Hücre Sinyal Olayları

advertisement
HÜCRE SĠNYAL OLAYLARI
PROF. DR. FATMA SAVRAN OĞUZ
•
Çok hücreli organizmaların kompleks
omurgalılara evrimi, hücreler birbirleriyle
iletişim kuramasalardı mümkün olmazdı.
• Hücre-hücre
• Hücre-matriks etkileşimini sağlayan
moleküller : Kaderin,integrin aracılığı
ile sinyal iletimi
Embryo gelişimi esnasında görülür
• Döllenmeden doğum sonrasına kadar hem
omurgalılar hem de omurgasızlar, hücreler
üretip bunları önce dokulara sonra işler
durumda organlara dönüşecek şekilde
düzenlemek zorundadırlar
•
•
• Hücreler arasındaki iletiĢim
Ģekillerinin neredeyse tamamında iki
temel unsur vardır
Bilgi taşıyan sinyali üreten bir sinyal
hücresi
Bilgi taşıyan sinyali alan, aldığı bilgiye
göre hareket eden veya bu sinyal
tarafından değiştirilen tepki sinyali.
Sinyal molekülleri nelerdir?
•
•
•
•
•
•
Proteinler
Peptid
Steroidler
Gazlar
Biyomoleküller ATP
Amino asit türevleri ( epinefrin, histamine)
Sinyal iletilme şekilleri
• Parakrin
• Endokrin
• Sinaptik
• Otokrin
• Parakrin : Hücrenin yakın çevresindeki
hücreler etkilenir.
• Endokrin : Sinyal molekülleri - hormon
kan dolaşımına salınır ve vücuttaki hedef
hücrelere ulaşır.
• Sinaptik: Vücudun birbirinden çok
uzaktaki kısımları arasında sinyal
iletimi.Sinir hücresi uzantısı ile hedef
hücreye
Otokrin Etki
• Bağışıklık sistemi hücrelerinde IL- 2
uyarımı ile T hücre etkileşmesi örnek
olarak verilir.
• Erken gelişim evresinde
• Kanser hücrelerinde görülür
• Bir hücrenin bir başka hücreden aldığı sinyale
göre hareket edip davranışını değiştirme
mekanizmasına sinyal aktarımı denir.
• Sinyalin tepki veren hücrenin dış hücre zarından
(yeni bir gen ekspresyon ve hücre davranışını
meydana getirdiği) çekirdeğe taşınmasına olanak
sağlayan hücre içi işlemlere sinyal aktarım yolu
denir.
Ekstrasellüler sıvı
Sinyal alımı
Sitoplasma
İletilmesi
Cevap
Reseptör
Sinyal İleti Yolu
Sinyal
molekül
Plasma Membranı
Hücresel
cevabın
Aktivasyonu
Genelde neredeyse tüm aktarım yolları
esas olarak aynı Ģekilde çalıĢır…
• Yayılabilir hücre dışı molekül formundaki
bir sinyal duyarlı hücrenin yüzeyindeki
reseptörlere bağlanır
• Bunları aktive eder;
• Sonra bu tepki hücresi bir dizi sinyal
taşıyıcısını aktive ederek çekirdeğe
yönlendirir;
RESEPTÖR
1) SİNYAL TRANSDÜKSİYONUNDA yer
alan bir proteindir
• Hücre dışındaki bir sinyali hücre içine
taşır.
• Sinyalin bir biçimden başka bir biçime
dönüşmesini sağlayan protein hücre
dışında olabileceği gibi hücre içinde de
olabilir
Reseptöre bağlanan moleküle ligand denir:
peptit , Hormon,İlaç,Toksin olabilir,
Bağlanma sonucunda reseptör biçimini
değiştirir ve hücresel bir tepki meydana gelir.
Bazı ligandlar herhangi bir değişikliğe
neden olmadan sadece reseptörleri
bloke ederler, bunlara agonist denir.
• 2) Hücre dışındaki bir protein veya
taneciğin hücre içine girmek için hücre
zarında bağlandığı bir moleküldür.
Hücreye bağlanan şey, bir protein bir
virus (HIV) veya bir lipoprotein taneciği
olabilir.
• Ligand etkisiyle reseptörde
meydan gelen değişiklikler
sonucu
fizyolojik
tepkiler
meydana gelir, bunlar liganda
atfedilen biyolojik aktiviteyi
oluşturur.
Büyüme faktörü
Ekstrasellüler alan
İntrasellüler alan
Nukleus
transkripsiyon
1) İntraselüler reseptörler
Sinyal molekülleri membranı geçer ve
intraselüler reseptörlere bağlanır.
Steroid hormonlar, vitamin D
2) Hücre yüzey reseptörleri
Hidrofilik sinyal molekülleri membranı
geçemez; hücre yüzey reseptörlerine
bağlanır.
Peptid hormonlar, nöropeptidler
SĠNYAL ĠġLEMĠ GENELLĠKLE HÜCRE
YÜZEYĠ RESEPTÖRLERĠ TARAFINDAN
SAĞLANIR
• Bu moleküllerin veya ligantların hücre
yüzeyi reseptörlerine bağlanması,
çekirdeğe giden ve farklı genetik
programların aktivasyonuna yol açan
sinyal aktarım yollarını aktive eder.
Hücre yüzey reseptörleri
• Ġyon kanalına bağlı reseptörler
• Enzim iliĢkili reseptörler
• G proteini ile iliĢkili reseptörler
Katalitik hücre zarı reseptörlerinde
genellikle kinaz aktivite vardır; Fosfat
grubu o protein üzerindeki bir amino asite
(genellikle serin, teronin veya tirosin bir
kalıntı) kovalent bağlayarak bir fosfat
molekülü bir substrat proteine transfer
edilebilir.
• Bazı sinyal aktarım yollarında, özellikle de
tirosin kinaz reseptör kullananlarda,
fosforillenen ilk molekül, aynı reseptör
türünden bir başka moleküldür.
Hücre dışı
Hücre içi
Ligand
Dimerizasyon
Transkripsiyon
Proliferasyon Sağkalım
Migrasyon
hücre siklus progresyonu
• Çoğu durumda, aynı türden bir değil iki
reseptör, sinyal ligantına bağlanır; ligant
bağlantısı, reseptörlerin dimerize olarak
homodimer denen bir kompleks
oluşturmasını sağlar.
Östrojen Reseptör hormon bağımlı nükleer bir reseptör
Ligandı ise östradiol
Ligand bağlanınca homodimer oluĢturarak DNA ya
bağlanır ve bazı genlerin transkripsiyonunu aktive
eder.
• Katalitik reseptör tirosin kinazları ve
serin-teronin kinazları yoluyla sinyal
aktarımı, çoğu organizmada, özellikle
de yüksek omurgalılarda hücreler
arasında kullanılan yaygın ve ana
iletişim şeklidir.
RESEPTÖR TĠROSĠN KĠNAZLARI VE RAS’A
BAĞLI SĠNYAL AKTARIMI (TRANSDUCTION)
• Sinyal moleküllerine bağlanan ve substrat
proteinleri üzerindeki tirosin kalıntılarını
fosforillemek üzere aktive edilen hücre
yüzeyi reseptörlerine reseptör tirosin
kinazları denir.
• Bu reseptörler, çeşitli hücre
etkileşimlerinde önemli bir rol oynarlar.
Bağlanan sinyal molekülleri çoğunlukla
çeşitli biyolojik aktiviteleri olan büyüme
faktörleridir.
Büyüme Faktörleri
• Vasküler endotel büyüme faktörü (VEGF),
• Trombosit kaynaklı büyüme faktörü
(PDGF),
• Epidermal büyüme faktörü (EGF),
• İnsülin, sinir büyüme faktörü (NGF)
• Fibroblast büyüme faktörü (FGF)
bu büyüme faktörlerinden bazılarıdır.
Bu büyüme faktörlerinin reseptörleri,
büyüme faktörü sinyalini, üç farklı sinyal
aktarım yolundan birine aktarır:
• Fosfolipaz C (PLC),
• Grb2 / Sos ve
• Fosfatidilinositol 3-kinaz (PI3K) yolları.
Tüm bu reseptörler aynı aşağı yönlü sinyal
aktarım yollarını kullandıkları için bir
hücrenin belli bir büyüme faktörüne tepkisi,
hücre yüzeyinde uygun reseptör tirosin
kinazını eksprese edip etmemesiyle çok
ilgilidir.
Fibroblast Büyüme Faktörleri
• FGF ailesi, embriyo ve embriyo dokularının ;
• aksiyal yapılaşması,
• aralarında hücre türlerinin belirlenmesi ve
ayrışması,
• organların ve vasküler sistem gibi organ
sistemlerinin morfojenezi ve
• hücre çoğalma ve hareketlerinin düzenlenmesi
•
pek çok biyolojik olayda önemli bir yer tutar.
• FGF sinyal aktarım yolu da büyüme ve
hücre fizyolojisinde önemli ve farklı roller
oynar ve reseptör tinosin kinazları yoluyla
verilen sinyallere mükemmel bir örnek
oluşturur.
• FGF sinyal aktarım yolunun aktivasyonu,
FGF ligantı hücre yüzeyindeki FGF
reseptörlerine (FGFR) bağlandığı zaman
başlar.
Hücresel cevaplar
1. Gen ekspresyonunda değişiklik
2. Metabolik enzimlerin aktivitesinde
değişiklik
3. Sitoiskeletin yeniden düzenlenmesi
4. İyon geçirgenliğinde değişiklik
5. Bir hormon veya protein salınması
6. DNA sentezinin uyarılması (hücre
çoğalması)
7. Hücre ölümü
Download