmek için nas›l harekete geçtiklerine
odaklan›rlar. Örne¤in Kemper, 1978 y›l›nda yapt›¤› çal›flmada toplumsal iliflkilerdeki güç ve statünün vücut kimyas›n› nas›l etkiledi¤ini incelemifltir (Adler ve Adler, 1987:224). Duygu sosyolojisi içindeki di¤er yaklafl›m olan inflac› yaklafl›m ise
duygular›n biyolojik yönleri üzerinde durmak yerine duygular› oluflturan ve harekete geçiren psikolojik süreçlerin nas›l biçimlendi¤ini, nas›l yap›land›¤›n› ve bunlara nas›l anlam atfedildi¤ini inceler. Bu yaklafl›ma göre duygular ancak gündelik
yaflam deneyimleri s›ras›ndaki etkileflim sürecinde ve bu etkileflim taraf›ndan etiketlenir, de¤erlendirilir ve yönetilirler, dolay›s›yla duygular gündelik yaflam deneyimlerinden ba¤›ms›z olarak var olamazlar; duygular› yaratan, flekillendiren, harekete geçiren fley gündelik yaflamdaki deneyimlerdir (Adler ve Adler, 1987:225). Bu
yaklafl›m içinde yer alan çal›flmalardan baz› örnekler vermek gerekirse, Hochschild
yapt›¤› çal›flmalarda (1979,1983) toplumsal rehberlik arac›l›¤›yla etkileflimlere veya
iliflkilere yap›sal olarak yön veren duygu kurallar› üzerinde durmufl, insanlar›n
duygular›n› bu kurallara uydurmaya çal›flt›¤›n›, bunun da duygular›n metalaflmas›na neden oldu¤unu savunmufl, daha sonra duygu kurallar› üzerine yap›lacak olan
baflka çal›flmalara kavramsal bir çerçeve sa¤lam›flt›r. Bir baflka örnek vermek gerekirse Shott, 1979 y›l›nda yapt›¤› çal›flmada di¤er insanlara karfl› hissetti¤imiz empati duygusunun toplumsal düzenin ve toplumsal kontrolün sürdürülmesini garanti
alt›na alan bir mekanizma oldu¤unu savunmufltur (Adler ve Adler, 1987:225). Duy-
6. Ünite - Etnometodoloji
gu sosyolojisinde yap›lan bunlar gibi çeflitli çal›flmalar, toplumun, aktörlerin toplumsal normlara uymas›n› sa¤lamak için kulland›¤› çeflitli yollar› görmemizi sa¤lamaktad›r.
Her ne kadar gündelik yaflam sosyolojisi alan›n› oluflturan çeflitli teoriler aras›nda farkl›l›klar olsa da bu alan genel olarak makrososyolojiyi tek nedenli bir nedensellik anlay›fl›na sahip olmakla, gündelik yaflam›n karmafl›kl›¤›n› anlayamamakla
ve pasif ve bask› alt›nda bir aktör anlay›fl›na sahip olmakla elefltirir (Adler ve Adler, 1987:218). Özne-nesne ikili¤ini büyük ölçüde reddederek özne (bilen) ile nesnenin (bilinen) bilimsel ilkelere göre etkili bir flekilde birbirinden ayr›lamayaca¤›n› vurgular (Adler ve Adler, 1987:219). Gündelik yaflam sosyologlar›, insanlar›n,
kendi ba¤lamlar› ve gündelik yaflam dünyas›n›n bütünselli¤i içinde çal›fl›lmas› gerekti¤ini ve araflt›rmac›lar›n bireyler ve grup üyeleriyle zaman geçirerek kat›l›mc›
gözlem veya derinlemesine görüflme gibi tekniklerle onlar›n bak›fl aç›lar›n› anlamaya çal›flmalar› gerekti¤ini ileri sürerler (Fontana, 2005:774). Gündelik yaflam
sosyolojisi genel olarak yap›dan kopuk olmakla; politik faktörleri görmezden gelmekle; oda¤› ve bulgular› aç›s›ndan önemsiz olmakla, büyük ölçüde ça¤dafl olana
odaklanarak tarihi d›fllamakla elefltirilmifltir (Adler ve Adler, 1987: 229-30).
167
168
Modern Sosyoloji Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Etnometodolojinin temel özelliklerini s›ralayabilmek.
Etnometodoloji, Garfinkel taraf›ndan fenomenolojik düflüncelerin toplumsal araflt›rmalara uygulanmas› temelinde gelifltirilen bir yaklafl›md›r. Etnometodoloji, insanlar›n, içinde yaflad›klar› toplumsal dünyay› ve gündelik yaflamlar›nda yaflad›klar› deneyimleri nas›l anlamland›rd›klar›n›n
incelenmesidir. Etnometodolojinin temel amac›,
üyelerin toplumsal dünyay› anlamland›rmak için
kulland›klar› yöntemleri inceleyerek gündelik yaflam›n ilk bak›flta görünmeyen kurallar›n› ortaya
koymakt›r.
Etnometodolojiyi Pozitivizme yönelik bir elefltiri
olarak çözümleyebilmek.
Kökleri fenomenolojide ve fenomenolojik sosyolojide yatan bir yaklafl›m olarak etnometodoloji,
fenomenolojinin pozitivizm elefltirilerini paylafl›r.
Fenomenoloji gibi etnometodolojiye göre de sosyoloji insanlar›n içinde bulunduklar› toplumsal
dünyaya atfettikleri anlam› anlaman›n ötesine gidemez, toplumsal dünya üyelerin tan›mlamalar›ndan ve s›n›fland›rmalar›ndan oluflur, bu nedenle nesnel olarak ölçülemez ve genel geçer
yasalara ba¤lanamaz, di¤er bir deyiflle insan eyleminin nedensel bir aç›klamas›n›n yap›lmas›
mümkün de¤ildir.
Harold Garfinkel’in etnometodolojiye katk›lar›n›
de¤erlendirebilmek.
Etnometodolojinin kurucusu kabul edilen Harold Garfinkel Etnometodolojide Çal›flmalar adl›
kitab›nda sosyolojik araflt›rmalarda gündelik yaflam dünyas›n›n nas›l ortaya ç›kar›labilece¤ini
göstermeye çal›flm›flt›r. Garfinkel’in çal›flmalar›nda, üyelerin toplumsal dünyay› anlamland›rmada ve aç›klamada veya bir baflka ifadeyle, toplumsal düzeni üretmede kulland›klar› yöntemlerden baz›lar›n› tan›mlamada kullan›lan üç temel
kavram yer al›r: (i) belgeleme yöntemi, (ii) refleksivite ve (iii) dizinsellik/anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i. Üyelerin toplumsal dünyay› anlamland›rmak ve aç›klamak için kulland›klar› yöntemlerden biri olan belgeleme yöntemi “mevcut bir görünümü altta yatan kal›b›n ‘belgesi’ yada ‘iflareti’ olarak görmeyi” içerir. (Garfinkel,
1967:78); “toplumsal durumlar›n tan›mlar› ile tan›mland›¤› gibi olan toplumsal durumlar aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k, hatta denklik” oldu¤u
(Hilbert, 2005:256) anlam›nda kullan›lan refleksivite, insanlar›n infla ettikleri gerçeklik anlay›fl›-
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
6
n› sürdürmekte kulland›klar› bir yöntemdir; herhangi bir nesnenin ya da etkinli¤in anlam›n›n,
kendi ba¤lam›ndan türetildi¤i, yani belirli bir ba¤lama endekslendi¤i (dizinlendi¤i) anlam›na gelen dizinsellik veya anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i üyelerin anlamalar› ve aç›klamalar› ba¤lama gönderme yapmada kulland›klar› bir yöntemdir.
Etnometodolojiye getirilen bafll›ca elefltirileri özetleyebilmek.
Etnometodoloji genel olarak betimleme yapmaktan ibaret olmakla, di¤er sosyolojik yaklafl›mlar›
elefltirdi¤i hâlde bunlar› gelifltirmek için öneriler
ya da büyük teoriler sunamamakla, “önemsiz”
bulunan konulara odaklanmakla, insan davran›fl›na iliflkin aç›klamalar yapamamakla, toplumda
gücün da¤›l›m›yla iliflkili olan olgular› gözden
kaç›rmakla, inceledi¤i “yöntemleri” kendisi de
kullanmakla elefltirilmifltir.
Toplumsal inflac›l›k yaklafl›m›n› de¤erlendirebilmek.
Toplumsal inflac›l›k, Berger ve Luckmann taraf›ndan gelifltirilen, bir yandan Durkheim’›n kabul
etti¤i anlamda bir toplumsal gerçeklik anlay›fl›n›
benimseyen, di¤er yandan da Weber gibi bu gerçekli¤in öznel yönünü vurgulayan ve diyalektik
bir gerçeklik anlay›fl›na sahip olan bir yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m toplumsal gerçekli¤in d›flsallaflt›rma, nesnelefltirme ve içsellefltirme evreleriyle
diyalektik bir süreç içinde infla edildi¤ini ileri sürer. Toplumsal ‹nflac›l›¤› di¤er yaklafl›mlardan
ay›ran en önemli noktan›n toplumsal gerçekli¤in
öznel yönünü vurgulamak ad›na nesnel yönünü
yok saymamas› oldu¤u kabul edilmektedir.
Gündelik yaflam sosyolojisinin genel özelliklerini
s›ralayabilmek.
Gündelik yaflam sosyolojisi, çok say›da alt alana
sahip olan ve sembolik etkileflimcilik, fenomenoloji ve etnometodoloji de dâhil olmak üzere
bir dizi teorik yaklafl›mdan oluflan bir aland›r.
Gündelik yaflam sosyolojisi özne-nesne ikili¤ini
büyük ölçüde reddeder ve özne ile nesnenin bilimsel ilkelere göre etkili bir flekilde birbirinden
ayr›lamayaca¤›n› vurgular. Makrososyolojiyi,
özellikle bireyi ele al›fl tarz› ve belirleyicili¤i aç›s›ndan ve gündelik yaflam›n karmafl›kl›¤›n› görememesi aç›s›ndan elefltirir. ‹nsanlar›n, kendi ba¤lamlar› ve gündelik yaflam dünyas›n›n bütünselli¤i içinde çal›fl›lmas› gerekti¤ini savunur.
6. Ünite - Etnometodoloji
169
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi Etnometodoloji’nin özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Garfinkel taraf›ndan temsil edilir.
b. Fenomenolojik sosyolojideki düflüncelerin toplumsal araflt›rmalara uygulanmas›d›r.
c. ‹nsanlar›n kendi toplumsal dünyalar›nda gündelik yaflamlar›nda karfl›laflt›klar› deneyimleri nas›l
anlamland›rd›klar›n›n empirik olarak incelenmesidir.
d. Fenomenolojik Sosyolojiden farkl› olarak gerçek bir toplumsal düzenin var oldu¤u iddias›na
karfl› ç›kmaz.
e. Yorumlay›c› sosyoloji içinde yer al›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi Etnometodoloji’ye yöneltilen elefltirilerden biri de¤ildir?
a. Sadece betimleme yap›yor olmak, genellemelere ulaflamamak
b. Toplumsal eylemi, teker teker bireylerin özgürce infla ettikleri anlama indirgemek
c. ‹nsan davran›fl›n› etkileyen toplumsal gücün etkisini dikkate almamak
d. ‹nceledikleri yöntemleri kullanmak ve kendi metodolojilerini yeterince aç›k ve net bir flekilde
ortaya koymamak
e. Toplumsal dünyan›n özneler aras› niteli¤ini yeterince vurgulamamak
2. Etnometodoloji ile ilgili olarak afla¤›da verilen bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Gündelik yaflam faaliyetlerini kendi bafllar›na fenomenler olarak ele al›r.
b. Toplumu incelemenin en iyi yolunun, üyelerin
anlam infla etme yollar›n›n nesnel bir flekilde d›flar›dan gözlemlenmesi oldu¤unu savunur.
c. Kendi gerçekli¤ine sahip olan ve keflfedilmeyi
bekleyen bir toplumsal gerçeklik anlay›fl›n› reddeder.
d. Toplumu bir arada tutan fleyin, gündelik yaflam›n rutinleri ve sa¤duyu bilgisi yoluyla paylafl›lan anlamlar oldu¤unu ileri sürer.
e. Toplumsal düzenin kendi bafl›na bir gerçeklik
olmad›¤›n›, toplumun üyeleri taraf›ndan yarat›lan bir kurgu oldu¤unu ileri sürer.
5. Toplumsal inflac›l›k ve gündelik yaflam sosyolojisi
ile ilgili olarak afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur?
a. Toplumsal inflac›l›k da fenomenolojik sosyoloji
gibi pozitivist bir toplumsal gerçeklik anlay›fl›n›
tamamen reddeder.
b. Toplumsal inflac›l›¤a göre toplumsal gerçeklik
s›ras›yla içsellefltirme, d›flsallaflt›rma ve nesnellefltirme süreçleriyle infla edilir.
c. Gündelik yaflam sosyolojisi 1980 sonras›nda geliflen bir yaklafl›md›r.
d. Toplumsal inflac›l›k toplumsal gerçekli¤in hem
nesnel hem de öznel yönünü dikkate al›r.
e. Gündelik yaflam sosyolojisi özne ve nesnenin
bilimsel ilkelere göre ayr›labilece¤ini savunur.
3. Garfinkel’in düflünceleri ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Belgeleme yöntemi, insanlar›n anlam infla ederken yaz›l› kaynaklardan yararlanmas›d›r.
b. Toplumsal gerçeklerin refleksif olarak örgütlenmesinin anlam›, üyelerin bu gerçeklik taraf›ndan mekanik olarak flekillenmeleridir.
c. Dizinsellik, nesnelerin ya da etkinliklerin anlamlar›n›n kendi ba¤lamlar›ndan türetildi¤ini ifade
eder.
d. Ö¤rencilerine toplumsal dünyay› bozmakla ilgili
verdi¤i ödevlerde ö¤rencilerinden sa¤duyu bilgisine dayanarak hareket etmelerini istemektedir.
e. Toplumsal kavram ve aç›klamalar refleksifdir,
ancak dizinsel de¤ildir.
6. “Bir ba¤lamdaki belirli özelliklerin seçilerek temelde
bulundu¤u düflünülen bir kal›b›n kan›t› olarak görülmesi, daha sonra bu sürecin tersine çevrilerek temelde
bulunan kal›b›n belirli özelliklerinin kal›b›n varl›¤›n›n
kan›t› olarak kullan›lmas›” tan›m› afla¤›daki kavramlardan hangisine aittir?
a. Belgeleme yöntemi
b. Dizinsellik
c. Anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i
d. Toplumsal infla
e. Etnometodoloji
170
Modern Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
7. Afla¤›daki fleçeneklerden hangisinde Toplumsal ‹nflac›l›k yaklafl›m›na göre, gerçekli¤in toplumsal inflas›ndaki süreçler s›ras›yla ve do¤ru olarak verilmifltir?
a. ‹çsellefltirme-d›flsallaflt›rma-nesnellefltirme
b. D›flsallaflt›rma-nesnellefltirme-içsellefltirme
c. Kurumsallaflt›rma-nesnellefltirme-meflrulaflt›rma
d. ‹çsellefltirme-kurumsallaflt›rma-d›flsallaflt›rma
e. Nesnellefltirme-meflrulaflt›rma-d›flsallaflt›rma
1. d
8. Bürokratik kurumlarda kurallara uyma davran›fl› ile
ilgili bir çal›flma yapan ve üyelerin kurallar› kendi davran›fllar›n› tan›mlay›p aç›klamak için kulland›klar›n›,
böylece bir düzen görüntüsü yaratt›klar›n› belirten etnometodolog afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sacks
b. Cicourel
c. Zimmerman
d. Garfinkel
e. Lynch
5. d
2. b
3. c
4. e
6. a
7. b
8. c
9. e
9. Bir araflt›rma laboratuvar›nda yapt›¤› çal›flmayla bilimin “gerçek”lerinin, araflt›rmac›lar›n günlük yaflam etkinlikleri arac›l›¤›yla nas›l toplumsal olarak oluflturuldu¤unu ortaya koyan etnometodolog afla¤›dakielrden
hangisidir?
a. Zimmerman
b. Cicourel
c. Sacks
d. Schegloff
e. Lynch
10. Konuflma analizi olarak bilinen alan›n kurucusu kabul edilen etnometodolog afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Cicourel
b. Schegloff
c. Sacks
d. Lynch
e. Garfinkel
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodoloji” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodoloji” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodoloji” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodolojiye Getirilen Bafll›ca Elefltiriler” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplumsal ‹nflac›l›k” ve
“Gündelik Yaflam Sosyolojisi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodoloji” konusuna
bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplumsal ‹nflac›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodolojik Çal›flmalara Örnekler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodolojik Çal›flmalara Örnekler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Etnometodolojik Çal›flmalara Örnekler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
6. Ünite - Etnometodoloji
171
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Garfinkel, belgeleme yönteminin sadece üyeler taraf›ndan de¤il, sosyologlar taraf›ndan da kullan›lan bir yöntem oldu¤unu belirtmektedir. Toplumun üyeleri gündelik yaflam etkinliklerinde toplumsal dünyay› belgeleme yöntemini kullanarak yorumlarken sosyologlar da
kendi “bilimsel” etkinliklerinde bu yöntemi kullanarak
“nesnel” ifadeler elde edebilirler. Sosyologlar da dahil
olmak üzere bütün üyeler için toplumsal dünya kendilerinden ba¤›ms›z, nesnel ve verili bir dünyad›r; bu nedenle bütün üyeler belgeleme yöntemi gibi yorumlama
yöntemlerini sorgulamaks›z›n kullan›rlar. Etnometodologlar ise aksine, bütün üyelerin (sosyologlar ve etnometodologlar dahil), gündelik toplumsal yaflam›n düzenlili¤ini üretebilmek amac›yla toplumsal dünyay› hangi yöntemlerle anlamland›rd›klar›n› incelemeye ve betimlemeye çal›fl›rlar (Cuff vd., 1989: 161).
S›ra Sizde 2
Fenomenoloji ünitesinde Atkinson’un intiharlarla ilgili
çal›flmas›ndan bahsetmifltik. Bu çal›flmay› etnometodoloji aç›s›ndan inceledi¤imizde, etnometodoojiye göre
ölümleri intihar vakalar› olarak etiketlendiren kifliler bu
aç›klama ve etiketleme arac›l›¤›yla gerçekte intihar› üretmektedirler. Onlar›n yapt›klar› intihar aç›klamalar›, toplumsal dünyadaki intihar› oluflturmaktad›r, çünkü bir
vakan›n intihar oldu¤una dair bir aç›klama, asl›nda betimlenen ve aç›klanan fleyin bir parças›d›r. ‹flte toplumsal dünya bu flekilde bu dünyay› tan›mlama, betimleme
ve aç›klama yöntemleri taraf›ndan, belgeleme yöntemini
kullanan üyeler taraf›ndan oluflturulur. Garfinkel’in,
“Toplumsal dünya özünde refleksiftir.” demekle kastetti¤i budur.
S›ra Sizde 3
Bir fleyi dizinlemek, buna gönderme yapmak ya da bunu göstermek demektir. Örne¤in her kitab›n arkas›nda
bir dizin bulunur ve o kitapta önemli görülen yerler dizinde yer al›r; ancak bir kitab› okuyup di¤er bir kitab›n
dizininden faydalanamay›z, çünkü dizin, ancak kendi
kitab› için geçerlidir. Ba¤lama gönderimlilik de bir eylemin ya da hareketin, ancak içinde bulundu¤u ba¤lam
içinde anlaml› oldu¤unu ifade eder.
S›ra Sizde 4
Zimmerman’›n kurallar›n kullan›m› ile ilgili çal›flmas›,
belgeleme yönteminin bir örne¤ini sunmakta ve üyelerin düzen görünümü infla etmek için kulland›klar› prosedürlerin refleksif oldu¤unu göstermektedir; çünkü
dan›flma masas›ndaki görevliler kendi etkinliklerini, altta yatan temel bir kal›b›n (kural›n amac›) kan›t› olarak
görmekte ve kurallar› ihlal ettikleri zamanlarda bile belirli eylemleri altta yatan bu temel kal›plara göre yorumlamaktad›rlar (Haralambos ve Holborn, 1995:902).
172
Modern Sosyoloji Tarihi
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Adler, Patricia A. ve Peter Adler “Everyday Life Sociology”. (1987). Annual Review of Sociology.
13:217-35
Allan, Kenneth (2006) Contemporary Social and Sociological Theory: Visualising Social Worlds.
London: Pine Forge Press.
Calhoun, Craig J. (2002) Contemporary Sociological
Theory. USA: Blackwell.
Cicourel, A.V. (1976). The Social Organization of Juvenik Justice. London: Heinemann.
Coulon, Alain (2010) Etnometodoloji (Çeviren: Ümit
Tatl›can). ‹stanbul:Küre Yay›nlar›.
Craib, Ian (1992) Modern Sociological Theory. ‹kinci
Bas›m. New York: Harvester Wheatsheaf.
Cuff, E.C.; G.C.E. Payne; D.W. Francis, D.E. Hustler ve
W.W. Sharrock (ed.) (1989). Perspectives in Sociology. Londra: Unwin Hyman. ‹kinci Bask›.
Douglas, J.D. (1967). The Social Meanings of Suicide. Princeton, New Jersey: Princeton University
Press.
Douglas, Jack (1971) (der) Understanding Everyday
Life: Toward the Reconstruction of Sociological
Knowledge. London: Routledge & Kegan Paul.
Eberle, Thomas Samuel (1992). “A New Paradigm fort
he Sociology of Knowledge: ‘The Social Copnstruction of Reality’ After 25 Years”. ‹çinde: Schweizerische Zeitschrift für Soziologie 2, s. 493-502.
(www.alexandria.unisg.ch/EXPORT/DL/37807.pdf,
25.03.2010).
Fontana, Andrea (2005) “Sociologies of Eveyday Life”.
‹çinde: Ritzer G. (der.) Encylopedia of Social Theory, Vol.2. USA: Sage. s.773-4
Garfinkel, Harold (1967) Studies in Ethnomethodology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall
Hammersley, Martyn ve Atkinson, Paul. (2007). Ethnograpgy:Principles in Practice. 3.bas›m. London: Routledge.
Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. 4. bas›m. Unwin
Hyman. Collins Educational.
Heritage, J. (2003) “Presenting Emanuel Schegloff.” ‹çinde: Prevignano, Carlo ve Thibault, Paul J. (ed). Discussing Conversation Analysis: The Work of
Emanuel A. Schegloff. John Benjamins Pub.ss.111.
Hilbert, Richard A. (2005) “Ethnomethodology”. ‹çinde:
Ritzer G. (der.) Encylopedia of Social Theory,
Vol.1. USA: Sage. s.252-257.
Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of
Sociology. Glasgow: Harper Collins.
Johnson, D.P. (2008) Contemporary Sociological
Theory: An Integrated Multi-Level Approach.
NewYork: Springer.
Kuper, Adam ve Jessica Kuper (2004) (ed) The Social
Science Encyclopedia. Üçüncü Bs›m. London: Routledge.
Lynch, Michael. (1997). “A sociology of knowledge machine” Ethnographic Studies, No. 2. Ss. 16-38
Lynch, Michael. (2009). “Ethnomethodology and History: Documents and the Production of History”. Ethnographic Studies, No 11, ss.87-106
Marshall, Gordon (der). (1994) The Concise Oxford
Dictionary of Sociology. New York: Oxford University Press.
Poloma, M. (1993). Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›. Çeviren:H. Erbafl. Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Rawls, Anne (2003) “Harold Garfinkel. ‹çinde: Ritzer, G.
(der.) The Blackwell Companion to Major Contemporary Social Theorists. S:122-154.
Ritzer, G. (2003) Contemporary Sociological Theory
and Its Classical Roots. McGraw Hill.
Segerdahl, P. (2003). “Conversation Analysis as Rigorous Science”. ‹çinde: Prevignano, Carlo ve Thibault,
Paul J. (ed). Discussing Conversation Analysis:
The Work of Emanuel A. Schegloff. John Benjamins Pub., ss.91-109
Silverman, D. 1998. Harvey Sacks: Social Science and
Conversation Analysis. Oxford: Polity Press.
Slattery, Martin (1991). Key Ideas in Sociology. Nelson Thomas Publishers.
Swingewood, Alan. (1998). Sosyolojik Düflüncenin
K›sa Tarihi. Çeviren: Osman Ak›nhay. Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Turner, Jonathan H. (1991) The Structure of Social
Theory, Chapter 23, Wadsworth Publishing Company, 5.Bas›m s. 472-486 (Çeviren: Ümit Tatl›can),
www.umittatlican.com/.../Etnometodolojik%20Itiraz%20-Jonathan%20H.%20Turner%20(1991).pdf
(26.04.2010.)
Wallace, Ruth A. ve Alison Wolf (1999) Contemporary
Sociological Theory. Beflinci bas›m. New Jersey:
Prentice Hall.
7
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Frankfurt okulunun ya da farkl› bir ifadeyle elefltirel kuram›n 20. yüzy›l düflünce tarihi içindeki yeri ve önemini aç›klayabilecek,
Frankfurt okulunun tarihsel olarak geliflimini irdeleyebilecek,
Frankfurt Okulu kuramc›lar›n›n pozitivizme yönelik elefltirilerini de¤erlendirebilecek,
Frankfurt Okulunun en temel yap›tlar›ndan biri olarak kabul edilen Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i kitab› ekseninde formel veya araçsal ak›l elefltirisini
analiz edebilecek,
Elefltirel kuram›n öncülerinden Adorno ve Horkheimer’›n kitle kültürü ve
kültür endüstrisi elefltirilerini de¤erlendirebilecek,
Frankfurt Okulunun son dönem kuramc›s› Jürgen Habermas’›n meflruiyet krizi,
iletiflimsel eylem, yaflant›-dünyas› ve sistem kavramlar›n› tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Frankfurt Okulu
Elefltirel Kuram
Teknolojik Rasyonalite
Negatif Diyalektik
Kültür Endüstrisi
•
•
•
•
Kitle Kültürü
Meflruiyet Krizi
‹letiflimsel Eylem
Yaflant›-Dünyas› ve Sistem
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
Frankfurt Okulu
• G‹R‹fi
• FRANKFURT OKULUNUN
TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
• POZ‹T‹V‹ZM ELEfiT‹R‹S‹
• AYDINLANMANIN D‹YALEKT‹⁄‹
• KÜLTÜR ENDÜSTR‹S‹ VE K‹TLE
KÜLTÜRÜ ELEfiT‹R‹S‹
• MEfiRU‹YET KR‹Z‹, ‹LET‹fi‹MSEL
EYLEM, YAfiANTI-DÜNYASI VE
S‹STEM
Frankfurt Okulu
N
G‹R‹fi
A M A Ç
1
Frankurt okulunun ya da farkl› bir ifadeyle elefltiri kavram›n 20.
yüzy›l düflünce tarihi içindeki yeri ve önemini aç›klayabilmek.
Üç fiubat 1923’te Almanya’da Frankfurt Üniversitesine ba¤l› olarak kurulan Toplumsal Araflt›rmalar Enstitüsü 1960’larda k›saca “Frankfurt Okulu” olarak an›lmaya bafllanm›flt›r. Bu okulun üyeleri ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde faflizm, otorite/lik, bürokrasi, sanat ve popüler kültür gibi konularda önemli çal›flmalar yapm›fllard›r. Bu okulun önde gelen üç ismi Theodor W. Adorno, Max Horkheimer ve Herbert Marcuse’dür. Frankfurt Okulu, literatürde yayg›n olarak Elefltirel kuram ya da Elefltirel teori olarak da adland›r›l›r.
Farkl› ilgi ve çal›flma alanlar› olsa da Frankfurt okulu temsilcilerini birbirlerine
ba¤layan nokta, insan özgürlü¤üyle ve özgürlü¤ün modern dünyada farkl› tahakküm ve toplumsal bask› biçimleriyle nas›l s›n›rland›r›ld›¤›yla ilgilenmeleridir. Frankfurt Okulu kuramc›lar›, modern toplumun rahats›zl›klar›n› belirleyerek, âdil ve demokratik bir toplum yaratmak için gerekli toplumsal de¤iflmelerin do¤as›n› anlamay› amaçlam›fllard›r (Layder, 2006,s.250). Enstitünün çeflitli üyelerini kapsayan bir terim olarak” Frankfurt Okulu” tabiri ilk kez Enstitü üyelerinin bir bölümü Frankfurt’a döndükten sonra 1960’larda kullan›lm›fl ve akabinde Adorno taraf›ndan da
gururla sahiplenilmifltir (Jay, 1989)
Düflünce tarihinde “Okul” terimi birbiriyle iliflkili iki ayr› anlam içerir. Bunlardan ilki, içinde e¤itim ve ö¤retimin gerçekleflti¤i kuruma karfl›l›k gelir. ‹kincisi ise
belirli bir iç bütünlü¤ü olan bir ak›m› veya gelene¤i belirtir. “Frankfurt Okulu” dendi¤inde asl›nda bu iki anlam›n birlikteli¤inden söz edilebilir. Çünkü Frankfurt
Okulu hem ça¤›n en önemli düflünce ak›mlar›ndan biri hem de -e¤itim ve ö¤retim
a¤›rl›kl› olmasa da- araflt›rma a¤›rl›kl› bir kurumsal yap›ya sahip olmufltur (Dellalo¤lu, 2003, s.15). Ancak Frankfurt Okulu üyelerinin çal›flmalar› her zaman birbirine ba¤l› ya da tamamlay›c› de¤ildir. Bu okuldan meflru bir flekilde söz edilebilmesi yaln›zca Adorno, Horkheimer, Marcuse ve Fromm’un çal›flmalar›na referansla
mümkündür. Kald› ki, bu isimler aras›nda da oldukça temel görüfl farkl›l›klar› vard›r (Held, 1991, s.247).
Enstitünün kurucusu olarak kabul edilen kifli o zaman bir doktora ö¤rencisi
olan Felix Weil’dir. Weil ve di¤er arkadafllar› aras›nda bir profesör bulunmamas›
176
Modern Sosyoloji Tarihi
nedeniyle Carl Grünberg (1861-1940) Frankfurt’a davet edilmifl ve Enstitünün kurucu müdürü olmufltur. Friedrich Pollock, Leo Löventhal, Thedor W. Adorno, Max
Horkheimer, Herbert Marcuse, Franz Neumann, Eric Fromm ve Jurgen Habermas
Enstitünün önemli üyeleri aras›ndad›r. Ancak daha dar anlam›yla Frankfurt Okulu
denildi¤inde, “Frankfurt Okulu kuramc›lar›na göre” fleklinde genelleme yap›ld›¤›nda büyük ölçüde Adorno, Horkheimer ve Marcuse akla gelmelidir.
Resim 7.1
Leo Löventhal (1900 - 1993)
Okulun çekirdek kadrosundan olan
Löwenthal Enstitüye 1930 y›l›nda kat›lm›flt›r.Okulun 1930’lar sonras›nda tarih ve iktisattan uzaklaflarak
daha çok kültür, estetik ve psikanaliz üzerinde yo¤unlaflmas›nda çok
etkili olmufl isimlerden biridir. Löventhal’›n önemli eserleri aras›nda,
Aldatman›n Peygamberleri - Nobert Guterman ile birlikte - (1949), Edebiyat,
Popüler Kültür ve Toplum (1961) vard›r.
Frankfurt Okulu veya bir
di¤er ad›yla elefltirel
teorinin, önemli ölçüde
Lukacs ve Gramsci gibi
Hegelyan Marksistlerin
çal›flmalar›ndan do¤du¤u
kabul edilir (Ritzer, 1996,
s.283).
Yine de Frankfurt Okulunun bir bütün oluflturmad›¤›n› belirtmek gerekir. Bu
ad alt›nda bir biçimde toplanabilecek düflünce gelene¤i iki kola ayr›lm›flt›r. Birincisi, 1923’de Frankfurt’ta kurulan, 1933’te sürgün edilen, bundan k›sa bir süre sonra Amerika’ya yerleflen ve 1950’li y›llar›n bafllar›nda Frankfurt’ta yeniden kurulan
“Toplumsal Araflt›rmalar Enstitüsü” etraf›nda toplanan Horkheimer, Adorno, Marcuse, Löwenthal, Benjamin, Neumann ve Fromm gibi isimleri içerir. ‹kinci kolu ise Jurgen Habermas’›n felsefe ve sosyoloji alanlar›ndaki, elefltirel kuram kavram›n› yeniden flekillendiren yak›n dönem çal›flmalar› oluflturur (Held, 1991, s.247).
Frankfurt Okulu, Bat› Marksizm’i olarak bilinen ve (klasik) Marksizm’e elefltirel bir flekilde farkl› bir yorum getirmeye çal›flan ak›mlar›ndan birisini oluflturur.
Marksizm’in Ortodoks yorumuna önemli bir meydan okuma gerçeklefltirirken,
Marksizmin içinde do¤up geliflti¤i modernizmle ba¤lant›lar›n› da ayr›ca sorgulam›fllard›r. Böylelikle Frankfurt Okulu kuramc›lar› hem toplumsal geliflme için alternatif bir yol imkân› oluflturmaya çal›flm›fl hem de Ortodoks Marksizm’in d›flar›da b›rakt›¤› kültür, bürokrasi, otoriterlik gibi konular üzerinde durmufllard›r.
Kapitalizmi elefltirdikleri gibi Sovyet Sosyalizmini de faflizmi elefltirdikleri gibi
Stalinizm’i de elefltirmifllerdir.
Frankfurt Okulu kuramc›lar› kendilerini Marksist olarak de¤erlendirmifllerdir.
fiüphesiz kuramc›lar Marksizm’i kat› ve sorgulanmaz bir dizi ö¤reti olarak de¤il, aksine esnek ve elefltirel bir flekilde ele ald›klar› için, örne¤in iflçi s›n›f›n›n kapitalist
toplumla bütünleflti¤ini ve art›k devrimci bir güç olmad›¤›n› ileri sürdüler. Onlara göre, Marx’›n döneminden beri kapitalizm öylesine de¤iflmifltir ki, Marx’›n baz› görüfllerinin terk edilmesi ya da kökten de¤ifltirilmesi gereklidir (Giddens, 1991, s.130).
Farkl› bir ifadeyle, kuramc›lar Marx’›n ekonomi-politi¤e yapt›¤› katk›n›n önemini teslim ederken, bunun günümüz toplumlar›n› anlamada yetersiz kald›¤›n› düflünmektedirler. Devletin giderek daha çok alana yay›lmas›, “altyap›” ve “üstyap›”n›n artan
kenetlenmesi, “kültür endüstrisi” ad›n› verdikleri olgunun yay›lmas›, otoriterli¤in geliflmesi, bütün bunlar ekonomi-politi¤in bu alanlarla iliflkilendirilmesi gerekti¤ine iflaret ediyordu. ‹flte böylece siyaset sosyolojisi, kültürel elefltiri, psikanaliz ve di¤er di-
177
7. Ünite - Frankfurt Okulu
siplinler Frankfurt Okulunun yaklafl›m›nda bir araya gelmifltir (Held, 1991, s.248).
Okulun önde gelen isimleri Marks’la birlikte Freud, Kant, Hegel, Weber ve ayn› zamanda Klasik Sosyoloji Tarihi kitab›n›n sekizinci ünitesinde ele al›nan Hegelyan
Marksistler olarak nitelenen Lukacs ve Gramsci’nin çal›flmalar› üzerinde de yo¤unlaflarak bu isimlerin baz› yönlerini bir senteze ulaflt›rmaya çal›flm›fllard›r.
SIRA S‹ZDE
Marksizm’e elefltirel yaklaflan Frankfurt Okulu kuramc›lar› Marksizm’den
bir kopuflu mu
simgelerler?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
1
Resim 7.2 D Ü fi Ü N E L ‹ M
Eric Fromm (1900-1980)
S O R U
Fromm, Enstitünün psikanaliz alan›nda uzmanlaflm›fl tek üyesidir. PsiD‹KKAT
kanalizle Marksizm’i
birlefltirmeye
çal›flm›fl olan Fromm 1934-1938 y›lSIRA S‹ZDE
lar› aras›nda Enstitünün
kadrosunda yer alm›flt›r. Özgürlükten Kaç›fl
(1941), Sa¤l›kl› Toplum (1955), SevAMAÇLARIMIZ
me Sanat› (1956), Sevginin ve fiiddetin Kayna¤› (1964) ve ‹nsandaki Y›k›c›l›¤›n Kökenleri (1973) Fromm’un
K ‹ T A P
önemli eserlerinden baz›lar›d›r.
N N
N
TELEV‹ZYON
FRANKFURT OKULUNUN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
A M A Ç
2
SIRA S‹ZDE
Frankurt okulunun tarihsel olarak geliflimini irdeleyebilmek.
‹NTERNET
Okul üzerine önemli çal›flmalardan biri olarak kabul edilen “Frankfurt Okulu”
(1989) adl› kitab› kaleme alm›fl olan Bottomore, okul tarihinin dört ayr› dönem halinde ele al›nabilece¤ini ifade eder.
• ‹lk dönem 1923 ve 1933 y›llar› aras›n› kapsar. Bu dönemin ilk alt› y›l›nda
Enstitünün yöneticisi Carl Grünberg oldu. Grünberg Enstitünün aç›l›fl töreninde yapt›¤› konuflmada toplumsal bir bilim olarak Marksizm’e ba¤l›l›¤›n›
ifade etmifltir. Materyalist tarih kavram›n› vurgulayan Grünberg, bu anlay›fl›n
“nesnesinin soyutlamalar olmay›p, geliflme ve de¤iflme sürecindeki verili somut dünya oldu¤unu” belirtti. Bu, Grünberg’in yöneticili¤i s›ras›nda Enstitü
araflt›rmac›lar› taraf›ndan benimsenen bir tav›r oldu (Bottomore, 1989:9).
• ‹kinci dönem, Nazi Almanya’s›ndan kaçan Enstitü üyelerinin Kuzey Amerika’daki 1933-1950 aras›ndaki sürgün dönemidir. 1933’te Almanya’da iktidara gelen Hitler’in Enstitüyü kapatmas› üzerine okulun üyeleri davet ald›klar› Columbia Üniversitesine, New York’a gitmifllerdir. Öncesinde 1930 y›l›nda Enstitünün müdürü olan Horkheimer ile birlikte Enstitünün çal›flmalar›
tarih ve ekonomiden çok, felsefeye kayd›. Bu durum Marcuse’un 1932’de,
Adorno’nun da 1931’de Enstitüye dahil olmas›yla pekiflti. Bu dönemde Enstitüde psikanalize yönelik de güçlü bir merak olufltu. Frankfurt Okulunun
Horkheimer yönetimdeki ikinci döneminde Enstitü üyeleri kuramsal görüfl-
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
178
Modern Sosyoloji Tarihi
1950-1970 olarak kabul
edilen
SIRA üçüncü
S‹ZDE döneminde
okul, düflünsel ve siyasal
aç›dan hem Bat› Avrupa’da
hem de Amerika’da oldukça
güçlü
D Ü fi Übir
N Eetki
L ‹ Myaratm›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
lerini çok sistematik bir flekilde gelifltirmifl ve böylelikle bu dönem ile birlikte Enstitü giderek bir düflünce okulu haline gelmeye bafllam›flt›r.
• Enstitünün üçüncü dönemi 1950-1970 y›llar›n› kapsar. Enstitü üyelerinin, yaSIRA S‹ZDE 1950’de tekrar Frankfurt’a dönmesiyle, okul üyelerinin esas fini Enstitünün
kirlerini içeren birçok temel metin yay›nland›. Böylece, Frankfurt Okulu Almanya’da önemli bir etki yaratt›. Özellikle 1956 sonras›nda, “Yeni Sol”un orD Ü fi Ü N E L ‹ M
taya ç›k›fl›yla hem Amerika’da hem de Avrupan›n büyük k›sm›nda Frankfurt
Okulunun etkisi yay›lmaya bafllad›. Enstitünün üçüncü dönemi bu anlamda
S O düflünsel
R U
Okulun
ve siyasal etkisinin en güçlü oldu¤u dönemdir. Okulun bu
etkisi, 1960’larda ö¤renci hareketinin h›zla büyümesiyle zirveye ulaflm›flt›r.
• 1970’lerden
D ‹ K K A T sonra Enstitünün etkisinin azalmaya bafllad›¤› dördüncü ve son
döneminden söz edilebilir. Enstitü, Adorno’nun 1969’da, Horkheimer’›n ise
1973’teki ölümleriyle birlikte art›k bir okul olmaktan uzaklaflm›flt›r. Bu süSIRA S‹ZDE
reçte Enstitü köken olarak kuruluflunda etkili olan Marksizm’den de büyük
ölçüde kopmufltur. Yine de Frankfurt Okulunun baz› temel kavramlar› (Marksist AMAÇLARIMIZ
olan veya olmayan) birçok sosyal bilimcinin eserlerine girmifltir (Bottomore, 1989,s. 10). Son dönemin belirleyici düflünürü ise Jürgen Habermas’t›r.
N N
Frankfurt Okulunun
K ‹ T A Ptarihine iliflkin her türlü bilgiyi Martin Jay’in Diyalektik ‹mgelem.
Frankfurt Okulu ve Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, (Çev.: Ü. Oskay,
‹stanbul: Ara Yay›nlar›, 1989) adl› kitab›nda bulabilirsiniz
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
Yukar›da belirtildi¤i gibi elefltirel teorinin nihai amac›, elefltirel bir yaklafl›mla
modern toplumun rahats›zl›klar›n› belirlemek ve böylece daha âdil ve demokratik
bir toplum için gerekli olan toplumsal de¤iflmelerin niteli¤ini anlamakt›r. Bu a盋 N T Eda
R Nanlafl›laca¤›
ET
dan, ad›ndan
üzere elefltirel teori, önemli ölçüde toplumsal ve entelektüel yaflama yönelik çeflitli elefltirilerden oluflur. Bu elefltiriler aras›nda pozitivizm
ile kültür endüstrisi veya kitle kültürüne yönelik elefltiriler baflta gelmektedir.
N
POZ‹T‹V‹ZM ELEfiT‹R‹S‹
AM AÇ
3
Frankurt Okulunun kuramlar›n›n pozitivizme yönelik elefltirilerini de¤erlendirebilmek.
Pozitivizmin epistemolojik ve metodolojik elefltirisi, teknolojik rasyonalite ve kültür endüstrisi ile birlikte Frankfurt Okulunun temel ilgi alanlar›ndan birini oluflturur. Farkl› bir ifadeyle, pozitivizm ile ampirizm elefltirisi ve alternatif bir epistemoloji ve metodoloji gelifltirme giriflimi Frankfurt Okulunun tarihsel gelifliminde önemli bir yere sahiptir. Frankfurt Okulunun pozitivizm elefltirisi üç ayr› boyuta sahiptir.
• ‹lkin toplumsal dünyay› do¤al dünyan›n devam› niteli¤inde gören pozitivizm,
toplumsal gerçekli¤i de “do¤al” bir gerçeklik olarak görür. Bu nedenle de toplumsal gerçekli¤in oluflumunda aktörlerin görüfllerini göz ard› ederek onlar›
“do¤al güçler” taraf›ndan belirlenen kiflilere indirger (Habermas, 1971, Aktaran
Ritzer, 1996, s.285). Bu aç›dan pozitivizm toplumsal hayat›n do¤ru bir flekilde
anlafl›lmas›n› engelleyen yanl›fl yönlendirici bir yaklafl›m olarak elefltirilir.
• ‹kincisi, pozitivizm gerçekli¤in baflka türlü olabilece¤i ihtimalini göz ard› ederek gerçekli¤i görünenden ibaret olarak kabul eder. Dolay›s›yla gerçekli¤in
yaln›zca görünen yüzünü mutlaklaflt›rarak onunla ilgilenir, görünmeyen yönünü ise yok sayar ve a盤a ç›karmaya çal›flmaz. Bu bak›mdan da gerçekli¤in
7. Ünite - Frankfurt Okulu
görünen yüzü olarak yaln›zca mevcut olan ekonomik ve siyasal düzene kat›l›r
ve onu mutlaklaflt›r›r, statükoyu korur ve böylece yap›sal de¤iflimi engeller.
• Üçüncü ve son olarak, pozitivizm yeni bir egemenlik biçimini, yani “teknokratik egemenli¤i” desteklemektedir (Bottomore, 1989, s. 28). Daha aç›k bir
ifadeyle, bütün bilim dallar›nda tek bir bilimsel yöntemin geçerli oldu¤unu
savunarak bilgi “tek”elcili¤i yapan pozitivizm bu bilimsel gücü yeni bir “teknokratik egemenlik” biçiminin desteklenmesi yönünde kullanm›fl, olumluolumsuz her türlü ekonomik ve siyasal uygulaman›n meflrulaflt›r›lmas›nda
bilimin gücünün kullan›lmas›na yol açm›flt›r.
Toplumsal gerçekli¤in do¤as›na yönelik düflünceleri aç›s›ndan kuramc›lar -pozitivist düflünceye paralel bir biçimde- araflt›rma nesnesinin “araflt›rmac›dan” ba¤›ms›z
bir biçimde var oldu¤u varsay›m›n› korur. Ancak onlara göre temel sorun bu gerçekli¤in bilgisinin nas›l elde edilece¤idir. Pozitivist bilgi kuram› araflt›rma nesnesini,
araflt›rmac›dan kesin olarak ay›r›rken, Frankfurt Okulu düflünürleri düflüncenin nesnenin bir kopyas› olmad›¤›n› ifade eder. Bu ba¤lamda, Frankfurt Okulu’nun yaklafl›m›, öz-görünüfl ayr›m›na dayanan ve sosyal bilimcinin amac›n›n görünenin alt›ndaki özü-gerçe¤i ortaya ç›karmas› olarak gören elefltirel bir bilgi ve bilim kuram›na
dayal›d›r. Elefltirel bilgi kuram›, Enstitünün “ideoloji” elefltirisi aç›s›ndan düflünüldü¤ünde, ideolojinin hakikati gizledi¤i ya da çarp›tt›¤› düflüncesinin kayna¤› olarak görülebilir. Literatürde, elefltirel sosyal bilim olarak adland›r›lan ve kökü Marx’a dayand›r›lan yaklafl›m›n, genel olarak bu okulun Adorno ve Marcuse gibi önemli kuramc›lar› taraf›ndan gelifltirildi¤i kabul edilmektedir (Neuman, 2006, s.141).
Enstitü üyeleri, tüm toplumsal pratiklerin tart›fl›lmas›nda elefltirel bir perspektif gelifltirmeye çal›flt›lar; bu, ideoloji elefltirisiyle, yani, asimetrik iktidar iliflkilerini gizlemeye ve meflrulaflt›rmaya çal›flan ve gerçekli¤in sistematik bir biçimde
tahrif edilmifl yorumlar› olan ideolojinin elefltirisiyle u¤raflan bir perspektifti. Onlar, toplumsal ç›karlar›n, çat›flma ve çeliflkilerin düflüncede nas›l ifade edildi¤ini
ve bunlar›n tahakküm sistemlerinde nas›l üretildi¤i ve yeniden üretildi¤iyle ilgiliydiler (Held, 1991, s.247).
Horkheimer’›n Enstitünün bafl›na geçmesiyle Okulun ilgi alan› büyük ölçüde
felsefeye kaym›flt›. Horkheimer’in felsefesi ise modern pozitivizmin ve ampirizmin
elefltirine dayanmaktayd›. Onun pozitivizm elefltirisi flu üç noktada yo¤unlafl›r:
1. Pozitivizm, insan varl›¤›na mekanik bir belirlenimcilik/determinizm flemas›
içerisinde yaklafl›r.
2. Pozitivizm, dünyay› yaln›zca deneyde dolays›z olarak verilen biçimiyle alg›lar. Öz ve görünüfl aras›nda bir ayr›m yapmaz.
3. Olgu ve de¤er aras›nda mutlak bir ayr›m koyarak bilgiyi insan isteminden ay›r›r.
Horkheimer, pozitivizmi “gerçekli¤i kendi bütününde kavrama peflinde olan”
diyalektik kuramla karfl›laflt›r›rken, Marcuse da benzer noktalara iflaret ederek pozitivist bir toplumsal düflünceye muhalefetle diyalektik bir toplumsal düflünce çabas›nda olmufltur (Bottomore, 1989, s.13-14). K›saca okulun metodolojik ilkesinin,
karfl›tl›klar› kullanarak gerçeklefltirilen ak›l yürütme biçimi olan diyalektik oldu¤u
sabittir. Diyalektik, Okul için ayn› zamanda politik bir ilkedir. Horkheimer ve
Adorno, Hegel ve Marx’›n kuramlar›n› diyalektik’in kendisi ile çeliflik bulurlar.
Adorno, diyalektikteki, tez-antitez-sentez iliflkisini, sentez aflamas›n›n bir uzlaflmay› tan›mlad›¤› gerekçesiyle reddederek, bunun yerine “Negatif Diyalektik” görüflünü gelifltirir. Önemli olan tez-antitez aflamas›n›n temsil etti¤i çeliflkidir ve Adorno’ya göre bu çeliflkiden kurtulmak boflunad›r. Bu nedenle Adorno, kendi tavr›n›,
elefltirdi¤inin yerine yenisini koyma çabas› tafl›mayan saf bir elefltiri süreci olarak
de¤erlendirir (Dellalo¤lu, 2003, s.25-28).
179
Literatürde hem pozitivist
hem de yorumlay›c› sosyal
bilim yaklafl›mlar›na
alternatif üçüncü bir
yaklafl›m olarak ad› geçen
elefltirel sosyal bilim, önemli
ölçüde Frankfurt Okulunun
elefltirel teorisi ile ba¤lant›l›
olarak geliflmifltir.
Negatif diyalektik: Adorno,
Hegel’in “Diyalektik”
yaklafl›m›ndaki
olumsuzlama düflüncesinin
nihayetinde bir olumlamaya
dayand›¤›n› belirtir. Bundan
dolay›, Adorno negatif
diyalektik kavram›n› öne
sürer. Negatif diyalektik,
diyalektik’ten farkl› olarak,
sürekli bir olumsuzlamaya
dayan›r.
180
Modern Sosyoloji Tarihi
AYDINLANMANIN D‹YALEKT‹⁄‹
N
AM AÇ
4
Frankfurt okulu taraf›ndan
gelifltirilen elefltirel teori
Marksist teorinin yan› s›ra
Weberyan teorinin de
özellikle rasyonalite
konusunda, etkilerini tafl›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Resim 7.3
AMAÇLARIMIZ
Frankurt okulunun en temel yap›tlar›ndan biri olarak kabul edilen Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i kitab› ekseninde format ya da araçsal ak›l elefltirisini analiz edebilmek.
Elefltirel kuram›n en önemli yanlar›ndan biri kültür, ideoloji ve kitle iletiflim araçlar›na dair çözümlemeleridir. Kültür alan›n› bafll› bafl›na fetifl hâline getirmemeye
ve kültürü tek bafl›na özerk bir alan olarak ele almamaya özen göstermifl olan elefltirel kuram›n temsilcileri, kültürel görüngüleri ne s›n›f ç›karlar›n›n basit birer ideolojik yans›mas› ne de tamamen özerk olmad›¤› hususunda hemfikirdirler. Jay’in
sözleriyle, Frankfurt Okulu kuramc›lar›, “‹nsan›n beceri ve çabalar›n›n ürünü olan
kültürü bir üst düzeyde, maddi varoluflu ise, insan›n içinde bulundu¤u durumun
bir alt düzeyinde sayan ve bu ikisinin birbirine z›t konumda oldu¤unu savunan anlay›fla karfl› ç›kmaktan hiç bir zaman y›lmam›fl, usanmam›fllard›r.” (Jay, 1989: 256)
Frankfurt Okulu kuramc›lar› Marksist gelenek içinde yer alsalar da kültürel ve
siyasal süreçlerin üretim alan›ndan özerk bir varolufla sahip oldu¤unu öne sürerek,
ekonomik determinizmi reddederler. Felsefe ve düflüncenin özerkli¤ine vurgu onlar›n -sanayi kapitalizminden daha kapsaml› bir fley olarak gördükleri- araçsal rasyonalite elefltirilerini biçimlendirir. Kuramc›lar araçsal rasyonalitenin köklerini sadece kapitalizme de¤il, bizzat Ayd›nlanma projesine kadar götürürler. Onlara göre, Ayd›nlaman›n bilim ve ilerleme aras›nda kurdu¤u kaç›n›lmaz iliflki konusundaki varsay›mlar› karfl›l›kl›l›k, mutluluk, özerklik ve demokrasi imkânlar›n› engelleyen araçsal rasyonalitenin saltanat›n› getirmifltir (Tucker, 1998, s. 30). Elefltirel kuS‹ZDE
ramc›lar›n SIRA
çal›flmalar›nda
rasyonelleflme olgusunu modern toplumdaki en önemli
geliflme olarak vurgulamalar›, Marksist teorinin yan› s›ra Weberyan teoriden de etkilendiklerinin
bir göstergesi olarak de¤erlendirilir. Özellikle modern toplumda
D Ü fi Ü N E L ‹ M
rasyonalite taraf›ndan üretilen bask›n›n ekonomik sömürünün yerini alarak en
önemli sorun haline geldi¤i yönündeki görüflleri üzerinde Weber’in etkisinin aç›kS Osavunulur
R U
ça görüldü¤ü
(Ritzer, 1996, s.286).
Adorno ve Horkheimer,
araçsal akl›n elefltirisinde elefltiri oklar›n› yaln›zca kapitalizme
D‹KKAT
de¤il, Ayd›nlanma projesine de yöneltirler.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Thedor W. Adorno (1903-1969)
Frankfurt Okulunun en önemli düflünürü olan Adorno,
öncesinde de okulla iliflkili olsa da 1938’de resmî olarak
kat›lm›flt›r. Asl›nda Sosyoloji ve Felsefe profesörü olsa da
çok genifl bir ilgi alan› olan Adorno estetik, felsefe, müzik,
edebiyat ve kültür alan›nda önemli çal›flmalar kaleme
alm›flt›r. Bafll›ca eserleri aras›nda Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i -Max Horkheimer ile birlikte- (1947), Modern Müzi¤in Felsefesi (1949), Minima Moralia (1951), Otoriter
Kiflilik (1950) ve Estetik Teorisi (1970) yer al›r.
181
7. Ünite - Frankfurt Okulu
Resim 7.4
Frankfurt’ta
Bockenheim
bölgesindeki Theodor W.
Adorno meydan›ndaki parkta ünlü kuramc›n›n an›s›n›
temsil eden bir nevi an›t olarak masas› ve sandalyesi sergilenmektedir.
Frankfurt Okulunun kültür kuram›, onlar›n ayd›nlanman›n diyalekti¤ine iliflkin
çözümlemeleriyle oldukça iliflkilidir. Adorno ile Horkheimer’in birlikte yazd›klar›
Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i (1944) kitab›n›n yaln›zca ismi bile, kuramc›lar›n ayd›nlanman›n belirsizliklerini keskin bir flekilde kavram›fl olduklar›n› gösterir. Bu anlamda, Frankfurt okulunun ilk dönem kuramc›lar›n›n modernli¤in esas problemini
kavram›fl olduklar›ndan en ufak bir flüphe yoktur. Bu, sadece kapitalist sistemin
adaletsizlikleri ve eflitsizlikleri meselesi de¤ildir. Esas sorun, çok dar bir ak›l ilkesine göre, yani Weber’in “araçsal ak›l” dedi¤i olguya göre bütün modern toplumlaSIRA
S‹ZDE
r›n ve toplumsal kurumlar›n düzenlenmesidir (Tomlinson, 1999,
s. 211-212).
Buradan da aç›kça görülece¤i üzere elefltirel kuramc›lar Marksist nitelikte elefltirel bir
düflünceye sahip olmakla birlikte geleneksel Marksizm’den farkl›
D Ü fi olarak
Ü N E L ‹ M temel sorunu yaln›zca kapitalizm ile s›n›rl› olarak görmemektedirler. Elefltirel kuramc›lar,
baflta kapitalist toplumlar olmak üzere bütün modern toplumlarda Weber’in iflaret etS O R U
ti¤i formel veya araçsal ak›lc› düzenlenmeleri en temel sorun olarak
görmektedirler.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
Elefltirel teorinin rasyonalite konusundaki görüfllerinin büyük ölçüde Weber’in
D ‹ K K A T formel rasyonalite (formal rationality) ile tözsel rasyonalite (substantive rationality) aras›nda yapt›¤› ayr›ma dayand›¤› savunulur. Elefltirel kuramc›lara göre formel rasyonalite
herhangi
SIRA S‹ZDE
bir amaca ulaflmak için en etkili araçlar›, nihai insani de¤erleri düflünmeksizin araflt›ran
ak›l olarak tan›mlanabilir. Elefltirel kuramc›lar formel rasyonaliteyi insanlar› egemenlikten
kurtarmak yerine egemen güçlere hizmet eden ve bu aç›dan adalet,AMAÇLARIMIZ
bar›fl gibi nihai insani
de¤erleri içeren tözsel rasyonalite ile çeliflen bir “teknokratik düflünce” biçimi olarak görürler (Ritzer, 1996, s.286). Friedman’›n en büyük Nazi toplama kamplar›ndan biri olarak
‹ Tyer
A de¤ildi”
P
bilinen Auschwitz için, “Auschwitz rasyonel bir yerdi, fakat makul Kbir
(Friedman, 1981, s.15) fleklindeki sözleri, elefltirel teorinin formel rasyonalite ile tözsel rasyonalite aras›nda yapt›¤› bu ayr›ma yönelik en aç›klay›c› ifadelerden biri olarak kabul edilir.
D‹KKAT
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Resim 7.5
TELEV‹ZYON
Max Horkheimer (1895 - 1973)
Okulun yine çekirdek kadrosundan olan Horkheimer
‹ N T E R NEsas
E T olarak
1930 y›l›nda Enstitünün müdürü olmufltur.
sosyoloji ve felsefe alan›nda yo¤unlaflm›fl olan Horkheimer’in bafll›ca eserleri flunlard›r: Geleneksel ve Elefltirel
Kuram (1936), Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i - Theodor W.
Adorno ile birlikte - (1944), Ak›l Tutulmas› (1947) ve
Araçsal Akl›n Elefltirisi (1967).
‹NTERNET
182
Modern Sosyoloji Tarihi
Frankfurt Okuluna göre
Ayd›nlanma ile birlikte ön
plana ç›kan “ak›l” süreç
içerisinde kendine elefltirel
olmaktan ç›k›p elefltirdi¤i
di¤er mitler gibi kendisi de
bir mite dönüflerek bireyleri
her yönüyle düzenlenmifl bir
sistemin köleleri haline
getirmifltir.
Kuramc›lar, “kültür endüstrisinin kapitalizmin tahakkümünü yayg›nlaflt›rmak ve
insanlar› ve onlar›n kültürel anlat›mlar›n› metaya dönüfltürmek için teknolojiyi nas›l kulland›¤›n› ve akl› nas›l araçsallaflt›rd›¤›n› göstermeye çal›flm›fllard›r” (Zipes,
1988, s. 99) Gerçekten de, Frankfurt Okulunun özellikle “1940-45 aras›ndaki yaz›lar›n›n ay›rt edici özelli¤i Weber’in teflhisleriyle olan yak›nl›¤›”d›r ve Weber’in rasyonelleflme kategorisinden yola ç›karak gerçeklefltirdi¤i modernlik çözümlemesini
takiben “Bu rasyonelleflmenin irrasyonelli¤ini teflhifl etmek elefltirel kuram›n merkezî ilgi alan› olmufltur.” (Benhabib, 2006, s.83,85) Weber, toplumsal rasyonelleflme sürecinin sonunda özgürlük yitimine, Bat› kültürel ak›lc›¤›n›n ise geri döndürülmez bir anlam yitimine yol açaca¤›n› belirterek Bat› modernli¤i üzerine oldukça
ikircikli bir yorum getirmifltir. Özellikle bilim ve ahlak ile bilim ve din aras›ndaki
uzlaflt›r›lamaz çat›flmalar kadar, kültürün farkl› de¤er alanlar›na do¤ru farkl›laflmas› modern bireye anlam› yaratma yükümlülü¤ünü getirmifltir. Anlam›n yitimi yabanc›laflm›fl dünya anlam›na gelmektedir. Toplumsal yaflam›n rasyonelleflmesindeki art›flla birlikte modern birey özerk anlam›n› tan›yamaz hâle gelir ve yabanc›laflm›fl dünya yerini dünyevi konformizme b›rak›r. Yaflam›n tüm alanlar›ndaki rasyonelleflme özgürlü¤ü “demir kafes” içine hapsederken, özerklik sona ermekte ve
özgürlü¤ün yitimi kendine yabanc›laflmaya yol açmaktad›r (Benhabib, 2006, 8384). Modern kapitalist toplumlar›n ekonomik örgütlenifli, araçsal akl›n bu nihai zaferinin ve Ayd›nlanma’n›n kendini yok ediflinin zeminini sa¤lar. Çünkü kapitalizmde üretim, insan ihtiyaçlar›n› ve arzular›n› karfl›lamak için de¤il, tersine daha
fazla kâr elde etme ve daha fazla sermaye birikimi sa¤lamak için, yani tümüyle piyasa içindir. Bu üretim biçimini benzersiz k›lan özellik kullan›mdan çok mübadele için üretimin evrensel bir e¤ilim olmas›d›r (Bernstein, 2007, s.14).
Frankfurt Okulu kuramc›lar›
otoritecili¤in yay›ld›¤›, bireysel
düflünme ve özgürlü¤ün
k›s›tland›¤› ve do¤uda Stalin
bat›da da Hitler gibi diktatörler
taraf›ndan büyük k›y›mlar›n
gerçeklefltirildi¤i totaliter
yönetimlerin yükseliflte oldu¤u
bir dönemde yaflam›fllard›r
(Slattery, 1991, s.103).
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Frankfurt Okulu
kuramc›lar›na göre modernli¤in sorunu neden sadece kapitalist sistemin
SIRA S‹ZDE
adaletsizlikleri ve eflitsizlikleri de¤ildir de araçsal rasyonaliteye göre bütün modern toplumlar›n düzenlenmesidir?
Okul üyelerine göre, özel mülkiyet, rekabet ve kâra dayal› kapitalist sistem
insanlar›, imgelemsel
ve entelektüel potansiyellerini gerçeklefltirmekten al›koyS O R U
mak için ak›lc›l›k arac›l›¤›yla geliflmifltir. Makinelerin ve teknolojinin üretim için
geliflmesi fleklindeki ilerleme kapitalist sistemin insanl›¤› ve do¤ay› tahakküm alD‹KKAT
t›na alma ve manipüle etme iktidar›yla özdefl hâle gelmifltir. ‹nsanlar kapitalist
meta üretiminin normlar›n› ve de¤erlerini içsellefltirdikleri ölçüde kendi ç›karlaSIRA S‹ZDE al›konulmaktad›r. Bu süreçte hem ak›l hem de düfl gücü kör›n› takip etmekten
relmifltir (Zipes, 1998, s. 99).
Bu görüfller Marcuse’ün önemli eseri Tek Boyutlu ‹nsan (1964)’da benzer bir
AMAÇLARIMIZ
flekilde yank›lan›r. Ona göre de do¤an›n bilim ve teknoloji yoluyla egemenlik alt›na al›nmas›n›n zorunlu olarak insanlar›n egemenlik alt›na al›nmas›n›n yeni biçimine yol açm›flt›r.
ve insan›n sömürülmesi, öncesinden çok daha rasyonel
K ‹ T Do¤an›n
A P
ve bilimsel gerçekleflmektedir. Sonuç olarak, teknolojik rasyonalite egemenli¤in
meflruiyetini kald›rmaktan çok korumaktad›r (Bottomore, 1989, s.38).
N N
Marcuse göre do¤an›n bilim
AMAÇLARIMIZ
ve teknoloji yoluyla
egemenlik alt›na al›nmas›
zorunlu olarak insanlar
üzerinde de yeni bir
K ‹ T A biçiminin
P
egemenlik
oluflmas›na yol açm›flt›r.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
183
7. Ünite - Frankfurt Okulu
Resim 7.6
Herbert Marcuse (1898 -1979)
1932 y›l›nda Enstitünün üyesi olmufl
olan Marcuse, okulun yine en tan›nm›fl üyelerinden biridir. Esas olarak felsefeci olan Marcuse, t›pk› Adorno gibi
çok de¤iflik alanlarda çal›flmalara imza atm›flt›r. Ak›l ve Devrim (1941), Aflk
ve Uygarl›k (1955), Tek Boyutlu ‹nsan
(1964) Karfl›devrim ve ‹syan (1972) ve
Estetik Boyut (1978) önemli kitaplar›ndan baz›lar›d›r.
Marcuse, Teknolojik Rasyonalite ve Tek Boyutlu ‹nsan
‹leri sanayi toplumunda, teknik ak›l geçerli kabul edilen tek ak›l biçimi haline gelmifltir. Teknik ak›l ya da teknolojinin rasyonalitesi akl› sadece araçsal olarak,
araç-amaç iliflkisi aç›s›ndan tan›ml›yordu. Ak›l, diyordu Marcuse, mevcut dünyan›n “iç yetersizlikleri”nin ortaya serilmesiyle nesnel olarak ba¤›nt›l› oldu¤u için,
olumsuzlaman›n potansiyel olarak y›k›c› karakterine dayan›yordu. Ama akl›n bu
y›k›c› gücünün kendisi teknolojik rasyonalitenin “tek boyutlu düflüncesi” içinde y›k›ma u¤ruyordu. Araçsal ak›l, de¤erler karfl›s›nda tamamen tarafs›z oldu¤u varsay›lmas›na ra¤men, asl›nda teknik ilerlemenin tek boyutlu dünyas›n› temel de¤er
olarak koruyordu.
Do¤ay› denetlemenin bir arac› olarak kavranan bilime verilen öncelik, mevcut teknolojiyi, pozitivizmin tahakkümü alt›na gittikçe daha fazla girmekte olan felsefeyle
dolays›z bir iliflki içine sokuyordu. Marcuse flunlar› iddia ediyordu [Tek Boyutlu ‹nsan kitab›nda]: “Do¤an›n gittikçe daha etkili bir biçimde tahakküm alt›na almas›na
yol açm›fl olan bilimsel yöntem, do¤an›n tahakküm alt›na al›nmas› yoluyla insan›n
insan üzerinde gittikçe daha etkili bir biçimde tahakküm kurmas›n›n araçlar›n› ve
saf kavramlar›n› sunar hâle gelmifltir. Saf ve tarafs›z kalan teorik ak›l pratik akl›n
hizmetine girmifltir. Bu kaynaflma her ikisinin de ifline gelmifltir. Bugün, tahakküm
kendini sadece teknoloji yoluyla de¤il teknoloji olarak sürdürmekte ve geniflletmektedir ve teknoloji bütün kültür alanlar›n› masseden geniflleme hâlinde- ki siyasi iktidar›n en büyük meflrulaflt›r›c›s›d›r...”
Teknoloji ve teknolojik rasyonalite ileri sanayi toplumunun temeli olduklar›na göre,
dönüfltürme projesi “niteliksel olarak yeni bir tekni¤in” gelifltirilmesi üzerinde odaklanmal›yd›. Teknik ak›l çoktan siyasetin temeli haline gelmiflti ve bunun tersine çevrilmesi zorunlu olarak siyasi bir tersine çevirmeyi gerektirecekti. Teknolojik rasyonalitenin afl›lmas› imkân›, diyordu Marcuse, kendi seyrinin içinde yer alan bir imkând›, çünkü bu rasyonalite ileri sanayileflmecili¤in bask›c› düzeni içindeki s›n›rlar›na
dayanmak üzereydi. Eme¤in mekanizasyonun ve otomasyonun art›fl›, art›k tek boyutlu toplumun s›n›rlar› içinde tutulmas› imkâns›z olan ve bu toplumu çökertme tehdidi getiren bir safhaya ulaflm›flt›.
Anthony Giddens, “Marcuse’yi Yeniden Okumak,” Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal
Teori (‹stanbul: Metis yay›nlar›, 2000, s.229-231)
184
Modern Sosyoloji Tarihi
Farkl› bir ifadeyle, araçsal bir ak›lc›l›k/rasyonellik yeni ve teknolojik aç›dan daha karmafl›k bir tahakküm arac› olarak hizmet görmekte ve toplumun artan rasyonelleflmesinin daha fazla tahakküme, hatta köleli¤e yol açma tehlikesi söz konusudur (Kellner, 2006, s.156). Çünkü Ayd›nlanma projesinin “ak›lc›l›k” ilkesi sonunda
her sorunun “araçsal ak›lc›l›k” mant›¤›na göre çözülmesine çal›fl›ld›¤› bir ortama
zemin haz›rlam›flt›r. Ayd›nlanman›n temel de¤eri olan “ak›l” süreç içinde bir mit haline gelerek bireyi her yönüyle düzenlenmifl bir sistemin kölesi hâline getirmifltir.
Tomlinson’un (1999:211) vurgulad›¤› gibi, Frankfurt Okulu kuramc›lar›n›n amac›, “insanl›¤›n gerçekten insani bir mertebeye varmak yerine neden yeni bir barbarl›k içine gömülmekte oldu¤unu” saptamakt›. ‹flte analizlerinde üyelerinin kendi özyaflamlar›nda bafllar›na gelenlerin önemli bir yeri olan Frankfurt Okulu (Jay,
1989, s.311), “kapitalist bir sömürü sisteminde kurumsallaflan ve son ç›k›fl yolunu
Faflist Almanya’n›n gaz odalar›nda bulan ‘araçsal akl›n’ olumsuz sonuçlar›na veriSIRA S‹ZDE
len bir yan›tt›r” (Stauth, ve Turner, 1992, s.65).
Kitle kültürü/kültür endüstrisi böylesine rasyonelleflmifl bir dünyan›n yeniden
üretimine Dyard›mc›
Ü fi Ü N E L ‹ M olmakta, insanlar› kand›rarak vaat etti¤ini yerine getirmeyen
sahte tatminler yaratmaktad›r (Adorno, ve Horkheimer, 1944). Süreç içinde ortaya ç›kan kültürel yap› kitle kültürü, olumlay›c› kültür ve kültür endüstrisi olarak
S O R U
adland›r›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K K A T taraf›ndan “kültür endüstrisi” kavram› önemli ölçüde modern kültüElefltirel kuramc›lar
rü kontrol edip denetleyen rasyonel olarak örgütlü-bürokratik yap›lara (örne¤in, televizyon flebekeleri
SIRA gibi)
S‹ZDEgönderme yapmada kullan›lm›flt›r. Kültür endüstrisi “kitle kültürü”
olarak da adland›r›lan, yani spontane olarak (kendili¤inden) geliflmeyen, standartlaflt›r›lm›fl
metalar olarak kitlesel boyutta üretilip tüketilen, bireyleri pasiflefltirici ve edilgenlefltirici etAMAÇLARIMIZ
kilere sahip,
gerçek olmayan, yapay bir kültür üretir (Ritzer, 1996, s.287).
N N
Elefltirel kuramc›lara göre
Khem‹ kapitalist
T A P toplumlar
hem de sosyalist toplumlar
kitle toplumu özelli¤ine
sahiptirler. Sovyet sosyalizmi
kitleleri, Marksist ideoloji ve
Tayr›ca
E L E Vfiziksel
‹ Z Y O Ngüç arac›l›¤›
ile kontrol ederken, Bat›
kapitalizmi tüketicilik ve
bireycilik gibi daha gizli
ideolojiler kullanm›flt›r
‹ N T E R N1991,
E T s.103).
(Slattery,
Frankfurt Okulunun kitle kültürü elefltirisi di¤er taraftan kitle toplumu kavramK ‹ T da
A Pçok yak›ndan ilgilidir. Farkl› bir ifadeyle, kuramc›lar›n kitle külsallaflt›rmas›yla
türü elefltirisinde, o dönem sosyal bilim dünyas›nda hâkim olan kitle toplumu paradigmas›n›n çok aç›k bir etkisi söz konusudur. Onlara göre, sadece Bat›l› kapitaT E L E Vde¤il
‹ Z Y O NSovyetler Birli¤i’nde de toplum uysal ve itaatkar kitlelerden
list ülkelerde
oluflmaktad›r. K›saca, modern toplum, kitlelerin örgütlü de¤il atomize bir yap› arz
etti¤i ve faflizm gibi irrasyonel ideolojiler taraf›ndan kolayl›kla nüfuz alt›na al›nd›¤› bir kitle‹ Ntoplumudur.
Kitle toplumu kavram›n›n tarihsel kökleri modern s›n›fl›
TERNET
toplumlar›n ortaya ç›kmas› için gerekli toplumsal, siyasal ve ekonomik koflullar›
haz›rlayan Bat› Avrupa kapitalizminin On dokuzuncu yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaki
h›zl› gelifliminde aranabilir. Yani; kapitalist iflbölümünün geliflmesi, büyük çapl›
fabrikalar›n kurulmas› ve artan üretim, ifliçi s›n›f›n›n geliflimi, kentlerin büyümesi
ve kentleflmenin h›zlanmas›, nüfusun kentlerde toplanmas›yla beraber dramatik
nüfus art›fl›, toplumsal/siyasal mücadeleler yoluyla iflçi s›n›f›n›n sendikalar ve siyasal partiler yoluyla sisteme kat›lmas› ve evrensel iletiflim sistemlerinin yay›lmas› gibi de¤iflimler bu süreçte çok belirleyici olmufltur (Swingewood, 1996, s.8, 17).
Adorno ve Horkheimer’in analizinde iki teman›n merkezî bir önemi vard›r.
“Yo¤un ekonomik ve teknolojik geliflme karfl›s›nda geleneksel toplumsallaflma kurumlar›n›n zay›flamas› ve insan›n emek ve etkinli¤i sonucu ortaya ç›kan nesnelerin insan kontrolünün d›fl›nda gözüken ba¤›ms›z, özerk güçlere dönüfltü¤ü kültürün artan somutlaflmas›.” (Swingewood, 1996, s.27). Williams’›n ifadesiyle, sanayi
uygarl›¤›n›n toplumsal dokuyu bozarak insanlar› birbirine yabanc›laflt›rd›¤› ve kül-
7. Ünite - Frankfurt Okulu
185
tür üreticisiyle tüketicinin birbirinden tamamen ayr›flt›¤› bir dönemde kitle toplumu/kültürü kavramsallaflt›rmas› söz konusu olmufltur (Swingewood, 1996, s. 32).
N
KÜLTÜR ENDÜSTR‹S‹ VE K‹TLE KÜLTÜRÜ ELEfiT‹R‹S‹
A M A Ç
5
Elefltirisel kuram›n öncülerinden Adorno ve Horkheimer’in kitle
kültürü ve kültür endüstrisi elefltirilerini de¤erlendirebilmek.
Baflta Adorno olmak üzere, Frankfurt Okulu kuramc›lar›n›n yaklafl›mlar›nda kültür
endüstrisi ve kitle kültürü olgular›n›n bu kadar ön planda olmas›n›n temelinde geç
kapitalizmin sadece politik ekonomi ile çözümlenemeyecek kadar karmafl›k ve geliflkin bir toplum yaratm›fl olmas› yatar. Farkl› bir ifadeyle, hegemonya ve ikna süreçlerinin kültürel niteli¤inin sistemin genel bütünselli¤i içinde giderek daha belirgin bir hâle gelmesi bu toplumun en temel özelliklerinden birisidir (Dellalo¤lu,
2003b, 23). Adorno ve Horkheimer’e göre, kültür endüstrisi ile kitle kültürü, endoktrinasyon (beyin y›kama) ve toplumsal denetim arac› olarak yukar›dan dayat›lan ve yönetilen bir kültürdür. ‹deolojik bir tahakküm biçimi olan kültür endüstrisinde insanilefltirme ve özgürlefltirme yoktur (Kellner, 1988, s.102-105). Tüketici,
kültür endüstrisinin ikna etmeye çal›flt›¤› gibi hükmedici ya da özne de¤ildir, aksine kültür endüstrisinin nesnesidir (Adorno, 1975, s.76).
Adorno ve Horkheimer 1947’den itibaren “kitle kültürü” terimi yerine “kültür
endüstrisi”ni kullanmay› tercih ederler. “Bu ifadeyi ‘kültür endüstrisi’ ile de¤ifltirdik, amac›m›z onu savunanlar›n kabul edebilece¤i bir yorumu bafltan d›fllamakt›:
Yani onun bizzat kitlelerden kaynaklanan bir kültür olarak yorumlanmas›n› engellemekti.” (Adorno, 1975, s. 76). Adorno’nun da belirtti¤i gibi, burada endüstri” ifaSIRA S‹ZDE
desi ise kelimenin düz anlam›yla düflünülmemelidir. Esas olarak yaflam›n ticarileflmesiyle ba¤lant›l›d›r, kültür ürünlerinin standartlaflmas› ve da¤›t›m tekniklerinin
rasyonelleflmesi süreçlerine gönderme yapar. Kültür Endüstrisi,
D Ü fiher
Ü N E Lne
‹ M kadar ad›
ancak 1940’lar›n ortalar›nda konulmufl olsa da 1930’lardan 1969’da ölene dek
Adorno’nun bafll›ca ilgilerinden biri, yaflam boyu süren kültür incelemelerinde
S O R U
merkezî yer tutan bir mesele olmufltur (Kejanl›o¤lu, 2005, s. 184).
‹ K K “endüstri
AT
Kültür endüstrisi kavram› ne sadece bir “kültür kuram›” ne de sadeceD bir
kuram›”d›r. Kavram, Marx’›n fabrika içinde, yani üretim sürecinde “somut eme¤in” nas›l sömürüldü¤ünü anlatt›¤› gibi, üretim süreci d›fl›ndaki “soyut bilincin”SIRA
nas›l
sömürüldü¤üS‹ZDE
nün/biçimlendirildi¤inin analizidir. Bu nokta Adorno ve Horkheimer’› Marx’tan hem ay›ran hem de ona ba¤layan noktad›r. Böylece keskin bir altyap›- üstyap› ayr›m› da ortadan
AMAÇLARIMIZ
kalkm›flt›r. Zaten kültür endüstrisi kavram› da tam da bunu ifade etmek
üzere zekice ortaya at›lm›fl bir kavramd›r (Yelken, 2007, s.188).
N N
K ‹ T A metalarla
P
Kitle kültürü, edilgen tüketicilerin sorgulamadan basitçe yuttuklar›
piyasay› istila eden kültür endüstrisinin ürünlerine göndermede bulunur. Kültür endüstrisinin ürünleri ayn› zamanda meta de¤ildir, sadece ama sadece metad›rlar
T E Lürünleri
E V ‹ Z Y O N metalaflan
(Adorno, 1975, s. 77). Farkl› bir ifadeyle, kültür endüstrisinin
ürünler de¤il, daha en bafl›ndan piyasa için üretilmifl metalard›r. Kültür endüstrisini harekete geçiren temel dinamik piyasad›r. Simgesel biçimler, art›k, bütün içinde
piyasaya yönelik olarak üretilmektedir. Bu nedenle, kültüre damgas›n›
‹ N T E R N E Tvuran temel
güdü en genifl sat›fl› yakalamak ve k›sa sürede maksimum kâra ulaflmak olmufltur.
Bu durumda verili de¤erlerin, genel geçer anlay›fl›n d›fl›na ç›k›lamaz; böylece ger-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
186
Elefltirel kuramc›lara göre
kültür endüstrisi arac›l›¤›yla
kitle kültürüne indirgenen
kültür ürünleri, rasyonel
tekniklerle standartlaflt›r›l›p
da¤›t›lmakta, reklâm
endüstrisi arac›l›¤›yla da
bireylerin sat›n alma güdüleri
harekete geçirilip sürekli
olarak tüketime
yönlendirilmektedirler.
Elefltirel kuramc›lara göre
kültür, bir zamanlar bireyi
her türlü bask›ya karfl›
direnmeye ve elefltirelli¤e
yönlendirirken kitle
kültüründe elefltirellik
ortadan kalkm›fl ve her türlü
kültür biçimi elefltirel
analizden uzak basit e¤lence
biçimlerine indirgenmifltir.
Modern Sosyoloji Tarihi
çek sanat›n var olandan baflkas›n› görme, gördürebilme yetisinden oluflan olmazsa olmaz yönü kültür yap›tlar›ndan giderek silinir (Dellalo¤lu, 2003a: 99). Kant, biçimselci bir anlay›fl içinde, sanat›, “amaçs›z bir amaç” olarak tan›mlam›flken, Frankfurt Okulu üyelerine göre, modern dünyada sanat, piyasan›n dikte etti¤i “amaçl›
bir amaçs›zl›¤a” dönüfltürülmüfltür (Jay, 1989, s. 312-313).
Kültür endüstrisi bafll›ca iki sürece dayan›r.
• Birincisi, kültür ürünlerinin standartlaflmas› ve da¤›t›m tekniklerinin rasyonelleflmesi sürecidir.
• ‹kincisi, do¤rudan reklâmla ilgili olan süreçtir. Tüketimin de¤iflim de¤erine
göre düzenlenmesinde reklâm özel bir yere sahiptir.
Adorno ve Horkheimer’a göre reklam, kültür endüstrisinin “yaflam iksiridir,”
sistem her türlü ürünü reklama zorunlu k›ld›¤› için, reklam kültür endüstrisinin ana
dilidir, üslubudur. Adorno ve Horkheimer’›n reklâmlar› kapitalizmin araçsal amaçlar› ile ba¤lant›l› ele ald›¤›n› ifade eden Tomlinson’a (2004, s. 34) göre ise reklâmlar önemli kültürel metinlerdir. “Reklam metinleri her ne kadar ideolojik aç›dan
flüpheli olsa da hayat›n nas›l yaflanabilece¤ine dair anlat›lar, ortak kimlik nosyonlar›na at›flar, insanlar›n nas›l kendilerini göreceklerine dair albeniler, ‘ideal’ insan
iliflkilerine dair resimler, insan mutlulu¤u ve tatminin versiyonlar› vb.” sunmaktad›r (Tomlinson, 2004, s. 34). ‹flte “reklam›n kültür endüstrisindeki zaferi, tüketicilerin, sahte oldukar›n› gördükleri hâlde, bast›r›lmas› zor bir istekle bu kitle kültürü
ürünlerini almaya ve kullanmaya kendilerini mecbur hissetmeleridir” (Adorno ve
Horkheimer, 1944, s. 62).
Reklam›n zaferi olarak iflaret edilen hem fark›nda olup hem de ayn› anda itaat
etme hâli, Adorno’nun Los Angeles Times’›n astroloji sütunlar›n› analiz etti¤i çal›flmas›nda da karfl›m›za ç›kar. “Yeryüzüne inen y›ld›zlar” bafll›kl› çal›flmas›nda Adorno, astrolojiyi de kültür endüstrisinin ürünü olarak görür. Geleneksel astroloji kurumsallaflm›fl “bat›l inanç”t›r. Günlük fallar, y›ld›zlar taraf›ndan bahfledilmifl bilgiye
dayansa da tavsiyelerinin keyfili¤i bu “kurgusal ak›lsall›k” ile kapan›r (Dellalo¤lu,
2003a, s. 96). Ona göre astroloji, “Kurmaca ile gerçek aras›ndaki ayr›m› buland›r›r,
afl›r› gerçekçi bir içeri¤i korurken, bir yandan da kayna¤› itibar›yle o içeri¤e ak›ld›fl› bir içerik kazand›r›r.”(Bernstein, 2007, s. 26).
Kültür endüstrisinin, mutluluk kayna¤› olan haz almay› kültürel mallara, belirli
bir e¤lence anlay›fl›na hapsetmesi söz konusudur. Bu e¤lence “avutucu e¤lenme”dir. Geç kapitalizmde avutucu e¤lenme, iflin uzant›s›d›r. ‹flin daha sonra, daha
iyi bir flekilde gerçekleflebilmesi için verilen bir aradan ibarettir. ‹flçinin bofl zaman› ve o süreçte kullan›lacak olan e¤lence metalar› o kadar ön belirlenmifltir ki e¤lence, ifl süresinin sonras›na hiç geçemeyen bir görünüm kazanm›flt›r. Modern özne, sadece çal›fl›rken de¤il ama daha çok e¤lenirken teslim olmaktad›r (Dellalo¤lu, 2003a, s. 102).
Kültür endüstrisi ürünlerinde hakikilik, yenilik ve baflka bir dünya tasar›m›na
izin veren elefltirel mesafe ortadan kalkm›flt›r. Bu nedenle, temel elefltiri yeni ve
baflka bir yaflama duyulan umudun olumlay›c› kültür niteli¤indeki bugünkü kültür
taraf›ndan y›prat›ld›¤›d›r (Jay, 1989, s. 260). Kültür bir zamanlar bireyselli¤i beslemekteyken flimdi uyumlulu¤u özendirmektedir ve bireyin sonuna yol açan tümüyle yönetilen toplumun en önemli parças›d›r. Gerçek sanat/yüksek kültür bireyi statükoya boyun e¤dirmek yerine yabanc›laflmaya ve egemen siyasal düzenin de¤erlerine direnmeye sevk etmiflken, kitle kültüründe bu elefltirellik ortadan kalkm›flt›r. Halbuki, Adorno’ya göre, sanatç›n›n yap›t› hemen tüketilmeye yönelik olmad›¤› ve kendini toplumun karfl›s›na koydu¤u zaman bir anlam ifade edecektir. Kitle
187
7. Ünite - Frankfurt Okulu
kültürü ise, yaratt›¤› yanl›fl ihtiyaçlar ile insanlar› manipüle etmekte ve onlar› var
olan düzenle uzlaflt›rarak kapitalist tahakkümün yeniden üretimine yard›mc› olmaktad›r. Kitle kültürü ürünleri, bireyleri yönlendirilecek ve kontrol edilecek birer
nesne konumuna sokan “estetik birer yoksullaflma”d›r. Kültür endüstrisi zorunlu
olarak, olumsuz unsurlardan ar›nd›r›lm›fl ve “önceden tasarlanm›fl bir uyum” taraf›ndan idare edilen bir sanatsal biçim yaratmaktad›r (Swingewood, 1996, s. 36-37).
Farkl› bir ifadeyle, kültür endüstrisi ürünleri özgürleflme ve ütopik nitelik tafl›mayan bir sanatsal biçim üretmektedir. Adorno ve Horkheimer’i izleyen Lowenthal da
kitle kültürünün standartlaflma, stereotip, tutuculuk, yalanc›l›k ve yönlendirme ile
nitelendirilebilece¤ini ve sanat›n “gerçek deneyimine” karfl›l›k “sahte hazlar›” yaratt›¤›n› savunur (Swingewood, 1996, s. 147).
Okul üyelerine göre, kültür endüstrisi gerçek bir kültür de¤il, kendili¤indenli¤i
olmayan fleyleflmifl bir kültür üretmektedir. Eski günlerdeki gibi, birbirinden farkl›
yüksek kültür ve alt kesimlerin kültürü diye iki ayr› kültür de kalmam›flt›r modern
kitle toplumunda. Bu farkl›l›k bile kitle kültürünün “stilize barbarl›¤› içinde erimifl,
yok olup gitmifltir.” (Jay, 1989, s. 312). Adorno flöyle yazar:
Kültür endüstrisi, tüketicilerin kasten ve tepeden bütünlefltirilmesidir. Binlerce y›l boyunca birbirinden ayr›lm›fl yüksek kültür ve düflük kültür alanlar›n› da birlefltirmeye zorlar - her ikisinin de zarar›na olacak flekilde. Yüksek kültürün, etkileri üzerinde spekülasyon yap›larak, ciddiyeti ortan kald›r›l›r; düflük kültürün, toplumsal denetim bütünsel olmad›¤› sürece bar›nd›rd›¤› haflar› isyankarl›k ise uygarl›flt›r›c› dizginleme yoluyla yok edilir (Akt, Berstein, 2007, s. 33).
Berstein’e göre, Adorno’nun yüksek sanat ile düflük sanat aras›nda kültür endüstrisinin mühendisli¤i arac›l›l›¤›yla gerçeklefltirilen “sahte uzlaflma”ya dair bu görüflleri postmodernist kültüre dair erken bir hüküm olarak da de¤erlendirilebilir.
Adorno, ça¤dafl kültür endüstrisi ürünlerinin, daha eski popüler kültür ürünlerinin
tüm olumsuz özelliklerini tafl›mas›na karfl› öncülünden bir noktada ayr›ld›¤›n› belirtir: Roman ve dans müzi¤i gibi belli biçimlerle s›n›rl› olmay›p bütün sanat biçimlerinin ve medyan›n bir sisteme dönüflmesi; caz ve dedektif romanlar› gibi yüzeyde birbirinden çok farkl› görünen biçimlerin flafl›rt›c› bir koflutluk içinde olmas›.
Kültür endüstrisi iflte bu sistemi anlatan bir terimdir. Eski popüler kültür gibi köyde yaflayanlar›n ya da yüksek e¤itim görmüfl olanlar›n azade kalabilece¤i bir fley
de¤ildir art›k. Bu sistemin kapsam›ndan kimse kaçamaz (Kejanl›o¤lu, 2005, s. 194).
Geliflmifl kapitalizmdeki kültürel üretimin yap›lanmas› her fleye damgas›n› vuran
bir tekdüzelilik sorunu yaratm›flt›r. Adorno ve Horkheimer’in kendi sözleriyle; “Bugün kültür her fleyi birbirine benzetiyor. Filmler, radyo ve dergiler bir sistem oluflturuyor. Her alan kendi içinde ve di¤erleriyle bir sistem oluflturuyor.” K›saca, art›k
tüm dünya kültür endüstrisinin süzgecinden geçmek zorunda b›rak›lm›flt›r (Adorno ve Horkheimer,1944, s.7).
Kültür endüstrisinin bütüncül etkisi, “Ayd›nlanma’n›n, yani do¤an›n teknik olarak giderek daha çok tahakküm alt›na al›nmas›n›n, kitlesel aldatma hâline geldi¤i
ve bilinci ketleme arac›na dönüfltü¤ü bir ayd›nlanma karfl›tl›¤›d›r.” Adorno ve
Horkheimer için kültür endüstrisinin rolü, ayd›nlanma maskesi alt›nda kitle aldatmac›s›d›r. Ancak Adorno’nun metinlerinde kültür endüstrisinin bilinci tümüyle tutsak almad›¤›na dair vurgular da vard›r. Adorno ayr›ca metni, yazar›n niyetine dayanarak incelemenin bizi bir yere götürmeyece¤inin alt›n› çizerek, üretim, ürün ve
tüketim aras›ndaki kopufla da dikkat çeker (Kejanl›o¤lu, 2005, s. 197). “...En naif
Elefltirel teorinin
öncülerinden Adorno ve
Horkheimer için kültür
endüstrisi ayd›nlanma
maskesi alt›nda bir kitle
aldatmac›s›d›r.
188
Modern Sosyoloji Tarihi
film izleyicileri dahi, orada gördüklerini basitçe gerçek olarak almazlar. Belki daha
ileri gidip inanmad›klar› da söylenebilir. Bilinç ile serbest zaman›n bütünleflmesinin tümüyle tamamlanmas›n›n baflar›lamad›¤› aflikard›r. Bireylerin gerçek ç›karlar›,
hâlâ, belli s›n›rlar içinde, tümüyle içerilmeye yeterince direnecek güçtedir.” (Akt.
Kejanl›o¤lu, 2005, s. 197).
SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Frankfurt Okulu
kuramc›lar›na göre, modern
toplumlarda kültür
S O R Ugeçmifl
endüstrisi,
dönemlerdeki tahakküm
yöntemlerinden farkl› olarak
çokDdaha
‹ K K etkili
A T ve yeni bir
tahakküm yöntemi olarak
ifllemektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Frankfurt Okulu
insanlar›n kitlesel olarak tükettikleri kitle kültürüne karSIRA kuramc›lar›n›n
S‹ZDE
fl› çok sert elefltiriler getirmesinin nedenleri nedir?
fi Ü N E L ‹ M
Adorno,D Ükitle
kültürünün insanlar›n zihinlerini sömürgelefltirdi¤ini belirtirken,
Horkheimer ise “kitle kültürüne karfl› savafl›m, ancak, kitle kültürünün toplumsal
O R U gitmesi ile ne denli ba¤lant›l› bir olgu oldu¤unu aç›kça görmek
adaletsizli¤inS sürüp
ve göstermekle” mümkün olaca¤›n› vurgulamaktad›r (Jay, 1989, s. 310). Özetle,
Frankfurt Okulu
kuramc›lar›na göre, “Kültür endüstrisi, insan›, geçmifl dönemlerdeD‹KKAT
ki tahakküm yöntemlerinden ve pratiklerinden çok daha ince ve etkin yöntem ve
partiklerle tahakküm alt›nda tutmaya bafllam›flt›r.” Onlara göre, kitle kültürü, “siyaSIRA S‹ZDE
sal toteliteryanizmin
serpilip geliflti¤i bir sera”d›r (Jay, 1989, s. 313, 315). Di¤er bir
deyiflle, kuramc›lara göre kitle kültürü, “modern totaliterli¤in -modern kapitalizmin
somutlaflt›r›c›
e¤ilimlerine karfl› tüm gerçek muhalefetin siliniflinin- temelini oluflturAMAÇLARIMIZ
maktad›r” (Swingewood, 1996, s. 40). Asl›nda Adorno, Berstein’in vurgulad›¤› gibi,
kültür endüstrisine dair sosyolojik bir çözümleme yapmamakta, onu sadece toplumsal dönüflüm
sorunsallaflt›rarak ele almaktad›r. Yani, ona göre,
K ‹ T A imkânlar›yla
P
kültür endüstrisi “tam özgürlü¤ü” teflvik eden ya da engelleyen potansiyelleri bak›m›ndan ele al›nmal›d›r. Böylece, kültür endüstrisi ürünlerinde sadece manipülasyon ve fleyleflmenin
T E L E V ‹ Z Y O Nizlerini bulur, bu nedenle kuram› kültürün dönüfltürücü yönde bir dönüflüm imkan›, geçirme imkan› bar›nd›rmaz (Bernstein, 2007, s.10-11).
Adorno, Horkheimer ve Marcuse gibi kuramc›larda söz konusu olan oldukça
karamsar ve kat› bir elefltirel pozisyonun Benjamin taraf›ndan paylafl›lmad›¤› bilin‹ N T E R N E T Yeniden Üretim Ça¤›nda Sanat Eseri (1936) adl› önemli makamektedir. Mekanik
lesinde Benjamin, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popüler sanat›n potansiyeli
konusunda iyimser bir bak›fl aç›s›na sahiptir. Her ne kadar, kitlesel yeniden üretim
sürecinde sanat eserinin “hale”sini yitirmekte ve kültürün estetik unsurunun alt›n›n
oyulmakta oldu¤unu teslim etse de böylesi bir dönemin -demokratik bir kültürün
geliflimi için önemli bir potansiyel içerdi¤ini belirterek- özgürlefltirici bir boyutu
olabilece¤ini savunmufltur. Benjamin’e göre önemli olan sanat›n/kültürün toplumcu yönde siyasallaflt›r›lmas›d›r.
N N
Resim 7.7
Walter Benjamin (1892 - 1940)
Benjamin resmi olarak hiçbir zaman Enstitünün üyesi
olmam›flt›r. Ancak özellikle Adorno ile düflünsel etkileflimi
ekseninde okulla iliflkili olup, ölümünden sonra da tüm
yap›tlar› okulun katk›lar› ile yay›nlanm›flt›r. Nazi
Almanya’s›ndan kaçarken yakalanma riski ile karfl›
karfl›ya kal›nca - 1940 y›l›nda - yaflam›na son vermifl
olan Benjamin’in temel ilgi alan› estetik ve edebiyat
elefltirisi olmufltur. Tek yön (1928), Brecht’i Anlamak,
Par›lt›lar, Pasajlar ve Son Bak›flta Aflk Benjamin’in
önemli eserlerinden baz›lar›d›r.
7. Ünite - Frankfurt Okulu
189
Adorno ve Horkheimer’›n kitle kültürüne yönelik oldukça kötümser ve olumsuz bu yaklafl›m›n geri plan›nda artan endüstrileflme ve kentleflmeyle birlikte geliflen kitle iletiflim araçlar›n›n geleneksel ba¤lar› çözmesinin sonucu yal›t›lm›fl, yabanc›laflm›fl ve pasifleflmifl insanlardan oluflan bir toplum, yani kitle toplumu kavramsallaflt›rmas›n›n önemli pay› vard›r.
Bu kötümser yaklafl›m›n arkas›nda yatan bir di¤er önemli nokta ise Adorno ve
Horkheimerin, Alman faflizmine özgü geliflmeyi bir bütün olarak kapitalizme genellemeleri ve bu nedenle de Amerikan kültür endüstrisinin “faflist devlet” ile ayn›
iflleve sahip oldu¤unu öne sürmeleridir (Swingewood, 1996, s. 33). Asl›nda Adorno hiçbir metninde kültür endüstrisini faflizmin siyasi zaferiyle özdefllefltirmese de
dolayl› olarak fluna iflaret eder: Faflizmin siyasi olarak gerçeklefltirdi¤i bask›c› birlefltirmenin liberal demokratik toplumlardaki karfl›l›¤›, kültür endüstrisinin toplumu etkili bir biçimde bütünlefltirmesidir. Daha çarp›c›c› bir ifadeyle, kuramc›lar
Amerikan ticari e¤lencesi ile Goebbels ve Hitler propagandas› aras›nda önemli birtak›m koflutluklar çizmifllerdir (Schudson, 1999, s. 172). Böylelikle de kitle kültürünü oldukça yekpare ve genifl halk kesimlerindeki her tür dönüfltürücü potansiyeli tümüyle yok edecek kadar kuflat›c› bir güçte varsayd›klar› ifade edilebilir
(Modleski, 1986, s. 8).
Di¤er taraftan, kültür alan›n› tek bafl›na fetifl haline getirmemeye dikkat etmifl
olan Frankfurt Okulu kuramc›lar›n›n yine de hiyerarflik bir kültür nosyonuna ve
seçkinci bir kültür kavray›fl›na sahip olduklar› da öne sürülür. Asl›nda bu sadece
onlara özgü bir durum de¤ildir, zira kitle kültürü elefltirilerinin ço¤u seçkinci bir
e¤ilim gösterir. Ancak yak›n dönem kitle kültürü araflt›rmac›lar›, Frankfurt Okulunun elefltirelli¤ini büyük ölçüde korumalar›na ra¤men, Adorno ve Horkheimer’in
baz› analizlerinin oldukça basitlefltirilmifl oldu¤unu ifade ederler. Özellikle de kitle kültürünün, tüketicilerini nas›l “manipüle etti¤ini,” onlara “sahte ihtiyaçlar” ve
“sahte arzular” dayatt›¤› ve kendi ç›karlar›n› anlamalar›n› engelledi¤i yarg›lar›n›n
kabul edilemez oldu¤unu öne sürerler. Örne¤in Enzensberger, kitle kültürünün
kitlelere sahte bilinç ve sahte ihtiyaçlar dayatt›¤› iddias›n›n oldukça sorunlu oldu¤unu vurgular. Ona göre, kitle kültürünün stratejileri, insanlar›n gerçek ihtiyaçlar›na ve arzular›na seslendikleri ölçüde baflar›l› olabilir, her ne kadar bu ihtiyaçlar ve
arzular kaç›n›lmaz olarak “bilinç endüstrisi” taraf›ndan çarp›t›lm›fl olsa da (Modleski, 1986, s. 9). Kald› ki, flayet popüler ürünlerin tüketicileri, bu tüketim faaliyetlerinin amac›n›n “kaç›fl,” “e¤lence” ya da “oyalanma” oldu¤unun fark›ndaysalar, o
zaman onlar ad›na bir eblehleflmeden bahsetmenin çok anlaml› olmad›¤› belirtilebilir. Bundan dolay›, kitle kültürü elefltirilerinin özellikle tüketici kitleye yönelik
de¤erlendirmelerinin yetersizli¤inden söz edilebilir.
Bu elefltirel de¤erlendirme flüphesiz kültür endüstrisi kavram›n›n bugün art›k
bir anlam ifade etmedi¤i fleklinde okunmamal›d›r. Kültür endüstrisi kavram› analitik olarak mutlaka al›konulmas› ve kültürel alana dair bir analizde mutlaka kullaSIRA S‹ZDE
n›lmas› gereken bir kavram olmakla birlikte, bu tespit sadece ona atfedilen mutlak
belirleyici ve afl›r› homojenlefltirici rolün yeniden düflünülmesi gerekti¤ine dairdir.
Bernstein’in (2007, s.41) vurgulad›¤› gibi, Adorno’nun kültürD Üendüstrisi
fi Ü N E L ‹ M üzerine
olan yaz›lar›ndaki en kötümser tahminlerinin zamanla gerçekleflmesi, ne kadar rahats›z edici olsa da bir o kadar ça¤dafl ve güncel oldu¤unu flüphesiz bize gösterS O R U
mektedir.
Elefltirel kuramc›lar›n en
büyük kayg›lar› kültür
endüstrisinin pasifleflmifl ve
yabanc›laflm›fl bireylerden
oluflan bir kitle toplumu
yaratmas›yd›.
D‹KKAT
Kültür endüstrisi bugün için de analitik olarak oldukça önemli bir kavramd›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
190
Modern Sosyoloji Tarihi
MEfiRU‹YET KR‹Z‹, ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM,
YAfiANTI-DÜNYASI VE S‹STEM
N
AM AÇ
6
Habermas’da postmodernistler gibi
ayd›nlanmac› ak›l projesi ile
moderniteye a¤›r elefltiriler
getirir. Ancak onlardan farkl›
olarak elefltirilerini
Ayd›nlanma projesini ve
moderniteyi tamamen
reddetmeden gelifltirmeye
çal›fl›r.
Frankurt Okulunun son dönem kuramc›s› Jürgen Habermas’›n
meflrutiyet krizi, iletiflimsel eylem, yaflant› dünyas› ve sistem kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
Frankfurt okulunun en çok tan›nan kuramc›lar›ndan biri olan Jürgen Habermas’›n
(1929) görüflleri ve çal›flmalar› Horkheimer, Adorno ve Marcuse’den önemli düzeyde farkl›d›r. Klasik düflünürlerin çal›flmalar›na benzer büyük boy bir toplum kuram›
gelifltirmeye çal›flan Habermas’›n çal›flmalar› çok kapsaml› ve biraz karmafl›kt›r. Habermas; Marx, Durkheim, Weber ve Parsons gibi klasik düflünürleri ciddi bir elefltirel de¤erlendirme yaparak kullan›r. Yani, daha çok klasik yazarlar›n çal›flmalar›yla
büyük boy ve tam kapsaml› bir teori gelifltirmeye çal›fl›r (Layder, 2005, s.250).
O, bu tür bir teorinin, elefltirel teori için büyük önemde olan genel toplumsal
e¤ilimleri ve geliflme süreçlerini belirleyecek bir araç olarak çok faydal› ve gerekli
oldu¤unu düflünür. Habermas, Marksizmin belirli yanlar›n› kesin bir flekilde elefltirse de onu tamamen reddetmez. Ayn› flekilde, postmodernistlerin ve postyap›salc›lar›n aksine Ayd›nlanmac› ak›l projesini de bütünüyle reddetmez. Aksine, belirli
ak›lc› düflünme biçimlerinin geliflimine ve akl›n toplumsal özgürleflimci ve ayd›nlanmac› potansiyeline inan›r. Habermas flüphesiz teknolojik ve bürokratik rasyonalitenin yayg›nlaflmas›n›n sömürü ve tahakkümü de beraberinde getirdi¤inin fark›ndad›r. Habermas, bu sorunlara Ayd›nlanma projesini tamamen reddetmeden
çözüm bulmaya çal›fl›r (Layder, 2005:251).
Resim 7.8
Jurgen Habermas (1929- )
Adorno’nun asistanl›¤›n› yapan Habermas bir süre
kendisiyle birlikte çal›flt›. 1971-1982 y›llar› d›fl›nda
1994’teki emeklili¤ine kadar Frankfurt Ünivensitesinde
Felsefe ve sosyoloji Profesörü olarak çal›flt›. Kamusal
Alan›n Yap›sal Dönüflümü (1962) ‘‹deoloji’ Olarak
Teknik ve Bilim (1968); ‹ltiflimsel Eylem Kuram› (1981),
Öteki Olmak,Ötekiyle Yaflamak Siyaset Kuram› Yaz›lar›
(1996) en önemli kitaplar›d›r. Habermas, Kas›m 2005 ve
Haziran 2008 tarihlerinde Dünyan›n ilk 100 entelektüeli
listelerinde 22. ve 7. s›rada yer alm›flt›r.
Habermas’›n bütün çal›flmalar› insan etkinli¤inin iki ayr› bilefleni aras›nda yapt›¤› analitik bir ayr›ma dayan›r;
• ifl veya emek (amaçsal-ak›lc› eylem) ile
• sosyal veya sembolik etkileflim (iletiflimsel eylem).
Habermas’a göre Marx çal›flmalar›nda eme¤e merkezî bir önem atfetmifl, etkileflimi/iletiflimi ise göz ard› ederek onu eme¤e indirgemifltir. Bu ise Habermas’a göre Marx’›n çal›flmalar›ndaki en önemli sorunu oluflturmaktad›r. Nitekim Habermas’a göre sosyokültürel hayat›n temelini oluflturan amaçsal ak›lc› eylem (ifl/emek)
de¤il iletiflimsel eylemdir. Bu nedenle Marx’›n çal›flmalar›ndan önemli ölçüde etkilenmekle birlikte Habermas çal›flmalar›nda ifl/emek üzerinde de¤il iletiflim üzerinde yo¤unlafl›r (Ritzer, 1996, s.292-293).
191
7. Ünite - Frankfurt Okulu
Habermas, genel olarak Frankfurt Okulu gelene¤ini izlese de onu baz› noktalarda elefltirir, özellikle rasyonelleflme konusunu yeniden formüle eder. Weber
için, ilk dönem Frankfurt Okulunda oldu¤u gibi, “rasyonellesme” Bat›n›n geleneksel otorite biçimlerinin y›k›lmas›yla ilgili çerçeveleyici ana e¤ilimidir. Weber, Horkheimer gibi, modern dünyan›n rasyonalitesini, büyük ölçüde, önceden belirlenmifl
S‹ZDE
bir hedefe en tutarl›, hesapl› ve etkili araçlarla ulaflma çabas› SIRA
olarak
görür. Ancak
Habermas’a göre Weber’de de Frankfurt Okulunda da rasyonalite kavram› çok
dard›r. Habermas ise rasyonalleflme konusunda daha iyimser Dbir
Ü fi Ügörüfle
N E L ‹ M sahiptir.
Ona göre, rasyonelleflme sadece daha etkili, hesapl› düzenleme biçimlerinin gelifltirilmesi olarak görülemez. Rasyonelleflme daha fazla ahlâki kavray›fl kazanmay› ve
S O R U
ahlâki de¤erlerin evrenselleflmesini de gerektirir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
‹KKAT
Habermas’a göre Weber ve Frankfurt Okulunda rasyonalleflme araçsalDrasyonalite
temelinde çok dar bir kapsamda ele al›nm›flt›r. Habermas ise daha iyimser bir yaklafl›mla rasyonelleflmeyi daha genifl bir çerçevede ele al›r. Bu nedenle modern dünyan›n
en önemli soSIRA S‹ZDE
runu olarak her türlü rasyonalleflme biçimini de¤il belirli bir rasyonelleflme biçimi olan
araçsal rasyonalitenin kendisini görür. ‹letiflimsel rasyonalleflmeyi ise iletiflimin bask›larAMAÇLARIMIZ
dan kurtulmas›, özgür ve aç›k bir iletiflimin oluflmas› ve nihai düzeyde
toplumun özgürleflmesi bak›m›ndan oldukça önemli ve gerekli görür.
D‹KKAT
N N
Habermas kendi araçsal ve iletiflimsel rasyonalite ayr›m›n› iki farkl› toplumD Ü fi Ü N E L ‹ M
sal gerçeklik alan›nda, yaflant›-dünyas› ve sistem düzeyinde temellendirir.Yaflant› dünyas› kavram› genel olarak fenomenolojik sosyolojiden, özellikle de
S O R U
Alfred Schutz’un teorilerinden türetilmifl, ancak içeri¤inin kavranmas›nda
Habermas sembolik etkileflimcili¤in kurucusu George Hebert Mead’in düflüncelerinden de etkilenmifltir (Ritzer, 1996, s.549). Fenomenolojik sosyoloji
D ‹ K K A T ve sembolik etkileflimcili¤in yan› s›ra ayn› zamanda Parsons’un eylem sisteminden de etkilenen Habermas yaflant› dünyas›n›n temel bileflenlerini kültür, toplum ve kifliSIRA S‹ZDE
lik olarak tan›mlar (Ritzer, 1996, s.550). Daha aç›k olarak yaflant› dünyas› aile,
arkadafllar ve gönüllü birlikler gibi, iletiflimsel eyleme ve paylafl›lan de¤erlerin
gelifltirilmesine yönelik etkileflim alanlar›n› içerir. SistemAMAÇLARIMIZ
köklerini yaflant›-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ Teylem
A P aras›nda
Bu nedenle Habermas amaçsal-ak›lc› eylem ile iletiflimsel
yapt›¤› ayr›m temelinde rasyonelleflmeyi iletiflimsel rasyonaliteyi de kapsayan
daha genifl bir çerçevede kavrar. Bu “iletiflimsel” rasyonalite biçimi ahlâki bir daT E L Enormun
V ‹ Z Y O N kamuca
yan›flma tipine katk›da bulunabilir. Günümüzde ço¤u ahlâki
onaylanmas› ve meflrulaflt›r›lmas› gerekti¤i için, toplumsal konsensüse ulaflman›n
en iyi araçlar›n› görünüflte “do¤al” geleneklerden ziyade iletiflim ve tart›flma oluflturur. Tart›flmaya ve ilkeli ak›l yürütmeye bu dönüfl, demokrasinin
ça¤dafl önemi
‹NTERNET
içinde de¤erlendirilebilir. Dayan›flman›n sa¤lanabilmesi için s›n›rland›r›lmam›fl
karfl›l›kl› anlaman›n mümkün oldu¤u eflitlikçi bir toplumsal duruma gerek vard›r.
Habermas’a göre, bu iletiflimsel eylem kat›l›mc›lar›n birlikte eflit olarak formüle
ettikleri, insanlar›n gereksiz toplumsal, do¤al ve psikolojik k›s›tlamalardan kurtulmalar›n› sa¤layan bir konsensüsün yarat›lmas›n› gerektirir. Habermas araçsal
akl›n basitçe göz ard› edilemeyece¤ine veya kolayca afl›lamayaca¤›na inan›r,
çünkü modern dünya tam kurumsallaflmay› bütün kurumsal düzeylerde mümkün k›lacak kadar karmafl›klaflm›flt›r (Tucker, 1998, s. 8).
SIRA S‹ZDE
Habermas’›n ‹letiflimsel Eylem kavram› esas olarak neyin önemine dikkat
çeker?
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
SIRA S‹ZDE
Habermas araçsal ve
D Ü fi Ü N E L ‹ M
iletiflimsel rasyonalite
ayr›m›n› iki farkl› toplumsal
gerçeklik alan›nda, sistem
S O R U
ve yaflant› dünyas›
düzeyinde temellendirir.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
192
Modern Sosyoloji Tarihi
Sistem modern hayat›n
a¤›rl›kl› olarak araçsal
rasyonalite taraf›ndan
biçimlendirilen ve toplumun
maddi yeniden üretiminden
sorumlu olan ekonomik ve
bürokratik alan›na karfl›l›k
SIRA S‹ZDE
gelirken,
yaflant›-dünyas›
kültür, toplum ve kiflilikten
oluflan, aile, arkadafllar ve
gönüllü birlikler gibi,
D Ü fi Ü N E Leyleme
‹ M ve
iletiflimsel
paylafl›lan de¤erlerin
gelifltirilmesine yönelik
S O R alanlar›n›
U
etkileflim
içerir.
dünyas›ndan almakla birlikte nihayetinde kendi yap›sal özelliklerini gelifltiren
ve temel olarak ekonomi ve devlet gibi yap›lardan oluflan aland›r (Ritzer, 1996,
s.550) Daha aç›k olarak sistem modern hayat›n ekonomik ve siyasal/bürokratik alan›na karfl›l›k gelir. Yani, toplumun maddi yeniden üretiminden sorumlu
olan, a¤›rl›kl› olarak araçsal rasyonalite ve onun etkililik ve hesaplanabilirlik
SIRA S‹ZDE
ölçütlerinin
biçimlendirdi¤i aland›r. Habermas’a göre, sistem içinde daha etkili, yaflant›-dünyas›nda daha konsensüse dayal› ve kat›l›mc› flekilde hem yaflant›-dünyas›D hem
iki farkl› anlamda daha rasyonel olabilir. Sistem ve yaÜ fi Ü N Esistem
L‹M
flant›-dünyas› alanlar› sadece bu ikisi aras›nda dolay›mlanan dinamik bir kamusal alan›n biçimlendirdi¤i ve yönlendirdi¤i daha az s›n›flara bölünmüfl bir topS O R U
lumda dengelenebilir.
Habermas’›nDsistem
‹ K K A T ve yaflant› dünyas› fleklindeki bu kavramlaflt›rmas› ayn› zamanda, sosyolojik teorinin en önemli sorunu olarak görülen, sistem ve eylem fleklinde karfl›t iki genel teorik yönelim
aras›ndaki bölünmeden kaynaklanan s›n›rl›l›klar› da aflmaya yönelik
SIRA S‹ZDE
bir giriflimdir. Habermas da çal›flmalar›nda amac›n›n farkl› paradigmalar aras›nda bir
kombinasyon oluflturmak oldu¤unu aç›kça belirtir (Ritzer, 1996, s.549).
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Habermas geç-kapitalizm
olarak tan›mlad›¤› dönemde
ekonomik krizlerin yan› s›ra
Kmeflruiyet
‹ T A krizlerinin
P
de
önemini savunur. Bu
dönemde devlet,
müdahalelerle ekonomik
ancak
Tkrizleri
E L E V çözebilmekte;
‹ZYON
bu müdahaleler esnas›nda
tüm talepleri uzlaflt›rabilme
imkân› olmad›¤›ndan bu
sefer de düflünsel bazda
meflruiyetini
‹ N T E R N E Tyitirme krizine
yol açabilmekte; farkl›
ç›karlar› uzlaflt›rmada
baflar›l› oldu¤u zaman da
çal›flma eti¤i ve rekabet
dürtüsünün zay›flad›¤› bir
güdülenme krizine neden
olabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Ancak Habermas modern toplumlarda kamusal hayat›n rasyonel ve evrenselkarakteristiklerinin yaflant›-dünyas›n›n sömürgelefltirilmesinin tehdidi alt›nda olduK ‹ Ona
T A göre,
P
¤unu belirtir.
sömürgelefltirme, araçsal ak›lla iliflkili sistem ölçütleri gündelik hayat›n bir parças› hâline geldi¤inde ortaya ç›kar. Yani, flirketlerin insanlar›n
bofl zamanlar›n› de¤erlendirmelerinde de büyük ölçüde etkili rol oynamas›, tükeE L E V ‹ az›ya
Z Y O N almas› ve devletin yaflant› dünyas›na daha fazla müdahalesitimcili¤in Tgemi
ve kontrolü gündeme geldi¤inde. Böyle bir durumda demokrasinin geliflmesi için
çok az kapasite ve yer kalmaktad›r. Habermas’›n modern dünyada gördü¤ü bir
umut iflareti, kad›n ve çevre hareketleri gibi yeni kat›l›m yollar› sa¤layan yeni sos‹NTERNET
yal hareketlerin geliflimidir (Tucker, 1998, s. 9).
Habermas, kapitalizm analizinde sistemin onlar arac›l›¤›yla hareket etti¤i birtak›m krizler tespit eder. Habermas, Marx’›n erken dönem kapitalizmdeki analizine
benzer biçimde, geç kapitalism olarak tan›mlad›¤› dönemde de kapitalizmin ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya oldu¤unu düflünür. Ancak Marx’tan farkl› olarak Habermas geç kapitalist dönemde üst yap›n›n de¤il ekonomik alt yap›n›n bir parças›na dönüflen devletin ekonomiye müdahalelerle krizleri çözebildi¤ini savunur.
Öte yandan ekonomik sorunlar› çözmek için yap›lan siyasal müdahaleler, istikrars›z bir piyasa ekonomisinde istikrarl› bir toplumsal düzen kurman›n olanaks›zl›¤›SIRA S‹ZDE
na dayanan bir rasyonalite krizi ortaya ç›karmaktad›r. Bu da, devletin, ekonomik
sistemi planlama gereklili¤inin do¤urdu¤u uzlaflmaz talepleri uzlaflt›ramamas›ndan
dolay› meflruiyetini
D Ü fi Ü N E L ‹ M kaybetti¤i bir meflruiyet krizine yol açabilmektedir. Fakat devlet farkl› ç›karlar› uzlaflt›rmakta baflar›l› olursa, bu sefer de çal›flma eti¤i ve rekabet
dürtüsü zay›flar ve toplumsal bütünleflmeyi tehdit eden bir güdülenme krizine yol
S O R U
açar (Marshall, 1999, s. 181).
‹KKAT
Habermas’›nDçal›flmalar›nda
yaflant› dünyas›n›n bir parças› olan ve yaflant› dünyas›n› bir
bütün olarak devlete ve ekonomiye ba¤layan bu bak›mdan da demokrasinin geliflmesi aç›s›ndan oldukça
SIRAönem
S‹ZDEarzeden “kamusal alan” modern toplumlarda sistemin bir bütün olarak yaflant›-dünyas›n› sömürgelefltirmesinin tehdidi alt›ndad›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
7. Ünite - Frankfurt Okulu
193
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Frankfurt okulunun ya da farkl› bir ifadeyle elefltirel kuram›n 20. yüzy›l düflünce tarihi içindeki
yeri ve önemini aç›klayabilmek.
‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde faflizm, otorite/lik, bürokrasi, sanat ve popüler kültür gibi konularda önemli çal›flmalar yapm›fl olan
Frankfurt Okulu kuramc›lar›, modern toplumun
önemli sorunlar› üzerine yo¤unlaflarak adil ve
demokratik bir toplum yaratmak için gerekli toplumsal de¤iflmeleri anlamay› amaçlam›fllard›r. Bunun için kuramc›lar insan özgürlü¤ünün modern
dünyadaki tahakküm ve toplumsal bask› biçimleriyle nas›l s›n›rland›r›ld›¤›yla da ilgilenmifllerdir. Frankfurt Okulu, Bat› Marksizm’i olarak bilinen ve (klasik) Marksizm’e elefltirel bir flekilde
farkl› bir yorum getirmeye çal›flan ak›mlar›ndan
birisidir. Marksizm’in Ortodoks yorumuna önemli bir meydan okuma gerçeklefltirirken, Marksizm’in, içinde do¤up geliflti¤i modernizmle ba¤lant›lar›n› da ayr›ca sorgulam›fllard›r. Böylelikle
Frankfurt Okulu kuramc›lar›, hem toplumsal geliflme için alternatif bir yol imkân› oluflturmaya
çal›flm›fl hem de Ortodoks Marksizm’in d›flar›da
b›rakt›¤› konular üzerinde durmufllard›r.
Frankfurt okulunun tarihsel olarak geliflimini irdeleyebilmek.
Frankfurt Okulu’nun tarihi dört ayr› dönemde incelenebilir. 1923 ve 1933 y›llar› aras›n› kapsayan
birinci dönemde büyük ölçüde Enstitünün yöneticili¤ini Carl Grünberg yapt›. Grünberg’in vurgulam›fl oldu¤u toplumsal bir bilim olarak Marksizm’e ba¤l›l›k, bu dönemde Enstitü araflt›rmac›lar› taraf›ndan da benimsendi. ‹kinci dönem, Nazi Almanya’s›nda yaflama imkân› kalmayan Enstitü üyelerinin zorunlu olarak gittikleri ABD’deki
1933-1950 aras›ndaki sürgün dönemidir. 1930 y›l›nda Enstitünün müdürü olan Horkheimer ile
birlikte enstitünün üyelerinin kuramsal geliflimiyle bu dönemde Enstitü bir düflünce okulu haline
geldi. Enstitünün üçüncü dönemi 1950-1970 y›llar›n› kapsar. Enstitü üyelerinin, yani Enstitünün
1950’de tekrar Frankfurt’a döndü¤ü bu üçüncü
dönem, Okulun düflünsel ve siyasal etkisinin en
güçlü oldu¤u dönemdir. 1970’lerden sonra Enstitünün etkisinin azalmaya bafllad›¤› dördüncü ve
son döneminden söz edilebilir. Enstitü, Adorno’nun 1969’da, Horkheimer’›n ise 1973’teki ölümleriyle birlikte art›k bir okul olmaktan uzaklaflm›flt›r. Bu süreçte köken olarak Enstitüyü etkileyen
Marksizm’den de büyük ölçüde kopulmufltur.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Frankfurt Okulu kuramc›lar›n›n pozitivizme yönelik elefltirilerini de¤erlendirebilmek.
Teknolojik rasyonalite ve kültür endüstrisi ile birlikte pozitivizmin epistemolojik ve metodolojik
elefltirisi Frankfurt Okulunun temel ilgi alanlar›ndan biridir. Pozitivizm ve ampirizm elefltirisiyle
alternatif bir epistemoloji-metodoloji gelifltirme
giriflimi Frankfurt Okulunun önemli bir u¤rafl› olmufltur. Onlara göre temel sorun gerçekli¤in bilgisinin nas›l elde edilece¤idir. Pozitivist epistemoloji araflt›rma nesnesini, araflt›rmac›dan kesin
olarak ay›r›rken, Frankfurt Okulu kuramc›lar› düflüncenin nesnenin bir kopyas› olmad›¤›n› ifade
eder. Frankfurt Okulu’nun yaklafl›m›, sosyal bilimcinin amac›n›n görünenin alt›ndaki özü-gerçe¤i ortaya ç›karmas› olarak gören elefltirel bir
bilgi kuram›na dayal›d›r. Frankfurt Okulu kuramc›lar› pozitivizm elefltirisini üç boyutta gerçeklefltirir. Birincisi, pozitivizm toplumsal hayat›n do¤ru bir flekilde anlafl›lmas›n› engelleyen yanl›fl yönlendirici bir yaklafl›m oldu¤udur. ‹kincisi, pozitivizm yaln›zca var olanla ilgilenerek mevcut siyasal düzeni kutsallaflt›r›r, statükoyu korur ve böylelikle radikal de¤iflime mani olur. Son olarak,
pozitivizm yeni bir egemenlik biçimini, yani “teknokratik egemenli¤i” desteklemektedir.
Frankfurt Okulunun en temel yap›tlar›ndan biri
olarak kabul edilen Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i
kitab› ekseninde formel veya araçsal ak›l elefltirisini analiz edebilmek.
Frankfurt Okulu kuramc›lar›na göre, Ayd›nlaman›n bilim ve ilerleme aras›nda kurdu¤u kaç›n›lmaz iliflki konusundaki varsay›mlar›, karfl›l›kl›l›k,
mutluluk, özerklik ve demokrasi imkânlar›n› engelleyen araçsal rasyonalitenin saltanat›n› getirmifltir. Weber’in rasyonelleflme kategorisinden
yola ç›karak gerçeklefltirdikleri modernlik çözümlemesinde bu rasyonelleflmenin irrasyonelli¤ini göstermeye çal›flm›fllard›r. Kuramc›lara göre,
194
Modern Sosyoloji Tarihi
modern kapitalist toplumlar›n ekonomik örgütlenifli, araçsal akl›n bu nihai zaferinin ve Ayd›nlanma’n›n kendini yok ediflinin zeminini sa¤lar.
Araçsal rasyonellik, yeni ve teknolojik aç›dan daha karmafl›k bir tahakküm arac› olarak hizmet
görmekte ve toplumun artan rasyonelleflmesinin
daha fazla tahakküme, hatta köleli¤e yol açma
tehlikesi söz konusudur. Ayd›nlanma projesinin
“rasyonalite” ilkesi sonunda her sorunun “araçsal
rasyonellik” mant›¤›na göre çözülmesine çal›fl›ld›¤› bir ortama zemin haz›rlam›flt›r. Ayd›nlanman›n temel de¤eri olan “ak›l” süreç içinde bir mit
hâline gelerek bireyi her yönüyle düzenlenmifl
bir sistemin kölesi hâline getirmifltir.
N
A M A Ç
5
Elefltirel kuram›n öncülerinden Adorno ve Horkheimer’›n kitle kültürü ve kültür endüstrisi elefltirilerini de¤erlendirebilmek.
Frankfurt Okulu kuramc›lar›na göre kültür endüstrisi ürünleri, kapitalist kültür endüstrisinin
maksimum kâr elde etmek ve kitlelerin de ideolojik olarak mevcut sistemi olumlamalar›n› sa¤lamak amac›yla üretilen metalard›r. Kültür endüstrisi ya da kitle kültürü ürünleri yaratt›¤› yanl›fl ihtiyaçlar ile insanlar› manipüle etmekte ve
onlar› var olan düzenle uzlaflt›rarak kapitalist tahakkümün yeniden üretimine yard›mc› olmaktad›r. Gerçek sanat/yüksek kültür bireyi statükoya
boyun e¤dirmek yerine yabanc›laflmaya ve egemen siyasal düzenin de¤erlerine direnmeye sevk
etmiflken, kitle kültüründe bu elefltirellik ortadan
kalkm›flt›r. Kültür endüstrisi ürünlerinde hakikilik, yenilik ve baflka bir dünya tasar›m›na izin veren elefltirel mesafe ortadan kalkm›flt›r. Bu nedenle temel elefltiri, yeni ve baflka bir yaflama
duyulan umudun olumlay›c› kültür niteli¤indeki
bugünkü kültür taraf›ndan y›prat›ld›¤›d›r. Kültür
endüstrisi, insan›, geçmifl dönemlerdeki tahakküm yöntemlerinden ve pratiklerinden çok daha
ince ve etkin yöntem ve pratiklerle tahakküm alt›nda tutmaktad›r.
N
A M A Ç
6
Frankfurt Okulunun son dönem kuramc›s› Jürgen Habermas’›n meflruiyet krizi, iletiflimsel eylem, yaflant› dünyas› ve sistem kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
Habermas’a göre, kapitalizmde temel sorun, ekonomik krizlerdir. Ekonomik sorunlar› çözmek
için yap›lan siyasal müdahaleler, istikrars›z bir
piyasa ekonomisinde istikrarl› bir toplumsal düzen kurman›n olanaks›zl›¤›na dayanan bir rasyonalite krizi ortaya ç›karmaktad›r. Bu da, devletin,
ekonomik sistemi planlama gereklili¤inin do¤urdu¤u uzlaflmaz talepleri uzlaflt›ramamas›ndan dolay› meflruiyetini kaybetti¤i bir meflruiyet krizine
yol açabilmektedir. Habermas, di¤er taraftan, insanlar›n yapt›r›m, haz, güç, para gibi faktörlere
dayal› araçsal ya da stratejik eylemler yerine, akl›n rehberli¤indeki paylafl›lan anlamlar temelinde
birlikte hareket ettikleri iletiflimsel eylemin önemini vurgular. Sistem ise modern hayat›n ekonomik ve bürokratik alan›na karfl›l›k gelir. Farkl› bir
ifadeyle, toplumun maddi yeniden üretiminden
sorumlu olan, a¤›rl›kl› olarak araçsal rasyonalite
ve onun etkililik ve hesaplanabilirlik ölçütlerinin
biçimlendirdi¤i alan›d›r. Yaflant›-dünyas› da aile,
arkadafllar ve gönüllü birlikler gibi, iletiflimsel
eyleme ve paylafl›lan de¤erlerin gelifltirilmesine
yönelik etkileflim alanlar›n› içerir.
7. Ünite - Frankfurt Okulu
195
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›daki isimlerden hangisi Frankfurt Üniversitesinde kurulan Toplumsal Araflt›rmalar Enstitüsü’nün
kurucusu olarak kabul edilir?
a. Felix Weil
b. Friedrich Pollock
c. Leo Löventhal
d. Eric Fromm
e. Carl Grünberg
6. Afla¤›dakilerden hangisi Frankfurt Okulu’nun son
döneminin en önemli kuramc›s› olan Habermas’›n kavramlar›ndan biri de¤ildir?
a. Meflruiyet krizi
b. Teknolojik rasyonalite
c. Yaflant› dünyas›
d. ‹letiflimsel eylem
e. Sistem
2. Afla¤›dakilerden hangisi Herbert Marcuse’in kitaplar›ndan biri de¤ildir?
a. Ak›l ve Devrim
b. Aflk ve Uygarl›k
c. Tek Boyutlu ‹nsan
d. Estetik Boyut
e. Özgürlükten Kaç›fl
7. “Mekanik Yeniden Üretim Ça¤›nda Sanat Eseri” adl›
önemli makalesinde, mevcut teknolojik yeniliklerin ve
popüler sanat›n potansiyeli konusunda iyimser bir bak›fl aç›s›na sahip olan isim afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Karl Wittfogel
b. Walter Benjamin
c. Stuart Hall
d. Bertolt Brecht
e. Wilhelm Reich
3. Afla¤›dakilerden hangisi Frankfurt Okulu’nun önemli bir ismi de¤ildir?
a. Thedor W. Adorno
b. Max Horkheimer
c. Franz Neumann
d. Raymond Williams
e. Jurgen Habermas
4. Adorno ve Horkheimer’in birlikte kaleme ald›klar›
önemli eserlerinin ad› nedir?
a. Karfl›devrim ve ‹syan
b. Par›lt›lar
c. ‹nsandaki Y›k›c›l›¤›n Kökenleri
d. Edebiyat, Popüler Kültür ve Toplum
e. Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i
5. Adorno, Diyalektikteki, tez-antitez-sentez iliflkisini,
sentez aflamas›n›n bir uzlaflmay› tan›mlad›¤› gerekçesiyle reddederek, bunun yerine hangi kavram› önerir?
a. Rasyonalite
b. Kitle kültürü
c. Pozitif Diyalektik
d. Negatif Diyalektik
e. Araçsal Ak›l
8. Adorno ve Horkheimer 1947’den itibaren “kitle kültürü” terimi yerine hangi kavram› kullanmay› tercih etmifllerdir?
a. Kitle toplumu
b. Popüler kültür
c. Kültür Endüstrisi
d. Yüksek kültür
e. Folk kültür
9. Frankfurt Okulu kuramc›lar› ayd›nlanma ve rasyonelleflme elefltirilerinde hangi klasik sosyolo¤un rasyonelleflme analizine büyük ölçüde baflvururlar?
a. Weber
b. Simmel
c. Durheim
d. Tönnies
e. Spencer
10. Frankfurt Üniversitesi’ndeki Toplumsal Araflt›rmalar Enstitüsü hangi tarihte kurulmufltur?
a. 1913
b. 1923
c. 1928
d. 1933
e. 1943
196
Modern Sosyoloji Tarihi
Okuma Parças›
Elefltirel Kuram
Elefltirel kuram, kökleri Hegelcili¤e ve genelde Bat›
Marksizmine kadar götürülebilmekle birlikte, sosyolojide en yak›n biçimde Frankfurt Toplumsal Araflt›rmalar
Enstitüsü’yle birlikte an›lmaktad›r. Elefltirel kuram terimi flimdi de, Marksizmin, son elli y›l› aflk›n bir zamand›r psikanaliz ve sistemler kuram› gibi birçok ak›mdan
yararlanan çok çeflitli bir kolunu ifade eder.
Elefltirel kuram›n bafll›ca ilkeleri, en aç›k biçimiyle, yirminci yüzy›l pozitivizminin baz› ilkelerinin z›dd› bir temelde tan›mlanabilir. Gerçekten elefltirel kuram›n savunucular› bazen kendi perspektiflerini negatif felsefe fleklinde adland›rm›fllard›r. Bilginin kayna¤›n›n duyular›m›z-deneyimlerimiz oldu¤u görüflüne karfl› ç›kan elefltirel kuram, rasyonalizmin bir biçimidir. Bu do¤rultuda
elefltirel kuramc›lar, bilgilerimizin ve ortak insani yönlerimizin kayna¤›n›n hepimizin ak›lc› varl›klar olmam›za
ba¤l› oldu¤una inanmaktad›rlar. Hegel bu düflünceyi
“gerçek olan ak›lc›”d›r fleklinde ifade etmiflti. Elefltirel
kuram›n da “gerçek olan›n ak›lc› olmas› gerekti¤i”ni
düflündü¤ü söylenebilir. Bu ba¤lamda rasyonalite, formel mant›¤› de¤il, bütünün parçalar›ndan daha büyük
oldu¤u ve çeliflkilerin sürekli görünüp kaybolarak yeni
sentezlere dönüfltü¤ü diyalektik bir düflünce sürecini
göstermektedir. Elefltirel kuram, bazen (özellikle Frankfurt Okulu’nun çal›flmalar›nda), ütopyac› devletin geçmiflte kald›¤›n› öngörmekle birlikte genellikle gelece¤e
yönelik muhtemel bir ütopyac› devlet projesini kapsamaktad›r. Rasyonalite (ak›lsall›k) fikrinden ak›lc› bir
toplumun temel biçimini ç›karmak mümkündür. ‹nsan
olmam›z nedeniyle hepimiz ak›lla düflünme özelli¤ine
ya da potansiyeline sahibiz. Dolay›s›yla ak›lc› toplum,
içinde yaflad›¤›m›z çevre koflullar›n› oluflturup dönüfltürme sürecine hepimizin kat›ld›¤› bir toplumdur. Bu
da bizim elimize, flu anda var olan toplumlar› elefltirebilmemizi sa¤layan standart bir ölçü verecektir. Ayn›
bak›fl aç›s›yla, baz› gruplar› iktisadi ve siyasal sürece
kat›lmaktan al›koyan ya da yine baz› gruplar› sistematik
biçimde güçsüzlefltiren bir toplumun, ak›ld›fl› bir toplum olaca¤› rahatl›kla söylenebilir. Frankfurt Okulu’nun
en yak›n temsilcilerinden biri olan Jürgen Habermas’›n
çal›flmalar›nda ise oldukça farkl› bir model görülebilir.
Habermas bizim ak›lc› vas›flara sahip olmam›zdan de¤il, hepimizin bir dil kullan›yor olmam›zdan yola ç›kmaktad›r. Onun ütopyas›, herkesin bilgilere eflit ölçüde
sahip olabilece¤i ve kamusal tart›flmalara kat›labilece¤i
“ideal bir söz durumu”dur. Kuramsal aç›dan bak›ld›¤›n-
da da, elefltirel kuram diyalektik bir iflleyifle sahiptir; yani, bir dizi hakikat iddias›n› yan yana getiren de¤il, bir
düflünce sistemindeki iç çeliflkileri ve boflluklar› arayarak, bu çeliflkileri tamamen farkl› bir fleyin ortaya ç›kaca¤› noktaya kadar zorlayan bir yaklafl›m söz konusudur. Buna bazen içsel elefltiri denmektedir.
Frankfurt Toplumsal Araflt›rmalar Enstitüsü 1923 y›l›nda
sosyalist araflt›rmalar yürütecek bir merkez olarak kurulmufltu. Bu okulun en önemli simalar› Hitler’in yükselifle
geçmesiyle birlikte Amerika’ya göç etmifller ve birço¤u
savafltan sonra da orada kalm›flt›. Frankfurt Okulu’nun en
önde gelen kiflileri Theodor Adorno, Max Horkheimer ile
Herbert Marcuse’tü. Leo Lowenthal, Karl Wittfogel ve
Erich Fromm gibi baflka önemli isimler de onlarla birlikte
an›l›yordu. Okul, ilk kuruldu¤u andan beri ortodoks Marksizme elefltirel bir aç›dan yaklaflm›fl, iktisad› temel alan
geleneksel aç›klama biçimlerinden vazgeçerek ideolojik
ve siyasal analizlere giriflmiflti. Frankfurt Okulu’nun kurucular›n›n klasik elefltirel kuram›na göre, incelenmesi gereken as›l alanlar araçsal ak›l denilen ve özel olarak modern sanayi toplumunun geliflmesi sürecinde gözlemledikleri totaliter tahakküm biçimleriydi. Araçsal ak›l, dünyaya ve kuflkusuz baflka insanlara, onlar› nas›l sömürebilece¤imiz temelinde bakmakta, olgu ile de¤eri birbirinden ay›rmakta ve de¤erleri, bilgi ve yaflam aç›s›ndan
önemsiz bir role indirmektedir. Bu düflünce tarz› sanayi
toplumunun tipik bir özelli¤idir ve (elefltirel kuramc›lara
göre) tahakküm yap›lar›yla do¤rudan ba¤›nt›l›d›r.
Frankfurt Okulu’nun elefltirel kuram› kötümserli¤iyle
ün yapm›flt›r. Okulun bafll›ca argüman›, kapitalizmin
kendi çeliflkilerinden pek ço¤unu çözmenin yollar›n›
buldu¤u ve iflçi s›n›f›n›n sistemle bütünleflti¤i yönündedir. Marcuse, sistemin kenar›ndaki di¤er az›nl›k gruplar› -etnik gruplar›, hatta belki ö¤rencileri- muhtemel bir
muhalefet oda¤› olarak görürken, Adorno avant-garde
kültürün ötesinde, en az›ndan insanlar› düflünmeye zorlayacak bir umut iflaretine rastlanmad›¤›n› düflünüyordu. Grubun en ünlü eserlerinden baz›lar›nda (Adorno
vd., Otoriter Kiflilik, 1950 ve Marcuse, Eros ve Uygarl›k,
1955), insanlar›n nas›l tahakküm alt›na girdi¤ini ve bunun yan› s›ra tahakküm alt›na girme ihtiyac›n› nas›l duymaya bafllad›klar›n› aç›klayan bir ideoloji kuram› oluflturmak amac›yla psikanalizden de yararlan›lm›flt›r.
Kaynak: Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlü¤ü, (Çev:
O. Ak›nhay-D.Kömürcü), Bilim ve Sanat Yay›nlar›, 1999,
s. 179-180.
7. Ünite - Frankfurt Okulu
197
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. a
S›ra Sizde 1
Frankfurt Okulu kuramc›lar› Marksizm’i baz› noktalarda
yetersiz görmüfllerdir ve elefltirel bir yaklafl›m içinde olmufllard›r. Kuramc›lar ayr›ca Marksist olmayan düflünürleri de benzer bir elefltirel de¤erlendirme ekseninde
kullanm›fllard›r. Tüm bunlar, Held’in (1991: 248-249)
ifade etti¤i gibi, Marksizm’den bir kopufla iflaret etmez
ve Marksizm’i zay›flatmak yönünde bir çaba anlam›na
gelmez. Çünkü öncelikle kuramc›lar kendilerini Marksist olarak de¤erlendirmeyi tercih etmifllerdir. Ayr›ca
Marksist olmayan yaklafl›mlara da de¤er vermeleri
Marksizm’i gelifltirmek ve canland›rmak için gösterilen
bir çabad›r. fiüphesiz çal›flmalar›na Marksç› aksiyonlarla bafllam›fl olsalar da kimi zaman vard›klar› sonuçlar›n klasik ya da geleneksel Marksist kurama ayk›r›
düfltü¤ü de söz konusudur. Kald› ki, Bottomore gibi
baz› kuramc›lar da okulun ikinci dönem itibar›yla
Marksizm’den koptu¤unu ifade eder.
2. e
3. d
4. e
5. d
6. b
7. b
8. c
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Frankfurt Okulunun Tarihsel
Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pozitivizm Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pozitivizm Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Meflruiyet Krizi, ‹letiflimsel
Eylem, Yaflant› Dünyas› ve Sistem” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kültür Endüstrisi ve Kitle
Kültürü Elefltirisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kültür Endüstrisi ve Kitle
Kültürü Elefltirisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Frankfurt Okulu kuramc›lar›, Weber’in rasyonelleflme
kategorisinden yola ç›karak gerçeklefltirdikleri modernlik çözümlemesinde bu rasyonelleflmenin irrasyonelli¤ini göstermifllerdir. Modern kapitalist toplumlar›n ekonomik örgütlenifli, araçsal akl›n bu nihai zaferinin ve
Ayd›nlanma’n›n kendini yok ediflinin zeminini sa¤lar.
Araçsal rasyonellik yeni ve teknolojik aç›dan daha karmafl›k bir tahakküm arac› olarak hizmet görmekte ve
toplumun artan rasyonelleflmesinin daha fazla tahakküme, hatta köleli¤e yol açma tehlikesi söz konusudur.
Ayd›nlanma projesinin rasyonalite ilkesi, sonunda her
sorunun “araçsal rasyonellik” mant›¤›na göre çözülmesine çal›fl›ld›¤› bir ortama zemin haz›rlam›flt›r. Ayd›nlanman›n temel de¤eri olan ak›l, süreç içinde bir mit haline gelerek bireyi her yönüyle düzenlenmifl bir sistemin
kölesi hâline getirmifltir.
S›ra Sizde 3
Elefltirel kuramc›lara göre kitle kültürü ürünleri, kapitalist kültür endüstrisinin maksimum kâra ulaflmak ve kitleleri, ideolojik olarak da mevcut sistemi olumlamalar›n› sa¤lamak amac›yla üretilmifllerdir. Kültür endüstrisi
ürünlerinde hakikilik, yenilik ve baflka bir dünya tasar›m›na izin veren elefltirel mesafe ortadan kalkm›flt›r. Bu
nedenle, temel elefltiri yeni ve baflka bir yaflama duyulan umudun olumlay›c› kültür niteli¤indeki bugünkü
kültür taraf›ndan y›prat›ld›¤›d›r. Gerçek sanat/yüksek
198
Modern Sosyoloji Tarihi
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
kültür bireyi statükoya boyun e¤dirmek yerine yabanc›laflmaya ve egemen siyasal düzenin de¤erlerine direnmeye sevk etmiflken, kitle kültüründe bu elefltirellik
ortadan kalkm›flt›r. Kitle kültürü, yaratt›¤› yanl›fl ihtiyaçlar ile insanlar› manipüle etmekte ve onlar› var olan düzenle uzlaflt›rarak kapitalist tahakkümün yeniden üretimine yard›mc› olmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Layder’in (2005: 254) belirtti¤i gibi, iletiflimsel eylem,
iki veya daha fazla insan aras›ndaki etkinliklerde, her
birinin bir di¤erini/di¤erlerini akl›n rehberli¤inde bir
eylemle sonuçlanacak flekilde ikna etmeye çal›flt›¤›, paylafl›lan bir anlay›fl temelinde koordinasyonu anlat›r. Habermas, esas olarak, insanlar›n yapt›r›m, haz, güç, para
gibi faktörlere dayal› araçsal ya da stratejik eylemler yerine, akl›n rehberli¤indeki paylafl›lan anlamlar temelinde birlikte hareket ettikleri “iletiflimsel eylem”in önemini vurgular. ‹letiflimsel eylemde, insanlar di¤erlerini kendi görüfllerinin uygunlu¤unu kan›tlamaya yönelik “geçerlilik iddialar›yla” ikna etmeye çal›fl›rlar.
Adorno, T.W. (1975) “Kültür Endüstrisini Yeniden Düflünmek,” Cogito, Say›: 36, Yaz 2003, s. 76.
Adorno, T.W. ve Horkheimer, M. (1944) “Kültür Endüstrisi: Kitlelerin Aldat›lmas› Olarak Ayd›nlanma,” T.
W.Adorno ve M. Horkheimer, Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i, ‹stanbul: Kabalc› yay›nlar›,1996, s.7-62.
Benhabib, S.(2006) “Modernlik ve Elefltirel Kuram›n Ç›kmazlar›,” Frankfurt Okulu, H. Emre Bahçe (Der.),
Ankara, Do¤u-Bat› yay›nlar›, 2006, s. 83.
Benjamin, W. (1936) “Tekni¤in Olanaklar›yla Yeniden
Üretilebildi¤i Ça¤da Sanat Yap›t›,” W. Benjamin, Pasajlar, ‹stanbul: YKY, 1993, s. 45-70.
Berstein, J.M., (2007). “Sunufl,” Kültür Endüstrisi. Kültür Yönetimi, Theodor W. Adorno, ‹stanbul: ‹letiflim yay›nlar›, 2007.
Bottomore, T.(1989) Frankfurt Okulu. Elefltirel Kuram. Horkheimer, Adorno, Marcuse, Habermas. ‹stanbul: Ara yay›nlar›.
Dellalo¤lu, B. (2003) Frankfurt Okulunda Sanat ve
Toplum, ‹stanbul: Ba¤lam yay›nlar›.
Dellalo¤lu, B (2003b) “Bir Girifl: Adorno,” Cogito, Say›:
36, Yaz 2003.
Friedman. G. (1981) The Political Philosophy of the
Frankfurt School, Cornell University Press: Ithaca,
N. Y.
Giddens, A. (2000) “Marcuse’yi Yeniden Okumak,” Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, ‹stanbul:
Metis yay›nlar›.
Giddens, A. (1991) “Jürgen Habermas,” Ça¤dafl Temel
Kuramlar, Der. Quentin Skinner, (Çev: A. Demirhan), Ankara: Vadi Yay›nlar›.
Gökalp,E.(2009) “Kültür Endüstrisi ve Frankfurt
Okulunda Kitle Kültürü Elefltirisi,” Ebru Parman’a
Arma¤an. Sanat Tarihi ve Arkeoloji Yaz›lar›
Ankara: Alter Yay›nc›l›k, s.223-236
Held, D. (1980) Introduction to Critical Theory:
Horkheimer to Habermas, Berkeley: University
of California Press, 1980.
Held, D. (1991) “Frankfurt Okulu,” Marksist Düflünce
Sözlü¤ü, Yay›n Yönetmeni: Tom Bottomore, ‹stanbul: ‹letiflim yay›nlar›, s. 246-252
Kejanl›o¤lu, B.(2005) Frankfurt Okulunun Elefltirel
Bir U¤ra¤›: ‹letiflim ve Medya, Ankara: Bilim ve
Sanat yay›nlar›, 2005,
7. Ünite - Frankfurt Okulu
Kellner, D. (2006) “Frankfurt Okulu’nu Yeniden De¤erlendirmek: Martin Jay’in Diyelektik ‹mgeleminin
Elefltirisi,” Frankfurt Okulu, H. Emre Bahçe (der.),
Ankara, Do¤u-Bat› yay›nlar›, 2006.
Kellner, D.(1988) “Kültür Endüstrileri,” E. Mutlu (der.)
Kitle ‹letiflim Kuramlar›, Ankara Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi, 1988, s. 102-105.
Layder, D. (2006) Sosyal Teoriye Girifl, (Çev: Ümit
Tatl›can), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.
Marshall, G. (1998) Sosyoloji Sözlü¤ü, (Çev: O. Ak›nhay-D.Kömürcü), Bilim ve Sanat Yay›nlar›, 1999.
Neuman, L. (2007) Toplumsal Araflt›rma Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar, Cilt 1, ‹stanbul: Yay›nodas›.
Jay, Martin.(1989) Diyalektik ‹mgelem. Frankfurt
Okulu ve Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü Tarihi
1923-1950, (Çev.: Ü. Oskay), ‹stanbul: Ara yay›nlar›.
Ritzer, George. (2008) Sociological Theory. Boston:
McGraw-Hill.
Schudson, M.(1999) “Popüler Kültürün Yeni Gerçekli¤i:
Akademik Bilinç ve Duyarl›l›k,” Popüler Kültür ve
‹ktidar, Nazife Güngör (Der.), Ankara, Vadi yay›nlar›, 1999.
Slater, P. (1989) Frankfurt Okulu. Kökeni ve Önemi
(Çev: A. Özden) ‹stanbul: BFS Yay›nlar›.
Slattery, Martin (1991) Key Ideas in Sociology. London: MacMillan.
Stauth, G. ve Turner, B.S. (1992) “Nostalji, Postmodernizm ve Kitle Kültürü Elefltirisi,” Birikim, Say›: 33,
1992.
Swingewood, A. (1996) Kitle Kültürü Efsanesi, (Çev.:
A. Kansu) Ankara: Bilim ve Sanat yay›nlar›.
Tomlinson, J. (2004) Küreselleflme ve Kültür, (Çev.:
A. Eker), ‹stanbul: Ayr›nt› yay›nlar›.
Tomlinson, J. (1999) Kültürel Emperyalizm: Elefltirel
Bir Girifl, (Çev.: E. Zeybeko¤lu), ‹stanbul: Ayr›nt›
yay›nlar›.
Tucker, K. (1998) “Klasik Sosyolojik Teorinin Miras›,”
Anthony Giddens ve Modern Sosyal Teori, s. 112, (Çev: Ümit Tatl›can) http://www.umittatlican.com/files/Klasik%20Sosyolojik%20Teorinin%20Mirasi%20%20(Kenneth%20Tucker,%20Jr.1998).pdf
Yelken, R. (2007) “Kültür Endüstrisini Yeniden Tart›flmak Ya da Popüler Kültürle Hesaplaflmak”, Kültür
Sosyolojisi, Köksal Alver ve Necmettin Do¤an
(Der.), Ankara: Hece Yay›nlar›.
Zipes, J. (1988) “Frankfurt Okulu ve Kültür Elefltirisi,” Kitle ‹letiflim Kuramlar›, E. Mutlu (Der.), Ankara Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi.
199
8
MODERN SOSYOLOJ‹ TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Yap›salc›l›¤› tan›mlayabilecek,
Yap›salc›l›¤›n kökenlerini ve dilbilim ile iliflkisini kavrayabilecek,
Yap›salc›l›¤›n semiyoloji (göstergebilim) ile iliflkisini aç›klayabilecek,
Yap›salc›l›¤›n sosyal antropolojideki geliflimini özetleyebilecek,
Yap›salc›l›¤›n Marksist düflünce üzerindeki etkilerini de¤erlendirebilecek,
Yap›salc›l›k ile postyap›salc›l›k iliflkisini ve psikanalizle ba¤lant›s›n› iliflkilendirebilecek,
Yap›salc›l›k ile postyap›salc›l›¤› karfl›laflt›rabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bilinçd›fl›
• Dilbilim
• Gösterge
• Gösterge bilim
• Yap›salc›l›k
• Postyap›salc›l›k
‹çindekiler
Modern Sosyoloji
Tarihi
Yap›salc›l›k ve
Postyap›salc›l›k
• G‹R‹fi
• YAPISALCILI⁄IN GENEL
ÖZELL‹KLER‹
• ERKEN YAPISALCILIK / SIGMUND
FREUD
• YAPISALCILI⁄IN GEL‹fiMES‹ /
D‹LB‹L‹M VE FERDINAND DE
SAUSSURE
• YAPISALCI ANTROPOLOJ‹ /
CLAUDE LÈV‹ STRAUSS
• YAPISALCI MARKS‹ZM / LOUIS
ALTHUSSER
• YAPISALCILI⁄A GET‹R‹LEN
ELEfiT‹R‹LER
• YAPISALCILIK, POSTYAPISALCILIK
VE PS‹KANAL‹Z / JACQUES LACAN
• POST- YAPISALCI DÜfiÜNCE /
MICHE L FOUCAULT VE JACQUES
DERRIDA
Yap›salc›l›k ve
Postyap›salc›l›k
G‹R‹fi
Toplumsal gerçekli¤in oluflumunda, insan özneler (failler) ile yap›lar›n ne ölçüde
etkin bir rol oynad›klar› ve görece nas›l bir öneme sahip olduklar› konusu sosyolojide uzun zamand›r tart›fl›lmaktad›r. Söz konusu tart›flmalar, sosyolojik teoride fail/yap›, özne/nesne, öznellik/nesnellik gibi ikili açmazlar olarak da nitelendirilen
kavramlar çerçevesinde sorunsallaflt›r›larak tart›fl›lmaktad›r. Bu noktada sosyolojik
teoride, aralar›ndaki farkl›l›klara ra¤men, toplumsal analizde yap›lara öncelik ve
a¤›rl›k veren yaklafl›mlara genel olarak yap›salc› yaklafl›mlar denildi¤i, bu kitab›n ve
daha önce okudu¤unuz Klasik Sosyoloji Tarihi kitab›n›n ünitelerinde belirtilmiflti.
Ne var ki sosyolojik teoride, özellikle 1950’lerden sonra mevcut yap›salc› nitelikteki kuramsal yaklafl›mlar d›fl›nda, toplumsal analizde yap›n›n insan özneler
üzerindeki etkisini tart›flan ve yap›salc›l›k olarak adland›r›lan yeni ve ayr› bir kuramsal yaklafl›m daha ortaya ç›km›flt›r. fiüphesiz ki yap›salc› yaklafl›mlar›n hepsi
yap›lar ile ilgilenir, ancak söz konusu bu yap›salc› yaklafl›m di¤er yap›salc›
yaklafl›mlar›n, örne¤in yap›sal ifllevselcili¤in ilgilendi¤i sosyal yap›lardan farkl› olan
dilbilimsel yap›larla ilgilenir (Ritzer, 1996, s.593-94). ‹flte bu ünitede düflünce tarihi içerisinde dilbilimsel “yap›lar”a özneler karfl›s›nda ontolojik, epistemolojik ve
metodolojik olarak öncelik tan›yan ve literatürde yap›salc›l›k olarak adland›r›lan
bu kuramsal yaklafl›m›n genel özellikleri k›saca ele al›nm›flt›r.
‹lk olarak dilbilim çal›flmalar›nda dil-söz karfl›tl›¤› analizinde ortaya ç›kan yap›salc›l›k, insan›n dil kullan›m özelli¤i ile dolay›mland›¤› varsay›lan toplumsal pratiklerin analizine yönelerek sosyal teoriye yeni bir aç›l›m sa¤lam›flt›r. Sosyal bilim literatüründe yap›salc›l›¤›n farkl› kategorilerinden söz edilir. Bu ünitede ise yap›salc›l›¤›n genel geliflim süreçleri ve özellikle sosyolojik analizde yap›lar›n özneler
üzerindeki etkisini tart›flan yap›salc› kuramc›lar incelenmifltir.
N
YAPISALCILI⁄IN GENEL ÖZELL‹KLER‹
A M A Ç
1
Yap›sall›¤› tan›mlayabilmek.
Klasik Sosyoloji Tarihi kitab›n›n dördüncü ünitesinde ifllevselcilik olarak bilinen yaklafl›m›n gelifliminde Durkheim’›n çal›flmalar›n›n önemli bir rol oynad›¤›n› görmüfltük.
Ne var ki, Durkheim’›n çal›flmalar› yaln›zca ifllevselcili¤in de¤il yap›salc›l›¤›n da gelifliminde önemli bir rol oynam›flt›r. Durkheim’›n özellikle toplumu, kolektif nitelikte
Ontoloji varl›¤›n ne oldu¤unu
araflt›ran bir felsefe koludur.
Toplumsal gerçekli¤in esas
do¤as›n›n ne oldu¤u
yönünde ontolojik bir
tart›flma sosyolojik teorinin
de her zaman önemli bir
boyutunu oluflturmufltur.
Örne¤in; Durkheim’›n
bireylerin üstünde ve
üzerinde olarak tan›mlad›¤›
toplumsal olgu kavram›,
Weber’in insan aktörler
üzerinde vurgu yapan
toplumsal eylem kavram›,
Marx’›n ise üretim iliflkileri
üzerinde vurgu yapan
materyalist yaklafl›m›
sosyolojik teoride toplumsal
gerçekli¤in do¤as›na yönelik
ontolojik bir tart›flmaya yol
açm›flt›r (Jary ve Jary, 1991,
s.441).
Bilgi felsefesi olarak da
adland›r›lan ve Yunancada
bilgi anlam›na gelen
episteme kavram›ndan
gelen epistemoloji nas›l
bilebildi¤imizi araflt›ran,
yani bilginin kayna¤›n›
araflt›ran bir felsefe koludur.
Epistemoloji ontoloji ile
birlikte varolufl ve varl›kla
ilgili tüm bilgilerin temeli
olarak görülür.
202
“Yap›salc›l›¤›n
ifllevselcilikten ve pozitivist
Marksizm’den farkl›laflt›¤›
nokta, nesnel toplumsal
olgular ile toplumu nesnel,
problematik olmayan bir
d›flsal veriler fleklinde gören
anlay›fl›n› reddetmesidir”
(Swingewood, 1998, s.347).
“Yap›salc›l›k, gerçekli¤i,
fleyler ve toplumsal olgular
temelinde de¤il, ögeler
aras›ndaki iliflkilere
dayanarak aç›klar”
(Swingewood, 1998, s.347).
Modern Sosyoloji Tarihi
olan ve baflka herhangi bir fleye indirgenemeyen toplumsal olgular›n bütüncül bir
sistemi olarak gören anlay›fl› yap›salc›l›¤›n gelifliminde oldukça etkili olmufltur.Bununla birlikte yap›salc›l›¤›n temel gelifliminde dilin son derece önemli bir rol oynad›¤› ve kökenlerini dilbilimden ald›¤› bilinmektedir Yap›salc›l›¤›n kökenlerini dilbilimden almas› düflünce tarihi içerisinde disiplinler aras› etkileflimin en önemli örneklerinden birisini oluflturur. Dil(ler)in yap›sal özelliklerini çözümleme üzerinde odaklanan yap›salc›l›k ilk olarak 1900’lerin bafl›nda dilbilim (linguistics) içinde, özellikle
‹sviçreli dil bilimci Ferdinand de Saussure’ün çal›flmalar›nda ortaya ç›km›flt›r. Bu aç›dan Saussure’ün çal›flmalar›n›n yap›salc›l›¤›n en önemli kayna¤›n› oluflturdu¤u kabul
edilir. Saussure’ün çal›flmalar› dil bilim ile s›n›rl› olsa da gelifltirdi¤i düflünceler sosyal bilimlerde yap›salc›l›¤›n yeni bir toplum teorisi olarak gelifliminde oldukça etkili
olmufltur (Giddens, 2000, s.595). Daha aç›k bir ifadeyle belirtmek gerekirse yap›salc›l›¤›n toplumsal ve kültürel çözümlemesinin temellerinde yap›sal dilbilim yatar.
Öte yandan yukar›da belirtildi¤i gibi, yap›salc›l›k dil çözümlemesine dayanmakla birlikte “ifllevselcili¤in ve Marksizmin bütüncül varsay›mlar›n›n pek ço¤unu”
da paylafl›r (Swingewood, 1998, s.347). Yap›salc›l›k özellikle 1950 ve 1960’lardan
sonra baflta antropoloji olmak üzere edebiyat, sosyoloji, iktisat, felsefe ve psikanaliz gibi sosyal bilim dallar›nda büyük bir önem kazanm›flt›r. Sosyal bilimler içerisinde genifl bir etki alan›na sahip olan yap›salc›l›k, baflta antropolog Claude LéviStrauss olmak üzere edebiyat alan›nda Roland Barthes, psikanaliz alan›nda Jacques Lacan, Marksist alanda ise Louis Althusser’i etkilemifltir.
Yap›salc›l›¤›n özellikleri konusunda farkl› görüfller vard›r. Özellikle toplumsal
araflt›rmalarda uygulanacak yap›salc› yaklafl›m›n afla¤›daki genel özelliklere sahip
oldu¤unu söyleyebiliriz:
• Yap›salc›l›¤›n bütüncüllük anlay›fl›na göre yap›, onu oluflturan ögelerin basit bir toplam› de¤ildir.
• Yap›sal dönüflüm düflüncesine göre yap›lar durgun de¤ildir, dinamiktir. Yeni
ögelerin yap›ya girip de¤iflmesi belli kurallar ve yasalar taraf›ndan belirlenir.
• Yap›salc›l›¤›n öz düzenleme kavram›na göre yap›n›n kendi içsel iflleyifl yasa
ve kurallar› vard›r. Tüm bu yasa ve kurallar kendi içlerinde birbiriyle iliflkilidir (Swingewood, 1998, s.347).
Yap›salc›l›k, toplumun/toplumsal gerçekli¤in nesnel ve d›flsal nitelikte olan toplumsal olgular temelinde aç›klanmas› noktas›nda ise ifllevselcilik ve Marksizm’den
ayr›l›r. Bunun yerine yap›salc›l›k gerçekli¤i ögeler aras›ndaki iliflkilere dayanarak
aç›klar (Swingwood, 1998, s.347). Daha aç›k bir ifadeyle, yap›salc›l›¤a göre toplumsal gerçeklik ile onun anlam› d›fl dünyada nesnel olarak bulunmamakta, teorik bir
söylemde oluflturulmaktad›r. Özetle yap›salc›l›k herhangi bir fleyin, ancak bir yap›
ya da düzen içinde di¤er ögelerle iliflkileri ba¤lam›nda bir anlama, dolay›s›yla da bir
gerçekli¤e sahip olabilece¤ini savunur.
Yukar›da belirtilen özelliklerden de anlafl›laca¤› gibi yap›salc›l›k bütüncül bir
düflünce biçimidir. Buna göre nesneler, aç›k bir biçimde bütünler ve parçalar olarak çal›fl›l›r. Bütünler yine kendi içlerinde parçalar olarak ele al›n›r (Sturrock, 2003,
21). Toplum ve dilbilim aras›ndaki benzerlik yap›salc› dilbilim taraf›ndan kabul
edilmifltir ve yap›salc› düflünce toplumsal süreci bu benzerlikten hareketle çözümler (Coward ve Ellis, 1985, s.27). Bu ünitede yap›salc›l›¤›n dilbilimsel kökenleri F.
De Saussure temelinde ele al›n›rken, semiyoloji alan›nda R. Barthes, antropoloji
alan›nda C. Levi-Strauss ve Marksizm alan›nda ise L. Althusser incelenecektir.
Yukar›da bahsi geçen tart›flmalara geçmeden önce yap›salc›l›kla ilgili en erken
çal›flmalar› psikanaliz alan›nda oluflturdu¤u bilinçd›fl› kavram› ile yapt›¤› kabul dilen S. Freud’un görüfllerine k›saca de¤inmek yerinde olacakt›r.
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
ERKEN YAPISALCILIK/SIGMUND FREUD (1856-1939)
Yap›salc›¤›n en önemli kaynaklar›ndan birisi psikanalizin kurucusu Sigmund Freud’dur. Freud’un çal›flmalar› insan iliflkilerinin belirlenmesinin kayna¤› olarak bilinçd›fl› düflüncesine olan katk›s› nedeniyle hem yap›salc› hem de postyap›salc›
mirasç›lar›ndan takdir görmüfltür. Freud’un bilinçd›fl› konusundaki çal›flmalar› özellikle Paris’li Psikanalist Jacques Lacan taraf›ndan kullan›lm›fl ve ikinci dünya savafl› sonras› dönemde Frans›z düflünce tarihinde etkili olmufltur (Cuff, Sharroc ve
Francis, 1998, s.206).
Bilinçd›fl› düflüncesi hem insan düflüncesinin do¤as›n› yöneten yap›lar› ortaya ç›kard›¤› hem de özgün bir keflif oldu¤u için yap›salc›l›k aç›s›ndan önemlidir.
Freud bilinçd›fl› kavram› ile bütün insanlar›n daha önce fark›nda olmad›klar› fleyleri ortaya ç›kar›r. Bu anlamda yap›salc›l›k, bilincin içerisinde iflleyen daha derin
ve bilinçd›fl› yap›larla ilgilenir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.206).
Bu nedenden dolay› psikanaliz “derinlikler psikolojisi”dir. ‹nsan zihni, bilinç ve bilinçd›fl› olmak üzere iki temel bölümden oluflur. Zihnin iflleyifli s›ras›nda kontrol edebildi¤imiz ve fark›nda oldu¤umuz olgular bilinci olufltururken, organik, biyolojik ve hayvan do¤am›z›n do¤rudan ifadesi olan ve doyurulmay› bekleyen, yemek ve seks gibi temel içgüdüsel itkiler ise bilinçd›fl›n› oluflturur” (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.206). Buradan hareketle Freud “bilinçd›fl› dürtü” kavram›n› gelifltirir. Bilinçalt›, “Dikkatimizi yo¤unlaflt›rmad›¤›m›z alg›lar›m›z›, baz› otomatik hareketlerimizi, fikir ça¤r›fl›mlar›n›, hatta üzerinde düflünmedi¤imiz hâlde bir anda bilinç alan›nda buldu¤umuz fikirlerimizi ilgilendirir.” (Tura, 1996, s.40). Bilinçd›fl› ise “Toplum taraf›ndan kabul edilmeyen arzular›n bast›r›lmas› ve ve tamamen bilinç alan›n›n d›fl›nda tutulmas› ile oluflur.”
Bilinçd›fl› dürtünün amac› uyar›m› tatmin etmektir. Dürtünün nesnesi ise uyar›m› ortadan kald›racak nesnedir (Tura, 1996, s.40).
Freud’un temel tezleri flöyledir: ‹nsanlar do¤duklar› günden itibaren toplumsal bask›yla karfl› karfl›ya kal›rlar. Bu da baz› arzular›n bilinçd›fl›na bast›r›lmas›na neden olur. Bilinçd›fl› arzularda kendini “lapsus”larda (dil sürçmesi),
“hatal› hareketlerde” gösterir hatta rüyalarda ve nevrozlarda simgesel olarak
flekil de¤ifltirir ve tatmin yollar› arar (Tura, 1996, s.40). ‹flte toplum taraf›ndan
kabul gören “yüceltmelerimizin” temelinde bilinçd›fl›na bast›r›lm›fl arzular›m›z›n hedef ald›¤› nesnelerin yerine toplum taraf›ndan kabul edilmifl nesneleri
koymam›z yatar (Tura, 1996, s.40).
Freud bilinçd›fl›n› anlamland›rabilmek için hastan›n hiçbir kayg› tafl›madan
ve sansürlemeden akl›na gelen her türlü fikir ve imgeyi söylemesinin beklendi¤i “serbest ça¤r›fl›m” tekni¤ini gelifltirir. Hasta bunlar› anlat›rken baz› noktalarda direnç gösterir: ‹flte hastal›¤›n dinami¤ini kavramak için bu direnç noktalar› önemlidir. Zira “direncin” arkas›nda “bast›rma mekanizmas›” vard›r (Tura,
1996, s.41). Freud’un gelifltirdi¤i bir di¤er konu ise “aktarma” kavram›d›r. Hasta psikanaliz s›ras›nda eski duygulan›m yap›lar›ndan kaynaklanan duygular›n›
doktora yans›t›r (Tura, 1996, s.41).
Diyelim ki hasta babas›na yönelik bilinçd›fl› arzular›n› hekime anlat›r. Buradaki
direnç hastan›n, travman›n meydana geldi¤i dönemde yaflant›lad›¤› kayg›y› ya da
erotik arzular›n› hekime aktarmas›n›n bir sonucudur. Psikanalizin ilerleyebilmesi
için hastan›n “direnç” nedenlerinin bilincine vard›r›lmas› gerekir. Bu yolla klasik
psikanaliz art›k bir “direnç” ve “aktarma” analizi hâline gelir (Tura, 1996, s.41).
203
204
Oidipus karmaflas›nda erkek
çocuk annesine karfl›
hissetti¤i libidinal duygular
nedeniyle babas›na karfl›
sald›rgan duygular gelifltirir
ve babas› taraf›ndan penisi
(kastrasyon ya da had›m)
kesilmek suretiyle
cezaland›r›laca¤› kayg›s›na
kap›l›r. Kastrasyon
karmaflas›n›n çözümü ile
birlikte erkek çocuk anneden
vazgeçer (ensest yasa¤›n›
tan›r), babayla özdeflleflir ve
kültürün düzenine girmifl
olur.
Kastrasyon karmaflas›:
“Oidipus döneminde
yaflanan penisini kaybetme
(erkek çocuklar›) ya da
penisten yoksun olma (k›z
çocuklar) kayg›s›” (Tura,
1996, 44).
Modern Sosyoloji Tarihi
Freud’a göre dürtüler ve içgüdüler aras›nda en çok “bast›rmaya” maruz kalanlar cinsel kökenli içgüdülerdir. O da cinsel kökenli güdülerin enerjisi anlam›na gelen “libido” kavram›n› olgunlaflt›r›r. Libidinal enerji ya da kökenindeki cinselli¤ini
kaybetmifl libidinal enerji düflüncesi “ben” (Ego) kavram›n›n gelifltirilmesinde ilk
ad›m› oluflturur (Tura, 1996, s.43).
Freud psiflik görüngüleri üç boyutta ele al›r: Bunlar “geliflimsel görüfl”, “ekonomik görüfl” ve “yap›sal görüfl”tür.
Freud’un psiflik görüngüleri üç boyutta ele ald›¤› çal›flmalar›, Haz ‹lkesinin
Ötesinde, Kolektif Psikoloji, Ben’in Analizi, Ben ve ‹d’dir.
Geliflimsel görüfl, temel göstergenin libidonun geçirdi¤i de¤iflik evreler olan
psiflik güçlerin geliflimidir. Burada amaç libidonun “sosyokültürel” çevreye ayak
uydurmas›d›r. Libidonun geçirdi¤i bu evreler, “oral dönem”, “anal dönem”, “fallik
dönem” ve son olarak da “latans dönemi”dir (Tura, 1996, 43–44).
• Oral dönem: Cinsel bak›mdan duyarl› bölge a¤›zd›r ve libido a¤›z yoluyla
tatmin edilir.
• Anal Dönem: Libido d›flk›lama ifllevine yönelir ve bu yolla tatmin arar. Bu
dönemde nesne libidosu da geliflir.
• Fallik Dönem: Bu dönemde nesne libidosu önem kazan›r. Erojen bölge
genital organlard›r. Libidinal dürtüler karfl› cinsten ebeveyne yönelir ve Oidipus karmaflas›n›n temelleri bu dönemde at›l›r. Çocukta kastrasyon (had›m) karmaflas› geliflir. Karmaflan›n çözümü için erkek çocuk annesinden
vazgeçer (ensest yasa¤›n› tan›mas›) ve babas›yla özdeflleflir.
• Latans Dönemi: Bu dönemde bast›rma mekanizmalar› tüm gücüyle çal›fl›r
ve toplumsal yüceltmeler yerleflir. Libido kültürün kurallar›na uygun nesnelere yönelir (Tura, 1996, s.43–44).
Freud, geliflimsel görüfl içerisinde “saplant›” ve “gerileme” kavramlar›n› da gelifltirir. Bireyin, psikoseksüel geliflim aflamalar›ndan birinde fliddetli bir düfl k›r›kl›¤›na u¤ramas› onun libidinal tatmini daha doyumlu döneme gerilemesine neden
olur ve saplant›lar ortaya ç›kar. Nevrozun ve psikozun temelinde “gerileme” ve
“saplant›lar›n” önemi büyüktür. Nevrotik kifli kendi “duygusal geliflimini tamamlayamadan eriflkin yaflam›n toplumsal sorumluluklar›n›, güçlüklerini üstlenmek zorunda kalan kiflidir” (Tura, 1996, s.44).
Freud’un görüflünün ikinci boyutu olan “ekonomik” görüfle göre psiflik güçler
nicel büyüklükler olarak ele al›n›r. Semptomlarda belli bilinçd›fl› arzular de¤il de
di¤erleri kendini gösterir. Bunun nedeni ise bilinçd›fl› dürtülerin enerjilerinin farkl› “nicelik”leri olmas›d›r. Bu dürtülerin gücü zaman içerisinde ço¤ald›¤› için birikme özellikleri de vard›r (Tura, 1996, s.45).
Üçüncü boyut olan yap›sal görüflü çerçevesinde Freud’a göre psiflik ayg›t,
“‹d”, “Ben” (Ego) ve “Üst Ben” (Super ego)’den oluflur. “‹d” haz ilkesine göre
çal›flan, sürekli dolay›ms›z tatmin arayan psiflizma bölümüdür. Psiflizma insan›n befl duyu organ›na ek olarak ruhsal ve içsel dünyas›nda gerçekleflen olaylar›n bütünü olarak ele al›nabilir.
“‹d”de zaman, mekân ve mant›kl› yarg› tan›mayan “birincil süreç” düflüncesi vard›r. “Ben” ise “id”den farkl›laflarak oluflur. “‹d”in “gerçeklik ilkesi” çerçevesinde dönüflümüne dayan›r. “Ben”, gücünü bast›rmalar sayesinde seksüel ve
sald›ran e¤ilimlerinden s›yr›lm›fl bir libido’dan alan psiflizma bölümüdür. “Üst
ben” ise önemli ölçüde bilinçd›fl› olan bir psiflizma bölümüdür. “Ben”in bir bö-
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
lümünün kültürel faktörleri içsellefltirmesi ile ortaya ç›kar. “Üst ben”, Oidipus
döneminin mirasç›s›d›r. Özelikle ensest yasa¤›n›n içsellefltirilmesi, baban›n yasa¤›n›n tan›nmas› ile bu süreç giderek kültürel ahlak de¤erlerinin içselleflmesiyle tamamlan›r (Tura, 1996, s.46).
Freud’a göre bilinçd›fl› anlamland›rma dilde yap›lacak bir analize çok yatk›nd›r. Bu
anlamland›rman›n ayn› zamanda nesnellefltirilebilir olmas› anlam›n belirlenmesinde
gösterenin etkin ifllevini ortaya ç›karm›flt›r (Coward ve Ellis, 1985, s.20). Örne¤in rüyalarda ya birkaç düflünce bir simgede yo¤unlaflm›fl ya da bilinçd›fl› istek rüya sansürüne uygun hâle getirilmek üzere baflka bir simgeyle yer de¤ifltirmifltir. Anlam kendini rüyada öznenin konumuna, onun toplumsal-ailevi kurulufluna yayar ve anlamland›rma zincirini de bu konumla ilgili olarak düzenler (Coward ve Ellis, 1985, s.21).
Freud’a göre rüya onu görenin cinselli¤i ile ba¤lant›l› olarak gizli bir mesaj içermektedir. Zira cinsellik göstergelerle iliflkilidir ve semboliktir. Dahas› bütün toplumsal ve kültürel hayat›n yer de¤ifltirmeleriyle bezenmifltir. Yer de¤ifltirme burada dolambaçl› bir yolu ifade eder. Rüyalar›n Yorumu kitab›nda Freud yer de¤ifltirmenin rüyan›n bilinçd›fl› mesaj›n› gizlemenin yollar›ndan birisi oldu¤unu söyler.
Yo¤unlaflma ile birlikte yer de¤ifltirme birincil süreci oluflturur. Yer de¤ifltirme
rüyada aç›kça görülen unsurlar›n önemsiz olabilece¤ini, yo¤unlaflma ise rüyan›n
aç›k olan içeri¤inin ondan ç›karsanan rüya düflünceleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda yetersiz oldu¤unu gösterir (Lechte, 1994, s.22).
Rüyadaki her unsur çoklu bir iliflkiler dizgesine yol açar. Yani her öge kendi
bafl›na birbirinden farkl› dizgelere karfl›l›k gelir. Bunu da Freud üstbelirlenim olarak adland›r›r. Rüya dilsel bir sürecin ürünü olmaktan çok kendi içinde bir dil gibidir. Rüyalarda gizlili¤in önemini kavramak için bast›rman›n da rolünü anlamak
gerekir. Zira bast›rma bilinçd›fl› ile yak›ndan iliflkilidir. Bir bak›fl aç›s›na göre, rüya
gören kifli cinsellikle ilgili ac› veren travmatik an›lar› bast›r›r. Bast›rma burada öncelikle bir savunma mekanizmas›d›r (Lechte, 1994, s.22).
E¤er dil bilim “dilin toplumsal pratikleri anlamland›rma/simgeleme özelli¤inin düflüncenin oluflumunu aç›klamadaki gücü” (S.Üflür, 1997, 73) ise Freud’a
göre kendi içinde bir dil gibi olan rüyalar›n analizi de sembolik olarak mümkündür.
Freud’a göre bilinçd›fl› “kavrama ve düflünme ifllevlerine kat›l›r” ve Freud da bu
sayede “bilinçd›fl› düflünce” kavram›n› kullanmaya bafllar (Coward ve Ellis, 1985,
s.168). Bizlere “bilinçd›fl› terimiyle anlat›lan nitelenebilir, nesnellefltirilebilir ve kabul edilebilir birçok fleyin oldu¤unu” garanti eden ise dil bilimdir. Coward ve Ellis
(1985, s.169)’e göre Freud’un rüya çal›flmalar›nda ve bilinçd›fl›na giden yolu açan
Saussure’un formülleridir. Öyle ki “Dilin yap›s› bizim rüyalar› okumam›z› sa¤lar.
Belirli bir as›l anlam yoktur, sadece çarp›kl›¤› ve üretimi ile, yani rüyan›n iflleyifliyle rüya-metni vard›r” (Coward ve Ellis, 1985, s.174).
Buradan hareketle dil bilimin yap›salc› görüfl içerisindeki yerini anlamak için
Ferdinand de Saussure ve Roland Barthes’›n dilbilim çal›flmalar›na bakabiliriz.
205
206
Modern Sosyoloji Tarihi
YAPISALCILI⁄IN GEL‹fiMES‹: D‹LB‹L‹M VE
FERD‹NAND DE SAUSSURE (1857-1913)
N
AM AÇ
2
Yap›salc›l›¤›n kökenlerini ve dilbilim ile iliflkisini kavrayabilmek.
Resim 8.1
Ferdinand de Saussure (1818-1883)
1857’de Cenevre’de, Sigmund Freud’dan bir y›l
sonra, Emile Durkheim’dan ise bir y›l önce do¤an Saussure, tan›nm›fl bir do¤a bilimcinin o¤ludur. 1875’te Saussure, Cenevre Üniversitesi’ne
girer. Ecole Pratique des Hautes Etudes’de Sanskrit, Gotik ile Eski Yüksek Almanca ö¤retmeye
bafllar. 1887’den sonra ö¤rettiklerini de genel
olarak Hint-Avrupa filolojisini kapsayacak biçimde geniflletir. Paris’teki Societe Linguistique’de etkin oldu¤u gibi genç Frans›z dilbilimci kufla¤›n›n biçimlenmesinde çok
önemli katk›lar› olur. Baflka eserleri de olmas›na ra¤men yap›salc› dilbilimin temellerini anlatt›¤› Genel Dilbilim Dersleri (1916) adl› çal›flmas› en önemlisidir.
Durkheim’e göre “dil toplumsal bir olgudur” ve bu nedenle di¤er tüm toplumsal
olgular gibi bireysel olana indirgenemeyen kolektif niteliktedir. Ferdinand de Saussure de yap›salc› dil bilimin unsurlar›n› olufltururken bu düflünceden hareket
eder. Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri (1916) adl› çal›flmas› onun 1907-1911 y›llar› aras›nda verdi¤i konferanslara dayan›r.
Bu çal›flmas›nda Saussure, ilk olarak bütün iflaret sistemlerinin genel bir çal›flmas› olarak semiyolojiyi daha detayl› olan dil çal›flmas›ndan ay›r›r. Sonra da bu ayr›m› belirli baflka önemli ay›r›mlar takip eder. Saussure’un yapt›¤› ayr›mlar sonra
gelen dil bilim teorilerinin ve de yap›salc›lar›n hareket noktalar›n› oluflturmufltur
(Jary ve Jary, 1991, s.547).
Dilbilim üzerine olan çal›flmalar›nda Saussure öncelikle, (a) dil (langue), yani dilin
soyut kurallar› ile (b) söz (parole), yani dilin konuflma fleklindeki somut hâli aras›nda
bir ayr›m yapar. Saussure böylelikle karmafl›k konuflma edimleri y›¤›n›ndan oluflan dile bir düzen getirir. Saussure için bu ayr›m ayn› zamanda dilin kolektif karakteri ile sözün bireysel karakteri aras›nda da bir ayr›md›r. Baflka bir ifadeyle dil, kolektif uzlafl›ya
dayal› olan ve konuflmay› yönlendiren dilbilimsel kurallar›n soyut bir sistemidir. Söz
ise bu sistemin bireysel gerçeklefltirme eylemleridir. Konuflma eylemi ancak ona geçerlilik sa¤layan bütüncül sistem üzerinden bir anlam kazanabilir veya anlafl›labilir.
Dolay›s›yla dil kolektif bir sistem olarak çok say›daki bireysel konuflma edimlerinden oluflur. Nas›l ki Durkheim, toplumsal olgular›n bireysel veya benzeri herhangi bir
baflka fleye indirgenerek aç›klanmalar›na karfl› ç›km›flt›r, Saussure de dilin konuflmac›lar›n psikolojisine veya benzeri herhangi bir baflka fleye indirgenerek aç›klanmas›na
karfl› ç›km›flt›r. Ona göre toplumsal bir olgu olarak dil, bireyler üzerinde s›n›rlay›c› bir
etkiye sahiptir ve de bireylerin konuflmalar›ndan ba¤›ms›z olarak belirli bir sistem ya
da yap› olarak vard›r (Swingewood, 1998, s.349). Dilin yap›s› her bireysel konuflma
edimini flekillendiren bir düzendir. Bu yap› bir analizci taraf›ndan infla edilebilir ama
kendi bafl›na somut bir varoluflu olmayan bir sistemdir. Dil sistemi içerisinde sadece
207
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
bireysel sözlerin potansiyel sonsuzlu¤unun anlafl›labilir oldu¤u gerçe¤i egemendir.
Saussure’ün ilk ayr›m›nda dil tek gerçekli¤i sadece kendi gerçeklefltirmeleri olan bir
sistem olarak aç›klanm›flt›r. Bu yap›n›n ilk tan›m›d›r (Coward ve Ellis, 1985, 28).
Saussure’un yapt›¤› bir di¤er önemli ayr›m da (a) senkronik/eflzamanl› dil çal›flmas› (yani dili geçmifle gönderme yapmadan yaln›zca belli bir anda mevcut bir
iliflkiler yap›s› veya sistemi olarak çal›flma) ile (b) diyakronik/artzamanl› dil çal›flmas› (yani dilde zaman sürecinde meydana gelen de¤iflmeleri çal›flma) aras›ndaki
ayr›m›d›r. Böylece eflzamanl› dilbilim bir sistem olarak dil içerisindeki yap›sal iliflkiler üzerinde dururken, art zamanl› dilbilim yap›sal iliflkilerdeki de¤iflme ve geliflme üzerinde durur. Bu ayr›m toplumsal analizde de bir toplumsal sistemin mevcut
yap›sal özellikleri ile de¤iflme hâlindeki özelliklerinin çal›fl›lmas›na koflutluk gösterir. Saussure bu alandaki görüfllerini aç›klamak için satranç imgesini kullanm›flt›r.
Oyunun devam›n› olanakl› k›lan, parçalar aras›nda farkl›laflan iliflkidir. Dili bir satranç oyunu gibi görmek, tafllar›n belli bir andaki konumlar›n› göz önünde bulundurmak onu “eflzamanl›” (senkronik) bir bak›fl aç›s›ndan de¤erlendirmektir. Dili
anlamaya çal›fl›rken tarihsel bak›fl aç›s›na öncelik vermek ise “art zamanl›” (diyakronik) bir de¤erlendirme olarak ortaya ç›kar (Lechte, 1994, s.150).
Saussure’›n kendisi özellikle bir sistem olarak dil içerisindeki yap›sal iliflkileri
çal›flan eflzamanl› dilbilim üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu nedenle dil bilimdeki geliflmelerin ilk aflamas›, Saussure’un çal›flmalar›nda dilin kendisinin yap›sal özelliklerinin eflzamanl› (senkronik) incelenmesi ile ortaya ç›kar. Bu efl zamanl› inceleme ile
dil kendine özgü iflleme yasalar› olan özgül bir sistem olarak ortaya ç›kar. Saussure’un Genel Dil bilim Dersleri adl› çal›flmas›nda “eflzamanl›” bak›fl aç›s›n› tercih etmesinin nedeni, “eflzamanl›” bak›fl aç›s›n›n dilin herhangi bir durumunda var olan
tüm etkenleri aç›kça ortaya koymas›d›r (Lechte, 1994, s.150).
Özetle Saussure dili, eflzamanl› bir perspektiften olgular› sistematik karakterde
olan toplumsal ve uzlafl›msal bir kurum olarak tan›mlar. Söz ise sistematik karakterden yoksun olan art zamanl› bir boyuttur ve bireyin (öznenin) dili kullanmas›
ile ortaya ç›kan gerçek/somut bir nesnedir. Dil, söze yani bireysel kullan›ma olanak tan›r ve bu özelli¤iyle uzlafl›msal bir kurumdur. Dilin tek geçerlik koflulu onu
konuflanlar taraf›ndan üzerinde anlaflmaya var›lm›fl olmas›d›r. Dil potansiyel bir
gizil olanaklar bütünüdür ve bu bak›mdan sözün tersine gerçek bir nesne de¤ildir. Potansiyel bir gizil olanaklar bütünü olan dilin aç›kça bilinen ve bilinmeyen
çok say›da özelli¤i ve kural› vard›r. ‹flte Saussure göre dil bilimin amac› dilin bilinmeyen bu kurallar›n› ve özelliklerini a盤a ç›karmakt›r. Bu bak›mdan Saussure
dil çal›flmalar›n›n söz veya konuflmalardan çok dil yap›lar› üzerinde yo¤unlaflmas› gerekti¤ini vurgular.
Yani dil “Bireysel kullan›ma (söze) olanak sa¤layan biçimsel kurallar sistemidir”. Dildeki biçimsel kurallar dilbilimsel ögelerin eflzamanl› iliflkilerinden ibarettir,
söz gibi “artzamanl›” de¤ildir (Tura, 1996, s.98). Dolay›s›yla Saussure için “Dil, birey taraf›ndan yarat›lmam›fl, onun taraf›ndan de¤ifltirilemeyen, bireyin d›fl›nda,
kendi içinde kurallara sahip yap›sal bir bütünlük olarak bilim nesnesi hâline dönüflür.” (S.Üflür, 1997, s.75). Bu da afla¤›da görülece¤i gibi, toplumun dil gibi analiz
edilmesine olanak tan›yan yap›sal antropolojinin yöntemini oluflturur.
SIRAtaraf›ndan
S‹ZDE
Saussure dilbilim içerisinde söz alan›n› ihmal etti¤i için baz› görüfller
elefltirilir. Bu elefltirilerin sonucunda söz alan›n›n önemsemesi ile ortaya ç›kan çal›flmalar›n ne
oldu¤unu araflt›r›n›z.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
208
Modern Sosyoloji Tarihi
Gösteren (Signifier) ve Gösterilen (Signified)
‹flaret, gösteren ile
gösterilen aras›daki
eflde¤erlik iliflkisinin
toplumsal olarak yerleflmesi
ve kural haline gelmesi
sonucunda oluflur. Dilde
gösteren ile gösterilen
simetrik gibi görünse de
kavram ve ses imgesi ayn›
harekette meydana gelirler.
Dilsel bir gösterenin tek
bafl›na gösterilen ile hiçbir
ba¤› yoktur. (Coward ve
Ellis, 1985, s.29).
Saussure’e göre dil bütün iflaret sistemlerinin genel bir çal›flmas› olan semiyoloji gibi bir iflaret veya gösterge sistemidir. Bu ba¤lamda dil yap›s›n›n unsurlar› göstergeler yani iflaretlerdir. Yap›salc›l›¤›n kurucu elemanlar› da bu iflaretlerdir. Her iflaret
veya gösterge (a) gösteren (signifier) ile (b) gösterilen (signified) olmak üzere iki
bölümden oluflur. Bu ayr›mda gösteren bir sözcü¤ün akustik/ses biçimidir. Gösterilen ise sözcü¤ün iflaret etti¤i anlam/düflüncedir. Gösteren/gösterilen ayr›m› Saussure’un çal›flmalar›nda yapt›¤› bir di¤er önemli ayr›m olarak kabul edilir. Gösteren
(ses) ve gösterilen (anlam), birbirleri ile iliflkili olarak var olurlar. Baflka bir deyiflle gösteren ve gösterilen birbirlerinden önce var olmazlar ve iliflkilerinin d›fl›nda da
hiçbir anlamlar› yoktur. Gösteren ve gösterilen iflareti, yani göstergeyi olufltururlar
ve iflaret içindeki iliflkilerinden baflka anlamlar› yoktur. Burada önemli olan nokta
gösteren ve gösterilen aras›nda, yani ses ile onun anlam›/kavram› aras›nda hiçbir
do¤al ba¤›n olmamas›d›r, çünkü gösterilenlerini (anlamlar›n›) fiziksel olarak taklit
etmesi gereken do¤al sesler (yani gösterenler) bile dilden dile farkl›l›k gösterir(Coward ve Ellis, 1985, 29). Daha aç›k bir ifadeyle, Saussure’un dilbilim çal›flmalar› iflaretlerin, dolay›s›yla da gösteren (ses) ile gösterilen (anlam) aras›ndaki iliflkinin
keyfi nitelikte oldu¤unu vurgulamaktad›r. Bu nedenle ayn› gösterilen (anlam) için
farkl› diller farkl› gösterenler (sesler) kullan›rlar. Örne¤in, Türkçede “kedi” sözcü¤ünün yerini ‹ngilizcede rahatl›kla “cat” sözcü¤ü alabilmektedir. Bu da bir yap›
olarak dilin temelde iliflkisel karakterde bir gerçeklik yap›s›na sahip oldu¤unu göstermektedir. Özetle Saussure’ün “iflaret” kavram› dilin gerçeklikle olan iliflkisinde
göreli olarak özerk oldu¤unu göstermektedir (Lechte,1994, s.150).
Dolay›s›yla iflaretler ancak bir anlamland›rma sistemi içerisinde anlafl›labilirler.
‹flte yap› da gösterenlere ve gösterilenlere anlamland›rma olana¤› veren fleydir
(Coward ve Ellis, 1985, s.29). Coward ve Ellis’e göre yap› yaln›zca yerlefltirmekle
kalmaz, hem gösterenleri hem de gösterilenleri ayn› zamanda yarat›r. Bir farkl›l›klar sistemi olan yap›n›n içerisinde “her gösteren ona benzeyen fakat onunla özdefl
olmayan gösterenlerden farkl› olmakla kalmaz, anlamland›rma zinciri içerisinde
kendinden önce ve sonra gelenden de farkl›d›r. Yani dil, ögelerinin birbirlerini
farkl›l›k yoluyla meydana getirdi¤i bir yap›d›r.” (Coward ve Ellis, 1985, s.30).
Sonuç olarak Saussure’e göre: “Dil, gramer kurallar› ve sözcüklerin ‘gerisinde
bulunan’, ancak içlerinde belirtilmeyen anlam› içerir” (Giddens, 2000, s.595). Daha aç›k bir ifadeyle Saussure göre dildeki sözcüklerin anlam› sözcü¤ün belirtti¤i
nesneden de¤il, dil yap›lar›ndan ortaya ç›kar. Dil yap›s› içindeki her bir dilsel öge
yaln›zca ve ancak dil sistemi içindeki di¤er tüm ögelerle olan iliflkisi ba¤lam›nda
bir anlam kazan›r. Daha aç›k bir ifadeyle sözcüklerin anlam› dil sistemi d›fl›nda kalan nesneler dünyas›ndan de¤il, dil yap›s› içindeki ögeler aras› iliflkilerce belirlenir.
Örne¤in, a¤aç kelimesinin anlam› a¤aç olarak iflaret edilen objenin kendisinden
de¤il, dil kurallar›nca belirlenen kavramlar aras› farkl›l›klarca oluflturulur. Buna
göre dil içerisinde a¤aç kelimesinin anlam›, onu “çal›”, “funda” “orman” gibi benzer ancak farkl› anlamlar tafl›yan di¤er sözcüklerden ay›rt etmemizden gelir (Giddens, 2000, s.596). Baflka bir örnek vermek gerekirse, “güzel” sözcü¤ü “çirkin” ve
benzeri farkl› sözcükler olmasayd› hiçbir anlam tafl›mazd›. Bu da “güzel” sözcü¤ünün anlam›n›n, onu di¤er sözcüklerden ay›rt etmemizi sa¤layan farkl›l›klarca üretildi¤ini göstermektedir. Özetle Saussure göre nesnelerin anlamlar› nesnelerin kendilerinde içkin de¤ildir, dil yap›s› içinde oluflturulurlar. Bu aç›dan Saussure göre,
dil özünde farkl›l›klar üzerine kurulu bir anlaml› yap› veya anlaml› sistemdir.
209
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
Yap›salc› dilbilimin yap› ile dilin iliflkini nas›l kurdu¤unu araflt›r›n›z?
SIRA S‹ZDE
2
Sosyal bilimlerde yap›salc›l›k, toplumlar›n dil ve dilbilime benzer flekilde anlaml›
D Ü fi Ü N E L ‹ M
yap›lar veya sistemler olarak analiz edilebileceklerini varsayar. Daha
aç›k bir ifadeyle sosyal bilimlerde yap›salc›l›k dil çözümlemesinde kullan›lan yöntemin ayn›s›n›n
toplum çözümlemesinde de kullan›labilece¤ini varsayar. Buna göre
S O R Utoplumsal yaflamdaki kavramsal ögeler aras›nda direkt gözlenemeyen ancak saptanabilir nitelikte
yap›sal iliflkiler bulunmaktad›r. Baflka bir ifadeyle yap›salc›l›k toplumsal gerçekli¤in
D‹KKAT
bu kavramsal ögeler taraf›ndan belirlendi¤i yönünde bir varsay›ma dayan›r. Yap›salc› olarak adland›r›lan kuramc›lar da toplumsal yaflamdaki kavramsal ögeleri ve bunlar aras›ndaki yap›sal iliflkileri çözümlemeye çal›fl›rlar. Lechte’yeSIRA
göre,S‹ZDE
insan bilimleri
içerisinde Saussure’cü modelin ortaya ç›k›fl› ile birlikte, araflt›rmac›n›n dikkati tarihsel
olaylar› belgelemekten ya da insan davran›fl›n›n olgular›n› kaydetmekten, bir anlam
AMAÇLARIMIZ
sistemi olarak insan eylemi kavramlaflt›rmas›na yönelmifltir (Lechte, 1994, s.151).
Antropolog Claude Lévi-Strauss, psikanalist Jacques Lacan, semiyoloji ve edebî
elefltiride Roland Barthes için, Saussure’cü görüfller insan bilimlerine sistematik bir
K ‹ T A P
bak›fl getirerek, insan varl›klar› için toplumsal ve kültürel alan›n önceli¤inin ve öneminin anlafl›lmas›n› sa¤lad›. Yap›salc› kufla¤›n çabas› sistemin içerisindeki ögelerin
farkl›laflan iliflkilerine yöneldi. Bu ögeler anlam ya da anlamlar üreten, okunmas› ve
TELEV‹ZYON
yorumlanmas› gereken bir yaz›l› metin serisi olabilece¤i gibi, bir akrabal›k sistemi ya
da bir moda foto¤raf› olabilirdi. Zira Saussure’ün dil teorisinden etkilenen yap› herhangi bir sistemin içerisindeki ögelerin de¤erine baflvurur (Lechte, 1994, s.151-152).
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
A M A Ç
3
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Semiyoloji (Göstergebilim) ve Roland Barthes
(1915-1980)
N
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
‹NTERNET
Dili kullanan özne olmas›na ra¤men yap›salc› dilbilim içerisinde özne
SIRAneden
S‹ZDEyap› taraf›ndan belirlenir?
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Yap›salc›l›¤›n semiyoloji (göstergebilim) ile iliflkisini aç›klayabilmek.
Semiyoloji, basitçe dil, edebiyat, sanat ve di¤er tüm alanlarda beliren iflaretlerin ya
da iflaret sisteminin genel bir çal›flmas›d›r. Ancak yap›salc›l›¤›n önemli bir boyutuSIRA
S‹ZDE
nu oluflturan semiyoloji de Saussure’un dil bilim çal›flmalar›ndan
gelifltirilmifltir.
Nitekim Saussure’e göre anlam› oluflturan fley yaln›zca ses (konuflma) ve iflaretler
(yaz›) de¤il, ayn› zamanda sistematik olarak ay›rt edilebilen her türlü nesne de (örAMAÇLARIMIZ
ne¤in, trafik ›fl›klar›) anlam vermede (anlamland›rmada) kullan›labilir. Saussure’un
trafik ›fl›klar› gibi dilsel olmayan bu anlamlar› imbilim olarak adland›r›ld›¤› bilinmektedir (Giddens, 2000, s.596). Günümüzde ise bunun yerine semiotiks veya bu
K ‹ T A P
ünitenin devam›nda oldu¤u gibi semiyoloji terimi kullan›lmaktad›r.
Öte yandan her ne kadar ilk olarak Saussure’un çal›flmalar›nda ortaya ç›km›fl olsa da semiyoloji ancak 1960’larda kitle iletiflim ile kültürel çal›flmalarda geliflme imTELEV‹ZYON
kân› bulabilmifltir. En önemli ve öncü takipçisi de Roland Barthes olmufltur. Barthes dilbilim ile semiyolojinin yöntemlerini yap›salc›l›¤›n kayna¤› olarak görür
(Swingewood, 1998, s.356).
‹flaretler sistemini çal›flmay› mümkün k›lan semiyoloji insan
araflt›‹ N Tkültürünün
ERNET
r›lmas›nda yap›salc› düflüncenin olabildi¤ince genifllemesini sa¤lar. ‹lke olarak
kendini yaln›zca belli toplumsal ve kültürel kurumlarla s›n›rland›ran sosyal antro-
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
210
Mitolojiler kitab›nda
Barthes, “yeme, giyinme,
tatile gitme, gürefl etme gibi
ayinlerin iflaret sistemlerinin
‘mit’ olarak adland›rd›¤›
baflka bir anlamland›rma
sistemi (yani baflka bir dil)
taraf›ndan yönlendirildi¤ini
bulur” (Coward ve Ellis,
1985, s.51).
Modern Sosyoloji Tarihi
polojiden de daha genifl ve kucaklay›c›d›r (Sturrock, 2003, s.74). Semiyoloji kültürel çal›flmalar alan›nda özellikle yeme al›flkanl›klar› gibi di¤er disiplinler taraf›ndan
ihmal edilen kültürel kodlar›n çal›fl›lmas› ile ilgilenmifltir. Semiyoloji, özellikle
Fransa’da 1950 ve 1960’larda h›zla geliflmifl ve toplumdaki iflaretlerin bilimi olarak
ortaya ç›km›flt›r (Coward ve Ellis, 1985, s.50).
Semiyolojinin konusunu oluflturan anlamlama dizgeleri el, kol, bafl hareketleri,
ezgili sesler, nesneler, törenler, protokoller ve gösterilerdir. Bu dizgelerin hepsi dille
ba¤lant›l›d›r. Her gösterge dizisi dille iç içedir ve bir bölümü dil dizgesiyle yap›sal bir
yineleme içerisindedir. Giyecekler, yiyecekler vb. nesne bütünleri dizge durumuna
dil arac›l›¤›yla ulafl›rlar (S. Üflür, 1997, s.80). Semiyolojinin en önemli özelli¤i toplumsal anlamland›rman›n sistematik yap›s›n›n incelenmesidir. Bu noktada semiyolojinin,
özellikle toplumdaki güç iliflkileri ile kültürel kodlar aras›ndaki iliflkilerin sorgulanmaya bafllamas›n›n önünü açt›¤› bilinmektedir. Roland Barthes’›n semiyolojiye yönelmesinin kökenlerinde de kültürel kodlar› “burjuva toplumunun kendini donatt›¤›
temsil etme biçimleri” olarak görmesinden kaynaklan›r (Coward ve Ellis, 1985, 51).
Barthes göstergebilimsel çözümlemelerinde anlamlama edimini ele al›r ve “toplumsal ba¤lam› içinde anlamland›rma de¤erini kuran gösterge kavram›na geçifl yapar” (S. Üflür, 1997, s.80). Dilin kullan›m sürecinde aralar›nda ortakl›k bulunan dilsel ögeler bellekte birbirlerini ça¤r›flt›rarak egemen öbekler olufltururlar. Barthes
buna ça¤r›fl›msal düzlem ad›n› verir. Örne¤in, yemekle ilgili sözcükler bellekte
birbirlerini ça¤r›flt›r›rlar. Bu ö¤elerin bir araya gelerek öbekler oluflturmalar› böylesi bir düzlemde ortaya ç›kar.
Barthes bir kitle kültürü incelemesi olan Mitolojiler (1957) adl› çal›flmas›nda
margarin, deterjan, oyuncak gibi gösterme sistemlerini tart›fl›r ve kitle kültürünün
bu ürünlerinin ifllevini “modern kapitalist toplumun gerçek do¤as›n› “mistifiye etmek” olarak görür (Swingwood, 1998, s.356).
Barthes’›n bu çözümlemesinde mit bir kavram, düflünce ya da nesne de¤il, bir
mesajd›r. Mit özgül olarak “mesaj›n› söyleme biçimidir” (Lechte, 1994, s.124). Daha
aç›k bir ifadeyle mit mesaj ileten baflka bir dildir. Mitin mekanizmas› içerisinde al›fl›lm›fl temsil biçimleri gündelik nesnelerle ve pratiklerle iç içe geçer. Öyle ki sonunda tali ve ideolojik anlamlar olarak mitler, o nesne ya da prati¤in do¤al, sa¤duyu düzeyindeki gerçekli¤i gibi anlafl›l›r. Daha aç›k bir ifadeyle Barthes’a göre basit bir gösterge veya temsil biçimi çok defa birden çok say›da anlam içerir. Göstergeler aç›k
anlamlar›n yan› s›ra Barthes’in mit olarak tan›mlad›¤› gizil anlamlar da tafl›r. Bu yüzden iki anlam sistemi ortaya ç›kar: (a) Düzanlam ve (b) Yananlam. Düz anlam
nesne-dilidir. Yani anlamland›rd›klar› ölçüde film, yemek, oyuncak araba bu dilin
örne¤i olabilir. Daha aç›k bir ifadeyle düz anlamda film yine film, yemek yine yemek ve oyuncak araba yine oyuncak arabad›r. Yananlam ise kendini ona ilifltiren ve
dilin düzanlaml› biçimini, kendini üstü kapal› olarak ortaya ç›karmak için kullanan
mittir (Coward ve Ellis, 1985, s.54). Yani deminki örne¤e dönecek olursak film, yemek ve oyuncak araba, göstergeler olarak yan anlamlar da, yani mitler de tafl›rlar.
Barthes’›n ‘düzanlam’a ve ‘yananlam”a verdi¤i en popüler örne¤i Paris-Match
dergisinde Frans›z bayra¤›n› selamlayan siyah renkli Frans›z askerin foto¤raf›n›n
kapak olarak kullan›lmas›d›r. Foto¤raf›n düzanlam› “Frans›z bayra¤›n› selamlayan
zenci asker” iken yananlam› ise “sömürgeci milliyetçilikler ve militarizmin kar›fl›m›d›r”. Yananlam burada “anlam›n ard›nda gizlenen as›l amaçlanand›r” (Coward
ve Ellis, 1985, s.54).
Semiyoloji (göstergebilim) aç›s›ndan bak›ld›¤›nda düzanlamsal iflaret yananlam
sistemi taraf›ndan gösteren olarak kullan›l›r. Bir nesne ya da pratik, gösterilen olarak
ifllev gördü¤ü ve anlam yüklendi¤i andan itibaren dilin farkl›laflma sürecinin içerisine
211
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
girer. Bir kavram ve gösteren bütünlü¤ü hâline gelir, yani iflaret olur. Bundan sonra
da yan anlamsal sistemi bafllat›r. ‹flaret bir bütün olarak ele al›nd›¤›nda ikinci bir kavram›n, ideolojik kavram›n eklemleyicisi hâline gelir (Coward ve Ellis, 1985, s.55).
Coward ve Ellis’e göre semiyoloji yananlam ve düzanlam aras›nda “toplumsal
olarak tan›mlanm›fl bir efl de¤erli¤in sa¤land›¤› süreci ortaya ç›kar›r. Çünkü mitlerin
kendileri anlamland›rma sürecinin ürünleridir”. Zira “mit dünyay› kavramsallaflt›rma
ve anlamland›rman›n (iflaretlefltirmenin) özel bir süreci olarak ifl görür; bu süreç kendini do¤al bir düzen olarak gösterebilmek ihtiyac› ile harekete geçirilir. Mit dil yetisinin özel bir kullan›m›d›r ve bu kullan›m düzanlamsal dili insanlar taraf›ndan yarat›lm›fl gerçekli¤i do¤allaflt›rmak ve tarihsizlefltirmek üzere kullan›l›r” (Coward ve Ellis, 1985, s.56). “Barthes’a göre, burjuva kültürü, do¤al olgular gibi görünen normlar
üreten bu mitsel, ideolojik anlamlar etraf›nda kurulmufltur...Demek ki bir iletiflim
arac› olarak mit, kendi anlamlar›n› üreten bir dildir” (Swingewood, 1998, s.357).
Semiyoloji içerisinde yine göstergenin yap›s›n›n öznenin anlaml› edimi karfl›s›nda önceli¤i söz konusudur. Zira gösterge sistemi anlam›n belirlenmesinde egemendir ve özerk bir yap›d›r. Sonuçta öznenin anlaml› edimi yine kendine d›flsal ve
yabanc› olan ve de¤ifltirilemeyen bir de¤iflkene ba¤l›d›r.
Barthes’ a göre bir iletiflim
arac› olarak mit, kendi
anlamlar›n› üreten bir dildir.
YAPISALCI ANTROPOLOJ‹/CLAUDE LÈVI STRAUSS
(1908-2009)
N
A M A Ç
4
Yap›salc›l›¤›n sosyal antropolojideki geliflimini özetleyebilmek.
Claude Lévi Strauss (1908-2009)
Paris Üniversitesi’nde hukuk ve felsefe e¤itimi
gören Lévi-Strauss 1934-1937 y›llar› aras›nda Brezilya’da Sao Paulo Üniversitesi’nde çal›flt›. 19411945 aras› New York’ta bulunan New School for
Social Research’te ders verdi. 1950-1979 y›llar›nda Paris Ü. Uygulamal› Yüksek Araflt›rmalar
Okulu’nda sosyal antropoloji çal›flmalar› yöneticisi olarak çal›flt›. Ayn› zamanda 1959 ve 1982
y›llar› aras›nda Collége de France’ta sosyal antropoloji kürsüsünde ders verdi. Bafll›ca eserleri
aras›nda Akrabal›¤›n Temel Yap›lar› (1949), Yaban Düflünce (1962) Mitolojiler (1.cilt(1964), 2.
Cilt (1967), II. Cilt (1968), IV. Cilt(1971) vard›r.
Bir Frans›z antropolog olan Lévi-Strauss genellikle yap›salc›l›¤›n en önemli temsilcilerinden birisi olarak kabul edilir. Lévi-Strauss’un, Durkheim ve Saussure’un yan› s›ra Freud ve Marx’›n bak›fl aç›lar›ndan da oldukça etkilendi¤i bilinmektedir. Nitekim gerek daha önce Marx’›n ele al›nd›¤› ünitelerinde gerekse bu ünitenin bafl›nda belirtildi¤i gibi Marx ve Freud’un her ikisi de görünen basit yüzeysel gerçeklikle de¤il görünenin ard›nda yatan ve daha derin olan as›l gerçekli¤i a盤a ç›karmaya çal›flan bir yöntem anlay›fl›na sahiptirler. Bu ise Lévi-Strauss’a göre yüzeysel gerçekli¤in, daha derin yap›sal düzeye inerek anlafl›lmas›n› sa¤layan, yap›salc› bir
yöntem anlay›fl›d›r. Bu aç›dan Lévi-Strauss yap›salc› yöntem analizinin Marx ve
Freud taraf›ndan gelifltirildi¤ini savunur.
Resim 8.2
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
212
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
Modern Sosyoloji Tarihi
AMAÇLARIMIZ
Marx’›n yöntem
K ‹ Tanlay›fl›
A P ile ilgili bilgiyi birinci s›n›fta okudu¤unuz Sosyolojide Araflt›rma
Yöntem ve Teknikleri adl› kitab›n›z›n Sosyolojik Yöntemde Klasik Dönem Tart›flmalar adl› ünitesinde bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Çal›flmalar›nda Saussure’ün görüfllerinden de oldukça etkilenen Lévi-Strauss,
yap›sal antropoloji sistemini oluflturan unsurlar›n iç de¤erlerine de¤il bir araya gelme yollar›na odaklan›r. Saussure’da oldu¤u gibi Burada da anahtar kavramlar
‹NTERNET
“farkl›l›k” ve
“iliflki”dir. Lévi-Strauss ana terim olarak iflareti ele al›r ve yap›salc›
kavramlar› antropolojik verilere dönüfltürür. Kulland›¤› yap›sal modeller üretim ve
de¤iflim süreci içerisinde eflzamanl› (senkronik) an› vurgular.
Lévi-Strauss çal›flmalar›nda özellikle afliret topluluklar›ndaki akrabal›k ve mitolojilerin çal›fl›lmas› ile ilgilenmifltir. Lévi-Strauss tüm kültürlerdeki gündelik faaliyetlerin ve geleneklerin temelinde belirli evrensel kurallar yatt›¤›n› düflünür ve çal›flmalar›nda bu evrensel kurallar› keflfetmeye çal›fl›r. Bu düflünceye göre özellikle
akrabal›k, yemek piflirme ve benzeri gözlemlenebilen gündelik gelenek, görenek
ve kültürel al›flkanl›klar›n temelinde, dil bilimdeki gramer ve anlam yap›lar›na oldukça benzeyen, evrensel yap›lar ve kurallar yatmaktad›r. Ona göre kültürel etkinliklerimiz dil yap›lar›nda oldu¤u gibi do¤a-kültür, cennet-dünya gibi karfl›tlar›n
sembolik uzlafl›s› temelinde oluflmaktad›r. Tüm bunlar›n temelinde ise insan bilincinin evrensel ilkelere göre iflleyen yap›lar› yatmaktad›r.
Modernist düflünürlerin ço¤u gibi Lévi-Straussda bilincin ikili karfl›tl›klarla iflledi¤ini düflünür. Ona göre zihnin evrensel iflleyifl süreçleri vard›r. ‹kili karfl›tl›klar birinin di¤erini kesin ve do¤rudan d›fllad›¤› ikili terimlerdir: “afla¤›-yukar›”,
“aç›k-kapal›”, “sol-sa¤” ve “kad›n-erkek” karfl›tl›klar› bunlardan baz›lar›d›r (Cuff,
Sharroc ve Francis, 1998, s.210). ‹flte zihin evrensel olarak ikili karfl›tl›klar› s›n›fland›ran bir sistem olarak ifller. Böylelikle Lévi-Strauss’un düflüncesine göre bütün
kültürler, ikili s›n›flama kurallar›na göre iflleyen insan zihninin bu temel karakterini yans›t›r. Daha aç›k bir ifadeyle Lévi-Strauss’a göre bütün kültürlerdeki yap›sal
dönüflümler, insan zihninin ikili karfl›tl›klar› s›n›fland›rma fleklindeki iflleyiflini
yans›tmaktad›r. Sonuç olarak zihinsel yap›lar gündelik toplumsal etkinlikleri derinden temellendirmektedir.
Lévi-Strauss’un Totemizm (1969) ve Yaban Düflünce (1972) adl› çal›flmalar› da
ayn› kavramsal düflüncenin ürünleri olarak ele al›nabilir. Lévi-Strauss’un totemizme olan ilgisi “‘‹lkel’ insanlar ‘geliflmifl’ toplumlardaki insanlardan farkl› düflünür”
tart›flmas›na karfl›t olarak bafllar. Bu tart›flman›n savunucular›na göre totemizm ve
afliret topluluklar›ndaki düflünce tarz› göz önüne al›nd›¤›nda ‘ilkeller’ mant›ksal
düflünme kapasitesinden yoksundurlar.
Lévi-Strauss ise totemizmin yaln›zca kabile topluluklar›na özgü ve tek bir fley
oldu¤u görüflüne karfl› ç›kar. Ona göre totemizm genel görüngünün bir parças›d›r. Bu da insan düflüncesinin evrensel örgütlenmesiyle ilgilidir. Totemizm’in
“ilkel” insanlarda ve kabile toplumlar›nda olmas› ve geliflmifl toplumlarda olmamas›, bilinçlerin do¤as›nda gerçek bir bölünmeyi ifade etmez. Bu yapay bir
farkl›l›kt›r. Nitekim insan bilinci hep ayn› yolla ifller. Farkl›l›k ise bilincin ifllemek zorunda oldu¤u koflullarda ortaya ç›kar. Zira “geliflmifl” toplumlar düflüncenin soyut olarak ifade edilmesi için yaz›, matematik v.b. gibi kompleks ayg›tlar gelifltirirler. “‹lkel” toplumlar›n bireylerinin fark› ise bu tür sistemlere sahip
olmamalar›d›r. Bu onlar›n geliflmifl entelektüel ifllemleri yapmayacaklar› anlam›na gelmez. Onlar da soyut, mant›ksal ve geliflmifl düflünceye sahipler. Sorunlar›
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
ise bunu bize verilen araçlar›n yoklu¤unda nas›l ifade edecekleridir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.209).
Lévi-Strauss bir söyleflisinde flöyle söyler: “Söz gelimi Totemizm ve Yaban Düflünce’de göstermeye çal›flt›¤›m; bizim genellikle açl›ktan ölmemeye çal›flan, çok
zorlu nesnel koflullarda var olmaya yetecek güçte oldu¤unu düflündü¤ümüz bu
halklar›n, ç›kars›z düflünmeye son derece yatk›n olmalar›d›r. Onlar› çevreleyen
dünyay›, do¤ay› ve toplumlar›n› anlamaya yönelik bir istek ve gereksinimle davran›rlar. Öte yandan bu amaca ulaflmak için, t›pk› bir düflünürün hatta bir dereceye
kadar bir bilim adam›n›n yapabilece¤i zihinsel araçlarla yola ç›karlar” (Lévi-Strauss,
1986, s.28).
Levi-Strauss, “Bat› burjuva tarzlar›n›n amans›z yay›l›fl›na ra¤men varl›¤›n› sürdüren çeflitli toplumsal örgütlenme biçimlerini” inceleyerek bu toplumlar› kendi iliflkileri aç›s›ndan ele al›r. Bu iliflkileri daha sonra “bizim iliflkilerimiz aç›s›ndan inceleyip bu toplumlar›n insanlar›n›n birbirleriyle ve dünyayla olan iliflkilerini kavrama
ve örgütlenme mant›klar›n›” aç›klamaya çal›fl›r (Coward ve Ellis, 1985, 33-34). Levi-Strauss akrabal›k yap›lar›n› analiz ederken, çok çeflitli kültürlerin farkl› iliflkilerini ele alarak çok say›da de¤iflik biçimleri olan akrabal›k birimini ç›kar›r. Yine mitleri incelerken “kendilerini mitler bünyesinde sonsuzlu¤a do¤ru tekrarlayan, gene
de belli bir toplumun tav›r ve davran›fllar›n› a盤a vuran temel çeliflki ve iliflkiyi anlatan karfl›tl›klar bulur” (Coward ve Ellis, 1985, 33-34).
C. Lévi-Strauss ve Mitler
Lévi-Strauss’un çal›flmalar› a¤›rl›kl› olarak mitlerin yap›sal çal›flmas›na dayan›r. Ne
var ki burada “mit” Barthes’da oldu¤u gibi burjuva toplumunun günlük yaflant›s›n›n adland›r›ld›¤› bir iflaret ya da anlamland›rma sistemi de¤ildir. Onun yap›sal
çal›flmas›nda “mitler” daha çok “ilkel” toplumlardan özellikle de Güney Amerika
toplumlar›ndan al›nm›flt›r. Bütün bunlar› dört ciltlik Mitolojiler (1964/1968) kitab›nda toplar. ‹ngilizceye Mitoloji Bilimine Girifl (1970, 1973, 1981) olarak çevrilir.
Konusu Güney Amerika K›z›lderililerinin mit sistemidir. Bu kitab›n birinci cildinde mitlere göre etin piflirilmeye baflland›¤› dönemde ortaya ç›kan kültürün çözümlemesi yap›l›r. Burada ateflin efendisi Jaguar vard›r. Etin piflirilebilmesi için
insan ile Jaguar aras›nda bir dayan›flma olmas› gerekir. Bu iliflki piflirme ve akrabal›k kodlar›nda kurulmufl ve geliflmifltir. ‹kinci cildin konusu afl›r› piflirme biçimleridir. Bal yemenin ve tütün tüketmenin afl›r›l›klar› ile insan-do¤a karfl›tl›¤› aras›nda bir denge vard›r. Örne¤in bal tüketimin o toplum içerisinde verili kurallar›
vard›r. ‹kinci ciltte bu kurallar› çi¤neyerek bal tüketen kad›nla ilgili olan mit, Bal
Delisi Kad›n miti vard›r. Zira yaban toplumda bal›n afl›r› tüketilmesi evlilik kurallar›n› bozmak anlam›na da gelir (Coward ve Ellis, 1985, s.39). Toplumda bal ve
tütün zor elde edilen maddeler oldu¤u için kullan›m›nda belli kurallara ba¤lanmas› kaç›n›lmaz hâle gelmifltir.
Mitolojilerin üçüncü cildi ise erkeklerin kad›nlara kabul ettirdi¤i kurallar hakk›ndad›r. Çünkü kad›n›n do¤urganl›k yetene¤i vard›r. Bu yetene¤inden dolay› kad›n
do¤a ile kültür ayr›m›n› bozar: Kad›n do¤urganl›¤›ndan dolay› do¤al ve insan olarak konufltu¤u, düflündü¤ü ve eylemde bulundu¤u için eflit derecede kültüreldir.
Kad›n›n bu durumu kültür ve do¤a s›n›fland›rmas›nda bir düzensizlik yarat›r. Mitler
bu düzensizli¤i ayinsel ya da dinsel yollarla çözmek için vard›r. Mitin ifllevi, içinde
erkek ve kad›nlar›n hareket edebilece¤i dünyan›n düzenlenmesini sa¤lamakt›r (Coward ve Ellis, 1985, s.39). Dolay›s›yla, Lévi-Strauss’ta do¤a-kültür ayr›m› “kültürün
ürünüdür”, yani anlamland›rman›n sonucudur (Coward ve Ellis, 1985, s.39).
213
214
Lévi-Strauss, Yunan miti
Oedipus’u öge y›¤›nlar›na
ayr›flt›rarak çözümler. Bu
ögeler kan ba¤› iliflkileri,
insan›n dünyadan
do¤abilmesi için
canavarlar›n insanlar
taraf›ndan katledilmesi ve
mitteki karakterlerin
isimlerinden oluflur. LéviStrauss’a göre anahtar öge
“dünyadan do¤makt›r”.
Çünkü dünyadan do¤man›n
karfl›tl›¤› kad›ndan ve
erkekten do¤mam›zd›r (Cuff,
Sharroc ve Francis, 1998,
s.212).
Modern Sosyoloji Tarihi
Bir yap› olarak “mitlerin”, alt›nda yatan yap› ve kurucu ögeler çal›fl›ld›¤›nda,
rastlant›sal ve anlams›z olaylar dizgesi olmad›¤›n› anlar›z. Lévi-Strauss’un yap›sal
analizi mitlerin derin ve entelektüel sorunlar oldu¤unu ve altta yatan yap›lar› ile
mant›ksal sistemler olduklar›n› gösterir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.210).
Lévi-Strauss’a göre mitleri temellendiren yap›lar katmanl›d›r ancak burada da biliflsel yap› en derin yap› olarak karfl›m›za ç›kar. Ona göre yap›lar›n katmanlar› sistematik ve düzenli oldu¤u hâlde bilincin kendisi taraf›ndan alg›lanmalar› kolay de¤ildir. Zira onlar bilincin bilinçd›fl› yap›lar›n› olufltururlar.
Sonuç olarak Lévi-Strauss’a göre “mitler” katmanl› ve karmafl›k bir biçimde yap›lanm›fllard›r. Yap›, hikâyedeki olaylar›n z›tl›klar aras›nda yeniden da¤›l›m› ile keflfedilir.
Lévi-Strauss’a göre Oedipus mitinin amac› “birden mi (dünyadan m›) yoksa ikiden mi (kad›n ve erkekten) do¤duk?” sorusuna mant›ksal bir araç sa¤lamakt›r.
Lévi-Strauss’un bütün çal›flmalar›nda ikili karfl›tl›klar biçimini alan entelektüel
ifllemler temeldir. Bu ikili karfl›tl›klar yine de üçlü bir ba¤ iliflkisi içerisindedirler.
‹ki karfl›t terim aras›nda onlar› dolay›mlayan (uzlaflt›ran) bir di¤eri vard›r ki bu aradaki bofllukta köprü görevi görür. Örne¤in, ya¤mur yeryüzünü ve gökyüzünü, afla¤›y› ve yukar›y› birlefltir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.213).
Mit ve Anlam’›n üçüncü bölümünde tavflan dudakl›lar, ayak geliflli do¤umlular ve
ikizlere iliflkin de¤iflik mitleri kodlara ay›r›r. Bu kodlar›n ö¤elerini iliflkilendirir. Yani
tavflan dudakl›lar tamamlanmam›fl ikizlerdir, ikizlerle ikiz olmayanlar aras›nda bir dolay›m olufltururlar. Lévi-Strauss Yap›sal Antropoloji çal›flmas›nda etoburlarla otoburlar
aras›ndaki dolay›m›n ise lefl yiyiciler oldu¤unu gösterir (Lévi-Strauss, 1986, 9). Dolay›m ise dönüfltürmeyle gerçekleflir. Dilin ‘e¤retileme’ ve ‘düzde¤iflmece’ olmak üzere
iki dönüfltürme kipi vard›r. Bunlar anl›k ifllevler olarak mitlerin, totem ve akrabal›k
dizgelerinin yap›lar›nda kendiliklerinden bulunur Akrabal›k, mit ve totem ancak bu
dönüfltürme kipleriyle birer dizge durumuna gelirler (Lévi-Strauss, 1986, 9).
Dolay›s›yla Lévi-Strauss taraf›ndan somutun bilimi diye nitelendirilen ve mitsel,
totemsel ve benzeri dizgeleri, içinden temellendiren yaklafl›mla, “do¤ay› formüle
edilmifl dizgelerin (bilimsel sorunlar›n) içinden temellendiren yaklafl›m aras›nda
bir fark yoktur” (Lévi-Strauss, 1986, s.10).
Cufff, Sharroc ve Francis’e göre Lévi-Strauss’un yap›salc› görüflünde güçlü bir
antihumanist bak›fl aç›s› vard›r. Burada özne-merkezsiz hareketin etkili oldu¤unu
görüyoruz. Dolay›s›yla mitler, anlat›c›n›n fark›nda olmad›¤›, akl›n bilinçd›fl› ifllemlerinin bir ürünüdür. Mitlerin bireysel anlat›m› genelin iflleyiflinin örnekleridir, insan akl›n›n bilinçd›fl› olarak iflleme tavr›d›r. Lévi-Strauss, bütün mitlerde olan kal›plara onlar› kimin yaratt›¤›ndan ya da ortaya ç›kt›¤› co¤rafyadan ba¤›ms›z olarak
bakar. Esas soru z›tl›k, arac›l›k ve tersine dönme gibi mant›ksal ba¤lant›lar›n mitin yap›sal parçalar› aras›nda bulunup bulunmad›¤›d›r. Zira mitler birbirleriyle hat›r› say›l›r bir zaman ve mekân mesafesinde birleflirler (Cuff, Sharroc ve Francis,
1998, 218).
Anlam bireyden de¤il sistemden ç›kar. Bu düflünce yap›salc›larda ve postyap›salc›larda yazar›n ölümü ve öznenin merkezsizleflmesi olarak ifade edilir. Bu da görüngünün anlam›n›n “yazar ya da birey” gibi herhangi bir merkezden al›nmad›¤› anlam›na
gelir. Tam tersi, yaz›lanlar› anlamak için bir yazar figürüne baflvurmak yaz›lan›n gerçek
anlam›n› anlamay› engeller, düflüncesi egemendir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998,
s.218).
Ona göre akrabal›k yap›lar› toplumun örgütlenmesinde bir ögedir. ‹nsanlar
kendilerinin de parças› olduklar› hem dolays›z bir iliflki kurmak hem de kendilerini do¤adan ay›rmak zorundad›rlar.
215
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
C. Lévi-Strauss ve Akrabal›k ‹liflkileri
Lévi-Strauss’a göre akrabal›k iliflkilerini de temellendiren derin katmanl› yap›lar vard›r. Lévi-Strauss akrabal›k iliflkilerinin analizinde, “kurulu bir aile biriminden de¤il,
“evrensel” aile içi cinsellik tabusundan ve bunun sonucunda kad›nlar›n mübadelesinden ifle bafllar. Ona göre flimdiye kadar görülmüfl bütün toplumsal örgütlenme biçimlerinin ön koflulu aile içi cinsel iliflki tabusudur” (ensest yasa¤›) (Coward ve Ellis,
1985, s.35). Yine kad›nlar kuflaklar boyunca toplumsal gruplar aras›nda de¤ifltirilir.
Özellikle küçük kabilelerde bu, “toplumu bir arada tutan temel biçimdir” (Coward
ve Ellis, 1985, s.35). Sonuç olarak Lévi-Strauss, “erkek kardefl/k›zkardefl, kar›/koca,
baba/o¤ul, annenin kardefli/k›zkardeflin o¤lu gibi dört iliflkiden meydana gelen temel bir birim belirler. Lévi-Strauss’un ortaya koydu¤u bu “insanlar aras› gerçekli¤i
yap›land›ran kavrama ise simgesel düzen” denir. ‹nsan öznesinin önceden var olan
ve “anlam”la (bu durumda aile iliflkilerinin biçimleri) kurulu iliflkisini meydana getiren dilsel bir düzene yerlefltirilmesi söz konusudur (Coward ve Ellis, 1985, 36).
Özetle “Lévi-Strauss’un yap›salc›l›¤› bize, insan öznesinin homojen ve kendi kendini denetleyebilir olmad›¤›n› gösterir; özne, varl›¤›n›n fark›nda bile olmad›¤› bir yap› taraf›ndan infla edilir. ‹nsan öznesinin kendisiyle aç›klan›rl›¤› art›k savunulamaz;
özne yap›n›n ve yap›n›n dönüflümlerinin nesnesidir” (Coward ve Ellis, 1985, s.41).
SIRA S‹ZDE
Levi-Strauss’a ve yap›salc› dil bilime özne ile ba¤lant›l› olarak getirilen
elefltirilerden
nelerdir?
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sonuç olarak insanlar, mit, ayin ve akrabal›k gibi mant›ksal sistemleri ile tan›mlan›rlar. Bu da “yap›n›n özneyi kendi dönüflümler ifllemi” içerisinde tan›mlad›¤›n›n
S O R U
bir kan›t›d›r. Bu mant›ksal sistemlerin varl›¤› ise sonra gelen postyap›salc›
düflünürler taraf›ndan tart›fl›lm›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
YAPISALCI MARKS‹ZM/LOUIS ALTHUSSER
(1918-1990)
N
A M A Ç
5
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
Yap›salc›l›¤›n Marksist düflünce üzerindeki etkilerini de¤erlendirebilmek.
AMAÇLARIMIZ
Louis Althusser (1918-1990)
K ‹ Althusser
T A P
1918 y›l›nda Cezayir’de do¤an
ileride
felsefe profesörü olaca¤› École Normale Supérieure’de okudu. Frans›z Komünist Partisi ‘nin
T E L E V ‹ Z Y O N olan Altönde gelen akademik sözcülerinden
husser, Marksist toplum bilimi ve ekonomiyi
yeniden yorumlad›. Baflta Marx’›n ‘›n Kapital’ini
ö¤rencileri ile yo¤un bir felsefi
‹ N T tekrar
E R N E T okumalar
yaparak bir araya getirdi¤i Kapital’i Okumak
(1965) olmak üzere, Marx ‹çin (1965), Lenin ve Felsefe (1969), John Lewis’e Cevap(1973), Gelecek Uzun Sürer (1992) gibi eserleri vard›r.
Bat› Marksizm’inin etkisiyle kültürel hegemonya ile birleflen yap›salc›l›k üstyap›sal
görüngünün analizine yönelir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.232).
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Resim 8.3
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
216
Modern Sosyoloji Tarihi
Toplumu yap› ve dile dayanarak anlamaya çal›flan gösterge bilimin (semiyoloji) ve yap›salc›l›¤›n düflüncesi tamamlanm›fl de¤ildir. Çünkü “her an çat›flan kuvvetler taraf›ndan meydana getirilen ve gergin olan yap›lar›n sürekli de¤ifliminin nedenini aç›klamadan toplumsal yap›y› düflünmek mümkün de¤ildir” (Coward ve Ellis,
1985, s.113). Coward ve Ellis’e göre, “Yap›lar çat›flan bu güçler taraf›ndan oluflturulur. Çat›flan güçler taraf›ndan meydana getirilen kat›laflm›fl ve biçimlenmifl toplumsal yap›lar›n bu “çifte gerçekli¤i”ni keflfeden de Marksist düflüncedir. Buradaki
en önemli sorun özne sorunudur” (Coward ve Ellis, 1985, s.113–114).
Bu anlamda Louis Althusser yap›salc› Marksizm’in öncüsü ve en önemli temsilcisi olarak kabul edilmektedir. Althusser’in yap›salc› yaklafl›m› bu kitab›n üçüncü
ünitesinde ele al›nan Marksizmin hümanistik yorumlan›fl›n› reddeder ve bunun yerine “öznesiz bir tarih” anlay›fl›na dayan›r (Slattery, 1991, s. 2).
Althusser (1987, 74), özne sorunu ile ilgili flöyle söyler: “Somut insanlar (ço¤ul
olarak), tarih içinde, zorunlu olarak öznedirler (ço¤ul), çünkü tarih içinde özneler
olarak (ço¤ul) hareket ederler. Ama tarihin öznesi (tekil) yoktur. Daha da ileri gidece¤im: “insanlar tarihin özneleri” de¤ildirler.” Althusser’e göre toplumsal bireyler tarih içerisinde üretim ve yeniden üretim süreçleri içerisinde çeflitli toplumsal pratiklerin eyleyicileri olarak hareket ederler. “O günkü tarihi varolufl biçimlerinin belirlenimleri (ifl süreci, iflbölümü ve örgütü, üretim ve yeniden üretim süreci, s›n›f kavgas› v.b.) içinde ve alt›nda hareket ederler” (Althusser, 1987, s.74-75). Yani bireyler ancak özne olduklar›nda eyleyici olurlar. ‹nsanlar ve bireyler toplumsal yap›n›n kendilerine önceden haz›rlad›¤› rolleri yerine getiren eyleyicilerdir, özne de¤illerdir.
“Bireylere toplum içerisindeki iliflkilerine birer ‘özne’ olarak girdiklerini düflündüren, buna inand›ran fley ideolojidir” (Althusser, 1987, 75). Dolay›s›yla Althusser’e göre tarih “öznesiz ve ereksiz bir süreçtir”. “‹nsanlar toplumsal iliflkilerin belirlenimi alt›nda özne olarak hareket ettikleri verili durumlar s›n›f kavgas›n›n bir ürünüdür. Tarihin, terimin felsefedeki anlam›yla bir öznesi yoktur” (Althusser, 1987, s.70-80).
Althusser’in ideoloji kuram›na göre, ideoloji özneye d›flsal koflullar taraf›ndan
belirlenir ve toplumsal yap›n›n bir tür zorunlu geliflim u¤ra¤›d›r. “‹deoloji yap›n›n
özne üzerindeki etkisidir; özneye d›flsald›r, ço¤u zaman bilinçd›fl› olarak yaflan›r ve
öznelere egemen de¤erleri benimseterek onlar› sisteme uyumlu hâle getirir”
(S.Üflür, 1997, s.43).
‹deolojik ayg›tlar içerisinde kurulan ideolojik egemenlik, ideolojinin ayg›tlar
içerisinde varolan maddi pratikler arac›l›¤› ile kurulur. ‹deoloji ayg›tlar içerisinde
bir ça¤›rma/adland›rma mekanizmas› ile ortaya ç›kar. Bu “ideolojik öznenin oluflum sürecidir”. ‹deoloji özneleri, “Türk, Müslüman, ö¤renci, asker, kad›n, genç,
v.b.” olarak adland›r›r ve ça¤›r›r. Öznelerde ibadet etme, oy verme gibi pratikler
arac›l›¤› ile özne konumlar›n›n fark›na var›rlar (S.Üflür, 1997, s.45).
Kapitalist bir toplumsal formasyon içerisinde ideolojik düzeyin sahip oldu¤u
mekanizmalar üretim araçlar›n›, üretim güçlerini ve emek gücünü yeniden üreterek bireyleri sisteme uyumlu hâle getirirler. “‹deoloji bu ifllevini ideolojik ayg›tlar
içerisinde bir üstyap› prati¤i olarak gerçeklefltirir” (S.Üflür, 1997, 41).
Ça¤r›ld›klar› ad, içinde bulunduklar› somut pratiklerin ve kimliklerinin özetidir.
Althusser’e göre “‹deoloji yoluyla kendilerini özne olarak gören insanlar, asl›nda
gerçeklikle kendi aralar›ndaki iliflkiyi ideoloji içerisinde tasarlamaktad›rlar” (Belge,
1994, s.12)
Althusser’in çal›flmas›, Marx’taki altyap› ve üstyap› aras›ndaki iliflki sorununa
odaklan›r. Bunu yaparken ilk olarak Marx’›n do¤ru bir okumas›n› kurmaya çal›fl›r.
‹kinci olarak da ekonomik ve ideolojik unsurlar›n toplumu anlamakta nas›l flekil-
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
lendiklerini anlamaya çal›fl›r (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.225). Althusser’in
anahtar kavramlar›, (a) ekonominin son kertede belirleyicili¤i, (b) egemen bir yap›
olarak toplumsal formasyon ve (c) toplumun parçalar› aras›nda göreceli özerk bir
iliflki olmas› olarak ortaya ç›kar (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.227).
Althusser, Marx ‹çin adl› kitab›nda Engels’e ait olan ekonominin “son kertede”
belirleyici olma kavram›n› elefltirir ve “üstbelirlenmifl çeliflkiler” kavram›n› ortaya
koyar. Zira Althusser’e göre üstyap›lar›n iflleri bitmedi¤i için o “son kerte” an› gelmez. Althusser buradan hareketle “egemen yap›lar” ve “göreli özerklik” kavramlar›n› gelifltirir (Barrett, 1996. s.56-57).
Toplumsal formasyona ekonomik ve politik pratikler kadar gerekli olan bir
üçüncü pratik ise ideolojik pratiktir. ‹deoloji, herhangi bir toplumsal bütünlükte
kendi rolünü yaflama biçimi ve bir temsil prati¤idir. Bir yandan “özgül eklemleme
üreten bir pratik”, di¤er yandan da “tafl›y›c› olarak da baz› özneleri gerektiren bir
pratiktir” (Coward ve Ellis, 1985, s.123). Birey bazen birden fazla temsil durumlar›nda çok fazla çat›flan özne durumlar›n› iflgal edebilir. “Her temsil prati¤i hareket
sürecinde sürekli bir yeniden bütünleflmeyi gerektirir. Burjuva ideolojisinde özellikle vurgulanan fley, bu uyarl› öznelliktir. Kapitalizmin toplumsal iliflkileri ancak
özgür ve tutarl› özne nosyonuyla mümkündür.” (Coward ve Ellis, 1985, s.123).
Baz› “kurumlar›n ifllevleri ideolojiyi yeniden üretmek ve bireyleri de ideoloji
için özne olarak yeniden üretmektir”(Coward ve Ellis, 1985, s.132). Althusser’e göre ideolojinin maddili¤i somut kurumlar olgusuna dayan›r ve bunlara devletin ideolojik ayg›tlar› ad›n› verir. Bu ayg›tlar s›n›flar aras›nda var olan iktidar iliflkilerini
düflünceler yoluyla düzenler (Coward ve Ellis, 1985, s.132).
Althusser’e göre egemen s›n›f iktidar›n› devletin bask› ayg›tlar› ve ideolojik ayg›tlar› arac›l›¤› ile kurar. Zorlama ve fliddet kullanan polis, ordu, mahkeme, hapishane v.b. kurumlar devletin bask› ayg›t›, ideolojik onaylama mekanizmalar›n› kullanan “e¤itim kurumlar›, aile, din, medya araçlar›, siyasi partiler, sendikalar v.b. ise
devletin ideolojik ayg›tlar›d›r” (S.Üflür, 1997, s.44). Hukuk gibi baz› ayg›tlar ise
hem ideolojik hem de bask› ayg›t› olabilirler. Ayr›ca ideolojik ayg›tlar bask› ayg›tlar›na göre daha özerktirler ve kârl› olduklar› zamanlarda özel mülkiyet olarak iflleyebilirler. Ama var olan iktidar iliflkilerinin yeniden üretimini de garantilemeleri
gerekir (Coward ve Ellis, 1985, s.132).
“‹deoloji bireyi yap›n›n merkezine koyarak ve özneyi de ideolojik anlamlar›n
gerçekleflti¤i yer hâline getirerek ifller” (Coward ve Ellis, 1985, s.135). Althusser’e
göre Marksizm toplumsal formasyonlar›n (toplumlar›n) bilimidir. Ona göre bilim
ve ideoloji aras›nda kopukluk vard›r. Ancak ideoloji ile iliflkimizi keserek bilim kurabiliriz (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, 225). ‹deolojik olan toplumla ve pratikle
iliflkili iken bilimsel bilim ve bilgi ile iliflkilidir. Althusser’in müdahalede bulundu¤u yer ise ideolojik olanla bilimsel olan›n birbirine kar›flt›¤› ama ayr›labildi¤i yerdir. Her birini “kendi ifllevi içinde tan›mak ve bilimsel prati¤i, onu engelleyen ideolojik bir egemenlikten kurtarmak için ay›rmak gerekmektedir” (Althusser, 1984,
s.41).
Althusser’de toplumsal bütünlük kompleks bir yap›d›r. Althusser’e göre toplumsal formasyon, (i) ekonomik (ii) politik ve (iii) ideolojik olmak üzere üç ana
düzeyden oluflur. Althusser her ‘toplumsal düzey’in bir prati¤e ba¤l› oldu¤unu
söyler. Ekonomik düzeydeki ekonomik prati¤i tan›mlayan “do¤an›n toplumsal iliflkiler içerisinde dönüfltürülmesidir”. Politik pratikte toplumsal iliflkilerin dönüfltürülmesi söz konusu iken, “ideolojik düzeyde ve pratikte ise, insan›n kendi hayat›yla iliflkisi demek olan ideolojik tasar›mlar dönüfltürülür” (Belge, 1995, s.9). Gele-
217
“‹deolojik düzeyin sahip
oldu¤u mekanizmalar
kapitalist bir toplumsal
formasyonda sadece üretim
araçlar›n›n de¤il, ayn›
zamanda üretim güçlerinin
de yani emek gücünün de
yeniden üretimini, baflka bir
deyiflle üretici bireylerinde
sisteme uyumlu hâle
getirilmesini olanakl›
k›lmaktad›r. ‹deoloji bu
ifllevini ideolojik ayg›tlar
içerisinde bir üstyap› prati¤i
olarak gerçeklefltirir.”
(S.Üflür, 1997, s.41).
218
Modern Sosyoloji Tarihi
Althusser geleneksel
Marksizm’in altyap›-üstyap›
modelini, özcü bir nitelik
tafl›mas› ve emek-sermaye
gibi tek bir egemen ögeyi
öngören bir toplumsal
totallik kavray›fl›na sahip
olmas› nedeniyle reddeder.
Bunun yerine ekonomik,
politik ve ideolojik yap›lar›n
çoklu¤u, görece özerklikleri
ve üstbelirlenmesinin
vurguland›¤› bir totallik
kavram› gelifltirir.
neksel Marksizm toplumda her fleyin ekonomik altyap› taraf›ndan belirlendi¤ini
savunurken, Althusser her bir düzeyin görece ba¤›ms›z veya özerk oldu¤unu savunur. Althusser geleneksel Marksizm’in altyap›-üstyap› modelini, Hegel’deki gibi
özcü bir nitelik tafl›mas› ve emek-sermaye gibi tek bir egemen ögeyi öngören bir
toplumsal totallik kavray›fl›na sahip olmas› nedeniyle reddeder. Althusser’in totallik kavray›fl›nda ise “ekonomik, politik ve ideolojik yap›lar›n çoklu¤u, bunlar›n göreli özerkli¤i ve –Freud’dan al›nm›fl bir kavramla- üstbelirlenmesi vurgulanmaktad›r” (Swingewood, 1998, s.358). Althusser üstbelirlenim kavram›yla toplumda
emek-sermaye gibi en temel çeliflkinin bile basit ve saf olmad›¤›n› devlet, ideoloji
ve din gibi üstyap› formlar› taraf›ndan çok nedenli ve karmafl›k bir flekilde belirlendi¤ini vurgulamaya çal›fl›r (Swingewood, 1998, s.358).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
Ekonomik, politik
ve ideolojik düzeylerin birbirlerine karfl› göreceli olarak özerk konumSIRA S‹ZDE
da olmalar› ne anlama gelir? Tart›fl›n›z.
D Ü fi Üpolitik
N E L ‹ M ve ideolojik süreçler farkl› toplumsall›k düzeyleri olarak birEkonomik,
birlerine indirgenemezler ve karfl›l›kl› etkileflim içerisindeki bir özerklik iliflkisine
S O R U 1997, s.42).
sahiptirler (S.Üflür,
“‹nsanlar›n yap›yla iliflkilerinin ve insanlar›n yap› içerisinde hareket edebilmeleri için temsil sürecinde üretilmeleri gerekir” (Coward ve Lewis, 1985, s.134). ‹deD‹KKAT
oloji bu iliflkiyi eklemleyen pratik olarak ortaya ç›kar ve “insanlar›n kendi aralar›ndaki iliflkiyi ve kendi varolufl koflullar›n› yaflama biçimini” üretir (Althusser, 1969,
SIRA S‹ZDE
233’den aktaran
Coward ve Lewis, 1985, s.134).
Althusser devletin ideolojik ayg›tlar›n›n kapitalist üretim iliflkilerini yeniden üretti¤i düflüncesinden
hareketle, kapitalist devletin “ideolojik bir ayg›t› olarak” okulun
AMAÇLARIMIZ
iflleyiflini kavramsallaflt›r›r. Okul devletin egemen ideolojik ayg›t› oldu¤u için her
toplumsal s›n›ftan çocuklar ilkokul ça¤›ndan itibaren egemen ideolojiyle örülmüfl
tarih edebiyat,
bilgisi dersleri al›rlar. Çocuklar 16 yafllar›na geldiklerinde
K ‹ Tyurttafll›k
A P
iflçilerin ve köylülerin çocuklar› okuldan giderler. Uyum göstererek kalanlar›n bir
bölümü teknisyen, sekreter ve alt düzey yönetici olurken, baz›lar› en üst düzeye
ulafl›p yönetici,
idareci ve ideolog olur. Bu aflamaya kadar gelinen süreçT E L E V politikac›,
‹ZYON
te d›flar›da kalanlara, s›n›fl› toplumdaki rollerine uygun ideolojik pratik verilir. Yöneticiler insan iliflkileri ile ilgilenirler ve bask› araçlar› itaat etmeyi güçlendirir. Sömürenler ve sömürülenler aras›ndaki iliflkileri yeniden üreten mekanizmalar taraf›n‹ N T E R N E T ba¤›ms›z tarafs›z bir ortam gibi gösterilir (Althusser, 1991).
dan okul ideolojiden
Özetle ekonomik, politik ve ideolojik düzeylerden oluflan toplumsal formasyon
içerisinde bireyler bu düzeylerin getirdi¤i pratikler içerisinde hareket ederler. Bu düzeyler birbirlerine göre göreceli özerk durumdad›rlar ama ekonomi “son kertede” belirleyicidir. Toplumsal formasyon içerisinde özneler olarak de¤il eyleyiciler olarak hareket eden bireyler, devletin ideolojik ve bask› ayg›tlar› arac›l›¤›yla üretim iliflkilerini,
üretim araçlar›n› ve üretim güçlerini üstyap›sal süreçler içerisinde yeniden üretirler.
Sonuç olarak, Althusser’in yap›salc› Marksist yaklafl›m›nda insan aktörlerin s›n›rl› bir rolü vard›r. Althusser bu konudaki görüfllerini, özellikle Lacan’dan ödünç
ald›¤› bilinçd›fl› kavram›n› kullanarak netlefltirmeye çal›fl›r. Bu görüfle göre, “gerçek
bir dünyada yaflam›yoruz, aksine her toplumsal formasyonun ideolojik ayg›tlar› taraf›ndan yarat›lan ideolojik bir dünyada yafl›yoruz” (Slattery, 1991, s.5). Hayat›m›z›n kontrolüne sahibiz gibi görünsek bile asl›nda bu bir illüzyondan ibarettir. Sonuç olarak Althusser yap›salc› Marksist yaklafl›m›nda öznenin ölümünü ilan eder
(Slattery, 1991, s.5).
N N
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
YAPISALCILI⁄A GET‹R‹LEN ELEfiT‹R‹LER
Özellikle 1960 ve 1970’lerde popüler hâle gelen yap›salc›l›k di¤er alanlarda oldu¤u gibi sosyolojide de etkili olmufl ve sosyolojik teoride yeni ve önemli bir aç›l›m
sa¤lam›flt›r. Bununla birlikte genel bir kuramsal yaklafl›m olarak yap›salc›l›¤›n,
özellikle sosyolojide kullan›lmas›na yönelik çeflitli elefltiriler de gelmifltir. Örne¤in,
Giddens’a göre dil çal›flmalar›ndan ortaya ç›kan yap›salc›l›k baz› aç›lardan insan
davran›fllar›n› çözümlemekte, di¤er yaklafl›mlardan daha geçerlidir, özellikle iletiflim ve kültürün anlafl›lmas› konusunda etkili olmufltur, “ancak toplumsal yaflam›n
ekonomi veya politik faaliyet gibi daha pratik konular›nda daha az uygulanabilirli¤e sahiptir” (Giddens, 2000, s.597).
Literatürde yer alan baflka elefltirilere göre de yap›salc›l›k, toplumsal bütünlükleri
ve bunlar›n iflleyifllerini aç›klayan mekanizmalar› göstermekle birlikte, özneyi güçsüzlefltiren ve merkezsizlefltiren bir yaklafl›md›r. Daha aç›k bir ifadeyle, nesnenin, öznenin
bilincini belirlemede epistemolojik ve ontolojik bir üstünlü¤e sahip olmas›n›n, öznelli¤in çözülmesi alan›nda yap›salc› kuramsal modelleri yetersiz k›ld›¤› savunulmaktad›r
(Üflür, 1997, s.71). Öte yandan, söylem, dil ve yap›sal dönüflümler üzerinde odaklanan
yap›salc› analizde araflt›rman›n bir anlamda kavramlar incelemesi hâlini ald›¤›, toplum
ve tarihin de “anlafl›lmas› zor ve bulan›k” kavramlara dönüfltü¤ü vurgulanmaktad›r
(Swingwewood, 1998, s.364). Yap›salc› yaz›lar›n zor ve anlafl›lmas› güç olmas›n›n da
yaklafl›m›n daha çok yay›lmas›n› genel anlamda engelledi¤i düflünülmektedir.
Özetle yap›salc›l›k, genel olarak bireyleri/insan özneleri anlamlar›n ve sosyal dünyan›n oluflturulmas› sürecinde etkisiz gören, bu nedenle de onlar› toplumsal analizin
merkezinden uzaklaflt›ran bir yaklafl›m olarak de¤erlendirilmektedir. Bu nedenle sosyolojide yap›salc›l›¤a yönelik elefltirilerin ço¤unlu¤u, anlamlar›n ve sosyal dünyan›n
inflas› ve yeniden inflas› sürecinde sosyolojinin insan öznelerin kat›l›m›n› merkeze almaya devam etmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar (Jary ve Jary 1991, s.634).
YAPISALCILIK, POSTYAPISALCILIK VE PS‹KANAL‹Z/
JACQUES LACAN
N
A M A Ç
6
Yap›salc›l›k ile postyap›salc›l›k iliflkisini ve psikanalizle ba¤lant›s›n› iliflkilendirebilmek.
Postyap›salc›l›k ayd›nlanma düflüncesinin elefltirisi ile bafllayan, ifllevselcilik, Marksizm ve en çok da yap›salc›l›k olmak üzere ikili karfl›tl›klar üzerine kurulan modernist kuramlar›n elefltirisini yaparak alternatif kuramsal yap›lar ortaya koyan teorik
bir ak›md›r. Kökeni itibar›yla Frans›z yap›salc›l›¤›na ve onun kökenini oluflturan
“Saussure’ün dil kuram›n›n içinde yer alan, radikal analitik olanaklar› temsil edici
bir fenomenden ziyade, anlamland›r›c› bir fenomen fleklinde yeniden” keflfeden ve
geniflleten bir yaklafl›md›r (Marshall, 1999, s.595).
“Postyap›salc›l›¤›n baflar›s›, daha özele inildi¤inde, Saussure’ün ‘Dil kendine yeterli bir toplumsal varl›k de¤ilse bile, kendi aya¤› üstünde durabilen bir toplumsal
varl›kt›r’ fleklindeki ›srar›nda içerili olanaklar› yeniden keflfetmesi olmufltur” (Marshall, 1999, s.595).
Postyap›salc› düflünürlerden Jacques Lacan, Freud’un Oidipus karmaflas›nda
k›z çocu¤u erkek çocu¤un sahip oldu¤u penisten yoksun olarak kavramsallaflt›rmas› karfl›s›nda “fallus” kavram›n› öne sürerek, yoksunlu¤u her iki cinsin bireylerini de içeren sembolik bir yoksunluk olarak kavramsallaflt›r›r. Michael Foucault,
219
220
Modern Sosyoloji Tarihi
modernist düflüncenin ikili karfl›tl›klar› içerisinde tarihsel olarak görmezden gelinen görüngüleri (delilik, hastal›k v.b.) bilginin arkeolojisi ve soykütüksel çözümleme yöntemleriyle görünür k›lmaya çal›fl›r. Jacques Derrida, Bat› felsefesinin ikili karfl›tl›klar›n› yap›söküm (dekonstrüksiyon) kavram›yla tersine çevirerek, “öteki”
kavram›n› öne sürer. ‹yi-kötü ikili karfl›tl›¤›nda öteki olan ne iyidir ne kötüdür ama
ayn› zamanda hem iyidir hem kötüdür.
Yine feminist kuram›n içerisinde Judith Butler ve Julie Kristeva postyap›salc›
düflünürler içerisinde yer al›rlar. Özellikle Judith Butler, kad›n-erkek ikili karfl›tl›¤›n›n altüst edilmesi yoluyla hem kad›n›n ikincillefltirilmesinin hem de kad›nl›¤›n
ve erkekli¤in cinsiyet arac›l›¤› ile belirlenmesine karfl› ç›kar. Çünkü kad›nl›k ve erkeklik kategorileri bireyler do¤duktan sonra infla edilmifl kategorilerdir. Altüst edildikleri takdirde farkl› toplumsal cinsiyet kimliklerinin ortaya ç›kmas› kaç›n›lmazd›r.
Literatürde, yukar›da ad› geçenlerin yan› s›ra düflünceleri postyap›salc›l›k alt›nda de¤erlendirilen çok say›da düflünür yer almaktad›r. Ne var ki görüfllerine flimdi
k›saca de¤inmeye çal›flaca¤›m›z postyap›salc›l›¤›n en önemli öncülerinden biri olarak kabul edilen Jacques Lacan’›n çal›flmalar›n›n literatürde oldukça önemli bir etkiye ve a¤›rl›¤a sahip oldu¤u bilinmektedir.
Lacan’›n Yap›salc›l›¤›n›n Kökenleri
“Sigmund Freud’un çal›flmalar›n› Ferdinand de Saussure’nin yap›sal dil biliminin
›fl›¤›nda yeniden yorumlayan Frans›z psikanalist ve t›p doktoru” Jacques Lacan’›n
çal›flmalar› postyap›salc›l›k alt›nda ele al›nmakla birlikte esas›nda onun çal›flmalar›nda hem yap›salc› hem de post yap›salc› “hareketlerle s›k› ba¤lar” kurdu¤u bilinmektedir (Marshall, 1999, s.451).
Resim 8.4
JacquesLacan (1901-1981)
As›l ve tam ad› Jacques-Marie Emile Lacan’d›r. JacquesLacan olarak bilinir. 13 Nisan 1901’de Paris’te do¤ar ve 9 Eylül 1981’de ayn› yerde ölür. T›p e¤itimi
al›r ve 1932'de "Kiflilikle ‹liflkileri Aç›s›ndan Paranoyak Psikoz" adl› doktora teziyle psikiyatr olur. Lacan
daha sonraki çal›flmalar›n› yine özellikle kuramsalfelsefi alanda yo¤unlaflt›rarak yeni bir Freud okumas›yla psikanalizi yeniden temellendirir. Lacan’›n Seminerlerinden ve verdi¤i derslerden oluflan Ecrits adl› kitab› ilk olarak 1966 y›l›nda yay›nlanm›flt›r. Genel olarak de¤iflik y›llarda verdi¤i seminerleri ise damad› Jacques-Alan Miller taraf›ndan
Lacan Seminerleri ad› alt›nda yay›nlanm›flt›r.
Baz› düflünürlere göre Lacan’› anlamak için belli bir “Dilbilim ve Yap›sal Antropoloji” bilgisine sahip olmak gerekir. Lacan, bir farkl›l›klar sistemi olarak dile yap›salc› bir vurgu yaparak Freud’un çal›flmas›nda dilin önemini vurgular. Lacan’a göre özne dilde infla edilir.
Lacan’›n öznesi ise “süreç içindeki özne”dir. Süreç içindeki öznenin kavranabilmesi için Lacan, bireyin özne olarak inflas›nda gösterenin yani dilin belirleyicili¤ini vurgular. Burada as›l mesele “toplumsal iliflkilere iliflkin olarak üretilen özne
kavram›d›r”. Öznenin toplumsal iliflkilere iliflkin olarak üretilmesi “öznenin anlamland›rma zincirinde belirli gösterenler üretmek üzere sabitlefltirilmesiyle gerçekleflir” (Coward ve Ellis, 1985, s.166). Bu da nesnesi bilinçd›fl› olan psikanalizin araçlar›yla sa¤lan›r. Bilinçd›fl›, bilinçle aras›nda y›k›c› ve heterojen iliflkiye, ak›l d›fl› ve
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
mant›k d›fl› görünene tan›kl›k eder. Bu tan›kl›k öznenin toplumsall›kta üretilmesinin bedelidir. Özne burada yüklem konumundad›r. Daha aç›k bir ifadeyle “toplumsal iliflkiler, d›fl dünyay› yüklemleyebilen bir öznenin üretildi¤i süreçte saptan›r”. Lacan’a göre anlamland›rma süreci öznenin sürecidir.
Lacan’a göre, gösteren/gösterilen formülü dilbilimin temelidir. Anlam üretiminde ise gösterenin gerçek iliflkilerinin incelenmesine gösteren/gösterilen ikili¤i olanak tan›r. Tüm bu süreçlerin sonucunda öznenin toplumsal iliflkilere iliflkin infla
edilme süreci bilimsel olarak çözümlenebilecek bir süreç hâline gelir. Çünkü “bilinçd›fl›n›n düzensiz ve karmafl›k varl›¤› öznenin heterojenli¤ini ve çeliflkilerini” ortaya koyarak “tamamlanm›fl bir özne” varsay›m›n›n elefltirisini olanakl› k›lar (Coward ve Ellis, 1985, s.166-167).
Gösteren/gösterilen ikili¤inin anlam›n üretilmesi sürecinde gösterenin gerçek
iliflkilere olanak tan›mas› ise “anlam›n yaln›zca bir baflka anlama iliflkin olarak anlafl›labilece¤i” düflüncesine karfl›l›k gelir. Bu düflünce yap›salc›l›¤›n ve semiyolojinin temelini oluflturur
Tam da burada Saussure’ün özdefllik de¤il de farkl›l›k arayan dil bilim düflüncesi devreye girer. fiöyle ki, “her öge kendi kökeninden farkl›d›r, tekrar› her seferinde farkl›d›r ve anlamland›rma zincirindeki bütün baflka ögelere ancak kendi
karfl›t oluflunda benzer”. Yani her bireyin önceden var olan bir dilsel dünyaya girdi¤i bafltan veri olarak kabul edilmifltir, yani dilin biliminde gösteren en önemli belirleyicidir (Coward ve Ellis, 1985, s.171).Lacan dilin kendini “anlam etkilerine”
teslim etme olgusunu kapitone noktalar› ile aç›klar.
Kapitone noktalar›, anlamland›rma zincirinin yönünün saptand›¤› ayr›cal›kl›
noktalar olarak ortaya ç›kar. Yap›salc› dil kuram›nda gösterenler sistemi, gösterilenler grubuna hiçbir zaman birebir karfl›l›k gelmez. “Gösteren ve gösterilen “gösterme” edimine direnen bir çizgiyle ayr›lm›fl iki farkl› düzendir”. Öznenin anlama
iliflkin olarak infla edilme süreci içerisinde “ben”, “sen”, “o” gösterenleri ayn› gösterilenlere karfl›l›k gelmez. Anlaflabilmek için belirli söylemler içerisinde gösterenleri sabitlemek ve belirli gösterilenlere raptiyelemek gerekir (Zizek, 2002, s.306).
Lacan yap›salc› gelenek içerisinde raptiyelerin oldu¤u noktalara kapitone noktalar› ad›n› verir. Gösterilenlerin zincirinin gösterene denk düflmesi ise konuflman›n
anlam›na tan›k olacak üçüncü bir terimi ça¤›ran ve böylece anlamland›rma zincirini tamamlay›nca oluflacak bir denk düflmedir (kapitone noktas›).
Sonuç olarak “özne kendine anlamland›rma zincirinde bir yer bulabilmek için,
kendi ile çevresi aras›nda ayr›mlar› ortaya ç›kararak kendi kimli¤ini de ayn› farkl›laflma süreci içerisinde bulur. Bu yap›sal türden tan›mlamalar öznenin kendisini
ö¤renilmifl dil demek olan farkl›l›klar sistemi içerisinde temsil etmesi için gereklidir” (Coward ve Ellis, 1985, s.173). Bu tart›flma Lacan’n›n Saussure’ün yap›salc›
analizinden yola ç›karak yapt›¤› çözümlemeyi gösterir.
Ayna Evresi
Lacan, daha yap›salc› düflünce genel olarak bilinmezken “Ayna Evresi” kuram›n›
gelifltirir. Ayna Evresi daha konuflamayan, motor vas›flar› geliflmemifl 6 ve 18 ayl›k
çocuklarda kendi imgesini aynada tan›ma kapasitesi olarak ortaya ç›kar. Çocu¤un
dile girifli aynada kendi imgesini tan›mas›yla olur (Lechte, 1994, s.67–68). Ayna evresi Lacan’da imgeselin oluflum an› olarak ele al›n›r. Bu aflamada çocuk kendi biçimini di¤erlerinin biçiminden ay›rt edecek egoya sahip de¤ildir. Örne¤in baflka
bir çocu¤un düfltü¤ünü gördü¤ünde a¤lamaya bafllar, çünkü kendisinin düfltü¤ünü zanneder. Ayna evresinin “anne ile bütünleflme arzusu” ve “beden imgesinin
221
222
Modern Sosyoloji Tarihi
di¤er insanlar›n bedensel bütünlü¤ü ile özdeflleflme yoluyla kazan›lmas›” olmak
üzere iki temel özelli¤i vard›r (Tura, 1996, s.129).
‹mgesel düzen Oidipus öncesidir ve benlik, baflkas› olarak alg›lad›¤› kimse ile
kaynafl›p bütünleflme arzusu içinde olur. Çocuk aynadaki kendi yans›mas›na baflkalar›n› kar›flt›r›r. Zira benlik yanl›fl tan›maya dayal› olarak kendini baflka birisi sanmas› arac›l›¤›yla gerçekleflir. Kendisi için güçlükle bütüncül bir kimlik gelifltirir ve
derinden bölünmüfl bir benli¤i deneyimler (Sarup, 1993, s.31). Çocu¤un annesini
arzulamas› ise annesinin arzular›n› arzulamak anlam›na gelir. Çocuk annesinde eksik olan› tamamlamak ister ve bu da fallustur.
Çocu¤un, annesi için fallus olma arzusu hiçbir zaman bilinçte yer almaz ve
do¤rudan bilinçd›fl›na kodlan›r. Oidipus’un ikinci aflamas›na geçerek Baban›n Yasas› fallus olarak çocu¤u anneden kastre ederek anne ile dolay›ms›z iliflkiye son
verir. Dahas› çocuk Oidipus özdeflleflme arac›l›¤›yla kültürün dünyas›na girer. Lacan’a göre bu “insanlaflt›r›c› kastrasyon”dur (Tura, 1996, s.130).
Daha sonraki evrede çocu¤un, annesinin arzulad›¤› olmak arzusu onu babayla özdefllefltirir. Çocuk baban›n ad›n› ve koydu¤u yasaklar› kabullenir ve simgesel düzene
kat›l›r. Simgesel anlamlama edimi toplumsal bir süreç olarak ortaya ç›kar. Simgesel
düzene geçifl Oidipus kompleksini temsil ederken, dilin yasalar› ve toplum çocu¤a
baban›n ad›n› ve onun “hay›r” yan›tlar›n› kabullendirir. Zira Lacan Oidipus sürecini dil
do¤rultusunda anlar ve özne dil ile belirlenir (Sarup, 1993, s.32).
‹mgesel ve simgesel düzenden sonraki düzen ise gerçektir. “gerçeklik kendisini asla bilemeyece¤imiz bir gerçektir-dilin ötesine uzan›r…onu asla bilemesek de
varoldu¤unu kabul etmek zorunday›z”. ‹mgesel, simgesel ve gerçeklikten birisi di¤er
ikisinin arac›l›¤› olmadan dolays›z bir biçimde deneyimlenemez (Sarup, 1993, s.32).
Dilbilimin kurucusu say›lan F. de Saussure’e göre “dil düflüncenin basit bir arac› say›lamaz”. Lacan’a göre ise bilinçd›fl›n›n dile benzeyen bir yap›s› vard›r (Tura,
1996, s.97; Sarup, 1996, s.18). Zira “dünyan›n ve baflkalar›n›n bilgisi dil taraf›ndan
belirlenir” (Sarup, 1996, s.18).
Lacan’a göre “birey kendiside dil içerisinde belirlenmifl bir konumdan konuflur.
Bu konum Oedipal söylem taraf›ndan verilir. Psikanaliz için dile hangi konumdan
girildi¤i önemlidir. Öznenin kendisi de kendi sözünde bir dilbilimsel gösterenle temsil edilir. Böylece öznenin kendisi de dilin kendisini temsil etmesini sa¤layan gösterenin dil taraf›ndan belirlenmesi ile belirlenmifl olur” (Tura, 1996, s.99). Öznenin
temsilini de sa¤layan gösterenin dil taraf›ndan belirlenmesi tart›flmas› Saussure’cü
dilbilim ve psikanaliz iliflkisi çerçevesinde yukar›da detaylar›yla anlat›lm›flt›r.
Freud’un kavramsallaflt›rmas›nda Oidipus Kompleks’i daha önce bahsetti¤imiz “fallik dönemde ortaya ç›kar”. Burada libidinal dürtüler karfl› cinsten ebeveyne yöneliktir. “K›z çocuk kastre edildi¤i fantezileriyle yani eskiden sahip oldu¤u bir penisin ondan al›nd›¤› imgelemiyle libidosunu babas›na yöneltirken, erkek çocuk annesine
duydu¤u cinsel arzular nedeniyle babas›na sald›rgan duygular besler ve babas› taraf›ndan kastre edilece¤i duygusuna kap›l›r”. Karmafla erkek çocu¤un annesinden
vazgeçerek (ensest yasa¤›n› tan›mas›) ve babas›yla özdeflleflmesi ile çözülürken bu
süreç k›zlarda daha güç gerçekleflir. Lacan’da ise Oidipus Kompleksi simgesel bir karmaflad›r. Gerçek bir baban›n olma koflulu yoktur. “Baban›n Ad›” ya da “Baba Yasas›” yeterlidir. Burada hem k›z çocuk hem de erkek çocuk libidinal duygular›n› annelerine yönlendirirler. Babay› tan›yarak annelerinin arzu ettikleri nesnenin babada
oldu¤unu anlayarak kültürün düzenine geçerler. Bu hem k›z çocuk hem de erkek
çocuk için geçerlidir. Oysa Freud’da k›z çocuk kastre edilmifl olarak do¤ar.
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
Saussure’den sonra Lacan’› etkileyen baflka bir dilbilimci ise Norman Jakobson’dur. Jakobsonda teorisinde “dil ve söz aras›ndaki iliflkiye önem verir”. Konuflurken ‘ay›klama’ ve ‘birlefltirme’ olmak üzere iki edimde bulunuruz. Ay›klamada birbirinin yerini alacak ögeler aras›nda seçim yaparken, daha üst düzeyde bir
öge elde etmek için ögeleri artzamanl› bir biçimde eklemleriz. Ay›klama Saussure’›n “dil” düzeyinde gerçekleflirken, birlefltirme Saussure’ün söz düzeyinde geçer (Tura, 1996, s.104).
Buna karfl›l›k “söz düzeyinde yer alan “birlefltirme” edimi ise art zamanl›d›r.
Göstergeler zaman bak›m›ndan bir öncelik ve sonral›k çizgisinde dizilmifltir. E¤er
bu artzamanl› s›ralama de¤iflirse “anlam” tamamen ortadan kalkabilir. Birlefltirme
anlaflmas› ile kurulan iliflki gerçekleflmifl bir iliflkidir (Tura, 1996, s.105). Jakobson
beynindeki organik bozukluklara ba¤l› konuflma güçlükleri çeken hastalar› (afazi)
bu çerçevede ay›rt edebilmifltir. Bu hastalar incelendiklerinde konuflma edimlerinin “ay›klama” ve ya “birlefltirme” düzeylerinde, ya da her ikisinde birden dilbilim
aç›s›ndan bozukluk tespit edilmifltir (Tura, 1996, s.106).
Lacan’›n dilbilim ile ilgili olarak iliflkisi oldu¤u baflka bir düflünür Noam
Chomsky’dir. Chomsky’nin hem dilbilime hem de modern düflünceye üç yönde katk›s› olmufltur. ‹lk olarak dilbilimi tan›mlay›c› ve tümdengelim düzeyinden dilde yarat›c› bir bak›fl yaratan ideal bir yeterlik düzeyine ve “derin yap›ya” tafl›r. ‹kincil olarak dil yeterlili¤i insanlar taraf›ndan sahip olunan içsel biliflsel bir kategoridir. Yani dilsel özgürlük ve yarat›c›l›k sonradan edinilen bir
fley de¤ildir. Üçüncü olarak “yeterlilik” ve “performans” aras›ndaki ayr›md›r
(Lechte, 1994, s.49). “Chomsky’nin teorisinde üç kavram vard›r: yüzeysel ve
karmafl›k yap›lar, derin ve daha basit yap›lar ve dönüflüm kurallar›. Ona göre
derin yap›lar do¤ufltan getirilen ve merkezî sinir siteminin örgütlenmesinin bir
ürünüyken, dönüflüm kurallar› ve yüzeysel yap›lar kazan›lm›fl mahiyettedir”
(Tura, 1996, s.107).
Dil teorisinin “semantik”, “sentaks” ve “fonetik” olmak üzere üç ögeden olufltu¤unu düflünürsek düflünce ile sentaks yap›lar›n iliflkilendi¤i düzey bu derin yap›lar düzeyidir (Tura, 1996, s.107).
Lacan’›n Chomsky’ye yaklaflt›¤› iki düzeyden söz edilebilir. “Birincisi gösterileni ‘t›pk› bir içsel deneyim’ gibi düflünür. ‹kincisi ise yüzeysel ve karmafl›k bilinç yap›lar›n›n alt›nda basit bilinçd›fl› yap›lar oldu¤unu ve yüzeysel, kültürel yap›lar›n bilinçd›fl› yap›lardan türedi¤ini düflünür” (Tura, 1996, s.108).
Bir tedavi yöntemi olarak psikanaliz, Lacan’a göre “dil içinde ve dilin araç olarak kullan›ld›¤› bir süreç içinde geçer. Ona göre psikanalizin nesnesi olan bilinçd›fl›, dilin mant›ki bir sonucudur” (Tura, 1996, s.112). Psikanalizi bir dil analizi olarak görür ve psikanaliz prati¤inde ulaflmak istedi¤i sonuç bir “anlam”d›r. Burada
yap›sal bir belirlenim söz konusudur. (Tura, 1996, s.115).
Lacan’a göre “‘kültürün belirlenmifl yap›s›n› tafl›yan, kuflaktan kufla¤a aktaran
dildir. Yani özne kültüre girmekle, dilin düzenine girmekle kültürü ve dili içsellefltirmifl olur (Tura, 1996, s.115).
Lacan’a göre “dil ile belirlenme, kültürün simgesel düzenine girme, Oedipal evre ile ayn› anlama gelir. ‹nsan yavrusu dil ile kültürel bir kurum olan ailede ve ailenin söylemi sayesinde karfl›lafl›r. Demek ki ailenin Oedipal düzenini yans›tan aile söylemi, öznenin dil ile belirlenmesinin, kültürel simge sistemine girmenin, toplumsal öznenin kuruluflunun ilk ad›m›d›r” (Tura, 1996, s.116).
223
“Örne¤in ‘kahverengi masa
yuvarlakt›r’ derken
‘kahverengi’ ile eflzamanl›
iliflkiye giren ve kahverengi
kavram›n›n de¤erini veren
yeflil, sar› aras›nda bir
‘ay›klama’ yapar›z.
Kavramlar aras›ndaki bu
iliflki birbirlerini d›flta
b›rakmalar› yoluyla kurulur.
Aralar›ndaki iliflki
eflzamanl›d›r, bir öncelik
sonral›k iliflkisi yoktur.
Ay›klama süreci ‘masa’,
‘sandalye’, ‘koltuk’,
yuvarlak, dikdörtgen, kare
v.s. aras›nda geçerlidir”
(Tura, 1996, 105).
“Semantik teori, kelimelerin
anlamlar›n› veren bir
sözlü¤e dayan›r. Sentaks ise
yap›lar (yüzeysel ve
karmafl›k yap›lar, derin ve
daha basit yap›lar ve
dönüflüm kurallar›) ile
ilgilidir. Yani sentaks,
semantik (anlambilim) ile
fonetik (sesbilim) aras›ndaki
iliflkiyi sa¤lar (Tura, 1996,
s.106).
224
Modern Sosyoloji Tarihi
Lacan, Freud’un bulufllar›n› öznenin dildeki sorunsal›n› ayd›nlatacak flekilde
kullanm›flt›r. Yine Lacan, “Lévi-Strauss’un bütün toplumlar›n temelini oluflturdu¤unu söyledi¤i ensest tabusunun yap›salc› çözümlemesine derinden ba¤l›d›r. Bu nedenle tart›flma ‘Baba’n›n Yasas›’ çerçevesinde döner” (Tura, 1996, s.45)
Lacan’›n özne kuram›nda öznenin “öyküsü do¤umla bafllar, bedenin bölgesellefltirmesiyle devam eder, ayna aflamas›na, dile ve Oidipus Kompleksi’ne var›r. Lacan bu öykünün her aflamas›n› “ben’in kaybetmesi” ve ya “ben’in yoksunlu¤u” çerçevesinde tart›fl›r (Sarup, 1993, s.27). Öznenin ilk kayb› ana rahminde bafllayan
cinsel farkl›laflma ve do¤umla bafllar. Özne bütüncül ve birincil bir fleyin parças›
olarak görüldü¤ü için yoksunluk olarak tan›mlan›r (Sarup, 1995, s.27). Bu, öznenin ihtiyaçlar› için gerekli nesnenin yoksunlu¤u de¤il de öznenin sevgi talebinde
deneyimledi¤i yoksunluk olarak ele al›n›r (Cléro, 2011, s.156).
Althusser’e göre Lacan’›n kuram›n›n ne özgün yan›, “kat›fl›ks›z biyolojik
olan varl›ktan insansal varl›¤a (insan çocu¤a) geçiflin, Kültür Yasas› diye adland›r›lan Düzen Yasas› içinde gerçekleflti¤ini ve bu Düzen Yasas›n›n, biçimsel
özü bak›m›ndan Dilin Düzeni ile kar›flt›¤›n› gösterir” (Althusser, 1996, s.198).
Lacan’da (Oidipus öncesi) ‹mgeselin U¤ra¤› ve Simgeselin U¤ra¤› (Oidipus
sonras›) olmak üzere iki büyük u¤rak vard›r ve her iki u¤rak ta Simgeselin Yasas›n›n egemenli¤indedir.
Simgesel düzen, çocu¤u “ben, sen, o demesini sa¤layacak ve böylece küçük
yavruya, yetiflkin üçüncü kiflilerin dünyas›nda kendini bir insan çocu¤u olarak konumlama olana¤›n› verecek nesnellefltirici dilin düzeni içine sokar” (Althusser,
1996, s.199). Her iki u¤rakta “biçimsel kavram›n› dil bilimin verdi¤i insansal düzenin yani simgeselin mührüyle damgalanm›flt›r” (Althusser, 1996, s.203). Althusser’e
göre “Oidipus, insanl›¤a istemeden ve zorla aday olan herkese Kültür Yasas› taraf›ndan zorla kabul ettirilen dramatik yap›d›r” (Althusser, 1996, s.204).
Baba Yasas›
Sarup’a göre Lacan “Lévi-Strauss’a benzer bir biçimde Oidipus Kompleksi’ni insanlaflman›n ana ekseni, yaflam›n do¤al ak›fl›ndan toplulu¤un kültürel yaflam›na, dolay›s›yla da yasalara, dile ve her türden toplumsal örgütlenmeye bir geçifl olarak
görür” (Sarup, 1996, s.20). Oidipus’un ilk evresinde çocuk, yaln›zca annesinin gösterece¤i ilgiyi de¤il onda eksik olan› yani fallusu (Phallus) tamamlamay› arzulayarak kendini bir “hiç”, bir “eksiklik” olarak görür. ‹kinci evrede iflin içine baba dahil olur ve çocu¤u “arzunun nesnesinden” yani annesinden mahrum eder. Çocu¤un “Baba Yasas›” ile karfl›laflt›¤› evre iflte bu ikinci evredir. Çocuk üçüncü evrede
annesinde eksik olan› tamamlayamayaca¤›n› anlar ve “simgesel olarak babas› taraf›ndan kastre edilir”. Bu çocu¤un kendi olabilmek için ödedi¤i bedeldir. Bundan
sonra “çocuk kültür, dil ve uygarl›k dünyas›na girer” (Sarup, 1996, s.20). Dahas›
kültürel bir özne kimli¤ini kazan›r, Oidipus arac›l›¤› ile simgesel düzene giremeyen birey gerçekli¤i, kendi öznelli¤ini ve di¤erlerini ay›rt edemez ve psikoz ortaya ç›kar. Özne simgesel düzene girerken kendi ilk kimli¤ini yani “fallus olmak”
kimli¤ini kökensel bast›rma yoluyla geride b›rak›r.
Kökensel bast›rmay› gerçeklefltiremeyen psikotik birey kendi ile kendi olmayan› ay›rt edemez. (Tura, 1996, s.143).
225
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
POSTYAPISALCI DÜfiÜNCE/MICHEL FOUCAULT VE
JACQUES DERRIDA
N
A M A Ç
7
Yap›salc›l›k ile Postyap›salc›l›¤› karfl›laflt›rabilmek.
M. Foucault (1926-1984)
M. Foucault (1926-1984)
Frans›z filozof Michel Foucault.1926’da Poitiers’de do¤du.
1946’da, dördüncülükle girdi¤i École Normale Supérieure’den 1948’de felsefe, 1950’de psikoloji, 1952’de ise psikopatoloji diplomas› ald›. Bafll›ca eserleri doktora tezi olan
Delilik ve Medeniyet (1960) baflta olmak üzere Kelimeler ve
fieyler (1966), Bilginin Arkeolojisi (1969), Hapishanenin Do¤uflu (1975) ve Cinselli¤in Tarihi (1976)’dir.
M. Foucault’un ak›l, dil, bilgi ve güç üzerine olan çal›flmalar› ile oldukça önemli bir
etkiye sahip oldu¤u bilinmektedir. Çal›flmalar› Marx, Freud ve ünlü Alman filozof
Friedrich Nietzsche’nin etkilerini tafl›r. Lechte’ye göre Foucault’nun önemli çal›flmalar›n›n özgünlü¤ü birbiriyle ba¤lant›l› 5 terimi aç›kl›¤a kavuflturmak olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bunlar, (a) flimdi, (b) soykütük, (c) epistemoloji, (d) süreksizlik ve
(e) teknolojidir. Foucault’ya göre tarih her zaman flimdinin bak›fl aç›s›ndan yaz›l›r
ve tarih flimdinin ihtiyaçlar›n› karfl›lar. Yap›salc›l›¤›n 1960’lardaki yükselifli ve cezaevi sorunlar› Foucault’nun, fieylerin Düzeni (1966), Disiplin ve Ceza: Hapishanenin Do¤uflu (1975) adl› çal›flmalar›n› ortaya ç›kar›r (Lechte, 1994, s.112). fiimdi
kavram›yla daha s›k› bir iliflki içerisindeki baflka bir kavram soykütük kavram›d›r.
Soykütük flimdinin konular›na odaklanarak yaz›lan tarihtir. Dahas› flimdiki ana müdahale eder (Lechte, 1994, s.112). Geleneksel tarihsel çözümleme yöntemi olaylar› büyük aç›klama dizgeleri ve çizgisel süreçler içerisine dâhil eder, önemli tarihsel kiflilere ve olaylara yönelir. Oysa soykütüksel çözümleme “tarihin göz ard› etmifl oldu¤u bir dizi görüngü eflli¤inde, görülmeye de¤er olaylardan ay›klanarak
d›fllanan tek tek olaylara döner, onlar› canland›rmaya ve korumaya çal›fl›r (Sarup,
2004, s.90). Bu anlamda soykütük bir elefltiri biçimidir.
Foucault yaflam› boyunca akl›n d›fllad›klar› ile ilgilenir. Bunlar “delilik, rastlant›, kopukluk” olarak ele al›nabilir. Suç ve günah yaz›n› ile ilgilenir. Nitekim
Delilik ve Uygarl›k kitab›nda, “17. yüzy›lda devletin sorumluk alan›na giren delili¤in yoksulluk, iflsizlik ve çal›flmayacak durumda olma düflünceleriyle birlikte
alg›lanmas›n›n ard›nda yatan nedenleri” çözümlemeye çal›fl›r (Sarup, 2004, s.92).
Foucault akl›n d›fllad›klar›n›, altta yatan bir düzene veya nihai aflamada belirleyici
bir güce dayanmadan aç›klamaya çal›flt›¤›ndan dolay› da postyap›salc› olarak
adland›r›l›r.
fieylerin Düzeni ve Bilginin Kaz›bilimi adl› çal›flmalar›nda bilimsel söylemlerin
yap›s›n› çal›flma konusu olarak ele al›r (Sarup, 2004, s.97).Yine Pierre Riviére 19.
Yüzy›lda Bir Aile Cinayeti adl› kitab›n ana konusu cinayet suçu ile us d›fl›n›n suçsuzlu¤u aras›nda bulunan s›n›r sorunsal›d›r. Pierrre Riviére olay›, birçok söylem,
kurum ve iktidar biçiminin karfl› karfl›ya geldi¤i bir s›n›r boyuna iflaret etmesi bak›m›ndan oldukça önemlidir.
Resim 8.5
Kitap 1835 y›l› Fransa’s›nda
yirmi yafl›nda annesini, k›z
kardeflini ve erkek kardeflini
öldüren Pierre Riviére
hakk›ndad›r. Riviére’nin
iflledi¤i suçu ayr›nt›lar›yla
yazd›¤› hat›rat pek çok
soruna iflaret etti¤inden
olacak, gerek dönemin
tarihçileri aras›nda gerekse
di¤er alanlardan birçok
kimse aras›nda derin bir ilgi
uyand›r›r. (Sarup, 2004,
s.99).
226
Modern Sosyoloji Tarihi
Foucault’nun kitab›, “t›p ya da psikiyatri gibi özel bilgi alan›n›n gerçekte nas›l
biçimlendi¤i” konusunda bir fikir verir. Foucault, kitaptaki “belgelerin, bize içinde
söylemlerin ortaya ç›kt›¤› ve ifllevini yerine getirdi¤i iktidar, tahakküm ve çat›flma
iliflkilerinin bir anahtar›n› verdi¤ini, bu sayede hem taktiksel hem de siyasal olabilen, bundan dolay› da stratejik olan olas› bir söylem çözümlemesine malzeme sa¤lad›¤›n› ifade eder” (Sarup, 2004, s.101).
Foucault iktidar ile bilgi aras›ndaki iliflkiyi tersine çevirir. Bilgiyi özgürlefltirici
gören düflüncenin aksine Foucault bilgiyi yeni bir kontrol ve denetim biçimi, yani
yeni bir iktidar biçimi olarak görür. Ona göre bilgi, insanlar›n üzerine abanan bir
iktidard›r ve bu iktidara dayanarak baflkalar›n› da belirler. Ona göre bilgi, özgürleflmenin önünü keserek gözetlemeye, düzene sokmaya, disipline etmeye yönelik
bir kip hâlini al›r (Sarup, 2004, s.101). Disiplin ve Ceza adl› çal›flmas›nda, “insanlar› gözetim alt›nda tutmaktansa onlara ibret teflkil edecek birtak›m cezalar vermenin etkili ve yararl› oldu¤unun düflünüldü¤ü döneme odaklan›r”.
Kitap, “kral katiline halk›n gözü önünde yap›lan iflkenceler eflli¤inde gerçeklefltirilen idam›n korkunç bir betimiyle bafllar. Böylelikle seksen y›ll›k tarihsel süreci
göz önünde bulundurarak, bu dönem içinde ortaya ç›kan de¤ifliklikleri betimler:
iflkence kaybolur, bunun yerine mahkûmlar›n ›slah› geçer; birtak›m yeni gözetleme düzenekleri k›fllalarda hapishanelerde ve okullarda etkin bir biçimde uygulamaya konur” (Sarup, 2004, s.102).
Yine Cinselli¤in Tarihi kitab›nda, “cinselli¤in do¤al bir gerçeklik olmad›¤›, bireyin gözlem ve denetim alt›nda tutulmas›na önemli katk›larda bulunan bir söylemler ve uygulamalar dizgesinin ürünü oldu¤u” sav›n› getirir. Zira “özgürleflmenin
bir kölelik (bafl e¤me) biçimi oldu¤unu çünkü hâlihaz›rdaki ‘do¤al’ cinselli¤imizin
gerçekte iktidar›n bir ürünü oldu¤unu” ileri sürer (Sarup, 2004, s.109-110).
Foucault, yap›salc›l›¤›n bütün iliflkileri dilsel, simgesel ve söylemsel ba¤lamda ele almas›n›n elefltirilmesinden hareketle di¤er kuramc›lar gibi iktidarla ilgilendi. Dolay›s›yla “bireylerin iktidar iliflkileriyle belirlendi¤ini, iktidar›n toplumsal gerçekli¤in de¤iflmez ilkesi oldu¤unu söyleyen” görüfle sahip oldu¤u
savunulur (Sarup, 2004, s.110). ‹ktidar ve söylem üzerine vurgular›, çal›flmalar›n›n ana temas›n› oluflturdu.
Jacques Derrida (1930-2004)
Cezayir do¤umlu ünlü Frans›z felsefeci J. Derrida’n›n, özellikle yap›sökümcülük olarak bilinen dille iliflkili elefltirel düflünce yöntemi de sosyolojik teoriyi etkilemifltir.
Derrida çal›flmalar›nda dil ve dili merkeze alan yap›salc› çözümlememeyi yeniden sorgular. Yap›salc›lar› toplumsal sistemi ikili karfl›tl›klar olarak anlamaya
çal›flt›klar› ve dil-söz karfl›tl›¤›nda (altta yatan bir ilk ilke ya da yap› olarak) dile
ya da söze vurgu yaparak toplumu anlamaya çal›flt›klar› için elefltirir. Bu ikili yap›lar›n (aç›k-kapal›, iyi-kötü v.b) elefltirisi için de Derrida yap›söküm yöntemini
gelifltirir. Ona göre dil gösterdikleriyle gerçekli¤in belirli ve aç›k tafl›y›c›s› olamaz. Çünkü içsel farkl›laflmalara dayal› bir sistem olan dil, gösterdiklerinden çok
daha esnek ve belirsiz bir sistemdir. Ona göre dil veya benzeri ba¤›ms›z bir gösterilenler alan› yoktur. Özetle Derrida yap›salc›lar› altta yatan bir ilk ilke veya yap› aramalar› bak›m›ndan elefltirmifl ve ba¤›ms›z hiçbir gösterilenler alan›n›n olamayaca¤›n›, dolay›s›yla hiçbir gösterge dizgesinden de ba¤›ms›z olunamayaca¤›n› savunmufltur.
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
227
Bu nedenle Derrida düflünce tarihindeki önemli metinleri çal›flma nesnesi olarak ele al›r ve onlar› elefltirel bir flekilde inceler. Felsefe tarihinde ikili karfl›tl›klardan oluflan metafizik ve idealist düflüncenin önderleri olan Plato, Rousseau, Hegel,
Nietzsche, Heidegger, ve Freud’un kitaplar›n› merkezine al›r. Tüm bu metinleri yap›söküm yöntemi ile inceleyerek nas›l egemen bir konuma geldiklerine bakar.
Yukar›daki tart›flmalarda görülen ve kuramsal yap›lar›n› (do¤a/kültür, gösteren/gösterilen, dil/söz, konuflma/yazma v.b. gibi) ikili karfl›tl›klar üzerine oluflturan Bat› düflüncesindeki metinlerin yap›sökümünü yapar.
Derrida, dilin ifllevi ve rolü sorunuyla ilgilenerek yap›söküm yöntemini gelifltirmifltir.
Derrida’n›n yap›sökümle karfl› ç›kt›¤› “bulunufl metafizi¤i”dir. Zira birçok filozofun kuram› bafllang›c›n› ve köklerini “bulunufl” düflüncesinden al›r. “Bulunufl bilincin taflras›d›r. Nas›l ki geçmiflte neler olup bitti¤inden emin olam›yorsak, gelecekte neler olaca¤›ndan ve flimdi baflka bir yerde neler olup bitti¤inden emin olamay›z; ama ‘bulunufl’a iliflkin bilgimizin kesinli¤inden burada ve flimdi emin olabiliriz-bu anlamda, ‘bulunufl’ o an deneyimledi¤imiz alg›sal dünyan›n ta kendisidir”
(Sarup, 2004, s.55).
Yap›söküm ikili karfl›tl›klar›n basit bir tersine çevrilmesi de¤ildir. Karfl›tl›klar
içerisinde birinin di¤erine olan egemenli¤inin görmezden gelinmesidir. Örne¤in,
dil/söz karfl›tl›¤›n› ele al›rsak, yap›salc› dil bilim anlay›fl›na göre dilin burada egemenli¤i söz konusudur. Söz burada olumsuz bir durumdad›r. Yap›söküm içerisinde dil/söz karfl›tl›¤›n›n tersine çevrilmesi “söz”ü egemen hâle getirmez. Kendi z›t
rolü egemen kavram olan dilin içerisinde hareket eder. Her iki kavrama da eflit olmayan roller verilmifltir.
Yap›söküm üç aflama içerir: (a) tersine çevirme, (b) yer de¤ifltirme ve son olarak da (c) yeni bir kavram›n yarat›lmas›d›r. Derrida bunu dayanak sözcük olarak
adland›r›r. Örne¤in, “iz” kavram› böyle bir kavramd›r. “Bulunufl/bulunmay›fl” ikili
karfl›l›¤›n›n yap›sökümünden ortaya ç›kar. Zira “iz” ayn› zamanda hem “bulunufl”tur hem de ‘bulunmay›flt›r’.
Sarup’a göre, Derrida bulunufla karfl› açt›¤› savaflla olguculu¤un ve görüngübilimin kâbusu haline gelir. Derrida’ya göre “bulunufl” varsay›m›ndan dolay› hep
söze öncelik tan›nm›flt›. Dolay›s›yla konuflman›n yaz›ya üstünlü¤ü olarak düflüSIRA S‹ZDE
nülen “ses-merkezcilik” “bulunufl” olana¤›na daha yak›nd›r. Yaz›ya göre konuflma ‘an’a ve ‘bulunufl’a ba¤l›d›r ve yaz› karfl›s›nda ayr›cal›kl› bir konuma yükselir
(Sarup, 2004, s.56).
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Derrida, Saussure’ün dilin bulunuflu olan konuflmay› önceleyen dil bilim çal›flmalar›n› elefltirir. Ne var ki Saussure’ün bu çal›flmas› Jakobson, Lévi-Strauss gibi
S O R U
göstergebilimci yap›salc›lar taraf›ndan kullan›lm›flt›r (Sarup, 2004, s.57).
Yap›söküm herhangi bir
metnin içindeki ikili
karfl›tl›klar›n (aç›k-kapal›,
iyi-kötü, devaml›-devams›z
v.b.) metnin bütünlü¤ü
aç›s›ndan tutars›z
kullan›mlar›n› ele alarak
yazar›n kurdu¤u kavramsal
ayr›mlar›n baflar›s›zl›¤›n›
aç›klamak için gelifltirilmifl
bir metin okuma yöntemidir.
D ‹ K Ksöylemifltik.
AT
Yukar›da Saussure’un dil-söz karfl›tl›¤›nda dilin üzerine vurgu yapt›¤›n›
Konuflman›n ya da sözün dilin özne taraf›ndan gerçeklefltirilen bir eylemi oldu¤unu belirtmifltik. E¤er dil bir sistem olarak özneye d›flsal bir yap› ise DerridaSIRA
da konuflman›n
dilin
S‹ZDE
bulunuflu yani dil ile ayn› zamanda oluflan bir eylem oldu¤unu söyler.
N N
AMAÇLARIMIZ
Dolay›s›yla Derrida yaz›n›n göz ard› edilmesiyle ilgilenir. Ona
göre, “Bat› Felsefesi konuflma üzerine yo¤unlaflm›fl, sesin üstünlü¤ü konusunda ›srarc› olmufltur.
Bu da metafizik diye adland›rd›¤› Bat› Felsefesinin “gösteren/gösterilen, duyu‹ T A P
lur/düflünülür, konuflma/yaz›, söz/dil, artzamanl›/eflzamanl›,K uzam/zaman,
edilgenlik/etkenlik gibi ikili karfl›tl›klar› üzerine kurulur. Yap›salc›lar› ise bu ikili kar-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
228
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Modern Sosyoloji Tarihi
fl›tl›klar› yeterince sorgulamadan kabul ettikleri için elefltirir” (Sarup, 2004, s.59).
Örne¤in Lévi-Strauss ve J. J. Rousseau do¤a/kültür karfl›tl›¤›n› kullan›r.
Derrida birlikte düflünmeye al›flt›¤›m›z için “düflüncemizdeki metafizi¤in yaflaSIRA S‹ZDE
m›n› sürdürmesine olanak tan›yan.’madde/tin, özne/nesne, yanl›fll›k/do¤ruluk, beden/ruh, metin/anlam, içsel/d›flsal, temsili/bulufl, görünüfl/öz. v.b.’ karfl›tl›klar› k›rmaya çabalamam›z
D Ü fi Ü N E L ‹ Mgerekti¤ini” söyler (Sarup, 2004, s.60).
Sarup’a (2004, s.60) göre Derrida, “bu karfl›tl›klar›, ancak karfl›t terimlerden birinin yaln›zca di¤eri içinde varolabilece¤ini göstermek yoluyla altüst edebilece¤iS O R U
miz yap›söküm yöntemini” ortaya koyar.
‹KKAT
Postyap›salc›Ddüflünürlerden
Foucault ve Derrida’n›n görüflleri üçüncü s›n›fta okuyaca¤›n›z
“Ça¤dafl Sosyoloji Kurumlar›” adl› kitapta daha ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
229
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Yap›salc›l›¤› tan›mlayabilmek.
Düflünce tarihi içerisinde herhangi bir çözümlemede “yap›lar”a ontolojik, epistemolojik ve metodolojik olarak insan özneler karfl›s›nda öncelik
tan›yan kuramsal yaklafl›ma genel olarak yap›salc›l›k denilmektedir. Bir analiz yöntemi olarak yap›salc›l›k ilk olarak dilbilimde özellikle Ferdinand de Saussure’un çal›flmalar›nda geliflti.
1960’lardan sonra özellikle sosyal bilimlerde bir
dizi alanda gelifltirildi. Yap›salc›l›¤›n uygulay›c›lar› aras›nda antropolog Claude Lévi Strauss, edebiyat elefltirmeni Ronald Barthes, Psikanalist Lacan, Marksist filozof ve sosyolog Louis Althusser
ve filozof Michel Foucault ile Jacques Derrida’yer
al›rlar.
Yap›salc›l›¤›n kökenlerini ve dil bilim ile iliflkisini kavrayabilmek.
Yap›salc›l›k dil-söz karfl›tl›¤›nda dilin analizine,
dolay›s›yla toplumsal pratiklerin analizine yönelerek 盤›r açm›flt›r. Yap›salc›l›k toplumsal bütünlükleri ve bunlar›n iflleyifllerini aç›klayan mekanizmalar› gösterir. Dilbilimin katk›s› çözümlenmeye çal›fl›lan toplumsal pratiklerin, insan›n dil
kullan›m özelli¤i ile birlikte dolay›mlanm›fl pratikler oldu¤u iddias› ile ortaya ç›kar. Dolay›s›yla,
nesnel denen toplumsal pratikler dil ile adland›r›l›p, anlamland›r›l›r ve toplumsal ile zihinsel aras›daki tek dolay›m dil olur.
Yap›salc›l›¤›n geliflmesinde S. Freud’un insan iliflkilerinin belirlenmesinin kayna¤› olarak gördü¤ü
bilinçd›fl› düflüncesi önemli olmakla birlikte esas
kökenleri Saurrure’un çal›flmalar›na dayan›r. Saussure çal›flmalar›nda dilin kendisinin yap›sal
özelliklerini efl zamanl› (senkronik) olarak inceler. Saussure dil içerisinde “dil” ve “söz” aras›na
bir ayr›m getirir. Dil bir sistemdir ve söz ise dil
sistemi içindeki bireysel gerçeklefltirme edimleridir. Bir eylem olarak konuflma ancak geçerlilik
kazand›¤› sistemin bütünü üzerinden anlafl›labilir. Saussure göre dil, bireylerin konuflmalar›ndan ba¤›ms›z olarak var olan bir sistem ya da yap›d›r. Saussure göre dil yap›s›n›n unsurlar› göstergeler yani iflaretlerdir. Yap›salc›l›¤›n kurucu
elemanlar› da bu iflaretlerdir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Yap›salc›l›¤›n semiyoloji (göstergebilim) ile iliflkisini aç›klayabilmek.
Semiyoloji, basitçe dil, edebiyat, sanat ve di¤er
tüm alanlarda beliren iflaretlerin ya da iflaret sisteminin genel bir çal›flmas›d›r. ‹lk olarak Saussure’un çal›flmalar›nda ortaya ç›kan semiyoloji ancak 1960’larda kitle iletiflim ile kültürel çal›flmalarda geliflme imkân› bulabilmifltir. En önemli ve
öncü takipçisi de Roland Barthes olmufltur. ‹flaretler sistemini çal›flmay› mümkün k›lan semiyoloji insan kültürünün araflt›r›lmas›nda yap›salc›
düflüncenin olabildi¤ince genifllemesini sa¤lar.
Semiyolojinin konusunu oluflturan anlamlama
dizgeleri el, kol, bafl hareketleri, ezgili sesler,
nesneler, törenler, protokoller ve gösterilerdir.
Bu dizgelerin hepsi dille ba¤lant›l›d›r. Her gösterge dizisi dille iç içedir ve bir bölümü dil dizgesiyle yap›sal bir yineleme içerisindedir. Giyecekler, yiyecekler v.b. nesne bütünleri dizge durumuna dil arac›l›¤›yla ulafl›rlar. Semiyoloji toplumsal anlamland›rman›n sistematik yap›s›n›n incelenmesi ile ilgilidir. Bu noktada semiyoloji özellikle toplumdaki güç iliflkileri ile kültürel kodlar
aras›ndaki iliflkilerin sorgulanmaya bafllamas›n›n
önünü açm›flt›r. Roland Barthes’›n semiyolojiye
yönelmesinin kökenlerinde de kültürel kodlar›,
burjuva toplumunun kendini donatt›¤› temsil etme biçimleri olarak görmesinden kaynaklan›r.
Yap›salc›l›¤›n sosyal antropolojide geliflimini
özetleyebilmek.
Yap›salc›l›¤›n sosyal antropoloji ile olan iliflkisini
Claude Lévi-Strauss kurar. Lévi-Strauss’un çal›flmalar› a¤›rl›kl› olarak mitlerin yap›sal çal›flmas›na
dayan›r. Ne var ki burada “mit” R. Barthes’da oldu¤u gibi burjuva toplumunun günlük yaflant›s›n›n adland›r›ld›¤› bir iflaret ya da anlamland›rma
sistemi de¤ildir. Onun yap›sal çal›flmas›nda “mitler” daha çok “ilkel” toplumlardan özellikle de
Güney Amerika toplumlar›ndan al›nm›flt›r. LéviStrauss ana terim olarak iflareti al›r ve yap›salc›
kavramlar› antropolojik verilere dönüfltürür. Kulland›¤› yap›sal modeller üretim ve de¤iflim süreci
içerisinde eflz amanl› (senkronik) an› vurgular.
Lévi-Strauss tüm kültürlerdeki gündelik faaliyetlerin ve geleneklerin temelinde belirli evrensel
230
Modern Sosyoloji Tarihi
kurallar yatt›¤›n› düflünür ve çal›flmalar›nda bu
evrensel kurallar› keflfetmeye çal›fl›r. Bu düflünceye göre özellikle akrabal›k, yemek piflirme ve
benzeri gözlemlenebilen gündelik gelenek, görenek ve kültürel al›flkanl›klar›n temelinde, dil
bilimdeki gramer ve anlam yap›lar›na oldukça
benzeyen, evrensel yap›lar ve kurallar yatmaktad›r. Ona göre kültürel etkinliklerimiz dil yap›lar›nda oldu¤u gibi do¤a-kültür, cennet-dünya
gibi karfl›tlar›n sembolik uzlafl›s› temelinde oluflmaktad›r. Tüm bunlar›n temelinde ise insan bilincinin evrensel ilkelere göre iflleyen yap›lar›
yatmaktad›r. Lévi-Strauss’un Totemizm (1969)
ve Yaban Düflünce (1972) adl› çal›flmalar› bu
kavramsal düflüncenin ürünleri olarak ele al›nabilir. Bu çal›flmalar›n sonucunda Lévi-Strauss,
örne¤in totemizmin yaln›zca kabile topluluklar›na özgü ve tek bir fley oldu¤u görüflüne karfl› ç›kar. Ona göre totemizm, genel görüngünün bir
parças›d›r ve bu da insan düflüncesinin örgütlenmesiyle ilgilidir.
N
A M A Ç
5
Yap›salc›l›¤›n Marksist düflünce üzerindeki etkilerini de¤erlendirebilmek.
Louis Althusser yap›salc› Marksizm’in öncüsü ve
en önemli temsilcisi olarak kabul edilmektedir.
Althusser’in çal›flmas› Marx’taki altyap› ve üstyap› aras›ndaki iliflki sorununa odaklan›r. Althusser’de toplumsal bütünlük kompleks bir yap›d›r.
Althusser’e göre toplum veya onun deyimiyle
toplumsal formasyon, ekonomik, politik ve ideolojik olmak üzere üç ana düzeyden (yap›dan)
oluflur. Althusser her “toplumsal düzey”in belirli
bir prati¤e ve iliflkilere ba¤l› oldu¤unu söyler.
Ekonomik düzeydeki ekonomik prati¤i tan›mlayan“ Do¤an›n toplumsal iliflkiler içerisinde dönüfltürülmesidir.” Politik pratikte ise toplumsal
iliflkilerin dönüfltürülmesi söz konusu iken, “‹deolojik düzeyde ve pratikte ise, insan›n kendi hayat›yla iliflkisi demek olan ideolojik tasar›mlar
dönüfltürülür.” Geleneksel Marksizm toplumda
her fleyin ekonomik altyap› taraf›ndan belirlendi¤ini savunurken, Althusser her bir düzeyin görece ba¤›ms›z veya özerk oldu¤unu savunur.
N
A M A Ç
6
N
A M A Ç
7
Yap›salc›l›k ile post-yap›salc›l›k iliflkisini ve psikanalizle ba¤lant›s›n› iliflkilendirmek.
Postyap›salc›l›¤›n öncülerinden Lacan’a göre bir
tedavi yöntemi olarak psikanaliz, dil içinde ve dil
arac›l›¤› ile gerçekleflir. Ona göre Psikanalizin nesnesi olan bilinçd›fl› da dilin mant›ki bir sonucu olarak ortaya ç›kar. Psikanalizi bir dil analizi olarak
görür ve psikanaliz prati¤inde ulaflmak istedi¤i sonuç bir “anlam”d›r. Bu ise yap›sal bir belirlenimdir.
Lacan’a göre, “Birey kendisi de dil içerisinde belirlenmifl bir konumdan konuflur. Bu konum Oedipal
söylem taraf›ndan verilir. Psikanaliz için dile hangi
konumdan girildi¤i önemlidir. Öznenin kendisi de
kendi sözünde bir dilbilimsel gösterenle temsil edilir. Böylece öznenin kendisi de dilin kendisini temsil etmesini sa¤layan gösterenin dil taraf›ndan belirlenmesi ile belirlenmifl olur” (Tura, 1996, 99).
Yap›salc›l›k ile postyap›salc›l›¤› karfl›laflt›rabilmek.
Post-yap›salc›lar›n yap›salc›lara en önemli elefltirileri, sistemi ikili karfl›tl›klar biçiminde anlamaya
çal›flmalar› ve dil-söz karfl›tl›¤›nda ya dile ya da
söze vurgu yaparak toplumu anlamaya çal›flmalar›d›r. Yine yap›n›n özneye d›flsal olmas› ve öznenin yap› taraf›ndan belirlenmesi postyap›salc›l›¤›n elefltirileri aras›na girer. Bu ikili yap›lar›n ve
söz merkezcili¤in elefltirisi için de J. Derrida yap›söküm yöntemini gelifltirir.
Foucault da yap›salc›l›¤›n bütün iliflkileri dilsel,
simgesel ve söylemsel ba¤lamda ele almas›n›n
elefltirilmesinden hareketle di¤er kuramc›lar gibi
iktidarla ilgilenir. Dolay›s›yla, “bireylerin iktidar
iliflkileriyle belirlendi¤ini, iktidar›n toplumsal gerçekli¤in de¤iflmez ilkesi oldu¤unu söyleyen” görüfle sahip oldu (Sarup, 2004, 110). ‹ktidar ve söylem üzerine vurgular› çal›flmalar›n›n ana temas›n›
oluflturdu. Derrida’n›n yap›sökümle okumak istedi¤i metinler ise geleneksel sosyal bilim anlay›fl›
dedi¤i kuramsal yap›lar›n› ikili karfl›tl›klar üzerine
kuran anlay›fllar› elefltirdi. Yap›söküm herhangi
bir metnin içinde geçen kavramlar›n metnin bütünlü¤ü aç›s›ndan tutars›z ve ikircik kullan›m›ndan yola ç›karak, metnin yazar›n›n kurdu¤u kavramsal ayr›mlar›n baflar›s›zl›¤›n› aç›klamak amac›yla gelifltirilmifl bir metin okuma yöntemidir.
Foucault olaylar›, düz çizgisel ve geliflimsel dizgeler halinde anlatan geleneksel tarih yaz›m› anlay›fl›n› elefltirerek soykütüksel çözümleme ve
arkeloji yöntemini gelifltirdi.
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
231
Kendimizi S›nayal›m
1. Freud’un çal›flmalar›nda insan zihninde var olan ve
insan düflüncesinin do¤as›n› yöneten yap›lar› ortaya ç›karan alan› tan›mlamada kulland›¤› kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Psikanaliz
b. Bilinçd›fl›
c. Yap›
d. Ego
e. Dil
6. Lacan, Lévi-Strauss’un bütün toplumlar›n temelini
oluflturdu¤unu söyledi¤i hangi yap›sal çözümlemesine
derinden ba¤l›d›r?
a. Tavflan dudaklar› ve ikizler mitinin çözümlemesine
b. Akrabal›k sistemlerinin çözümlemesine
c. Ensest tabusunun yap›salc› çözümlemesine
d. Do¤a ve kültür karfl›tl›¤› çözümlemesine
e. Kad›n›n mübadelesinin çözümlemesine
2. Saussure’e göre dilin yap›s›n›n en önemli unsuru
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Gösterge
b. Gösteren
c. Gösterilen
d. Söz
e. Bilinçalt›
7. Afla¤›dakilerden hangisi Althusser’e göre toplumsal
formasyonu oluflturan ö¤elerdir?
a. Devletin bask› ayg›tlar›
b. Devletin ideolojik ayg›tlar›
c. Ekonomik, politik ve ideolojik düzeyler
d. Adland›rma mekanizmalar›
e. Ça¤›rma mekanizmalar›
3. Saussure’un çal›flmalar›nda ortaya ç›kan ve bir sistem
olarak dil içerisindeki yap›sal iliflkilerle ilgilenen dil çal›flmas›na verilen ad afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Artzamanl› dil çal›flmas›
b. Eflzamanl› dil çal›flmas›
c. Psikanaliz
d. Yap›söküm
e. ‹fllevselci
8. Afla¤›da verilen düflünür-yöntem ikiliklerinden hangisi tarihin göz ard› etti¤i bir dizi görüngü eflli¤inde, görülmeye de¤er olaylardan ay›klanarak d›fllanan tek tek
olaylara dönen ve onlar› canland›rmaya, korumaya çal›flan yöntemdir?
a. M. Foucault- Arkeolojik yöntem
b. J. Derrida-Yap›söküm
c. L. Althusser-Toplumsal Formasyon
d. M. Foucault-Soykütüksel Çözümleme
e. S. Freud-Serbest Ça¤r›fl›m Tekni¤i
4. Barthes’›n çal›flmalar›nda göstergelerin “mit” olarak
da tan›mlanan gizil anlamlar›n› ifade etmede kullan›lan
kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Yananlam
b. Düzanlam
c. Ça¤r›fl›msal düzlem
d. Adland›rma
e. Kodlama
5. Lévi-Strauss’un yap›sal antropolojisinin sistemi oluflturan unsurlar›n iç de¤erlerine de¤il, bir araya gelme
yollar›na odakland›¤› anahtar kavramlar afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Farkl›l›k ve iliflki
b. Eflzamanl› ve artzamanl›
c. Gösteren ve gösterilen
d. Yap› ve özne
e. ‹lkel ve geliflmifl
9. Afla¤›dakilerden hangisi J. Derrida’n›n yap›sökümle
karfl› ç›kt›¤› düflünce biçimidir?
a. Bulunufl metafizi¤i
b. Dolay›m durumu
c. Artzamanl› düflünce
d. Eflzamanl› düflünce
e. Dil/söz karfl›tl›¤›
10. Afla¤›dakilerden hangisi F. Saussure ve R. Barthes’›
birbirinden farkl›laflt›ran karfl›tl›kt›r?
a. Do¤a-kültür
b. Kad›n-erkek
c. Afla¤›-yukar›
d. Aç›k-kapal›
e. Dil-söz
232
Modern Sosyoloji Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. b
2. a
3. b
4. a
5. a
6. c
7. c
8. d
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “S. Freud” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “F. Saussure” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “F. Saussure” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Semiyoloji ve R: Barthes”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “C. Lévi-Strauss ve Yap›sal
Antropoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “J. Lacan” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yap›salc› Marksizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “M. Foucault” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “J. Derrida” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “F. Saussure ve R. Barthes”
konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Yap›salc› dil bilim taraf›ndan bilim nesnesi haline getirilen dil karfl›s›nda söz alan› yine yap›salc› dil bilim
taraf›ndan elefltirildi¤i için sayg›nl›k kazanm›fl ve söylem çözümlemesine dönüflmüfltür. Söylem çözümlemesinde dil için gelifltirilmifl çözümleme araçlar› söz
alan›na tafl›n›r. Dilin bir yap› olarak çözümlemesi asl›nda söylemin bir süreç olarak analizidir. Böylece, anlam dilin yap›s› ile iliflkilendirilirken, söylemde dil ile
iliflkilendirilir ve iki ayr› yaklafl›m ortaya ç›kar.(Sancar
S.Üflür, 1997, 88).
S›ra Sizde 2
Saussure’cu dil bilim içerisinde iflaretin gösteren ve
gösterilenden olufltu¤unu biliyoruz. Gösteren ve gösterilen birbirlerinden önce var olmazlar ve iliflkilerinin
d›fl›nda hiçbir anlamlar› yoktur. Dolay›s›yla iflaretler
ancak bir “anlamland›rma sistemi” içerisinde anlafl›labilirler. ‹flte yap› da gösterenlere ve gösterilenlere anlamland›rma olana¤› verir. Yap› bir farkl›l›klar sistemidir. Dilde ögelerinin birbirlerini farkl›l›k yoluyla meydana getirdikleri bir yap› olarak ortaya ç›kar (Coward
ve Ellis, 1985, 29-30).
S›ra Sizde 3
Saussure’un dilbilim çal›flmalar› içerisinde dil eflzamanl› ve kapal› bir yap› olarak ele al›n›r. Bu nedenden dolay› yap›n›n bir figüran› olan özne, dil yani yap› neyi
olanakl› k›larsa onu söyleme ve anlamland›rma iktidar›na sahip olur. Burada dilin bireyler taraf›ndan gündelik kullan›mlar›n›n alt›nda yatan bu yap›da özne bilinçli bir seçme ve benimseme konumunda de¤ildir (S.
Üflür, 1997, 77).
S›ra Sizde 4
Hem yap›salc› dilbilim içerisinde hem de Levi-Strauss’un
çal›flmas›nda “Özne homojen ve kendi kendini denetleyebilir olmaktan uzakt›r; özne varl›¤›n›n bile fark›nda
olmad›¤› bir yap› taraf›ndan infla edilir; yap›daki ve bu
yap›daki dönüflümlerin nesnesidir” (S. Üflür, 1997, 80;
Coward ve Ellis, 1985, 41). Dolay›s›yla öznenin yap› taraf›ndan infla edilen bir nesne olarak ele al›narak ona
tabi k›l›nmas› yap›salc› çözümlemelere getirilen en
önemli elefltiridir (S. Üflür, 1997, 80).
S›ra Sizde 5
Althusser’in yap› kavram›nda birbirlerine karfl› göreli
özerk olan ekonomik, politik ve ideolojik düzeyler herhangi bir toplumsal formasyonun yap›sal karmafl›kl›¤›nda birleflirler. Dolay›s›yla buradaki nedensellik çizgisel de¤il, yap›sald›r. Toplumsal formasyonun düzeyleri
aras›nda eflitsiz bir geliflme vard›r (Swingwood, 1998,
359). Kendi iç belirlenim koflullar› söz konudur. Her ne
kadar düzeyler birbirlerine karfl› göreli olarak özerk olsalar da “son kertede” ekonominin belirleyicili¤i söz
konusudur.
8. Ünite - Yap›salc›l›k ve Post Yap›salc›l›k
233
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Althusser, L. (1984). Felsefe ve Bilim Adamlar›n›n
Kendili¤inden Felsefesi. Ankara: Bilim ve Toplum Yay›nc›l›k.
Althusser, L. (1987). John Lewis’e Cevap. Ankara: V
Yay›nlar›.
Althusser, L. (1991). ‹deoloji ve Devletin ‹deolojik
Ayg›tlar›. (Çev. Yusuf Alp ve Mahmut Öz›fl›k). ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Althusser, L. (1996). Freud ve Lacan. (Der. Saffet Murat
Tura). Freud’dan Lacana Psikanaliz. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, s. 183-206.
Althusser, L. (1995) ‹deoloji ve Devletin ‹deolojik Ayg›tlar› Çev: Yusuf Alp/Mahmut Öz›fl›k, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Barrett, M. (1996). Marks’tan Foucault’ya ‹deoloji.
(Çev. Ahmet Fethi). ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.
Belge, M. (1995) “Önsöz” ‹deoloji ve Devletin ‹deolojik Ayg›tlar› içinde, L. Althusser, Çev: Yusuf
Alp/Mahmut Öz›fl›k, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Callinicos, A. (2004) Toplum Kuram› Tarihsel Bir
Bak›fl, Çeviren: Yasemin Tezgiden, ‹stanbul: ‹letiflim.
Cléro, J-P. (2011). Lacan Sözlü¤ü. ‹stanbul: Say
Yay›nlar›.
Coward, R.ve Ellis, J. (1985) Dil ve Maddecilik, Çeviren: Esen Tar›m, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Cuff, E.C., Sharrock, W.W. ve Francis, D.W. (1998) Perspectives in Sociology, London: Routledge.
Jary, D. ve Jary, J. (1991) Collins Dictionary of Sociology, Glasgow: Harprer Collins Publishers.
Lechte, J. (1994) Fifty Key Contemporary Thinkers,
London: Routledge.
Lévi-Strauss, C. (1986) Mit ve Anlam, Türkçesi: fien Süer / Selahattin Erkanl›, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k.
Lévi-Strauss, C. (2004) Yaban Düflünce, Çeviren: Tahsin Yücel, ‹stanbul: YKY.
Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara:
Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York:
McGRAW_HILL.
Sancar S.Üflür, S. (1997) ‹deolojinin Serüveni Yanl›fl
Bilinç ve Hegemonyadan Söyleme, Ankara: ‹mge Kitabevi.
Sarup, M. (2004) Post-Yap›salc›l›k ve Post-Modernizm, Çeviren: Abdülbaki Güçlü, Ankara: Bilim ve
Sanat.
Slattery, M. (19919 Key Ideas in Sociology, London:
Mcmillan
Sturock, J. (2003) Structuralism, London: Blackwell.
Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›sa
Tarihi, Çeviren: Osman Ak›nhay, Ankara: Bilim ve
Sanat.
Tura, S. M. (1996) Freud’dan Lacan’a Psikanaliz, ‹stanbul: Ayr›nt›.
Zizek, S. (2002). K›r›lgan Temas. ‹stanbul: Metis.
http://tr.wikipedia.org
Sözlük
235
Sözlük
A
Bireysel adaptasyon tipolojisi: Merton’›n gelifltirdi¤i ve bireylerin anomi durumunda verecekleri davran›flsal tep-
Aç›k ifllev: Toplumsal davran›fl ve olgular›n bilinen, beklenen, niyet edilen sonucu.
Anlam›n ba¤lama-gönderimlili¤i: bkz. Dizinsellik
kileri gösteren flema.
Bozuk ifllev (disfonksiyon): Bir ögenin sistemin belirli parçalar› aç›s›ndan do¤urdu¤u olumsuz sonuçlar.
Anomi: Toplumsal normlar›n çökmesi, etkisizleflmesi ve bu
durumdan kaynaklanan kar›fl›kl›k ve çat›flma durumu.
Durkheim’a göre uygun toplumsal normlar›n mevcut olmamas›ndan kaynaklanan bir kurals›zl›k hali, Merton’a
D
Dizinsellik: Herhangi bir nesnenin veya etkinli¤in anlam›n›n
kendi ba¤lam›ndan türetiliyor olmas›, belirli bir ba¤lama
göre kültürel olarak belirlenmifl hedeflerle bunlara ulaflmak için toplumsal olarak belirlenmifl araçlar aras›nda
bir kopma meydana geldi¤inde oluflan durum.
Araçsal ak›l: Araçsal ak›l, dünyaya ve baflka insanlara, onlar› nas›l sömürebilece¤imiz temelinde bakan, olgu ile de¤eri birbirinden ay›ran ve de¤erleri, bilgi ve yaflam aç›s›ndan önemsiz bir role indirgeyen ak›l olarak tan›mla-
endeksli (dizinli) olmas› durumu.
Durumsall›k: Koflullara ve duruma ba¤l› olarak de¤iflebilirlik.
E
Epoche: bkz. Fenomenolojik indirgeme
Etnometodoloji: Harold Garfinkel taraf›ndan gelifltirilen
ve fenomenolojik düflüncelerin ampirik araflt›rmalara
nabilir (Marshall, 1999, s. 180).
uygulanmas›n› ve insanlar›n toplumsal düzenleri üret-
Autopoiesis: Kendi kendini üretme.
mek için kulland›klar› yöntemlerin incelenmesini içe-
B
ren yaklafl›m.
Bak›fl aç›lar›n›n karfl›l›kl›l›¤›: Aksine inanmak için bir neden yoksa, bireylerin toplumsal dünyadaki olay ve eylemleri kendileri nas›l anl›yorsa di¤er bireylerin de ayn›
flekilde anlayacaklar› varsay›m›.
Belgeleme yöntemi: Herhangi bir durum ya da ba¤lam içindeki özelliklerin belirli yönlerinin seçilmesi ve tan›mlanmas›, bu yönlerin temeldeki kal›b›n kan›t›, belgesi olarak kabul edilmesi, daha sonra sürecin tersine çevrilmesiyle temelde bulunan kal›b›n belirli özelliklerinin kal›b›n varl›¤›n›n kan›t› olarak kullan›lmas›.
Benlik: Bir bireye di¤er insanlar›n verdikleri tepkilerle yüklenen kimliktir.
Beyaz yakal›lar: Mills’in çal›flmalar›nda daha çok küçük çapl› giriflimcilerden ve küçük mülk sahiplerinden oluflan
eski ve ba¤›ms›z durumdaki orta s›n›ftan farkl› olarak,
flirketleflme çat›s› alt›nda toplanan Amerikan toplumunda iflverenlerle ücretli çal›flan iflçiler aras›nda ortaya ç›k›p geliflen beyaz-yakal›lardan oluflan yeni ve ba¤›ml›
dedi¤i orta s›n›f› tan›mlamada kulland›¤› bir terimdir.
Bilinç ve bilinçd›fl›: Freud’a göre insan zihni, bilinç ve bilinçd›fl› olmak üzere iki temel bölümden oluflur. Zihnin
iflleyifli s›ras›nda kontrol edebildi¤imiz ve fark›nda oldu¤umuz olgular bilinci olufltururken, organik, biyolojik
ve hayvani do¤am›z›n do¤rudan ifadesi olan ve doyurulmay› bekleyen, yemek ve seks gibi temel içgüdüsel
itkiler ise bilinçd›fl›n› oluflturur.
F
Fenomen: (1) Bir dereceye kadar al›fl›lmam›fl olan, büyük ihtimalle ola¤an d›fl› veya flüpheli olan durum. (2) Bir nesnenin duyular taraf›ndan edinilen alg›s›, duyular arac›l›¤›yla alg›lad›¤›m›z her fley.
Fenomenoloji: D›fl dünyan›n bu dünya hakk›ndaki bilincimiz d›fl›nda nesnel bir anlam› olmad›¤›n› ileri süren, insan bilincinin iflleyifliyle ilgilenen ve insanlar›n içinde
yaflad›klar› dünyay› yorumlama yollar›n› inceleyen felsefi yaklafl›m.
Fenomenolojik indirgeme: Düflüncelerin deney öncesi özlerini ortaya ç›karabilmek ve olgular›n özlerini görebilmek için bireylerin kendi bireysel bilinçlerini, bilinçlerinin kurdu¤u varsay›mlar›, sa¤duyuya dayal› olarak bildiklerini yok saymalar›, bir kenara b›rakmalar›.
Fenomenolojik sosyoloji: A. Schutz taraf›ndan gelifltirilen,
Husserl’in fenomenolojik düflüncelerinin sosyolojiye tafl›nmas› ve baz› yorumlay›c› teorilerle birlefltirilerek gündelik yaflam fenomenine uygulanmas› fleklinde özetlenebilecek yaklafl›m.
Formel rasyonalite ve tözsel rasyonalite: Formel rasyonalite herhangi bir amaca ulaflmak için en etkili araçlar›,
nihai insani de¤erleri düflünmeksizin araflt›ran ak›l olarak tan›mlanabilir. Formel rasyonalitenin aksine tözsel
rasyonalite ise adalet, bar›fl gibi nihai insani de¤erleri
içeren ak›l olarak tan›mlanabilir.
236
Modern Sosyoloji Tarihi
G
Kültür endüstrisi ve/veya kitle kültürü: Elefltirel kuramc›lar taraf›ndan “kültür endüstrisi” kavram› önemli öl-
Genellefltirilmifl öteki: Bireyin toplumsallaflma süreci içeri-
çüde modern kültürü kontrol edip denetleyen rasyo-
sinde bir grubun ya da toplumun de¤er ve tutumlar›n›
nel olarak örgütlü-bürokratik yap›lara (örne¤in, tele-
içsellefltirmesini ifade eder.
vizyon flebekeleri gibi) gönderme yapmada kullan›l-
Gizil ifllev: Toplumsal davran›fl ve olgular›n bilinmeyen, bek-
m›flt›r. Kültür endüstrisi “kitle kültürü” olarak da ad-
lenmeyen, niyet edilmemifl sonucu.
land›r›lan, yani spontane olarak (kendili¤inden) gelifl-
Görüngü: bkz. Fenomen.
meyen, standartlaflt›r›lm›fl metalar olarak kitlesel bo-
Görüngübilim: bkz. Fenomenoloji.
yutta üretilip tüketilen, bireyleri pasiflefltirici ve edil-
Gösterge, gösteren, gösterilen: ‹sviçreli dil bilimci Ferdi-
genlefltirici etkilere sahip, gerçek olmayan, yapay bir
nand de Saussure’un çal›flmalar›nda dil bir iflaret veya
kültür üretir.
gösterge sistemi olarak tan›mlan›r. Saussure’a göre dil
yap›s›n›n unsurlar›n› oluflturan her iflaret veya gösterge
gösteren (signifier) ile gösterilen (signified) olmak üzere
iki bölümden oluflur. Gösteren göstergenin akustik/ses
M
Meflruiyet krizi: Habermas’›n geç-kapitalism olarak tan›mlad›¤› dönemde devletin ekonomik krizleri çözmek ama-
biçimi iken gösterilen göstergenin iflaret etti¤i anlam/dü-
c›yla gerçeklefltirdi¤i müdahaleler esnas›nda meflruiyeti-
flüncedir.
ni yitirme anlam›nda yaratt›¤› düflünsel nitelikteki krizler
Göstergebilim (semiyoloji): Semiyoloji, basitçe dil, edebiyat, sanat ve di¤er tüm alanlarda beliren iflaretlerin ya da
iflaret sisteminin genel bir çal›flmas›d›r.
olarak tan›mlanabilir.
Metateori: ‹ki ya da daha fazla teoriyi kapsayan genifl bak›fl
aç›s›.
Grand teori: Birçok fleyi birden tek bir teoride aç›klamaya
çal›flan büyük boy kuramlara verilen genel ad.
‹
N
Negatif diyalektik: Adorno, Hegel'in ‘Diyalektik” yaklafl›m›ndaki olumsuzlama düflüncesinin nihayetinde bir olumla-
‹ktidar seçkinleri: Mills’in modern toplumun büyük flirketler,
maya dayand›¤›n› belirtir. Bundan dolay›, Adorno nega-
ordu ve federal hükümet gibi bafll›ca üç önemli kurum
tif diyalektik kavram›n› öne sürer. Negatif diyalektik, di-
ve kurulufllar›n hiyerarflilerinin komuta yerlerinde yer
yalektik’ten farkl› olarak, sürekli bir olumsuzlamaya da-
alan seçkinleri tan›mlamak için kulland›¤› bir terimdir.
‹fllev (fonksiyon): Sistemin herhangi bir parças›n›n sistemin
bir ya da birden çok ihtiyac›n› karfl›lamaya yönelik et-
yan›r.
Net denge: Bir toplumsal olgunun olumlu ifllevleri ile bozuk
ifllevleri aras›ndaki denge.
kinlikleri, sosyal sistemin ifllevsel gerekliliklerini karfl›lamak için yapt›¤› katk›.
‹fllevsel aç›klama: Bir toplumsal olgu ya da eylemin sonuçlar› itibariyle toplumsal istikrar ve bütünlü¤ün korunma-
O-Ö
Otorite: Dahrendorf’a göre otorite (yetki) normlar taraf›ndan
belirlenmifl belirli toplumsal rol ve mevkilere ilifltirilmifl
s›na yapt›¤› katk› aç›s›ndan de¤erlendirilmesi.
‹fllevsel zorunluluk: Bir sistemin iflleyebilmesi için yerine
meflru güçtür.
Özneler-aras›l›k: Öznellik ve nesnellik aras›nda bir köprü
görevi gören, bir olgunun birden fazla özne taraf›ndan
getirilmesi zorunlu olan ifllevler.
K
Konsensüs: Bir konu ya da olay karfl›s›nda genel olarak mevcut olan görüfl birli¤i, uzlaflma, oydafl›m; inanç ve duygular›n birli¤i.
Konuflma analizi: E. Schegloff, H. Sacks ve G. Jefferson taraf›ndan gelifltirilen, dili kullanma biçimimizin önceden
görmezden geldi¤imiz yönlerinin fark›na varmam›z› sa¤layan, dilsel davran›fllar›m›z›n, konuflmalar›m›z›n tesadüfi olmad›¤›n› gösteren dilsel davran›fl analizi.
bireysel ve öznel olarak deneyimlendi¤i durum.
P
Paranteze alma: bkz. Fenomenolojik indirgeme
Post-Kapitalist toplum: Dahrendorf’a göre özel mülkiyet ve
ona dayal› s›n›fsal ç›karlar›n ve s›n›f çat›flmas›n›n merkezi önemini yitirdi¤i, otorite konumlar›na kat›lma veya bu
konumlardan d›fllanman›n çat›flman›n yeni temeli haline
geldi¤i yeni toplum tipidir.
Sözlük
R
237
Y
Refleksivite: (Etnometodolojiye göre) Bir fleyin kendi ken-
Yaflam dünyas›: Husserl’in gelifltirdi¤i, Habermas’›n çal›flma-
dine geri dönüfllü olmas›, toplumsal durumlar›n tan›m-
lar›nda da önemli bir yere sahip olan kavram. Gündelik
lar› ile tan›mland›¤› gibi olan toplumsal durumlar ara-
yaflam›n dünyas›, bireylerin deneyimlerini yaflad›¤› çev-
s›ndaki karfl›l›kl› denklik, düflünümsellik.
re, s›radan insanlar›n rutin etkileflimleri ile infla ettikleri
Rol alma: (Mead’e göre) Bireyin kendisini etkileflimde bulundu¤u di¤erlerinin yerine koymas›d›r.
gündelik maddi ve toplumsal dünya; bireylerin sorgulamad›klar›, paylaflt›klar› ortak kültür dünyas›.
Yaflant›-dünyas› ve sistem: Sistem, Habermas’›n çal›flmala-
S
r›nda modern hayat›n a¤›rl›kl› olarak araçsal rasyonalite
Sa¤duyu bilgisi: (Schutz’a göre) Toplumsal olarak kurulmufl
taraf›ndan biçimlendirilen ve toplumun maddî yeniden
olan, toplumsallaflma sürecinde üyeler taraf›ndan ortak
üretiminden sorumlu olan ekonomik ve bürokratik yap›-
olarak ö¤renilip verili kabul edilen ve toplum içinde ey-
lara karfl›l›k gelen alan olarak tan›mlanabilir. Yaflant›-
lemde bulunmak ve eylemleri yorumlamak için kullan›-
dünyas› ise kültür toplum ve kiflilikten oluflan, iletiflimsel
lan, bu aç›dan gündelik yaflam›n sürmesi aç›s›ndan ge-
eyleme ve paylafl›lan de¤erlerin gelifltirilmesine yönelik
rekli olan bilgi birikimi.
Sapma: Toplumsal kurallar›n ihlali, toplumsal normlara uymama durumu.
Sembol: Bir fleyi ifade eden herhangi bir jest, iflaret veya bir
nesnedir.
Sembolik etkileflimcilik: ‹nsanlar›n birbirleriyle olan etkileflimlerinde temel bileflenler olarak semboller ve dilin rolünü vurgulayan kuramsal bir yaklafl›md›r.
Sistem: Birbirine ba¤l› parçalardan oluflan bütün.
Sosyolojik imgelem: Mills’in çal›flmalar›nda insan›n›n kendisinin d›fl›ndaki dünyada ve kendi benli¤inde olup bitenleri anlamas›n› sa¤layan düflünsel niteli¤i tan›mlamak
için kulland›¤› bir terimdir.
Soyutlanm›fl ampirizm/deneyimcilik: Mills’in Sosyolojik
‹mgelem adl› çal›flmas›nda ampirizmi bilimle eflitleyip
kantitatif araflt›rma tekniklerine afl›r› derecede önem veren sosyologlar›n çal›flmalar›n› adland›rmak için kulland›¤› bir terimdir (Marshall, 1999: 691).
T
Tiplefltirme: ‹nsanlar›n nesneleri ya da deneyimleri s›n›fland›rmak, böylece dünyay› anlaml› dizilifller fleklinde yap›land›rmak için kulland›klar› ortak yollar.
Toplumsal inflac›l›k: Fenomenolojiye ve etnometodolojiye
dayal› olarak P. Berger ve T. Luckmann taraf›ndan gelifltirilen, gerçekli¤in nesnel ve öznel yönlerinin birbirine
z›t olmad›¤›n› savunan, toplumsal dünyan›n önce özneler taraf›ndan infla edildi¤ini, daha sonra kendisini infla
eden öznelerin ötesinde ve üzerinde nesnel bir nitelik
kazand›¤›n› ileri süren yaklafl›m.
etkileflim alan› olarak tan›mlanabilir.
Yeni ifllevselcilik: Yap›sal ifllevselci yaklafl›m› güçlendirip
canland›rma çabalar› sonucunda 1980 sonras›nda N. Luhmann’›n çal›flmalar›yla do¤an ve J.C. Alexander taraf›ndan gelifltirilen bir yaklafl›m.