ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2658 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1624 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Yazarlar Prof.Dr. Ahmet MAKAL (Ünite 1, 4-6) Arfl.Gör. Nail DERTL‹ (Ünite 2) Arfl.Gör. Onur Can TAfiTAN (Ünite 2) Doç.Dr. Seyhan ERDO⁄DU (Ünite 3) Doç.Dr. Aziz ÇEL‹K (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. Ahmet MAKAL ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›s› Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ISBN 978-975-06-1325-8 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 8.500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Temmuz 2012 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ xi Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar›.................................... 1 G‹R‹fi .............................................................................................................. TEMEL KAVRAM VE SORUNLAR ................................................................. B‹R SOSYAL B‹L‹M DALI OLARAK “TAR‹H” ............................................ ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ VE OLGULARI .............................................. TAR‹H ARAfiTIRMALARINDA “KURAM”...................................................... TAR‹HTE NEDENSELL‹K............................................................................... TAR‹H ‹LE TAR‹HÇ‹, BUGÜN ‹LE GEÇM‹fi................................................. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ VE FARKLI KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ................... Kurumsal Yaklafl›mlar ................................................................................... “Kurum” ve “Kurumsallaflma”....................................................................... ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASININ Ö⁄ELER‹.................... Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›nda Devletin Rolü............................ D›flsal Dinamiklerin Etkisi............................................................................. TAR‹HTE DÖNEMLEfiT‹RME ........................................................................ ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹N‹N DÖNEMLEfiT‹R‹LMES‹ .......................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 3 5 5 7 8 9 11 11 12 13 15 16 17 18 22 23 24 24 25 Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar............................................................................. 26 G‹R‹fi .............................................................................................................. SANAY‹ DEVR‹M‹ VE ÜCRETL‹ ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹S‹N‹N YAYGINLAfiMASI .......................................................................................... Sanayi Devrimi ve Çal›flma ‹liflkileri............................................................. Sanayi Devrimi Sonras› Çal›flma Koflullar› ................................................... Frans›z Devrimi ve Liberalizmin Egemenli¤i ............................................... B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹NDE DEVLET‹N MÜDAHALES‹ ................ SEND‹KALARIN GEL‹fi‹M‹ VE TOPLU ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASI ..................................................................................... Sendikalar›n Do¤uflu ve Sendikalar› Yasaklay›c› Düzenlemeler ................ ‹ngiltere’de Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar......................... Fransa’da Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar............................ Almanya’da Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar ........................ ABD’de Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar............................... Sendikal Özgürlüklerin ve Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas›................... ‹ngiltere’de Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas› ..................................... Fransa’da Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas› ........................................ Almanya’da Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas›..................................... ABD’de Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas› ........................................... Endüstri ‹liflkilerinde Kurumsallaflma Giriflimleri ve Dünya Savafllar› ............................................................................................. 27 27 27 29 30 31 33 33 34 35 35 36 37 38 39 39 41 41 1. ÜN‹TE 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler ‹ngiltere’de Endüstri ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› ............................... Fransa’da Endüstri ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› .................................. Almanya’da Endüstri ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›............................... ABD’de Endüstri ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› ..................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3. ÜN‹TE Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar..................................................................... 54 G‹R‹fi .............................................................................................................. 1945-1970’LER‹N SONU: KAP‹TAL‹ZM‹N ALTIN ÇA⁄I .............................. 2. Dünya Savafl› Sonras› Fordist Sistem ....................................................... 2. Dünya Savafl› Sonras› Keynesçilik ........................................................... 2. Dünya Savafl› Sonras›nda Endüstri ‹liflkileri ............................................ Endüstri ‹liflkilerinde Ülke Gruplamalar› ............................................... Neo-Korporatizm..................................................................................... Çat›flmac› ‹liflkiler .................................................................................... Fordizmin ve Keynesçili¤in Gerilemesi ................................................ 1980’LERDEN GÜNÜMÜZE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ ....................................... 1980 Sonras› Dönemin Temel Özellikleri.................................................... Teknolojik Dönüflüm ve Esnekleflme .................................................... Yeni Uluslararas› ‹fl Bölümü................................................................... Sermaye Birikiminin Malileflmesi ........................................................... Özellefltirme ........................................................................................... Devletin Rolünde De¤iflim...................................................................... Küreselleflme Döneminde Çal›flma ‹liflkileri ................................................ Küreselleflme Döneminde Sendikalar›n Gücünde Azalma ................... Küreselleflme Sürecinde ‹flverenler ve Toplu ‹liflkiler .......................... Küreselleflme Döneminde Çok Uluslu fiirketler ve Çal›flma ‹liflkileri .. Küreselleflme Döneminde Hükümetler ve Yasal Çerçeve.................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 4. ÜN‹TE 43 45 46 47 49 50 51 51 52 55 57 58 59 60 61 61 63 63 64 64 64 66 67 68 68 69 69 71 72 73 74 75 76 76 76 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri..........................78 G‹R‹fi .............................................................................................................. N‹CEL AÇIDAN ÜCRETL‹LER ...................................................................... Tar›m Kesimindeki Ücretliler........................................................................ Sanayi Kesimindeki Ücretliler....................................................................... 1913-1915 Sanayi Say›m› Sonuçlar›na Göre ‹flçilerin Niceli¤i .............. Sanayi Say›m› D›fl›ndaki Bilgiler............................................................. Devlete Ait Sanayi Kurulufllar›................................................................ Hizmetler Kesimindeki ‹flçiler....................................................................... 79 79 80 80 81 82 83 83 v ‹çindekiler Madencilik Kesimindeki Ücretliler ............................................................... ‹nflaat ‹flçileri.................................................................................................. Ücretlilerin Niceli¤ine ‹liflkin De¤erlendirme .............................................. N‹TEL AÇIDAN ÜCRETL‹LER........................................................................ ‹fiGÜCÜNÜN ETN‹K YAPISI ....................................................................... ÜCRETL‹LER‹N ÇALIfiMA KOfiULLARI......................................................... Ücret Düzeyleri ve Ücretlilerin Yaflam Standartlar›..................................... Kad›n ve Çocuk ‹flçiler ve Ücretleri ............................................................. Kad›n ve Çocuk ‹flçiler ........................................................................... Kad›n ve Çocuk ‹flçilerin Ücretleri ......................................................... Çal›flma Süreleri............................................................................................. SOSYAL GÜVENL‹K ...................................................................................... Aile ‹çi Yard›mlaflmalar................................................................................. Dinsel Yard›mlar ........................................................................................... Meslek Kurulufllar› ‹çerisindeki Uygulamalar .............................................. Modern Anlamdaki Sosyal Güvenlik Uygulamalar› .................................... B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N HUKUKSAL ÇERÇEVES‹: MECELLE.. ‹fiÇ‹ ÖRGÜTLENMELER‹ ............................................................................... Girifl................................................................................................................ 1908 Öncesi Dönemde ‹flçi Örgütlenmeleri ................................................ 1908 Sonras› Dönemde ‹flçi Örgütlenmeleri................................................ ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹ ....................................................................................... Girifl................................................................................................................ 1908 Öncesindeki ‹flçi Hareketleri ............................................................... 1908 ‹flçi Hareketleri ..................................................................................... Grevlerin Sonuçlar› ................................................................................. 1908 SONRASI DÖNEMDE GERÇEKLEfiT‹R‹LEN HUKUKSAL DÜZENLEMELER ...................................................................... 1909 Tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu (TEK)...................................................... 1909 Tarihli Cemiyetler Kanunu (CK) ......................................................... BA⁄IMLI ÇALIfiANLARI KORUYUCU SOSYAL POL‹T‹KA ÖNLEMLER‹.... Madencilik Sektöründeki Önlemler ............................................................. Di¤er Koruyucu Önlemler ............................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 84 84 85 85 86 87 87 90 90 90 91 91 92 92 92 93 94 95 95 95 95 96 96 96 97 98 99 99 100 101 101 103 105 106 107 108 109 Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹liflkileri: 1920-1946.................................................................................. 112 S‹YASET VE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹................................................................ ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ‹KT‹SAD‹ TEMELLER‹.......................................... ÜCRETL‹LER‹N N‹CEL VE N‹TEL VARLIKLARI ........................................... ‹flçi Kesiminin Nicel Varl›¤› .......................................................................... ‹fl ‹statistikleri........................................................................................... Kad›n ve Çocuk ‹flçiler ........................................................................... Kamu Kesimi ‹stihdam›ndaki Geliflmeler .............................................. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N HUKUKSAL ÇERÇEVES‹...................................... 113 114 116 117 118 118 119 120 5. ÜN‹TE vi ‹çindekiler Ere¤li Kömür Havzas›’na ‹liflkin Yasalar (1921) .......................................... 1924 Anayasas› .............................................................................................. Hafta Tatili Kanunu (1924) ........................................................................... Takrir-i Sükûn Kanunu (1925)...................................................................... Medeni Kanun (1926) ................................................................................... Borçlar Kanunu (BK) (1926) ....................................................................... Umumi H›fz›s›hha Kanunu (1930) ............................................................... Türkiye’de Türk Vatandafllar›na Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakk›nda Kanun (1932) ............................................................................... Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu (1935) ........................................ ‹fi KANUNU (‹K) (1936)................................................................................ ‹K’nun Önemi................................................................................................ ‹K’nun Ç›kar›lmas›nda Etkili Olan Faktörler................................................ Sosyal Faktörler ....................................................................................... ‹ktisadi Faktörler ..................................................................................... Siyasal Faktörler ...................................................................................... ‹K’nun Ç›kar›lmas›nda Etkili Olan D›flsal Faktörler ................................... Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (UÇÖ) Etkileri................................... Avrupa’daki Otoriter Rejimlerin Etkileri................................................. ‹K’nun ‹kili Karakteri .................................................................................... Yasan›n Kapsam Alan› ve S›n›rl›l›klar› ........................................................ Bireysel ‹fl ‹liflkileri Alan›ndaki Düzenlemeler ............................................ Toplu ‹fl ‹liflkileri Alan›ndaki Düzenlemeler................................................ Grev ve Lokavt Konusundaki Düzenlemeler ........................................ ‹flçi Temsilcili¤i Kurumuna ‹liflkin Düzenlemeler ................................ ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Halli Konusundaki Düzenlemeler....................... ‹K Kapsam›ndaki Genifllemeler ve ‹flçi Say›s›ndaki Art›fl ........................... Çal›flma Mevzuat›n›n Uygulanma ve Denetim Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi .......................................................................................... CEM‹YETLER KANUNU (1938)..................................................................... 2. DÜNYA SAVAfiI YILLARINDAK‹ GEL‹fiMELER VE M‹LLÎ KORUNMA KANUNU.................................................................................... Millî Korunma Kanunu Uygulamalar› .......................................................... SOSYAL GÜVENL‹K ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER ...................................... Kamu Kesiminde Çal›flanlara Yönelik Sosyal Güvenlik Uygulamalar› ...... ÜCRETLERDEK‹ GEL‹fiMELER ...................................................................... Kamu Kesimi Çal›flanlar›n›n Maafl ve Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler ........ Memur Maafllar›ndaki Geliflmeler........................................................... Kamu Kesimindeki ‹flçi Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler ......................... Kad›n ve Çocuk ‹flçilerin Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler............................. De¤iflik Kurumsal Düzenlemelerin Ücret Düzeyi Üzerindeki Etkileri ....... D‹⁄ER ÇALIfiMA KOfiULLARI ...................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 121 122 123 123 124 124 125 126 126 127 127 127 128 128 129 129 129 130 131 131 132 133 133 134 134 135 135 136 136 136 137 139 139 141 141 142 143 144 145 146 148 149 149 151 vii ‹çindekiler Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 .................................................................. 154 S‹YASET VE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ .............................................................. DP ve Çal›flma ‹liflkileri................................................................................. CHP ve Çal›flma ‹liflkileri .............................................................................. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ‹KT‹SAD‹ TEMELLER‹.......................................... Yeni Bir Döneme Geçerken ‹ktisat Politikalar›nda ................................... Temel De¤iflmeler ......................................................................................... GSMH’daki Geliflmeler .................................................................................. GSMH’n›n ve ‹stihdam›n Sektörel Da¤›l›m›ndaki Geliflmeler............... ÜCRETL‹LER‹N N‹CEL VE N‹TEL VARLIKLARI ........................................... ‹K Kapsam›na Giren ‹flçi Say›s›ndaki Geliflmeler ........................................ Kamu Kesiminde Memur ve ‹flçi ‹stihdam›na ‹liflkin Geliflmeler .............. Kad›n ‹flçilere ‹liflkin Geliflmeler .................................................................. Kad›nlar›n ‹flgücüne Kat›lma Oranlar› ................................................... Kad›n ‹flgücünün Sektörel ve Mesleki Da¤›l›m› ................................... Kad›n ‹flgücünün Statü Da¤›l›m› ve Ücretliler....................................... ‹K Kapsam›na Giren Kad›n ‹flçiler ......................................................... Kamu Görevlisi Kad›nlar›n Durumu ...................................................... ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASINA ‹L‹fiK‹N GEL‹fiMELER .................................................................................................. Devletin Örgütlenmesi .................................................................................. Çal›flma Bakanl›¤›’n›n Kuruluflu ............................................................ ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu’nun Kuruluflu ................................................ Çal›flma ‹liflkilerinin ‹flçi ve ‹flveren Taraflar›n›n Örgütlenmesine ‹liflkin Hukuksal Çerçeve .............................................................................. Cemiyetler Kanunu’nda De¤ifliklik (1946)............................................. 1947 TAR‹HL‹ VE 5018 SAYILI ‹fiÇ‹ VE ‹fiVEREN SEND‹KALARI VE SEND‹KA B‹RL‹KLER‹ HAKKINDA KANUN (SEND‹KALAR KANUNU) (SK)..................................................................... ‹ç Koflullar...................................................................................................... D›fl Koflullar ................................................................................................... Temel Felsefesi.............................................................................................. Temel Düzenlemeleri.................................................................................... Sendikalar›n Kuruluflu............................................................................. Sendikalar›n Faaliyet Alanlar› ................................................................. Sendikalar Kanunu ve Uluslararas› Normlar ............................................... Toplu Pazarl›k ve Greve ‹liflkin Geliflmeler................................................. SEND‹KAL ALANDAK‹ GEL‹fiMELER ........................................................... Sendika ve Sendikal› ‹flçi Say›s›ndaki Geliflmeler ....................................... ‹flveren Kesiminin Örgütlenmesine ‹liflkin Geliflmeler................................ Sendikal Hareketin Geliflimi Üzerinde Etkili Olan Faktörler .......................... Ülkenin Sosyo-ekonomik, Siyasal ve Kültürel Koflullar› ...................... Mevzuat ve Yönetimin Uygulamalar›..................................................... Sendikalar›n Denetimi............................................................................. Siyaset Yasa¤› .......................................................................................... ‹flverenlerin Sendikal Harekete Karfl› Tavr› ........................................... Sendikal Hareketin Liderlik, Kadro, E¤itim ve Mali Sorunlar› ............. 155 157 158 159 159 159 160 160 161 161 162 163 163 163 164 164 165 166 166 166 166 167 167 168 168 168 168 169 169 169 170 170 171 171 172 173 173 173 174 174 174 174 6. ÜN‹TE viii ‹çindekiler B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ ALANINA YÖNEL‹K HUKUKSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMALAR......................................................... ‹K’nun Kapsam›nda Geniflleme .................................................................... ‹K’nda Yap›lan Di¤er De¤ifliklikler .............................................................. ‹fl Mahkemeleri Kanunu (1950).................................................................... ‹flçilere Hafta Tatili ve Genel Tatil Günlerinde Ücret Ödenmesi Hakk›nda Kanun (1951) ............................................................................... Bas›n Mesle¤inde Çal›flanlarla Çal›flt›ranlar Aras›ndaki ‹liflkilerin Tanzimi Hakk›nda Kanun (Bas›n ‹K) (1952)............................................... Garson ve Benzeri ‹flçilerin Hizmet Karfl›l›klar› Hakk›nda Kanun (1953)................................................................................................. Ö¤le Dinlenmesi Kanunu (1954) ................................................................. Deniz ‹fl Kanunu (1954) ............................................................................... Devlet ve Ona Ba¤l› Müesseselerde Çal›flan ‹flçilere ‹lave Tediye Yap›lmas› Hakk›nda Kanun (1956) .............................................................. Y›ll›k Ücretli ‹zin Kanunu (1960) ................................................................. Çal›flma Mevzuat›n›n Uygulanma ve Denetim Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi .......................................................................................... SOSYAL GÜVENL‹K ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER........................................ ‹flçi Sigortalar› Kurumu’nun ve De¤iflik Sigorta Kollar›n›n Kuruluflu......... Memurlar›n Sosyal Güvenli¤ine ‹liflkin Geliflmeler: Emekli Sand›¤› .......... TÜRK‹YE-ULUSLARARASI ÇALIfiMA ÖRGÜTÜ ‹L‹fiK‹LER‹ ........................ UÇÖ’nün Türk Çal›flma Mevzuat›na Etkileri................................................ ÜCRETLERDEK‹ GEL‹fiMELER ...................................................................... 1950 Öncesi Dönemde Ücretler ................................................................... 1950-1960 Döneminde Ücretler.................................................................... Tar›m ve ‹malat Sanayiinde Ücretler...................................................... Kamu Kesimi Çal›flanlar›n›n Maafl ve Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler ......... Memur Maafllar›ndaki Geliflmeler: 1947-1960 Dönemine ‹liflkin De¤erlendirme ............................................................................ Kamu Kesimindeki ‹flçi Ücretleri:1974-1963 Dönemindeki Geliflmeler................................................................................................ Kamu Kesiminde Memur ve ‹flçi Olarak Çal›flanlar Aras›ndaki Gelir Farkl›l›klar›na ‹liflkin Bir De¤erlendirme ...................................... Kad›n ‹flçilerin Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler.............................................. Türkiye Genelinde Kad›n ‹flçilerin Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler ....... Kurumsal Düzenlemelerin Ücretler Üzerindeki Etkileri.............................. Asgari Ücret Saptamalar›......................................................................... Toplulukla ‹fl ‹htilaflar› ........................................................................... D‹⁄ER ÇALIfiMA KOfiULLARI ...................................................................... Çal›flma Süreleri............................................................................................. Çal›flma Yafl› .................................................................................................. ‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i ........................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175 175 176 176 177 177 177 178 178 179 179 179 180 180 181 182 182 183 183 184 185 185 185 186 186 187 187 188 188 188 189 189 190 191 192 193 194 194 195 ix ‹çindekiler Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980.................................................................................. 198 G‹R‹fi .............................................................................................................. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹ ÇEVRELEYEN VE ETK‹LEYEN KOfiULLAR........... Siyaset ve Çal›flma ‹liflkileri........................................................................... Çal›flma ‹liflkilerinin Toplumsal ve ‹ktisadi Temelleri ................................. ‹ktisadi Politikalar ve Geliflmeler ........................................................... Sosyal-S›n›fsal Yap›da De¤iflim: ‹flgücü, ‹flçilik ve Ücretliler................ ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASI ........................................... Toplu Çal›flma ‹liflkilerine Yönelik Yasal Düzenlemeler ............................ 1961 Anayasas› ........................................................................................ 274 ve 275 Say›l› Sendikal Yasalar......................................................... 624 ve 657 Say›l› Yasalar ........................................................................ Bireysel Çal›flma ‹liflkileri.............................................................................. SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹L‹fiK‹LER‹............................. Sendikalaflma ................................................................................................. Sendikal Geliflmeler ...................................................................................... ‹flveren Örgütleri ..................................................................................... Toplu ‹fl Sözleflmeleri ve Ücretler .......................................................... Sosyal Taraflar Aras›ndaki ‹liflkiler ............................................................... ‹flyeri Düzeyindeki ‹liflkiler..................................................................... Çal›flma Meclisi ........................................................................................ Toplumsal Anlaflma................................................................................. ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹ ....................................................................................... Grevler ........................................................................................................... Grev D›fl› Eylemler ........................................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 199 199 199 200 200 201 204 204 204 205 209 211 212 212 215 216 216 218 218 219 219 219 219 221 223 224 225 225 225 Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010.................................................................................. 228 G‹R‹fi .............................................................................................................. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹ ÇEVRELEYEN VE ETK‹LEYEN KOfiULLAR........... ‹ktisatta Liberalizm Siyasette Anti-Liberalizm: 24 Ocak ve 12 Eylül .......... Sosyal-S›n›fsal Yap›da Yaflanan Geliflmeler: ‹stihdam ve Ücretliler ........... ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹NDE ESNEKLEfiME SÜREC‹ ........................................ Toplu Çal›flma ‹liflkilerinde Yaflanan Geliflmeler......................................... 12 Eylül Döneminin Yasal Düzenlemeleri ............................................ 1982 Anayasas›: Sendikal Haklara Ayr›nt›l› S›n›rlamalar....................... 2821 ve 2822 Say›l› Yasalar .................................................................... Kamu Görevlilerinin Sendikal Haklar› ve 4688 Say›l› Yasa.................. Bireysel Çal›flma ‹liflkilerinde Yaflanan Geliflmeler ..................................... ‹fl Güvencesi ve 4857 Say›l› ‹fl Yasas› .................................................... SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹L‹fiK‹LER‹............................. Sendikal Geliflmeler ..................................................................................... 7. ÜN‹TE 229 229 229 231 233 233 233 234 237 241 241 241 243 243 8. ÜN‹TE x ‹çindekiler Sendikalaflma Oranlar› .................................................................................. ‹flveren Örgütleri ........................................................................................... TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹ VE ÜCRETLER................................................... YHK Dönemi ................................................................................................. Kamu Kesimi Toplu Pazarl›k Süreci ............................................................ Genel Olarak Toplu Sözleflmeler ................................................................. Ücretler .......................................................................................................... ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹: GREV VE GREV DIfiI EYLEMLER ............................. Grevler ........................................................................................................... Grev D›fl› Eylemler ........................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 244 246 247 248 248 250 251 254 254 257 260 261 262 262 262 Sözlük ................................................................................... 265 Önsöz Önsöz Sosyal bir bilim dal› olarak “tarih”in iki temel ifllevi var. Bunlardan biri, “geçmifl”i anlamak, di¤eri ise geçmiflin bir ürünü olarak “bugün”ü anlamam›za yard›mc› olmak. Tarih ile çal›flma iliflkileri disiplininin kesiflim alanlar›nda yer alan “çal›flma iliflkileri tarihi” ise çal›flma iliflkileri alan›n›n geçmiflinde yer alan olgular› saptayan, toplumsal sonuç ve etkilerine göre de¤erlendirerek iflleyen, sonuçlar›na ulaflt›ran; böylece de bu alanda bafllang›çtan günümüze kadar meydana gelen geliflimi ortaya koyan bir sosyal bilgi alan› olarak karfl›m›za ç›k›yor. Bu çerçevede, çal›flma iliflkileri alan›n›n bugününü anlayabilmek, ancak ve ancak onun geçmiflini anlayabilmekle mümkün oluyor, bunun için ise çal›flma iliflkileri tarihinin katk›lar›na ihtiyac›m›z var. ‹flte, elinizdeki “Çal›flma ‹liflkileri Tarihi” kitab›nda yer alan ünitelerde, dünyada ve Türkiye’de bafllang›çtan bugüne iflçi-iflveren iliflkisinin de¤iflik boyutlar› incelenerek, geçmiflten günümüze uzanan yola ›fl›k tutuluyor. Kitapta yer alan 7 ünitenin 2’sinde dünyada, 5’inde ise Osmanl› ‹mparatorlu¤u da dahil olmak üzere Türkiye’de çal›flma iliflkileri alan›ndaki tarihsel geliflimi de¤iflik boyutlar›yla ve bütüncül bir tarih anlay›fl›yla ele al›yoruz. Alana iliflkin temel kavramlar› ve yöntem sorunlar›n› kitab›n girifl niteli¤indeki 1. Ünite’sinde ele alarak, ö¤rencilerimizi di¤er ünitelerdeki bilgilere haz›rlaman›n uygun olaca¤›n› düflündüm. Bugüne kadar, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin de¤iflik dönemlerine iliflkin olarak, içlerinde kendi çal›flmalar›m›n da bulundu¤u kitaplar yay›nlanm›flt›; ancak elinizdeki kitap, çal›flma iliflkileri tarihini gerek Türkiye, gerekse dünya itibariyle bafllang›çtan günümüze kadar getiren içeri¤i ile bu alanda bir ilk olma niteli¤ini tafl›yor. Bu özelli¤iyle, kitab›n büyük bir ihtiyac› giderece¤ini ve sevgili Aç›k Ö¤retim Fakültesi ö¤rencileri kadar, bu alanda ö¤renim gören di¤er ö¤rencilerin alana yönelik bilgi ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya da katk›da bulunaca¤›n› düflünüyorum. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi’ni ba¤›ms›z bir ders olarak Aç›k Ö¤retim Fakültesi program›na koyarak, böyle bir kitab›n oluflumuna olanak sa¤layan Anadolu Üniversitesi yöneticilerine teflekkür ediyorum. Çal›flma Ekonomisi ve Endüstri ‹liflkileri Lisans Program Koordinatörü Prof.Dr. Ufuk Ayd›n’a ve kendileriyle ayn› bölümde ders veriyor olmaktan mutluluk duydu¤um Anadolu Üniversitesi Çal›flma Ekonomisi ve Endüstri ‹liflkileri Bölümü’ndeki de¤erli meslektafl ve dostlar›ma da bu vesileyle teflekkür etmek benim için bir zevktir. S›n›rl› bir zaman içerisinde, fedakârl›klarda bulunarak kitab›n yetiflmesi için üstün bir gayret gösteren ve ünitelerini tamamlayan de¤erli meslektafllar›m Seyhan Erdo¤du, Aziz Çelik, Nail Dertli ve Onur Can Tafltan’a teflekkürlerim ise her fleyin üzerindedir. Kitab›n de¤erli ö¤rencilerimize yararl› olmas›n› diliyorum. Editör Prof.Dr. Ahmet Makal Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi xi 1 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bir sosyal bilim dal› olarak tarih ve olgular›n› tan›mlayabilecek, Çal›flma iliflkileri tarihi ve olgular›n› anlatabilecek, Tarihte seçicilik ve “tarihsel” olgular› aç›klayabilecek, Çal›flma iliflkileri tarihinde kurumlar›n önemini ve geliflimini aç›klamak, Tarih incelemelerinde dönemlefltirmenin anlam ve gereklili¤ini de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Çal›flma ‹liflkileri • Çal›flma ‹liflkileri Tarihi • Çal›flma ‹liflkileri Tarihinin Dönemlefltirilmesi • ‹flgücünün Statü Da¤›l›m› • • • • • Tarih Tarihin Olgular› Tarihsel Olgular Tarihte Dönemlefltirme Tarihte Nedensellik ‹çindekiler Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› • G‹R‹fi • TEMEL KAVRAM VE SORUNLAR • B‹R SOSYAL B‹L‹M DALI OLARAK “TAR‹H” • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ VE OLGULARI • TAR‹H ARAfiTIRMALARINDA “KURAM” • TAR‹HTE NEDENSELL‹K • TAR‹H ‹LE TAR‹HÇ‹, BUGÜN ‹LE GEÇM‹fi • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ VE FARKLI KURAMSAL YAKLAfiIMLAR • ÇALIfiMA ‹LKELER‹N‹N KURUMSALLAfiMASININ Ö⁄ELER‹ • TAR‹HTE DÖNEMLEfiT‹RME • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹N‹N DÖNEMLEfiT‹R‹LMES‹ Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› G‹R‹fi Çal›flma iliflkileri alan›n›n, konular› itibariyle de¤iflik sosyal disiplinlerle yak›n iliflkide olmas›, bir baflka deyiflle disiplinler aras› bir karakter tafl›mas›, özellikle tarih boyutunda yap›lacak çal›flmalar aç›s›ndan daha da önem kazanmaktad›r. Bu nedenle, çal›flma iliflkileri alan›n› di¤er sosyal disiplinlerden yal›t›lm›fl biçimde anlaSIRA S‹ZDE mak olanakl› de¤ildir ve alan›n ayn› zamanda siyasal, iktisadi ve toplumsal boyutlar›yla ve bütüncül bir yaklafl›m içerisinde ele al›nmas› gerekir. Biz, elinizdeki “ÇaD Ü fi Ü N E L ‹ M l›flma ‹liflkileri Tarihi” kitab›nda yer alan ünitelerimizde, dünyada ve Türkiye’de çal›flma iliflkileri tarihinin geliflimini böyle bütüncül bir yaklafl›m içerisinde ele al›yoS O R U ç›kan yönruz. Di¤er taraftan, tüm tarih araflt›rmalar›nda araflt›rmac›n›n karfl›s›na temsel sorunlar, çal›flma iliflkileri tarihi söz konusu oldu¤unda, daha da fazlas›yla mevcuttur. Özellikle Türkiye çal›flma iliflkileri tarihi alan›ndaki çal›flmalar›n yeterD‹KKAT sizli¤i, bu sorunlar›n yeterince tart›fl›lmam›fl ve çözülememifl olmas› sonucunu da do¤urmaktad›r. Bütün bu nedenlerle, kitab›m›z›n ilk ünitesini çal›flma iliflkileri taSIRA S‹ZDE ve bunlar rihi alan›na iliflkin temel kavramlar ile yöntem sorunlar›na ay›rman›n üzerinde etrafl›ca durman›n, di¤er 7 ünitede ele ald›¤›m›z konular›n daha iyi anlafl›lmas›na katk›da bulunaca¤›n› düflünüyor ve Ünite 1’de çal›flma iliflkileri, tarih ve AMAÇLARIMIZ çal›flma iliflkileri tarihine iliflkin baz› kavram ve yöntem sorunlar›n› tart›fl›yoruz. N N Bu ünitedeki konular, Ahmet Makal’›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda K ‹Çal›flma T A P ‹liflkileri: 1850-1920 bafll›kl› kitab›nda kapsaml› olarak ele al›nmaktad›r. TEMEL KAVRAM VE SORUNLAR TELEV‹ZYON ‹flgücü, “Bir ülkedeki nüfusun üretici durumda bulunan, iktisadi faaliyete kat›lan k›sm›”d›r (Zaim, 1997: 124). ‹flgücü içerisindeki insanlar, ya fiilen çal›flmaktad›rlar ya da aktif biçimde ifl aramaktad›rlar. ‹flgücü kavram›yla ayn› anlama gelmek üze‹ N T E R Niçerisinde ET re, aktif nüfus ve faal nüfus kavramlar› da kullan›lmaktad›r. ‹flgücü yer alan kifliler, statüleri itibariyle birbirlerinden farkl›l›klar göstermektedir. Günümüzün endüstrileflmifl toplumlar› itibariyle iflgücü statü aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, karfl›m›za dört ana kategori ç›kmaktad›r (Ekin, 1976: 27-32): a. Ücretliler (iflçiler), b. ‹flverenler, c. Kendi hesab›na (ba¤›ms›z) çal›flanlar, d. Ücretsiz aile iflçileri. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 4 “Çal›flma iliflkileri”, iflgücü içerisindeki farkl› statü kategorileri aras›ndaki, üretim sürecinden kaynaklanan iliflkilerdir. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Ücretliler ya da ayn› anlama gelmek üzere “iflçiler”, baflkas›na ait bir iflte, ücret veya maafl karfl›l›¤› çal›flanlard›r. Bu ba¤lamda, ücretlilerin ba¤›ml› olarak çal›flt›klar› iflverenin devlet ya da özel bir flah›s olmas›, kavram›n içeri¤i itibariyle bir farkl›l›k getirmedi¤inden, her iki kesim de “ücretliler” kategorisi içinde düflünülmektedir. Yan›nda ücret karfl›l›¤› iflçi çal›flt›ran kiflilere “iflveren”, bunlar›n oluflturdu¤u kategoriye de “iflverenler” denilmektedir. Ücretliler ve iflverenler, bir madalyonun iki yüzü gibi, birbirlerini tamamlayan, bir arada var olan kategorilerdir. Bu kategorilerden biri olmadan, di¤erinin varl›¤›n› düflünmek olanakl› de¤ildir. ‹flgücü içerisinde, kendileri ücret karfl›l›¤›nda bir iflverene ba¤›ml› olarak çal›flmayan, ancak yanlar›nda ücret karfl›l›¤› iflçi de istihdam etmeyen, buna karfl›l›k, kendilerine ait sermayeyi kullanarak ve kendi iflgüçleri ile üretim sürecine kat›lan kifliler, “kendi hesab›na çal›flanlar” ya da ayn› anlama gelmek üzere “ba¤›ms›z çal›flanlar” kategorisini oluflturmaktad›r. Di¤er taraftan ücretsiz aile iflçileri, kendilerine ait olmayan, ama aileye ait üretim araçlar›yla, ama ücret geliri elde etmeksizin çal›flan kendine özgü bir kategori oluflturur. Bu kesim, ücret karfl›l›¤›nda bir iflverene ba¤›ml› olarak çal›flmad›klar› için “ücretliler” kategorisine, yanlar›nda ücret karfl›l›¤› iflçi istihdam etmedikleri için “iflverenler” kategorisine, çal›flmalar›n› kendi sahip olduklar› sermaye ve ifl güçleri ile sürdürmedikleri için de “kendi hesab›na çal›flanlar” kategorisine girmez. Türkiye de dahil olmak üzere, geliflmekte olan ülkelerde, özellikle tar›m kesiminde genifl bir ücretsiz aile iflçileri kesimi bulunmaktad›r. Çal›flma iliflkileri tarihi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, tarihin de¤iflik dönemlerinde, iflgücünün farkl› statü kategorilerinden olufltu¤u saptanabilmektedir. Bir baflka deyiflle, iflgücü içerisindeki statüler, tarihin belirli dönemlerine karfl›l›k gelmektedir. Örne¤in 15-16. yüzy›l Avrupas›’nda iflgücü yukar›daki statü kategorilerinden çok, feodal beyler ile onlar›n çal›flt›rd›¤› serflerden oluflmaktayd›. Oysa günümüzde, belirli ülkelerde 4’lü kategorilefltirmemiz d›fl›nda çal›flan ve çal›flt›ran kategorileri bulunmakla birlikte, bunlar›n iflgücü içerisindeki a¤›rl›klar›n›n azalm›fl veya ortadan kalkm›flt›r. O halde, iflgücü içerisindeki statü kategorilerinin mutlak ve evrensel olmad›klar›, tarihsel süreç içerisinde durmaks›z›n de¤iflime u¤rad›klar› söylenmelidir. Dolay›s›yla, belirli statülerin varl›¤› ve gösterdi¤i da¤›l›m, belirli tarihsel koflullara ve dönemlere karfl›l›k gelmektedir. ‹flgücünün statü da¤›l›m›nda zaman içerisinde sanayileflme sürecine koflut olarak gözlenen en temel e¤ilim, ücretlilerin oran›n›n art›fl göstermesi, buna karfl›l›k kendi hesab›na çal›flanlar ile ücretsiz aile iflçilerinin oran›n›n düflüfl göstermesidir (Bu oluflum ve nedenleri konusunda, Ekin, 1968: 156-168). En genel hatlar›yla çal›flma iliflkileri kavram› “iflgücü içerisindeki farkl› statüler aras›nda kurulan iliflkiler” olarak tan›mlanabilir. Bu iliflkileri, di¤er insani iliflkilerden ay›rt etmek için, tan›ma “üretim sürecinden kaynaklanan iliflkiler” ifadesini eklemek de gereklidir. Belirli bir toplumda, belirli bir dönemde, iflgücü içerisindeki farkl› kategoriler aras›nda kurulan çal›flma iliflkilerinin “saf” bir biçimde bulunmamas›, çeflitlilik göstermesi do¤ald›r. Bir baflka deyiflle, ayn› anda, birbirinden farkl› çal›flma iliflkileri bir arada bulunabilmektedir. Örne¤in yukar›da belirtti¤imiz gibi, feodal dönemde, baflat çal›flma iliflkisi feodal beylerle serfler aras›ndaki iliflki olmakla birlikte, iflgücü içerisinde iflçilere ve iflverenlere, dolay›s›yla bu kategoriler aras›ndaki iliflkiye de rastlanabilmektedir. Ancak burada belirleyici olan, kategorilerin toplam içindeki a¤›rl›klar› olmaktad›r. 18. yüzy›lda Bat› Avrupa ülkelerinde yaflanan Sanayi Devrimi ile, iflgücü içerisinde genifl bir iflçi ve iflveren kesimi oluflmufl ve çal›flma iliflkileri, giderek bu iki kesim aras›nda kurulan iliflkilere dönüflerek, endüstrileflmifl toplumlardaki baflat çal›flma iliflkisi halini alm›flt›r. 5 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› Di¤er taraftan, çal›flma iliflkileri kavram›, iflçilerle iflverenler aras›ndaki iliflkiyi gösteren kavramsal içeri¤ine ilave olarak, bu iliflkiyi inceleyen bir sosyal disiplin olarak da kullan›lmaktad›r. Bu disiplinin ana konusu, iflgücü içerisindeki iki statü yani ücretliler ile iflverenler aras›nda kurulan iliflkilerdir. Çal›flma iliflkileri, bir sosyal disiplin olarak, bu iliflkiyi de¤iflik yönleriyle ele al›r. Örne¤in “ifl hukuku” kapsam›nda, ücretlilerle iflverenler aras›ndaki iliflkinin hukuksal boyutu; “çal›flma ekonomisi” kapsam›nda, bu iliflkilerin ekonomik boyutu; “çal›flma sosyolojisi” ve “çal›flma psikolojisi” kapsam›nda ise bu iliflkilerin sosyolojik ve psikolojik boyutlar› incelenir. Bu çerçevede, “çal›flma iliflkileri”, ücretliler ile iflverenler aras›ndaki baflat çal›flma iliflkisinin de¤iflik boyutlar›n› inceleyen bir disiplin olarak tan›mlanabilir. B‹R SOSYAL B‹L‹M DALI OLARAK “TAR‹H” En k›sa ifadesiyle, “tarih” bir bilim dal›d›r. Genel kabul gören bir s›n›flamaya göre, bilimler “do¤a bilimleri” ve “sosyal bilimler” olarak iki ana kategoride ele al›nmaktad›r. Bu çerçevede, tarih bir sosyal bilim olarak de¤erlendirilmelidir. Tarih; iktisat, sosyoloji, psikoloji, iflletme gibi di¤er sosyal bilim dallar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, onlarla benzerlikleri yan›nda, farkl›l›klar› ve kendine özgü metodolojik sorunlar› da oldu¤u da görülür. Tarihi di¤erlerinden ay›ran en önemli özellik, ad›na “geçmifl” dedi¤imiz zaman dilimiyle ilgilenmesidir. Buna karfl›l›k, tarihin, bugünü anlamam›za yard›mc› olmak ve gelecek için öngörülerde bulunmak gibi, onun bilim olma niteli¤inden kaynaklanan ifllevleri de vard›r. Bir anlamda, tarih çal›flmalar›nda temel amaç, “geçmiflin aç›klanmas›na dayanarak, bugünü anlamak”t›r. Bu ba¤lamdad›r ki, büyük tarihçi Febvre, “Tarih, geçmiflin ve bugünün incelenmesidir” demektedir (Braudel, 1985: 82). Bir baflka ünlü tarihçi olan Carr’›n ifadesiyle de, “Geçmifl, bizim için, bugünün ›fl›¤›nda anlafl›labilir ve bugünü tümüyle ancak geçmiflin ›fl›¤›nda anlayabiliriz. ‹nsan›n geçmifl toplumu anlamas›n› ve bugünün toplumuna daha çok egemen olmas›n› sa¤lamak, tarihin çifte ifllevidir” (Carr, 1987: 74). Febvre’in “Tarih, geçmiflin ve bugünün incelenmesidir” ifadesini aç›klay›n›z, SIRA S‹ZDEtarih geçmifl yan›nda niçin bugünün de incelenmesidir? 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ VE OLGULARI SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M “Çal›flma iliflkileri”ni iflgücü içerisindeki de¤iflik statü kategorileri aras›nda, üretim sürecinden kaynaklanan iliflkiler olarak tan›mlad›¤›m›zda, “çal›flma tarihi” S O R iliflkileri U de bu iliflkinin de¤iflik yönleriyle, “geçmifl” dedi¤imiz zaman diliminde ilgilenen, çal›flma iliflkilerinin zaman içerisindeki de¤iflimini konu alan bir sosyal bilgi alan› D‹KKAT olarak belirginleflmektedir. Bu anlamda, “çal›flma iliflkileri tarihi”, iki sosyal disiplinin, yani “tarih” ve “çal›flma iliflkileri”nin kesiflim alanlar›nda yer alan bir bilgi alaSIRA S‹ZDE n› olmaktad›r. Çal›flma iliflkileri tarihi, çal›flma iliflkilerinin S O geçmifl R U dedi¤imiz zaman dilimindeki de¤iflimiyle ilgilenen bir sosyal bilgi alan›d›r. D‹KKAT Çal›flma iliflkileri tarihi, niçin tarih ile çal›flma iliflkilerinin kesiflimSIRA alanlar›nda yer alan S‹ZDE AMAÇLARIMIZ bir bilgi alan› olarak nitelenmektedir? SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N 2 D Ü fi Ü N Edal› L‹M Tarih “geçmifl” ad› verilen zaman dilimi ile ilgilenen bir Kbilim ‹ T A P olarak tan›mland›¤›nda, tarihin geçmiflte “ne” ile ilgilendi¤ini de sorgulamak gerekecektir. Bu sorunun en özlü ve k›sa cevab›, tarihin geçmiflin “olgular”› S Oile R Uilgilendi¤idir. Bir baflka deyiflle, tarihin hammaddesi ya da malzemesi, geçmiflin olgular›d›r. Bu TELEV‹ZYON olgular›n niteli¤i üzerinde ise tarihçi Collingwood’un sözlerini aktarmak yeterli D‹KKAT olacakt›r. Collingwood önce “Tarih ne tür fleyler arar?” diye sormakta, sonra da SIRA ‹ N T E RS‹ZDE NET AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET AMAÇLARIMIZ 6 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi kendi sorusunu yan›tlamaktad›r: “‹nsanlar›n geçmiflte yap›lm›fl eylemleri” (Collingwood, 1990: 28). Ancak, “insanlar›n geçmiflte yap›lm›fl eylemleri”nden oluflan sonsuz say›da olgu bulunmaktad›r ve olgular›n say›ca çoklu¤u, tarihçiyi s›k›nt›ya sokar (Tosh, 1997: 127). Örne¤in; her hangi bir kiflinin do¤umu ya da okula bafllamas› bile, geçmifl denilen zaman dilimine ait olgulard›r. Ancak, bu olgular, o kiflinin kendisini, ailesini ve yak›n çevresini ilgilendirmekten öteye bir anlam ve önem tafl›maz. Buna karfl›l›k, baz› olgular bütün insanl›k aç›s›ndan ciddi toplumsal sonuçlara ve etkilere sahip olabilir. Örne¤in, Sanayi Devrimi, her hangi bir insan›n bireysel yaflam›ndan farkl› olarak, derin ve kal›c› toplumsal etkiler b›rakan bir olgudur. Elbette, kimi zaman, bireysel gibi görünen baz› olgular da önemli toplumsal etkilere sahip olabilir ve bu durumda, bunlar› da tarihsel olgular olarak de¤erlendirmek gerekir. Carr, buna örnek olarak Sezar’›n Rubicon nehrini geçiflini göstermektedir. Birçok insan›n bu nehri geçifli, tarihsel bir anlama sahip de¤ilken; Sezar’›n geçifli, toplumsal sonuçlar› ve etkileri itibariyle tarihsel bir olgu olarak de¤erlendirilmektedir (Carr, 1987: 17). Türkiye tarihinden benzeri bir örnek verilecek olursa, Mustafa Kemal’in 19 May›s 1919’da Samsun’a ayak bas›fl› da, sonuçlar› ve etkileri itibariyle tarihsel bir olgu olarak de¤erlendirilmelidir. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Tarihçi, geçmiflin olgular›n› sonuç ve etkileri itibariyle de¤erlendirir ve önemli S O R“tarihsel U olanlar› olgu” olarak niteleyerek, di¤erlerinden ay›rt eder. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Geçmiflte kalan bireysel nitelikli olgular, niçin ayn› zamanda tarihsel olgular olarak SIRAbaz› S‹ZDE da nitelenebilmektedir? Ü fi Ü N E L ‹ M kuflkusuz de¤iflik bilim dallar›n›n ilgi alan›na girer. Örne¤in, Tarihin Dolgular›, 1789 Frans›z ‹htilâli, ana çizgileriyle siyasal tarih alan›na giren bir tarihsel olgudur. Bununla, Frans›z S O R U‹htilâli’nin siyasi tarih d›fl›ndaki bilim dallar›n› ilgilendirmeyen bir olgu oldu¤u söylenmemektedir. Tam tersine, o, insanl›k tarihi üzerindeki etkileriyle, birçok sosyal bilim dal›n› ilgilendiren bir olgu olma niteli¤ini tafl›maktad›r. BuD‹KKAT rada söylenmek istenen, Frans›z ‹htilâli’nin, baflat bir biçimde siyasal tarihin ilgi alan›na girdi¤idir. Buna karfl›l›k, Sanayi Devrimi; iktisadi yönleriyle iktisat tarihinin, SIRA S‹ZDE çal›flma yaflam›na iliflkin yönleriyle ise çal›flma iliflkilerinin alan›na giren bir tarihsel olgudur. Dolay›s›yla tarihsel olgular aras›nda, bilim dallar› itibariyle, baflka bir deyiflle, alan ve konular› itibariyle bir ayr›flt›rma yapmak zorunlu olmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Tarihin olgular› aras›nda yapt›¤›m›z, önem ve etkiye dayal› bu seçme süreci içerisinde, ilgi alan›m›z› oluflturan bilim dal›n›n yan›nda, mekâna ba¤l› bir ayr›flt›rma da zorunlu Kolmaktad›r. Örne¤in, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihi söz konusu oldu‹ T A P ¤unda, tarihin olgular› aras›nda, Türkiye ile ilgili olanlar ön plana ç›kacakt›r. Bir baflka deyiflle, ilgi alan›m›z› oluflturan mekâna göre, olgular yeni bir ayr›flt›rmaya daha tâbi tutulacaklard›r. Türkiye çal›flma iliflkileri tarihini, çal›flma iliflkileri tarihiTELEV‹ZYON nin genel olgular›ndan ba¤›ms›z bir biçimde de¤erlendirmek mümkün olmad›¤› için, bu elbette di¤er olgular› tarih sahnesinden silmek anlam›na gelmemekte, ancak, temel ilgi alan› olarak Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin olgular› üzerinde ‹ N Tolmaktad›r. ERNET odaklan›lm›fl Tarihsel olgular›n önem ve etkileri itibariyle yap›lm›fl olan de¤erlendirmeler, hem alan, hem de mekân itibariyle, çal›flma iliflkileri tarihinin olgular› aç›s›ndan da geçerlidir. Önem ve etki itibariyle Frans›z ‹htilâli’ne denk bir örnek, çal›flma iliflkileri aç›s›ndan da derin sonuçlar do¤uran Sanayi Devrimi olabilir. Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin önemli olgular›na ise, örne¤in 1936 tarihli ‹fl Kanunu, 1963 tarihli Sendikalar Kanunu örnek olarak gösterilebilir. Gene, 1952 y›l›nda Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu’nun, 1962 y›l›nda Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfe- N N 7 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› derasyonu’nun kuruluflu da, Türkiye çal›flma iliflkilerinin geçmifl denilen zaman diliminde kalan önemli olgular› aras›ndad›r. Bu konfederasyonlara ba¤l› her hangi bir sendikan›n kuruluflu, iflçilerin iflçi sendikalar›na, ya da iflveren statüsündeki kiflilerin iflveren sendikalar›na üye olmalar› da, çal›flma iliflkileri alan›n›n geçmiflte yer alan olgular› aras›nda olmakla birlikte, di¤erleriyle eflit öneme sahip de¤illerdir. Gene, Sendikalar Kanunu ile bu yasaya uygun olarak ç›kar›lan bir yönetmelik ya da Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu’nun kurulmas› ile herhangi bir iflçi sendikas›n›n kuruluflu ya da bu konfederasyona üye olmas› aras›nda da önem aç›s›ndan ciddi farkl›l›klar bulunmaktad›r. Ayn› flekilde örne¤in, bir iflyeri düzeyinde sadece 100 iflçinin kat›ld›¤› bir grevle, milyonlarca iflçinin kat›ld›¤›, ülke ölçe¤indeki bir genel grev de, toplumsal sonuç ve etkileri itibariyle farkl› öneme sahiptirler. Özetleyecek olursak, çal›flma iliflkileri tarihinin olgular›, farkl› önem derecelerine sahiptir; bu olgular aras›nda belirleyici öneme sahip olanlar bulundu¤u gibi, daha düflük düzeyde etkili olanlar ya da tümüyle önemsiz olarak kabul edilebilecek olanlar da bulunmaktad›r. Bu nedenle, çal›flma iliflkileri tarihi aç›s›ndan önem tafl›yan olgular, “tarihsel” olgular olarak kabul edilirken; di¤erleri ise s›rf geçmiflte kald›klar› için tarihsel olmakla birlikte, önemleri aç›s›ndan tarihsel olgu olarak nitelendirilmemektedir. Carr, bunu flöyle ifade etmektedir: “Ça¤dafl tarihçinin iki görevi birden vard›r: Az say›daki anlaml› olgular› bularak, onlar› tarihin olgular›na dönüfltürmek ve pek çok olgular›, tarihi de¤ildir diye, bir kenara b›rakmak” (Carr, 1987: 21). TAR‹H ARAfiTIRMALARINDA “KURAM” SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Carr’in deyifliyle, “Olgular ve belgeler, kendi bafllar›na tarihi oluflturmazlar” (Carr, 1987: 27) ve tarih “tarihî anlaml›l›k terimleriyle yap›lan bir seçme süreci”dir (Carr, D Ü fi Ü N E L ‹ M 1987: 139). Bu durumda, tarihçinin olgular aras›ndaki bu karmafl›k ayr›flt›rma ve seçme sürecini nas›l gerçeklefltirece¤i, kritik bir sorudur. “Tümevar›ma dayal› düS O R Uart›k. Bunun flünce ile pasif gözlem, bilimsel yöntemin ay›rdedici özelli¤i de¤ildir yerine, ister do¤aya ister insan›n dünyas›na iliflkin olsun, her türlü gözlem seçicidir ve bundan dolay›, ne kadar tutars›z da olsa, bir hipotez veyaD ‹teoriyi gerekli k›KKAT lar” (Tosh, 1997: 129). Ünlü tarihçi Lucien Febvre de bu durumu flöyle ifade etmektedir: “Tarih, insanlara yal›t›lm›fl bir olgular koleksiyonu sunmuyor. Bu olgulaS‹ZDE r› düzenliyor. Onlar› aç›kl›yor ve aç›klarken içinde yer alan SIRA olgular›n efl de¤erli olarak sunulmad›¤› bir dizi kuruyor. Çünkü, varolan gereksinimlerine ba¤l› olarak, sistemli bir flekilde topluyor, s›n›fland›r›yor ve geçmiflin olgular›n› grupland›r›yor” AMAÇLARIMIZ (Febvre, 1985: 67). N N D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Tarihe iliflkin yöntem sorunlar›, E. H. Carr’›n Tarih Nedir? bafll›kl› kitab›nda K ‹ T A Pkapsaml› biçimde ele al›nmaktad›r. K ‹ T A P Bu toplama, s›n›fland›rma ve grupland›rma ifllemlerinin gerçeklefltirilmesi, olTELEV‹ZYON gular›n kendileri d›fl›nda bir donan›m› gerekli k›lmaktad›r. Bloch için bu, “düflünce”dir: “Her tarihsel araflt›rma, ilk ad›mlar›ndan itibaren soruflturmas›na bir yön çizmifl olmak zorundad›r. Bafllang›çta, düflünce vard›r. Hiç bir bilimde, pasif gözlem TERNET asla verimli bir fley sa¤lamam›flt›r” (Bloch, 1985: 41). Tarihçinin‹ Ndonan›m›; kavramlardan, kavram setlerinden, hipotezlerden, varsay›mlardan, modellerden oluflur. Tarihçi, tarihin olgular›na, bu ö¤elerden oluflan bir çerçeve ile yaklafl›r ve bu soyut çerçeve, olgular›n göreli önemleri, etkileri, sonuçlar› konusunda tarihçinin çal›flmalar›na ›fl›k tutar. Zaman içerisinde birbirlerinden kopuk bir biçimde de¤il, genel- TELEV‹ZYON ‹NTERNET 8 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi likle bir arada ve birbirleriyle karfl›l›kl› etkileflim içerisinde bulunan tarihin olgular› aras›ndaki neden-sonuç ba¤lant›lar› da, hep böyle bir çerçeve içerisinde anlaml›l›k kazan›r. ‹flte, soyut kavramlar kullan›larak infla edilmifl olan “kuram”, böyle bir aç›klama çerçevesi sa¤lar (Pamuk, 1990: 11). Carr’›n deyifliyle, “Olaylar› neden-sonuç iliflkileri içinde yeniden kurmak, ancak bir kuram sayesinde, onun sa¤lad›¤› bak›fl aç›s›yla mümkün olabilir. Geçmiflin olaylar›n› yorumlayabilmek için, tarih her zaman bir genel kuram gerektirir.” Kuram; somuttan hareketle oluflturulan, sonra da somutu aç›klamak üzere yararlan›lan bir soyutlamad›r. Büyük tarihçi Braudel’e göre, “E¤er kuram yoksa, tarih de yoktur” (Aktaran, Pamuk, 1990: 12). Bu noktada, “kuram”la “olgular” aras›ndaki iliflkiyi de belirlemek gerekecektir. Vilar’a göre, “Tarih ne tek tek olgular›n ampirik olarak incelenmesi, ne de sadece bir teorik genellemenin temelidir. Teoriden olguya ve olgudan teoriye kesiksiz olarak yap›lan göndermelerden oluflur” (Vilar, 1985: 140). Carr da, olgular›n tarihçi aç›s›ndan önemini, flu sözlerle dile getirmektedir: “Tarihçi ve tarihin olgular› birbirleri için gereklidir. Tarihçi olgular› olmaks›z›n köksüz ve bofl, olgular tarihçileri olmadan ölü ve anlams›zd›r” (Carr, 1987: 41). Ancak, kuram, her kap›y› açan sihirli bir anahtar de¤ildir. Braudel’in özlü sözleriyle, “Tarihçi elindeki malzemeye, kuram›n sa¤lad›¤› bak›fl aç›s›yla yaklaflmal›d›r. Ama kuramlar›, her yer ve her toplum için geçerli aç›klamalar olarak görmemelidir. Bir tarihçi hiç bir zaman kuramlara kendini kapt›rmamal›, onlar›n tutsa¤› olmamal›d›r. Soyut kuramlar, tarihçinin somut toplumlar›n zenginliklerini, özgüllüklerini görmesini de engellememelidir” (Aktaran, Pamuk, 1990: 12). Ünitelerimizde, hem dünya ülkeleri, hem de Türkiye itibariyle, genel ve birbirine benzer durumlar kadar, özgül oluflumlarla da karfl›laflaca¤›z. TAR‹HTE NEDENSELL‹K Tarih incelemesi, asl›nda nedenlerin incelenmesidir. Tarihçi, bu nedenle, durmaks›z›n “Niçin?” sorusunu sorar (Carr, 1987: 115). Asl›nda, “Niçin?” sorusu, sadece tarih konusundaki çal›flmalar›m›z› de¤il, gündelik yaflam›m›z› da yönlendiren bir sorudur. Gündelik yaflam›m›zda bile, belirli bir olayla karfl›laflt›¤›m›z zaman, bununla, bu olaya yol açan faktörler aras›nda bir neden-sonuç iliflkisi kurar›z. Örne¤in, bir binada bir yang›n meydana geldi¤inde, bu yang›n›n baz› sebeplere ba¤l› olarak ortaya ç›kt›¤›n› düflünürüz. Do¤al gaz kaça¤›, elektrik konta¤›, söndürülmeden at›lan bir sigara izmariti ve benzeri nedenler, yang›na yol açabilecek nedenler aras›nda de¤erlendirilir. Ama hiç birimiz, bu yang›n›n, sebepsiz biçimde, kendili¤inden ortaya ç›kt›¤›n› düflünmeyiz. Ya da bir s›navda k›r›k not ald›¤›m›z zaman, bunu gene belli nedenlere ba¤l› olarak düflünme e¤ilimindeyizdir: Dersleri izlememifl olmak, ders için gerekli okumalar› yapmam›fl olmak, s›nava yeteri kadar haz›rlanmam›fl olmak gibi... Dikkat edilirse, bu nedenler genellefltirilebilir nedenlerdir ve burada bir olgu ile (s›navda düflük not alma), buna yol açmas› muhtemel nedenler aras›nda, benzeri durumlar için genellefltirilebilir bir nedensellik ba¤› kurulmaktad›r. Gündelik yaflam›m›za yön veren bu nedensellik ba¤lar›, elbette bilimsel etkinlikler alan›nda ve do¤all›kla tarih alan›nda da geçerlidir. “Tarihçi de, s›radan kifliler gibi, insan eylemlerinin ilkece araflt›r›labilir nedenleri bulundu¤una inan›r” (Carr, 1987: 126). “Tarih yaz›c›l›¤›n›n temelindeki kabul, belli olaylar›n, daha önce meydana gelmifl olanlarla, ayn› ça¤da baflka alanlarda gerçekleflen geliflmelerle ve kendinden sonra meydana gelmifl olanlarla ba¤lant›l› oldu¤udur. Özetle bunlar bir tarihsel sürecin parçalar› olarak kavran›r. ‘Niye öyle oldu?’ ve ‘Sonuçlar› neydi?’ so- 9 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› rular›n› sormadan önce, ‘Ne oldu?’ ve ‘O zaman›n koflullar› nelerdi?’ sorular›n›n sorulmas› gerekli, hatta kaç›n›lmazd›r. Tarihsel aç›klamalar nedensellik ve sonuçlarla temelden ilintilidir; ayr›ca bir olay ne kadar çok sonuca gebeyse, nedenlerinin ortaya ç›kar›lmas› üzerinde o kadar çok durulur” (Tosh, 1997: 107-108). Nas›l yukar›daki örnekte, bir dersten baflar›s›z olma olgusunu etkileyen çok say›da nedenle karfl›lafl›lm›flsa, tarihsel olgular›n nedenleri de¤erlendirilirken de, ayn› flekilde, bir nedenler kümesi ile karfl›lafl›l›r. Elinizdeki kitab›n 6. Ünite’sinde, “Sendikal Hareketin Geliflimi Üzerinde Etkili Olan Faktörler” bafll›¤› alt›nda, Türkiye’de 1940’l› ve 1950’li y›llarda sendikac›l›k hareketinin yeterince geliflememesinin nedenlerini irdeliyoruz ve karfl›m›za tek bir neden de¤il, bir nedenler kümesi ç›k›yor. Bu geliflmemiflli¤in nedenlerini aç›klamak, “çal›flma iliflkileri tarihi”nin birinci ifllevi, yani “aç›klama ifllevi” olarak ortaya ç›k›yor. Ancak, bu, bilimsel çaban›n ifllevlerinden sadece biridir. Bilimsel çaban›n ikinci ifllevi ise “öngörü”dür. Türkiye’de sendikac›l›k hareketinin geçmifli üzerinde dururken, ayn› zamanda bugününü de anlamak ve bunun yan›nda gelecekte hangi yönde geliflebilece¤i üzerinde de ak›l yürütebilmek isteriz. Burada, farkl› zaman dilimlerini oluflturan geçmifl, bugün ve gelece¤in, kaç›n›lmaz bir biçimde birbirleriyle iliflkili oldu¤u görülmektedir. Carr’›n deyifliyle, “Geçmifl, bugün ve gelecek, tarihin sonsuz zinciri içinde birbirlerine ba¤l›d›r” (Carr, 1987: 179) ve “iyi tarihçiler, gelece¤i iliklerinde tafl›rlar. Tarihçi, ‘niçin’ sorusunun ard›ndan, ‘nereye’ sorusunu da sorar” (Carr, 1987: 143). Ancak, bütün bilim dallar›nda oldu¤u gibi tarihte de, gelece¤e yönelik öngörünün mutlak bir biçimde yorumlanmamas›, bir kehanet de¤il de, belirli bir nedensellik iliflkisi içerisinde yap›lan gelece¤e yönelik bir ç›karsama olarak kabul edilmesi gerekir. TAR‹H ‹LE TAR‹HÇ‹, BUGÜN ‹LE GEÇM‹fi Tarihin geçmiflle ilgilenen bir sosyal bilim dal› olmas›na karfl›n, tarihçi geçmiflte de¤il, günümüzde yaflamakta ve geçmifle oradan bakmaktad›r. Örne¤in, elinizdeki kitapta yer alan ünitelerde, 2000’li y›llardan; 18., 19. ve 20. yüzy›llara bak›lmaktad›r. Tarihin olgular› ile tarihçinin farkl› zaman dilimlerinde bulunmalar›, ciddi metodolojik sorunlar yarat›r. Tarihçinin kendisinden önceki dönemlerde yaflananlar› de¤erlendirmesi nas›l mümkün olacakt›r? Bu konuda iki temel görüfl bulunmaktad›r. Bu görüfllerden birisine göre, “her ça¤›, kendi kavramlar›yla anlamak gerek”lidir (Tosh, 1997: 123). Buna göre, örne¤in Sanayi Devrimi dönemindeki çal›flma iliflkilerini, o dönemin kendi kavramlar› ve koflullar›yla de¤erlendirmek gerekecektir. Bu görüfle göre, “tarihçiler incelemekte olduklar› ça¤›n d›fl›nda kalan her türlü standard› ya da önceli¤i bir kenara b›rakmal›d›r. Onlar›n hedefi, geçmifli kendi kavramlar›yla anlamakt›r. Ya da Elton’›n sözleriyle ‘belli bir sorunu içeriden anlamak’. Tarihçiler söz konusu ça¤›n de¤erlerini çok iyi tan›mal› ve olaylar› o olaylara kat›lm›fl kiflilerin gözüyle görmeye çal›flmal›d›rlar. Ancak o zaman ellerindeki malzemeye ve mesleklerine sad›k kalm›fl olurlar” (Tosh, 1997: 136). Böyle bir yaklafl›m›n “pozitif sonuçlar›ndan biri, bütün maddi ve manevi boyutlar›yla geçmifli yeniden yaratma veya canland›rma” olarak nitelenebilir (Tosh, 1997: 24). Bundan beklenense, “tarihin ayr›nt›l› biçimde ve asl›na sad›k kalarak yeniden kurulmas›n› sa¤lamak”t›r. Tarihçiler elbette geçmifle sad›k olmaya u¤raflacakt›r, ama “Bütün maddi ve manevi boyutlar›yla geçmifli yeniden yaratma ve canland›rma” olanakl› m›d›r? E¤er olanakl› ise, s›n›rlar› nerededir? ‹kinci olarak, “Hangi geçmifl?” diye de sorabiliriz. Acaba, tarihi inceleyen tarihçiden ba¤›ms›z bir geçmiflin varl›¤›ndan söz etmek ola- Tarihsel inceleme, tarihsel olgular›n nedenlerinin ve sonuçlar›n›n incelenmesini gerekli k›lar. 10 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi nakl› m›d›r? “Geçmiflteki insan faaliyetleri konusunda neredeyse s›n›rs›z olan belgeler ve belli dönemlerdeki belli sorunlar›n di¤erlerinden daha fazla ilgiye de¤er oldu¤una karar verme gere¤i karfl›s›nda, tarihçinin yapaca¤› seçimin bugünün toplumsal sorunlar›n›n etkisini tafl›mas›n›n yad›rganmamas› için son derece hakl› nedenler vard›r” (Tosh, 1997: 26). Di¤er taraftan, Carr’›n deyifliyle, “Tarihçi de, tarih yazmaya bafllamadan önce, tarihin ürünüdür” (Carr, 1987: 54). “Tarihçi de tarihin bir parças›d›r. Tarihçinin bu geçit alay› içinde kendini buldu¤u nokta, onun tarihi görüfl aç›s›n› belirler” (Carr, 1987: 49). Bloch’a göre ise “tarihçi do¤al olarak kendi döneminin kategorileriyle ve devam›nda da kendi döneminin kelimeleriyle düflünmektedir” (Bloch, 1985: 104). Bunun getirece¤i bak›fl derinli¤ini de reddetmemek gerekir. Çünkü, o an› yaflayan insanlardan “...farkl› olarak biz daha sonra neler oldu¤unu biliyoruz. Bizim belli bir olaya verdi¤imiz önem, kaç›n›lmaz olarak bu bilginin etkisini tafl›r. Hofluna gitsin ya da gitmesin, tarihçi ondan sonras›n› biliyor olman›n getirdi¤i üstün bir kavray›flla yaklafl›r geçmifle. Geçmifli anlamland›rmam›z›, tarihin aktörlerinin o anda fark›nda olmad›¤› koflullay›c› faktörleri saptanmam›z› ve amaçlanan de¤il, gerçekleflen sonuçlar› görebilmemizi sa¤layan tam olarak, araflt›rma konumuza göre zamanda hangi noktada durdu¤umuzdur. Kat› bir ‘tarih için tarih’ yorumu, bu konuyu u¤raflmaya de¤er k›lan fleylerin pek ço¤undan vazgeçmeyi gerektirecektir” (Tosh, 1997: 137). Bütün bu de¤erlendirmeler çerçevesinde, bugünden ve bugünün tarihçisinden ba¤›ms›z olarak geçmifli incelemenin olanakl› olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Ancak, böyle bir anlay›fl›n da, metodolojik aç›dan sorunlu yönleri vard›r ve her fleyden önce, “bu tarz›n olaylar› ve kiflilikleri kendi gerçek zamanlar›yla mekânlar›ndan kopar›p incelenen ça¤ aç›s›ndan hiç bir anlam tafl›mayan kavramsal bir çerçeveye oturtmaya çal›flmas›” bir temel elefltiri noktas› oluflturmaktad›r (Tosh, 1997: 140). Bunun sonucunda, “fiimdiki zaman›n gözüyle bakan tarih, geçmifl ile bugün aras›ndaki farklar› hafife alma e¤ilimi gösterir, modern düflünce biçimlerini zaman içinde geriye do¤ru yans›tarak geçmiflteki deneyimin modern düflüncelere yabanc› kalan görünümlerini göz ard› eder. Böylelikle de tarihin toplumsal de¤erini düflürür; oysa bu de¤er, büyük ölçüde geçmifl deneyimlerin bizim deneyimlerimizden çok farkl› olmas›ndan kaynaklanmaktad›r” (Tosh, 1997: 135). Sonuç olarak, belki de flunlar› söyleyebiliriz: Bütün tarihçiler bir noktaya kadar, kendi ça¤lar›n›n dünyaya bak›fl›n› yans›tmaktad›rlar. Ancak, tarihçilerin yapabilece¤i, geçmiflin kendilerine göre anlaml› ve önemli olan alanlar›nda geçmiflin hakikatlerine ellerinden geldi¤ince sad›k kalmak ve çal›flmalar›nda tarihsel ba¤lam› göz ard› etmemeleridir (Tosh, 1997: 140). Tart›flmalar›m›z›, çal›flma iliflkileri alan›n›n “sendika”, “toplu pazarl›k” ve “grev” kurumlar› çerçevesinde de¤erlendirelim. Bu kurumsallaflma ö¤eleri, içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n en az›ndan bir bölümünde, “hak” olarak nitelendirilebilecek birer norm haline gelmifllerdir. Ancak kavramlar gibi, normlar›n da tarihsel bir içerikleri bulunmaktad›r ve bunlar tarihin ancak belirli dönemleri aç›s›ndan geçerlidirler. Sanayi Devrimi sonras›nda yaflanan olumsuz geliflmeler içerisinde, bu kurumlara iliflkin yasaklamalar, tedrici biçimde önce özgürlüklere ve nihayet haklara dönüflmüfltür. Bu geliflim sürecinin göz ard› edilmesi, geçmifl dönemlerin belirli koflullar alt›nda oluflan kendine özgü normlar›n›n, bu dönemlere iliflkin olduklar›n› unutularak, mutlaklaflt›r›lmas› ve daha sonraki dönemler için de geçerli gibi kabul edilmesi, metodolojik bir hatad›r. Ayn› biçimde, günümüzün normlar›n›n da, zaman içerisinde tedrici bir biçimde olufltuklar› göz önünde bulundurularak, bu normlarla geçmifl dönemlerin de¤erlendirilmesinde özenli davran›lmal›d›r. 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› Kan›m›zca, yap›lmas› gereken, çal›flma iliflkileri tarihi içerisinde, hangi geliflmelerle, Sanayi Devrimi’nin koflullar›ndan; sendikal örgütlenmenin, toplu pazarl›¤›n ve grevin birer norm oldu¤u bugüne gelindi¤inin aç›klanmas›d›r. Bu, tarihçiyi, geçmiflle bugün aras›ndaki ba¤› daha sa¤l›kl› kurma ve bugünü daha iyi anlama noktas›na getirecektir. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ VE FARKLI KURAMSAL YAKLAfiIMLAR Di¤er sosyal bilim dallar› ile tarihte oldu¤u gibi, çal›flma iliflkileri alan›n› anlayabilmek de, bir kuramlaflt›rmay› zorunlu k›lar. Bu kuramlaflt›rma, disiplinin temel olgular›n›, bu olgular aras›ndaki nedensellik iliflkilerini ve zaman içerisinde meydana gelen de¤iflimleri genel çizgileriyle ele almam›za olanak sa¤layacak nitelikte olmal›d›r. Ancak, gene her disiplinde oldu¤u gibi, çal›flma iliflkileri alan›nda da, birbirinden farkl› ö¤elere a¤›rl›k veren de¤iflik kuramlaflt›rma çabalar› bulunmaktad›r. Asl›nda, bu yaklafl›mlar o kadar çeflitlidir ve ço¤u zaman birbirleriyle o kadar iç içe geçmektedirler ki, tasnif edilmeleri dahi güçtür. Örne¤in, çal›flma iliflkileri alan›ndaki kuramsal yaklafl›mlara iliflkin bir ay›r›m, flu flekildedir (Farnham; Pimlott, 1991: 1-20): i. Uyuflma kuram›, ii. Çat›flma kuram›, iii. Toplumsal eylem kuram›, iv. Sistem kuram›, v. Marksist kuram. Bir baflka yazara göreyse, endüstri iliflkileri alan›nda, birbirleriyle rekabet eden üç temel yaklafl›m bulunmaktad›r: i. Sistem yaklafl›m›, ii. Kurumsal yaklafl›m, iii. Endüstriyel sosyoloji yaklafl›m› (Parker, 1980: 131-132). Bir baflka s›n›fland›rma da flu flekildedir: i. Klasik yaklafl›m, ii. Sistem yaklafl›m›, iii. Kurumsal yaklafl›m, iv. Sosyolojik yaklafl›m, v. Çat›flmac› yaklafl›m (Koray, 1992: 27-32). Bu kuramlaflt›rma denemelerinin tasnifi üzerinde dahi bir uzlaflma sa¤laman›n güçlü¤ü, belki de alan›n niteli¤inden kaynaklanmaktad›r. Çünkü, iflçi ile iflveren aras›nda ç›kar farkl›l›klar›n›n söz konusu oldu¤u bir alanda, yönetim ya da iflçi yanl›s› görüfllerin ve buna ba¤l› olarak, çat›flmaya ya da uzlaflmaya dayal› görüfllerin hâkim oldu¤u yaklafl›mlar›n ortaya ç›kmas› do¤ald›r. Bu durumda, bak›fl aç›lar›n›n farkl›l›¤›n›n alt›nda biraz da sosyal konumlar›n farkl›l›¤›n›n yatt›¤› söylenebilir (Farnham; Pimlott, 1991: 3). Bir baflka neden ise bu disiplinin ve kuramlaflt›rma çabalar›n›n göreli olarak yeni olmas›d›r. Kurumsal Yaklafl›mlar Çal›flma iliflkilerini, iflin düzenlenmesine iliflkin kurumlar›n de¤erlendirilmesi olarak ele alan yaklafl›mlar da bulunmaktad›r. Bu yaklafl›mlara göre, bu disiplinin konusu, “Bir kurumlar a¤› içerisinde, tan›mlanabilir sosyal amaçlara yönelik, belirlenmifl sosyal iliflkiler”den oluflmaktad›r (Farnham; Pimlott, 1991: xvi-xvii). “Kurumsal” olarak nitelendirilebilecek olan bu yaklafl›mlar›n de¤iflik versiyonlar› da bulunmaktad›r. Elinizdeki kitapta yer alan ünitelerde, çal›flma iliflkileri tarihi, a¤›rl›kl› biçimde “kurumsal” olarak nitelenebilecek bir yaklafl›m içerisinde ele al›nmaktad›r. Bunun gerekçesi fludur: Çal›flma iliflkileri, tarihsel süreç içerisinde, bireysel iliflkilerden toplu iliflkilere do¤ru kaym›flt›r. Toplu ifl iliflkileri de, bireysel düzeydekinden farkl› olarak, kifliler de¤il, endüstri iliflkilerinin üç taraf›n› oluflturan “iflçi kurulufllar›”, “iflveren kurulufllar›” ile “devlet” aras›nda ve kurumlar düzeyinde yürütülmektedir. 11 12 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Bu nedenle, tarihsel boyutta çal›flma iliflkilerinin geliflimini ele alacak bir yaklafl›m›n, çal›flma iliflkileri alan›n›n “sendika”, “toplu pazarl›k”, “grev-lokavt” gibi kurumlar›na a¤›rl›kl› bir yer vermesi zorunlu olmaktad›r. Ancak, böyle bir yaklafl›m›n baz› potansiyel tehlikeleri de vard›r. Her fleyden önce, kurumsal bir yaklafl›m, özenli davran›lmad›¤› takdirde, statiklik tehlikesi tafl›makta ve kurumlar veri olarak kabul edilirken, kurumlar›n oluflumuna ve de¤iflimine neden olan geliflimler göz ard› edilebilmektedir. Oysa, kurumlar birçok etki alt›nda ortaya ç›kmakta, geliflmekte ve de¤iflmektedirler. Bu nedenle, yaklafl›m, kurumlar› temel almakla birlikte, onlar› veri olarak kabul etmemeli, kurumlardaki de¤iflimi de göz önüne alabilmelidir. Kurumlardaki de¤iflim ise kurumlarla, onlar› çevreleyen ve oluflumlar› üzerinde etkide bulunan ekonomik, toplumsal, siyasal vb. faktörler aras›ndaki etkileflim incelenmeden anlafl›lamayacakt›r. ‹kinci olarak, çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›n›n s›n›rl›l›klar› vard›r. Çal›flma iliflkileri tarihi her ne kadar bir kurumsallaflma tarihi olarak belirginleflse de, mutlak anlamda bir kurumsallaflmadan söz etmek olanakl› de¤ildir. Yani, kurumsallaflma düzeyi ülkeden ülkeye ve dönemden döneme de¤iflebilmektedir ve s›n›rl›l›klar› da mevcuttur. Özellikle son dönemlerde yeryüzü ölçe¤inde yaflanan baz› geliflmelerin, çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› üzerinde olumsuz etkiler yapt›¤› gözlenmektedir. “Küreselleflme” olarak kavramlaflt›r›lan geliflmeler çerçevesinde, son y›llarda birçok ülkede sendikalaflma oranlar›n›n düfltü¤ü, toplu pazarl›k kurumunun çal›flma koflullar›n›n belirlenmesindeki a¤›rl›¤›n›n azald›¤› görülmektedir. Üçüncü olarak, çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n kurumsal yap› d›fl›nda gösterdikleri etkinlikleri gözden kaç›rma tehlikesi bulunmaktad›r. Ayr›ca, farkl› ç›karlara sahip toplumsal kesimlerin bulundu¤u bir yap› içerisinde, bu kesimler aras›nda ortaya ç›kan sosyolojik anlamdaki uyuflmazl›k ve çat›flma süreçlerine iliflkin ö¤elerin ve bunun kurumlar üzerindeki etkilerinin de göz önüne al›nmas› gerekir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 4 Özen gösterilmedi¤i takdirde, çal›flma iliflkileri tarihine kuramsal bir yaklafl›mla bakmaSIRA S‹ZDE n›n potansiyel tehlikeleri neler olabilir? D Ü figerekçelerle, ÜNEL‹M Bütün bu biz “Çal›flma ‹liflkileri Tarihi” kitab›m›zda yer alan ünitelerde, esas olarak kurumsal yaklafl›m içinde kalmakla birlikte, bu yaklafl›m›n eksikliklerini giderici, S O R U belki “karma” sözcü¤üyle nitelenebilecek olan bir yaklafl›m› benimsiyoruz. D‹KKAT “Kurum” ve “Kurumsallaflma” Kurumlar, “...belli bir zaman ve mekân boyunca, özdefllik gösteren bir iliflkiler doSIRA S‹ZDE olarak ortaya ç›karlar. fiu halde, belli bir düzen yaratma amakusunun çerçeveleri c›n› güderler. Belli bir statüdür bu: Daha do¤rusu sosyal kal›b›n içinde ba¤l› olaca¤›m›z flartlard›r. Kurum, sosyal kal›b›n, toplum koflullar› içinde kristalleflmesidir, AMAÇLARIMIZ statik bir biçim kazanmas›d›r. ...Özü, iliflkilerden yap›l›d›r. ‹nsan, fikir, madde aras›ndaki iliflkileri kendi boyutunda bir durulma ve düzene kavuflturma fleklidir” (Tunaya, 1980:K 58-599). ‹ T A P Ancak, kurumsallaflma, salt hukuki olmamakla birlikte ço¤u durumda, hukuksal boyutu da olan bir süreçtir. “Hukuk; s›n›rlay›c›, düzenleyici ve koruyucu rolünü böylece oynamaktad›r. Bunu yapmas› demek, belli iliflkileri, belli bir zaman ve mekân içinde bloke etmesi demektir” (Tunaya, 1980: 70). TELEV‹ZYON Bu ba¤lamda, bir fleyin kurumsallaflm›fl olarak kabul edilebilmesi için, hukuk sistemi içerisinde, mevzuatla formel bir biçimde düzenlenmifl olmas› gerekmez. Çal›flma iliflkileri tarihinden örneklersek, baz› ülkelerde bireysel ve toplu ifl iliflkile- N N ‹NTERNET 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› rine iliflkin belirli hususlar›n, yasalarla belirlenmedi¤ini, ancak zaman içerisinde çal›flma iliflkilerinin taraflar›nca ve toplumca kabul edildikleri ve uyguland›klar› için kurumsallaflt›klar›n› görürüz. Günümüz itibariyle dahi baz› ülkelerde, örne¤in ‹ngiltere’de, endüstri iliflkileri sisteminin oluflmas›nda ve ifllemesinde yasalar çok s›n›rl› bir rol oynamaktad›r. Birçok durumda da, toplumsal anlamdaki kurumsallaflma, hukuki anlamdaki kurumsallaflmadan önce gelmekte ve deyim yerindeyse onu haz›rlamaktad›r. Bu ba¤lamda, hukuksal anlamdaki kurumsallaflman›n arkas›nda, toplumsal anlamda bir kurumsallaflman›n varl›¤› söz konusu olmaktad›r. Bir baflka deyiflle, meflruluk kazanan baz› oluflumlar›n, kanuni hale getirilmesi söz konusu olmakta, yani toplumsal olarak, “...ortaya ç›kan de¤iflmeler art›k topluma maledilerek kurumlaflt›r›l”maktad›r (Kongar, 1981: 436). Ancak, bunun tersi durumlar da söz konusu olabilmekte, hukuksal aç›dan belirli bir kurumsallaflma sa¤lanm›fl olmakla birlikte, bu kurumsallaflman›n baflka ö¤eleri eksik kald›¤› ve/veya toplum ve uygulay›c›lar taraf›ndan üzerinde bir uzlaflma sa¤lanarak, genel bir kabul görmedi¤i için, bu kurumsallaflman›n fiiliyata geçirilemedi¤i gözlenmektedir. Örne¤in, Türkiye’de 1926 tarihli Borçlar Kanunu’na “umumi mukavele” ad›yla giren toplu sözleflme kurumu, dönem koflullar›ndan dolay›, uygulanma olana¤› bulamam›fl ve büyük ölçüde k⤛t üzerinde kalm›flt›. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASININ Ö⁄ELER‹ Afla¤›da, “çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›” olarak nitelendirdi¤imiz kavramsal çerçevenin tamamlay›c› ö¤eleri üzerinde duruyoruz. Bu çerçeve, Sanayi Devrimi’nden günümüze, yaflanan deneyimleri yans›tmakta ve çal›flma iliflkilerinin temel kurumlar›n›n tarihsel olarak, ne flekilde ortaya ç›kt›¤›n› ve geliflti¤ini ana hatlar›yla ortaya koymaktad›r. Dünyada ve Türkiye’de yaflanan bu geliflim süreci, ünitelerimizde de¤iflik boyutlar›yla ele al›nmaktad›r. • Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n örgütlenmeleri ve bu örgütlerin toplumsal boyutta formel ve / veya informel düzeyde kabul edilmifl olmas›: Günümüz itibariyle, çal›flma iliflkilerinin taraflar› olan iflçi, iflveren ve devlet, sisteme giderek örgütleriyle kat›lmaktad›r. ‹flçi ve iflveren taraflar› aç›s›ndan, bu örgütler esas olarak sendikalard›r. Ancak, bu noktaya gelifl kolayl›kla gerçekleflmemifl, bafllang›çta iflçi örgütleri iflverenler ve devlet taraf›ndan tan›nmam›flt›r. Gerek dünya, gerekse Türkiye’de bu örgütlerin tan›nmas›, uzun y›llar ve mücadeleler gerektirmifltir. • Taraflar›n, birbirlerinin örgütlerini, çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinde iflbirli¤i yap›lacak kurulufllar olarak tan›malar› ve bu çerçevede çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde toplu pazarl›k kurumunun varl›¤›: Sisteminin taraflar› olarak iflçi ve iflveren örgütleri, rollerini büyük ölçüde “toplu pazarl›k” kurumu çerçevesinde oynarlar ve bu platformda, çal›flma koflullar›n› kendi lehlerine belirlemek için çaba gösterirler. Burada çal›flma koflullar›; ücret, çal›flma süreleri, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i vb. ö¤eleri içermektedir. Taraflar, örgütleri arac›l›¤›yla, toplu pazarl›k sürecinde isteklerini karfl› tarafa kabul ettirmeye çal›fl›rlar. E¤er iki taraf çal›flma koflullar› üzerinde uzlafl›rlarsa, bunu yaz›l› bir anlaflmaya dönüfltürürler. “Toplu sözleflme” ad›n› verdi¤imiz bu yaz›l› metin, çal›flma koflullar›n› belirli bir süre için sabitleyen bir hukuksal belge niteli¤indedir. Ancak, taraflar›n çal›flma koflullar› üzerinde uzlaflamamalar› durumunda, toplu pazarl›k süreci toplu sözleflme ile de¤il, uyuflmazl›k ile sonuçlan›r. Toplu pazarl›k kurumunun ortaya ç›kmas› ve kurumsallaflmas›, zaman içerisinde tedrici olarak gerçekleflmifl ve bu süreç Sanayi Devrimi’nden sonra yaklafl›k bir 13 14 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 100 y›l daha alm›flt›r. Türkiye’de ise 1926 tarihli Borçlar Kanunu’yla bafllayan süreç, ancak 1961 sonras› dönemde yetkin bir kurumsallaflmaya ulaflabilmifltir. • Uyuflmazl›klar›n çözümüne yard›mc› bar›flç› çözüm yollar›n›n varl›¤›: Uyuflmazl›k sürecine girildikten sonra, sistemin üçüncü aktörü olan devletin de devreye girebilece¤i çeflitli bar›flç› çözüm mekanizmalar› denenir. Bu süreç çal›flma koflullar› üzerinde bir uzlaflmayla sonuçlan›rsa, taraflar tekrar toplu sözleflme aflamas›na ulaflm›fl olurlar. Bu bar›flç› çözüm yollar›, de¤iflik ülkeler itibariyle 19. yüzy›l sonlar›ndan itibaren tedrici bir biçimde geliflmifl; Türkiye’de de 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu’yla bafllayan süreç, zaman içerisinde ortaya ç›kan oluflumlarla günümüze uzanm›flt›r. • ‹fl mücadelesi araçlar› olarak, grev ve lokavt›n kurumsallaflm›fl olmas›: Uyuflmazl›klar›n bar›flç› çözüm yollar›yla giderilememesi durumunda, ifl mücadeleleri gündeme gelecektir. Burada “ifl mücadelesi” kavram›, esas olarak iflçiler aç›s›ndan grev, iflverenler aç›s›ndan ise lokavt silahlar›n› kapsamak üzere kullan›lmaktad›r. Çal›flma iliflkilerinin iflçi taraf› grev, iflveren taraf› ise lokavt arac›l›¤›yla çal›flma koflullar› üzerindeki isteklerini karfl› tarafa kabul ettirmeye çal›flacakt›r. Bu sürecin sonucunda da taraflar›n çal›flma koflullar› üzerinde tekrar anlaflmalar› söz konusu olabilecek, süreç çal›flma koflullar›n› içeren yaz›l› bir metin olan “toplu sözleflme” ile sonuçlanacakt›r. Ancak, tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, sendikal örgütlenmenin ve toplu pazarl›¤›n kurumsallaflmas›ndan sonra, grev ve lokavt›n kurumsallaflmas› için gene uzun mücadeleler yaflanm›flt›r. Bat› ülkeleri itibariyle bu kurumsallaflma, çok büyük ölçüde 20. yüzy›l›n bir ürünüdür. Türkiye’de ise 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu ile bafllayan süreç, 1960 sonras› dönemde grev ve lokavt›n kurumsallaflmas› ile sonuçlanm›flt›r. • Çal›flma ‹liflkileri Sistemi ‹çindeki Kurumsallaflma ile Sistemin D›fl›ndaki Kurumsallaflma Aras›ndaki ‹liflkiler Ancak, çal›flma iliflkileri sistemi içerisindeki bu kurumsallaflma, sadece sistemin kendi içinde belirlenmiyor olup, sistemin d›fl›ndaki kurumsallaflmayla da yak›ndan iliflkilidir. Belirtti¤imiz kurumsal ö¤elerin büyük bölümü, en az›ndan formel hukuksal düzenlemeleri itibariyle, nihai analizde sistemin d›fl›ndan belirlenmektedir. Bu belirlenme ise siyaset alan› ve devletin temel nitelikleriyle ba¤lant›l›d›r. “Endüstri iliflkileri sisteminin ana kurallar›, içinde bulundu¤u ve iflledi¤i siyasi sistemin ideolojik yap›s› taraf›ndan genifl ölçüde etkilenmektedir. Di¤er bir deyiflle politik sistem bir flemsiye olarak kabul edilecek olursa, endüstri iliflkileri sistemi bunun alt›nda oluflmakta ve böylece genifl kapsaml› siyasi sistemin bir alt-sistemi olarak ortaya ç›kmaktad›r” (Ekin, 1976: 55-56). Bu nedenle, önce oda¤›nda devletin yer ald›¤› endüstri iliflkileri sisteminin d›fl›ndaki kurumsallaflmaya iliflkin de¤erlendirmeler yapal›m, sonra da devletin çal›flma iliflkileri sisteminde oynad›¤› rolleri daha somut biçimde belirlemeye çal›flal›m. Günümüz itibariyle siyasal aç›dan de¤erlendirildi¤inde, sistem d›fl›ndaki kurumsallaflman›n temel ö¤esi demokratik rejimin varl›¤›d›r. Genel oy esas›na dayal› özgür seçimlerin ve genel oyla iktidara gelen ve giden siyasal partilerin varl›¤›, devletin üç erkinin birbirlerinden ayr›lm›fl olmas›, özgür kamuoyunun serbestçe oluflmas›n› sa¤layan bir ortam, çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n, sistem d›fl›nda da serbestçe örgütlenme ve kendi ç›karlar› do¤rultusunda faaliyette bulunabilmeleri; hep, olmazsa olmaz biçimde, demokratik rejimin varl›¤›n› gerekli k›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE 5 Çal›flma iliflkileri alan›ndaki kurumsallaflma ile demokrasi aras›nda nas›l bir iliflki bulunSIRA S‹ZDE maktad›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› Bu durumda çal›flma iliflkileri alan›nda kurumlaflm›fl taraflar›n, sistem d›fl›nda da etkinliklerde bulunarak, sistemin kurallar›n› da kendi özgürlük alanlar›n› geniflletmeye yönelik bir biçimde de¤ifltirmeye çal›flmalar› do¤ald›r. Bu ba¤lamda “Endüstri iliflkileri sistemlerinin vazgeçilmez taraflar› olan iflverenler ve sendikalar da, siyasi karar organlar› üzerine bask› ve etki yapabilmektedir ve ...ço¤ulcu sistemlerde bu etki ço¤u zaman aç›k ve genifl bir flekilde görülmektedir” (Ekin, 1976: 62). Çal›flma iliflkilerinin taraflar›, çal›flma iliflkileri sisteminin d›fl›ndaki bu etkinliklerini, birer bask› grubu olarak yürütürler. Bask› gruplar›, “Ortak menfaatler etraf›nda birleflen ve bunlar› gerçeklefltirmek için siyasal otoriteler üzerinde etki yapmaya çal›flan örgütlenmifl gruplar” olarak tan›mlanabilir (Kapani, 1975: 146). Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n oluflturdu¤u bask› gruplar›n›n bu tür gruplar içinde en etkinleri oldu¤u da söylenebilir. Çünkü, “...toplumun siyasal ve sosyal yaflant›s›nda en etkili olabilecek bask› gruplar› genellikle üretim iliflkilerinin yans›tt›¤› ekonomik sorunlar› temsil eden bask› gruplar›d›r” (Yücekök, 1987: 71). Ancak, çal›flma iliflkileri sisteminin içindeki ve d›fl›ndaki kurumsallaflmaya iliflkin bu de¤erlendirmeler, günümüzde ulaflm›fl olduklar› noktaya iliflkindir. Nas›l sistemin içerisindeki kurumsallaflma zaman içerisinde de¤iflimler göstererek oluflmuflsa, sistemin d›fl›ndaki kurumsallaflma da, benzeri geliflimler göstererek bugüne ulaflm›flt›r. Bat› demokrasileri, yüzy›llar alan bir süreç içerisinde günümüzdeki durumuna evrilmifltir. Türkiye örne¤inde de, Osmanl› ‹mparatorlu¤u düzleminde, “mutlak monarfli”den “meflruti monarfli”ye geçifl, Cumhuriyet döneminde siyasal yaflam›n de¤iflen niteli¤i, demokrasi yolundaki çabalar ve bu çerçevede tek parti döneminden çok partili döneme geçifl, çal›flma iliflkileri alan› d›fl›nda ve siyaset alan›na iliflkin oluflumlar oldu¤u halde, yans›malar›n› çal›flma iliflkileri alan›nda da göstermifllerdir. Bu ve daha sonraki oluflumlar›n de¤erlendirilmesi, siyasal alandaki kurumsallaflma ile çal›flma iliflkileri alan›ndaki kurumsallaflma aras›nda bir koflutluk oldu¤unu göstermektedir. Daha somut örnekler verilecek olursa, örne¤in 1936 tarihli ‹fl Kanunu’nun ç›kar›lmas› ve içeri¤i ile tek parti yönetiminin varl›¤› ve niteli¤i yak›ndan iliflkilidir. Ayn› flekilde, siyasal yaflamdaki demokratikleflme e¤ilimleri ve çok partili hayata geçifl ile sendikalar›n kurulufllar›n› ve faaliyetlerini düzenleyen 1947 tarihli Sendikalar Yasas› aras›nda da bir karfl›l›kl›l›k söz konusudur. Dolay›s›yla çal›flma iliflkilerinin içindeki kurumsallaflmay›, onu kuflatan siyasal alandaki kurumsallaflmayla ba¤lant›l› olarak ele almak ve zaman içerisinde sistemin içindeki ve d›fl›ndaki kurumsallaflmada meydana gelen de¤iflimleri de karfl›l›kl› ba¤lant›lar› çerçevesinde de¤erlendirmek gerekmektedir. Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›nda Devletin Rolü Devletin sistemdeki rolü, di¤er iki aktörün rollerine göre daha çeflitli ve karmafl›k bir yap› gösterir. Birinci rol, devletin çal›flma iliflkilerini kuflatan hukuksal çerçeveyi belirlemesine iliflkindir. Devlet; ç›kard›¤› yasalar, tüzükler, yönetmelikler çerçevesinde, sistemin temel kurallar›n› oluflturur. Devlet bu araçlarla çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini çizerken, böylece taraflar›n sistemde oynayaca¤› rolleri de belirlemifl olmaktad›r. Çal›flma iliflkileri alan›ndaki hemen tüm etkinlikler, devletin koydu¤u kurallar alt›nda yürütülen süreçlerdir. Sendikal örgütlenme, toplu pazarl›k, ifl uyuflmazl›klar›, büyük ölçüde grev ve lokavt kurumlar› çerçevesinde gerçeklefltirilen ifl mücadeleleri ve di¤er etkinlikler, hep bu ba¤lamda düflünülmelidir. Devlet, çal›flma iliflkilerini kuflatan hukuksal çerçeveyi belirlerken, çal›flma iliflkilerinin iflçi ve iflveren taraflar› aç›s›ndan, uyulmas› zorunlu minimum (en az) standartlar da koyar. Örne¤in, asgari ücrete, minimum çal›flma yafl›na, çal›flma sürelerine iliflkin düzenlemeler yapar. 15 16 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Devletin ikinci rolü, kendine ait kurulufllarda istihdam etti¤i kifliler nedeniyle ortaya ç›kar. Bu çerçevede devlet, kamu görevlerinin yürütülebilmesi için istihdam etti¤i memur, müstahdem ya da iflçi statüsündeki insanlar yan›nda, dolays›z bir biçimde bir iflveren olma niteli¤iyle kendi mülkiyetindeki iktisadi kurulufllarda da a¤›rl›kl› olarak iflçi statüsünde bulunan kifliler istihdam eder. Örne¤in Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda devlet, kamu bürokrasisi d›fl›nda, kendi sahip oldu¤u iktisadi kurulufllarda iflçi statüsünde insanlar da istihdam etmiflti. Cumhuriyet döneminde ise devletin bu rolü daha da a¤›rl›k kazanm›fl, özellikle devletçi dönemde ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri’nin oluflturulmas›yla doru¤a ulaflm›flt›. Üçüncü rol ise devletin di¤er alanlardaki etkinliklerinin bir yans›mas› olarak de¤erlendirilebilir. Devletin iktisadi ve toplumsal hayata iliflkin kararlar›, izlemifl oldu¤u politikalar, çal›flma iliflkileri sistemini dolayl› olarak da olsa etkiler. Örne¤in devletin; vergi, fiyatland›rma ve yat›r›m politikalar›, dolays›z bir biçimde çal›flma iliflkileri alan›nda olmamas›na karfl›n, çal›flma iliflkilerini etkiler. Bu çerçevede, Türkiye’de de¤iflik dönemlerde izlenen iktisat politikalar›ndaki farkl›l›k da, çal›flma iliflkileri alan›nda yans›mas›n› bulmufltur. Örne¤in liberal olarak nitelenen 1923-1929 dönemi ile, devletçi olarak nitelenen 1932-1939 döneminde izlenen farkl› iktisat politikalar›, çal›flma iliflkileri alan›nda da farkl› sonuçlar do¤urmufltur. 1936 tarihli ‹fl Kanunu’nun ç›kar›l›fl› ve içeri¤i üzerinde, tek parti yönetiminin niteli¤inin yan› s›ra, dönem içerisindeki devletçi uygulamalar›n da büyük bir etkisi bulunmaktad›r. Ayn› flekilde, 1960 sonras› dönemde izlenen ithal ikameci sanayileflme politikalar› ile 1980 sonras› dönemde izlenen ihracata yönelik politikalar›n çal›flma iliflkileri alan›ndaki yans›malar› da farkl› olmufltur. Bu nedenle, iktisadi de¤iflkenlerle çal›flma iliflkileri aras›ndaki etkileflim incelenirken, sanayileflmenin genel etkileri yan›nda, izlenen iktisat politikalar›n›n özel etkilerini de dikkate almak gereklidir. Sonuç olarak, çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› üzerinde, devletin dolayl› ya da dolays›z olarak önemli bir etkisi vard›r ve bu etkiler, devletin hem endüstri iliflkileri sisteminin içinde, hem de d›fl›nda ald›¤› kararlarla ba¤lant›l›d›r. D›flsal Dinamiklerin Etkisi fiu ana kadarki çözümlemelerimizde, çal›flma iliflkileri alan›n› bir ülkenin kendi içsel dinamikleri çerçevesinde ele ald›k. Ancak, hiç bir toplum, varl›¤›n› yeryüzündeki di¤er toplumlardan yal›t›lm›fl biçimde sürdürmemektedir ve “D›fl dünyadaki siyasal, ekonomik ve ideolojik oluflumlar›n herhangi bir toplumun iç yap›s›n› etkiledi¤inde hiç kuflku yoktur” (Kongar, 1981: 440). Elbette, bu etkiler, di¤er faktörler yan›nda, söz konusu ülkenin d›fla aç›kl›k derecesine de ba¤l› olacakt›r. D›flsal etkiler iki farkl› kategoride de¤erlendirilebilir: i. Bir ülkenin d›fl dünya ile olan iktisadi, siyasi, toplumsal vb. tüm iliflkileri, o ülke üzerinde etkide bulunmaktad›r. Bu iliflkiler çerçevesinde ortaya ç›kan d›flsal etkiler, çal›flma iliflkileri alan› d›fl›na olabilece¤i gibi, bu alana da olabilir. ii. D›fl dünya ile kurumsal düzeyde gerçeklefltirilen iliflkiler ve bu çerçevede de¤erlendirilebilecek normlar da ülkeyi etkiler. Bu etkiler, özellikle çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak faaliyette bulunan uluslararas› kurulufllardan oldu¤u kadar, di¤er uluslararas› kurulufllardan da olabilir. Genel düzeyde, örne¤in Türkiye ile üyesi oldu¤u Birleflmifl Milletler, Avrupa Konseyi gibi uluslararas› kurulufllar aras›ndaki iliflkiler, çal›flma hayat› üzerinde de etkiler yapar. Özel olarak çal›flma iliflkileri alan›na yönelik etkinliklerde bulunan uluslararas› kurumlarla olan iliflkiler ve bu kurumlar›n normlar› da, ülkeleri etkiler. Bu kurulufllar›n bafl›nda Uluslararas› Çal›flma Örgütü gelmektedir. “Uluslararas› Çal›flma Örgü- 17 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› tü, 1919 y›l›ndan bu yana, kurucu belgesi (UÇÖ Anayasas›), ortaya koymufl oldu¤u sözleflmeler ve tavsiye kararlar› ile uluslararas› sistemi etkilemifltir” (Ak›ll›o¤lu, 1995: 2). Örgüt’e 1932 y›l›nda üye olan Türkiye de, de¤iflik dönemlerde farkl› düzeylerde olmakla birlikte, örgütün normlar›ndan etkilenmifl, “...bir k›s›m andlaflmalar› iç hukuka alm›flt›r” (Ak›ll›o¤lu, 1995: 2). Nihayet, sistemin iflçi ve iflveren aktörlerinin, Uluslararas› Çal›flma Örgütü gibi kurulufllarla ya da üyesi olduklar› uluslararas› iflçi ve iflveren kurulufllar›yla iliflkileri de önemlidir. Örne¤in Türkiye’deki iflçi ve iflveren konfederasyonlar›, Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün üçlü yap›s› içerisinde temsil edilme olana¤›na sahiptirler. Ayr›ca, iflçi ve iflveren örgütleri, yasal olarak uluslararas› iflçi ve iflveren kurulufllar›na kat›lma olana¤›na sahiptirler ve bu olana¤› kullanmaktad›rlar. D›fl dinamiklerin, iç dinamikler üzerindeki etkileri konusunda Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinden, de¤iflik dönemlere iliflkin çok say›da örnek verilebilir. Örne¤in, 1936 tarihli ‹fl Kanunu’nun ve 1947 tarihli Sendikalar Kanunu’nun ç›kar›lmas›nda ülke içerisinde yaflanan geliflmeler kadar, d›flsal etkilerin de rolü olmufltu. Ancak, burada önemle üzerinde durulmas› gereken husus, d›flsal dinamiklerin içsel dinamikleri etkiledi¤i, ama mutlak bir biçimde belirlemedi¤idir. Bir baflka deyiflle, oluflumlar, sadece d›flsal dinamiklerin etkisiyle de¤il, d›flsal dinamiklerin içsel dinamiklerle etkileflim süreci içerisinde ortaya ç›kmaktad›r. Kongar’›n genel olarak do¤ru olan, ama belki de her duruma uymayan genellemesiyle, “...bütün bu etkiler, iç yap›n›n de¤iflme do¤rultusundad›r” (Kongar, 1981: 440). Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› çerçevesinde ele ald›¤›m›z kurumlar ve ö¤eler, tarih içerisinde bir arada ve saf bir biçimde bulunmazlar. Tarihsel süreçte, bu kurumlar›n kronolojik olmaktan çok, mant›ksal bir biçimde birbirlerini izlemeleri söz konusu olmufltur. Ancak, tarihin farkl› dönemlerinde ve farkl› toplumlarda, bu ö¤eler aras›nda, genel e¤ilimin d›fl›nda çok kendine özgü olarak nitelendirebilece¤imiz özel bileflimler de ortaya ç›kabilmektedir. Kurumsallaflma içerisinde yer alan ö¤elerin, ülkeden ülkeye ve dönemden döneme de¤iflebilecekleri ve farkl› biçimler alabilecekleri de göz önünde bulundurulmal›d›r. Örne¤in, kurumsallaflman›n temel ö¤elerinden biri olan “sendikalaflma”n›n alabilece¤i biçimin her ülkede farkl› olabilece¤ini, baz› ülkelerde iflyeri düzeyinde, baflka ülkelerde ise iflkolu düzeyinde sendikalaflman›n baflat olabilece¤ini söyleyebiliriz. Ünitelerimiz boyunca, çal›flma iliflkileri tarihinin genel oldu¤u kadar, özel oluflumlar› üzerinde de durma f›rsat›n› bulaca¤›z. Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› aç›s›ndan, her ülke benzer özellikler mi gösterir? SIRA S‹ZDE TAR‹HTE DÖNEMLEfiT‹RME fi Ü N E L ‹ M bir bütün Tekil düzeyde bir insan›n yaflam›na bakt›¤›m›z zaman bile, buD Üyaflam›n, oluflturmakla birlikte, kendi içerisinde farkl› özellikler gösteren dönemler olarak da belirginleflti¤ini görürüz. Örne¤in bu yaflama yafl faktörü aç›s›ndan S O R U bakt›¤›m›zda, birbirinden farkl› özellikler tafl›yan “bebeklik”, “çocukluk”, “gençlik”, “orta yafl”, “yafll›l›k” gibi alt dönemler ay›rt edilebilmektedir. Tüm bu dönemleri yaflayan D‹KKAT kifli tek olmakla ve dönemler do¤al bir biçimde birbirlerine ba¤lanm›fl olmakla birlikte, her dönemin kendi içindeki benzerliklerin ve yak›nl›klar›n, farkl› dönemler SIRA S‹ZDE aras›ndakinden çok daha fazla oldu¤unu görürüz. Bu dönemlerin kendi içlerinde ayr› bir de¤erlendirmeye tâbi tutulmas›, öncelikle o dönemlerin, sonra da, o dönemlerin birleflmesinden do¤an bütünün daha iyi anlafl›lmas›na katk›da bulunaAMAÇLARIMIZ cakt›r. Ayn› dönemlefltirmeyi, flüphesiz farkl› ölçütler arac›l›¤›yla, örne¤in “e¤itim” 6 N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 18 Çok uzun zaman dilimlerini kapsayan tarih incelemelerinde, alan›n gerekirliklerine uygun bir dönemlefltirmeye gitmek bir zorunluluk olmaktad›r. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi itibariyle de yapabiliriz. Bu durumda yaflam›, önce “e¤itim öncesi dönem”, sonra “e¤itim dönemi” ve nihayet “e¤itim sonras› dönem” olarak üçe ay›rmam›z olanakl›d›r. Gene e¤itim dönemini kendi içinde ilkokul, ortaokul, lise, üniversite gibi alt dönemlere ay›rabiliriz. Ayn› ayr›flt›rmay› örne¤in “çal›flma” ölçütü itibariyle de “çal›flma öncesi dönem”, “çal›flma dönemi” ve “emeklilik” olarak yapabiliriz. fiüphesiz ayr› ölçütlerle yap›lan bu ayr›flt›rmalar, birçok noktada birbirleriyle çak›flacaklar; örne¤in, e¤itim ve çal›flma ölçütlerine göre yap›lan ayr›flt›rmalar, baz› noktalarda birbirleriyle kesifleceklerdir. Burada bütün yapmak istedi¤imiz; yaflam›, kendi içerisinde ortak özellikler tafl›yan daha homojen alt dönemlere ay›rarak, daha iyi anlamaya çal›flmakt›r. Toplumlar›n tarihi ise insanlar›n yaflam›na göre çok daha uzun süreleri kapsamaktad›r ve bu süreler içerisinde yaflanan de¤iflimler de, bir insan›n yaflam›nda olabileceklere göre çok daha karmafl›kt›r. Bu nedenle, toplumsal tarihte dönemlefltirme yapmak, çok daha büyük bir zorunluluk olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Örne¤in elinizdeki kitaptaki ünitelerde, Sanayi Devrimi’nden günümüze dünyada çal›flma iliflkileri tarihini incelerken yaklafl›k 250 y›ll›k, 1850’li y›llardan günümüze Türkiye çal›flma iliflkileri tarihini incelerken ise yaklafl›k 150 y›ll›k uzun bir zaman dilimiyle karfl› karfl›ya bulunuyoruz. Bu kadar uzun bir zaman aral›¤›n› ve bu aral›kta yaflanan toplumsal de¤iflimleri, dönemlere ay›rmaks›z›n incelemek olanaks›zd›r. Toplumsal tarihin dönemlere ayr›lmas› ise çok kolay de¤ildir ve yanl›fl de¤erlendirmelere elveriflli bir konudur. Bu konuda yap›lan hatalar›n bafl›nda, çözümleme kolayl›¤› sa¤lamak amac›yla yap›lan dönemlefltirmeyi, gerçekli¤in bizatihi kendisi, bir olgu olarak kabul etmek gelmektedir. Oysa, “Tarihi dönemlere bölmek bir olgu de¤il, gerekli bir varsay›m ya da düflünce arac›d›r; ayd›nlat›c› oldu¤u ölçüde geçerlidir, sa¤laml›¤› da yoruma ba¤l›d›r” (Carr, 1987: 81). Dikkatle gerçeklefltirilmesi gereken bu yorum sürecinde, bir taraftan, toplumlar›n yaflam›n›n asl›nda farkl› yaflam alanlar›ndan oluflan bir bütün oldu¤u göz ard› edilmemelidir. Bir baflka deyiflle, belirli bir alandaki dönemlefltirme, ilgili di¤er alanlarla da ba¤lant›l› biçimde yap›lmaya çal›fl›lmal›d›r. Örne¤in, çal›flma iliflkileri alan›ndaki bir dönemlefltirmenin, iktisat ve siyaset alanlar›ndan ba¤›ms›z bir biçimde yap›labilmesi olanakl› de¤ildir. Ama di¤er taraftan, farkl› alanlar aras›ndaki genel iliflki göz ard› edilmese de, toplumsal yaflam›n farkl› alanlar›n›n kendine özgü dinamikleri bulunmaktad›r ve bu da her zaman di¤er alanlarla bire bir çak›flma içerisinde olmayabilecektir. Bu bizi, farkl› bilim dallar›nda farkl› dönemlefltirmeler yap›labilmesine de götürecektir. Örne¤in, 1920’lerden bu yana Cumhuriyet tarihi ele al›nd›¤›nda; iktisat, siyaset, çal›flma iliflkileri gibi de¤iflik alanlar itibariyle, elbette farkl› dönemlefltirmeler yap›labilir. Ayr›ca, ayn› bilim dal› içerisinde dahi, alana de¤iflik kuramsal çerçevelerle yaklaflan ve farkl› ölçütler kullanan araflt›rmac›lar taraf›ndan birbirinden farkl› dönemlefltirmeler yap›lmas› da mümkündür. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹N‹N DÖNEMLEfiT‹R‹LMES‹ Çözümlemelerimizi kolaylaflt›racak bir soyutlama olarak dönemlefltirmede dikkat edilmesi gereken husus, incelenen konular aç›s›ndan göreli olarak homojen bir karakter tafl›yan zaman dilimlerinin ayr›flt›r›lmas›d›r. Elinizdeki kitaptaki ünitelerde çal›flma iliflkileri tarihi hem dünya, hem de Türkiye itibariyle ele al›nmaktad›r. Dünya aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, kitab›m›z›n hacmi ve konuya 2 ünite ayr›ld›¤› göz önüne al›narak, ikili bir dönemlefltirmeye gidilmesi uygun görülmüfltür: Bafllang›çtan 1945 y›l›na kadar ve 1945 y›l›ndan günümüze kadar. Yapt›¤›m›z dönemlefltirmede 2. Dünya Savafl›’n›n bitimini temsil eden 1945 y›l›n›n seçilmesi, çal›flma 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› 19 iliflkilerinin, iflçi ve iflveren kesimlerinin örgütleri/sendikalar› ile devlet aras›ndaki etkileflimler ve mücadeleler sonucunda düzenlenifl biçimlerini, yani çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflma biçimlerini merkeze alan bir kuramsal yaklafl›m›n tercih edilmesinin bir sonucudur. Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda, Sanayi Devrimi’nden 2. Dünya Savafl›’na kadar olan dönemde, ücretli çal›flma iliflkisinin baflat hale gelmesine koflut olarak, iflçi ve iflveren kesimleri aras›ndaki ilk mücadeleler de oluflmaya ve flekillenmeye bafllam›flt›r. Sendikal örgütlenme boyutu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, sendikalar›n önce yasakland›¤› ve çeflitli bask›lara maruz kald›¤› bir dönemin yafland›¤›, ard›ndan iflçi mücadeleleri yan›nda, farkl› ekonomik ve siyasal geliflmeler sonucunda sendikalar›n varl›k ve etkinliklerinin kabul edildi¤i bir dönemin ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Sendikalar›n varl›k ve etkinliklerinin kabul edilmesiyle, çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinin meflru ve vazgeçilmez bir unsuru olduklar›n›n kabul edilmesi aras›nda çok önemli bir fark bulunmaktad›r. Dönemlefltirmemizde 1945 y›l›n›n seçilmesinin en önemli gerekçesini bu farkl›l›k oluflturmaktad›r. 1930’lu y›llar›n ekonomik ve sosyal krizleri, 2. Dünya Savafl›’n›n yaratt›¤› y›k›m ve sosyalist sistemlerin dünyan›n az›msanamayacak bir bölümünde kurulmas› ve kapitalizm-sosyalizm rekabeti, bütün dünyada ve özellikle de Avrupa’da çok ciddi bir ekonomik, siyasal ve toplumsal yeniden yap›lanman›n gerçeklefltirilmesine yol açm›flt›r. Her ne kadar 1945 öncesinde çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›na iliflkin önemli geliflmeler meydana gelmifl ve bu oluflumlar 1945 sonras› dönemin çal›flma iliflkileri sistemleri aç›s›ndan çok önemli bir deneyim yaratm›fl olsa da; 2. Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan köklü yeniden yap›lanma ihtiyac›, bu sistemlerin çok daha köklü bir flekilde yerlefliklik kazanmas›na kap› aralam›flt›r. Bu aç›dan, 1945 y›l›n›n bir dönüm noktas› kabul edilmesi ve bu dönem öncesinde ve sonras›nda yaflanan geliflmelerin ayr› birer ünitede incelenmesi tercih edilmifltir. Çal›flma iliflkilerinin dünya genelindeki tarihinin incelenmesine iliflkin bir di¤er önemli mesele de, böylesi bir incelemenin hedefleri aç›s›ndan hangi ülke örneklerine odaklan›lmas›n›n do¤ru olaca¤›na iliflkindir. Bu çal›flmada, esas olarak, Sanayi Devrimi’nin etkilerinin ilk kez görüldü¤ü ve iflçi-iflveren iliflkilerinin ilk kez baflat çal›flma iliflkileri haline geldi¤i ülkelerde yaflanan dönüflümlerin incelenmesi tercih edilmifltir. Sanayi Devrimi’nden 2. Dünya Savafl›’n›n bitti¤i 1945 y›l›na kadar olan dönemin incelendi¤i 2. Ünite’de; ‹ngiltere, Fransa, Almanya gibi Avrupa örnekleri ile ABD’de yaflanan geliflmelere odaklan›lm›flt›r. Bu ülkeler, sadece sanayileflmenin de¤il, ayn› zamanda endüstri iliflkileri sistemlerinin gelifliminde de öncü olmufl ülkelerdir. 2. Dünya Savafl› sonras› dönemde, iflçi-iflveren iliflkilerinin dünyan›n büyük bölümünde de giderek baflat çal›flma iliflkisi haline gelmesi sebebiyle, çal›flma iliflkileri tarihi aç›s›ndan daha genifl bir çerçevede de¤erlendirme yap›lmas›na uygun bir durum ortaya ç›km›flt›r. Bu sebeple, çal›flma iliflkilerinin 1945 sonras› dönemde yaflad›¤› dönüflümlerin incelendi¤i 3. Ünite’de, yukar›da sayd›¤›m›z ülkelerin önem ve a¤›rl›klar› korunsa da, di¤er ülkelerde yaflanan geliflmeler de analize dahil edilmifl ve de¤iflik ülkeler düzleminde daha genifl bir inceleme gerçeklefltirilmifltir. Türkiye aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ba¤›ms›z bir ünitede ve ayr› bir dönem olarak ele al›nmas› tercih edilmifltir. ‹mparatorluk’ta çal›flma iliflkilerinin Cumhuriyet Türkiyesine göre daha statik ve homojen olmas› nedeniyle, kendi içinde ayr› bir dönemlefltirmeye gitme ihtiyac› duyulmam›flt›r. Cumhuriyet döneminde ise dönemlefltirme aç›s›ndan durumun daha karmafl›k olaca¤› aç›kt›r. Bu dönemde ekonomik, toplumsal ve siyasal alanlarda ortaya ç›kan olu- Dünyada çal›flma iliflkileri tarihini 1945 öncesi ve 1945 sonras› dönemler olarak iki ayr› ünite içerisinde ele al›yoruz. Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin bir parças› olarak, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu ayr› bir dönem olarak de¤erlendiriyor ve ba¤›ms›z bir ünitede ele al›yoruz. 20 Türkiye’de Cumhuriyetin bafllang›c›ndan çok partili siyasal yaflama geçifl y›l› olan 1946’ya kadar olan dönemi, ayr› bir ünite içerisinde ele al›yoruz. Türkiye’de çok partili siyasal yaflama geçifl y›l› olan 1946’dan 1960’a kadar olan dönemi, ayr› bir ünite içerisinde ele al›yoruz. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi flumlar ›fl›¤›nda, çal›flma yaflam› da giderek geliflmeye ve karmafl›klaflmaya bafllam›flt›r. Bu durum da bizi, Cumhuriyet döneminde çal›flma iliflkilerini, çok say›da alt döneme ay›rmaya yöneltmektedir. Ünitelerimizde Cumhuriyet sonras› dönem, kendi içinde 4 ayr› alt döneme ayr›larak incelenmektedir: i. 1923-1946 dönemi, ii. 1947-1960 dönemi, iii. 1960-1980 dönemi, iv. 1980 sonras› dönem. Bu dönüm noktalar›ndan birincisi olarak Cumhuriyetin bafllang›c›n› almam›z do¤ald›r. Her ne kadar, Cumhuriyetin ilan› ile çal›flma iliflkileri alan›nda hemen köklü dönüflümler gerçekleflmeye bafllamam›flsa da, bu tarih, zaman içerisinde ortaya ç›kacak de¤iflimlerin bafllang›ç noktas›d›r. ‹ktisadi aç›dan bak›ld›¤›nda, özellikle devletçi iktisat politikalar›n›n izlendi¤i 1930’lu y›llardaki sanayileflme çabalar›, iflçi say›lar›n›n artmas› ve büyük sanayi kurulufllar›nda bir iflçi toplulaflmas›n›n oluflumu üzerinde etki yapmakta, bu da çal›flma iliflkileri alan›na yönelik hukuksal düzenlemeler yapma ihtiyac›n› art›rmaktad›r. Siyasi aç›dan bak›ld›¤›nda ise otoriter tek parti yönetimi, bireysel alanda s›n›rl› da olsa iflçileri koruyucu düzenlemeler yaparken, toplu ifl iliflkileri alan›nda otoriter ve bask›c› düzenleme ve uygulamalara gitmektedir. Birinci dönemin ortalar›nda yer alan 1936 ise dönemin kendi içinde önemli bir dönüm noktas› olmakta, Türkiye’de ilk defa, çal›flma iliflkilerini bireysel ve toplu boyutlar›yla düzenleyen ve dönemine göre bütüncül olarak nitelendirilebilecek bir yasa ç›kar›lmaktad›r. 1936 tarihli ‹fl Kanunu, daha sonraki dönemlerde Türk çal›flma iliflkilerinin çerçevesini çizen temel metin olmufltur. Bu temel metinde, ifl mücadelesi araçlar› olarak grev ve lokavt yasaklanmakta, sendikalar konusunda bir düzenleme yap›lmamakta, iflçi temsilcili¤i kurumu düzenlenmekte, ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde ise zorunlu tahkim sistemi getirilmektedir. 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu ise s›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyet kurma yasa¤›yla, sendikalar›n kurulmas›n› yasaklamaktad›r. 2. Dünya Savafl› sonras› y›llar, içsel ve d›flsal dinamiklerin etkisiyle siyaset alan›nda ve iktisat alan›nda önemli de¤iflimler getirirken, 1946 y›l› da önemli bir dönüm noktas› olmaktad›r. Bu tarihte Türkiye çok partili siyasal hayata geçmekte, iktisat politikalar›nda da savafl sonras› dönemde önemli de¤ifliklikler gözlenmektedir. Bu de¤ifliklikler çal›flma iliflkileri alan›n› da etkilemekte, 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda de¤ifliklik yap›larak, “s›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyet” kurma yasa¤› kald›r›lmakta, 1947’de de Sendikalar Kanunu ç›kart›lmaktad›r. Yasayla, Türkiye’de ilk defa sendikalar›n kurulmas› ve faaliyetleri düzenlenmekle birlikte, dönem içerisinde yürürlükte olan ‹fl Kanunu’nun grev ve lokavt yasa¤› sürmektedir. Biz, kendi içinde de iki ayr› alt-dönemden oluflan bu zaman dilimini (19201936 ve 1936-1946) “tek parti dönemi” olarak ortak bir paydada topluyor ve tek bir dönemde ele al›yoruz. Böylece, Türk siyasal hayat›ndaki geliflmelerle de bir paralellik sa¤lanm›fl olmaktad›r. Sendikalar Kanunu ile bafllayan ikinci dönem 1960 y›l›na kadar uzanmaktad›r. Bu dönem, iktisadi aç›dan sürekli bir büyümenin sa¤land›¤›, siyasi aç›dan çok partili döneme geçilmifl olmakla birlikte bat› tarz› bir demokrasinin koflullar›n›n oluflturulamad›¤› bir dönem olarak belirginleflmektedir. Bu dönem, toplu çal›flma iliflkileri alan›nda ‹fl Kanunu ile Sendikalar Kanunu’nun belirleyici oldu¤u, yeni kurulan sendikalar›n otoriter uygulamalara maruz kald›¤›, bireysel ifl iliflkileri alan›nda ise yasalaflt›rma yoluyla önemli geliflmelerin sa¤land›¤›, sosyal güvenlik alan›nda önemli oluflumlar›n ortaya ç›kt›¤› bir dönemdir. 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› 1960 y›l› da, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin en önemli dönüm noktalar›ndan biridir. 27 May›s 1960 ‹htilâli ile bafllayan bu dönem 12 Eylül 1980 askeri darbesine kadar devam etmektedir. 1960 sonras› dönemde sendika, toplu pazarl›k ve grev haklar› Türkiye tarihinde ilk defa birlikte var olma olana¤›n› bulurken; 1961 Anayasas›’nda da, ekonomik ve sosyal haklar kapsam›nda genifl bir yer bulmaktad›r. Böylece sendikal haklar ilk kez aç›k bir anayasal güvenceye kavuflmufltur. Bu düzenlemelere koflut olarak getirilen 1963 tarihli ve 274 say›l› Sendikalar Kanunu ve 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu da, 1983 y›l›na kadar, Türk çal›flma yaflam›n›n temel hukuksal belirleyicileri olmufllard›r. ‹ktisadi aç›dan bak›ld›¤›nda, dönem ithal ikameci iktisat politikalar›na ve popülist bölüflüm politikalar›na sahne olurken, siyasi aç›dan da önemli aç›l›mlar sa¤lanmaktad›r. 1960-1980 döneminde ücretlilerin say›s›nda ve oran›nda önemli art›fllar meydana gelmifl, sa¤lanan hukuksal güvencelere de ba¤l› olarak sendikalaflmada ciddi bir yükselifl yaflanm›flt›r. Dönem boyunca çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› ve sosyal devlet uygulamalar› do¤rultusunda önemli geliflmeler yafland›¤› görülmektedir. 1980 y›l› da Türkiye tarihinin önemli dönüm noktalar›ndan biridir. 12 Eylül 1980 Darbesi sonras›, Türkiye’nin iktisadi ve siyasi yap›s›nda önemli de¤iflimler meydana gelmekte, ihracata yönelik iktisat politikalar›na yönelifl, çal›flma evreni üzerinde bask›lar yaratmaktad›r. Hukuksal aç›dan bak›ld›¤›nda da, 1982 Anayasas› ve onun temel düzenlemeleri do¤rultusunda ç›kar›lan 1983 tarihli ve 2821 say›l› Sendikalar Kanunu ile 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu daha önceki dönemden farkl›laflan yeni düzenlemeler getirmektedir. Bir önceki dönemin aksine, bu dönemde sosyal devlet uygulamalar›nda ciddi geriye gidifller yaflanm›flt›r. Sendikal mevzuat sendikal faaliyetler, toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk›n›n kullan›m›n› zorlaflt›racak flekilde de¤ifltirilmifl; bu süreçlere, bir önceki döneme göre daha otoriter yaklafl›mlar damgas›n› vurmufltur. Dönem boyunca izlenen yeni liberal iktisat politikalar›n›n da etkisiyle sendikalar nicel ve nitel olarak zay›flam›fl, dönem bafllar›nda grev ve toplu iflçi eylemlerinde önemli art›fllar yaflanm›fl olmakla birlikte, bu e¤ilim 2000’li y›llarda azalm›flt›r. 21 Türkiye’de 1960’tan günümüze kadar olan zaman dilimini, 1980 öncesi dönem ve 1980 sonras› dönem olarak iki ayr› ünitede ele al›yoruz. 22 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 N A M A Ç 3 Bir sosyal bilim dal› olarak tarih ve olgular›n› tan›mlamak. Tarih, ad›na geçmifl dedi¤imiz zaman dilimiyle ilgilenen bir sosyal bilim dal›d›r. Bu zaman diliminde yer alan olgular ise tarihin malzemesini, hammaddesini oluflturur Tarihçi, geçmiflteki olgular›n saptanmas› ve de¤erlendirmesini yapar. Çal›flma iliflkileri tarihi ve olgular› anlatmak. Çal›flma iliflkileri tarihi, iki sosyal disiplinin yani tarih ve çal›flma iliflkilerinin ortak kesiflim alanlar›nda yer alan ve çal›flma iliflkileri alan›n›n geçmiflini konu edinen bir bilgi alan›d›r. Çal›flma iliflkilerinin geçmiflte kalan olgular› da, bu bilgi alan›n›n malzemesini, hammaddesini oluflturur. Tarihte seçicilik ve “tarihsel” olgular› aç›klamak. Tarihin ve çal›flma iliflkileri tarihinin olgular› birbirlerine eflit önem ve de¤erde de¤illerdir. Bu olgular, tarihçi taraf›ndan toplumsal etkileri ve yaratt›¤› sonuçlar itibariyle de¤erlendirilerek bir ayr›flt›rmaya tâbi tutulur ve bunlardan tarihsel aç›dan kayda de¤er olanlar tarihsel olgu olarak nitelenir. Bu anlamda tarih ve tarihçi seçicidir ve tarih “tarihsel anlaml›l›k terimleri”yle yap›lan bir seçme sürecidir. N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 Çal›flma iliflkileri tarihinde kurumlar›n önemi ve geliflimini aç›klamak. Toplu ifl iliflkileri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, çal›flma iliflkileri tarihinin geliflimini, kelimenin bir anlam›nda kurumlar›n geliflimi olarak da anlamland›rmak mümkündür. Uzun mücadeleler sonucunda sendikal örgütlenmenin, toplu pazarl›¤›n, uyuflmazl›klar›n bar›flç› çözüm mekanizmalar›n›n ve ifl mücadelesi araçlar› olarak grev ile lokavt›n kurumsallaflm›fl olmas›, bu sürecin en önemli unsurlar›n›/aflamalar›n› oluflturur. Tarih incelemelerinde dönemlefltirmenin anlam›n› ve gereklili¤ini de¤erlendirmek. Tarih incelemelerinde, yüzy›llar› bulan uzun zaman aral›klar›n› kendi içinde bir dönemlefltirmeye gitmeden de¤erlendirmek güçtür ve bu dönemlefltirmeye, tarihin çözümlenmesinde kolayl›k sa¤lamas› amac›yla baflvurulur. Bu amaçla, kendi içerisinde daha homojen bir yap› gösteren zaman aral›klar›, alt dönemler olarak ayr›flt›r›l›r. Ayn› flekilde çal›flma iliflkileri tarihinin birbirinden çok farkl› özellikler gösteren yüzlerce y›ll›k tarihini de, bir dönemlefltirmeye gitmeden inceleyebilmek mümkün de¤ildir. 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› 23 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bir ülkedeki nüfusun üretici durumda bulunan, iktisadi faaliyete kat›lan k›sm›na iflgücü denir. b. ‹flgücü içerisinde yer alan kifliler ya fiilen çal›flmaktad›rlar ya da aktif biçimde ifl aramaktad›rlar. c. ‹flgücü kavram› yerine, ayn› anlama gelmek üzere aktif nüfus ve faal nüfus kavramlar› da kullan›labilmektedir. d. ‹flgücü içerisinde yer alan kifliler, statüleri itibariyle birbirinden farkl›l›k göstermektedir. e. ‹flgücü, baflkas›na ait bir iflte, ücret veya maafl karfl›l›¤› çal›flanlar› niteleyen bir kavramd›r. 2. ‹flgücü ve iflgücü içerisindeki farkl› statü da¤›l›mlar› için afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. ‹flgücü içerisindeki statü kategorileri mutlak ve dura¤and›r. b. ‹flgücü içerisindeki statü kategorileri evrenseldir. c. Belirli statülerin varl›¤› ve gösterdi¤i da¤›l›m, tarihsel dönemler ve koflullar hakk›nda bilgi verir. d. ‹nsanl›k tarihi boyunca iflgücü; ücretliler, iflverenler, ba¤›ms›z çal›flanlar ve ücretsiz aile iflçileri olmak üzere dört kategoriden oluflmufltur. e. ‹flgücü içerisindeki statü kategorileri tarihsel süreç içerisinde de¤iflime u¤ramaz. 3. Tarih ve tarihin olgular›na iliflkin olarak, afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Ayn› tarihsel olgu, de¤iflik bilim dallar› için farkl› önem derecelerine sahip olabilir. b. Bir bilim dal›n›n ilgi alan›na giren tarihsel olgular, farkl› önem ve etki derecelerine sahiptir. c. Tarih, geçmiflin olgular› ile ilgilenir. d. Tarihçi aç›s›ndan tarihin olgular› aras›nda herhangi bir önem ve etki farkl›l›¤› söz konusu de¤ildir. e. Tarihin olgular›, mekâna ba¤l› bir ayr›flt›rmaya da tâbi tutulurlar. 4. Tarih araflt›rmalar›nda kuram ve kuramla olgular aras›ndaki iliflki dikkate al›nd›¤›nda, afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Olaylar› neden-sonuç iliflkisi içinde aç›klamak, ancak bir kuram sayesinde ve kuram›n sa¤lad›¤› bak›fl aç›s›yla mümkün olabilir. b. Tarih, tek tek olgular›n ampirik olarak incelenmesi oldu¤u için kurama ihtiyaç duymaz. c. Tarih, teorik genellemelere dayand›¤›ndan, olgulara ihtiyaç duymaz. d. Olgular ve belgeler kendi bafllar›na tarihi oluflturduklar› için, tarih çal›flmalar›nda kurama ihtiyaç duyulmaz. e. Kuramlar, her yerde ve her toplum için, her zaman geçerli olan aç›klamalard›r. 5. “Olgular ve belgeler, kendi bafllar›na tarihi oluflturmazlar” diyen bir tarihçinin yaklafl›m›na, afla¤›daki ifadelerden hangisi uygun düfler? a. Tarih, önemli-önemsiz ayr›m› yap›lmaks›z›n tarihsel olgular›n kronolojik olarak s›ralanmas›d›r. b. Tarih, tarihî anlaml›l›k terimiyle yap›lan bir seçme sürecidir. c. Tarih, incelenen olgular üzerinde etkisi olsun ya da olmas›n her türden belgenin gün ›fl›¤›na ç›kar›lmas›d›r. d. Tarih, tarihçinin olgulara dair bir seçme ve ayr›flt›rma ifllemi yapmas›n› gerektirmeyen bir bilim dal›d›r. e. Tarih, s›n›rs›z say›daki olgu ve belgenin bir araya getirilmesidir. 6. Kurumlara ve kurumsallaflmaya iliflkin olarak, afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Kurumlar, sosyal kal›b›n toplum koflullar› içerisinde kristalleflmesidir. b. Kurumsallaflman›n sa¤lanabilmesi için ilgili alan›n hukuki mevzuatla düzenlenmifl olmas› gereklidir. c. Kurumsallaflman›n özünde, farkl› taraflar aras›ndaki belirli iliflkilerin bir yap› kazanmas› yatar. d. ‹lgili taraflarca kabul görmeyen ve uygulanmayan hukuki düzenlemeler kurumsallaflma yaratm›fl say›lmaz. e. Kurumsallaflma, hukuki alandan önce toplumsal alanda sa¤lanm›fl da olabilir. 7. Afla¤›dakilerden hangisi, çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›n›n temel unsurlar›ndan birisi de¤ildir? a. Çal›flma iliflkilerinin taraflar› aras›nda bireysel ifl sözleflmelerinin yap›labiliyor olmas› b. Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n örgütlenmeleri ve bu örgütlenmelerin toplumsal boyutta kabul edilmifl olmas› c. Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n, birbirlerinin örgütlerini çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinde iflbirli¤i yap›lacak kurulufllar olarak tan›malar› d. Çal›flma iliflkilerinin taraflar› aras›nda ortaya ç›kabilecek uyuflmazl›klar›n çözümüne yard›mc› olacak bar›flç› çözüm yollar›n›n varl›¤› e. Çal›flma iliflkilerinin taraflar› aras›ndaki ifl mücadelelerinin araçlar› olarak grev ve lokavt›n kurumlaflm›fl olmas› 24 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 8. Afla¤›dakilerden hangisi çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›nda devletin üstlendi¤i rollerden biri de¤ildir? a. Çal›flma iliflkilerini kuflatan hukuksal çerçeveyi belirleme b. ‹flçi ve iflveren taraflar› aç›s›ndan uyulmas› zorunlu olan minimum (en az) standartlar belirleme c. Devlete ait kurulufllarda istihdam etti¤i kiflilerin iflvereni olma d. ‹ktisadi ve sosyal alanlara iliflkin ald›¤› kararlarla çal›flma iliflkileri sistemini dolayl› olarak etkileme e. Farkl› sektörlerde geçerli olacak çal›flma sürelerini ve çal›flma karfl›l›¤›nda ödenecek ücret tutar›n› belirleme 9. Afla¤›dakilerden hangisi çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n, çal›flma iliflkileri d›fl›ndaki etkinliklerinin esas ve dolays›z amac›n› oluflturur? a. Çal›flma iliflkileri alan›n›n d›fl›ndaki toplumsal sorunlar›n çözümünde rol oynamak b. Çal›flma iliflkileri sisteminin kurallar›n›, kendi etkinlik ve özgürlük alanlar›n› geniflletmeye yönelik bir biçimde de¤ifltirmek c. Çal›flma iliflkilerinin di¤er taraf›n›n çal›flma koflullar› konusunda tavizler vermesini sa¤lamak d. Çal›flma iliflkileri sisteminin d›fl›ndaki kurumsallaflman›n, çal›flma iliflkileri sistemi üzerindeki etkilerini ortadan kald›rmak e. Çal›flma süreleri ve ücret düzeyleri gibi konular›n dolays›z bir flekilde devlet taraf›ndan belirlenmesini sa¤lamak 10. Tarihsel çal›flmalarda yap›lan dönemlefltirmelere iliflkin olarak, afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Dönemlefltirme yapma ihtiyac›, toplumsal tarihin çok uzun süreçleri kapsamas›ndan kaynaklan›r. b. Dönemlefltirme ifllemi, toplumsal yaflam›n bir bütün olmas› nedeniyle, incelenen alan›n d›fl›ndaki alanlarla da ba¤lant›l› bir biçimde yap›lmaya çal›fl›lmal›d›r. c. Dönemlefltirme, gerçekli¤in bizatihi kendisini ifade etmez ve çözümleme kolayl›¤› sa¤lamaya dönük bir soyutlamad›r. d. Belirli bir alanda yap›lan dönemlefltirmenin, toplumsal yaflam›n bir bütün olmas› nedeniyle, toplumsal hayat›n di¤er alanlar›ndaki dönemlefltirmelerle çak›flmas› gereklidir. e. Bir tarihsel çal›flmada incelenen zaman diliminin nas›l dönemlefltirilece¤i, incelemede benimsenen kuramsal yaklafl›m taraf›ndan da biçimlendirilir. 1. e 2. c 3. d 4. a 5. b 6. b 7. a 8. e 9. b 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavram ve Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavram ve Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ve Olgular›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Araflt›rmalar›nda “Kuram”” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Araflt›rmalar›nda “Kuram”” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ““Kurum” ve “Kurumsallaflma”” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›n›n Ö¤eleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›nda Devletin Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›flsal Dinamiklerin Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihte Dönemlefltirme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Tarih incelemelerinde amaç, bir taraftan geçmiflin incelenmesi ve anlafl›lmas›d›r ama di¤er taraftan da geçmiflin bir ürünü olarak bugünün anlafl›lmas› amaçlan›r. Fevre’in sözü, tarihin bu ikili ifllevinin özlü bir ifadesidir. S›ra Sizde 2 Çal›flma iliflkileri tarihinin olgular›, bir taraftan çal›flma iliflkileri alan›na ait olduklar› yani iflçi-iflveren iliflkisiyle ba¤lant›l› olduklar› için çal›flma iliflkilerinin ilgi alan›na girer; di¤er taraftan da geçmifle ait olmalar› nedeniyle tarihin ilgi alan›na girer. Bu ikili ba¤lant›s› nedeniyledir ki çal›flma iliflkileri tarihinin, tarih ile çal›flma iliflkilerinin kesiflim alanlar›nda yer ald›¤› ifade edilmifltir. S›ra Sizde 3 Tarihsel olgular› toplumsal yaflam üzerindeki etki ve sonuçlar›na göre de¤erlendirdi¤imizden, ilk bak›flta bireysel gibi görünen baz› olgular da, toplumsal aç›dan önemli etki ve sonuçlar yaratm›flsa, onlar›n da tarihsel olgular olarak kabul edilmeleri söz konusu olmaktad›r. 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar› S›ra Sizde 4 Kurumsal bir yaklafl›m, özen gösterilmedi¤i takdirde, kurumlar›n zaman ve mekân içerisinde geçirdi¤i de¤iflimleri göz ard› edecek bir statikli¤e düflebilir. Di¤er taraftan, kurumsallaflmay› mutlaklaflt›rmak, çal›flma iliflkilerinde bizatihi kurumsallaflman›n kendi s›n›rl›l›klar›n›n da oldu¤unu dikkatlerden kaç›rabilir. Bunlar›n yan› s›ra, çal›flma iliflkilerinin iflçi ve iflveren taraflar›n›n kurumsal yap›lar›n d›fl›nda gösterdikleri etkinlikler de gözden ›rak kalabilir. S›ra Sizde 5 Tarihsel süreç içerisinde, çal›flma iliflkileri alan› içerisindeki kurumsallaflma büyük ölçüde bu alan›n d›fl›nda ve siyaset alan›nda demokrasinin varl›k kazanm›fl olmas›yla da ba¤lant›l› biçimde geliflmifltir. Dünya tarihi, demokrasinin geliflimiyle sendikal haklar›n geliflimi aras›nda çok yak›n bir ba¤lant› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. S›ra Sizde 6 Ülkeler aras›nda çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› aç›s›ndan benzerlikler kadar, farkl›l›klar da bulunmaktad›r. Örne¤in de¤iflik ülkelerde sendikal örgütlenme baz› itibariyle farkl›l›klar olabilmekte, baz› ülkelerde iflyeri düzeyinde örgütlenme, baz›lar›nda ise iflkolu düzeyinde örgütlenme baflat olabilmektedir. Ünitelerimizde bu farkl›l›klara iliflkin baflka çok say›da örne¤e de yer veriyoruz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ak›ll›o¤lu, T. (Haz›rlayan) (1995), Çal›flma Yaflam›n› Düzenleyen Uluslararas› Belgeler, Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi ‹nsan Haklar› Merkezi Yay›n›. Bloch, M. (1985), Tarihin Savunusu Ya da Tarihçilik Mesle¤i, Çeviren: Mehmet Ali K›l›çbay, Ankara: Birey ve Toplum Yay›nlar›. Braudel, F. (1985), “Tarih ve Toplumsal Bilimler: Uzun Dönem”, Çeviren: Deniz Erksan, (Derleyen: Ali Boratav) Tarih ve Tarihçi-Annales Okulu ‹zinde, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k, 69-96. Carr, E. H. (1987), Tarih Nedir, Çeviren: Nüket Misket Uzuner, 2. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. 25 Collingwood, R. G. (1990), Tarih Tasar›m›, Çeviren: Kurtulufl Dinçer, Ankara: Ara Yay›nc›l›k. Ekin, N. (1976), Endüstri ‹liflkileri, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Ekin, N. (1968), ‹flgücü ve Ekonomik Geliflme, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Farnham, D. ve Pimlott J. (1991), Understanding Industrial Relations, London: Cassell Educational Limited. Febvre, L. (1985), “Bir Baflka Tarihe Do¤ru”, Çevirenler: ‹lhan Selimo¤lu, Ali Boratav, (Derleyen: Ali Boratav) Tarih ve Tarihçi-Annales Okulu ‹zinde, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k, 50-68. Kapani, M. (1975), Politika Bilimine Girifl, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›. Kongar, E. (1981), Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Koray, M. (1992), Endüstri ‹liflkileri, ‹stanbul: Banka ve Sigorta ‹flçileri Sendikas› Yay›n›. Makal, A. (1987), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri: 1850-1920, Ankara: ‹mge Yay›nlar›. Pamuk, fi. (1990), Osmanl›-Türkiye ‹ktisadi Tarihi: 15001914, 2. Bask›, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Parker, S. R. (1980), “Organized Interest Groups”, (S. R. Parker, R. K. Brown, J. Child, M. A. Smith) The Sociology of Industry, Third Edition, London: George Allen and Unwin, 127-136. Tosh, J. (1997), Tarihin Peflinde, Çeviren: Özden Ar›kan, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Tunaya, T. Z. (1980), Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, 4. Bask›, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›. Vilar, Pierre ile Konuflma: “‹ktisadi Tarihin Kuramsal Sorunlar›” (1985), Çeviren: Ali Boratav, (Derleyen: Ali Boratav) Tarih ve Tarihçi-Annales Okulu ‹zinde, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k, 136-144. Yücekök, A. (1987), Siyasetin Toplumsal Taban› (Siyaset Sosyolojisi), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Zaim, S. (1997), Çal›flma Ekonomisi, Geniflletilmifl 10. Bask›, ‹stanbul: Filiz Kitabevi. 2 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sanayi Devrimi’nin çal›flma iliflkileri üzerindeki temel etkilerini tan›mlayabilecek, Sendikalar›n ve sendikal haklar›n geliflimini de¤erlendirebilecek, Sanayi Devrimi ile 1945 aras›ndaki dönem boyunca çal›flma iliflkilerindeki temel de¤iflimleri aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Çal›flma ‹liflkileri • Sendikalaflma • Bireysel Çal›flma ‹liflkileri • Toplu Çal›flma ‹liflkileri • Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› ‹çindekiler Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar • G‹R‹fi • SANAY‹ DEVR‹M‹ VE ÜCRETL‹ ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹S‹N‹N YAYGINLAfiMASI • B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹NE DEVLET‹N MÜDAHALES‹ • SEND‹KALARIN GEL‹fi‹M‹ VE TOPLU ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASI Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar G‹R‹fi ‹ngiltere’de 18. yüzy›l›n son dönemlerinde gerçekleflen Sanayi Devrimi ile beraber, iflçi ve iflveren kesimleri aras›ndaki çal›flma iliflkileri baflat çal›flma iliflkisi biçimini alm›flt›r (Makal, 1997: 32) ve bu durum günümüzde de devam etmektedir. Bu ünitede, iflçi ve iflverenler aras›ndaki çal›flma iliflkilerinin, Sanayi Devrimi’nden 2. Dünya Savafl›’n›n bitti¤i 1945 y›l›na kadar geçirdi¤i evrim, genel hatlar›yla ortaya konulacakt›r. Bu süreç içerisinde ücretlerin ve çal›flma koflullar›n›n iflçi ile iflverenler aras›ndaki bireysel pazarl›klar yoluyla belirlenmesine dayanan bafllang›ç dönemini, sendikalar›n güçlenmesi ve yayg›nlaflmas› ile birlikte toplu çal›flma iliflkilerinin geliflti¤i bir dönem izlemifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda ise, çal›flma hayat›n›n bir yandan toplu pazarl›k sistemleri ve öte yandan da devlet müdahaleleri ile düzenlendi¤i bir endüstri iliflkileri sistemi oluflmufltur. ‹nceleme dönemimiz 2. Dünya Savafl›’n›n bitti¤i 1945 y›l›nda sona ermektedir. Bu tarih, gerek çal›flma iliflkilerinin düzenlenifli gerekse de daha genel ekonomik ve siyasal geliflmeler sebebiyle farkl› bir dönemin bafllang›c›n› teflkil etmektedir. Ele ald›¤›m›z dönem, uzun bir tarihsel kesiti kapsad›¤› için, anlat›m kolayl›¤› aç›s›ndan belirli ülkelerde yaflanan geliflmelere odaklan›lacakt›r. Bu ülkeler ‹ngiltere, Almanya, Fransa ve ABD’dir. ‹ngiltere, Almanya ve Fransa sanayileflmenin ve sendikalar›n gelifliminin öncü ülkeleridir. ABD ise Avrupa d›fl›nda sanayileflen en önemli ülkedir ve farkl› bir k›tadaki farkl› bir deneyimi temsil etmektedir. Bu ülkeler, dünya ekonomisindeki ve toplu ifl iliflkileri alan›ndaki önemlerini 1945 sonras› dönemde de sürdürmüfllerdir. SANAY‹ DEVR‹M‹ VE ÜCRETL‹ ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹S‹N‹N YAYGINLAfiMASI Sanayi Devrimi ve Çal›flma ‹liflkileri Üretim tekni¤i aç›s›ndan “makinenin ve onunla birlikte buhar ve büyük fabrika sanayiinin do¤uflu” olarak tan›mlanabilecek olan Sanayi Devrimi, ayn› zamanda bu teknik de¤iflimin yol açt›¤› toplumsal dönüflümü ifade etmektedir (Talas, 1997: 59). Sanayi Devrimi, 18. yüzy›l›n sonlar›nda, ‹ngiltere’de, pamuklu tekstil sanayiinde bafllam›fl ve giderek ekonominin bütün di¤er alanlar›n› da etkisi alt›na alm›flt›r. Her ne kadar, bafllang›c› 18. yüzy›l›n sonuna yerlefltirilebilse de, Sanayi Devrimi’nin tarihin belirli bir an›nda olmufl bitmifl bir olay olmad›¤›na dikkat edilmeli- D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 28 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ dir. Sanayi Devrimi “...asl›nda bir bafllang›c› ve bir sonu olan bir olay de¤ildi. Ne zaman tamamland›¤›n› sormak saçmad›r; çünkü onun özü, o tarihlerden sonra SIRA S‹ZDE devrimci de¤iflimin bir kural halini almas›yd›” (Hobsbawm, 2003: 38). Sanayi Devrimi tekstil sektöründe bafllad›ktan sonra, etkilerini yeni üretim alanlar›nda göstermeye devam etmifltir. Bu etkiler, ‹ngiltere ile s›n›rl› kalmam›fl ve k›ta AvruAMAÇLARIMIZ pas› ve ABD’den bafllayarak dünyan›n geri kalan›na da yay›lm›flt›r. N N K ‹ T A P Sanayi Devrimi daha fazla bilgi edinmek için Eric Hobsbawm’›n Sanayi ve ‹mpaK ‹ hakk›nda T A P ratorluk bafll›kl› kitab›na bak›n›z. TELEV‹ZYON Sanayi TDevrimi iliflkilerinde önemli dönüflümlere neden olmufltur. ‹flçiE L E V ‹ Z Y Oçal›flma N iflveren iliflkileri, baflat çal›flma iliflkisi haline gelmifltir. Ücretli çal›flma iliflkisi (‹flçiiflveren iliflkisi) hem niceliksel olarak artm›fl ve yayg›nlaflm›fl, hem de niteliksel olarak dönüflmüfltür. Bu dönüflümün gerisinde kapitalizmin ve sanayinin gelifliminin ‹ N T E R N E Tyatmaktad›r. ‹malat alan›nda makinelerin kullan›lmaya bafllanyaratt›¤› ihtiyaçlar mas›, istikrarl› bir iflgücü piyasas›n›n gelifltirilmesini gerektirmifltir. Makineler için yat›r›lan sermaye miktar› yükseldikçe, üretimin süreklili¤inin sa¤lanmas› çok daha büyük bir önem tafl›m›flt›r. Üretimin süreklili¤inin sa¤lanmas› ise, geliflmekte olan atölye ve fabrikalarda çal›flmay› kabul edecek yeterli say›da iflçinin varl›¤›n› gerektirmifltir. Dolay›s›yla, sanayileflme, yaflayabilmek için ücret karfl›l›¤› çal›flmaktan baflka bir seçene¤i olmayan bir iflçi nüfusunun yarat›lmas›n› gerektirmifltir (Polanyi, 2003: 83). Bir ücret karfl›l›¤›nda, bir iflverenin yan›nda ve yönetiminde çal›flan iflçilere, tarihin farkl› dönemlerinde rastlanabilir. Fakat bu çal›flma biçiminin baflat hale gelmesi, Sanayi Devrimi ve kapitalizmin geliflmesi ile birlikte gerçekleflmifltir. ‹flgücü piyasas›, farkl› toplumsal kesimlerin iflçileflmesi sonucunda oluflmufltur. Bir yandan loncalara dayal› üretimde çal›flan ustalar, kalfa ve ç›raklar, di¤er yandan da k›rsal alanda geçinme olanaklar›n› kaybedip yeni sanayi merkezlerine göç eden köylüler, Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› iflçi s›n›f›n›n toplumsal kaynaklar›d›r. Zanaatkârlar ve köylülerden oluflan küçük üreticiler, ekonomik ve siyasal geliflmeler sonucunda zaman içinde sahip bulunduklar› üretim araçlar›n› kaybetmifl, yani mülksüzleflmifllerdir. Mülksüzleflen bu toplumsal kesimler, Sanayi Devrimi ile say›lar› giderek artan atölye ve fabrikalarda ve di¤er çal›flma alanlar›nda, ücret karfl›l›¤› istihdam edilerek iflçi s›n›f›n› oluflturmufltur. Sanayi Devrimi, iflçi-iflveren iliflkilerinde önemli niteliksel de¤iflikliklere de neden olmufltur. Kimi üretim dallar›nda ücret düzeyinin devletçe belirlenmesi ya da ücret düzeyi ve çal›flma koflullar›n›n loncalar taraf›ndan düzenlenmesi gibi uygulamalar terk edilmifltir. ‹flçi-iflveren iliflkilerinin düzenlenmesi serbest piyasa ilkelerine tabi k›l›nm›flt›r. Sanayi Devrimi, bu aç›dan iflçi-iflveren iliflkilerinde önemli bir de¤ifliklik yaratm›flt›r. 18. yüzy›lda ve 19. yüzy›l boyunca, ücretlerin ve çal›flma koflullar›n›n serbest piyasa taraf›ndan belirlenmesinin önündeki engeller kald›r›lm›flt›r. Ücretli çal›flanlar› koruyucu toplumsal düzenlemelerin olmay›fl›, çal›flma koflullar›n›n tamamen iflçi ile iflveren aras›nda gerçekleflen bireysel ifl sözleflmeleri arac›l›¤›yla belirlenmesi sonucunu do¤urmufltur. Sözleflmenin taraflar›ndan olan iflçiler, geçimlerini sa¤layabilmek, yani beslenme, bar›nma ve giyinme gibi temel ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmek için tümüyle ücret gelirine ba¤l› olduklar›ndan, ifl iliflkisinin güçsüz taraf›n› oluflturmufl; ücret baflta olmak üzere çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi noktas›nda iflveren karfl›s›nda güçsüz kalm›flt›r. Bu ortamda, çal›flma koflullar›n› iflverenler tek tarafl› olarak belirlemifltir. Sonuçta iflçiler, özellikle Sanayi Devrimi’nin bafllang›ç dönemlerinde, çok a¤›r çal›flma koflullar›na maruz kalm›fllard›r. ‹NTERNET ‹flçi s›n›f›, ekonomik ve siyasal geliflmeler sonucunda üretim araçlar›n› kaybeden küçük üreticilerin (zanaatkârlar ve köylülerin) mülksüzleflmesi ve ard›ndan iflverenlere ba¤l› olarak ücret karfl›l›¤› çal›flmaya bafllamas› ile oluflmufltur. Loncalar, ortaça¤’da üretim ve iflgücünün düzenlenmesinde önemli görevler üstlenmifl, ayn› meslekteki usta niteli¤ine sahip zanaatç›lar›n kurduklar› ve egemen olduklar› meslek kurulufllar›d›r. 18. yüzy›l›n sonuna kadar üretim faaliyetlerini koyduklar› kurallarla kat› bir flekilde düzenlemifllerdir. Lonca düzeni hakk›nda daha fazla bilgi edinmek için Cahit Talas’›n Toplumsal Politika bafll›kl› kitab›na bak›n›z. 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar A¤›r çal›flma koflullar› ve h›zla büyüyen ekonomik zenginli¤in bölüflümündeki adaletsizlik, ilk iflçi örgütlenmelerinin ve eylemlerinin do¤mas›na neden olmufltur. ‹flçilerin Sanayi Devrimi ile a¤›rlaflan çal›flma koflullar›na ve çal›flma iliflkilerinin dönüflümüne olan tepkileri, ilk sendikal örgütlenmeleri yaratm›flt›r. Eme¤i koruyucu düzenlemelere ve sendikalar›n geliflimine geçmeden önce, Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› a¤›r çal›flma koflullar›na de¤inmek faydal› olacakt›r. Sanayi Devrimi Sonras› Çal›flma Koflullar› Hiçbir yüzy›l›n, iflçiler için 19. yüzy›l kadar ac›mas›z ve karanl›k olmad›¤› söylenir (Dolléans’tan aktaran Gülmez, 1983: 69). Uzun çal›flma süreleri, düflük ücret düzeyleri, sa¤l›ks›z çal›flma ortam› ve yetersiz bar›nma koflullar› bu yüzy›ldaki karanl›k tabloyu oluflturmufltur. Bu olumsuzluklar, 19. yüzy›lda sanayileflmeye bafllayan bütün ülkelerde iflçilerin ortak s›k›nt›lar› olarak öne ç›km›flt›r. Çal›flma koflullar› aras›nda, günlük çal›flma süresinin uzunlu¤u özellikle dikkat çekicidir. Sanayileflmenin erken dönemlerinde, çal›flma saatleri standart olmaktan uzak, ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye, sektörden sektöre, hatta fabrikadan fabrikaya de¤iflebilen bir nitelik göstermifltir (Schwarzkopf, 2006: 112). Ancak, sanayileflmenin ilerledi¤i ülke ve bölgelerde, erkek, kad›n ve çocuklar için günlük çal›flma süreleri, 14-15 saatten afla¤›ya düflmemifltir. Günlük çal›flma süresinin, insan takatini aflacak bir flekilde 18-19 saate kadar uzat›lmas› ender görülen bir uygulama de¤ildir. Erkek, kad›n ve her yafltaki çocuklar için çal›flma sürelerinin 14 saatin alt›na düflmesi istisnaidir (Talas, 1997: 68-69). Uzun çal›flma sürelerine ra¤men, ücretler genel olarak hemen tüm ülkelerde düflük seviyelerde seyretmifltir ve özellikle kriz dönemlerinde geçimlik düzeyin dahi alt›na düflmüfltür. Öyle ki, 19. yüzy›l›n bafl›nda Almanya, ‹ngiltere ve Fransa’da iflçilere ödenen, ancak iflçilerin temel gereksinimlerini dahi karfl›lamaktan uzak olan bu ücretler, “sefalet ücretleri” olarak nitelendirilmifltir (Talas, 1997: 67). Sanayi Devrimi ile birlikte, ücret gelirinin düflüklü¤ünün de bir sonucu olarak, kad›nlar ve çocuklar fabrikalarda a¤›r ve y›prat›c› koflullar alt›nda çal›flmak zorunda kalm›fllard›r (Talas, 1997: 71). 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ifl yerleri, iflçi sa¤l›¤› ve güvenli¤i aç›s›ndan çok kötü bir görünüm arz etmifltir. ‹flçiler, yetersiz havaland›rma koflullar› nedeniyle, havaya kar›flan zehirli kimyasallara maruz kalm›flt›r. ‹fl yerlerindeki yetersiz ayd›nlatma ve yüksek gürültü, görme ve duyma sorunlar›na neden olmufltur. Bununla birlikte çeflitli solunum s›k›nt›lar› ve baflka türden meslek hastal›klar› da iflçiler aras›nda yayg›n bir flekilde görülmüfltür (Schwarzkopf, 2006:112). Ayr›ca, herhangi bir koruyucu mekanizman›n bulunmad›¤› makineler, iflçilerin vücut bütünlükleri için büyük bir risk oluflturmufltur. Saç ya da parma¤›n hareket halindeki makineye kapt›r›lmas› gibi ifl kazalar›n›n yayg›nl›¤›, çok say›da ölüme yol açm›fl ve pek çok iflçinin sakat kalmas›na neden olmufltur. Bu olumsuz çal›flma koflullar›na ek olarak, iflçiler, en küçük altyap›dan dahi yoksun konutlarda bar›nmak zorunda kalm›flt›r. Temel kamu hizmetleri olarak sayabilece¤imiz su, kanalizasyon, cadde ve sokak temizli¤i gibi hizmetler, kentlere yönelen kitlesel göçün ve nüfus art›fl›n›n h›z›na yetiflememifltir (Hobsbawm, 2008: 80). ‹flçi aileleri, kalabal›k gruplar halinde sa¤l›ks›z konutlarda yaflam›fl, tifo ve kolera gibi hastal›klar yayg›nlaflm›fl ve ciddi bir endifle kayna¤› olmufltur (Schwarzkopf, 2006: 112). Öyle ki, 1830’lardan itibaren sa¤l›ks›z bar›nma ve çevre koflullar›n›n yol açt›¤› bu hastal›klar, kentlerdeki ölümlerin bafll›ca nedenleri olarak öne ç›km›flt›r (Hobsbawm, 2008: 80). 29 30 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Çal›flma koflullar›n›n a¤›rl›¤› ile sa¤l›ks›z iflyerleri ve konutlar, kuflaklar üzerinde y›k›c› etkilerde bulunmufltur. Uzun çal›flma süreleri ve a¤›r çal›flma koflullar›, iflçiler aras›nda ölüm oranlar›n›n do¤al olmayan bir seyir izlemesine yol açm›fl, ortalama insan ömrünün k›salmas› sonucunu do¤urmufltur (Talas, 1997: 70). 19. yüzy›lda sosyal politika alan›nda gözlemlenen tüm geliflmelere ra¤men, ortalama yaflam süresi 1880’lerde bile oldukça düflüktür: Almanya’da 40’›n alt›nda, belli bafll› ‘geliflmifl’ bölgelerde (Belçika, ‹ngiltere, Fransa, Massachussettes (ABD), Hollanda, ‹sviçre) ise 43-45 aras›ndad›r (Hobsbawm, 2003b: 38 ). Bu a¤›r çal›flma koflullar›n›n oluflumunda döneme damgas›n› vuran ekonomik liberalizmin de önemli bir pay› vard›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ NSTOE RRNUE T D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 Sanayi Devrimi’nin bafllang›ç döneminde iflçilerin karfl›laflt›klar› ortak sorunlar nelerdir? SIRA S‹ZDE Frans›z Devrimi ve Liberalizmin Egemenli¤i E L ‹ hemen M D Ü fi Ü Nile Sanayi Devrimi hemen ayn› dönemde, 1789 y›l›nda gerçekleflen Frans›z Devrimi, bu tarihten itibaren bütün dünyay› etkileyecek olan siyasal ve düflünsel geliflmelerinSbafllang›c›n› oluflturmufltur (Hobsbawm, 2003: 63). Aristokrasinin siyaO R U sal egemenli¤ini y›karak, tüm yurttafllar›n yasa önünde eflitli¤ini kabul eden Frans›z Devrimi, liberalizmin zaman içerisinde kazanaca¤› egemenli¤in ilk büyük ad›D‹KKAT m›n› gerçeklefltirmifltir. Her ne kadar, bu yöndeki kimi siyasal geliflmeler daha önceki yüzy›lda farkl› ülkelerde görülmüfl olsa da, etkileri k›sa sürede di¤er ülkelere SIRA ve bütün bir 19.S‹ZDE yüzy›la yay›lan Frans›z Devrimi, modern dünyan›n kuruluflu aç›s›ndan önemli bir tarihsel dönemeçtir. Frans›z Devrimi’ni izleyen toplumsal de¤ifliklikler, çal›flma iliflkileri üzerinde AMAÇLARIMIZ ikili bir etkide bulunmufltur. ‹lkin, serbest piyasa ekonomisi ve özel mülkiyet haklar› önündeki engeller kald›r›lm›flt›r. Bu do¤rultuda at›lan ad›mlar aras›nda loncalar›n yasaklanmas›, K ‹ T A Portak kullan›ma aç›k tar›msal arazilerde topraks›z ya da yoksul köylülerin tar›msal üretimde bulunmalar›n›n yasaklanmas› ve bu arazilerin özel mülk halineSIRA getirilmesi gibi de¤ifliklikler yer almaktad›r. Gerek loncalar›n yasakS‹ZDE lanmas›, gerekse de ortak kullan›ma aç›k k›rsal arazilerin köylülerin kullan›m›na TELEV‹ZYON kapat›lmas› Frans›z Devrimi’nin ilk y›llar›nda gerçeklefltirilen düzenlemeler aras›nD Ü fi Ü N E L ‹ M2003: 74-75). Bu politikalara, 19. yüzy›lda birçok Avrupa ülkedad›r (Hobsbawm, sinde rastlanmaktad›r. ‹ NST OEyurttafllar›n RRNUE T Liberalizm hukuki eflitli¤ini benimserken, bir yandan da ekonomide serbest piyasa sisteminin hâkim olmas› gerekti¤ini savunmufltur. Kapitalizmin gelifliminin önünde engel teflkil eden, eski toplumdan kalma kurum ve kurallar› D‹KKAT ortadan kald›r›p ulusal ve uluslararas› alanda serbest ticaretin önünü açm›flt›r. Öte yandan, iflçi ile iflveren aras›ndaki sözleflmelerin özgürce düzenlenmesine engel SIRA S‹ZDE sendikal örgütlenmelere ve eme¤i koruyucu devlet düzenleolduklar› iddias›yla, melerine de karfl› ç›k›lm›flt›r. Fransa’da iflçi sendikalar›, 1791 y›l›nda Le Chapelier Yasas› ile ‹ngiltere’de ise 1799 ve 1800 y›llar›nda ç›kar›lan Birleflme Yasalar› ile yaAMAÇLARIMIZ saklanm›flt›r. N N N N Frans›z Devrimi’nin K ‹ T A Pnedenleri ve yaratt›¤› ekonomik, siyasal ve toplumsal sonuçlar için Eric Hobsbawm’›n Devrim Ça¤› 1789-1848 bafll›kl› kitab›na bak›n›z. Frans›zT EDevrimi’nin L E V ‹ Z Y O N çal›flma iliflkileri aç›s›ndan yaratt›¤› ikinci etki, bu devrimi takiben giderek bütün dünyaya yay›lan halk egemenli¤i fikridir. Her ne kadar, Frans›z Devrimi’nin 1791 tarihli Anayasas› oy hakk›n› mülk sahipleri ile s›n›rlam›fl ‹NTERNET 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar olsa da, halk egemenli¤ine dayal› yönetim fikrinin bütün dünyada yayg›nlaflmaya bafllamas›, zaman içinde iflçilerin siyasal alandaki güçlerini art›rmas›n› sa¤lad›¤› için, çal›flma iliflkilerinin dönüflümünde önemli bir rol oynam›flt›r. Frans›z Devrimi, onu takip eden siyasal geliflmeler ve oy hakk›na sahip olmayan kesimlerin bu amaçla yürüttü¤ü mücadeleler, zaman içinde siyasal demokrasinin geliflmesinin önünü açm›flt›r. Demokrasinin geliflimi ve özellikle 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda oy hakk›n›n tedrici bir flekilde iflçileri de içerecek flekilde genifllemesi, siyasal haklarla birlikte sendikal haklar›n da tan›nmas›n› beraberinde getirmifl ve iflçi örgütlenmelerini güçlendirmifltir. Yüzy›l boyunca demokratikleflme yolunda at›lan ad›mlar, sendikal hareketin güçlenmesini sa¤lam›flt›r. Benzer flekilde, demokratik haklar›n k›s›tland›¤› dönemler, sendikal haklar›n da k›s›tland›¤› ve iflçi örgütlerinin bask› alt›na al›nd›¤› dönemler olmufltur. ‹nceledi¤imiz dönem, bir aç›dan da, ekonomi politikalar›nda laissez faire (“b›rak›n›z yaps›nlar” fleklindeki, serbest piyasan›n egemenli¤ini savunan ilke) olarak adland›r›lan liberal yaklafl›m›n egemenli¤ini önce geniflletti¤i, ama paradoksal olarak da, demokrasinin geliflmesine paralel olarak, geriledi¤i bir dönemi oluflturmaktad›r. Serbest bir iflgücü piyasas›n›n oluflumu önündeki hukuki engeller ve devlet düzenlemeleri kald›r›lm›flsa da, iflçi hareketinin geliflmesi, siyasal haklar›n yayg›nlaflmas› ve sanayileflmenin bafllang›c›nda görülen olumsuz çal›flma koflullar›n›n yaratt›¤› tepki, iflgücü piyasas›n› s›n›rlay›c› ve eme¤i koruyucu düzenlemelerin geliflmesini beraberinde getirmifltir. Bu dönüflüm, hem bireysel hem de toplu çal›flma iliflkilerindeki düzenlemelerin ve kurumlar›n evriminden de anlafl›labilir. B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹NDE DEVLET‹N MÜDAHALES‹ Ekonomik liberalizmin etkisiyle, iflçi-iflveren iliflkilerine devletin müdahale etmemesi, yukar›da ana hatlar›yla ortaya koymaya çal›flt›¤›m›z a¤›r çal›flma koflullar›n› do¤urmufltur. Laissez faire yaklafl›m›n›n, iflçi s›n›f› üzerinde yaratt›¤› a¤›r tahribat, kendini en aç›k flekilde, kad›nlar›n ve çocuklar›n istihdam›nda göstermifltir. Devletin istihdam iliflkisine müdahalesinin olmad›¤› bafllang›ç dönemlerinde, 6-8 yafllar›nda çocuklar bile, günde 16-18 saat, ço¤u zaman ayakta kalarak çal›flmak zorunda kalm›flt›r. Çocuklar gibi kad›nlar da madenler ve sanayinin farkl› dallar›nda insani olmaktan uzak çal›flma koflullar›na maruz kalm›flt›r. Kad›n ve çocuklar›n çal›flmas›, Sanayi Devrimi öncesinde de görülmekle birlikte, Sanayi Devrimi ile birlikte yayg›nlaflm›fl ve a¤›r çal›flma koflullar›, kuflaklar üzerinde y›k›c› etkide bulunmufltur (Talas, 1997: 265). Bu durum, toplumun farkl› kesimlerinin tepkisini çekmifl, “adaletsizlik” alg›s›n› güçlendirerek, devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahalesi yönündeki bask›lar› art›rm›flt›r. ‹flçilerin ve iflçi örgütlerinin çal›flma sürelerinin s›n›rland›r›lmas› yönündeki mücadeleleri ile de birleflen bu bask›lar›n etkisiyle, devletler, 19. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren çal›flma iliflkilerine müdahale etmeye bafllam›flt›r. Devletin, çal›flma iliflkilerine eme¤i koruyucu düzenlemelerle müdahale etmesi, Sanayi Devrimi’nin befli¤i ‹ngiltere’de bafllam›flt›r. Bu yöndeki ilk ad›m, 1802 y›l›nda, yünlü ve pamuklu dokuma sanayinde çal›flt›r›lan ç›raklar›n çal›flma flartlar›n› düzenleyen yasayla at›lm›flt›r (Talas, 1997: 265). Yasa, ç›rak çocuklar›n çal›flma sürelerini günde 12 saat olarak belirlemifl ve gece çal›flt›r›lmalar›n› yasaklam›flt›r. Bu ilk düzenlemeyi, dokuma sanayinde çal›flt›r›lan çocuklar›n ve gençlerin çal›flma flartlar›n› iyilefltirmeye dönük di¤er ad›mlar izlemifltir. Örne¤in, 1819 y›l›nda kabul edilen bir yasayla, çocuklar›n ifle kabul yafl› 9 olarak tespit edilmifltir. ‹ngiltere’de çocuk istihdam›na iliflkin ilk kapsaml› düzenleme ise 1833 y›l›nda Fabrika Yasa- 31 32 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P s›’n›n ç›kar›lmas›yla gerçeklefltirilmifltir. ‹ngiliz sosyal politika tarihinin önemli dönüm noktalar›ndan biri olan 1833 yasas›yla, tekstil sektöründe çal›flan tüm çocuklar› kapsayacak flekilde ifle kabul yafl› 9 olarak saptanm›fl, çal›flma süresi 9-12 yafl aral›¤›ndaki çocuklar için günlük 9 saat (haftal›k 48) olarak belirlenmifltir (Marvel, 1977: 379; Wood, 1902: 285-290). Yasa, ayr›ca dünyada ilk kez devletten ayl›k alan ifl müfettifllerinin oluflturdu¤u bir ifl teftifli düzeni kurarak, yasan›n etkin bir flekilde uygulanmas›n› amaçlam›flt›r. Fransa’da, devletin istihdam iliflkisine getirdi¤i ilk s›n›rlamalar yine çocuklar›n çal›flt›r›lmas›na iliflkindir. 1841 y›l›nda kabul edilen ve yaln›zca motor gücü ile çal›flan ve belli büyüklükteki sanayi iflyerlerini kapsayan yasa ile ifle girme yafl› 8 olarak saptanm›fl, 8-12 yafl aras› çocuklar›n günde 8 saatten çok çal›flmas› ve 13 yafl›ndan küçük çocuklar›n gece çal›flmas› yasaklanm›flt›r (Gülmez, 1991: 95). 1874 y›l›nda ifle kabul yafl› 12’ye yükseltilmifl ve çocuklara günde 2 saat e¤itim zorunlulu¤u getirilmifltir (Gülmez, 1991: 104). ABD’de çocuklar›n çal›flma süresine ve yafl›na iliflkin düzenlemeler, federal düzeyde de¤il eyaletler düzeyinde bafllam›flt›r. Çocuklar›n çal›flmas›n›, yafl ve çal›flma süresi ile s›n›rlayan ilk düzenleme 1842’de Massachusetts’de yap›lm›fl, onu di¤er eyaletler izlemifltir (Yoder, 1939: 288). 1938 y›l›nda kabul edilen federal düzeydeki Adil Çal›flma Standartlar› Yasas›, 16 yafl›n alt›ndaki çocuklar›n çal›flmas›n›, 18 yafl›n alt›ndaki çocuklar›n ise tehlikeli ifllerde çal›flmas›n› yasaklam›flt›r (Phelps, 1955: 173). Çocuklar›n ifle bafllama ve çal›flma sürelerini s›n›rland›ran ilk yasal düzenlemeler, etkin denetim sistemleri oluflturulmad›¤› için, çal›flma yaflam› üzerinde çok s›n›rl› bir etkide bulunmufltur. Çocuk eme¤inin s›n›rland›r›lmas› ve çocuklar›n istihdam iliflkisi içinde korunmas›, ancak etkin denetim sistemlerinin kurulmas›n›n ard›ndan gerçeklefltirilebilmifltir. Çocuk istihdam›na dönük düzenlemeleri kad›nlara yönelik düzenlemeler izlemifltir. Bu amaçla yürürlü¤e konulan ilk yasal düzenlemeler, kad›nlar›n maden ve tafl ocaklar› gibi a¤›r ifllerde ve geceleri çal›flt›r›lmas›n›n yasaklanmas›na yöneliktir. ‹ngiltere’de 1842 tarihli yasa ile yafl› ne olursa olsun kad›nlar›n ve 10 yafl›n alt›nda çocuklar›n yer alt› ifllerinde çal›flt›r›lmas› yasaklanm›flt›r (Talas, 1997: 271-273). Benzer flekilde Fransa da 1874 tarihinde her yafltaki kad›nlar›n yer alt› ifllerinde, SIRAocaklar›nda S‹ZDE maden ve tafl çal›flt›r›lmas›n› ve 21 yafl›ndan küçük kad›nlar›n gece çal›flt›r›lmas›n› yasaklam›flt›r (Talas, 1997: 187-188). Almanya’da ise 1891 y›l›nda ç›kar›lan bir yasa ile kad›nlar›n gece çal›flt›r›lmas› engellenmifltir (Weiss ve Schmidt, D Ü fi Ü N E L ‹ M 2008: 28-29). Kad›nlar›n belli ifllerde çal›flt›r›lmas›n› yasaklayan bu ilk düzenlemelerin ard›nR U dan, pek çokS Oülkede kad›nlar›n günlük çal›flma sürelerine iliflkin s›n›rlamalar getirilmifltir. ‹ngiltere’de 1847 y›l›nda kabul edilen bir yasayla tekstil sektöründe kad›nlar ve 18 yafl›ndan küçük çocuklar için çal›flma süresi günlük 10 saat olarak sapD‹KKAT tanm›flt›r (Talas, 1997: 271-273). Fransa’da da 1892 y›l›nda, 18 yafl›ndan büyük kad›nlar›n günlük çal›flma süresi 11 saat olarak belirlenmifltir (Talas, 1997: 279-292). S‹ZDE Çal›flmaSIRA yaflam›na devlet müdahalesi, çocuklar ve kad›nlara yönelik dar kapsaml› düzenlemelerle bafllasa da, zaman içerisinde hem yetiflkin erkek iflçileri de kapsayacak flekilde genifllemifl, hem de çal›flma yaflam›n›n ücret, iflçi sa¤l›¤› ve ifl AMAÇLARIMIZ güvenli¤i ile sosyal güvenlik gibi konular›n› da içerecek flekilde çeflitlenmifltir. N N Sanayi Devrimi’nin koflullar›na etkisi ve sosyal politikalar›n geliflimi için Cahit TaK ‹ T Açal›flma P las’›n Toplumsal Politika bafll›kl› kitab›na bak›n›z. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar SEND‹KALARIN GEL‹fi‹M‹ VE TOPLU ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASI Ele ald›¤›m›z dönemde, çal›flma iliflkileri alan›ndaki temel dönüflümün, iflçi-iflveren iliflkisinin baflat çal›flma iliflkisi haline gelmesi oldu¤u daha önce belirtilmiflti. ‹flçiiflveren iliflkilerinin düzenlenmesi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise, bu dönem boyunca, çal›flma iliflkilerinin öncelikle iflçi ve iflverenler aras›ndaki bireysel pazarl›k ve sözleflmelerle düzenlendi¤i, fakat zaman içinde hem sendikalar›n geliflimiyle toplu çal›flma iliflkilerinin geliflti¤i, hem de devletin çal›flma hayat›na müdahale etmeye bafllad›¤› görülmektedir. Sendikalar›n ve toplu pazarl›¤›n geliflimi ile devletin hem toplu pazarl›k sistemlerinin kuruluflunda rol almas›, hem de bireysel ifl hukuku alan›nda gerçeklefltirilen düzenlemeler, ele ald›¤›m›z dönemin sonunda endüstri iliflkilerinin kurumsallaflmas›na neden olmufltur. Sendikac›l›¤›n geliflimi, ücret ve çal›flma koflullar›n› iflçi ve iflveren aras›ndaki bireysel pazarl›klar›n konusu olmaktan ç›kar›p, toplu çal›flma iliflkilerinin konusu haline getirmifltir. Sanayileflmenin öncü ülkelerinde toplu çal›flma iliflkilerinin geliflimi üç alt döneme ayr›labilir: Sanayileflmenin bafllang›c›n› içeren ilk dönemde, sendikalar ortaya ç›km›fl ve çeflitli yasal düzenlemelerle yasaklanm›fl ya da bask› alt›na al›nm›flt›r. ‹kinci dönemde, sendikal örgütlenme hakk› kazan›lm›fl ve zaman içinde bu haklara grev ve toplu sözleflme sistemlerine iliflkin haklar eklenmifltir. Üçüncü dönemde, sendikalar ve toplu pazarl›k sistemleri çal›flma iliflkilerinin yerleflik ö¤eleri haline gelmifltir. Bu tarihsel geliflimin çeflitli nedenleri bulunmaktad›r. Öncelikle, sendikalar karfl›laflt›klar› yasaklamalar ve engellemelere ra¤men verdikleri mücadeleyle, hem çal›flma iliflkileri alan›nda do¤rudan, hem de siyasal alanda dolayl› bir flekilde etkide bulunmufllar ve kendilerini kabul ettirmifllerdir. Siyasal alandaki demokratikleflme, sendikalar›n ve toplu çal›flma iliflkilerinin geliflimi üzerinde etkide bulunan ayr› bir etkendir. Özellikle 1870’lerden itibaren oy hakk›n›n genifllemesi ve s›n›rl› bir tempoda da olsa demokratikleflmenin ilerlemesi, hem iflçileri siyasal bir güç haline getirmifl, hem de çal›flma hayat›na iliflkin sorunlar›n siyasal tart›flmalar›n öncelikli konular›ndan biri haline gelmesini sa¤lam›flt›r (Hobsbawm, 2003b: 98-127). Ekonomik hayattaki de¤iflim de bu dönüflüm üzerinde etkide bulunan nedenlerden biridir. ‹nceledi¤imiz dönem boyunca, gerek toplam nüfus, gerekse de toplam iflgücü içinde ba¤›ml› çal›flanlar›n (ücretli iflçilerin) oran› yükselmifltir. Sendikalar›n Do¤uflu ve Sendikalar› Yasaklay›c› Düzenlemeler Sanayi Devrimi’nin oldu¤u gibi sendikalaflman›n befli¤i de ‹ngiltere olmufltur. Ücretlerin belirlenmesi ve çal›flma koflullar›n›n düzenlenmesinde, iflçi ve iflverenler aras›ndaki bireysel pazarl›k süreçlerinin yayg›nlaflmas› ve bireysel pazarl›k süreçlerinde iflçilerin güçsüz taraf oluflu, a¤›r çal›flma koflullar›na neden olmufltur. Düflük ücretler, yoksulluk, uzun çal›flma süreleri, iflçilerin sa¤l›¤›n› ve yaflamlar›n› tehdit eden çal›flma koflullar› yayg›nlaflm›flt›r. Bu s›k›nt›lar ilk toplu mücadelelerin ve sendikalar›n do¤ufluna yol açm›flt›r. Kalfalar›n ve vas›fl› iflçilerin kurduklar› yard›mlaflma dernekleri gibi örgütlerin içinden, çal›flma iliflkilerinde bireysel pazarl›k sisteminin hâkimiyetinin yaratt›¤› adaletsizliklere tepki olarak, ücretler ve çal›flma koflullar› hakk›nda kolektif mücadeleler veren sendikalar ortaya ç›km›flt›r. Sendikalar›n do¤uflu, özellikle ‹ngiltere ve Fransa’da çok erken tarihlerde yasakç› düzenlemelerin yap›lmas›na neden olmufltur. ‹ngiltere’de 1799-1800 y›llar›ndaki Birleflme Yasalar› ile, Fransa’da da 1791 y›l›nda ç›kar›lan Le Chapelier Yasas› 33 34 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ile sendikalar yasaklanm›flt›r. Almanya’da sendikalar daha geç tarihlerde, yüzy›l›n ortas›nda ortaya ç›km›fl ve k›sa sürede yasaklanm›flt›r. ‹lk sendikalar vas›fl› iflçilere ve kalfalara ait örgütlerdir. Vas›fs›z iflçiler bu örgütlere genellikle kabul edilmemifltir. Bu tür sendikal yap›lar, meslek sendikac›l›¤› olarak bilinen sendikac›l›k biçimini do¤urmufltur ve meslek sendikac›l›¤›n›n hâkimiyeti, 19. yüzy›l›n sonuna kadar büyük oranda devam etmifltir. Ayr›ca, ilk sendikalar genellikle co¤rafi olarak s›n›rl› örgütlerdir. Di¤er flehir veya bölgelerindeki sendikalarla ya hiç ba¤lar› bulunmam›fl ya da çok gevflek ba¤lar kurmufllard›r. Bu tür ba¤lar, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yayg›nlaflm›flt›r. ‹lk sendikalar›n kurucular› olan vas›fl› iflçiler, iflverenlerle daha yüksek pazarl›k gücüne sahip olduklar› için toplu sözleflme benzeri düzenlemeler gerçeklefltirmeye çal›flm›fl ve bu sebeple grevler yapm›fllard›r. Loncalar›n gerilemesi veya yasaklanmas›n›n sonucunda, ilgili sektörde kimlerin çal›flabilece¤i üzerinde söz haklar› giderek k›s›lan vas›fl› iflçiler kendi meslekleri için ücret tarifeleri aç›klay›p, bu tarifeleri iflverenlere kabul ettirmeye çal›flm›fllard›r. ‹flverenlerin bu talepleri kabul etmesi durumunda ücret ve çal›flma koflullar› toplu sözleflmelerle düzenlenmifl ve resmilefltirilmifltir. Taleplerin kabul edilmemesi ise grevlere ve iflverenlerin buna tepki olarak gerçeklefltirdikleri lokavtlara neden olmufltur. Çal›flma iliflkilerindeki de¤iflimin yaratt›¤› adaletsizli¤e karfl› bir di¤er tepki biçimi ise örgütlenme kapasiteleri daha düflük olan vas›fs›z iflçilerin de kat›ld›¤› makineleri k›rma türü eylemler ve yerel ayaklanmalard›r (Slomp: 1990: 15-17). ‹ngiltere’de Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar ‹ngiltere’de sendikalar›n kökleri 17. yüzy›l›n sonu ile 18. yüzy›l›n bafllar›na kadar uzanmaktad›r. Bütün bir 18. yüzy›l boyunca, kalfalar, çeflitli birlik ve yard›mlaflma dernekleri arac›l›¤› ile örgütlenmifltir. Kimi zaman bu örgütler arac›l›¤›yla, çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi için ustalar›yla toplu pazarl›k yapm›fllard›r. Sanayi Devrimi’nden önce de, kalfalar gibi vas›fl› iflçilerle iflverenleri aras›nda toplu pazarl›k yap›ld›¤› bilinmektedir (Pelling, 1972: 11-12). Sanayi Devrimi’nin gerçekleflti¤i 18. yüzy›l›n son döneminde ortaya ç›kan iki etken, ‹ngiltere’de bu ilk sendikalar› yasaklayan 1799 ve 1800 tarihli Birleflme Yasalar›’n›n ç›kmas›na sebep olmufltur. ‹lk etken, bu tür kalfa örgütlerinin, üretimin ustalar/iflverenlerce serbestçe yönetilmesini engellemesi ve bu sebeple ekonomik geliflmenin önünde engel olarak görülmesidir. Çünkü güçlü kalfa örgütleri/sendikalar› sadece ücret ve çal›flma süreleri ile de¤il, üretimin hangi teknikler kullan›larak ve nas›l bir tempo içinde yap›laca¤› konusunda da taleplerde bulunmufllard›r. ‹lk iflçi örgütlerinin bu yöndeki talep ve ›srarlar›, ifl organizasyonu hakk›nda düzenleme yapma yetkisinin tamamen iflverenlerde olmas› gerekti¤i ilkesini savunan liberalizm aç›s›ndan kabul edilemez bir tutumdur. ‹kinci etken ise siyasal geliflmelere iliflkindir ve siyasal geliflmelerle sendikal özgürlükler aras›ndaki yak›n ba¤›n ilk örneklerinden birisini teflkil etmektedir. 1789 y›l›nda gerçekleflen Frans›z Devrimi, bir süre sonra ‹ngiltere’deki siyasal rejime karfl› ç›kan ve cumhuriyet rejimi kurmak isteyen devrimci örgütlerin ortaya ç›kmas›n› tetiklemifltir. Kimi sendikalar›n da rejim karfl›t› cumhuriyetçi örgütlerle birlikte hareket etmesinden tedirginlik duyan ‹ngiliz yönetimi, Londra’daki ustalar›n da taleplerini dikkate alarak sendikalar› yasaklam›flt›r (Pelling, 1972: 16-17). Bu yasak 1824’e kadar sürecektir. SIRA S‹ZDE 2 ‹ngiltere’de SIRA 1799S‹ZDE ve 1800 y›llar›nda Birleflme Yasalar› yoluyla sendikalar›n yasaklanmas›n›n gerekçeleri nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar Fransa’da Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar Fransa’da sendikalar çok erken bir tarihte, 1791 y›l›nda yasaklanm›flt›r. Birbirine çok yak›n tarihlerde yap›lan yasal de¤iflikliklerle hem loncalar›n imalat alan›nda sahip olduklar› ayr›cal›klar kald›r›lm›fl, hem de sendikal örgütlenmeler yasaklanm›flt›r. Yani, Fransa’da bir yandan piyasa ekonomisinin önünde engel olarak görülen loncalar tasfiye edilirken, öte yandan da ücretli çal›flan iflçilerin örgütlenmesi engellenmifltir. 1789 Devriminden sonra, insanlar›n kendi seçtikleri ifl ve meslek dal›nda çal›flmalar›n›n önündeki engelleri kald›rmay› amaçlayan 17 Mart 1791 tarihli d’Allarde Yasas›, loncalar›n bu alanda kurmufl oldu¤u s›n›rlamalar› kald›rm›flt›r (Gülmez, 1991: 60). Bu yasan›n ç›kmas›ndan üç ay sonra bafllayan grev dalgas›na verilen cevap, 1791 y›l› Haziran ay›nda ç›kar›lan Le Chapelier Yasas› olmufltur. Bu yasa ile sendikal örgütlenme ve grevler yasaklanm›flt›r. Kalfa ve iflçilerin kurduklar› ve çal›flma iliflkilerini etkilemeye dönük örgütler çal›flma özgürlü¤üne karfl› örgütler olarak görülmüfltür (Gülmez, 1991: 65-6). 1810 tarihinde ç›kan Ceza Yasas› ise yirmiden fazla üyeli derneklerin kurulmas›n› hükümetten izin al›nmas› flart›na ba¤lam›flt›r (Gülmez, 1991: 70). Bu yasak döneminde, vas›fl› iflçilerce kurulan yard›mlaflma dernekleri Fransa’da da sendikalar›n içinde geliflti¤i yap›lar› oluflturmufltur. ‹flsizlik, kaza ve ölüm gibi durumlarda üyelerine yard›m yapmak üzere kurulan bu örgütler, bu s›n›rlar içinde kald›klar› müddetçe, devlet ve iflverenler taraf›ndan görmezden gelinmifl ve hatta teflvik edilmifltir. Fakat bu örgütler, çeflitli dönemlerde çal›flma süreleri ve ücretler konular›nda da mücadeleler vermifltir. Örne¤in, 1828 tarihinde Lyon’da kurulan ve ipekli dokumac›lar› örgütleyen bir yard›mlaflma derne¤i, asl›nda ücretler ve çal›flma koflullar› ile ilgili mücadele yürütmüfltür (Gülmez, 1991: 74-5). 1848 devrimi ile dernek kurma özgürlü¤ü yeniden elde edilse de, 1849 y›l›nda yap›lan düzenlemelerle, bu haklar geri al›nm›fl ve sendikal örgütler üzerindeki yasaklar sonraki y›llarda a¤›rlaflt›r›lm›flt›r (Gülmez, 1991: 99-100). Sendika kurma özgürlü¤ü 1860’lara kadar fiilen elde edilememifltir. Almanya’da Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar Almanya sanayileflmeye ‹ngiltere’ye göre oldukça geç bir tarihte, 1840’larda bafllam›flt›r. Ayr›ca, Almanya’n›n ulusal birli¤ini sa¤lamas› ve modern bir ulus-devlet haline gelmesi de 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda gerçekleflmifltir. Almanya’n›n sanayileflme ve modernleflmeye geç tarihlerde bafllamas›, sendikalar›n da ‹ngiltere’ye göre daha geç tarihlerde geliflmesine sebep olmufltur. Bu ülkede ilk sendikal örgütlerin do¤uflu 1848 devrimi döneminde gerçekleflmifltir. Almanya’da sendikalar›n do¤uflu, di¤er ülkelere benzer flekilde, kalfa ve di¤er ücretli iflçilerin, geliflen piyasa ekonomisi ve bireysel pazarl›k sistemi karfl›s›nda güvencesiz kalmalar›n›n bir sonudur (Geary, 1976: 297-8). 1848 öncesinde, iflçilerin de içinde yer ald›¤› yüzlerce yard›mlaflma derne¤i bulunmaktad›r. Sa¤l›k ve kaza sigortas›, ölüm yard›m› gibi uygulamalar› olan bu örgütler, di¤er ülkelerde oldu¤u gibi Almanya’da da, bu tür sosyal refah uygulamalar›n› yerine getiremeyen hükümetler taraf›ndan kimi zaman desteklenmifltir. Bu örgütler, baz› hallerde, iflverenleriyle sorun yaflayan iflçilerin temsilcili¤ini de yapm›fllard›r. Yine de bu örgütler sadece kalfa ve iflçilerin de¤il, usta ve iflverenlerin de içinde yer ald›¤› örgütlerdir (Kocka, 1986: 330-1). Almanya’da ustalar ve kalfalar aras›ndaki farkl›laflma ve bu farkl›laflman›n örgütlenmelere yans›mas›, 1848 devrimi sonras›nda gerçekleflmifltir. 35 36 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Almanya’da 1848 devrimi gerçekleflti¤inde, uzun bir süredir var olan bask›lar ve sansür ortadan kalkm›fl ve sonuçta yard›mlaflma dernekleri, iflçi e¤itim dernekleri ve zanaatkâr kulüplerindeki iflçi örgütlenmeleri bir anda yayg›n bir grev dalgas›n›n örgütleyicisi olmufltur. Bu dönemde çeflitli sendikalar ortaya ç›km›fl ve hatta matbaa iflçileri ve sigara iflçileri kendi meslek dallar›nda ulusal düzeyde örgütler kurmufllard›r (Kocka, 1986: 334-5). 1848 y›l›n›n sonunda, eski rejim taraftarlar›n›n iktidar› geri almas› sonucunda, devrim sonras›nda ortaya ç›km›fl sendikalar da¤›t›lm›flt›r. ABD’de Sendikalar›n Do¤uflu ve ‹lk Yasaklamalar Sar› sözleflmeler (yellow dog contracts) iflçilerin bir iflyerinde çal›flt›klar› süre boyunca herhangi bir sendikaya üye olmayacaklar›n› ve hiçbir sendikal etkinli¤e kat›lmayacaklar›n› beyan ettikleri sözleflmelerdir. 1898 y›l›nda ç›kar›lan Erdman Yasas›, demiryollar›nda çal›flanlarla sar› sözleflmeler yap›lmas›n› yasaklam›flt›r, ancak Yüksek Mahkeme bunu sözleflme özgürlü¤üne ayk›r› bularak iptal etmifltir. ‹flverenlerin iflçileriyle sar› sözleflme imzalamas› ancak 1932 y›l›nda ç›kar›lan Norris-La Guardia Yasas› ile yasaklanm›flt›r. ABD’nin federal niteli¤i, çal›flma iliflkilerinin geliflimi aç›s›ndan önemli sonuçlar do¤urmufltur. Uzun y›llar, çal›flma iliflkilerini düzenleyici ve eme¤i koruyucu düzenlemeler ulusal düzeyde gerçeklefltirilememifl, ancak eyaletler düzeyinde sa¤lanabilmifltir. ABD’nin bir di¤er ay›rt edici özelli¤i ise, gerek sömürgecilik ve köle eme¤ine dayanan geçmifli, gerekse de Avrupa’dan Amerika k›tas›na do¤ru gerçekleflen yo¤un göçler sebebiyle, iflçi s›n›f›n›n etnik olarak oldukça parçal› olmas› ve bunun da sendikal örgütlenmeyi zorlaflt›r›c› bir faktör olmas›d›r. ABD’de ilk sendikal örgütlenmeler, 18. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru ortaya ç›km›flt›r. Vas›fl› iflçilerce meslek esas›na göre kurulan bu ilk örgütlenmeler, 1790’lardan sonra marangozluk, ayakkab›c›l›k, matbaac›l›k gibi meslek kollar›nda, özellikle Boston, New York, Philadelphia gibi kentlerde kurulmufltur (Randle, 1951: 7). Sendikalar, 1850’lerden itibaren ulusal düzeyde örgütlenmifl, süreklilik gösteren yap›lar haline gelmelerine ra¤men, 19. yüzy›l›n son çeyre¤ine kadar çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde önemli bir etki yaratamam›fllard›r (Phelps, 1955: 117). Sendikac›l›k hareketinin genifl iflçi kitlelerini bünyesinde toplamas›, 1869 y›l›nda kurulan Emek fiövalyeleri ile gerçekleflmifltir. Avrupa ülkelerinden farkl› olarak ABD’de, iflçilerin sendikal birlikler oluflturmas› yasaklanmam›flt›r. Bu nedenle 19. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren, ABD’de iflçi örgütleri ve iflverenler aras›nda toplu pazarl›klara ve bunun sonucunda imzalanan toplu sözleflmelere rastlamak mümkündür. Ancak, iflçi sendikalar›n›n zay›f ve faaliyetlerinin süreksiz oldu¤u bu dönemde, toplu sözleflmeler kural olmaktan ziyade istisna olarak kalm›fl ve ancak 1890’lardan sonra yayg›nlaflabilmifltir (Randle, 1951: 27-28). ‹flçilerin sendikal birlikler kurmas›n›n önünde yasal bir engel bulunmamas›na ra¤men mahkemeler verdikleri kararlarla, sendikalar›n toplu pazarl›k ve grev gibi faaliyetlerini genifl ölçüde s›n›rland›rm›flt›r. ‹flverenlerin, giriflim özgürlüklerinin ihlal edildi¤i iddias›yla yarg›ya tafl›d›klar› ifl uyuflmazl›klar›nda mahkemeler, karar verirken “conspiracy” denilen bir doktrinden yararlanm›flt›r. “Conspiracy doktrini”ne göre, bir kifli için yasal olan bir eylem, birden fazla kifli taraf›ndan, ayn› amaç için, aralar›nda anlaflma yap›larak gerçeklefltirilirse yasa d›fl› say›lm›flt›r. Mahkemeler, sendikalar›n ücret ve çal›flma koflullar›na iliflkin faaliyetlerini de¤erlendirirken bu doktrine baflvurmufl, sendikalar› yasad›fl› saymam›fl ama sendikalar›n iflverenlere ya da di¤er iflçilere yönelik faaliyetlerini yasa d›fl› kabul etmifltir. 1806-1842 y›llar› aras›nda mahkemelerin bu yöndeki kararlar›, sendikal faaliyetlerin önünde önemli bir engel teflkil etmifltir (Kuhn, 1957: 261-2). Mahkeme kararlar›n›n yan› s›ra, iflverenler de iflçi örgütlenmelerini çeflitli yöntemlere baflvurarak bask› alt›nda tutmay› ve engellemeyi amaçlam›flt›r. Kara liste uygulamas›, sar› sözleflmeler (yellow dog contracts), silahl› grev k›r›c›lar, flirket güdümünde iflçi sendikalar› bu amaçla kullan›lan yöntemlerin önde gelenleridir. Ayr›ca 37 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar iflverenler de iflçi kurulufllar›na karfl› kendi aralar›nda birlikler kurmufltur. Örne¤in 1798’de Philadelphia’da ayakkab› iflverenleri iflçi kurulufllar›n›n tümünü da¤›tmak amac›yla birleflmifltir (Esin, 1974: 83). Ülkede iflçi örgütlenmelerinin canland›¤› dönemlerde, iflveren örgütlenmelerinin de faaliyetlerini art›rd›¤› gözlenmektedir. 1895 y›l›nda kurulan Ulusal ‹malatç›lar Birli¤i (National Association of Manufacturers) k›sa zamanda ülkenin en önemli ve etkili iflveren örgütü haline gelmifltir. “Conspiracy doktrini” nedir? ABD’de sendikac›l›k hareketi üzerindeki etkisini SIRA S‹ZDE aç›klay›n›z. Sendikal Özgürlüklerin ve Sendikalar›n Süreklilik D Ü fi Ü N E L ‹ M Kazanmas› 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 19. yüzy›lda sendikalara iliflkin yasaklar zaman içinde gerilemifltir. Sendikal özgürlüklerin kazan›lmas›n› sa¤layan etkenlerden biri, yasaklamalaraS ra¤men iflçi s›n›f›O R U n›n farkl› biçimlerde sürdürdü¤ü mücadelelerdir. ‹flçi eylemleri, ifl uyuflmazl›klar›ndan bafllasa da k›sa sürede politik nitelik kazanabilmifl ve iflçi örgütleri demokraD‹KKAT tikleflme mücadelesinin içinde yer alm›fllard›r. Ayr›ca, kimi iflverenler, karfl›lar›na ç›kan yasa d›fl› sendikalar› flikâyet etmek yerine, daha büyük iflçi eylemlerinin geliflmesinden çekinerek, sendikalarla anlaflma yoluna gitmifltir. SIRA S‹ZDE Sendikalar üzerindeki yasaklar›n kalkmas›, genel olarak siyasal hayat›n demokratikleflmesi ile de yak›ndan ilgilidir. ‹ngiltere’de sendikalar› yasaklayan yasalar AMAÇLARIMIZ 1824 y›l›nda kald›r›lm›flt›r. Di¤er Avrupa ülkelerinde ise sendikal haklar, 1860’lar›n sonundan itibaren kazan›lm›fl ve kesinleflmifltir. 1869 y›l›nda Almanya’da ve 1884 y›l›nda Fransa’da sendikal örgütlenme üzerindeki yasaklar kald›r›lm›flt›r. K ‹ T A P Ayn› dönem, Avrupa ülkelerinde oy hakk›n›n erkek iflçileri de kapsayacak flekilde geniflletilmeye baflland›¤› bir dönemdir. “1870’ten sonra devletlerin siyasal yaflam›n›n demokratikleflmesinin kaç›n›lmaz oldu¤u giderek netlik” (Hobsbawm, 2003b: 99) TELEV‹ZYON kazanm›flt›r. Bu dönemde gerçeklefltirilen ve oy hakk›n›n kapsam›n› geniflleten reformlar, iflçilerin siyasal gücünü, bafllang›çta seçmenler olarak ve yüzy›l sonundan itibaren de sendikalarla iliflkili siyasi partiler fleklinde art›rm›flt›r. ‹ N Tde, E R N1873-1896 ET Sendikalar üzerindeki yasaklar›n kalkmas›n›n bir di¤er nedeni y›llar› aras›nda bütün dünyada yaflanan uzun ekonomik krizdir. Krizin etkisiyle devletlerin ekonomik hayata müdahale etmemesi gerekti¤i fleklindeki liberal ilkeden vazgeçilmeye bafllanm›flt›r. Serbest ticaret politikalar›ndan zarar gören köylüler, küçük ölçekli iflletme sahipleri ve kendi hesab›na çal›flan zanaatkârlar gibi kesimlerin gösterdi¤i tepkiler ekonomi politikalar›nda önemli de¤ifliklikler yaratm›flt›r. Bu ülkeler, önce kendi ekonomilerini korumak için uluslararas› ticareti s›n›rland›ran koruyucu gümrük politikalar› uygulamaya bafllam›flt›r (Hobsbawm, 2003b: 44-66). Ayn› dönemde, devletlerin ekonomik hayattaki düzenleyici rolleri de artmaya bafllam›fl ve bu durum çal›flma iliflkilerine de yans›m›flt›r. Devletlerin çal›flma hayat›ndaki uyuflmazl›klar›n çözümüne yönelik ilk müdahaleleri ve ifl uyuflmazl›klar›na iliflkin idari yap›lar› oluflturmaya bafllamas› bu dönemde geliflmeye bafllam›flt›r. Sendikalar üzerindeki yasaklar›n tedrici olarak kald›r›lmas›yla birlikte, baflta ‹ngiltere olmak üzere sendikalar süreklilik tafl›yan örgütler olarak kurulmaya bafllanm›flt›r. Farkl› ifl yeri, flehir ve bölgelerdeki sendikalar› birlefltiren üst örgütler kurulmufltur. Toplu pazarl›k ve greve iliflkin yasal engeller devam etmekle birlikte, çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinde toplu pazarl›k sisteminin yayg›nlaflmas›nda ilk ad›mlar at›lm›flt›r. Özellikle yüzy›l›n sonuna do¤ru, toplu sözleflmelerin göreli yayg›nlaflmas›yla beraber, endüstriyel eylemlerin ve özellikle de grevlerin temel ç›k›fl noktas›n›, toplu ifl sözleflmelerine iliflkin mücadeleler oluflturmaya bafllam›flt›r N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 38 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi (Slomp, 1990: 48). Toplu ifl sözleflmelerinin, çal›flma iliflkilerinde temel düzenleme biçimlerinden biri haline gelmesi ise endüstri iliflkileri sistemlerinin olufltu¤u bir sonraki dönemde gerçekleflmifltir. ‹ngiltere’de Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas› ‹ngiltere’de sendikalar üzerindeki yasaklar, 1824 y›l›ndaki Birleflme Yasas› ile kald›r›lm›flt›r. Sendikal örgütlenme özgürlü¤ü 1870’li y›llarda yap›lan yasal düzenlemelerle kesinlik kazanm›flt›r. Bu dönemde yeniden ortaya ç›kan sendikalar, temel olarak vas›fl› iflçilerin meslek temelli örgütleri olma özelli¤ini sürdürmüfllerdir. Sendika kurma özgürlü¤ünün gelmesi ile birlikte sendikalar yayg›nlaflm›fl ve 1830’lu ve 1840’l› y›llarda farkl› sektör ve flehirlerdeki sendikalar aras›nda birleflme yönünde ad›mlar at›lm›flt›r. Bir yandan grevler s›ras›nda ulusal düzeyde dayan›flma ve eflgüdüm gelifltirmeyi, öte yandan da seçim sisteminde reform yap›larak iflçilerin oy hakk› kazanmas›n› amaçlayan ilk birlik giriflimleri baflar›l› olamam›flt›r (Pelling, 1972:30-33). ‹ngiliz iflçi hareketi tarihinin önemli bir u¤ra¤›, iflçilerin seçme ve seçilme haklar› için ülke çap›nda etkinlik gösteren bir hareketin, Çartizmin ortaya ç›kmas›d›r. Çartist hareket, 1838 y›l›nda yay›nlanan People’s Charter (Halk›n Bildirgesi) ile ortaya ç›km›flt›r. Taleplerinin kabul edilmesi için milyonlarca imza toplayan ve birçok yürüyüfl ve eylem gerçeklefltiren bu hareket, 1838-1848 tarihleri aras›nda çok etkili bir örgütlenme gerçeklefltirmesine ra¤men baflar›s›z olmufl; yine de, iflçi s›n›f›n›n bu büyüklükte gerçeklefltirdi¤i ilk siyasal eylem olarak tarihe geçmifltir (Ifl›kl›, 2005: 142-145). 1850’li ve 1860’l› y›llar, ‹ngiltere’de meslek sendikac›l›¤›n›n güçlenmeye bafllad›¤› y›llard›r. Tekstil sektörü yerine demiryollar› ve makine sanayilerinin öne ç›kt›¤› bu dönemde, artan ulafl›m olanaklar› yerel piyasalar›n bütünleflmesini h›zland›rm›flt›r. Bu durum, iflgücü piyasalar›ndaki geliflmelerin etkilerinin yerel olmakla kalmay›p ulusal düzeyde hissedilmeye bafllanmas›na sebep olmufltur. Bu nedenlerle, bir yandan meslek sendikalar› ço¤alm›fl, öte yandan da bu sendikalar ulusal düzeyde örgütler kurma yoluna gitmifllerdir. Meslek sendikalar›n›n yayg›nlaflmas› ve ulusal düzeyde örgütlenmelere gitmeleri, ‹ngiltere’de Yeni Model Sendikac›l›k olarak adland›r›lmaktad›r. Yayg›nlaflan meslek sendikalar›, vas›fs›z iflçilerin örgütlenmesine büyük oranda kapal› olmay› sürdürmüfltür. Sendikalar›n merkezileflmesi aç›s›ndan önemli bir ad›m da 1868 y›l›nda Sendikalar Kongresi’nin (Trade Union Congress) kurulmas›yla at›lm›flt›r. Bu örgüt halen ‹ngiltere’nin en üst düzey sendikal örgütüdür. Sendikal özgürlükler konusunda 1870’li y›llarda önemli ilerlemeler yaflanm›flt›r. 1871 tarihli Sendika Kanunu ile sendika üyesi iflçilerin, ticari faaliyeti engelleme gerekçesi ile ceza kovuflturmas›na konu edilmesi engellenmifl, sendikalar›n mali kaynaklar› devlet güvencesi alt›na al›nm›flt›r (Clegg ve arkadafllar›, 1964: 45). Sendikalar Konfederasyonu Parlamento Komitesi’nin giriflimleri sonucunda ç›kan 1875 tarihli Fesat ve Mülkiyetin Korunmas› Yasas› ile grev gözcülü¤üne iliflkin k›smi ilerlemeler sa¤lanm›flt›r. fiiddet içermeyen grev gözcülü¤ünün yasa d›fl› olma niteli¤i kald›r›lm›flt›r. ‹ngiliz sendikal hareketinde, 1880’li y›llardan itibaren yeni bir ak›m ortaya ç›km›flt›r. Yeni Sendikac›l›k olarak nitelenen bu ak›m, 1850’li ve 1860’l› y›llar›n Yeni Modelinin aksine, daha önce sendikalar taraf›ndan hiç örgütlenmemifl olan vas›fs›z ve yar›-vas›fl› iflçileri ve modern fabrika iflçilerini örgütlemeye bafllam›flt›r. Sendikal örgütlenmeyi, sadece vas›fl› iflçilere yönelik bir etkinlik olmaktan ç›karan Yeni 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar Sendikac›l›k, etkilerini sendikal› iflçi say›s›nda da göstermifltir. 1888-1890 y›llar› aras›nda, ‹ngiltere’de Sendikalar Kongresi’nin toplam üye say›s› 650 bin kifli artm›flt›r (yüzde 80 oran›nda bir art›fl) (Hobsbawm, 1984: 157). Fransa’da Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas› Fransa’da sendikal örgütlerin kurulmas›n›n önündeki engeller 1864 y›l›ndan itibaren kald›r›lmaya bafllanm›fl ve 1884 tarihli bir yasa ile kesinleflmifltir. ‹mparator III. Napolyon, 1864 y›l›nda, koalisyon yasaklar› nedeniyle cezaevinde bulunan iflçilerin serbest b›rak›lmas›n› emretmifltir. Ayn› y›l ç›kan yasa ile grevler serbest b›rak›lm›fl ama sendikalar yasallaflt›r›lmam›flt›r (Gülmez, 1991: 118). Sendika kurma ve sendikaya üye olma önündeki yasaklar ise 1884 tarihli bir yasa ile kald›r›lm›flt›r. Toplu ifl sözleflmelerini düzenleyen ilk yasa için ise 1919’a kadar beklenilmesi gerekecektir. Sendikal örgütlenme özgürlü¤ünün kazan›lmas›, bir yandan grev eylemlerinin yayg›nlaflmas›n› sa¤lam›fl, öte yandan da sendikalar›n hem yerel hem de ulusal düzeyde birlikler kurmas›na önayak olmufltur. Sonuçta, 1895 y›l›nda Fransa’n›n ilk iflçi sendikalar› konfederasyonu olan Çal›flma Genel Konfederasyonu (CGT) kurulmufltur. Sendikal örgütlerin merkezileflmesi, sendikalar›n örgütsel güçlerinde de bir ilerlemeye sebep olmufltur. Sendikalar, çal›flma hayat›nda önceki döneme göre daha etkin aktörler haline gelmeye bafllam›fllard›r. Örne¤in, 1872 y›l›ndaki grevlerin yüzde 5’i sendikalarca gerçeklefltirilmiflken, bu rakam 1882’de yüzde 39’a yükselmifltir. “Grevler, eskiden oldu¤u gibi da¤›n›k ve düzensiz eylemler olmaktan ç›km›fl; belli bir iflletme ile s›n›rl›, giderek daha düzenli bir nitelik tafl›yan, sendikalarca düflünülen ve yönetilen eylemlere dönüflmüfltür” (Gülmez, 1991: 137). Bu dönemin bir di¤er önemli geliflmesi de, endüstri iliflkilerinin kurumsallaflmas›n›n önemli bir aya¤› olan, toplu ifl uyuflmazl›klar›na dönük bar›flç› çözüm yollar›n›n düzenlenmesidir. ‹lk kez 1892 tarihli bir yasayla, iflçi ve iflverenler aras›ndaki toplu ifl uyuflmazl›klar› durumunda, taraflar›n iste¤i üzerine önce uzlaflt›rma komitesinin, sonra da hakem kurulunun kurulmas› ve iflletilmesi düzenlenmifltir. Fakat bu yollara baflvurulmas› zorunlu k›l›nmam›flt›r. Hem baflvuru, hem de uzlaflt›rma ve hakem kurulu aflamalar›nda sendikalara yetki vermeyen bu yasa baflar›l› olamam›flt›r (Gülmez, 1991: 124-127). Bu alandaki kal›c› geliflmeler 20. yüzy›lda gerçekleflecektir. Almanya’da Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas› Daha önce de belirtildi¤i gibi, Almanya sanayileflmeye geç bafllam›flt›r. 1800 y›l›nda imalat alan›nda 2,2 milyon kifli çal›flmaktayken, bunun yar›s›ndan fazlas› el zanaatlar›nda çal›flmakta ve sadece 120 bin kifli fabrikalarda, madenlerde ya da atölyelerde çal›flmaktad›r. Almanya’da, 1840’larda bafllayan sanayileflme, 1873 y›l›ndaki ekonomik krize kadar oldukça h›zl› bir tempoda ilerlemifltir. 1873 y›l›nda zanaatkârlar›n say›s› fabrika, maden ve atölyelerde çal›flanlar›n çok k›sa bir farkla önündedir ve devam eden dönemde zanaatkârlar›n pay› gerileyecektir. 1816-1861 döneminde en yüksek art›fl gösteren ücretli çal›flan grubu, fabrika iflçileridir. Bu süre boyunca fabrika iflçilerinin say›s› yüzde 848 artm›flt›r (Kocka, 1986: 295-8). 1860’l› y›llarda bafllayan iflçi örgütlenmeleri, zaman içinde 1. Dünya Savafl› öncesi dönemin en büyük iflçi partisinin, Sosyal Demokrat Parti’nin ve oldukça güçlü bir sendikal hareketin temellerini atm›flt›r (Nolan, 1986: 353). Almanya’da sendikal örgütlenme özgürlü¤ü, 1860’l› y›llardaki k›smi reformlar›n ard›ndan, esasen 1869 tarihli Ticaret Kanunu ile sa¤lanm›flt›r (Weiss ve Schmidt, 39 40 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 2008: 28). Sendikal örgütlenmenin serbest b›rak›lmas›n›n ard›nda, Almanya’n›n ulusal birli¤ini tamamlama ve anayasal rejimini oluflturma sürecinde olmas› ve 1860’lardaki siyasal serbestleflme yatmaktad›r. Sonuçta, 1860 y›l›nda bir yandan sendikalar yeniden kurulurken, öte yandan da sosyalist partiler yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r (Kocka, 1986: 337). Sendikalar ve Sosyal Demokrat Parti aras›ndaki iliflki, Almanya’da, baflka hiçbir ülkede olmad›¤› kadar büyük önem tafl›m›flt›r. Sendikal örgütlenmenin önündeki engellerin kald›r›lmaya bafllanmas›yla birlikte örgütlenmeye ilk önce bafllayanlar ve bu dönemdeki grevleri gerçeklefltirenler, a¤›rl›kla küçük ölçekli iflletmelerde çal›flan vas›fl› iflçilerdir (Geary, 1981: 40). 1860’lar›n ikinci yar›s›nda gerçeklefltirilen grevlerde, Alman Genel ‹flçi Derne¤i ve Sosyal Demokrat ‹flçi Partisi gibi sosyalist partilerin de etkinlik göstermesi, destek sa¤lamas› ve hatta grevlerin örgütlenmesinde rol almas›, bu dönemde yeni geliflmekte olan sendikal hareket ile sosyalist hareket aras›ndaki yak›n ba¤› göstermektedir (Kocka, 1986: 338-9). Bu yak›n ba¤, zaman içinde, sendikal hareketin siyasal görüfl ayr›l›klar›na göre ayr›flmas›n› da beraberinde getirmifltir. 1863 y›l›nda kurulan Genel Alman ‹flçi Derne¤i ve 1869 y›l›nda kurulan Sosyal Demokrat ‹flçi Partisi ayn› meslek dallar›nda farkl› sendikalar kurarken, bir yandan da liberal sendikac›l›k ak›m› ortaya ç›km›flt›r ve bu ak›m›, 1870’lerden itibaren Hristiyan sendikalar takip etmifltir. 1875 y›l›nda Genel Alman ‹flçi Derne¤i ile Sosyal Demokrat ‹flçi Partisi birleflerek Almanya Sosyalist ‹flçi Partisi’ni kurunca (daha sonra Sosyal Demokrat Parti ad›n› alm›flt›r), bu iki örgüte ba¤l› sendikalar da birleflmifllerdir. Bu y›llardaki sendikal› iflçilerin yaklafl›k yüzde 40’› sosyalist sendikalarda, bir di¤er yüzde 40’l›k kesimi de liberal sendikalarda örgütlenmifltir. (Kocka, 1986: 339-40). 1870’lerde sendikal örgütlenme özgürlü¤ünü engelleyen tek düzenleme, 1878 tarihli Anti-Sosyalist Yasa’d›r. Otto von Bismarck’›n devlet baflkan› oldu¤u dönemde, özellikle 1870’lerin sonuna do¤ru, iflçi hareketi ve özel olarak da sosyalist iflçi hareketi üzerinde bask›lar yo¤unlaflmaya bafllam›flt›r. 1878 y›l›nda ç›kar›lan AntiSosyalist Yasa ile her türlü sosyalist örgütlenme yasaklanm›flt›r. Bu yasa, 1890 y›l›na kadar etkinli¤ini sürdürmüfltür. Ayr›ca, Bismarck döneminde, refah devletinin ilk biçimi olarak da görülebilen, zorunlu sigortac›l›k sistemleri kurulmufltur. 1883 y›l›nda sa¤l›k, 1884 y›l›nda ifl kazas› ve 1889 y›l›nda yafll›l›k ve malûliyet sigortas› programlar› uygulamaya konulmufltur. Sosyalist sendikalar›n yasakland›¤› bir ortamda yap›lan bu reformlarla iflçilerin çal›flma hayat›ndan kaynaklanan risklerin yaratt›¤› korunma ihtiyac›n›n karfl›lanmas› ve rejime ba¤l›l›klar›n›n sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r (Nolan, 1986: 360). Yüzy›l sonuna gelindi¤inde, Alman sendikalar› az›msanmayacak düzeyde geliflmifl ve merkezi yap›lar›n› oluflturmufltur. Sosyalist sendikalar, 1890 y›l›nda Özgür Sendikalar Genel Komisyonu ad›yla merkezi bir örgüt kurmufllard›r (Geary, 1981: 99). Sosyalist, liberal ve H›ristiyan sendikalar fleklindeki parçal› yap› istikrar kazanm›flt›r. Yaklafl›k 680 bin iflçi sosyalist sendikalarda, 91 bin iflçi liberal sendikalarda ve 76 bin iflçi H›ristiyan sendikalarda örgütlenmifltir (Weiss ve Schmidt, 2008: 29). Çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinde, yüzy›l›n sonuna do¤ru görülen temel bir di¤er de¤ifliklik ise 1891 y›l›nda ifl konseylerinin yasal olarak kurulmas› olmufltur. Önceki y›llarda kimi iflverenlerin kendi istekleriyle kurmufl olduklar› bu konseyler arac›l›¤› ile iflçilerin iflverenlerle bütünleflmelerinin sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r. 1891 y›l›ndaki yasal düzenleme ile bu konseyler resmiyet kazanm›fl ve çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinde toplu pazarl›¤›n karfl›s›ndaki ikinci kutbu oluflturmufltur (Weiss ve Schmidt, 2008: 29). Sendikalar, 1. Dünya Savafl› s›ras›nda bu konseyler- 41 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar de iflçi temsilcisi olarak yer alma hakk›n› kazanm›fl ve bu konseyler, Hitler’in iktidara geldi¤i döneme kadar, Alman endüstri iliflkileri sisteminin önemli bir parças› olmufltur. Almanya’da Anti-Sosyalist Yasa hangi dönemde ve ne amaçla ç›kar›lm›flt›r? SIRA S‹ZDE 4 ABD’de Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas› D Ü1842 fi Ü N E Ly›l›nda, ‹M ABD’de, fliddet kullanmamak flart›yla sendika özgürlü¤ü, ilk kez Massachusetts Eyaleti Yüksek Mahkemesi’nin bir karar› ile tan›nm›flt›r. Ayn› tarihte, sendikalara karfl› kullan›lan “conspiracy doktrini” hafifletilmifltir.S O R U Ülkede, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren iflçi örgütlenmeleri az çok süreklilik gösteren yap›lar haline gelmifltir. Yerel iflçi örgütlenmeleri ülke geneline yay›lD‹KKAT m›fl, ulusal iflçi örgütleri aras›nda iflbirli¤i geliflmifltir. 1860’lar›n sonunda ulusal sendikalar›n toplam üye say›s› ise 300 bini aflm›flt›r. Ancak 1873’te bafllayan ekonomik S‹ZDE krizin ard›ndan, sendikalar›n bir k›sm› varl›¤›n› sürdürememifl,SIRA ulusal sendikalar›n üye say›s› 50 bine gerilemifltir (Randle, 1951: 20). ABD’de sendikal hareketin kitleselleflmesi sürecindeki ilk büyük ad›m, 1869 y›AMAÇLARIMIZ l›nda Emek fiövalyeleri örgütünün kurulmas›d›r. Emek fiövalyeleri, iflgününün 8 saate indirilmesi, çocuklar›n ve mahkûmlar›n çal›flmas›n›n yasaklanmas›, kad›nlar için eflit ifle eflit ücret ödenmesi gibi talepler için mücadele etmifltir. y›llarda K ‹ T A1880’li P ücret art›fl›n› hedefleyen çok say›da greve baflvuran örgüt, vas›fl› ve vas›fs›z iflçilerin yan› s›ra, kad›nlar› ve siyahlar› üye kaydederek, üye say›s›n› h›zla art›rm›fl, 1879’da yaln›zca 10 bin civar›nda olan üye say›s›, 1886’da 700 Tbini aflm›flt›r (Phelps, ELEV‹ZYON 1955: 111-115). Bu aç›dan Avrupa ülkelerinde 1880’li y›llarda yükselen sendikal örgütlenme ile hem baflar› grafi¤i, hem de bileflimi aç›s›ndan benzeflmektedir. Ancak Emek fiövalyeleri, üye say›s›n›n zirveye ulaflt›¤› 1886 y›l›ndan itibaren h›zla üye ve ‹NTERNET güç kaybederek etkisizleflmifltir. 1886 y›l›nda Amerikan ‹fl Federasyonu’nun (AFL) kurulmas›, sendikal örgütlenmenin merkezileflmesi aç›s›ndan önemli bir geliflmedir. Farkl› meslek sendikalar›n› bir araya getiren ve meslek esas› temelinde örgütlenen AFL; k›sa sürede üye say›s›n› art›rm›fl, 1938 y›l›nda S›nai Örgütler Kongresi’nin (CIO) kurulmas›na kadar Amerikan sendikal hareketindeki bafll›ca aktör olmufltur. Öyle ki, 1900-1936 aras›nda sendikal› iflçilerin yaklafl›k yüzde 80’ini AFL üyesi iflçiler oluflturmaktad›r. AFL’nin üye say›s›, 1900’de 548 bin iken, 1910’da 1,5 milyona yükselmifl, 1920’de ise 4 milyonu aflm›flt›r (Phelps, 1955: 133). 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru sendikalar›n süreklilik kazanmas› ve temsil düzeylerinin artmas›, toplu pazarl›¤›n kurumsallaflmas› için uygun bir ortam yarat›rken, mahkemeler bu kez de “labor injunction” kararlar›yla sendikac›l›¤›n güç kazanmas›n› engelleyen bir ifllev üstlenmifltir. Bir mahkeme karar› olan “injunction”, bir kifliye veya bir kiflinin mal›na zarar verdi¤i ileri sürülen bir hareketin, uyuflmazl›k çözülünceye kadar durdurulmas›n› ifade etmektedir. “Injunction” kararlar›, sendikalar›n toplu pazarl›k ve grev eylemlerini büyük ölçüde engellemifltir. Hatta bu kararlar zamanla, devlet yetkililerinin, kararl› sendika eylemlerini kontrol alt›na almakta baflvurduklar› standart bir uygulama haline gelmifltir. N N Endüstri ‹liflkilerinde Kurumsallaflma Giriflimleri ve Dünya Savafllar› 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda, geliflmifl kapitalist ülkelerde iflçi hareketi ulusal düzeyde sendikal örgütlenmesini tamamlam›fl, grev ve toplu pazarl›k haklar›n› kazan- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 42 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi m›fl, iflveren sendikalar› merkezî örgütler fleklinde kurulmufl, devletler çal›flma hayat›na yönelik idari örgütler oluflturmufltur. Endüstri iliflkilerinin kurumsallaflmas›n›n unsurlar›; yani sendikalar, toplu pazarl›k sistemleri, grev ve lokavt haklar› ve ifl uyuflmazl›klar›na iliflkin arabuluculuk kurumlar›n›n oluflumu bu dönemde tamamlanm›flt›r. Bu geliflmeleri tetikleyen ekonomik, siyasal ve toplumsal etmenler bulunmaktad›r. Ekonomik etkenlerin bafl›nda ücretli çal›flanlar›n toplam iflgücüne ve nüfusa oran›nda yüzy›l boyunca gerçekleflen art›fl›n devam etmesi gelmektedir. Bu durum, iflgücünün sektörel da¤›l›m›nda görülen de¤iflime bak›larak anlafl›labilir. 1871 y›l›nda ‹ngiltere’de, imalat alan›nda çal›flanlar›n toplam iflgücüne oran› yüzde 47 iken, 1911 y›l›nda yüzde 52’ye ç›km›flt›r. Fransa’da ayn› dönemde imalat alan›nda çal›flanlar›n pay› yüzde 29’den yüzde 33’e, Almanya’da yüzde 29’dan yüzde 37’ye ve ABD’de yüzde 25’ten yüzde 32’ye yükselmifltir. Tar›mda çal›flanlar›n pay›n›n azald›¤› bu dönemde, hizmetler sektöründe çal›flan say›s›n›n da artt›¤› göz önüne al›nd›¤›nda, 20. yüzy›l›n bafl›na gelindi¤inde, neredeyse tamam›n›n ücretli çal›flanlarca oluflturuldu¤u bu sektörlerin öneminin ne kadar artt›¤› görülebilir (Mann, 1993: 693). Sendikal› iflçi say›s›ndaki art›fl da bir di¤er önemli geliflmedir. Tar›m-d›fl› sivil iflgücü içinde sendika üyesi iflçilerin oran›, ‹ngiltere’de 1890 y›l›nda yüzde 12,2’den 1914’te yüzde 23,6’ya yükselmifltir. Ayn› oran, Fransa’da yüzde 2,2’den yüzde 8,3’e, Almanya’da yüzde 3,2’den yüzde 12,5’e ve ABD’de yüzde 3,5’ten yüzde 13,4’e yükselmifltir (Mann, 1993: 631). Endüstri iliflkilerinin ülke ekonomileri üzerinde çok önemli etkilerinin bulundu¤unu anlayan hükümetler, ekonomik sorunlar›n çözümünün ve istikrarl› bir büyüme sa¤lanabilmesinin endüstri iliflkilerini düzenlemekten geçti¤ini kabul etmifllerdir. Her iki dünya savafl›nda da çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinin önemi oldukça artm›flt›r. Savafl gereçleri imalat›n›n önemi artt›kça, bununla ilgili sektörlerde üretimin kesintisiz bir flekilde sürdürülmesi temel bir sorun haline gelmifltir. Çal›flma hayat›nda istikrar sa¤lanmas› ihtiyac›, sendikalar›n tan›nmas› ve çal›flma hayat›n›n düzenlenmesi için iflçi, iflveren ve devlet temsilcilerinden oluflan kurullar›n gelifltirilmesi sonucunu do¤urmufltur. Bu dönüflümü sa¤layan politik etmenlerin ilki, sendikalar›n yayg›n bir flekilde güç ve meflruiyet kazanmas› ve Avrupa ülkelerinde sendikalarla yak›n iliflkilere sahip sosyalist/sosyal demokrat siyasi partilerin ortaya ç›kmas› ve özellikle Avrupa ülkelerinde yüksek oy oranlar›na ulaflmalar›d›r (Hobsbawm, 2003b: 132-3). Siyasal biçimler almaya bafllayan iflçi hareketlerinin savafl politikalar›na destek vermelerinin sa¤lanmas›, her iki dünya savafl› s›ras›nda da, hükümetlerin temel hedeflerinden biri haline gelmifltir. 1917 y›l›nda Rusya’da gerçekleflen Sosyalist Devrim ise, Do¤u Avrupa ülkelerinden bafllayarak tüm Avrupa’da iflçi hareketi üzerinde radikallefltirici bir etki do¤urmufltur. Sendikalar›n devrimci siyasal hareketlerin etkisi alt›na girmesinden çekinilmesi, endüstri iliflkileri alan›nda sendikalar›n ve iflçi temsilcilerinin etkinli¤inin art›r›lmas› yönünde bir politik ihtiyaç do¤urmufltur. Bu sebeplerle, 1. Dünya Savafl›’n›n hemen öncesinde bafllayan kurumsallaflma e¤ilimleri, iki dünya savafl› aras› dönemde h›zlanm›flt›r. Savafl dönemlerinin yaratt›¤› ihtiyaçlar›n etkisiyle endüstri iliflkilerinin kurumsallaflmas› ve sendikalar›n öneminin kabul edilmesi konusunda yaflanan geliflmeler, kimi zaman, grev yasaklar› ya da zorunlu uzlaflt›rma gibi uygulamalarla iç içe geçebilmifltir. Dünya savafllar› ekonomik ve siyasal hayatta köklü de¤iflikliklere neden olmufltur. Siyasal olarak bak›ld›¤›nda ise, özellikle 2. Dünya Savafl›, bat›da uzun bir tarihsel süreçte oluflmufl olan demokratik kurumlar›n, Almanya ve ‹talya 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar gibi bu dönemde totaliter ve bask›c› biçimler alan ülkelerde tamamen ortadan kalkt›¤›, di¤er ülkelerde ise büyük oranda ask›ya al›nd›¤› bir dönem yaratm›flt›r. Çal›flma iliflkileri alan›nda da, ‹ngiltere ve ABD gibi ülkeler gelifltirmifl olduklar› endüstri iliflkileri sistemini k›smen koruyabilmifllerse de, Almanya’da daha erken bir tarihte (1933) ve Fransa’da daha geç bir tarihte (1940), endüstri iliflkileri kökten de¤iflmifl ve özgür sendikac›l›k ve toplu sözleflme düzenleri yok edilmifltir. Yine de, ele ald›¤›m›z dönem boyunca geliflmifl olan endüstri iliflkileri sistemleri, 2. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan yeniden ve daha güçlü bir flekilde kurulmufltur. ‹ngiltere’de Endüstri ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› ‹ngiliz endüstri iliflkileri, 20. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren önemli geliflmelere flahit olmufltur. ‹flçi Partisi’nin kuruluflu, grev özgürlü¤ünün kazan›lmas›, ifl uyuflmazl›klar›nda arabuluculuk ve uzlaflt›rma kurumlar›n›n yayg›nlaflmas› ve toplu ifl sözleflmelerinin yayg›nlaflmas› bu geliflmeler aras›nda yer alm›flt›r. ‹ngiliz sendikal hareketinin evrimindeki en önemli halkalardan biri, sendikal hareketin siyasetle kurdu¤u iliflkide 1906 y›l›nda resmileflen dönüflümdür. Sendikalar Kongresi Parlamento Komitesi taraf›ndan 1900 y›l›nda toplanan ‹flçi Temsil Komitesi (Labour Representation Committee) 1906 y›l›nda ‹flçi Partisi’nin kuruluflunu sa¤lam›flt›r (Ifl›kl›, 2005:163-73). ‹flçi Partisi’nin Sendikalar Kongresi ile iliflkisi, endüstri iliflkileri ile siyaset aras›nda önemli bir köprü vazifesi görmüfltür. Grev özgürlü¤ünün kazan›lmas› ise Taff Vale isimli bir demiryolu firmas› ile Birleflik Demiryolu Çal›flanlar› Sendikas› (Amalgamated Society of Railway Servants) aras›ndaki ifl uyuflmazl›¤›n›n yaratt›¤› mücadelelerin sonucunda kazan›lm›flt›r. Taff Vale isimli firman›n, iflyerlerinde gerçekleflen grev sonucunda u¤rad›¤› maddi zarar sebebiyle sendikadan tazminat talep etmesi sonucunda, 1901 y›l›ndaki bir kararla, sendikalar›n bu tür durumlarda dava edilebilece¤i hükmüne ulafl›lm›flt›r. Grev ve benzeri eylemlerde, sendika yöneticilerinin ya da üyelerinin eylemleri sonucunda iflverenlerin tazminat davalar› açmaya bafllamas›, sendikalar›n mali kaynaklar›n› tüketme tehlikesini gündeme getirmifltir (Clegg ve arkadafllar›, 1964:313-16). Sendikalar›n yo¤un çabas› sayesinde ç›kan 1906 tarihli ‹fl Uyuflmazl›klar› Yasas›, sendikalar›n ifl uyuflmazl›klar›nda gerçeklefltirdi¤i eylemleri, cezaî yapt›r›mlardan ve tazminat davalar›ndan ba¤›fl›k k›lm›fl (Howell, 2007: 62-3) ve grev özgürlü¤ünü sa¤lam›flt›r. ‹ngiliz endüstri iliflkilerinin gelifliminin önemli bir unsuru da ifl uyuflmazl›klar›nda bar›flç›l çözüm yollar›n›n gelifltirilmesi ve arabuluculuk kurumunun oluflturulmas›d›r. 1896 tarihinde ç›kan (‹fl Uyuflmazl›klar›) Uzlaflt›rma Yasas›, Ticaret Bakanl›¤›’na, iflçi ve iflveren taraflar›n›n istemesi durumunda uzlaflt›rma hizmeti verme görevi vermifltir. Kullan›m› iste¤e ba¤l› olan arabuluculuk mekanizmas›, birçok ifl uyuflmazl›¤›n›n çözümünü sa¤larken, daha sonra kurulacak olan müflterek arabuluculuk ve tahkim kurullar›n›n da temellerini atm›flt›r (Howell, 2007:66-68). 1909 y›l›nda ç›kar›lan Meslek Kurullar› Yasas›, ücretlerin çok düflük oldu¤u sektörlerde, iflçi, iflveren ve bakanl›k yetkilisinden oluflan kurullar›n bir asgari ücret düzeyi belirlemesini ve bu düzeyin, bakan taraf›ndan onaylanmas› durumunda zorunlu alt s›n›r haline gelmesi uygulamas›n› getirmifltir (Clegg ve arkadafllar›, 1964: 404). 1912 tarihli madenciler grevinden sonra ç›kar›lan yasa, farkl› bölgelerde, asgari ücret düzeyi belirleme yetkisine sahip müflterek kurullar oluflturulmas›n› sa¤lam›flt›r (Howell, 2007: 68). Bu geliflmeler, 1. Dünya Savafl›’n›n ç›kt›¤› 1914 y›l›na gelinirken, toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›s›n›n ciddi oranda artmas›n› sa¤lam›flt›r. Örne¤in, 1910 43 44 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi y›l›nda endüstri ya da sanayi bölgesi düzeyinde yap›lan toplu sözleflmelerde kapsanan iflçi say›s› 2,4 milyona ulaflm›flt›r. Endüstri ölçe¤inde yap›lm›fl toplu sözleflmeler 1889 tarihinde sadece pamuklu dokuma sanayinde görülebilirken, 1. Dünya Savafl› öncesinde di¤er sektörlere de yay›lm›flt›r (Howell, 2007: 69). 1. Dünya Savafl› da endüstri iliflkilerinde kimi dönüflümlere neden olmufltur. Bu dönemde sendikalar›n meflruiyeti artm›fl, sendikal merkezileflme sa¤lanm›fl ve ayn› zamanda zorunlu uzlaflt›rma mekanizmas› ortaya ç›km›flt›r. Bu döneme kadar, sendika flubeleri, toplu sözleflme ve grev konular›ndaki karar yetkilerini, hem kendi merkezlerine hem de Sendikalar Kongresi’ne karfl› mümkün oldu¤unca korumaya çal›flm›fllarsa da, savafl döneminin getirdi¤i ortam ve hükümetin bu alandaki politikalar› sendikal örgütlerde merkezileflmeyi güçlendirmifltir. Bu geliflmenin nedenleri, toplu sözleflmelerin giderek ulusal düzeyde yap›lmaya bafllanmas› ve sendika merkezlerinin, kendi flubelerinin resmi olmayan grevler yoluyla üretimi aksatmalar›n› engellemek istemeleridir (Howell, 2007: 70-1). Zorunlu uzlaflt›rma mekanizmas› da bu dönemde geliflmifltir. Savafl boyunca devletin endüstri iliflkileri alan›ndaki etkinli¤i artm›flt›r. 1915 y›l›nda ç›kar›lan Savafl Gereçleri Yasas›, savafl gereçleri üreten iflyerlerinde grev ve lokavt› yasaklam›fl ve bu tür iflyerlerindeki ifl uyuflmazl›klar› için zorunlu tahkim uygulamas›n› getirmifltir. Savafl gereçlerinin üretimiyle ilgili iflyerleri ise oldukça gevflek bir flekilde tan›mlanm›fl ve yasan›n kapsam› Kraliyet Beyannameleri ile geniflletilmifltir. Tekstil ve liman iflçilerinin grevleri de bu yasaya dayan›larak yasaklanm›flt›r. Savafl boyunca yaklafl›k 3.700 toplu ifl uyuflmazl›¤› zorunlu uzlaflt›rma uygulamas›yla çözülmüfltür (Wrigley, 1987: 26-27). 1. Dünya Savafl›’n›n 1918 y›l›nda sona ermesinin ard›ndan, savafl s›ras›nda endüstriyel eylemlere konulan engellerin kald›r›lmas›, endüstri iliflkilerinde yeniden yap›lanma ihtiyac›n› do¤urmufltur. Bu yeniden yap›lanma savafl öncesi ve s›ras›nda yaflanan dönüflüm do¤rultusunda gerçeklefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r (Howell, 2007: 71). 1918 y›l›nda ç›kar›lan Meslek Kurullar› Yasas›, sadece düflük-ücretli sektörlere yönelik olan daha önceki yasan›n kapsam›n›, iflçi ve iflverenlerin yeterli derecede örgütlenemedi¤i sektörleri de içine alacak flekilde geniflletmifltir. Ayr›ca, 1917’de John Wilthley baflkanl›¤›nda iflçi-iflveren iliflkilerinin düzenlenmesine iliflkin olarak toplanan komitenin önerileri do¤rultusunda, 1919 y›l›ndan itibaren, yeterli sendikal örgütlülük düzeyi olmayan sektörlerde iflçi ve iflveren taraflar›n›n bir araya gelmesiyle müflterek endüstri konseyleri (joint industrial councils) kurulmufltur. Bu geliflmeler sonucunda, 1918 ve 1921 y›llar› aras›nda iki milyon iflçiyi kapsayan 74 konsey kurulmufl ve ço¤unlu¤u kad›n olan üç milyon iflçi de meslek kurullar› taraf›ndan kapsanm›flt›r (Howell, 2007: 73). Bu konseylerin tamam› varl›¤›n› sürdüremese de, ‹ngiliz çal›flma iliflkilerinde, hükümetlerin de yönlendirmesiyle, endüstri ölçe¤inde pazarl›k do¤rultusundaki yönelifl devam etmifltir. Bir hesaplamaya göre, toplu sözleflmeler ve yasal ücret mekanizmalar›yla (meslek kurullar›) kapsanan iflçilerin toplam iflçi say›s›na oran› 1910 y›l›nda yüzde 15-16 iken, 1918 y›l›nda yüzde 57-58 düzeyine yükselmifl ve 1925 y›l›nda yüzde 57-60 civar›nda gerçeklemifltir. Bu oran 1930 y›l›nda yüzde 29-30 seviyesine gerilemifl, 1935 y›l›nda yüzde 38-40 düzeyine ve 1940 y›l›nda da yüzde 49-52 oran›na yükselmifltir (Howell, 2007: 79). SIRA S‹ZDE 5 ‹ngiltere’de SIRA Meslek Kurullar›’n›n kuruluflunu düzenleyen 1909 ve 1918 tarihli yasalar araS‹ZDE s›ndaki temel fark nedir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar Fransa’da Endüstri ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› Fransa’da sendika kurma özgürlü¤ü, grev hakk› ve bar›flç›l çözüm mekanizmalar›na yönelik düzenlemeler, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yap›lm›fl olmas›na ra¤men, toplu ifl sözleflmesine iliflkin yasal düzenleme 1919 y›l›na kadar yap›lmam›flt›r. Bu gecikmenin sebebi hem sendikalar›n geliflme h›z›ndaki yavafll›k, hem de Frans›z sendikac›l›¤›ndaki sendikalist yaklafl›m olarak görülmektedir. Bu yaklafl›m toplu ifl sözleflmelerine karfl›d›r. Fakat di¤er Avrupa ülkelerine benzer flekilde, Frans›z sendikal hareketinde etkili olan sosyalistlerin 1. Dünya Savafl›’nda kendi hükümetlerini destekleme karar›, bu aç›dan bir dönüm noktas› olmufltur. Savafl boyunca CGT çat›s› alt›ndaki sendikal hareket güçlenmifltir ve bu dönemde CGT toplu sözleflmelere iliflkin tutumunu de¤ifltirmifltir (Sturmthal, 1950-51: 236). 1919 y›l›nda yap›lan düzenleme ile toplu ifl sözleflmesi, örgütlenme özgürlü¤ü ile birlikte düzenlenmifl ve ayn› iflyerinde farkl› sendikalar›n toplu ifl sözleflmesi yapabilmesi olana¤› sa¤lanm›flt›r. Savafl s›ras›nda büyüyen ve merkezileflen sendikal hareketin, savafl›n hemen ard›ndan parçalanmas› ve güç kaybetmesi ise bu düzenlemenin etkin bir flekilde kullan›lmas›n› engellemifltir. 1920 y›l› bafl›nda 2,4 milyon üyeye sahip olan CGT, ayn› y›l›n sonunda 1,1 milyon üyesini kaybetmifltir. H›ristiyan sendikac›l›¤›n› benimseyen sendikalar›n 1919 y›l›nda, sendikalist ve komünist gruplar›n ise 1921 y›l›nda ayr›l›p kendi konfederasyonlar›n› kurmas› (Birleflik Çal›flma Genel Konfederasyonu - CGTU), CGT’nin üye kaybetmesine neden olmufltur. Bu durum, toplu ifl sözleflmelerinin yayg›nlaflmas›n› engellemifltir (Sturmthal, 1950-51: 237). Sendikal hareketin gerileyifli, 1936 genel grevine kadar sürmüfltür. 1919 y›l›, endüstri iliflkileri sisteminde yer alacak iflveren örgütlerinin kurulmas› aç›s›ndan da önemlidir. Toplu ifl sözleflmesi sistemini düzenleyen yasan›n geçmesinin ard›ndan devlet, iflverenleri çal›flma hayat›na iliflkin faaliyetler yürütecek bir örgüt kurmaya teflvik etmifl ve bu tarihte iflverenler merkezi bir örgüt kurmufllard›r. Fakat Fransa’da endüstri iliflkileri alan›nda etkin bir iflveren örgütünün varl›¤› ancak 1936 y›l›nda Madencilik ve Metalürji Sanayileri Birli¤i’nin kurulmas›yla oluflmufltur (Sellier, 1978: 218). Fransa’da faflizmin geliflimine karfl› sol partilerin kurdu¤u Halk Cephesi’nin 1936 seçimlerini kazanmas›n›n sonucunda, ayn› y›l ç›kar›lan bir yasayla toplu pazarl›k sistemi etkin bir flekilde yeniden kurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu yasayla, en güçlü iflçi ve iflveren örgütlerinin temsilcilerinden oluflan “karma komisyonlar›n” toplu sözleflmeleri gerçeklefltirece¤i ve Çal›flma Bakanl›¤›’n›n gerek duymas› halinde bu sözleflme hükümlerini baflka iflyerlerine de yayabilece¤i belirtilmifltir. Ayn› yasayla arabuluculuk kurumu yeniden oluflturulmufl, ücretli haftal›k tatil ve 40 saatlik çal›flma haftas› kabul edilmifltir. Bu düzenleme sonucunda Fransa’da ikili bir toplu sözleflme düzeni ortaya ç›km›flt›r. 1936 ve 1939 y›llar› aras›nda 5.780 adet sadece imzac›lar› aras›ndaki iliflkiyi düzenleyen toplu ifl sözleflmesi varken, 680 adet de Bakanl›k taraf›ndan, kapsad›¤› iflyerleri geniflletilmifl genel sözleflmeler yap›lm›flt›r (Sturmthal, 1950-51: 238). Fakat düzenlemede, karma kurullara birden fazla sendikan›n kat›l›p kat›lamayaca¤›n›n belirsiz b›rak›lmas› ve kat›lacak sendikalar›n seçim prosedürünün tart›flmal› içeri¤i sebebiyle, bu yasa büyük tart›flmalara yol açm›flt›r. Ayr›ca 1938 tarihinde gerçeklefltirilen baflar›s›z bir genel grevi, 2. Dünya Savafl›’n›n bafllamas› ile CGT içinde tart›flmalar›n alevlenmesi izlemifltir. 1939 ve 1940 y›llar›nda çal›flma koflullar›n›n hükümet yönetmelikleriyle sabitlendi¤i duyurulmufl, ücretler yönetmeliklerle belirlenmifltir. 1940 y›l›nda, Almanya’daki Nazi yönetimini destekleyen Vichy hü- 45 46 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi kümetinin kurulmas›yla, iflçi ve iflveren örgütleri la¤vedilmifltir (Sturmthal, 1950-51: 241). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 6 Fransa’da 1936 SIRA y›l›nda S‹ZDE ç›kar›lan ve toplu ifl sözleflmesini düzenleyen yasan›n temel özellikleri nelerdir? NEL‹M D Ü fi Ü Endüstri Almanya’da ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› 20. yüzy›l›n bafl›nda sadece iflçiler de¤il, Alman iflverenler de merkezi örgütlenmelerinin kuruluflunu S O R U tamamlam›fllard›r. Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi, iflçi sendikalar›n›n güçlenmesi, Almanya’da da iflverenlerin çal›flma iliflkileri alan›nda örgütler kurmaya bafllamas›na neden olmufltur. 1904 y›l›nda kurulan iki iflveren derne¤i 1913 D‹KKAT y›l›nda birleflmifltir (Günter ve Leminsky, 1978: 172). 1. Dünya Savafl›, Almanya’daki endüstri iliflkileri sisteminde de önemli de¤iflikSIRA S‹ZDE likler yaratm›flt›r. Savafl hükümetini destekleme karar› alan Sosyal Demokrat Parti’nin de katk›s›yla, ifl konseylerinin kurulmas›, savafl ekonomisi aç›s›ndan önem tafl›yan ve elliden fazla iflçi çal›flt›ran fabrikalar için zorunlu k›l›nm›flt›r (MüllerAMAÇLARIMIZ Jentsch, 1995: 53). Sosyal demokratlar›n deste¤i özellikle önemlidir, çünkü Sosyal Demokrat Parti’nin savafl hükümetini destekleme karar›nda önemli bir pay› olan Özgür Sendikalar Komisyonu (Geary, 1976), 1914 y›l› itibar›yle 2,6 milyonK ‹ T A Genel P luk bir üye say›s›na ulaflm›flt›r. Toplu ifl sözleflmeleri aç›s›ndan da 1914’e kadar önemli bir geliflme oldu¤u görülmektedir. 1907 y›l›nda 1 milyon, 1913 y›l›nda ise yaklafl›k 2 milyon iflçi toplu ifl TELEV‹ZYON sözleflmeleri kapsam›nda yer alm›flt›r (Günter ve Leminsky, 1978: 167). Almanya’da 1900 y›l›nda geçeklefltirilen 1.468 greve 321 bin kifli kat›l›rken, 1912 y›l›nda 2.834 greve 1 milyonu aflk›n iflçi kat›lm›flt›r. Grev say›s›nda ve greve kat›lan iflçi sa‹ N Tart›fla E R N E Tek olarak, bu dönemdeki grevlere iliflkin vurgulanmas› gereken y›s›ndaki bu bir di¤er nokta, modern fabrika iflçilerinin ve özellikle de vas›fs›z ve yar›-vas›fl› iflçilerin endüstriyel eylemlere kat›l›m›nda görülen art›flt›r (Geary, 1981: 105-7). Savafl öncesinde iflçi eylemlili¤indeki yükselifl ve savafl›n ard›ndan geliflen, 1917 Ekim Devrimi’nden etkilenen kapitalizm karfl›t› “iflçi konseyleri” hareketi (Geary, 1976), iflyerlerinde kontrolün sa¤lanmas› aç›s›ndan ifl konseylerinin önemini art›rm›flt›r. Özgür Sendikalar Genel Komisyonu’na ra¤men geliflen ve sosyalizmi hedefleyen “iflçi konseyleri” hareketinin ve 1919 devrim girifliminin bast›r›lmas›ndan sonra, ifl konseyleri ile bu boflluk doldurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Endüstri düzeyinde yap›lmaya bafllanm›fl olan toplu ifl sözleflmelerinin alan›n› daraltmayan, ama sendikalar›n iflyerlerindeki sorunlar›n çözümünde yerine getiremedikleri ifllevleri sa¤lamas› için yayg›nlaflt›r›lan bu konseyler, savafl sonras›nda kurulan Weimar Cumhuriyeti döneminde, 1920 y›l›nda Anayasa’da da yer alm›flt›r (Rogers ve Streeck, 1995: 14). Bu düzenlemeyle, iflçiler taraf›ndan seçilecek temsilciler, iflyerinde iflçileri temsil etme yetkisi kazanm›fl ve hem iflyerindeki genel sorunlarla ilgili olarak iflverenlerle görüflmeler yapmakla görevlendirilmifl, hem de endüstri düzeyindeki toplu ifl sözleflmeleri hükümlerinin iflyerlerinde uygulanmas›n›n takipçisi k›l›nm›flt›r. 1. Dünya Savafl›’n›n sona ermesinin ard›ndan iflveren örgütleri de geliflmeye bafllam›fllar ve imalat d›fl›ndaki sektörlere de yay›lm›fllard›r. Weimar Cumhuriyeti süresince geniflleyen bu iflveren örgütleri, endüstri iliflkilerinin kurumsallaflmas›nda önemli rol oynam›fllard›r (Günter ve Leminsky, 1978: 172). Weimar Cumhuriyeti döneminde, iflçi ve iflveren örgütlerinin merkezi düzeydeki temsilcilerinin içinde yer alaca¤› bir Merkezi ‹flbirli¤i Komisyonu kurulmufltur. Bu sayede, iflverenler sen- N N 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar dikalar› kesin bir flekilde tan›may› kabul ederken, toplu pazarl›k sistemi de iflçi-iflveren iliflkilerinin düzenlenmesinin temel biçimi k›l›nm›flt›r (Weiss ve Schmidt, 2008: 30). Sendikalar›n üye say›s›n› h›zla art›rmaya bafllad›¤› bu dönemde, sendikal› iflçi say›s› 1918’de 2,8 milyondan 1922 y›l›nda 7,8 milyona yükselmifltir. Fakat ekonomik sorunlar ve özellikle 1929 dünya ekonomik krizinin sonucunda artan iflsizlik oran› sebebiyle sendikal› iflçi say›s› 1930 y›l›nda 4,7 milyona kadar gerilemifltir (Günter ve Leminsky, 1978: 168). Endüstri düzeyinde yap›lmaya bafllanan toplu ifl sözleflmeleri ve ifl konseyleri, 1929 bunal›m›na kadar Alman endüstri iliflkileri sisteminin iki önemli kanal›n› oluflturmufltur. 1929 y›l›nda tüm dünyaya yay›lan ekonomik kriz iflsiz say›s›nda ciddi bir art›fla neden olmufl, sendikal› iflçi say›s› gerilemifl ve kurulu endüstri iliflkileri sisteminin zay›flamas›na neden olmufltur. Bu sisteme son büyük darbeyi vuran ise, 1933’te Hitler’in öncülü¤ünde iktidara gelen Naziler olmufltur. ‹zleyen dönemde, ifl konseyleri kapat›lm›fl, iflçi ve iflveren sendikalar› yasaklanm›flt›r. ‹flyerlerinden sektörel düzeye kadar, devletin kontrolünde ve oldukça hiyerarflik yap›lanmalar kurularak, çal›flma iliflkileri otoriter yöntemlerle düzenlenmeye çal›fl›lm›flt›r. ABD’de Endüstri ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas› 1. Dünya Savafl›, savafl ekonomisi koflullar›nda iflçi sendikalar›n›n pazarl›k gücünün artmas›na ve daha önce örgütsüz bulunan endüstrilere de sendikal örgütlenmelerin yay›lmas›na olanak sa¤lam›flt›r. Bu dönemde, savafl endüstrilerindeki ifl uyuflmazl›klar›n› idare etmekle görevli Savafl ‹fl Kurulu’nun (War Labour Board) kurulmas› ve kurulda iflçi temsilcilerine yer verilmesi de sendikalar›n›n güçlenmesinde etkili olmufltur. Nitekim sendikal› iflçi say›s› 1914 y›l›nda 2,6 milyon iken, 1920’de 5 milyonun üzerine ç›km›flt›r. ABD’de sendikalar› hukuki güvenceye kavuflturan ve endüstri iliflkilerinin kurumsallaflmas›na olanak sa¤layan ilk önemli giriflim, demiryolu çal›flanlar›n›n çal›flma iliflkilerini düzenleyen 1926 tarihli Demiryolu ‹fl Yasas› olmufltur. Bu yasayla, demiryolu çal›flanlar›yla s›n›rl› da olsa, çal›flanlar›n örgütlenme ve kendi seçtikleri temsilcileri arac›l›¤›yla toplu pazarl›k hakk›, federal düzeyde garanti alt›na al›nm›flt›r (Phelps,1955: 144). Bu önemli ad›m›, 1932 y›l›nda ç›kar›lan Norris-La Guardia Yasas› izlemifltir. Norris-La Guardia Yasas› ile ifl uyuflmazl›klar›nda baflvurulan “injunction” kararlar› konusunda mahkemelere genifl s›n›rlamalar getirilmifl ve sar› sözleflmeler yasaklanm›flt›r (Phelps, 1955: 146). Böylece hükümetin ve yarg› organlar›n›n, sendikalar üzerindeki kontrolü hafiflemifl, sendikalar ve iflverenler aras›ndaki uyuflmazl›klar›n hükümet müdahalesinden uzak bir flekilde çözülmesi olana¤› do¤mufltur. 1929 y›l›ndaki Büyük Bunal›m, ABD’de çal›flma iliflkileri alan›nda büyük bir dönüflüme neden olmufltur. Krizin etkilerini ortadan kald›rmak üzere uygulamaya konulan “New Deal” (Yeni Anlaflma) program›n›n bir parças› olan 1933 tarihli Ulusal Sanayi Canland›rma Yasas›yla (National Industrial Recovery Act - NIRA), iflçilerin örgütlenme ve toplu pazarl›k haklar› tan›nm›fl, iflçilerin temsilcilerini özgürce seçme yetkileri oldu¤u kabul edilmifltir (Talas, 1972: 217). 1935’te Yüksek Mahkeme, yasay› anayasaya ayk›r› oldu¤u gerekçesi ile yürürlükten kald›rsa da, ayn› y›l ç›kart›lan Wagner Yasas› (Ulusal Çal›flma ‹liflkileri Yasas›) ile iflçilerin örgütlenme ve toplu pazarl›k haklar›n› güvence alt›na alm›flt›r. Wagner Yasas› ayr›ca, haks›z istihdam pratikleri olarak nitelendirdi¤i (toplu pazarl›¤a müdahale, iflveren güdümünde iflçi sendikas› kurma, sendika üyeli¤i nedeniyle ayr›mc›l›k yapma, iflçilerin örgütlenme ve toplu pazarl›k hakk›na müdahale) eylemleri, iflverenlere yasakla- 47 48 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi m›flt›r (Phelps, 1955: 150). Yine de yasa hükümlerinin uygulanmas› ve iflverenlerin toplu pazarl›¤a raz› edilmesi kolay olmam›fl, iflçiler ve sendikalar grev ve iflyeri iflgalleri ile iflverenleri yasalara uymaya zorlam›flt›r. Öyle ki, 1937 y›l›nda gerçekleflen grevlerin yüzde 57.8’i örgütlenme sorunuyla ilgilidir (Yoder, 1939: 82). Bu mücadeleler sonucunda, Ford, General Motors gibi büyük firmalar sendikalar›n toplu ifl sözleflmesi taleplerini kabul etmek zorunda kalm›flt›r. Örgütlenme ve toplu pazarl›k hakk›n›n hukuki güvenceye kavuflmas›yla birlikte, ABD’de sendikalar güçlenmifl ve toplu ifl sözleflmeleri yayg›nlaflm›flt›r. 19331945 y›llar› aras›nda sendikal› iflçi say›s› sürekli olarak artm›fl, 1945 y›l›nda 14,8 milyona eriflmifltir (Phelps, 1955: 177). Ayn› dönemde toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s› da ciddi bir art›fl göstermifltir. 1933 öncesinde iflçilerin yaln›zca yüzde 10-12’lik bir bölümü toplu ifl sözleflmesi kapsam›nda iken 1945 y›l›na gelindi¤inde bu oran yüzde 50’ye yaklaflm›flt›r: 29 milyon çal›flan›n 13,8 milyonu toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndad›r. Otomobil, madencilik, inflaat, demiryollar› gibi bafll›ca sanayilerde toplu sözleflmelerin kapsam› %80’i aflmaktad›r ve imalat sanayinde toplu sözleflme kapsam›ndaki çal›flanlar›n oran› %67’dir (Galenson ve Smith, 1978: 41). Ayn› dönemde AFL içerisinde, örgütlenme esas› üzerine görüfl ayr›l›¤› bafl göstermifltir. Bir grup sendikac›, 1930 sonras›nda fordizmin geliflmesine paralel olarak, seri üretim yapan iflyerlerinde, meslek esas› temelinde de¤il, ifl kolu esas› temelinde örgütlenmekten yana olduklar›n› beyan etmifller ve AFL içerisinde bu yönde giriflimlerde bulunmufllard›r. ‹fl kolu sendikac›l›¤›ndan yana olanlar›n AFL’den ihraç edilmesiyle sonuçlanan sendikal hareketteki bölünme, ihraç edilen sendikac›lar›n 1938 y›l›nda S›nai Örgütler Kongresi (CIO) ad›nda yeni bir federasyon kurmas›yla somutlaflm›flt›r. CIO, kuruluflunu izleyen k›sa zaman diliminde, seri üretimin egemen oldu¤u iflyerlerinde ve iflkollar›nda, özellikle vas›fs›z iflçileri örgütleyerek, sendikal alanda 1886’dan beri sürmekte olan AFL hegemonyas›n› sona erdirmifltir. 1945 y›l› itibariyle sendikal› iflçilerin federasyonlar aras›ndaki da¤›l›m› flöyledir: AFL yüzde 47, CIO yüzde 40, ba¤›ms›z sendikalar yüzde 13 (Phelps, 1955: 177). Sendikalar, 2. Dünya Savafl› boyunca güçlenmeye devam etmifltir. Ancak iflçi sendikalar›n›n Pearl Harbor bask›n›n›n ard›ndan ülkelerinin savafl politikalar›na destek vermek amac›yla gönüllü olarak greve gitmemeyi ve ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü için tahkim kurumunu kabul etmesi nedeniyle tahkim kurumu geliflmifltir. Böylece ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü büyük ölçüde, savafl dolay›s›yla kurulan Savafl ‹fl Kurullar›’na terk edilmifltir. 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar Özet N AM A Ç 1 N A M A Ç 2 Sanayi Devrimi’nin çal›flma iliflkileri üzerindeki temel etkilerini tan›mlamak. Sanayi Devrimi, üretimde makineleflmeyi ve yeni enerji kaynaklar›n›n kullan›m›n› yayg›nlaflt›rarak, kapitalizmin geliflimine koflut olarak bütün bir ekonomik ve sosyal iliflkiler sisteminin dönüflmesini sa¤lam›flt›r. Çal›flma iliflkileri aç›s›ndan ise, iflçi ve iflveren aras›ndaki çal›flma iliflkisini baflat çal›flma iliflkisi haline getirmifltir. Ayn› zamanda, dönemin di¤er ekonomik dönüflümleri ile birlikte, üretim araçlar›na sahip olmayan ve iflverene ba¤›ml› olarak çal›flan bir ücretli iflçi s›n›f›n›n do¤uflunu sa¤lam›flt›r. Sendikalar›n ve sendikal haklar›n geliflimini de¤erlendirmek. Sanayi Devrimi’nin ve kapitalizmin geliflimiyle birlikte, geçinebilmek için çal›flma karfl›l›¤› ald›¤› ücretten baflka hiçbir geliri olmayan bir iflçi s›n›f› do¤mufltur. Çal›flma koflullar›n›n hukuken iflçi ile iflveren aras›ndaki sözleflme ile ama fiilen, iflçinin pazarl›k gücünün düflük olmas› nedeniyle, iflveren taraf›ndan belirlendi¤i ve çal›flanlar› koruyucu düzenlemelerin olmad›¤› kapitalizmin kurulufl dönemlerinden itibaren, iflçilerin çal›flma ve yaflam koflullar›n›n iyilefltirilmesi için mücadele araçlar› olarak sendikalar ortaya ç›km›flt›r. Sendikalar öncelikle belirli meslek dallar› ile s›n›rl› örgütlerken, zaman içinde iflçi s›n›f›n›n bütün kesimlerini örgütleyen yap›lar haline gelmifltir. ‹flçiler, sendikalar›n do¤ufl dönemlerinde karfl›laflt›klar› yasaklama ve bask›lara ra¤men hem çal›flma iliflkileri alan›nda hem de siyasal alanda mücadele etmeyi sürdürmüfl ve sendikal özgürlüklerin geliflmesini sa¤lam›fllard›r. ‹ncelenen dönem boyunca sendika kurma ve üye olma, toplu ifl sözleflmesi ve grev haklar›n› elde etmifllerdir. N A M A Ç 3 49 Sanayi Devrimi ile 1945 aras›ndaki dönem boyunca çal›flma iliflkilerindeki temel de¤iflimleri aç›klamak. Sanayi Devrimi ile bafllayan dönemde ücretli iflçileri koruyacak yasa ve düzenlemelerin olmamas›, çal›flma iliflkilerinin iflçi ve iflveren aras›ndaki bireysel pazarl›klarla düzenlenmesine neden olmufltur. ‹flçilerin güçsüz taraf›n› oluflturdu¤u bu pazarl›k düzeninin yaratt›¤› a¤›r çal›flma koflullar› ve gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlik, bir yandan sendikalar›n öte yandan da eme¤i koruyucu sosyal politikalar›n geliflimine yol açm›flt›r. ‹ncelenen dönem boyunca sürdürülen mücadeleler, iflçilerin toplumsal ve siyasal önemlerinin art›fl›, ekonomi politikalar›ndaki de¤ifliklikler gibi etmenler sonucunda, 20. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren, esas olarak toplu ifl sözleflmelerine dayanan toplu çal›flma iliflkilerinin a¤›rl›¤› artm›fl ve ayn› zamanda eme¤i koruyucu sosyal politikalar›n geliflimi ile bireysel çal›flma iliflkileri alan› da devletler taraf›ndan belirli s›n›rlar içinde düzenlenir olmufltur. Bu dönemde oluflan endüstri iliflkileri sistemleri, özellikle 2. Dünya Savafl› s›ras›nda tahribata u¤ram›fl olsa da, savafl sonras›nda yeniden ve daha güçlü bir flekilde kurulan endüstri iliflkileri sistemlerine önemli bir temel teflkil etmifltir. 50 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m 1. Sanayi Devrimi’nden sonra ortaya ç›kan çal›flma düzeni içerisinde afla¤›dakilerden hangisine rastlanmaz? a. Düflük ücret düzeyi b. ‹flyerlerinde yetersiz sa¤l›k ve güvenlik önlemleri c. Kad›nlar›n ve çocuklar›n a¤›r ifllerde çal›flt›r›lmas› d. Sa¤l›ks›z bar›nma e. Standart çal›flma süreleri 2. Afla¤›dakilerden hangisi ilk iflçi sendikalar›n›n özelliklerinden biridir? a. Tüm ücretli çal›flanlar› içeren örgütlerdir. b. Vas›fl› iflçilere/kalfalara ait örgütlerdir. c. Ulusal düzeyde örgütlenmifl yap›lard›r. d. Bireysel olarak pazarl›k gücü olmayan vas›fs›z iflçilere ait örgütlerdir. e. Meslek esas›na göre örgütlenmifl, vas›fs›z iflçi örgütleridir. 3. Sanayi Devrimi’nden sonra sendikal örgütlenmeyi ilk yasaklayan ülke hangisidir? a. Almanya b. ABD c. ‹ngiltere d. Fransa e. ‹talya 4. Afla¤›dakilerden hangisi Çartist hareketin temel amac›d›r? a. Sendika özgürlü¤ü b. Toplu pazarl›k hakk› c. Genel oy d. Grev hakk› e. Çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi 5. ‹ngiltere’de meslek sendikac›l›¤› d›fl›nda yeni bir sendikac›l›k modeli gelifltiren ak›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sendikalizm b. Yeni Sendikac›l›k c. Yeni Model Sendikac›l›k d. Çartizm e. ‹flyeri Sendikac›l›¤› 6. 19. yüzy›lda Amerika’da farkl› meslek ve sektörlerden iflçileri örgütlemeye çal›flan örgütün ad› nedir? a. Çal›flma Genel Konfederasyonu b. Özgür Sendikalar Genel Komisyonu c. Sendikalar Kongresi d. Birleflik Çal›flma Genel Konfederasyonu e. Emek fiövalyeleri 7. Afla¤›dakilerden hangisi, incelenen dönemde endüstri iliflkilerinde kurumsallaflmaya yol açan unsurlar aras›nda gösterilemez? a. Ücretli çal›flanlar›n toplam iflgücü içerisindeki a¤›rl›¤›n›n artmas› b. Sendikal› iflçi say›s›ndaki art›fl c. Bask›c›-otoriter siyasal e¤ilimlerin güç kazanmas› d. ‹flçilerin oy hakk› kazanmas› ile birlikte sendikalarla yak›n iliflki içindeki iflçi partilerinin ortaya ç›kmas› e. ‹stikrarl› bir büyüme için endüstri iliflkileri alan›n›n düzenlenmesine ihtiyaç duyulmas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi endüstri iliflkilerinde kurumsallaflman›n göstergelerinden birisi olamaz? a. ‹fl uyuflmazl›klar›na iliflkin arabuluculuk mekanizmalar›n›n varl›¤› b. Grev ve toplu pazarl›k hakk›n›n tan›nmas› c. Merkezileflmifl iflçi ve iflveren örgütleri d. Çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinde toplu ifl sözleflmelerinin önem kazanmas› e. Çal›flma koflullar› ve ücretlerin do¤rudan devlet taraf›ndan düzenlenmesi ve belirlenmesi 9. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. 1935 tarihli Wagner Yasas›, sendikalara getirdi¤i k›s›tlamalarla, ABD’de toplu pazarl›k kurumunun geliflmesini engellemifltir. b. ‹ngiltere’de 1915 y›l›nda ç›kar›lan Savafl Gereçleri Yasas› ile savafl gereçleri üreten iflyerlerinde grev ve lokavt yasaklanm›flt›r. c. Fransa’da 1936 y›l›nda Halk Cephesi’nin seçimi kazanmas›n›n ard›ndan yap›lan düzenlemelerle toplu pazarl›k kurumu güçlendirilmifltir. d. Almanya’da 1933 y›l›nda iktidara gelen Naziler, ifl konseylerini kapatm›fl, iflçi ve iflveren örgütlerini yasaklam›flt›r. e. ABD’de AFL içerisinde ç›kan örgütlenme esas›na iliflkin görüfl ayr›l›¤›, 1938 y›l›nda CIO ad›nda yeni bir iflçi örgütünün do¤mas›na yol açm›flt›r. 10. ABD’de sar› sözleflmeleri yasaklayan yasa hangisidir? a. Wagner Yasas› (1935) b. Norris-La Guardia Yasas› (1932) c. Ulusal Sanayi Canland›rma Yasas› (1933) d. Ulusal Çal›flma ‹liflkileri Yasas› (1935) e. Clayton Yasas› (1914) 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar 51 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. b 3. d 4. c 5. b 6. e 7. c 8. e 9. a 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi Sonras› Çal›flma Koflullar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Do¤uflu ve Sendikalar› Yasaklay›c› Düzenlemeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar›n Do¤uflu ve Sendikalar› Yasaklay›c› Düzenlemeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal Özgürlüklerin ve Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal Özgürlüklerin ve Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal Özgürlüklerin ve Sendikalar›n Süreklilik Kazanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri ‹liflkilerinde Kurumsallaflma Giriflimleri ve Dünya Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri ‹liflkilerinde Kurumsallaflma Giriflimleri ve Dünya Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri ‹liflkilerinde Kurumsallaflma Giriflimleri ve Dünya Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri ‹liflkilerinde Kurumsallaflma Giriflimleri ve Dünya Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Sanayi Devrimi ile birlikte üretimin makineleflmesine günlük çal›flma süresinin insan takatini aflacak flekilde uzamas› efllik etmifltir. ‹flyerlerinde iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i önlemlerinin yetersiz olmas›, bir taraftan ifl kazalar›n› art›rm›fl, di¤er taraftan meslek hastal›klar›na yol açm›flt›r. ‹flçi ücretlerinin düflüklü¤ü, ücret geliriyle geçimini idame edenlerin yaflam standartlar›n› düflürmüfl, onlar› sa¤l›ks›z koflullarda yaflamaya mahkûm etmifltir. ‹flçilerin kendi aralar›ndaki rekabet de koflullar› daha da kötülefltirmifltir. S›ra Sizde 2 Bu yasaklaman›n iki esas nedeni vard›r. ‹lki, sendikalar›n serbest piyasan›n oluflumu ve ekonomik geliflmenin önünde bir engel olarak görülmesidir. ‹kinci neden ise, 1789 Frans›z Devrimi’nden sonra ‹ngiliz hükümetinin devrimci hareketlerin ortaya ç›kmas›ndan çekinmesidir. S›ra Sizde 3 ABD’de sendikalar›n mahkemeye tafl›nan eylemleri hakk›nda karar verilirken baflvurulan bir doktrindir. Doktrin kapsam›nda bir kifli için yasal olan bir eylem, birden fazla kifli taraf›ndan aralar›nda anlaflma yap›larak gerçeklefltirilirse yasa d›fl› say›lm›flt›r. Mahkemeler, bu doktrini temel alarak sendikal faaliyetlere 1806-1842 y›llar› aras›nda ciddi k›s›tlamalar getirmifltir. S›ra Sizde 4 Almanya’da 1878 ve 1890 y›llar›nda uygulanan AntiSosyalist yasan›n esas hedefi sosyalist sendikalar›n engellenmesidir. Ayn› dönemde, yürürlü¤e konulan sosyal sigorta sistemleri ile iflçilerin sosyalist sendikalarda örgütlenmesinde neden olan kötü ve güvencesiz yaflam koflullar› giderilmeye çal›fl›larak, sosyalist sendikalarla iflçiler aras›nda geliflmekte olan ba¤lar k›r›lmak istenmifltir. S›ra Sizde 5 1909 tarihli yasa, meslek kurullar›n›n düflük ücretli sektörlere yönelik olarak iflçi, iflveren ve hükümet yetkililerince kurularak bu sektörler için asgari ücret seviyesini belirlemesini öngörmüfltür. 1918 tarihli yasa ise, bu kurullar›n yetki alan›na iflçi ve iflveren örgütlerinin zay›f oldu¤u sektörleri de eklemifltir. Böylece, çok daha fazla say›da iflçinin ücretinin belirlenmesinde bireysel pazarl›¤›n rolüne s›n›rlama getirilmifltir. S›ra Sizde 6 Bu yasa ile en yüksek üyeye sahip iflçi ve iflveren örgütlerinin kat›l›m›yla, toplu ifl sözleflmeleri düzenlemek üzere karma kurullar oluflturulmufltur. Ayr›ca, bu kurullar›n gerçeklefltirdi¤i toplu ifl sözleflmelerinin hükümleri, gerek görülmesi durumunda Çal›flma Bakanl›¤› taraf›ndan farkl› iflyerlerine de uygulanabilmifltir. 52 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Clegg, H. A., Fox, A. ve Thompson, A. F. (1964), The History of British Trade Unions Since 1889, 1. Cilt, London: Oxford University Press. Esin, P. (1974), Türkiye’de ‹flveren Sendikac›l›¤›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. Galenson, W., Smith, R. S. (1978), “The United States”, içinde (der. J. T. Dunlop, W. Galenson) Labor in the Twentieth Century, New York: Academic Press, 1184. Geary, D. (1976), “The German Labour Movement, 18481914”, European Studies Review, 6: 297-330. Geary, D. (1981), European Labour Protests, 1848-1939, London: Methuen Press. Gülmez, M. (1991), Türkiye’de Çal›flma ‹liflkileri (1936 Öncesi), 2. Bask›, Ankara: TODA‹E. Günter, H., Leminsky, G. (1978), “The Federal Republic of Germany”, içinde (der. John T. Dunlop ve Walter Galenson) Labor in the Twentieth Century, New York: Academic Press, 149-196. Hobsbawm, E. (1984), “The ‘New Unionism’ in Perspective”, içinde Workers: Worlds of Labour, New York: Pantheon Books, 152-175. Hobsbawm, E. (2003), Devrim Ça¤› 1789-1848, 3. Bask›, Ankara: Dost. Hobsbawm, E. (2003a), Sermaye Ça¤› 1848-1875, 2. Bask›, Ankara: Dost. Hobsbawm, E. (2003b), ‹mparatorluk Ça¤›, 1875-1914, Ankara: Dost. Hobsbawm, E. (2008), Sanayi ve ‹mparatorluk, 4. Bask›, Ankara: Dost. Howell, C. (2007), Trade Unions and the State: The Construction of Industrial Relations Institutions in Britain, 1890-2000, Princeton: Princeton University Press. Ifl›kl›, A. (2005), Sendikac›l›k ve Siyaset, 6. Bask›, Ankara: ‹mge. Kocka, J., (1986), “Problems of Working-Class Formation in Germany: The Early Years, 1800-1875”, içinde (der. Ira Katznelson ve Aristide R. Zolberg), Working-Class Formation Nineteenth Century Patterns in Western Europe and the United States, Princeton: Princeton University Press, 279-351. Kuhn, A. (1957), Labor Institutions and Economics, 3. Bask›, New York: Rinehart&Company Inc. Makal, A. (1997), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri: 1850-1920, Ankara: ‹mge. Mann, M. (1993), The Sources of Social Power, The Rise of Classes and Nation-States, 1760-1914, 2. Cilt, Cambridge: Cambridge University Press. Marvel, P. H. (1977), “Factory Regulation: A Reinterpretation of Early English Experience”, Journal of Law and Economics, 20(2): 379-402. Müller-Jentsch, W. (1995), “Germany: From Collective Voice to Co-Management”, içinde (der: Joel Rogers ve Wolfgang Streeck) Work Councils: Consultation, Representation, and Cooperation in Industrial Relations, University of Chicago Press, 53-78. Nolan, M. (1986), “Economic Crisis, State Policy, and Working-Class Formation in Germany, 1870-1900”, içinde (der. Ira Katznelson ve Aristide R. Zolberg), Working-Class Formation Nineteenth Century Patterns in Western Europe and the United States, Princeton: Princeton University Press, 352-393. Pelling, H. (1972), A History of British Trade Unionism, 2. Bask›, London: Macmillan. Phelps, O. W. (1955), Introduction to Labor Economics, Second Edition, New York: McGraw-Hill. Polanyi, K. (2003), Büyük Dönüflüm, Ça¤›m›z›n Siyasal ve Ekonomik Kökenleri, 3. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim. Randle, C. Wilson (1951), Collective Bargaining, Principles and Practices, Cambridge: The Riverside Press. Rogers, J., Streeck, W. (1995), “The Study of Work Councils: Concepts and Problems”, içinde (der: Joel Rogers ve Wolfgang Streeck) Work Councils: Consultation, Representation, and Cooperation in Industrial Relations, University of Chicago Press, 326. Sellier, F. (1978), “France”, içinde (der. John T. Dunlop ve Walter Galenson) Labor in the Twentieth Century, New York: Academic Press, 197-240. Schwarzkopf, J. (2006), “The Social Condion of the Working Class”, içinde (der: Stefan Berger) A Companion to Nineteenthcentury Europe 17891914, Maldin: Blackwell Publishing, 109-122. 2. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: Sanayi Devrimi’nden 1945’e Kadar Slomp, H. (1990), Labor Relations in Europe: A History of Issues and Developments, Connecticut: Greenwood Press. Sturmthal, A. (1950-1951), “Collective Bargaining in France”, Industrial and Labor Relations Review, 4: 236-248. Talas, C. (1972), Sosyal Ekonomi - ‹kinci Kitap, Gözden Geçirilmifl ve Yenilenerek Geniflletilmifl Üçüncü Bask›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. Talas, C. (1997), Toplumsal Politika, 5. Bask›, Ankara: ‹mge. Weiss, M., Schmidt, M. (2008), Labour Law and Industrial Relations in Germany, gözden geçirilmifl 4. Bask›, Alphen aan den Rijn: Kluwer Law International. Wood, G. H. (1902), “Factory Legislation, Considered with Reference to the Wages, &c., of the Operatives”, Journal of the Royal Statistical Society, 65 (2): 284324. Wrigley, C. J. (1987), “The First World War and State Intervention in Industrial Relations, 1914-18”, içinde (der. Chris J. Wrigley) A History of British Industrial Relations 1914-1939, Hampshire: Gregg Revivals, 23-71. Yoder, D. (1939), Labor Economics and Labor Problems, New York: McGraw-Hill Book Company. 53 3 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 1945-1980 döneminde dünyadaki çal›flma iliflkilerini çevreleyen siyasal, toplumsal ve ekonomik ortam› tan›mlayabilecek, 1945-1980 döneminde dünyadaki çal›flma iliflkilerinde yaflanan geliflmeleri de¤erlendirebilecek, 1980’den günümüze kadar olan dönemde dünyadaki çal›flma iliflkilerini çevreleyen siyasal, toplumsal ve ekonomik ortam› tan›mlayabilecek, 1980’den günümüze kadar olan dönemde dünyadaki çal›flma iliflkilerinde yaflanan geliflmeleri aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Dünyada Çal›flma ‹liflkileri • Fordizm • Fordist Dönemde Endüstri ‹liflkileri • Küreselleflme • Esnek Üretim Sistemleri • • • • Yal›n Üretim Esnek Çal›flma Biçimleri Yeni Uluslararas› ‹fl Bölümü Küreselleflme Döneminde Çal›flma ‹liflkileri ‹çindekiler Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar • G‹R‹fi • 1945-1970’LER‹N SONU: KAP‹TAL‹ZM‹N ALTIN ÇA⁄I • 1980’LERDEN GÜNÜMÜZE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar G‹R‹fi Bu bölümde, 1945 sonras› dünyada çal›flma iliflkileri konusunu ele alaca¤›z. Bu konu, gerek kapsad›¤› y›llar›n ve ülkelerin say›s›, gerekse bu ülkelerde çal›flma iliflkilerini etkileyen siyasal, ekonomik ve sosyal geliflmelerin farkl›l›klar› nedeniyle çok ayr›nt›l› bir incelemeyi hak eder. Kuflkusuz böyle bir inceleme ünitemizin s›n›rlar› d›fl›ndad›r. Biz bu bölümde, 1945’den günümüze, merkezdeki, yani geliflmifl bat› ülkelerindeki çal›flma iliflkilerinin temel özelliklerine de¤inece¤iz. 1945 sonras› dünyadaki çal›flma iliflkilerinin tarihi derken 70 y›la yak›n bir süreden söz ediyoruz. De¤iflimin dinamiklerinin saptanmas› ve analizi aç›s›ndan, bu 70 y›l›n dönemsellefltirilmesi uygun olacakt›r. 1945’ten günümüze çal›flma iliflkilerinde, 1945-1970’lerin sonunu, birinci dönem, 1980 sonras›n› ise ikinci dönem olarak ele almak, konu üzerinde çal›flan sosyal bilimcilerin ortak yaklafl›m›d›r. 1945 y›l› 2. Dünya Savafl›’n›n bitimi olarak siyasal anlamda belirleyici bir y›ld›r. 1945 sonras›nda Avrupa’da savafl›n y›k›nt›lar›ndan ç›kan ülkeler, ulusal düzeyde yeniden yap›lan›rlarken, dünyada ABD’nin en büyük s›nai güç olarak öne geçti¤i yeni bir ekonomik iliflkiler a¤›n›n örüldü¤ü görülmektedir. 1930’lu y›llar›n ekonomik ve sosyal krizinden ve 2. Dünya Savafl›’n›n y›k›c› y›llar›ndan sonra gelen ve “kapitalizmin alt›n ça¤›” olarak da adland›r›lan bu yeni dönemde, çal›flma iliflkilerinde de göreli olarak bar›flç› ve uzlaflmac› bir aflama yaflanm›flt›r. 1980 sonras› ise küreselleflme olarak adland›r›lan dönemdir. Bu dönemde, teknoloji taban›nda ve ekonomilerin üretim ve düzenleme rejimlerinde meydana gelen de¤ifliklikler sonucunda, yaln›zca merkez ülkeler de¤il, yar› çevre ve çevre ülkeler de çal›flma iliflkilerinde benzeflen e¤ilimlerle karfl› karfl›ya kalm›fllard›r. 1990’l› y›llardan itibaren de “geçifl ekonomileri” olarak tan›mlanan eski sosyalist ülkeler bu kervana kat›lm›flt›r. “Neo-liberalizm dönemi” olarak da adland›r›lan bu dönemde, çal›flma iliflkilerinde esnek çal›flma biçimlerinin yayg›nlaflmas›, sendikalar›n nicel ve nitel anlamda güçsüzleflmesi, toplu sözleflmelerin desantralizasyonu ve hükümetlerin endüstri iliflkilerine daha az müdahale etmesi biçiminde ortak e¤ilimler gözlemlenebilir. Söz konusu dönemsellefltirmeyi yapan farkl› yazarlar, dönemlerin sosyo-ekonomik yap›s›n› temel alarak 1945 sonras› birinci dönemi “Fordist”, 1980 sonras›n› ise “post-Fordist” olarak da tan›mlarlar. Fordizm, standart mallar›n, dikey biçimde örgütlenmifl flirketler taraf›ndan kitlesel üretimi ise; küreselleflme döneminin postFordizmi, esnek üretim sistemlerinin ve esnek çal›flma biçimlerinin kullan›ld›¤›, ye- 56 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Fordizm, standart mallar›n, dikey biçimde örgütlenmifl flirketler taraf›ndan kitlesel üretimi; post-Fordizm, esnek üretim sistemlerinin ve esnek çal›flma biçimlerinin kullan›ld›¤›, yerel pazarlar için farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üreten küresel bir üretim sistemidir. rel pazarlar için farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üreten küresel bir üretim sistemi olarak tan›mlanm›flt›r. Bir baflka yaklafl›m, dönemleri “endüstriyel” ve “post-endüstriyel” olarak tan›mlar. Endüstriyalizm, üretim sürecinde do¤an›n makine kullan›larak dönüfltürülmesi ise, küreselleflme döneminin post-endüstriyalist toplumu, makinenin yerini bilginin, sanayinin yerini hizmetlerin ald›¤› toplum olarak tan›mlanm›flt›r. Nihayet dönemsellefltirmeyi “modernizm” ve “post-modernizm” ba¤lam›nda yapan sosyal bilimciler de bulunmaktad›r. “Modernite”, sembolik olarak 1492’de Yeni Dünyan›n keflfi ile bafllayan, 17., 18. ve 19. Yüzy›llarda h›zlanan ve yay›lan, ak›lc›l›k, sanayileflme, kentleflme ve ulus devletleflme ça¤› ise 1980 sonras›n›n postmodern toplumu, insan yaflamlar›n›n aile, s›n›f, toplum, ulus aidiyetleri ile belirlenmedi¤i, farkl› kimliklerin ve bireysel özelliklerin ön plana geçti¤i, gerçekli¤e iliflkin politik ve ahlaki de¤erlerin ve seçimlerin çözüldü¤ü bir toplum olarak tan›mlanm›flt›r. Dönemler aras›ndaki farkl›l›klar, çal›flma iliflkileri terminolojisine de yans›m›fl ve birinci dönemin “endüstri iliflkileri” deyimi, yerini ikinci dönemin “çal›flma iliflkileri” deyimine b›rakm›flt›r. Öyle ki 1966 y›l›nda kurulan Uluslararas› Endüstri ‹liflkileri Derne¤i, 2010 y›l›nda ad›n› Uluslararas› Çal›flma ve ‹stihdam ‹liflkileri Derne¤i olarak de¤ifltirmifltir. (http://www.ilo.org/public/english/iira/) 20. Yüzy›lda sosyal bilimlerin ulus merkezci niteli¤i, çal›flma iliflkilerinin a¤›rl›kl› olarak ulusal düzeyde incelenmesine yol açm›flt›r. Ülke düzeyindeki incelemelerde daha çok Avrupa ve Kuzey Amerika’daki endüstri iliflkileri temel al›nm›flt›r. Endüstri iliflkilerinin incelenmesinin dünya ölçe¤ine tafl›nmas›, karfl›laflt›rmal› çal›flmalar yoluyla olmufltur. Dünyada çal›flma iliflkilerinin incelenmesinde karfl›laflt›rmal› bir yöntem kullan›lmas›, ülkelerin grupland›r›lmas›n›n nas›l yap›laca¤› sorununu da beraberinde getirmifltir. Çok kullan›lan bir karfl›laflt›rma, farkl› özellikler tafl›d›¤› varsay›lan co¤rafyalar temel al›narak yap›lan “AB, ABD, Japonya” karfl›laflt›rmas›d›r. Bir baflka karfl›laflt›rma kapitalizmin çeflitlerini temel alarak yap›lan grupland›rmad›r. Albert’in (1991) “Ren modeli” ve “neo-Amerikan modeli” olarak yapt›¤› ikili gruplama, Coates’›n (1998), “müzakereci korporatist nitelikli ülkeler”, “piyasa modeli” ve “kalk›nmac› ülkeler” olarak yapt›¤› üçlü gruplama, Elger ve Edwards’›n (1999) “korporatist rejimler”, “devletçi rejimler” ve “neo-liberal rejimler” olarak yapt›¤› gruplama, uluslararas› ifl bölümünü temel alarak yap›lan “merkez, çevre, yar› çevre ülkeleri” gruplamas›, bu gruplamalara örnektir. Crouch (1993) ise endüstri iliflkilerini, taraflar aras›ndaki iliflkinin zay›f ve çat›flmac› oldu¤u “çat›flmac› sistem”, iflçi ve iflveren temsilcileri aras›ndaki toplu pazarl›klara dayanan “ço¤ulcu pazarl›k sistemi”, iflçi, iflveren ve devlet aras›ndaki pazarl›klarla ulafl›lan bir sosyal anlaflmaya dayanan “korporatist model” ve taraflar aras›nda uzlaflmadan çok hegemonik iliflkilere dayanan “otoriter korporatizm” olarak s›n›fl›yor. Üretim ile eme¤in ve sermayenin yeniden üretimi aras›ndaki iliflkileri temel alan Buroway (1985) ise emek süreçlerinin denetimini, “piyasa despotizmi”, “hegomonik rejimler” ve “hegemonik despotizm” olarak s›n›fland›rmaktad›r. Karfl›laflt›rmal› çal›flmalar, endüstri iliflkileri alan›nda iki farkl› yaklafl›ma yol açm›flt›r. ‹lk kez Dunlop (1958) taraf›ndan gelifltirilen “benzeflme” yaklafl›m›na göre, sanayileflme süreci içerisinde ulusal endüstri iliflkileri sistemleri birbirlerine yaklaflacaklard›r. Bu çal›flmalar›n temel varsay›m›, sanayileflmifl ülkelerdeki endüstri iliflkilerinin ortak, belirlenebilir niteliklere sahip oldu¤udur (Kerr vd. 1962). 1980 sonras› dönemde küresel pazar›n ve bu pazara egemen olan çok uluslu flirketlerin et- Endüstri iliflkilerinin incelenmesinin dünya ölçe¤ine tafl›nmas›, karfl›laflt›rmal› çal›flmalar yoluyla olmufltur. Dünyada çal›flma iliflkilerinin incelenmesinde karfl›laflt›rmal› bir yöntem kullan›lmas›, ülkelerin grupland›r›lmas›n›n nas›l yap›laca¤› sorununu da beraberinde getirmifltir. 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar 57 kisi ile çal›flma iliflkilerinde gözlemlenen ortak dönüflümler, “benzeflme” yaklafl›m›n› daha da güçlendirmifltir. ‹kinci yaklafl›m olan “ayr›flma” yaklafl›m› ise siyasi sistemin bir alt sistemi olan endüstri iliflkilerinin, ulusal farkl›l›klara sahip oldu¤unu ve bu farkl›l›klar›n kal›c› oldu¤unu ileri sürmektedir (Windmuller, 1965). Bir üçüncü ve ara yaklafl›m denebilecek bir yaklafl›m, dünyadaki çal›flma iliflkilerinde bir benzeflme e¤ilimi olmakla birlikte, bu e¤ilimin her ülkenin kendi ulusal özelliklerine göre biçimlendi¤ini ileri süren yaklafl›md›r Dünyadaki çal›flma iliflkileri sistemleri, ülke grupland›rmalar›na göre incelendi¤inde, “ayr›flma”dan çok, ara yaklafl›m olan “ulusal özelliklere göre biçimlenen benzeflme”nin daha geçerli oldu¤u görülmektedir. Son olarak de¤inece¤imiz bir konu, küresel bir çal›flma iliflkileri sisteminin unsurlar›ndan söz edilip edilemeyece¤idir. Dunlop’un (1958) tan›mlad›¤› biçimde küresel bir endüstri iliflkileri sisteminin ba¤lamlar›n›n baz› ö¤eleri (örne¤in çal›flma yaflam›n›n teknolojik özellikleri, aktörler üzerinde a¤›rl›¤›n› duyuran ekonomik ve mali bask›lar) k›smen oluflmufl olsa da, aktörlerin tümü ve ortak bir ideoloji ve kurallar bütünü oluflmam›fl, yani küresel bir endüstri iliflkileri çerçevesi henüz kurulmam›flt›r. Çok uluslu sermayenin büyümesi ve esnekli¤i karfl›s›nda küresel emek örgütlenmeleri ad›mlar›n›n at›lmas›na ra¤men, küresel sendikalar›n çok uluslu flirketlerde küresel çapta bir endüstri iliflkileri sisteminin taraf› oldu¤u söylenemez. Çal›flma iliflkileri aç›s›ndan, çok uluslu flirketlerin tabi oldu¤u do¤rudan küresel düzenlemeler son derece zay›ft›r ve yapt›r›mlar› yoktur. Bu flirketler bulunduklar› ülkelerin ulusal yasa ve uygulamalar›na göre hareket etmektedirler. Dahas›, çok uluslu flirketlerin yat›r›m veya tasfiye kararlar›nda, ulusal endüstri iliflkileri sisteminin niteli¤i önemli bir rol oynamaktad›r. Bu konuda bir istisna, AB üyesi ülkelerin ekonomik bütünleflme sürecine paralel olarak politik ve sosyal bütünleflmeleri de ilerledikçe, s›n›rl› da olsa AB düzeyinde bir çal›flma iliflkileri sisteminin unsurlar›n›n ortaya ç›kmas›d›r. Bu süreç içerisinde de, taraflar›, AB kurumlar›, Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) ve Avrupa ‹flveren Sendikalar› (BUSINESSEUROPE ve CEEP) olan AB düzeyindeki çal›flma iliflkileri s›n›rl› da olsa bir geliflme göstermektedir. “Benzeflme” okuluna göre, sanayileflme süreci içerisinde ulusal endüstri iliflkileri sistemleri birbirlerine yaklaflacaklard›r. Küresel bir endüstri iliflkileri sisteminden söz edilebilir mi? SIRA S‹ZDE 1945-1970’LER‹N SONU: KAP‹TAL‹ZM‹N ALTIN ÇA⁄I D Ü fi Ü N E L ‹ M 2. Dünya Savafl›’ndan sonra bafllayan ve 1970’li y›llar›n sonuna kadar olan döneme iktisat yaz›n›nda “Kapitalizmin alt›n ça¤›” veya “Keynes Ça¤›” ad› verilir. Bunun S O R Uekonomilerin nedeni, tüm dünyada ama özellikle Bat› Avrupa ve Do¤u Asya’da h›zla büyümesi, refah›n artmas› ve ço¤u ülkede tam istihdam koflullar›n›n yaflanmas›d›r. Bu büyüme ve refah y›llar›, ayn› zamanda toplumsal eflitsizliklerin azald›D‹KKAT ¤› y›llard›r. OECD (Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü) ülkeleri, 1950’lerde y›lda yüzde 4, 1960’larda yüzde 5 büyümüfltür. (Bu büyüme h›zlar› 1970’lerde yüzde SIRA S‹ZDE 3’e, 1980’lerde ise yüzde 2’ye düflmüfltür.) Sosyal bilimciler aras›nda, bu dönemdeki üretim rejiminin, ulusal pazarlar için kitlesel üretim ve kitlesel tüketime dayanan “Fordizm” oldu¤u, ekonomik geniflleAMAÇLARIMIZ menin bu Fordist temel üzerinde yükselen Keynesçi politikalar sayesinde hayata geçirildi¤i görüflü yayg›nd›r. Amerika’da standart olan bu sistem, savafl sonras› Avrupa’da ve çevre ülkelerde yayg›nlafl›rken Fordizmin farkl› biçimlerine K ‹ T A P de yol aç- “Ayr›flma” yaklafl›m› ise siyasi sistemin bir alt sistemi olan endüstri iliflkilerinin ulusal farkl›l›klara sahip oldu¤unu ve bu farkl›l›klar›n kal›c› oldu¤unu ileri sürmektedir. Küresel bir endüstri iliflkileri çerçevesi henüz kurulmam›flt›r. 1 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M John Maynard Keynes (18831946), fikirleri modern makro iktisat teorisini ve O R U prati¤ini oldu¤uSkadar hükûmetlerin ekonomik politikalar›n› da derin bir biçimde etkileyen D ‹‹ngiliz KKAT ‹ktisatç›. 2. Dünya Savafl›’ndan sonra SIRA S‹ZDE bafllayan ve 1970’li y›llar›n sonuna kadar olan döneme iktisat yaz›n›nda “kapitalizminAMAÇLARIMIZ alt›n ça¤›” veya “Keynes ça¤›” ad› verilir. N N TELEV‹ZYON K ‹ T A P TELEV‹ZYON 58 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Sosyal bilimciler aras›nda, bu dönemdeki üretim rejiminin, ulusal pazarlar için kitlesel üretim ve kitlesel tüketime dayanan “Fordizm” oldu¤u, ekonomik genifllemenin bu Fordist temel üzerinde yükselen Keynesçi politikalar sayesinde hayata geçirildi¤i görüflü yayg›nd›r. m›flt›r. Örne¤in, ‹ngiltere’de “t›kanm›fl/kusurlu Fordizm”, Almanya’da “esnek Fordizm”, Fransa’da “devlet Fordizmi”, ‹spanya ve ‹talya’da “geç Fordizm”den bahsedilmektedir. Fordizmin geliflmekte olan ülkelerdeki biçimine ise “çevre Fordizmi” ad› verilmektedir. Fordist üretim temeli üzerinde yükselen ekonomik geniflleme ise Keynesçi uygulamalar sayesinde olmufltur. Keynesçilik gerek ABD’de gerekse Avrupa’da dönemin ekonomik politikalar›na damgas›n› vurmufltur. Öyle ki ABD Baflkan› Richard Nixon, 1971 y›l›nda “Hepimiz Keynesçiyiz” demekteydi. Ancak Keynesçili¤in de çeflitleri vard›r. Yüksek askeri harcamalara dayal› ekonomik canlanmay› ifade eden “askerî Keynesçilik” bunlardan biridir. Bu aç›dan dönemin siyasal özellikleri olan ve askerî harcamalar› büyük ölçüde art›ran so¤uk savafl›, eski sömürge ülkelerin ulusal ba¤›ms›zl›klar›n› elde etmeleri süreci olan dekolonizasyon sürecini ve bu ulusal ba¤›ms›zl›k mücadelelerine karfl› baflta Vietnam savafl› olmak üzere bat›n›n emperyalist savafllar›n› hat›rlamak gerekir. Kapitalizmin alt›n ça¤›ndaki ekonomik geliflme Keynesçilik temelinde yükselmiflken, ara dönemlerde grev dalgalar› olmakla birlikte, dönemin toplumsal istikrar›n›n arkas›nda genifl y›¤›nlar›n yaflam standartlar›ndaki yükselmenin ve refah devleti uygulamalar›n›n oldu¤u söylenebilir. Refah devleti rejimi Fordist üretimin ayr›lmaz bir parças› niteli¤indedir. Fordist kitlesel üretimin istikrarl› bir biçimde sürdürülebilmesi için, kitlesel üretimin kitlesel tüketicileri olmas› öngörülen sosyal gruplar›n zenginliklerden pay almas›n›n bir yolu da refah devleti uygulamalar› ve sosyal programlar olmufltur. Devletin geliri yeniden da¤›tmas›; e¤itim, sa¤l›k, emeklilik, iflsizlik ödemeleri ve konut gibi sosyal programlar arac›l›¤› ile gerçekleflmifltir. Bu ekonomik ve sosyal yap›n›n endüstri iliflkileri alan›na yans›mas› ise sendikal özgürlükler ve sosyal haklar temelinde bir sosyal uzlaflma fleklinde olmufltur. Bu sosyal uzlaflman›n farkl› modelleri olmakla birlikte, dönemin endüstri iliflkilerinin temel özelli¤i, verimlili¤e ba¤l› ücret art›fllar›, aileyi geçindirecek düzeyde ücretler ve tam gün düzenli çal›flmaya dayal› olan bir s›n›f uzlaflmas›d›r. Bu yap›, bir yandan çal›flan kesimlerin refahtan pay alabilmesine ve kitlesel tüketiciler olabilmelerine olanak sa¤larken, bir yandan da mevcut ve potansiyel s›n›f çat›flmalar›n› engelleyen bir ortam yaratm›flt›r. Savafl öncesinin fliddetli s›n›f mücadeleleri ve Sovyet Blo¤u ile cisimlenen sosyalist bir sistem alternatifinin varl›¤›, bat› hükümetlerinin ve iflverenlerinin, bu sosyal uzlaflmay› benimsemelerini kolaylaflt›ran bir etken olmufltur. Burada dönemin endüstri iliflkilerinin temel özelli¤i s›n›f uzlaflmas› olmakla birlikte, 1960’l› y›llar›n sonlar›nda yayg›n grevlerin ve kitlesel isyanlar›n yafland›¤›n› da belirtmeliyiz. Avrupa’daki 1968 ö¤renci/iflçi hareketleri ve ABD’deki medeni haklar/Siyah Güç hareketleri bunlar›n örnekleridir. Özetlersek, bat›da 2. Dünya Savafl› sonras›n›n endüstri iliflkilerine temel teflkil eden sistem, Taylorizme ve montaj hatt› tekniklerine dayal› Fordist kitlesel üretim, ulusal talebi yönlendirici ve ekonomik istikrar sa¤lay›c› Keynesçi politikalar ve kitlesel tüketimi destekleyen sosyal refah uygulamalar›d›r. fiimdi Fordizmin ve Keynesçili¤in savafl sonras› endüstri iliflkilerini etkileyen yönlerine biraz daha yak›ndan bakal›m. Fordizm, Keynesçilik ve refah devleti uygulamalar›n›n endüstri iliflkileri alan›na yans›mas›, sendikal özgürlükler ve sosyal haklar temelinde bir sosyal uzlaflma fleklinde olmufltur. Taylorizm: 19. yüzy›l›n sonlar› ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Amerikal› mühendis F. W. Taylor taraf›ndan gelifltirilen, makine bafl›ndaki iflçinin davran›fllar›n›, birim zamanda en fazla üretimi gerçeklefltirecek biçimde düzenlemeye dayanan sistem. 2. Dünya Savafl› Sonras› Fordist Sistem Fordist model sadece 2. Dünya Savafl› sonras›n›n de¤il, 1920’lerden 1970’lere kadar olan dönemin genel özelli¤idir. 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar Yukarda da belirtildi¤i gibi Fordizm, birinci olarak bir üretim sistemidir. Fordizmde sanayi üretiminin ço¤unlu¤u, özel amaçl› makinelerle büyük fabrikalar içinde üretilmektedir. Emek süreci tek bir üretim birimi içerisinde montaj hatt› temelinde örgütlenmifltir. ‹kinci olarak Fordizm, yaln›zca kitlesel üretime de¤il, ayr›ca kitlesel tüketime dayanan bir sistemdir. Kitlesel üretim, yeni yat›r›mlar› mümkün k›lar. Yeni yat›r›mlar, emek verimlili¤ini art›r›r. Emek verimlili¤i artt›kça üretilen mallar›n göreli fiyatlar›n›n düflmesi ve bu mallar›n daha genifl y›¤›nlarca tüketilmesi imkân› do¤ar. Bu anlamda Fordizm, üretimle tüketim aras›nda belirli bir ba¤lant›n›n kurulmas›n› sa¤lar. Üçüncü olarak Fordizm, kitlesel üretimi ve kitlesel tüketimi olanakl› k›lacak bir sosyal ve siyasal sistemi besler. Toplumdaki kurumlar ve kamu otoriteleri, kitlesel üretime emek gücünün sa¤lanmas›n›, kitlesel tüketicilerin gelirden yeterli pay› almas›n›, ayr›ca emek gücünün etkinli¤ini art›racak çeflitli sosyal refah uygulamalar›n›n hayata geçirilmesini garanti eden bir yap›lanma içerisindedirler. Bu üç özelli¤iyle Fordizm, bir üretim sistemi, bir birikim sistemi ve sosyo-politik bir sistem olarak tan›mlan›r. 60 y›ll›k Fordizm sürecini üç aflamada ele almak mümkündür. Fordizmin birinci aflamas›, 1914-1929 y›llar› aras›ndaki Amerikan modeli Fordizmdir. Bu dönemde Fordizmin sa¤lad›¤› kitlesel üretim, sendikalar› zay›flayan ve genifl ölçekte vas›fs›zlaflan genifl iflçi y›¤›nlar›n›n yetersiz ücretleri nedeniyle kitlesel bir tüketimde karfl›l›¤›n› bulamam›flt›. Küçük bir az›nl›¤›n elinde toplanan ve piyasalar›n doygunlu¤u karfl›s›nda yat›r›ma ve üretime yönelmeyen birikimler, spekülatif bir biçimde hisse senetlerine yönelince, Amerika’da 1929 krizi patlak vermifltir. Fordizmin ikinci aflamas›, ABD’de Baflkan Roosevelt’in, sendikalar› güçlendiren, toplu pazarl›k sistemini destekleyen, bireysel iflçi haklar›n› ve sosyal güvenli¤i gelifltiren “New Deal/Yeni Anlaflma” politikalar› ile bafllayan ve 2. Dünya Savafl›’na kadar süren dönemdir. Bu dönem makro ekonomik politikada Keynesçili¤in yükselifle geçti¤i ve modern refah devletinin unsurlar›n›n güçlendi¤i dönemdir. Fordizmin üçüncü aflamas› ise 1945 y›l›ndan 1970’lerin ortalar›na kadar olan dönemdir. Fordizmin bu döneminin ay›rt edici özelli¤i, Fordizmin bir üretim sistemi olman›n ötesinde, kitlesel üretimle kitlesel tüketim aras›nda bir dengenin kuruldu¤u bir birikim rejimi haline gelmesidir. Fordist rejimin sosyal ve siyasal kurumlar› da bu dönemde yerleflmifltir. Ayr›ca 1930’lu y›llarda ABD’de egemen olan Fordist üretim, savafl sonras› Avrupa’da ve üçüncü dünya ülkelerinde de yayg›nlaflm›flt›r. 2. Dünya Savafl› sonras›nda Fordizmin dünyadaki farkl› ülkelere tafl›nmas›, çok uluslu flirketlerin geliflmesini de birlikte getirmifltir. 2. Dünya Savafl› Sonras› Keynesçilik 2. Dünya Savafl› sonras›nda, iki savafl aras› dönemin ticaret savafllar›n›, mali krizlerini ve depresyonunu tekrar yaflamak istemeyen geliflmifl Bat› ülkeleri, kapitalist sistemi düzenleyecek ve sosyal yönden kabul edilemez yönlerini giderecek yeni çözümler üretme aray›fl›na girmifllerdir. Savafl sonras› dönemde, dünya ekonomisine yön veren güçler, yeni çözümler üretirken Keynes’in görüfllerinden etkilenmifllerdir. Keynes (1935) piyasalar›n kendiliklerinden dengeye gelmedi¤ini, kapitalizmin emek ve sermayenin eksik kullan›mda oldu¤u bir denge üretti¤ini savunmufltur. ‹flsizlikteki art›fl, talepte azalmaya, talepteki azalma ise üretimin ve yat›r›mlar›n daha da düflmesine yol açmaktad›r. Keynes’e göre hükümetler, toplam talebi yönlendirerek bu duruma müdahale etmekle görevlidir. 2. Dünya Savafl› sonras›nda, hükümetlere mali ve parasal politikalarla talebi art›rma görevi yükleyen, buna ba¤- 59 Franklin Roosevelt (18821945) dünya ekonomik krizi ve 2. Dünya Savafl› y›llar›nda ABD’nin 32. Baflkan› (1933-1945). 60 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi l› olarak da kamu yat›r›mlar›n› ve devletin ifllevlerinde önemli ölçüde genifllemeyi destekleyen anlay›fl, bu yaklafl›m temelinde flekillenmifltir (Cohn, 2000). Savafl sonras› ekonomiler, uluslararas› düzeyde aç›k liberal iliflkiler, ülkelerin içinde ise halka istikrarl› ve güvenli bir yaflam sa¤layacak müdahaleci ekonomik politikalar üzerinde yükselmifltir. Ekonomik politikalardaki liberalizm/müdahalecilik kar›fl›m›n›n arkas›nda ise emek ve sermaye aras›nda ulusal düzeylerde s›n›f uzlaflmalar› yatmaktad›r. Ancak, savafl sonras› dönemde Keynesçi politikalar, iki alanda sorunlarla karfl›laflmaktayd›. Birinci sorun, üye say›lar› h›zla yükselen ve iflsizli¤in son derece az oldu¤u Alt›n Ça¤’da pazarl›k güçleri artan sendikalar›n ald›¤› yüksek ücret art›fllar›n›n, enflasyonist bir bask› yaratmas›yd›. ‹kinci sorun da, ekonomi fazla ›s›nd›¤› zaman talebin azalmas›n› sa¤lamak için kamu harcamalar›n›n k›s›lmas› gerekirken, halk›n tepkisini düflünen hükümetlerin bu yola baflvurmakta zorlanmas›yd›. ‹ster toplu sözleflmelerle sa¤lanan ücret art›fllar›, isterse yüksek kamu harcamalar› nedeniyle olsun, enflasyonist bir ortam do¤du¤u zaman, ücret art›fllar›n› s›n›rlayan ve kamu harcamalar›n› k›san politikalara baflvurabilmek, toplumsal bir uzlaflmay› gerektiriyordu. Bunun için de iflçi ve iflveren örgütlerinin hükümetlerle ortak hareket etmelerinin sa¤lanmas› flartt›. ‹flverenler aç›s›ndan ise iflsizli¤in az oldu¤u bir ortamda, firmalar aras›ndaki k›t eme¤i çekme rekabetinin azalt›lmas› gerekliydi. Aksi takdirde tüm iflverenler, h›zla artan ve verimlilik art›fllar›n›n s›n›r›n› zorlayan ücret maliyetleri ile karfl› karfl›ya kalacaklard›. Öte yandan dönemin özelli¤i olan gümrük tarifeleri ve sermaye kontrolleri, iflverenlerin bu istenmeyen durumdan, yat›r›mlar›n› baflka yerlere kayd›rarak kurtulmalar›n› da engellemekteydi. Yani iflverenler de toplumda üçlü bir sosyal müzakere yap›s›n›n kurulmas›ndan yanayd›. Bu s›n›f uzlaflmas›n›n taraflar›ndan biri olan sendikalar›n savafl›n hemen ertesinde oldukça etkin bir konumda oldu¤unu ayr›ca belirtmek gerekir. 2. Dünya Savafl›’nda müttefik ülke sendikalar›, kendi hükümetlerinin s›nai üretimini, en baflta da savafl üretimini desteklemifllerdi. Ayr›ca faflizmin iflgali alt›ndaki topraklarda faaliyetlerine son verilen gerçek sendikalar da antifaflist mücadelede son derece aktif rol oynam›fllar ve büyük fedakârl›klarda bulunmufllard›. Savafl s›ras›ndaki tutumlar› nedeni ile büyük bir itibar kazanan ve üye say›lar› h›zla artan sendikalar, “yeni bir dünya düzeni” kurarak ekonomik ve sosyal sorunlar› çözmeyi öncelikli talep haline getirmifllerdi. Böylece 2. Dünya Savafl› sonras› endüstri iliflkilerinin sosyal uzlaflmaya dayanan çerçevesinin temeli do¤mufl oluyordu. 2. Dünya Savafl› Sonras›nda Endüstri ‹liflkileri Endüstri iliflkileri aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, Fordist sistem ve Keynesçi politikalar›n tek bir endüstri iliflkileri sistemine denk düflmedi¤ini söyleyebiliriz. Endüstri iliflkileri aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, Fordist sistem ve Keynesçi politikalar›n tek bir endüstri iliflkileri sistemine denk düflmedi¤ini söyleyebiliriz. Fordist iflletme, uzun süreli olarak ve genelde düzenli koflullarda istihdam edilen istikrarl› say›da iflçiye dayan›r. Tafleronlaflma s›n›rl›d›r. Fordist sistemin iflçi profiline, yar› vas›fl› veya vas›fs›z, a¤›rl›kl› olarak tam gün çal›flan, evin ekme¤ini kazanan erkek iflçi tipi damgas›n› vurmufltur. Standartlaflm›fl üretim parçalar›n›n montaj›na ve Taylorist ifl hiyerarflilerine dayanan Fordist iflletmedeki vas›fs›z ve yar› vas›fl› iflçilerin yapmalar› gereken fley, kesin çizgilerle tan›mlanm›fl olan ifl süreçlerini baflar› ile uygulamakt›r. K›saca özetledi¤imiz bu ortak yap›, Fordist endüstri iliflkilerinde tek bir sistemin do¤mas› için yeterli olmam›flt›r. Fordizmin farkl› türleri, farkl› Keynesçi uygulamalar ve farkl› refah devleti sistemleri, ama her fleyden önemlisi kapitalizmin tarihi içerisinde ülkelerin farkl› yörüngeleri, dönemin endüstri iliflkileri sistemlerinde de farkl›l›klar do¤urmufltur. 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar 61 Endüstri ‹liflkilerinde Ülke Gruplamalar› Ebbinghaus (1998) Bat› dünyas›ndaki endüstri iliflkileri sistemlerini dört grupta toplamaktad›r. Kuzey korporatizmi (Danimarka, Finlandiya, Norveç, ‹sveç, ayr›ca Hollanda): Örgütlü ç›kar gruplar› oldukça merkezileflmifltir. Üyelikler yüksektir. Endüstri iliflkilerinin taraflar› birbirlerini her düzeyde tan›maktad›rlar. Politik karar alma süreçlerinde devlet, iflçi ve iflveren örgütlerinin görüfllerini almaktad›r. Devletin de deste¤iyle toplu pazarl›k süreci büyük ölçüde merkezileflmifltir ve gerek ikili toplu sözleflmeler yoluyla, gerekse üçlü ortak yönetim mekanizmalar›yla düzenleyici bir rol oynamaktad›r. Çekirdek ülkeler veya Ren Bölgesi modeli (Avusturya, Belçika, Fransa, Almanya, Lüksemburg): Ebbinghaus bu modele “k›ta Avrupas› sosyal ortakl›k modeli” ad›n› da vermektedir. Büyük ölçüde homojenleflmifl Kuzey ülkelerine k›yasla, örgütlü ç›kar gruplar› daha parçal› bir yap› arz etmektedir. Bununla birlikte, endüstri iliflkilerinin aktörleri, ekonominin piyasa d›fl› unsurlar›n›n koordinasyonunda önemli bir rol elde etmifllerdir. Her ne kadar devlet endüstri iliflkileri sistemine müdahale etse de ve sistemin yasal dayanaklar›n› sa¤lasa da, sosyal ortaklar›n birçok düzenleyici ifllevleri vard›r. Anglo-Sakson sistemi: ABD’deki endüstri iliflkilerine damgas›n› vuran bu sistem, Avrupa’da esas olarak ‹ngiltere’de ve tarihsel ba¤lar› nedeniyle ‹rlanda’da egemen olmufltur. Bu endüstri iliflkileri sisteminin iradi bir yönü vard›r, yani özgür toplu pazarl›k düzenine dayanmaktad›r. Endüstri iliflkilerinin aktörleri, ç›karlar›n koordinasyonu için güçlü bir merkezi örgütlenmeden yoksundur. ‹flçi ve iflveren örgütleri zaman zaman lobicilik yoluyla hükümetlerin politikalar› üzerinde etkili olurlar. Toplu ifl sözleflmeleri, yasal olarak ba¤lay›c› de¤ildir ve ço¤u zaman flirket düzeyinde ba¤›tlan›r. ‹rlanda’da bu sistem son zamanlarda güçlü bir ulusal anlaflma sistemi ile desteklenmifltir. Akdeniz sistemi: (Yunanistan, ‹talya, Portekiz, ‹spanya): Bu sistem Güney Avrupa ülkelerindeki endüstri iliflkilerini tan›mlamaktad›r. Güçlü devletçi gelenekler, politik sendikal bölünmeler, zay›f kurumsallaflma ve endüstri iliflkilerinin taraflar› aras›nda düflmanca iliflkiler, daha fazla devlet müdahalesini k›flk›rtmaktad›r. Devletin ve endüstri iliflkilerindeki aktörlerin, çeflitli korporatist ortak yönetim biçimleri denedi¤i görülür. Sendikalar devlet müdahalesini sa¤lamak için, di¤er ülkelere k›yasla, daha radikal ve politik bir mobilizasyona dayanmak ihtiyac›ndad›r. Görüldü¤ü gibi k›ta Avrupas›na egemen olan endüstri iliflkileri, farkl› derecelerle de olsa neo-korporatist endüstri iliflkileridir. Bu aç›dan neo-korporatizmi daha yak›ndan incelemekte yarar vard›r. K›ta Avrupas›na egemen olan endüstri iliflkileri, farkl› derecelerle de olsa neokorporatist endüstri iliflkileridir. Neo-Korporatizm 1930’lu y›llarda Avrupa’n›n kuzeyindeki baz› ülkelerde, çal›flma iliflkilerinde uzlaflmaya dayal› bir yap› a¤›r basmaya bafllam›fl ve sendikalarla iflveren örgütleri aras›ndaki anlaflmalarla bu uzlaflma kurumsallaflt›r›lm›flt›r. 2. Dünya Savafl›’ndan sonra, Kuzey ülkelerinde bafllayan sosyal uzlaflman›n, K›ta Avrupas›n›n di¤er ülkelerine yay›ld›¤›n› ve emek ve sermaye aras›nda yaklafl›k 30 y›l sürecek olan bir sosyal uzlaflma dönemine geçildi¤ini söyleyebiliriz. Emek ve sermaye aras›ndaki bu sosyal uzlaflma döneminde, Avrupa’da refah devletleri geliflmifl ve ücretler ve çal›flma koflullar› tedrici olarak iyileflmifltir. Sendikalar refah devleti uygulamalar› ve çal›flma koflullar›ndaki iyileflmeler karfl›l›¤›nda, ifl bar›fl›n›n sa¤lanmas›n› ve ücret pazarl›klar›nda afl›r›l›klardan kaç›nmay› kabul etmifllerdir. Emek sermaye karfl›tl›¤›n› yönetme süreçlerinde, iflçi ve iflveren örgütlerinin birbirleriyle ve devletle, yap›sal ve ifllevsel ayr›cal›klara sahip biçimde girdikleri kurumsallaflm›fl iflbirli¤ine neo-korporatizm ad› verilir. 62 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Avrupa ülkelerindeki neokorporatizmde, Keynesçi ekonomik politikalar, korporatizmin hem varl›k nedeni, hem de iflleyiflindeki süreklili¤in güvencesi olmufltur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 ‹flte 2. Dünya Savafl› sonras›nda Avrupa ülkelerinde çeflitli derecelerle de olsa yayg›n bir biçimde uygulanan emek-sermaye karfl›tl›¤›n› yönetme süreçlerinde, iflçi ve iflveren örgütlerinin birbirleriyle ve devletle, yap›sal ve ifllevsel ayr›cal›klara sahip biçimde iliflkiye girecekleri, kurumsallaflm›fl iflbirli¤ine neo-korporatizm denmektedir (Schmitter ve Lehmbruch, 1979). Bu iflbirli¤i, kapitalizmi egemen sistem olarak kabul eder. Ayr›ca neo-korporatizm, kurumsallaflm›fl iflbirli¤ini varsayd›¤›, iflçi örgütlerini bu kurumsallaflm›fl iflbirli¤ini sürdürmekle görevli k›ld›¤› ve bunun karfl›l›¤›nda bu örgütlere ifllevsel ve yap›sal ayr›cal›klar tan›d›¤› için, sendikalar› örgütsel olarak güçlendiren, ancak siyasal olarak radikalizmden uzaklaflt›ran özellikler tafl›r. Avrupa ülkelerindeki neo-korporatizmde, refah devletlerinde uygulanan Keynesçi ekonomik politikalar, korporatizmin hem varl›k nedeni, hem de iflleyiflindeki süreklili¤in güvencesi olmufltur. ‹ç talebin, yat›r›mlar›n, istihdam›n ve gelirin art›r›lmas› politikas› çerçevesinde enflasyonu düflük düzeyde tutmak, iflçi ve iflveren örgütlerinin politik deste¤ini gerektirmektedir. ‹flçi örgütlerinin ücret art›fl› taleplerini kabul edilebilir s›n›rlara çekmek, Keynesçi politikalar›n baflar›s› için gereklidir. Bu ihtiyaç neo-korporatist uygulamalar›n itici gücü olmufltur. Öte yandan Keynesçi politikalarla sa¤lanan yüksek oranl› ve istikrarl› büyüme, yüksek istihdam düzeyleri, istihdam ve reel ücretlerin art›fl›, sosyal devlet uygulamalar›n›n finansman› aç›s›ndan gereken kayna¤› sa¤lam›fl ve sermaye-emek uzlaflmas›n›n yap›labilirli¤inin maddi temelini teflkil etmifltir. Savafl sonras›ndaki bu sosyal uzlaflman›n dayand›¤› unsurlar› daha yak›ndan inceleyelim: Savafl sonras› sosyal uzlaflman›n dayand›¤› temeller nelerdir? SIRA S‹ZDE Birincisi, bu sosyal uzlaflman›n emek taraf›nda sendikal ve siyasal alanda güçD Ü fi Ü N E Lbir ‹ M iflçi hareketi bulunmaktad›r. Güçlü bir iflçi hareketinin varl›¤› lü ve mücadeleci sayesindedir ki iflverenler sendikalar› sosyal taraf olarak tan›m›fllar ve çal›flma koflullar›n› onlarla kabul etmifllerdir. S O Rmüzakereyi U ‹kinci unsur, Sovyetler Birli¤i ve Do¤u Avrupa’da kapitalizmle rekabet eden bir sistem olarak sosyalizmin varl›¤›d›r. Sosyalist sistem alternatifinin varl›¤› iflverenleD‹KKAT rin, iflçi hareketi karfl›s›nda daha uzlaflmac› olmas›na ve hükümetlerin devrim tehdidinden kurtulmak için reformcu politikalara a¤›rl›k vermelerine yol açm›flt›r. S‹ZDE ÜçüncüSIRA olarak, 2. Dünya Savafl› sonras›nda kapitalist dünya yirmi y›l› aflk›n bir süre istikrarl› ve güçlü bir ekonomik geliflme dönemi yaflam›flt›r. Güçlü büyüme, iflverenlerin ücret ve çal›flma koflullar›ndaki iyilefltirmeleri kabul etmelerini kolayAMAÇLARIMIZ laflt›r›rken, sosyal devlet harcamalar›n›n finansman›n› da olanakl› k›lm›flt›r. Bu unsurlar dikkate al›nd›¤›nda 1980 sonras›nda neo-korporatizmin etkisizleflmesini aç›klayan K ‹ T Abaz› P unsurlar da ortaya ç›kmaktad›r. Birinci olarak neo-korporatist dönemde sendikalar›n bürokratikleflmesi ve 1980 sonras›nda üye say›lar›ndaki ve politik etkilerindeki azalmaya de¤inmek gerekir. ‹kinci olarak, 1989 y›l›nda Berlin duvar›n›n ard›ndan, Sovyet sistemi çökmüfl; Do¤u Avrupa ülkeleri T E L Ey›k›lmas›n›n V‹ZYON sosyalist sistemlerini terk ederek piyasa ekonomilerine dönüflmüfl ve so¤uk savafl dönemi ortadan kalkm›flt›r. Üçüncü olarak da ekonomik büyüme yavafllarken iflsizlik artm›fl; Keynesçi politikalar›n yerini neo-liberal politikalar alm›flt›r. N N ‹NTERNET 63 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar Çat›flmac› ‹liflkiler Belirtmemiz gerekir ki, çat›flmac› olmayan endüstri iliflkileri sistemleri de, içlerinde çat›flma potansiyeli tafl›rlar. Gerek ço¤ulcu toplu sözleflme düzeni, gerekse sosyal ortakl›k düzeni, endüstri iliflkilerinde uyum sa¤lanm›fl olan dönemlerde dahi bu potansiyel çat›flmay› ortadan kald›rm›fl de¤illerdir (Waddington, 1998). 2. Dünya Savafl› sonras›ndaki otuz alt›n y›l boyunca endüstri iliflkilerinin bar›flç› ve uzlaflmac› özelliklerine dikkat çekmifl olmam›z, bu dönemin çat›flmac› iliflkilerinin görmezlikten gelinmesine yol açmamal›d›r. Bu dönemin gerek bafllar›nda gerekse sonlar›nda, toplu müzakerelere dayanan ço¤ulcu sistemin egemen oldu¤u ABD’de oldu¤u kadar, sosyal modelin egemen oldu¤u Avrupa’n›n çeflitli ülkelerinde de önemli iflçi hareketleri görülmüfltür. Özellikle 1960’lar›n sonunda Bat› Avrupa’y› saran grev ve iflçi eylemleri, dönemin iflverenlerini ve hükümetlerini bir anlamda haz›rl›ks›z yakalam›flt›r. Bu grevlerle, baflta otomotiv sanayi olmak üzere Fordist fabrikalardaki iflçiler ve onlar›n dönem içinde güçlenen sendikalar›, iflçilerin fazla kay›plara u¤ramadan, zaman› ve yeri dikkatle seçilmifl iflyeri grevleri ve ifl durdurmalar› ile Fordist üretimin en duyarl› halkalar›nda üretimi durdurabileceklerini göstermifllerdir (Silver, 2003). 2. Dünya Savafl› sonras›ndaki otuz alt›n y›l boyunca endüstri iliflkilerinin bar›flç› ve uzlaflmac› özelliklerine dikkat çekmifl olmam›z, bu dönemin çat›flmac› iliflkilerinin görmezlikten gelinmesine yol açmamal›d›r. Fordizmin ve Keynesçili¤in Gerilemesi 1970’lerin ortalar›ndan sonra dünya ekonomisinin geliflme h›z› dramatik bir flekilde yavafllad›. 1970’li y›llar›n bafl›nda ilk petrol floku sonucu, petrol ve hammadde fiyatlar› ani bir art›fl gösterdi. Dünya büyüme oran› yüzde 3,5 ‘e indi; sanayileflmifl ülkelerin büyüme oran›, 1973 ve 1979 y›llar› aras›nda yüzde 2,7’ ye düfltü. Fordist üretimdeki bu t›kanman›n yap›sal nedenleri vard›. Otomobil örne¤inden gidersek, 1970’lerde ABD’de her iki kifli bafl›na bir araba düflüyordu. Avrupa’da da durum buna benzerdi. Geliflmifl ülkelerde, Fordizmin kitlesel araba üretimini emecek ulusal pazarlar›n s›n›rlar›na gelinmifl gibiydi. Ulusal pazarlar, araba ve dayan›kl› tüketim mallar›na doymufltu. 1930’larda Fordizmin birinci krizinin nedeni sat›n alma gücünün düflüklü¤ü idi. Bu durum 2. Dünya Savafl› sonras›nda, Keynesçi politikalar ve sendikalarla girilen ço¤ulcu ya da korporatist müzakerelerle afl›lm›flt›. fiimdi ise, öncelikle ulusal pazarlar için üretilen araba ve di¤er dayan›kl› tüketim mallar›, sat›n alma gücünün düflüklü¤ünden dolay› de¤il de, gümrük duvarlar› ve sermaye kontrolleri ile bölünmüfl iç pazarlar doygunluk aflamas›na geldi¤i için kitlesel tüketimde karfl›l›¤›n› bulam›yordu. Daralan iç pazarlar, d›fl pazarlarda yo¤unlaflan rekabet, artan petrol fiyatlar›, verimlilik art›fllar›n› geçen ücret art›fllar›, düflen kâr oranlar› ve refah devletinin maliyetleri, Fordist sistemin s›n›rlar›n› zorluyordu. Fordist sistemdeki t›kanman›n bir baflka nedeni de, 70’lerde iflçilerin ve sendikalar›n iflverenler üzerindeki bask› gücünün büyük ölçüde artm›fl olmas› ve bu güçle girifltikleri direnifl hareketlerinin yayg›nl›¤› idi. 70’li y›llarda Fordist montaj hatlar›, grev, çok say›da eylem ve hatta montaj hatt›n›n iflçiler taraf›ndan kolayca durduruldu¤u direnifllerin merkezi haline geldi. T›kanan birikim rejiminin yeniden ifller hale getirilmesi için Fordist sistemde de¤ifliklik yap›lmas› gerekiyordu. ‹lerde ele alaca¤›m›z post-Fordist ya da esnek üretim sistemine uygun neo-liberal politikalar ve refah devletlerinde daralma e¤ilimi bu ortamda do¤du. Bu yeni dönemin endüstri iliflkileri de kapitalizmin alt›n ça¤›ndan farkl›yd›. Fordizmin ikinci krizinin nedenleri nedir? SIRA S‹ZDE Fordizmin birinci krizinin nedeni sat›n alma gücünün düflüklü¤ü idi. Fordizmin ikinci krizinde, gümrük duvarlar› ve sermaye kontrolleri ile bölünmüfl iç pazarlar doygunluk aflamas›na geldi¤i için üretim, kitlesel tüketimde karfl›l›¤›n› bulam›yordu. 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 64 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 1980’LERDEN GÜNÜMÜZE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ 1980 sonras› dönemde küresel çapta yaflanan ekonomik ve toplumsal dönüflümün tümünü anlatmak için yayg›n bir biçimde kullan›lan deyim, “küreselleflme”dir. Fordizm sonras› dönemde, sendikalar›n üye say›lar› azalm›fl; toplumsal ve siyasal etkileri zay›flam›flt›r. Toplu sözleflme sistemleri merkezi düzeylerden uzaklaflm›fl, flirket ve iflyeri düzeyi öne ç›km›flt›r. Hükümetlerin çal›flma iliflkilerine müdahalesi azalm›flt›r. Fordist sistemin 1980’li y›llardan sonra de¤iflti¤i konusunda sosyal bilimciler aras›nda genifl ölçüde görüfl birli¤i olmakla birlikte, dönemin adland›r›lmas›nda farkl›l›klar görülmektedir. Üretim sistemindeki de¤iflime a¤›rl›k veren yaklafl›mlar, dönemi Post-Fordizm, Fordizm sonras›, esnek uzmanlaflma, Toyotizm, yal›n üretim gibi farkl› deyimlerle tan›mlamaktad›rlar. Ancak, 1980 sonras› küresel çapta yaflanan ekonomik ve toplumsal dönüflümün tümünü anlatmak için yayg›n bir biçimde kullan›lan deyim, küreselleflmedir. Bu dönemde, önceki dönemin ekonomik, politik, sosyal ve teknolojik bileflenleri köklü bir biçimde de¤iflmifltir. Bugün en dinamik sanayiler, ulus ötesi düzeyde örgütlenmifl üretim yap›lar›na sahiptir. Pek çok imalat süreci parçalanm›fl ve ulusal s›n›rlar› kesen bir biçimde yeniden örgütlenmifltir. Hizmet sektörü belirleyici önem kazanm›flt›r. Yeni bir uluslararas› ifl bölümü hayata geçmifltir. Mal ve hizmet ticareti serbestleflmifl, sermaye hareketlerinin önündeki engeller kald›r›lm›flt›r. fiirketler aç›s›ndan küresel rekabet ön plana geçmifltir. Kamusal mal ve hizmet üretiminde özellefltirmeler, kamunun a¤›r bast›¤› altyap› hizmetlerinin hemen tümünü kapsarken, e¤itim, sa¤l›k gibi sosyal hizmetler de özellefltirmeye aç›lm›flt›r. Esnek çal›flma iliflkileri yayg›nlaflm›flt›r. ‹flçi s›n›f›n›n yap›s› de¤iflmifltir. Sosyal güvenlik, sosyal yard›m ve sosyal hizmet sistemlerinin yeniden yap›land›r›lmas› yoluna gidilmifltir. Fordizm sonras› dönemde çal›flma iliflkilerinde de önemli de¤ifliklikler olmufltur. Bu de¤ifliklikler, farkl› endüstri iliflkileri sistemlerinde benzeflen e¤ilimler yaratm›flt›r. Birinci olarak sendikalar›n üye say›lar› azalm›fl; toplumsal ve siyasal etkileri zay›flam›flt›r. ‹kinci olarak toplu sözleflme sistemleri merkezi düzeylerden uzaklaflm›fl, flirket ve iflyeri düzeyi öne ç›km›flt›r. Buna ba¤l› olarak geleneksel iflveren örgütlerinin etkileri de azalm›fl, çok uluslu flirket politikalar›, bu ba¤lamda da insan kaynaklar› yönetimi uygulamalar› önem kazanm›flt›r. Üçüncü olarak neo-korporatist yap›lar daha çok iflçi ve sendikalardan istenen tavizlerin müzakere edildi¤i platformlar haline dönüflmüfl, hükümetlerin çal›flma iliflkilerine müdahalesi azalm›flt›r. 1980 Sonras› Dönemin Temel Özellikleri 1980 sonras›, ekonomilerin uluslararas›laflmas›nda karmafl›k de¤ifliklikleri içeren çok boyutlu bir de¤iflim sürecidir. Teknolojik Dönüflüm ve Esnekleflme Gerek üretim sistemlerindeki de¤iflim aç›s›ndan, gerekse küresel çapta yaflanan çok boyutlu ekonomik ve toplumsal de¤iflim aç›s›ndan, 1980 sonras›n›n itici gücünü yeni teknolojiler oluflturmaktad›r. Teknoloji sistemindeki de¤iflim mallar›n, hizmetlerin ve sermayenin küresel ölçekte dolafl›m›n› ve küresel pazar›n oluflumunu büyük ölçüde h›zland›r›rken, enformasyon teknolojilerine dayal› esnek üretim sistemleri ve esnek yönetim biçimleri yayg›nlaflm›flt›r. Üretim sisteminde ve üretimin organizasyonundaki esneklik, esnek çal›flma biçimleri ile bütünlenmifltir. Esnek Üretim Sistemleri Enformasyon teknolojilerine dayal› esnek üretim sistemleri ile montaj hatt›n› üreten mekanik yaklafl›m›n yerine, bilgisayar sistemlerine dayal› yeni bir teknolojik modelin yolu aç›lm›flt›r. Üretim döngüsünün baz› bölümlerinde, iflçilerin yerini bilgisayarl› makineler ve robotlar alm›flt›r. Bu makineler, çevredeki/pazardaki de¤i- 65 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar flikliklere uygun olarak iflleyifllerini de¤ifltirebilmektedirler. Tafl›y›c› bant üzerinde kayan ürünün cinsine göre iflleyifl s›ralar›n› da de¤ifltirmeleri mümkün olmaktad›r. “Üretim robotlar›” olarak bilinen bu teknolojiler, bileflenleri alg›layan ve bir örnek olarak, montaj hatt› üzerinde hareket eden bir araban›n üç kap›l› m› yoksa befl kap›l› m› oldu¤una, iç pazar için mi ihracat için mi üretildi¤ine, motor gücünün, kapasitesinin ne oldu¤una karar verebilen sensörler ile donat›lm›flt›r. Günümüzde, elektronik ve bilgi teknolojisi sayesinde, makine, yeni bir modele h›zl› ve sorunsuz uyum sa¤lamak için yeterince esnek hale gelmifltir. Esnek Üretim Örgütlenmesi- Yal›n Üretim Standart ürünlerin kitlesel üretimi yerine, daha k›sa üretim sürelerinde daha çeflitli mal üretilmesini olanakl› k›lan esnek üretim sistemleri, iflin örgütlenmesi ve yönetiminde de esnekleflmeye do¤ru olan dönüflümü kolaylaflt›rm›fl ve h›zland›rm›flt›r. Asl›nda bu dönüflüm e¤ilimini ilk saptayanlardan biri, Japon Toyota Motor fiirketinin Baflkan Yard›mc›s› mühendis Taiichi Ohno’dur. Ohno, bir bak›ma dünya sanayi üretiminin temel felsefesinin belirlenmesi aç›s›ndan Henry Ford’a benzetilir. Ohno’nun Toyotizm de denen felsefesine, daha sonralar›, küreselleflme sürecindeki genel üretim sistemini ifade etmek üzere “yal›n üretim” ad› verilmifltir (Womack, 1990). Yal›n üretim hiçbir gereksiz unsur tafl›mayan bir sistemdir. Yal›n üretim, üretime yük getiren tüm israflardan ar›nmay›, katma de¤er yaratmayan tüm ifllemleri tasfiye etmeyi hedef alan bir yaklafl›md›r. Bu ifllemlerde çal›flan iflçiler de verimsiz kabul edilmekte ve iflten ç›kar›lmaktad›r. Yal›n üretim, “en k›sa zamanda, en az kaynakla, en düflük maliyetli ve hatas›z üretimi, müflteri talebini tam karfl›layacak flekilde, israfs›z ya da en az israfla ve tüm üretim faktörlerini en esnek flekilde kullanarak gerçeklefltirmek” esas›na dayan›r. fiirketler yal›n üretim sürecinde “tam zaman›nda üretim” modellerini kullanm›fllar, iflçileri üretim sürecinde daha fazla sorumluluk almaya iten “tak›m çal›flmas›” gibi yeni yönetim teknikleri gelifltirmifllerdir. Süreçlere yönelik “sürekli iyilefltirme” ve kalite kontrol sorumlulu¤unu üretimdeki iflçilere kayd›ran “kalite çemberleri” uygulamalar›n› getirmifllerdir. Yal›n üretime bu ad› veren hangi özelli¤idir? SIRA S‹ZDE Esnek Çal›flma Biçimleri James P. Womack, Daniel T. Jones ve Daniel Roos yazd›klar› Dünyay› De¤ifltiren Makine bafll›kl› kitapla, yal›n üretim kavram›n› dünyaya duyurdular. Kitap 11 dile çevrildi ve 600000’den fazla satt›. Yal›n üretim, üretime yük getiren tüm israflardan ar›nmay›, katma de¤er yaratmayan tüm faaliyetleri tasfiye etmeyi hedef alan bir yaklafl›md›r. 4 Yal›n üretime denk düflen yal›n yönetime “stresle yönetim” de denmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Yal›n yönetim anlay›fl›, maliyetlerin sürekli düflürülmesine dayand›¤›ndan, çal›flanlar üzerinde de sürekli bir bask›ya yol açmaktad›r. De¤er yaratmayan ifller yok ediO Rdinlenme U lerek iflçiler iflten ç›kart›l›rken, de¤er yaratan ifllerdeki iflçilerin Sde sürelerindeki “israf” unsurlar› yok edilmektedir. Örne¤in General Motors’un ABD’deki Fordist fabrikalar›nda çal›flan iflçiler bir dakikan›n 45 saniyesinde çal›fl›yorlarken, D‹KKAT Kaliforniya’daki Toyota fabrikas›n›n yal›n yönetimi alt›ndaki iflçiler bir dakikan›n 57 saniyesinde çal›flmaktad›rlar (Moody, 1997). SIRA S‹ZDE Taiichi Ohno (1912-1990) Toyota üretim sisteminin babas› olan ünlü Japon ifl adam›. D Ü fi Ü N E L ‹ M “Tam zaman›nda üretim”, çeflitli bileflenlerin montaj hatt›nda yaln›zca S O R U gereksinim duyulduklar› zamanda ve gereken miktarda bulunmas› anlam›na gelir. D ‹ K K A T Yal›n yönetime “stresle SIRA S‹ZDE yönetim” de denmektedir. N N Yal›n üretimde, flirketlerin çekirdek iflçilerinin yan› s›ra, genifl bir iflçi kitlesinin daAMAÇLARIMIZ ha küçük üretim birimlerinde, tafleron iflletmelerde, fason üretimde, evde, düflük ücretli ve düzensiz çal›flma koflullar›nda istihdam edilmeleri söz konusudur. ‹flgücünün düzenli, istikrarl› ifllerde çal›flanlarla; düzensiz, istikrars›z ifllerde çal›flanlar K ‹ T A P aras›nda parçalanmas› yayg›nlaflm›flt›r. Çal›flma iliflkilerinde esneklik a¤›rl›k kazanm›flt›r. Fordist dönemin endüstri iliflkileri anlay›fl›n›n yerini ise insan kaynaklar› yönetimi alm›flt›r (Harrison, 1994; Scott, 1994). SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Esnek çal›flma biçimleri; say›sal esneklik, zamana ba¤l› esneklik, ifllevsel ‹ T A veP esneklik, ücretKesnekli¤i uzaklaflt›rma stratejileri olarak s›n›fland›r›labilir. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 66 Yal›n yönetim ve esnek çal›flma biçimleri, do¤alar› gere¤i sendikalaflmay› ve toplu iliflkileri zay›flatan bir etki yapmaktad›rlar. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Esnek çal›flma biçimleri, say›sal esneklik, zamana ba¤l› esneklik, ifllevsel esneklik, ücret esnekli¤i ve uzaklaflt›rma stratejileri olarak s›n›fland›r›labilir. Say›sal esneklik, iflçi al›m›n›n ve iflten ç›karmalar›n piyasa koflullar›na h›zla uyarlanmas›d›r. Bu uyarlanman›n yap›labilmesi için yasalarla iflçilere sa¤lanan ifl güvencesinin s›n›rlanmas› gerekecektir. K›smi sürelerle çal›flma, geçici ifller, belirli süreli çal›flma ve ça¤r› üzerine çal›flma say›sal esnekli¤i gerçeklefltirmenin araçlar›ndand›r. Zamana ba¤l› esneklik, firma içindeki iflçilerin çal›flma saatlerinin esneklefltirilmesini ifade eder. Kayan ifl süreleri, vardiyal› çal›flma, telafi edici çal›flma, yo¤unlaflt›r›lm›fl ifl haftas›, izin sürelerinin esnetilmesi; zamana ba¤l› esnekli¤i gerçeklefltirmenin araçlar›ndand›r. ‹fllevsel esneklik, çal›flanlar›n firma içinde farkl› faaliyetlere ve görevlere aktar›labilmelerindeki esnekliktir. Ücret esnekli¤i, ücret düzeylerinin toplu sözleflmelerle de¤il bireysel sözleflmelerle belirlenmesi ve performansa dayal› ücret sistemlerine geçilmesi demektir. Mekan esnekli¤i de denilen uzaklaflt›rma stratejilerinde ise çal›flanlar, normal iflyerinin d›fl›nda, tafleron veya fason firmalarda ya da evlerde istihdam edilirler. Esnek çal›flma biçimleri, ifl güvencesini ve sosyal güvenceleri azaltan, çal›flma yaflamlar›n› düzensizlefltiren, iflçiyi toplu iliflkiler yerine bireysel iliflkilere yönelten, iflyeri ölçe¤ini küçülten, iflçi-iflveren iliflkisini iflyeri d›fl›na tafl›yan yönleriyle, çal›flma iliflkilerinde emek aleyhine bir ortam yaratabilmektedir. Yal›n yönetim ve esnek çal›flma biçimleri, do¤alar› gere¤i sendikalaflmay› ve toplu iliflkileri zay›flatan bir etki yapmaktad›rlar. Yeni Uluslararas› ‹fl Bölümü Yeni uluslararas› iflbölümü, sanayi üretiminin emek yo¤un bölümünün merkez ülkelerden eme¤in göreceli olarak ucuz ve örgütsüz oldu¤u az geliflmifl çevre ülkelere kayd›¤› sav›na dayanmaktad›r. 1980 sonras› çal›flma iliflkilerini etkileyen bir di¤er olgu, yeni uluslararas› iflbölümüdür. Yeni uluslararas› ifl bölümü kavram› 1960’l› y›llardan itibaren kullan›lmakla birlikte, Fransa’da Palloix (1977), Almanya’da Fröbel, Henrich ve Kreye (1980) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bu yaklafl›m, uluslararas› düzeydeki mekansal ifl bölümünün 1960’l› y›llardan sonra önemli bir de¤iflime u¤rad›¤› ve sanayi üretiminin emek yo¤un bölümünün, merkez ülkelerden eme¤in göreceli olarak ucuz ve örgütsüz oldu¤u az geliflmifl çevre ülkelere kayd›¤› sav›na dayanmaktad›r. Yeni uluslararas› ifl bölümünün oluflumunda, birbirleriyle iliflkili üç temel faktör rol oynam›flt›r. Bu faktörlerden birincisi, ulaflt›rma, haberleflme ve bilgisayar teknolojilerinde meydana gelen büyük geliflmelerdir. Konteyn›r tafl›mac›l›¤›, ucuz hava tafl›mac›l›¤›, bilgisayar, uydu ba¤lant›lar› ve ‹nternet pek çok sektörde üretim yerinin nihai pazara yak›n olmas› gere¤ini ortadan kald›rm›flt›r. ‹kinci olarak, iflin organizasyonunda ve yönetiminde meydana gelen de¤iflikliklerle üretim sürecinin alt bölümlere ayr›lmas›, emek yo¤un üretim parçalar›n›n ve montaj ifllemlerinin ucuz ve vas›fs›z iflgücüne sahip ülkelere kayd›r›lmas›na olanak vermifltir. Bu geliflmeleri tamamlayan üçüncü faktör de çevre ülkelerde ucuz ve örgütsüz bir iflgücü ordusunun ve d›fl yat›r›mlar› çekebilmek için gereken ekonomik ve politik çevreyi haz›rlamaya kararl› hükümetlerin varl›¤›d›r (Fröbel vd., 1980). Sanayi üretiminin emek yo¤un bölümünün çevre ülkelere aktar›lmas›, geliflmifl kapitalist ülkelerde bir “sanayisizleflme” süreci yarat›rken (Bluestone ve Harrison, 1982), çevre ülkeler aras›nda yeni sanayileflmekte olan ülkelerin do¤ufluna da yol açmaktad›r. Merkez ülkelerden çevreye giden s›nai sermaye, bu ülkelerde dünya piyasalar› için üretim yapan fabrikalar kurulmas›na yol açmakta ve bu küresel fabrikalar ih- 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar racata dönük üretim yapmaktad›rlar (Gereffi, 1994). Bu ülkelerde, serbest ihracat bölgelerinin kurulmas›, ticaretin ve sermaye hareketlerinin serbestlefltirilmesi, vergi indirimleri, çal›flma yasalar›n›n esnekleflmesi, sendikal haklar›n k›s›tlanmas›, hatta askeri müdahalelerle bu dönüflüme uygun siyasal ortam›n haz›rlanmas› süreçleri yaflanm›flt›r. Bu ülkeler, ithal ikamesi politikalar› yerine, ihracata dönük kalk›nma politikalar›n› benimsemifllerdir. Endüstri iliflkileri alan›nda ise do¤rudan yabanc› sermayenin gelifl nedeni olan ucuz ve uysal iflgücü sunumunun devam etmesini sa¤layacak otoriter endüstri iliflkileri egemen k›l›nmaya çal›fl›lm›flt›r (Coffey, 1996). Yeni uluslararas› ifl bölümü sürecinde geliflmifl ülkeler sanayisizleflirlerken, ekonominin sektörel bileflimi de¤iflmifl, hizmet üretimi temel ekonomik faaliyet haline gelmifltir. Bu ülkelerde gayri safi yurt içi has›lan›n yüzde 60’tan fazlas› hizmet sektöründen gelmekte iken, istihdam›n yüzde 60-75’i de hizmet sektöründe bulunmaktad›r (Coffey,1996). Geliflmifl ülkelerin üretim sistemlerindeki bu de¤ifliklik, sanayi devriminden sonra ikinci -s›nai olmayan- devrim niteli¤inde görünmektedir. ‹stihdam›n mesleki bileflimi de büyük ölçüde de¤iflmifltir. Mavi yakal› mesleklerden (istihraç, imalat, montaj, onar›m) beyaz yakal› mesleklere (yönetim, t›p, e¤itim, teknik ifller) do¤ru bir kay›fl söz konusudur. Gri yakal› meslekler (ofis iflleri, sat›fl, hizmetler) nispi a¤›rl›klar›n› korumaktad›r. Geliflmifl ekonomiler, kâr oranlar›n›n düflük oldu¤u yüksek hacimli standart üretimden, yüksek teknolojili ve uzmanlaflm›fl bilgi gerektiren yüksek katma de¤erli üretime kayd›kça, rutin ifllevlerin ekonomideki a¤›rl›¤› da azalmaktad›r. Sanayideki otomasyonda oldu¤u gibi, hizmet sektöründeki otomasyon da müflteri hizmetleri, perakende hizmetler, sa¤l›k hizmetleri gibi alanlarda istihdam daralmas›na yol açmaktad›r. Geliflmifl ekonomilerde bilim adamlar›, mühendisler, müflavirler ve di¤er profesyoneller taraf›ndan yap›lan sembolik-analitik ifllevler giderek daha fazla a¤›rl›k kazanmaktad›r (Coffey, 1996). Çok uluslu flirketler, geliflmekte olan ülkelerdeki yerel firmalarla kurduklar› a¤ iliflkileri ile fiziki üretimden giderek uzaklaflmakta ve yönetim firmalar›na dönüflmektedirler (Castells, 1996). Bu konuda tipik bir örnek, Amerikan spor ayakkab› üreticisi Nike firmas›d›r. Nike tasar›mc› ve pazarlamac› bir firmad›r ve fiziki üretim tesislerinin çok az bir k›sm›n›n sahibidir. Nike’›n 8000 çal›flan›n›n hemen tümü yönetim, sat›fl promosyonu ve reklam ifllerinde çal›flmakta iken, Nike üretiminin tamama yak›n k›sm› Çin, Endonezya ve Tayland’daki yerel firmalar ya da bu ülkelerde faaliyet gösteren Güney Kore firmalar› taraf›ndan yap›lmaktad›r (Coffey, 1996). 67 Yeni uluslararas› ifl bölümü sürecinde geliflmifl ülkeler sanayisizleflirlerken, ekonominin sektörel bileflimi de¤iflmifl, hizmet üretimi temel ekonomik faaliyet haline gelmifltir. ‹stihdam›n mesleki bileflimi de büyük ölçüde de¤iflmifltir. Sermaye Birikiminin Malileflmesi Küreselleflme döneminin çok önemli bir özelli¤i, sermaye birikim sürecinin malilefltirilmesidir. ILO’nun (Uluslararas› Çal›flma Örgütü) 1995 ‹stihdam Raporu’nda bu konuda flunlar söylenmektedir: “1970’lerin sonlar›nda uluslararas› mali sistemde meydana gelen iki büyük de¤ifliklik küresel çapta iflsizli¤in artmas›na yol açt›. Birincisi daha önceki kontrollerin azalt›lmas›n›n bir sonucu olarak sermayenin uluslararas› hareketlili¤inin artmas›d›r. ‹kincisi de küresel piyasalarda dövizin ve bir dizi ‘türev’ enstrüman›n ticaretinin, dramatik bir boyutta artmas›d›r....1971 de Bretton Woods sisteminin çökmesinden hemen önce, bütün döviz ifllemlerinin yüzde 90’› ticaretin ve uzun vadeli yat›r›mlar›n finansman›na, yaln›zca yüzde 10’u spekülasyona yönelikti. Bugün bu yüzdeler de¤iflmifltir; ifllemlerin yüzde 90’›ndan fazlas› spekülatif amaçl›d›r.” (ILO, 1995: 196). Küreselleflme döneminin çok önemli bir özelli¤i sermaye birikim sürecinin malilefltirilmesidir. 68 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Bu durumun do¤al sonucu, birikimlerin yat›r›mlar yerine spekülatif amaçl› hareketlere yönelmesidir. Ekonomik anlamda kaç›n›lmaz sonuç, büyüme h›z›n›n azalmas› ve istihdam›n daralmas›d›r. Sermaye birikim sürecinin malileflmesi ya da “gazino kapitalizmi” denen bu süreç (Magdoff ve Sweezy, 1987) 1929-1933 Büyük Depresyon döneminin öncesinde oldu¤u gibi, sermaye piyasalar›nda spekülatif bir de¤er art›fl›na ve arkas›ndan mali çöküntüye yol açmaktad›r. Öte yandan, mali piyasalar›n serbestleflmesi, geliflmekte olan ülkelerin yüksek ve de¤iflken faizler ile borçland›r›larak, kamu gelirlerinin ipotek alt›na al›nmas›na yol açm›flt›r. Borç yükü alt›nda ezilen geliflmekte olan ülkeler, IMF (Uluslararas› Para Fonu) ve Dünya Bankas›n›n istikrar ve yap›sal uyum programlar› dayatmalar› ile karfl› karfl›ya kalm›fllard›r. Küreselleflmenin temel özelli¤i olan finans kapitalin yükselifli, politik güç oda¤›n› flirketlerin yönetim kurullar›ndan finansal piyasalar›n eline geçirmifltir. Yaln›zca ekonomik aç›dan güçsüz ülkelerde de¤il, ABD gibi ileri kapitalist ülkelerde de mali politikadan sa¤l›k reformuna kadar her fley finansal piyasalar›n onay›ndan geçmek zorundad›r (Sweezy, 1994; ILO, 1997). Özetle, iflsizlikteki art›fla ve sosyal haklarda k›s›tlamalara yol açan bu süreç, eme¤in sendikal ve siyasal güçsüzleflmesinin önemli nedenlerindendir. Özellefltirme Küreselleflme döneminin önemli bir özelli¤i kamunun küçültülmesi ve özellefltirmedir. Küreselleflme döneminin önemli bir özelli¤i kamunun küçültülmesi ve özellefltirmedir. Ulusal ekonomi aç›s›ndan anahtar nitelikte olan ara mallar›n (demir-çelik, petro-kimya) ve genifl emekçi kesimlerin tüketti¤i nihai mallar›n (süt, ekmek, ilaç, vb.) kamusal üretiminden vazgeçilmifl ve bu iflletmelerin özellefltirilmesi yoluna gidilmifltir. Özellefltirme kamusal hizmet üretimini de kapsam›fl; enerji, haberleflme, ulafl›m, vb. alt yap› hizmetlerinin yan› s›ra e¤itim ve sa¤l›k gibi alanlarda da özellefltirmeye gidilmifltir. Özellefltirilen iflletmelerdeki yeniden yap›lanmalar, istihdamda azal›fl, esnek çal›flma biçimlerinin yayg›nlaflmas› ve birçok durumda da sendikas›zlaflt›rma ile sonuçlanm›flt›r. Devletin Rolünde De¤iflim Küreselleflme sürecinde devletle emek ve sermaye aras›ndaki eski korporatist ittifak›n gündemi, art›k uygulanamaz olmufltur. Küreselleflme sürecinde devletle emek ve sermaye aras›ndaki eski korporatist ittifak›n gündemi, art›k uygulanamaz olmufltur. Yeni koflullarda hükümetler, düflük vergiler, etkin altyap›, e¤itimli ama uysal bir iflgücünün var oldu¤u yerel bir ekonomik çevre gelifltirmekten sorumludur. Serbestçe dolaflan sermayeye azami kâr olanaklar›n› hangi ekonomik ortam sa¤l›yorsa, o ülke di¤er ülkelere göre “rekabetçi üstünlük” elde edecektir. Ulusal hükümetler küresel kapitalizm karfl›s›nda zay›flarken, göreli olarak hareketlili¤i az olan emek de sermaye karfl›s›nda pazarl›k gücünü giderek kaybetmektedir (ILO, 1997). Güçlü sendikalar›n ücret ve çal›flma koflular›n› iyilefltirme talepleri, flirketlerin tepkisi ve üretimi kayd›rma tehdidi, hatta sermaye kaç›fl› ile karfl›laflmaktad›r. Ulus ötesi flirketler, üretimlerini Asya ve Latin Amerika’n›n baz› ülkelerindeki ucuz iflgücünü kullanacak biçimde örgütleyebilmektedirler. Devletlerin ulusal düzeyde karar alma olanaklar› daral›rken, sendikalar›n da ulusal düzeyde kulland›klar› toplu sözleflme, grev ve grev d›fl› eylemler, ulusal siyaset gibi geleneksel mücadele araçlar›n›n etkinli¤i azalm›flt›r (ILO, 1997). Hükümetlerin ülkeleri düflük vergi ortamlar› haline getirmeleri, sosyal uzlaflman›n temel unsuru olan refah devletini zay›flat›rken, kamu kesimi çal›flanlar›n›n ücret ve çal›flma koflullar›n›n da kötüleflmesine yol açmaktad›r (Bramble, 1996: 38). 69 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar Küreselleflme Döneminde Çal›flma ‹liflkileri Fordist dönemde oldu¤u gibi, küreselleflme döneminde de çal›flma iliflkileri çerçevelerini grupland›rma ihtiyac› olmufltur. Fordist dönemde grupland›rmalar daha çok Kuzey Amerika ve Avrupa’n›n geliflmifl kapitalist ülkeleri temel al›narak yap›l›rken, küreselleflme döneminde tüm dünyadaki çal›flma iliflkilerini kapsamaya çal›flan grupland›rma çabalar›n› görmekteyiz. Örne¤in O’Brien (2000), küresel çal›flma iliflkileri çerçevelerini “sosyal demokrat çal›flma iliflkileri”, “neo-liberal çal›flma iliflkileri” ve “otoriter çal›flma iliflkileri” olarak gruplamaktad›r. Bu analizde anahtar de¤iflken, sistemin, ba¤›ms›z iflçi örgütlerinin ekonomik ve politik alanlarda faaliyetlerine ne ölçüde izin verdi¤idir. ‹flçi örgütlerinin ekonomik ve politik alanlardaki faaliyetlerine izin veren ve ayn› zamanda bu faaliyetleri yasalarla destekleyen çal›flma iliflkileri sistemine sosyal demokrat sistem denmektedir. Sosyal demokrat endüstri iliflkileri çerçevesi, esas olarak K›ta Avrupas› ülkeleri kastedilerek kullan›lmakta, ancak örne¤in Güney Afrika’n›n yeni endüstri iliflkileri sistemi de sosyal demokrat ve sosyal korporatist özelliklere sahip görünmektedir. Sendikal faaliyete izin veren, ancak yasalarla bu faaliyetleri teflvik etmeyen ve pazar mekanizmas› ile örgütlü iflçinin gücünün k›r›lmas›na izin veren sisteme neo-liberal sistem denmektedir. Ba¤›ms›z iflçi örgütlerinin varl›¤›na, sendikal yap›lara egemen partinin veya devletin s›zmas› ile ya da do¤rudan yasaklamalar ve devlet gücü kullanarak izin vermeyen endüstri iliflkileri sistemine ise otoriter sistem ad› verilmektedir. Otoriter endüstri iliflkileri, gerek ülke say›s› gerekse co¤rafi kapsam olarak yayg›n bir çerçeve biçiminde belirmektedir. Otoriter endüstri iliflkileri sistemini sürdüren ülkelerin sa¤lad›klar› ortam, gerek ticarette gerekse küresel üretim zincirleri çerçevesinde, sermayenin yeniden yerleflmesinde, sosyal demokrat modeli tehdit eden ve onu liberal modele dönüfltüren bir ortam yaratmaktad›r. Yani neo-liberal ve otoriter modeller, geliflmifl ülkelerdeki iflçi örgütlerinin kazan›mlar›n› eritirken, az geliflmifl ülkelerdeki iflçi örgütlerinin ilerlemesini engellemektedir. Güçlü sosyal korporatist yap›lara sahip olan Kuzey Avrupa ülkelerinde bile bu yap›lar neoliberal çevrenin bask›s›na u¤ram›flt›r. Korporatizm sosyal niteli¤inden uzaklafl›rken, küresel kapitalizmin yeniden yap›lanmas›n›n yaratt›¤› iflsizlik ve iflsizlik tehdidi karfl›s›nda, tavizlerin müzakeresi için bir araç niteli¤ine bürünmeye bafllam›flt›r. Sosyal demokrat, neo-liberal ve otoriter çal›flma iliflkilerinin aralar›ndaki fark nedir? SIRA S‹ZDE Küresel çal›flma iliflkileri çerçeveleri, “sosyal demokrat çal›flma iliflkileri”, “neo-liberal çal›flma iliflkileri” ve “otoriter çal›flma” iliflkileri olarak grupland›r›labilir. 5 Küreselleflme süreci, çal›flma iliflkilerinde yeni bir dönemin kap›s›n› açm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Afla¤›da 1980 sonras›nda iflçi örgütleri, sendikalar, toplu pazarl›k sistemleri ve endüstriyel eylemler aç›s›ndan genel e¤ilimler anlat›lacakt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Küreselleflme Döneminde Sendikalar›n Gücünde Azalma Geliflmifl kapitalist ülkelerde genel bir e¤ilim olarak sendika yo¤unlu¤u oranlar›nD‹KKAT da düflme oldu¤u görülmektedir. Bu e¤ilimin derinli¤i ülkelerin özel durumlar›na göre biçimlenmektedir. S‹ZDE endüstri Küreselleflmenin sendika yo¤unluklar› üzerindeki etkileri, SIRA ülkelerdeki iliflkileri modellerine göre farkl› olmufltur. Sendika yo¤unluklar›ndaki en büyük düflüfller, neo-liberal politikalar›n derinlemesine uyguland›¤›AMAÇLARIMIZ ülkelerde yaflanm›flt›r. Sosyal demokrat modeller, küreselleflmenin sendikalar› güçsüzlefltiren bask›la- Sendika yo¤unlu¤u, toplam D‹KKAT sendikal› say›s›n›n potansiyel sendika üyesi say›s›na bölünmesi ile SIRA S‹ZDE bulunmaktad›r. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 70 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi r›na göreli olarak daha iyi dayanm›fllard›r. ‹flsizlik sigortas› gibi baz› sosyal güvenlik sistemlerini yönetiyor olmalar› da, baz› sendikalar›n üyeliklerini korumalar›nda bir etken olmufltur. Öte yandan, kamu sektöründeki istihdam kay›plar›, tüm ülkelerde sendika yo¤unluklar›n› olumsuz etkilemifltir. Baz› geliflmekte olan ülkelerde ise a¤›rl›kl› olarak kamu iflletmelerindeki mavi yakal› iflçilere dayal› olan sendikal yap›lar, özellefltirme karfl›s›nda adeta yok olmufllard›r. Örne¤in ‹ngiltere’de 1985 y›l›nda yüzde 45 olan sendika yo¤unlu¤u, 2000 y›l›nda yüzde 29’a düflmüfltür. 1970’lerde oldukça militan sendika davran›fllar›na sahne olan ‹ngiltere’de iflverenler ve sa¤ kanat politikac›lar, sendikalar›n gücünü k›rma konusunda kararl› davranm›fllard›r. 1979 sonras› muhafazakâr hükümetler taraf›ndan benimsenen yeni yasalar, sendika üyeli¤ini olumsuz etkilemifltir. Çok sendikal›l›k (iflyerlerinde birden fazla sendika bulunmas›) ve sendika bölünmüfllü¤ü (çok say›da küçük sendika) desantralize toplu pazarl›k süreçleri karfl›s›nda daha da güçsüzleflmifltir. Ayr›ca sendikalar›n geleneksel tabanlar› olan çelik, kömür gibi sektörlerdeki daralma ve pek çok kamu iflletmesinin özellefltirilmesi de ‹ngiltere’de sendikal yo¤unlu¤un h›zla düflmesine yol açm›flt›r. 1980-1992 y›llar› aras›nda TGWU (Ulaflt›rma ve Genel ‹flçiler Sendikas›) 626 00 üye (yüzde 50), AEU (Birleflik Mühendisler Sendikas›) 192 000 üye (yüzde 41), NUM (Maden ‹flçileri Ulusal Sendikas›), 289 000 üye (yüzde 75) kaybetmifllerdir. ABD’de sendika yo¤unlu¤u 1955’ten bu yana sürekli olarak azalmaktad›r, ancak mutlak üye say›s› 1979’a kadar art›fl göstermifltir. 1979’dan sonra mutlak üye say›lar› da azalmaya bafllam›flt›r. Avustralya’da 1976’da yüzde 51 olan sendika yo¤unlu¤u, 2000 y›l›nda yüzde 25’e düflmüfltür. Kuzey korporatizmi diye adland›rd›¤›m›z ‹skandinav ülkelerinden ‹sveç’te sendika yo¤unlu¤u 1960’lardan 1990’lara kadar artmaya devam etmifl ancak 1990’l› y›llar›n ortalar›ndan itibaren bir miktar düflüfl yaflanm›flt›r. Sendika yo¤unlu¤unun tarihsel olarak düflük oldu¤u Fransa’da da sendika yo¤unlu¤u azalm›flt›r (2008 yüzde 7,7). Almanya’da sendika yo¤unlu¤u 1980’lerde yüzde 40’dan 2004’te yüzde 27’ye düflmüfltür. Japonya’da da sendika yo¤unlu¤u 1975’ten sonra sürekli olarak azalm›flt›r. 1980 sonras› küresel kapitalizmin temel özelliklerini an›msarsak, sendika yo¤unluklar›ndaki düflmenin çok boyutlu nedenlerini de kavrayabiliriz. Her fleyden önce hemen tüm ülkelerde iflsizli¤in artmas› sendikalar› olumsuz etkilemifltir. Bir yandan iflsizler sendikal yap›lar›n d›fl›na ç›karken, bir yandan da yüksek iflsizlik oranlar›, ifl güvencesi korkusuyla sendikalaflma üzerinde cayd›r›c› bir etki yapm›flt›r. Sendikalaflman›n güçlü oldu¤u imalat ve madencilik sektörleri gerilerken, istihdam art›fl› genellikle sendikal örgütlenmenin zor oldu¤u hizmet sektöründe olmufltur. Sendikalar eskiden büyük ölçekli iflyerlerinde, tam zamanl› çal›flan (ço¤unlu¤u erkek) iflçiler aras›nda kendilerine taban edinmifllerken, iflyeri büyüklü¤ünün düfltü¤ü, esnek çal›flma biçimlerinin yayg›nlaflt›¤› ve iflgücünün kad›nlaflt›¤› küreselleflme koflullar›nda yeni örgütlenme modelleri bulmakta zorlanm›fllard›r. Ayr›ca, sendikalar, daha rekabetçi hale gelen küresel ürün piyasalar›nda, ücret ve çal›flma koflullar›n› iyilefltirmede baflar›l› olamam›fllard›r. Bu durum da sendikalar›n çekicili¤ini azaltm›flt›r (Bamber, 2004). 2008 y›l›nda bafllayan yeni küresel kriz döneminde sendikalar, kamu harcamalar›n›n azalt›lmas› ve kamusal istihdam›n daralt›lmas› karfl›s›nda daha da fazla kay›plara u¤rayabileceklerdir. Üye say›s›ndaki azalma sendikalar›n aidat gelirlerini azaltmakta ve sendikalar›n örgütlenmeye daha az kaynak ve eleman ay›rmalar›na yol açmaktad›r. Bu durumda ifl kayb›, emeklilik ya da sendikas›zlaflma e¤ilimleri nedeniyle ortaya ç›kan üye 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar 71 azalmas›n›n önüne geçilebilmesi olanaks›zlaflmaktad›r. Sendikalar bu zay›flamaya karfl› ç›kabilmek için, her fleyden önce üye say›lar›n› art›rmak yoluna gitmektedirler. Bu art›fl iki türlü sa¤lanabilir. Bir yol, sendikas›z iflçi kesimlerinin sendikalaflt›r›lmas› yani örgütlenme kampanyalar›d›r. Bir di¤er yol da kuflkusuz birleflmeler ve kat›l›mlard›r. Sendika birleflmeleri ve kat›l›mlar›, “süper sendika” diye nitelenen sendikalar›n oluflumuna yol açm›flt›r (William ve Cave, 1994). Gelecekte, ileri kapitalist ülkelerde, 4 ya da 5 süper sendikan›n oluflturaca¤› süper bloklar›n sendikac›l›¤a egemen olaca¤› öngörülmektedir. Örne¤in ABD’de, 1980’li y›llardan itibaren sendika üyeliklerinde azalma ve toplu müzakereler ve örgütlenme süreçlerinde artan iflveren muhalefeti, otomobil iflçileri, demir çelik iflçileri ve makine operatörleri sendikalar› baflta olmak üzere, sendikalar› iflkolu düzeyinde yayg›n birleflmelere itmifltir (Chaison, 1996). Kanada sendikalar› da gerek özel sektörde gerekse kamu sektöründe pazarl›k güçlerinin azald›¤›n›, toplu ifl hukukunda sendikalar›n aleyhine de¤ifliklikler oldu¤unu, istihdam›n sendikas›z sektörlere kayd›¤›n› görerek birleflmeler yoluna gitmifl, örne¤in 1992’de CEP (Kanada ‹letiflim, Enerji ve Ka¤›t ‹flçileri Sendikas›)’i yaratan birleflme, çok farkl› sektörlerde üyelere sahip süper sendika oluflumunun bir örne¤i olmufltur. 1980-1994 y›llar› aras›nda ‹ngiltere’de, 144 sendika kat›l›m› ve 19 büyük sendika birleflmesi yaflanm›flt›r. ‹ngiliz sendikac›l›¤›nda sendika kat›l›mlar› ve birleflmeler her zaman görülmüfltür (ETUI, 1986). Ancak 1980 sonras›, AEU ile EETPU’nun ‹ngiliz sendikalar konfederasyonu TUC’nin bile bünyesini sarsan bir süreçle AEEU olarak birleflmesi, ya da NALGO, NUPE ve COHSE’nin birleflmesi ile oluflan UNISON gibi süper sendika oluflumlar›n›, küreselleflme sürecinin özellikleri ile iliflkili olarak de¤erlendirmek gerekir. 2008’de ‹ngiltere’nin en büyük genel sendikas› UNITE’›n Kuzey Amerika Birleflik Metal ‹flçileri Sendikas› ile birleflerek ‹ngiltere, ABD, Kanada, ‹rlanda ve Karaibler’de 3 milyon iflçiyi kapsayan büyük bir sendika haline gelmesi, birleflmelerin ülke s›n›rlar›n› aflan bir örne¤idir (European Commission, 2010). Sendika birleflmeleri ve süper sendika e¤ilimi, uluslararas› iflkolu federasyonlar›nda da yayg›n bir biçimde yaflanmaktad›r. Küreselleflme döneminde özel sektörde grevler önemli ölçüde azalm›fl, militan sendikal eylemler kamu kesiminde görülür olmufltur. Ücret farkl›l›klar› artm›fl, düzenli çekirdek iflçiler ücret düzeylerinde marjinal de olsa bir art›fl yaflarlarken, çevre iflçiler verimlilik art›fllar›ndan pay alamam›fllard›r. Kamu kesiminde de, vergileri azaltmay› hedeflemifl olan hükümetler, ücret taleplerini karfl›lamada isteksiz davranm›fllard›r. Baz› ülkelerde, k›smen de yüksek iflsizlik oranlar›n› afla¤›ya çekmek umuduyla, çal›flma saatlerinde azalt›lmaya gidilmifltir. Endüstriyel demokrasinin kurumsal yap›lar› önemli bir geliflme göstermezken, iflverenler ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi kapsam›nda iflçilerin flirket hedefleri etraf›nda daha kat›l›mc› olmalar›n›n araçlar›n› gelifltirmifllerdir. Küreselleflme Sürecinde ‹flverenler ve Toplu ‹liflkiler Küreselleflme sürecinin özellikleri ve artan rekabet, iflverenlerin hemen her ölçekte iflletmelerini yeniden yap›land›rmalar›n› zorunlu k›lm›flt›r. Üretim sistemlerini yenilemek ve maliyetlerini azaltmak bask›s› iflverenleri yeni yönetim aray›fllar›na itmifltir. Küresel rekabet koflullar›nda iflverenlerin, hükümetleri baflta iflgücü maliyetleri olmak üzere maliyet art›r›c› düzenlemelerden kaç›nmaya, hatta Fordist dönemin düzenlemelerini kald›rmaya ya da daraltmaya ikna etmeleri daha kolay olmufltur. Ayr›ca sendikalar›n say›ca zay›flamalar› da iflverenlerin kendi gündemlerini iz- Küreselleflme sürecinin özellikleri ve artan rekabet, iflverenlerin hemen her ölçekte iflletmelerini yeniden yap›land›rmalar›n› zorunlu k›lm›flt›r. 72 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi lemelerini kolaylaflt›rm›flt›r. Hemen her ülkede iflverenler toplu ifl iliflkilerinden kaç›nmak, toplu müzakereyi iflyeri düzeyiyle s›n›rlamak, iflgücünün verimlili¤ini art›racak yal›n üretim tekniklerini kullanmak ve esnek çal›flma biçimlerine geçmek e¤iliminde olmufllard›r. fiirketler ço¤u kez sendikalar› d›fllayan ‹nsan Kaynaklar› Yönetimlerini gelifltirmifllerdir. ‹flverenlerin ve örgütlerinin politikalar› da ülkelerin sahip oldu¤u farkl› çal›flma iliflkileri sistemlerine göre farkl›l›klar göstermifltir. Neo-liberal çal›flma iliflkilerinin ve otoriter çal›flma iliflkilerinin a¤›r bast›¤› ülkelerde iflveren örgütleri, sendikalara karfl› daha uzlaflmaz tutum izleyebilmifllerdir. Örne¤in ABD’de iflverenler, sendikalar›n tan›nmas› konusunda kat›l›klar›n› art›rm›fllard›r. Toplu iliflkilerde, çekirdek iflçilerin istihdam›n›n sürdürülmesi karfl›s›nda, ücret indirimleri, yan ödemelerde indirimler, izinlerin azalt›lmas› gibi tavizlerin müzakeresine dayanan bir yol izlemifllerdir. Baz› durumlarda iflletmelerdeki toplu iliflkileri iki katmanl› olarak yap›land›rm›fllar, yeni iflçilere veya esnek koflullarda çal›flanlara daha elveriflsiz ücret ve çal›flma koflullar› sunmufllard›r. ABD iflverenleri içinde önemli bir kesim, emek yo¤un üretimlerini, sendikalar›n zay›f oldu¤u ABD’nin güney bölgelerine kayd›rm›fllard›r. Pek çok iflveren de küresel tedarik zincirleri ile Meksika ya da Asya’n›n ucuz iflgücü pazarlar›n›n maliyet düflürücü olanaklar›ndan yararlanma yoluna gitmifllerdir. Sosyal demokrat çal›flma iliflkilerinin a¤›r bast›¤› ülkelerde ise iflverenler, sendikalar› hedef almak ve ücret ve çal›flma koflullar›n› kötülefltirmek yerine, iflgücü verimlili¤ini art›rarak ve yeni üretim ve yönetim sistemleri ile istihdam düzeyini düflürerek maliyetleri azaltmaya a¤›rl›k vermifllerdir. K›ta Avrupas›nda iflverenler, sendikalar›n taleplerine karfl› koysalar da, “rekabet edebilirlik” gündemi alt›nda sendikalarla uzlafl›c› iliflkilerini sürdürmeyi tercih etmifllerdir. Baz› iflveren örgütleri üye kayb›na u¤ram›fllard›r, ancak bu örgütler varl›klar›n› istikrarl› bir biçimde sürdürmüfllerdir. Hemen her ülkede toplu sözleflmelerin desantralizasyonu e¤ilimi görülmüfltür. ‹sveç’te özel sektör iflverenlerinin örgütü olan SAF, üyelerinden gelen bask› sonucunda, ‹sveç endüstri iliflkilerinin tarihsel özelli¤i olan merkezi üçlü pazarl›k sisteminden çekilmifltir. Küreselleflme Döneminde Çok Uluslu fiirketler ve Çal›flma ‹liflkileri Küreselleflme sürecinde çal›flma iliflkileri aç›s›ndan belirleyici unsur küresel pazar›n temel aktörü olan çok uluslu flirketlerdir. Küreselleflme sürecinde çal›flma iliflkileri aç›s›ndan belirleyici unsur, küresel pazar›n temel aktörü olan çok uluslu flirketlerdir. Çok uluslular, günümüzde “küresel firma” diye tan›mlanan ve faaliyetlerini veya üretim zincirlerini küresel co¤rafyaya tafl›m›fl olan firmalard›r (Dicken, 1999). Küresel flirketler, farkl› ülkelerde üretim zincirlerini koordine ve kontrol eder ve do¤al kaynaklar, sermaye ve eme¤in da¤›l›m›ndaki co¤rafi farkl›l›klardan yararlan›rlar. Her yerde, mal ve hizmet ticaretinde ve sermaye hareketlerinde serbestleflmeyi, her sektörde özellefltirmeyi savunurlar. Faaliyetlerini küresel çapta kayd›rmakta belirli bir esnekli¤e sahiptirler. UNCTAD (Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalk›nma Konferans›) (2002) verilerine göre, 100 büyük çok uluslu flirketin toplam d›fl aktifleri 2,5 trilyon ABD Dolar›, toplam d›fl sat›fllar› 2,4 trilyon ABD Dolar›, toplam d›fl istihdamlar› 7 132 946 kiflidir. Yaratt›klar› katma de¤er, ülkelerin gayri safi yurtiçi gelirleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, 29 ulus ötesi flirketin, dünyan›n ilk 100 büyük ekonomik birimi içinde yer ald›¤› görülür. Örne¤in Exxon Mobil, 2000 y›l›nda 63 milyar ABD Dolar› katma de¤erle, fiili ya da Pakistan büyüklü¤ündedir. Ulus ötesi flirketler, yeni yat›r›mlardan çok birleflme ve sat›n almalarla büyümektedirler. S›n›r ötesi birleflme ve sat›n almalar›n toplam de¤eri, 1988’de 110 milyar ABD Dolar› iken 2000 y›l›nda on kat› artarak, 1100 milyar ABD Dolar›n› aflm›fl- 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar 73 t›r (ILO, 2002). 80’li y›llardan sonra, çok uluslu flirket yat›r›mlar›n›n önemli bir bölümü de, özellefltirmeler sonucunda kamusal varl›klar›n sat›n al›nmas› ve baflta enerji ve telekomünikasyon olmak üzere kamusal hizmetlerin devir al›nmas› fleklinde gerçekleflmifltir. En büyük 500 ulus ötesi flirketin 185’i ABD, 156’s› Avrupa, 100’ü Japonya kökenlidir (Dicken, 1999). En büyük 100 ulus ötesi flirketin, 25’i ABD, 53’ü Avrupa, 16’s› Japonya kökenlidir. Avrupa kökenli ulu sötesi firmalar›n yüzde 70’i üç ülkede, Almanya, Fransa ve ‹ngiltere’de yo¤unlaflm›flt›r. Kalan 6 çok uluslunun ana ülkeleri ise Avustralya, Venezuela, Kore, Malezya, Meksika ve Hong Kong/Çin’dir (UNCTAD, 2002). Küresellefltirme sürecinde, çok uluslu flirketler adeta “rejim al›flverifli” için pazara ç›km›fl gibidir. Bu pazarda, sermayesi k›t olan pek çok geliflmekte olan ülke, ulus ötesi sermayeye, ucuz, örgütsüz iflgücü, planlamadan ve çevre denetiminden muafiyet, vergi teflvikleri vb. sunmakta birbirleriyle rekabete sokulmaktad›r. Bu rekabet, ifl yasalar›n›n etkisizlefltirilmesine, sosyal harcamalar›n azalt›lmas›na, sendikalar›n zay›flamas›na, esnek çal›flma biçimlerinin yayg›nlaflt›r›lmas›na yol açmaktad›r. Geliflmifl ülkelerdeki iflçi hareketi de çok uluslu flirketlerin üretimlerini, ucuz iflgücü sunan geliflmekte olan ülkelere kayd›rmas› ve ifl kayb› ihtimali nedeniyle, bu rekabete dahil olmakta ve tüm dünyada iflçi haklar› aç›s›ndan “dibe do¤ru bir yar›fl” bafllamaktad›r. Küreselleflme Döneminde Hükümetler ve Yasal Çerçeve 1980’li y›llar›n bafl›ndan itibaren hükümetlerin çal›flma iliflkileri alan›ndaki rollerinin de¤iflti¤i görülmektedir. Hükümetler, bir yandan bireysel ifl hukuku alan›nda çal›flma koflullar›na iliflkin kat›l›klar› ortadan kald›rarak küreselleflmenin esneklik gereklerini yerine getirmeye çal›fl›rlarken, bir yandan da sosyal güvenlik sistemlerinde, katk›lar› art›r›p yararlar› k›sarak refah devletlerinin harcamalar›n› azaltma yoluna gitmektedirler. Birçok ülkede ifle alma ve iflten ç›karmay› kolaylaflt›racak, çal›flma sürelerinin esnekleflmesine olanak tan›yacak yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Baz› ülkelerde sendikalara iliflkin mevzuat›n de¤ifltirilmesi ile sendika yönetimlerinin gücü azalt›lm›flt›r. Örne¤in ‹ngiltere’de Thatcher’in muhafazakar hükümeti, 1980’li y›llarda bafllatt›¤› yasal de¤ifliklik süreci ile iflçilerin ve sendikalar›n greve gitmesini zorlaflt›ran bir yap› yaratm›flt›r. Fransa’da 1982 Auroux reformlar› iflyerindeki çal›flma iliflkilerini daha uzlaflmac› yapma hedefini gütmüfltür. ‹talya, 1990’lar›n bafl›nda ayn› do¤rultuda de¤ifliklikler yapm›flt›r. Avustralya endüstri iliflkileri sistemini büyük ölçüde desantralize etmifltir. Küreselleflme döneminde hükümetlerin hemen her ülkede uygulamaya koydu¤u özellefltirmeler ve kamuda yeniden yap›lanmalar da kamu çal›flanlar›n›n say›s›n› azaltm›fl ve sendika yo¤unluklar›n›n azalmas›nda etken olmufltur. Birçok ülkede ifle alma ve iflten ç›karmay› kolaylaflt›racak, çal›flma sürelerinin esnekleflmesine olanak tan›yacak yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Margaret Thatcher, ‹ngiltere’nin en uzun süre iktidarda kalm›fl baflbakan› (1979-1990). Thatcherizm olarak da bilinen bir dizi neo-liberal politika uygulamas›na imza atm›flt›r. 74 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 N A M A Ç 3 1945-1980 döneminde dünyadaki çal›flma iliflkilerini çevreleyen siyasal, toplumsal ve ekonomik ortam› tan›mlamak. “Kapitalizmin alt›n ça¤›” diye adland›r›lan birinci dönemde tüm dünyada ama özellikle Kuzey Amerika, bat› Avrupa ve Do¤u Asya’da ekonomiler h›zla büyümüfl ve ço¤u ülkede tam istihdam koflullar› yaflanm›flt›r. Bu büyüme ve refah y›llar›, ayn› zamanda toplumsal eflitsizliklerin azald›¤› y›llard›r. Bu dönemde endüstri iliflkilerine temel teflkil eden sistem, Taylorizme ve montaj hatt› tekniklerine dayal› Fordist kitlesel üretim, ulusal talebi yönlendirici ve ekonomik istikrar sa¤lay›c› Keynesçi politikalar ve kitlesel tüketimi destekleyen sosyal refah uygulamalar›d›r. 1945-1980 döneminde dünyadaki çal›flma iliflkilerinde yaflanan geliflmeleri de¤erlendirmek. Fordizm, Keynesçilik ve refah devleti uygulamalar›n›n endüstri iliflkileri alan›na yans›mas› sendikal özgürlükler ve sosyal haklar temelinde bir sosyal uzlaflma fleklinde olmufltur. Dönemin endüstri iliflkilerin temel özelli¤i, verimlili¤e ba¤l› ücret art›fllar›, aileyi geçindirecek düzeyde ücretler, tam gün düzenli çal›flma ve içsel iflgücü piyasalar›na dayal› olan bir s›n›f uzlaflmas›d›r. Fordizmin farkl› türleri, farkl› Keynesçi uygulamalar ve farkl› refah devleti sistemleri, ama her fleyden önemlisi kapitalizmin tarihi içerisinde ülkelerin farkl› yörüngeleri, dönemin endüstri iliflkileri sistemlerinde de farkl›l›klar do¤urmufltur. 1980’den günümüze kadar olan dönemde ,dünyadaki çal›flma iliflkilerini çevreleyen siyasal, toplumsal ve ekonomik ortam› tan›mlamak. 1980 sonras› küresel çapta yaflanan ekonomik ve toplumsal dönüflümün tümünü anlatmak için yayg›n bir biçimde kullan›lan deyim, küreselleflmedir. Bu dönemde, bir yandan üretim sisteminde ve üretimin organizasyonunda köklü de¤ifliklikler olurken bir yandan da tüm dünyada mal ve hizmet ticaretinin serbestlefltirilmesi, sermaye hareketlerinin önündeki engellerin kald›r›lmas›, kamunun elindeki üretim birimlerinin, alt yap› hizmetlerinin ve sosyal hizmetlerin özellefltirilmesi, ifl yasalar›n›n esneklefltirilmesi, sosyal devlet harcamalar›n›n daralt›lmas› fleklindeki ne-oliberal anlay›fl ekonomik politikalara egemen olmufltur. N A M A Ç 4 1980’den günümüze kadar olan dönemde dünyadaki çal›flma iliflkilerinde yaflanan geliflmeleri aç›klamak. Küreselleflme döneminde, çal›flma iliflkileri sistemleri, “sosyal demokrat çal›flma iliflkileri”, “neoliberal çal›flma iliflkileri” ve “otoriter çal›flma” iliflkileri olarak grupland›r›labilir. Geliflmifl kapitalist ülkelerde genel bir e¤ilim olarak sendika yo¤unlu¤u oranlar›nda düflme oldu¤u görülmektedir. Sendikalar bu zay›flamaya karfl› ç›kabilmek için birleflme yoluna gitmektedirler. Endüstriyel eylem aç›s›ndan, özel sektörde grevler önemli ölçüde azalm›fl, militan sendikal eylemler kamu kesiminde görülür olmufltur. Küreselleflme sürecinin özellikleri ve artan rekabet, iflverenlerin hemen her ölçekte iflletmelerini yeniden yap›land›rmalar›n› zorunlu k›lm›flt›r. Hemen her ülkede iflverenler toplu ifl iliflkilerinden kaç›nmak, toplu müzakereyi iflyeri düzeyiyle s›n›rlamak, iflgücünün verimlili¤ini art›racak yal›n üretim tekniklerini kullanmak ve esnek çal›flma biçimlerine geçmek e¤iliminde olmufllard›r. Küreselleflme sürecinde devletin rolü de farkl›laflm›fl, emek ve sermaye aras›ndaki eski sosyal ittifak›n gündemi, art›k uygulanamaz olmufltur. Yeni koflullarda hükümetler, düflük vergiler, etkin altyap›, e¤itimli ama uysal bir iflgücünün var oldu¤u yerel bir ekonomik çevre gelifltirmekten sorumludur. Devletlerin ulusal düzeyde karar alma olanaklar› daral›rken, sendikalar›n da ulusal düzeyde kulland›klar›, toplu sözleflme, grev ve grev d›fl› eylemler, ulusal siyaset gibi geleneksel mücadele araçlar›n›n etkinli¤i azalm›flt›r. 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar 75 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 1945 sonras› çal›flma iliflkileri tarihindeki dönemlere iflaret eder? a. 1945-1965, 1965-1985 ve 1985 sonras› b. 1945-1990 ve 1990 sonras› c. 1945-1980 ve 1980 sonras› d. 1945-2000 ve 2000 sonras› e. 1945-1950, 1950-1960, 1960-1990 ve 1990 sonras› 2. Afla¤›dakilerden hangisi kapitalizmin alt›n ça¤›n›n özelliklerinden de¤ildir? a. Yüksek büyüme oranlar› b. Toplumsal eflitsizliklerin azalmas› c. Yüksek iflsizlik oranlar› d. Ücret art›fllar› e. Refah devleti uygulamalar› 3. Fordizmin geliflmekte olan ülkelerdeki biçimine hangi ad verilir? a. Kusurlu Fordizm b. Esnek Fordizm c. Devlet Fordizmi d. Geç Fordizm e. Çevre Fordizmi 4. Afla¤›dakilerden hangisi 2. Dünya Savafl› sonras› Fordizminin özelliklerinden de¤ildir? a. Fordizmin kitlesel üretimle kitlesel tüketim aras›nda bir dengenin kuruldu¤u bir birikim rejimi haline gelmesi b. Fordizmin sosyal ve siyasal kurumlar›n›n yerleflmesi. c. Piyasan›n iflleyifline müdahale edilmemesi d. Fordizmin üçüncü dünya ülkelerinde de yayg›nlaflmas› e. Çok uluslu flirketlerin geliflmesi. 5. Afla¤›dakilerden hangisi bir endüstri iliflkileri modeli de¤ildir? a. Kuzey korporatizmi b. Ren Bölgesi modeli c. Akdeniz sistemi d. Taylorizm e. Piyasa despotizmi 6. Afla¤›dakilerden hangisi 2. Dünya Savafl› sonras›ndaki sosyal uzlaflman›n dayand›¤› unsurlardan de¤ildir? a. Güçlü bir iflçi hareketi b. Ekonomik büyüme c. Sovyetler Birli¤i’nin varl›¤› d. Ulusal pazarlar›n doygunlu¤a ermesi e. 2. Dünya Savafl› s›ras›nda iflçilerin ve sendikalar›n oynad›¤› rol 7. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflme döneminin özelliklerinden de¤ildir? a. Teknoloji sisteminin de¤iflmesi b. Sermaye hareketlerinin kontrolü c. Üretim sisteminde esnekleflme d. Esnek çal›flma biçimleri e. Ticaretin serbestlefltirilmesi 8. ‹fllevsel esneklik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Çal›flanlar›n firma içerisinde farkl› görevlere aktar›labilmeleri b. Tafleronlaflma c. Yo¤unlaflt›r›lm›fl ifl haftas› d. ‹flçi al›m›n›n ve iflçi ç›kar›lmas›n›n piyasa koflullar›na h›zla uyarlanmas› e. Ücretlerin bireysel sözleflmelerle belirlenmesi 9. Afla¤›dakilerden hangisi yeni uluslararas› iflbölümünün bir özelli¤i de¤ildir? a. Geliflmifl ülkelerde sanayileflme b. Üretim zincirleri c. Yar› çevre ülkelerin çevre ülkelere yat›r›mlar› d. ‹stihdam›n mesleki bilefliminde de¤iflim e. Geliflmifl ekonomilerde sembolik analitik ifllevlerin artmas› 10. Küreselleflme dönemine iliflkin olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Sendika yo¤unluklar› düflmüfltür. b. Bireysel ifl iliflkileri esnekleflmifltir. c. Toplu sözleflmelerin düzeyinde iflletme ön plana geçmifltir. d. Hükümetlerin piyasaya müdahaleleri azalm›flt›r. e. “Sosyal Demokrat çal›flma iliflkileri” güçlenmifltir. 76 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. c 3. e 4. c 5. d 6. d 7. b 8. a 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1945-1970’lerin Sonu: Kapitalizmin Alt›n Ça¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1945-1970’lerin Sonu: Kapitalizmin Alt›n Ça¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “2. Dünya Savafl› Sonras› Fordist Sistem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri ‹liflkilerinde Ülke Gruplamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neo-Korporatizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980 Sonras› Dönemin Temel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Esnek Çal›flma Biçimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Uluslararas› ‹flbölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Döneminde Çal›flma ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Dunlop’un (1958) tan›mlad›¤› biçimde uluslararas› endüstri iliflkileri sisteminin ba¤lamlar›n›n baz› ö¤eleri (örne¤in çal›flma yaflam›n›n teknolojik özellikleri, aktörler üzerinde a¤›rl›¤›n› duyuran ekonomik ve mali bask›lar) k›smen oluflmufl olsa da, aktörlerin tümü ve ortak bir ideoloji ve kurallar bütünü oluflmam›fl, yani uluslararas› bir endüstri iliflkileri çerçevesi henüz kurulmam›flt›r. S›ra Sizde 2 Birincisi, bu sosyal uzlaflman›n emek taraf›nda sendikal ve siyasal alanda güçlü ve mücadeleci bir iflçi hareketi bulunmaktad›r. ‹kinci unsur, Sovyetler Birli¤i ve Do¤u Avrupa’da kapitalizmle rekabet eden bir sistem olarak sosyalizmin varl›¤›d›r. Üçüncü olarak, 2. Dünya Savafl› sonras›nda kapitalist dünya yirmi y›l› aflk›n bir süre istikrarl› ve güçlü bir ekonomik geliflme dönemi yaflam›flt›r. S›ra Sizde 3 Fordizmin ikinci krizinde, ulusal pazarlar için üretilen araba ve di¤er dayan›kl› tüketim mallar›, sat›n alma gücünün düflüklü¤ünden dolay› de¤il de, gümrük duvarlar› ve sermaye kontrolleri ile bölünmüfl iç pazarlar doygunluk aflamas›na geldi¤i için kitlesel tüketimde karfl›l›¤›n› bulam›yordu. Fordist sistemdeki t›kanman›n bir baflka nedeni de, 70’lerde iflçilerin ve sendikalar›n iflverenler üzerindeki bask› gücünün büyük ölçüde artm›fl olmas› ve bu güçle girifltikleri direnifl hareketlerinin yayg›nl›¤› idi. S›ra Sizde 4 Yal›n üretim, “en k›sa zamanda, en az kaynakla, en düflük maliyetli ve hatas›z üretimi, müflteri talebini tam karfl›layacak flekilde, israfs›z ya da en az israfla ve tüm üretim faktörlerini en esnek flekilde kullanarak gerçeklefltirmek” esas›na dayanmaktad›r. S›ra Sizde 5 ‹flçi örgütlerinin ekonomik ve politik alanlardaki faaliyetlerine izin veren ve ayn› zamanda bu faaliyetleri yasalarla destekleyen çal›flma iliflkileri sistemine sosyal demokrat sistem denmektedir. Sendikal faaliyete izin veren, ancak yasalarla bu faaliyetleri teflvik etmeyen ve pazar mekanizmas› ile örgütlü iflçinin gücünün k›r›lmas›na izin veren sisteme ne-oliberal sistem denmektedir. Ba¤›ms›z iflçi örgütlerinin varl›¤›na, sendikal yap›lara egemen partinin veya devletin s›zmas› ile ya da do¤rudan yasaklamalar ve devlet gücü kullanarak izin vermeyen endüstri iliflkileri sistemine ise otoriter sistem ad› verilmektedir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Albert, M. (1991), Capitalisme Contre Capitalisme, Paris: Seuill. Bramble, T. (1996), “Globalisation, Unions and the Demise of the Labourist Project”, Journal of Australian Political Economy, 38: 32-61. Bamber, G. J., Lansbury, R.D. ve Wailes, N. (2004), International and Comparative Employment Relations, London: Sage Publications. Burawoy, M. (1985), The Politics of Production, London: Verso. Castells, M. (1996), The Information Age: Economy, Society and Culture, The Rise of the Network Society, Vol I, Oxford: Blackwell. 3. Ünite - Dünyada Çal›flma ‹liflkileri: 1945 Y›l›ndan Günümüze Kadar Chaison, G. N. (1996), Union Mergers in Hard Times, The View from Five Countries, Ithaca and London: Cornell University Press. Coates, D. (1998), “Models of Capitalism in the New World Order: the British Case”, paper to ESRC Seminar Series in Labour Studies, May›s 1998, University of Manchester. Coffey, W. J. (1996) “The ‘Newer’ International Division of Labour”, içinde (ed. P. W. Daniels ve W. F. Lever) The Global Economy in Transition, Essex: Longman, 40-62. Cohen, R. (1987), “Theorising International Labour”, içinde (ed. R. E. Boyd, R. Cohen ve P. C.W. Gutkind) International Labour and the Third World The Making of a New Working Class içinde, Hants: Gower Publishing Ltd., 3-25. Cohen, R. (1991) Contested Domains, Debates in International Labour Studies, London: Zed Books. Cohn, T.H. (2000), Global Political Economy, Theory and Practice, New York: Longman. Crouch, C. (1993), Industrial Relations and the European Traditions, Oxford: Clarendon. Dicken, P. (1999), Global Shift, London: Sage Publications. Dunlop J. (1958) Industrial Relations System, New York: Henry Holt and Company Edwards, P. ve Elger, T. (1999), The Global Economy, National States and the Regulation of Labour, London, Mansell Publishing. European Commission (2010), Industrial Relations in Europe, Brussels: European Commission. Fröbel, F., Heinrichs, J. ve Kreye, O. (1980) The New International Division of Labour, Cambridge: Cambridge University Press. Gereffi, G. (1994), “The International Economy and Economic Development”, (ed. N. J. Smelser and R. Swedberg) içinde The Handbook of Economic Sociology, Princeton, NJ: Princeton University Pres, 206-233. Freeman, R. B. (1998), “War of Models: Which labour market institutions for the 21st century?”, Labour Economics, 5: 1-24. Harrison, B. (1994), Lean and Mean, New York: The Guilford Press. Hyman, R. (1994), “Introduction: Economic Restructuring, Market Liberalism and the Future of National Industrial Relations Systems”, (ed. R. Hyman ve A. Ferner) New Frontiers in European Industrial Relations içinde, Oxford: Blackwell Publishers Ltd., 2-13. 77 ILO (1995), World Employment Report, Geneva: International Labour Office. ILO (1997), World Labour Report 1997-98: Industrial relations, democracy and social stability, Geneva: International Labour Office. ILO (2002), Facts and Figures on Globalization, World Commission on the Social Dimension of Globalization, htttp//www.ilo org. Kaufman, B. (2004) The Global Evolution of Industrial Relations, Geneva: International Labour Office. Kerr, C., Dunlop, J., Harbison, F. ve Meyers, C. (1962), Industrialism and Industrial Man, London: Heinemann. Keynes, J. M. (1935), The General Theory of Employment, Interest, and Money, New York: Harcourt, Brace and World. Magdoff, H. ve Sweezy, P. (1987), Stagnation and the Financial Explosion, New York: Monthly Review Press. Moody, K. (1997), Workers in a Lean World, London: Verso. O’Brien, R. (2000), “Workers and World Order: The Tentative Transformation of the International Labour Movement”, Review of International Studies, 26: 533555. Palloix, C. (1977), “The Self-Expansion of Capital on a World Scale”, Review of Radical Political Economics, 9: 1-28. Schmitter, P. C. ve Lehmbruch, G. (1979) (Ed.), Trends Toward Corporatist Integration, London: Sage. Scott, A. (1994), Willing Slaves?, Cambridge: Cambridge University Press. Silver, B. (2003), Forces of Labour, Cambridge: Cambrige University Press. Sweezy, P. (1994), “Finans Kapitalin Yükselifliyle Güç Oda¤› Yer De¤ifltirdi”, ‹ktisat Dergisi, 351. UNCTAD (2002), World Investment Report, New York and Geneva: UN. Waddington, J. (1999) , “Situating Labour Within the Globalization Debate”, (ed. J. Waddington) Globalization and Patterns of Labour Resistance içinde, London: Mansell, 1-28 Willman, P. ve Cave, A. (1994) “The Union of the Future: Super Unions or Joint Ventures”, British Journal of Industrial Relations, 32: 395-417. Windmuller, J. P. (1965) “Model S›nai Münasebetler Sistemleri”, ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, XXV(1-2): 274-293. Womack, J. P., Jones, D. T. ve Ross, D. (1990), The Machine that Changed the World, New York: Rawson Associates. 4 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda çal›flma iliflkilerinin do¤uflu ve geliflimi üzerinde etkili olan iktisadi dinamikleri aç›klayabilecek, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda çal›flma iliflkilerinin geliflim süreci üzerinde etkili olan siyasi ve sosyal dinamikleri aç›klanabilecek, Cumhuriyet Türkiyesinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan çal›flma iliflkileri alan›nda devrald›¤› hukuksal miras› de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Amele 1913-1915 Sanayi Say›m› 1908 Grevleri Ere¤li Kömür Havzas› • • • • Mecelle Polis Nizâm› Tatil-i Eflgal Kanunu Zorunlu Çal›flt›rma ‹çindekiler • • • • • Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri • • • • • • G‹R‹fi N‹CEL AÇIDAN ÜCRETL‹LER N‹TEL AÇIDAN ÜCRETL‹LER ‹fiGÜCÜNÜN ETN‹K YAPISI ÜCRETL‹LER‹N ÇALIfiMA KOfiULLARI SOSYAL GÜVENL‹K B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N HUKUKSAL ÇERÇEVES‹: MECELLE ‹fiÇ‹ ÖRGÜTLENMELER‹ ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹ 1908 SONRASI DÖNEMDE GERÇEKLEfiT‹R‹LEN HUKUKSAL DÜZENLEMELER BA⁄IMLI ÇALIfiANLARI KORUYUCU SOSYAL POL‹T‹KA ÖNLEMLER‹ Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri G‹R‹fi Bu ünitede, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda çal›flma iliflkileri, 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›l bafllar› itibariyle ve de¤iflik boyutlar›yla incelenecektir. ‹mparatorluk’ta çal›flma iliflkilerinin gelifliminin anlafl›lmas›, tarihsel süreklilikler ba¤lam›nda, Cumhuriyet Türkiyesi’nde çal›flma iliflkileri alan›nda yaflanan geliflmelerin anlafl›labilmesi aç›s›ndan da bir zorunluluktur. Çünkü ‹mparatorluk Cumhuriyet’e, yürürlükte kalmaya devam eden hukuksal düzenlemeler de dahil olmak üzere, çal›flma iliflkileri alan›nda önemli bir miras b›rakm›flt›r ve miras›n de¤erlendirilmesi, Osmanl› dönemi anlafl›lmadan yap›lamaz. De¤iflik ülkeler deneyimi göstermifltir ki, çal›flma iliflkilerinin geliflmesinde; iflçi ve iflveren taraflar›n›n oluflumunu, taraflar›n örgütlenmeleri ile toplu pazarl›¤›n ve ifl mücadelesi araçlar› olarak grev-lokavt›n kurumsallaflmas› izlemektedir. Bu modelin temel çizgileri, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve daha sonra Cumhuriyet Türkiyesi boyunca izlememiz gereken oluflumlar› da göstermektedir. Bu nedenle, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda çal›flma iliflkilerini incelerken ilk de¤erlendirilmesi gereken nokta, ücretliler kitlesinin do¤uflu ve geliflmesi olmal›d›r. Ba¤›ml› çal›flanlar, di¤er ülkelerde oldu¤u gibi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda da, sanayileflmenin bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤› için, soruna sanayileflme-ba¤›ml› çal›flanlar kitlesinin do¤uflu ekseninde yaklaflmak gereklidir ve konuyu 1850’lerden itibaren ele almam›z yeterli olacakt›r. N‹CEL AÇIDAN ÜCRETL‹LER Sanayileflme-ba¤›ml› çal›flanlar kitlesinin do¤uflu ba¤lant›s›n› açmak için, öncelikle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun genel ekonomik yap›s›n› ve bu yap› içerisinde sanayinin yeri ele al›nmal›d›r. Ancak, sanayi kesimi d›fl›nda da ücretliler bulundu¤undan, di¤er sektörlerdeki ücretlilerin durumlar› da göz önünde tutulmal›d›r. En genel çizgileriyle bir de¤erlendirme yapacak olursak, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ba¤›ml› çal›flanlar›n, flu kategorilerden olufltu¤u görülecektir: • Tar›m sektöründeki ücretliler, • Sanayi iflçileri, • Hizmetler kesimindeki iflçiler, • Madencilik kesimindeki iflçiler, • ‹nflaat iflçileri, • Kapitalist ev sanayii içerisindeki ücretliler, • Devlet memurlar›. 80 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Bunlardan devlet memurlar›n›, günümüz anlam›nda ücretliler olmaktan çok, toplumun egemen s›n›flar›ndan biri olan asker-sivil bürokrasinin bir parças› olarak ele almak daha uygun olaca¤›ndan; temel olarak bunlar›n d›fl›ndaki di¤er ücretli kategorilerine iliflkin de¤erlendirmeler yapaca¤›z. Tar›m Kesimindeki Ücretliler Osmanl› ‹mparatorlu¤u 620 y›l› aflan yaflam› boyunca, iktisadi aç›dan de¤iflimler geçirmekle birlikte, üretimin tar›ma dayal› olmas› aç›s›ndan çok farkl›laflmam›flt›r. Bu nedenle, iktisadi yap›n›n incelenmesinde tar›m ve toprak mülkiyeti ile bu mülkiyetin zaman içerisinde geçirdi¤i de¤iflim, kaç›n›lmaz olarak ön plana ç›kmaktad›r. Bu yap›n›n temel ö¤esi olan toprak düzeni ise hem karmafl›k bir yap› arzeder, hem de zaman içerisinde önemli de¤iflimler geçirmifltir. ‹mparatorlu¤un uzun yaflam›nda, tar›m alan›na iliflkin de¤iflimler belirli bir niteliksel olgunluk kazan›ncaya kadar, “miri arazi” tabir edilen tar›msal arazilerin mülkiyeti ilke olarak devlete ait olmufltur. De¤iflik iç ve d›fl nedenlerin etkisiyle oluflan de¤iflim sürecinde, önce miri nitelikte olan topraklar üzerinde fiili bir özel mülkiyet olufltu, 1858 tarihli ve toprakta özel mülkiyeti benimseyen Arazi Kanunu ile bu fiili durum yasalaflt›r›ld› (Aksoy, 1971: 49; Cin, 1978: 15 vd.). Bizi ilgilendiren, bu toprak mülkiyetinin ücretlilikle ba¤lant›s›d›r. Bu da, bizi toprak büyüklüklerinin belirlenmesi sorununa götürmektedir. Yap›lan araflt›rmalar; 19. yüzy›l sonlar›, 20. yüzy›l bafllar› itibariyle tar›mda küçük üreticili¤in egemen oldu¤unu göstermektedir. ‹lk tar›msal araflt›rman›n yap›ld›¤› y›l olan 1907’de, topraklar›n %81’i ortalama 50 dönümlük iflletmelerden olufluyordu ve bu büyüklükteki bir araziyi, dört-befl kiflilik bir ailenin ifllemesi olanakl›yd›. 1909 tarihi itibariyle, Bat› Anadolu’da ortalama çiftlik büyüklükleri ise 25 dönüm dolaylar›ndayd› (Kasaba, 1993: 56-57). Uzun y›llar varl›¤›n› korumufl olan t›mar sisteminin çözülüflü, tar›mda büyük iflletmelerin yayg›nlaflarak baflat hale gelmesi sonucunu do¤urmam›flt›. Küçük ve orta büyüklükteki toprak mülkiyetinin yan› s›ra, büyük toprak sahipli¤i bulunuyorsa da, bunlar tar›mda genifl bir ücretliler kitlesini ortaya ç›karmam›flt›. Çukurova’daki pamuk üretimi gibi istisnalar›n d›fl›nda, ücretli iflçiler kullanan kapitalist iflletmelerin yayg›nlaflmas› mümkün olmam›flt› (Pamuk, 1990: 196). Küçük üreticili¤e dayanan bu sistem; hem vergi toplamaya iliflkin mali gerekçelerle, hem de siyasi aç›dan, merkezi otorite taraf›ndan tercih ediliyordu. Ancak, tar›m kesiminde, sürekli ücretli iflçilik biçiminde olmasa da, geçici ücretli iflçilik biçiminde ortaya ç›kan durumlar bulunmaktayd› (Tar›mdaki ücretli iflçili¤e iliflkin de¤erlendirmeler için bak›n›z, Makal, 1997: 136). Bu de¤erlendirmelerimiz, ‹mparatorluk’ta 19. yüzy›l sonlar›, 20. yüzy›l bafllar› itibariyle, tar›msal yap›n›n, süreklilik özelli¤i tafl›yan ücretli iflgücü kullan›m›ndan uzak oldu¤u; ücretlilerin büyük ölçüde tar›m-d›fl› kesimlerde aranmas› gerekti¤i sonucuna götürmektedir. Sanayi Kesimindeki Ücretliler Geleneksel olarak, büyük ölçüde el sanatlar›na ve esnaf biçimi örgütlenmeye dayanan Osmanl› sanayii, d›fla aç›lma sonucunda de¤iflime u¤ramaya bafllam›fl ve bu sürecin sonunda y›k›mla karfl›laflm›flt› (Ekin, 1976: 224). Bu süreçte, Osmanl› pazar›n›n kapitülasyonlar ve Avrupa devletleri ile imzalanan liberal nitelikli d›fl ticaret anlaflmalar› ile bu ülkelerin sanayi mallar›na aç›lmas› belirleyici oldu (Issawi, 1966: 42). “1820’lerden Birinci Dünya Savafl›’na kadar geçen yaklafl›k yüz y›l boyunca Bat› Avrupa ülkelerinden ithal edilen mamûl mallar›n hacmi h›zla geniflledi. Sanayi Devriminin ürünlerinin rekabeti karfl›s›nda, zanaatlara dayal› üretim faaliyetleri 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri kimi dallarda direnebilmifl, pek çok dalda gerilemifl, kimi dallarda da tümüyle y›k›l›p gitmifltir” (Pamuk, 1990: 182) (Geleneksel Osmanl› sanayiinin Bat› ürünlerinin rekabeti karfl›s›nda y›k›ld›¤› görüflüne karfl› tezler için bak›n›z, Okyar, 1989; Quataert, 1999). Örne¤in, 1850’de Selanik’te 25 ila 28 ipekli dokuma tezgâh› bulunurken, 5 y›l içerisinde bu rakam 18’e düflmüfltü. Anadolu’nun Diyarbak›r, Bursa gibi bölgeleri de dahil olmak üzere de¤iflik yörelerinde, 1850’lerde tekstil ürünleri üretimi, 30-40 y›l öncesine göre onda birine düflmüfltü (M.A.Ubicini, Letters on Turkey, London, 1856: 339-344’ten aktaran, Issawi, 1966: 43 vd.). Bu olumsuz geliflmeden sadece dokumac›l›k de¤il, dericilik, bak›r iflleme gibi zanaatlar da etkilenmiflti (Dokumac›l›k d›fl›ndaki zanaatlar›n gösterdi¤i gerileme konusunda bak›n›z, Issawi, 1980: 299). Bu geliflim, istihdam üzerinde ciddi etkiler yapt›. Pamuk’un hesaplamalar›na göre, 1820-1822 y›llar›nda, sadece pamuklu tekstil alan›nda, tam-gün istihdam edilen kiflilerin say›s› 280.000 dolaylar›ndayd›. Bunun, ülkenin o zamanki nüfusuna oran› %2.08 idi. Ayn› alanda 1909-1911 y›llar›nda, gene tam zamanl› olarak çal›flanlar›n say›s› 104.400, dönem nüfusuna oran› ise %0.41’di (Pamuk, 1984: 119). 1913-1915 Sanayi Say›m› Sonuçlar›na Göre ‹flçilerin Niceli¤i Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, 20. yüzy›l bafllar›nda, sanayileflme ve buna ba¤l› olarak bir iflçi kitlesinin ortaya ç›k›fl›yla ilgili en önemli ve sa¤l›kl› bilgi kayna¤›, 19131915 Sanayi Say›m›’d›r. Ancak, say›m, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki her sanayi kuruluflunu de¤il, sadece 1913 y›l›nda ç›kar›lan Teflvik-i Sanayi Kanun-u Muvakkat›’ndan yararlanan s›nai kurulufllar› kapsam›na almaktayd›. Say›m, co¤rafi bir s›n›rlamaya da sahip olup, sadece ‹stanbul, ‹zmir, Bursa flehirleri ile Band›rma, Manisa, Uflak ve ‹zmit kasabalar›nda yap›lm›flt›. Say›m›n, kullan›lan çevirici makina gücü ve çal›flt›r›lan iflçi say›s› itibariyle de s›n›rlamalar› bulunmaktad›r (Ökçün, 1970: 6). Bu nedenle Say›m, ‹mparatorluk’taki sanayi kurulufllar›n›n küçük bir bölümünü içeriyorsa da, önemli kurulufllar›n›n tümü kapsama girmekteydi ve “Ülkenin s›nai profilinin büyük bölümünü içerdi¤inde flüphe olmayan bu kurulufllar, 1908 y›l›nda ça¤dafl anlam›yla bir Osmanl› sanayiinin varolmad›¤›n› aç›k-seçik ortaya koymaktad›r.” (Boratav, 1990: 12). Dünya ülkelerinin deneyimleri, sanayileflme sürecinde, sanayinin içsel bilefliminin de¤iflti¤ini ve her bileflimin, ana çizgileriyle belirli bir sanayileflme düzeyine tekabül etti¤ini ortaya koymaktad›r. Sanayileflmenin göreli olarak geri aflamalar›nda, bu bileflimde, tar›ma dayal› sanayiler a¤›rl›kl› olmakta, ancak paylar› giderek azalmaktad›r. Bu temel ba¤lant›ya ve deneyime dayanarak, 19131915 Sanayi Say›m› sonuçlar›na göre 20. yüzy›l bafllar›nda ‹mparatorluk’taki sanayileflme ve iflçi kitlesinin do¤ufluna iliflkin de¤erlendirmeler yapabiliriz. Say›m sonuçlar›, sanayi kurulufllar›n›n çok büyük bölümünün; g›da, toprak, deri, tahtac›l›k, tekstil ve ka¤›t gibi tar›msal kaynakl› sanayiler oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bunun ise geliflmemifl bir sanayi yap›s›na tekabül etti¤i söylenebilir. 1915 y›l› itibariyle 282 kuruluflun 78’i g›da, 78’i de dokumac›l›k alanlar›nda faaliyet göstermektedir (%55.3). ‹flletme say›s› yan›nda, üretim de¤erleri itibariyle yap›lacak bir çözümleme, sanayinin yap›s›na iliflkin daha sa¤l›kl› sonuçlar verecektir. Toplam üretim de¤erinin %70.3’ü g›da sanayii taraf›ndan üretilmektedir, %11.9’u ise dokuma sanayiine aittir. ‹ki alt-sektörün toplam üretim içerisindeki paylar› %82.2’yi bulmaktad›r. Buna, pay› %8.3 olan deri sanayiini eklersek, tar›m kaynakl› üç alt-sektörün toplam üretim de¤eri içerisindeki pay› %90.5’i bulmaktad›r. Bu da, Osmanl› sanayiinin geliflme düzeyini ve tar›ma dayal› yap›s›n› aç›kça göstermektedir. 81 82 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Say›m kapsam›na giren kurulufllarda 14.060 kifli çal›flmaktad›r ve iflyeri bafl›na ortalama iflçi say›s› 53’tür. Bu iflçilerin alt-sektörlere göre da¤›l›m› da, yukar›daki de¤erlendirmelerimiz do¤rultusunda olup, dokuma ve g›da alanlar›nda yo¤unlaflm›flt›r. Ancak, bu say›m›n s›n›rl›l›klar› dolay›s›yla elimizdeki bilgileri, say›m d›fl›ndaki bilgilerle tamamlayarak, daha sa¤l›kl› sonuçlara ulafl›labilece¤iz. Bunlar›n bafl›nda, Ankara hükümetinin 1921 y›l›nda kendi denetimi alt›nda olan bölgelerde yapt›¤› imalat sanayii say›m› gelmektedir. Bu say›m, sanayinin göreli olarak geliflmifl oldu¤u ‹stanbul, ‹zmir, Adana, Bursa gibi flehirleri, “o zaman milli hudutlar haricinde bulundu¤undan” içermemekteydi (Tökin, 1946: 23). 1913-1915 Say›m› da büyük ölçüde bu bölgelerdeki sanayi kurulufllar›n› içerdi¤inden, iki say›m bir anlamda birbirlerini tamamlamaktad›r. 1921 say›m›nda, toplam 33.058 müessesede 76.216 amele çal›flt›¤› saptanm›flt›. Kurulufl bafl›na düflen iflçi say›s› da 2 civar›ndayd›. ‹flçilerin alt-sektörlere da¤›l›m› da ilginçti; %46.34’ü dokuma, %23.57’si deri, %10.52’si maden sanayiinde çal›flmaktayd›lar (Tökin, 1946: 24). Çal›flanlar›n statüsü itibar›yla küçük üreticili¤in egemen oldu¤u bu kesimlerin önemli bir özelli¤i ücretli eme¤in çok az olmas›d›r ve “1921 Sanayi say›m› sonuçlar›n›n iflyeri bafl›na ortalama olarak 2 çal›flan insan göstermesi, say›m›n kapsad›¤› alanlarda kendi bafl›na ya da aile eme¤inin yard›m›yla çal›flan küçük üreticilerin d›fl›nda ücret-emek iliflkisine dayanan sanayi üretiminin yok denecek kadar c›l›z oldu¤unu kan›tlamaktad›r” (Tezel, 1986: 95). 1913-1915 Sanayi Say›m›nda kurulufl bafl›na ortalama iflçi say›s›n›n 53 oldu¤unu hat›rlarsak, Anadolu sanayiinin, bu say›mda kapsanan kurulufllarla karfl›laflt›r›lamayacak kadar küçük ölçekli oldu¤unu söyleyebiliriz. Sanayi Say›m› D›fl›ndaki Bilgiler Eldem, 1913-1915 Sanayi Say›m› ile 1921 Anadolu say›m› d›fl›nda; sanayi odalar›, belediyeler ve di¤er devlet kurulufllar›n›n bilgilerinden yararlanarak, 20. yüzy›l bafllar›nda Osmanl› sanayiinde çal›flanlar›n niceli¤ine iliflkin sonuçlara ulaflmaya çal›flm›flt›r. Buna göre, 1913 y›l›nda sanayide çal›flanlar›n say›s› 240.091 olarak görünmektedir (Eldem, 1994(a): 208). 20. yüzy›l bafllar›nda ‹mparatorlu¤un tüm bölgelerinde çal›flanlar›n say›s› ise 408.572’yi bulmaktad›r (Eldem, 1994(a): 209). Ancak, bu rakamlar, ücretliler d›fl›ndaki çal›flanlar›, özellikle küçük sanatlar alan›nda yer alan zanaatkârlar› da kapsamaktad›r. Bunlar›n, bugünkü anlam›yla, en yak›n olduklar› iflgücü kategorisi “kendi hesab›na çal›flanlar”d›r. Ancak, bir bölümünün, özellikle hal›c›l›k alan›nda çal›flanlar›n, asl›nda baflat olarak, ücretlilik iliflkisi içerisinde düflünülmeleri mümkündür. Hal›c›l›k alan›nda, 1910-1913 y›llar›nda, 19.445 tezgâhta, 60.082 iflçi çal›flmaktayd› ve bunlar›n büyük bölümü; ‹stanbul, Ege ve ‹ç Anadolu bölgelerinde bulunmaktayd› (Eldem, 1994(a): 86). 1908’de belirli merkezlerde imalathaneler kuran ve di¤er hal› dokuyan kasabalarda da, acenteler arac›l›¤›yla üretimi organize etmeye bafllayan fiark Hal› fiirketi, 1913 y›l›nda, 8.156 tezgaha ve bu tezgahlarda çal›flt›rd›¤› 25.257 iflçiye sahiptir. ‹ngiliz flirketi, evlerinde çal›flan çok say›da dokuyucuyu istihdam ediyordu ve dokunan hal›lar köy muhtarlar› taraf›ndan toplanarak, flirketin yerel temsilcilerine ulaflt›r›l›yordu. 1913 y›l›nda, atelyelerde yap›lan hal› imalat› daha a¤›rl›kl› olmakla birlikte, toplam üretimin küçümsenmeyecek bir miktar›, %42’si, evlerde yürütülüyordu (Ayata, 1987: 38). “Kapitalist ev sanayii” olarak tan›mlanabilecek bu sistemde, “Kulland›klar› aletleri ve hammaddeleri “hal› imalatç›lar›”ndan sa¤layan, ürünleri üzerinde mülkiyet hakk› iddia etmeksizin parça bafl› ücret karfl›l›¤› hal› dokuyan, kendi evlerinde çal›flan ve hemen hemen tamam› kad›n ve genç k›zlardan oluflan kapitalist ev sanayii iflçileri” bulunmaktad›r (Ayata, 1987: 33). Dolay›s›yla, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, Ba- 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri t›’n›n klasik “eve ifl verme” sisteminden, kullan›lan sermayenin de iflverene ait olmas› özelli¤iyle farkl›laflan bu sistem içerisinde çal›flan bir bölüm insan da asl›nda ücretli say›labilir. Devlete Ait Sanayi Kurulufllar› ‹mparatorluk’ta, devletin s›nai tesisler kurarak iktisadi yaflama aktif biçimde kat›lmas› da söz konusu olmufltur. Bu kat›l›m, çok eski tarihlere kadar uzan›r. Ülkede “devletin ilk s›nai tesisi, harp silahlar› imal maksad›yla II. Bayezid devrinde (1505?) vücuda getirilen Tophane’dir” (Eldem, 1994(a): 629). Ancak, devletin bu rolü, özellikle Tanzimat’a kadar, büyük ölçüde, modernlefltirilmeye çal›fl›lan orduya ait araç-gereç ihtiyac›n› karfl›lama amac›na yönelik kurulufllar›n iflletilmesi biçiminde olmufltur. Devletin “makine kullanan ve fabrika ismine hak kazanan s›nai iflletmeler”i, 19. yüzy›lda, özellikle de Tanzimat’tan sonra kurulmaya bafllanm›flt›r (Sarc, 1940: 434-435). Bu dönemde “Fabrika-i Hümayûnlar” olarak nitelendirilen çok say›da devlet fabrikalar› kurulmufltur. Bunun nedenlerinden biri, daha önceki dönemde oldu¤u gibi, devletin askeri ihtiyaçlar›n›n yurt içi üretimle sa¤lanmas› düflüncesidir. Ancak, bunun yan›nda, devletin iktisadi yaflamdaki yerini, yeni koflullarda sa¤lamlaflt›rmak amac› da gözlenmekte; ordunun silah ve di¤er araç gereç ihtiyaçlar›n› karfl›lama amac›na yönelik kurulufllar yan›nda, çeflitli dokuma dallar› ve deri-kundura fabrikalar› da kurulmaktad›r (Güran, 1992: 235-236). Bu kurulufllar, askeri aç›dan sahip olduklar› stratejik önem yan›nda, kulland›klar› teknoloji ve üretim de¤erleri aç›s›ndan da, dönemin di¤er sanayi kurulufllar›ndan daha önemlidirler. Ancak, bu önemli tesislerin, rasyonel bir biçimde iflletilebilmeleri mümkün olmam›fl, bu kurulufllar›n büyük bölümü, bir kaç y›ll›k bir süre içinde iflas etmifllerdir (Kasaba, 1993: 122). Bu oluflumun “k›smen devletin idaresizli¤i, k›smen de kapitülasyonlar›n milli sanayii himayeye imkan b›rakmamas›” gibi nedenleri bulunmaktad›r (Tökin, 1946: 8). 20. yüzy›l bafllar›na gelindi¤inde, devlete ait s›nai kurulufllar›n önemleri azalm›flt›r ve 1913-1915 Sanayi Say›m› sonuçlar›na göre, 1915 y›l› itibariyle say›ma dahil edilen 264 kurulufltan 22’si, yani %8.3’ü devlete ait olup, büyük bölümü dokuma sanayii alan›nda faaliyet göstermektedir (Tökin, 1946: 13). Bu kurulufllar›, çal›flt›r›lan iflçi say›s› itibariyle de¤erlendirdi¤imizde de, önemlerini giderek yitirdiklerini ifade edebiliriz. 1913 y›l›nda, silah fabrikalar› ve deniz tezgahlar›yla birlikte bütün devlet s›nai müesseselerinde 5.000 kadar iflçi çal›flmaktad›r (Eldem, 1994(a): 64). Hizmetler Kesimindeki ‹flçiler Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretliler de¤erlendirilirken hizmetler kesiminin göz ard› edilmemesi gerekir. Bu kesimi di¤erlerinden ay›ran çok önemli bir özellik, yat›r›mlar›n büyük ölçüde yabanc› sermaye taraf›ndan gerçeklefltirilmesidir. 1914 y›l› itibariyle, yabanc› sermayenin %63.1’i demiryollar›, %12.0’si bankac›l›k alan›ndayd›. Sanayinin pay› %5.3, ticaretin pay› ise %5.8’di (Pamuk, 1978: 144, Tablo III’teki bilgilerden hesaplanm›flt›r). Yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n hizmetler kesimine yönelmesinin önemli nedenlerinden biri kâr oran›n›n yüksekli¤idir (Keyder, 1983: 24). Ayr›ca, “...altyap› yat›r›mlar›n›n ulaflt›rma masraflar›n› düflürmesi ile, zanaatlara dayal› yerli üretim y›k›l›rken, Avrupa sanayiinin tüketim mallar›na olan talep genifllemifltir. ‹kinci olarak, demiryollar› gibi yat›r›mlar Avrupa demir-çelik sanayii için önemli boyutlarda ek talep yaratm›fllar, bu dal›n uzun bir süre Avrupa’daki sanayileflmenin itici gücünü oluflturmas›n› sa¤lam›fllard›r” (Pamuk, 1984: 53). 83 84 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Bu geliflim, hizmetler kesiminde genifl bir ba¤›ml› çal›flanlar kitlesi oluflturmufltur. Veriler, bu kesimdeki kurulufllar›n çal›flan iflçi say›lar› itibariyle, ülkenin en büyük kurulufllar› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. 1911 y›l› itibariyle, ‹mparatorluk’ta personel say›s› 1000’den fazla olan kurulufllar›n büyük bölümü, hizmetler kesiminde faaliyet göstermekte, demiryolu flirketleri ise baflta gelmektedir. Bu kurulufllarda toplam 39.657 iflçi çal›flmakta olup, bunun 13.969’u Tütün Rejisi’ndeydi (Eldem, 1994(a): 141). ‹stihdam edilen personelin büyük bölümü, ‹mparatorluk topraklar›na da¤›lm›fl durumda oldu¤u gibi, 1.000’den az iflçi çal›flt›ran kurulufllarda çal›flanlar da bulunmaktayd›. Örne¤in, en önemli sanayi kentlerinden biri olan Selanik’te, 1908 A¤ustosu itibariyle, çeflitli sanayi dallar›nda çal›flan 10.000 kadar iflçi ve tütün imalat›nda çal›flan bir o kadar iflçi yan›nda, özellikle liman ifllerinde çal›flan 5.000 kadar da ulafl›m hizmetlisi bulunmaktayd› (Haupt; Dumont, 1977: 18). Madencilik Kesimindeki Ücretliler Madenler aç›s›ndan zengin bir ülke olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, madencili¤in önemli bir geliflme gösterdi¤i söylenemez. Madenlerin iflletilmesine de oldukça geç tarihlerde bafllanm›flt›r. Bir çok madenin keflfi ve iflletilmeye bafllanmas›, 19. yüzy›l ortalar›ndan itibaren gerçekleflmifltir. Örne¤in, Zonguldak’ta maden kömürünün keflfi 1829’da, iflletilmeye bafllanmas› ise 1848’den sonra söz konusu olmufltur (Eldem, 1994(a): 41). Madenlerin h›zla iflletilmeye bafllanmas›nda iki faktörün önemli rolü olmufltu: 1829’dan itibaren donanman›n buharl›ya çevrilmesi; Tophane, Tersane, Darphane ve di¤er devlet tesislerine yak›t sa¤lama gereksinimi (Quataert, 1987: 47). 20. yüzy›l bafllar›nda, madencilikte ortalama 25.000 kifli çal›flmaktad›r. Tafl ocaklar›nda ve tuz üretiminde çal›flanlarla birlikte bu miktar 30.000’e yükselebilir. Fakat bunlar›n yaln›z yar›s›n› daimi maden iflçisi sayabiliriz. Di¤er yar›s› madenlerde bir kaç ay çal›flt›ktan sonra köyüne dönen ve yerini ayn› nitelikte geçici iflçilere terk eden kimselerdir (Eldem, 1994(a): 47). ‹nflaat ‹flçileri Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, ücretlilerin genifl bir biçimde varoldu¤u alanlardan biri de inflaat iflleridir. Burada ücretli olarak çal›flanlar›n toplam say›s›na iliflkin kesin rakamlar bulmak olanakl› de¤ildir. Ancak, de¤iflik projelerde çal›flanlar›n say›s›na iliflkin olarak yap›lan baz› özgül çal›flmalardan, s›n›rl› bilgiler elde etmek olas›d›r. Faroqhi, 16. yüzy›lda hemen tüm Anadolu kentlerinde inflaat iflleri için mevsimlik vas›fs›z emek talebi oldu¤unu tahmin etmektedir. Ancak, Osmanl› devletine ve vak›flara ait inflaatlarda ifl bulma olana¤› daha fazlayd› (Faroqhi, 1994: 343-344). Barkan ise 16. yüzy›lda Süleymaniye Camiinin infla›nda “nitelikli iflgücü gerektiren ifllerin tamam› ile, niteliksiz iflgücünün yeterli oldu¤u hamall›k, ›rgadl›k gibi ifllerin %23.8’i(nin) ücretle çal›flan serbest iflçiler taraf›ndan yerine getiril(di¤ini)” saptam›flt›r (Barkan, 1963: 239). Ancak statü olarak ücretli olmakla birlikte, bu iflçilerin çal›flmama özgürlükleri bulunmuyordu ve istedikleri çal›flma flartlar›n› kabul ettirme olana¤›na da sahip de¤illerdi (Barkan, 1963: 29). Barkan, buna karfl›n, ücretlerin çok düflük olmad›¤›n› belirtmektedir. Cami yap›m› d›fl›nda; kale, köprü, gemi inflas› gibi ifllerde de, benzeri yöntemlerle ücretli iflçi kullan›lmaktayd› (Barkan, 1963: 35) (Süleymaniye Camii d›fl›ndaki özgül örnekler için bak›n›z, Koç, 1992: 65). ‹mparatorlu¤un daha sonraki dönemlerinde, giderek geliflen kanal, demiryolu, liman, yol yap›m› gibi iktisadi faaliyetlerde de ücretli inflaat iflçileri çal›flt›r›ld› (Koç, 1992: 68 vd.). 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri 85 Ücretlilerin Niceli¤ine ‹liflkin De¤erlendirme Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretlili¤in nicel boyutlar›na iliflkin olarak birbirleriyle uyuflmayan farkl› tahminler yap›lmakta, bunlar 50-75.000’den 2 milyona kadar de¤iflmektedir. Kan›m›zca, bu rakamlar›n büyük bölümü abart›l›d›r. De¤erlendirme hangi biçimde yap›l›rsa yap›ls›n, 19. yüzy›l sonlar›, 20. yüzy›l bafllar› itibariyle nicel aç›dan geliflmifl bir iflçi kesimi bulunmamaktad›r. Gerek tar›m kesiminde, gerekse kentsel kesimde, genifl bir ücretliler kitlesini oluflturacak iktisadi koflullar mevcut de¤ildir. Özellikle sanayi iflçilerinin say›s› çok s›n›rl›d›r. Toplam iflçi say›s›na iliflkin olarak kesin rakamlar verilmesi mümkün olmamakla birlikte, yapm›fl oldu¤umuz de¤erlendirmeler ›fl›¤›nda, ücretlilerin niceli¤ine iliflkin gerçek rakam›n, 14.060 ile 408.572 aras›nda düflünülmesi makûldür ve 200-300 binlik bir büyüklük, gerçeklere yak›n olacakt›r. Ancak, bu rakamlar›n oran olarak ifade edilmesi, ülkeler aras› ve dönemler aras› karfl›laflt›rmalar itibariyle daha elveriflli olacakt›r. Ücretlilere iliflkin rakamlar›nsa, iflgücü içerisinde ücretlilerin oran› olarak ifade edilmesi esast›r. ‹mparatorluk’ta iflgücünün niceli¤i üzerinde net bilgiler bulunmamakla birlikte, 1894-1895 y›llar›na ait veriler, bir hesaplamay› mümkün k›lmaktad›r. Bu y›llara iliflkin Genel ‹statistik Say›m› sonuçlar›na göre; ‹mparatorlu¤un toplam nüfusu 27.229.500, istihdam edilenlerin say›s› 14.980.600’dür. Gene ayn› say›m sonuçlar›na göre, “amele” say›s› 186.000 olarak görünmektedir (Karpat, 1985: 226, Tablo: IV.23). “Amele” ad› alt›nda hangi kesimlerin içerildi¤i kesin çizgileriyle belli olmamakla birlikte, bu rakam› iflgücünü temsil etti¤ini düflündü¤ümüz 14.980.600’e oranlarsak, %1.24 oran›na ulafl›r›z. Bu bize, mevcut s›n›rl› veriler çerçevesinde, iflgücü içerisinde ücretlilerin oran›n› vermektedir. Gene ayn› verilere dayanarak, ücretlilerin toplam nüfusa oran›n› %0.69 olarak bulabiliyoruz. Daha sonraki dönemler için ise toplam nüfusa iliflkin daha kesin rakamlar olmakla birlikte, ücretlilerin say›s›na iliflkin bilgiler bulunmamaktad›r. 1913 y›l› itibariyle, ‹mparatorlu¤un o dönemdeki topraklar› içerisinde yaflayan nüfus 26.340.000’dir (Eldem, 1994(a): 20-23). Ancak bu dönemde savafllar nedeniyle sürekli toprak kaybedilmekte oldu¤u da hesaba kat›lmal›d›r. Bugünkü s›n›rlar içerisindeki nüfus ise 15.821.000’dir. Ücretlilerin say›s›n›, örne¤in 200.000 kifli olarak kabul eder ve bunu 26.340.000’lik nüfusa oranlarsak, elde edece¤imiz oran %0.76 olacakt›r. Ba¤›ml› çal›flanlar›n say›s›n› 300.000 olarak kabul edersek, elde edece¤imiz oran, bu defa %1.1 dolaylar›nda olacakt›r. Yani, çok kabaca, ücretlilerin toplam nüfus içerisindeki yerinin %1’ler dolay›nda oldu¤unu söyleyebiliriz. N‹TEL AÇIDAN ÜCRETL‹LER “‹flçi” terimi, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, bu kesim için en az kullan›lanlardan biridir. 1729 y›l›nda III. Ahmet taraf›ndan ç›kar›lan “Maden iflçilerinin nizam ve vazifelerine dair” bir fermanda, “iflçi” kavram› kullan›lmaktad›r (Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 1. Cilt, 1996: 38). 1845 tarihli Polis Nizâm›’n›n 12. maddesinde de iflçi kavram› kullan›lmaktad›r. Ancak, tekil düzeyde kalan bu kullan›mlar› d›fl›nda, kavram yayg›n de¤ildir. Eriflçi’nin ifadesiyle, “Ondokuzuncu yüzy›ldan beri lisan›m›zda amele, rençber, ›rgat, emekçi, ecir, gündelikçi ayn› manalarda kullan›lmakta ise de, bunlar aras›nda iflçi tabiri son senelerde kati olarak taammüm etmifltir.” (Eriflçi, 1951: 3). Ahmad’a göre de, “Niteliksiz iflgücünü anlatan amele, emekçi ve rençberin yan› s›ra, iflçi yavafl yavafl bugünkü anlam›n› kazanm›flt›r” (Ahmad, 1995: 26-27). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda gerek tar›m kesiminde, gerekse tar›m-d›fl› kesimlerde genifl bir ücretliler kitlesi bulunmamaktayd›. 86 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ‹mparatorluk’ta ba¤›ml› çal›flanlar için en çok kullan›lan terim “amele” idi. Örne¤in 1894-1895 Genel ‹statistik Say›m›’nda bu kavram kullan›lmaktayd› (Karpat, 1985: 218, Tablo: IV.10). Kavram, “19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar, daha çok inflaat, tar›m, madencilik alanlar›nda yo¤unlaflm›fl olan iflgücü” için, “daha sonraki dönemlerde de, daha çok a¤›r ifllerde çal›flan vas›fs›z iflçileri adland›rmakta kullan›lm›flt›r” (Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 1. Cilt, “Amele” maddesi, 1996: 38). ‹flçiler taraf›ndan kurulan bir çok örgütün isimlerinde de, amele sözcü¤ü, kullan›lmaktad›r. Örne¤in, “Amele-i Osmani Cemiyeti” gibi... “Amele” sözcü¤ü toplumsal olarak “küçültücü” bir anlam da içeriyordu. Öyle ki, 1923 y›l›nda ‹zmir’de toplanan ‹ktisat Kongresinde, iflçi grubunun taleplerini gösteren “‹ktisat Esaslar›”n›n birinci maddesi, “Amele namiyle hitap edilmekte olan kad›n ve erkek erbab-› say ve amele bundan böyle iflçi denilmesi” fleklindedir (Ökçün, 1981: 430). Günümüz anlam›nda iflçi; bir iflverene ba¤›ml› olarak çal›flan, çal›flmas› büyük ölçüde süreklilik gösteren, ücret geliri baflat olan bir iflgücü kategorisidir. ‹mparatorluk’ta çal›flanlar›n çok büyük bölümü, bu özellikleri tafl›mamaktad›r. Örne¤in, ülkenin iktisadi yap›s› içerisinde özel bir yeri olan madencilik kesiminde 1. Dünya Savafl› öncesi y›llarda çal›flan yaklafl›k 30.000 iflçinin yar›s›, bir kaç ay çal›flt›ktan sonra köyüne dönen ve yerini ayn› nitelikteki geçici iflçilere b›rakan kimselerdi. Bu nedenle, Ere¤li Havzas›’nda bu dönemdeki iflçiler için, “köylü-iflçi” (Ç›lad›r, 1977: 29) ya da “çiftçi-madenci” (Quataert, 1987: 61) gibi terimler kullan›lmaktad›r. Hatta ‹mparatorluk’ta iflçilerin de¤il, ifllerin bile bir süreklili¤i bulunmad›¤›n› söyleyebiliriz. 1913-1915 Sanayi Say›m› sonuçlar›, sanayi kurulufllar›n›n bile süreklilik göstermediklerini kan›tlamaktad›r. Buna göre, 1913 y›l›nda faaliyette bulunan baz› sanayi kurulufllar›, 1915 y›l›nda faaliyette de¤ildiler. Bunda, savafl gibi d›flsal faktörlerin de pay› bulunmakla birlikte, bu kurulufllar›n günümüz anlam›nda sanayi kuruluflu, buralarda çal›flanlar›n da, günümüz anlam›nda sanayi iflçisi olmad›klar›n› dikkate almak gerekmektedir. ‹flçi kavram› üzerinde yapt›¤›m›z bu de¤erlendirmeler, makro ölçekte, s›n›f ve s›n›f davran›fllar›yla da iliflkilendirilebilir. Sanayi kurulufllar›n›n ve buna ba¤l› olarak sanayi iflçili¤inin süreklilik tafl›mad›¤› bir yap› içerisinde, büyük ölçüde geçici olarak çal›flan kiflilerin davran›fllar›n›n da, süreklilik kazanm›fl sanayi iflçilerinden farkl› bir biçimde oluflmas› beklenir. “Toplumda kapitalizm ve kapitalist iliflkiler geliflmemifl oldu¤undan, ‹mparatorlu¤un son y›llar›nda görülen kimi iflçi eylemlerine karfl›n, bu s›n›f› “proleter” olarak nitelemek, genel toplumsal yap› ve s›n›f›n kendine özgü nitelikleri bak›m›ndan yanl›fl olur.” (Kongar, 1981: 72). Quataert de ayn› de¤erlendirmeyi, maden iflçileri için yapmaktad›r: “‹flçiler, kendilerini her fleyden önce madenlerde ek gelir kazanan çiftçi sayd›klar›ndan, köylü e¤ilimlerini korudular. fiirketin yarar›na olarak madenlerdeki ifllerine ba¤l› bir grup kimli¤i edinmediler ve dolay›s›yla da iflçi s›n›f› bilinci veya örgütlenme iste¤i bu iflçiler aras›nda geliflmedi” (Quataert, 1987: 61). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 1 Ere¤li Havza’s›nda “köylü-iflçi” ya da “çiftçi-madenci” terimlerinin do¤ufl nedenini aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE ‹fiGÜCÜNÜN ETN‹K YAPISI D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda iflgücünün önemli bir özelli¤i de dinsel/etnik çeflitlili¤idir. Cumhuriyet dönemine de sarkan bir biçimde, iktisadi yaflamda, özellikle de R U s›nai ve ticariS Ofaaliyetlerde, Türk ve müslüman olmayan unsurlar›n, nüfus içerisindeki oranlar›n› çok aflan bir egemenlikleri bulunmaktayd› (Konu, gerek sermaye, gerekse iflgücü aç›s›ndan, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki durum ve Cumhuriyet D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 87 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M dönemindeki etkileri itibariyle genifl bir biçimde, Makal, 1999, 4. Bölümde de¤erlendirilmektedir). Örne¤in, müslüman olmayan dinsel/etnik kesimlerin toplam nüS O R U fus içerisindeki oran› 1906 y›l›nda %25, 1915 y›l›nda ise %18.76 idi (Behar, 1996: 46, Tablo 2.20’den hesaplanm›flt›r). Buna karfl›l›k, 1913-1915 Sanayi Say›m› sonuçlar›na göre, 1915 y›l› itibariyle toplam 264 sanayi kuruluflundan 172’si D ‹ K K A T(%65’i), müslüman olmayan unsurlara aitti (Toprak, 1982: 192, Tablo XI). Ticari faaliyetlere iliflkin veriler de ayn› do¤rultudad›r. ‹mparatorlu¤un son y›llar›nda, Türk giriflimcileSIRA S‹ZDE rin, ithalat ve ihracatç›lar içerisindeki pay› %4, komisyonculukla u¤raflanlar içerisindeki pay› %3, toptanc› tüccarlar içerisindeki pay› %15, perakendeci tüccarlar içerisindeki pay› %25 idi. Türk giriflimcilerin tüm ticaret burjuvazisi içerisindeki paAMAÇLARIMIZ y› ise %5-%10 aras›ndayd› (Çavdar, 1974: 128). S O R U D‹KKAT N N K ‹iflgücünün T A P Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ve Cumhuriyetin bafllang›ç dönemlerinde etnik da¤›l›m› konusunda, Ahmet Makal’›n Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1920-1946 bafll›kl› kitab›na bak›n›z. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Benzeri oranlar, iflgücü aç›s›ndan da geçerliydi. ‹mparatorluktaki önemli sanayi kurulufllar›nda çal›flan iflçilerin büyük bölümü, Türk kökenlilerden çok az›nl›k kesimine ait kiflilerden olufluyordu. Örne¤in, 1915 y›l› itibariyle sanayi kurulufllar›ndaki ‹NTERNET eme¤in sadece %15’i Türk unsurlardan oluflmaktayd› (Çavdar, 1971: 66). Birçok Avrupa ülkesinden gelen kiflilerin ücretli olarak de¤iflik ifl kollar›nda çal›flmas› da söz konusu idi (Konuya iliflkin olarak, 19. yüzy›l sonlar›, 20. yüzy›l bafllar› itibariyle, madencilik, demiryolu inflaat› ve liman iflleri alan›ndan örnekler için bak›n›z, Quataert, 1987). Bu kifliler, daha iyi koflullar alt›nda çal›flma olana¤›n› buluyor ve daha yüksek ücretler elde ediyorlard› (Örne¤in, 1890’l› y›llarda Ere¤li Havzas›nda kömür üretiminde bölgenin müslüman kazmac›lar› günde 8 ila 20 kurufl kazan›rlarken, ayn› ifli yapan ‹talyan ve Karada¤l›lara 11 ila 20 kurufl gündelik ödeniyordu. Bak›n›z, Quataert, 1987: 58). Kuflkusuz bu oluflumun alt›nda, dinsel/etnik nedenler yan›nda, bu kesimin e¤itim düzeyinin daha yüksek ve ifl deneyiminin daha fazla olmas› yat›yordu. Daha e¤itimsiz ve niteliksiz olan Türk iflçiler, bu nitelikli iflgücü ile rekabette zorlan›yorlard›. Kimi zaman, az›nl›klara ve yabanc› uluslara mensup iflçilerle Türk kökenli iflçiler aras›nda fliddete varan mücadelelerin de oldu¤u gözleniyordu (Bu etnik mücadeleler konusunda bak›n›z, Quataert, 1987). Yabanc› iflgücünün madencilik kesiminde de önemli bir a¤›rl›¤› bulunmaktayd›. Madencili¤in tüm alanlar›nda oldu¤u kadar, kömür üretiminde de mühendislik baflta olmak üzere bütün ihtisas iflleri yan›nda, nitelikli iflçilerin büyük bölümü de yabanc› idi. Türk unsurlara sadece düflük ücretli ifller kal›yordu (Karahasan, 1978: 233). ‹mparatorluk’ta iflgücünün etnik da¤›l›m›n›n, di¤er nedenlerle birlikte, s›n›f bilincinin oluflumunu olumsuz yönde etkiledi¤i düflünülebilir. S‹ZDE ‹mparatorluk’ta iflgücünün etnik da¤›l›m›, s›n›f bilincinin oluflumunuSIRA nas›l etkilemektedir? ÜCRETL‹LER‹N ÇALIfiMA KOfiULLARI SIRA S‹ZDE ‹NTERNET 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Ücret Düzeyleri ve Ücretlilerin Yaflam Standartlar› S O R Ukaynaklardan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücret düzeylerine iliflkin veriler, de¤iflik derlenebilmektedir. Ancak, 1913-1915 Sanayi Say›m› sonuçlar›, 20. yüzy›l bafllar›ndaki ücret düzeyine iliflkin en somut ve güvenilir verileri içermekte; sanayideki ücD‹KKAT retlerin alt-sektörlere göre farkl›l›k gösterdi¤i, iki kata yak›n ücret farkl›l›klar›n›n SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 88 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Veriler, dönemler itibariyle tar›m-d›fl› sektörlerin kendi içinde oldu¤u kadar, bunlarla tar›m sektörü aras›nda da ücret farkl›l›klar› bulundu¤unu, bunun tar›m-d›fl› sektörlerin lehine oldu¤unu göstermektedir. Hemen her toplumda, her dönemde oldu¤u gibi, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda da sektörel ücret farkl›l›klar› yan›nda, bölgesel ücret farkl›l›klar› mevcuttu. 1913 y›l› itibariyle bölgeler aras›nda 3 kata varan farkl›l›klar görülmektedir (Eldem, 1994(a): 142). ‹mparatorlu¤un genifl co¤rafyas› içerisinde, bu farkl›l›klar›n büyük olmas› do¤ald›r. Ancak, bu farkl›l›klar›n, salt bölgesel olman›n ötesinde sektörel da¤›l›m taraf›ndan da etkilendi¤i söylenmelidir. Örne¤in Kömür Havzas›ndaki ücretler, belirli bir co¤rafi bölgeye ait olman›n yan›nda, madencilik alan›na ait olarak da düflünülmelidir. Di¤er bölgeler ve kentler aç›s›ndan da, ücret düzeylerinin oralarda hakim olan sektörel faaliyetlerle örtüflmesi beklenir. 1913-1915 Say›m›, di¤erleriyle karfl›laflt›r›lamayacak kadar büyük ölçekli ve göreli olarak ileri üretim teknikleri kullanan kurulufllar› içerdi¤i için, ücret düzeylerini ülke ortalamas›ndan daha yüksek gösteriyor olmal›d›r. Ayr›ca, Say›m, nominal ücretleri yans›tmaktad›r, oysa iflçiler aç›s›ndan önemli olan, bu ücret gelirinin sat›n alma gücüdür. Bu nedenle, 20. yüzy›l bafllar›nda ücretlilerin yaflam düzeylerine iliflkin bir de¤erlendirme yapabilmek için, nominal ücret rakamlar›n›n yan› s›ra, iflçilerin tüketim kompozisyonlar› ile mal ve hizmetlerin fiyatlar› da bilinmelidir. Böylesi bir de¤erlendirmede, teknik sorunlar›n yan› s›ra, normatif sorunlar da karfl›m›za ç›kacakt›r. Bunlar›n en önemlisi, hangi terimi kullan›rsak kullanal›m, “yaflam düzeyi”, “yaflam standard›” ya da “refah” konusundaki normlara iliflkindir. Refah normlar› zaman içerisinde sürekli olarak de¤iflti¤i ve farkl› toplumlar›n da farkl› refah anlay›fllar› bulundu¤u için; de¤erlendirmeler, o toplumda, o dönemdeki normlar dikkate al›narak yap›lmal›d›r. Elimizde, böyle bir de¤erlendirmeyi sa¤l›kl› bir biçimde yapacak veriler bulunmamakla birlikte, Issawi de¤iflik çal›flan kategorileri için, “gelir” ile “tüketilen mal ve hizmetler” aras›nda bir ba¤lant› kurmaya çal›flmaktad›r. Toprak’›n çal›flmalar›nda ise 1914 ve 1918 y›llar› itibariyle, orta dereceli bir memurun tüketim sepetine iliflkin saptamalar bulunmaktad›r (Toprak, 1982: 333). Baz› y›llar ve bölgeler için, de¤iflik çal›flan kategorileri aç›s›ndan tüketim kompozisyonu ve ortalama gelirleri karfl›laflt›ran Issawi, 1870’li y›llar için ücretlilerin gelirlerinin, iflgücü içerisindeki di¤er çal›flanlar›n ortalama gelir düzeyinden düflük oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Issawi, 1980: 45-50). Örne¤in bekâr bir iflçinin ayl›k geliri 1.800 kurufl iken; hamal›n 3.000, küçük üretici köylünün 2.048 kurufltur. Çavdar’›n “iflçilerin sadece %12’lik bölümünün, o dönem için ortalama olarak kabul edilen gelir düzeyinin üzerinde ücret elde ettikleri” sav›, bu verilerle tutarl› görünmektedir (Çavdar, 1974: 129). Issawi’ye göre, “Muhtemeldir ki, 1870’lerle Birinci Dünya Savafl› aras›nda, kifli bafl›na has›la ve gelir anlaml› ölçüde artm›flt›r. Yaflam düzeyi, özellikle k›rsal alanlarda, düflüklü¤ünü sürdürmüfltür. Ama varolan veriler, kentlerde gerçek ücretlerde bir art›fl›n varl›¤›n› göstermektedir. Bu dönemin ikinci yar›s›nda, k›rsal kesimde dahi bir iyileflme gözlenmektedir. Birinci Dünya Savafl›’ndan önceki 10-20 y›lda, yaflam düzeyinde yükselmeler görülmüfltür” (Issawi, 1980: 6-8). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki ücretlerin 1839-1913 y›llar› aras›nda uzun dönemli geliflimini ve bunun üzerinde etkili olan faktörleri inceleyen bir çal›flmada ise daha kapsaml› sonuçlara ulafl›lmaktad›r (Boratav; Ökçün; Pamuk, 1984). Buradaki ücret serileri, büyük ölçüde fabrika iflçilerinin ücretlerini içermemekle birlikte, ücretlerin genel seyrini temsil edici olarak kabul edilebilirler. Buna göre, 1839-1913 y›llar› aras›nda, ücretler, y›ll›k 89 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri nominal olarak %1.1’lik bir art›fl göstermektedir. 74 y›ll›k art›fl miktar› ise %118’dir. Boratav ve arkadafllar›, ‹ngiltere ile karfl›laflt›rmal› olarak yapt›klar› bir fiyat hareketleri de¤erlendirmesi sonucunda, bu art›fllar›n ayn› zamanda reel ücret art›fllar›na karfl›l›k geldi¤i sonucuna varmaktad›rlar (Boratav; Ökçün; Pamuk, 1984: 66-68). Bu durumda, ücret düzeyleri, ‹ngiltere’dekinin yaklafl›k %40’› dolaylar›ndad›r (Boratav; Ökçün; Pamuk, 1984: 70). Yaflam›n ‹ngiltere’de daha pahal› oldu¤u varsay›m›yla, iki ülke aras›ndaki ücret farkl›l›klar›, beklenenden daha az ç›kmaktad›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, hem ücretlerin dönemin göreli olarak geliflmifl bir ülkesiyle yap›lan karfl›laflt›rmada beklenenden daha yüksek ç›kmas›n›, hem de zaman içerisinde reel olarak da art›fllar göstermesini nas›l aç›klamak gerekecektir? Kuramsal olarak, ücret düzeyleri üzerine etkili olabilecek faktörlerden biri, sendikal örgütlenmedir. Ancak, dönem içerisinde, bu tür etkilere yol açacak bir örgütlenmenin koflullar› yoktur. Hukuksal düzenlemeler, iflçi kesiminin örgütlü mücadelesini engelleyici ve yasaklay›c› niteliktedir. Özellikle 1870’lerden bafllayarak örgütlenme çabalar› ve baz› iflçi hareketleri gözleniyorsa da, bunlar ücret düzeyleri üzerinde etkili de¤ildir. Ancak, 1908’de ‹kinci Meflrutiyet sonras› gerçekleflen iflçi hareketleriyle ücret düzeyleri aras›nda anlaml› bir ba¤ kurulabilmektedir. Dolay›s›yla, ücret düzeylerini etkileyen faktörleri, baflka yerlerde aramak gerekecektir. Boratav ve arkadafllar›, ücret düzeylerinin, genifl ölçüde, iktisadi faktörlerle aç›klanabilece¤i sonucuna varmaktad›rlar. Buna göre, bir çevre ülkesi olarak, dünya pazarlar› ile bütünleflmekte olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, fiyat hareketlerinin dünyay› izlemesi, reel ücret art›fllar›n›n önemli sebeplerinden biridir. Ayr›ca, savafllar ve k›tl›k gibi nedenlerle ortaya ç›kan emek k›tl›¤› da, bu oluflum üzerinde etkili olmaktad›r (Sanayi sektöründe, özellikle nitelikli iflgücü k›tl›¤›na iliflkin de¤erlendirmeler için bak›n›z, Quataert, 1992: 216-217). Ücretlerin seyri üzerinde etkili olan iktisat-d›fl› faktörler de bulunmakla birlikte, bunlar›n etkileri, daha çok, özel nitelikler tafl›yan tek bir dönemle s›n›rl›d›r. 19081913 döneminde gerçekleflen ücret art›fllar›nda, ‹kinci Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra gerçekleflen iflçi hareketleri de etkili olmufltur. Temel ilgi alan›m›za girmemekle birlikte, memurlar›n yaflam düzeylerine iliflkin olarak da k›sa de¤erlendirmeler yapmak istiyoruz. Asker-sivil bürokrasinin, Osmanl› toplumunda sahip oldu¤u egemen konumu, kendisini bu kesimle di¤er ücretliler aras›ndaki gelir farkl›l›klar›nda da göstermektedir. Örne¤in, ‹stanbul’da Hariciye Nezareti memurlar›n›n maafllar› üzerinde yap›lan bir çal›flma, bu kesimdeki maafllar›n ayl›k olarak, 1870’te 1.550, 1880’de 1.174, 1890’da 1.213, 1900’de 1.230, 1908’de 1.266, 1910’da 1.169 kurufl oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Findley, 1996: 340-341). Bu miktarlar, iflçilerin gelirlerinden daha yüksektir. Bu da, devlet memurlar›n›n büyük bölümünün di¤er toplum kesimlerinden daha çok gelir elde etti¤i ve daha yüksek yaflam standartlar›na sahip oldu¤unu göstermektedir. Daha sonraki dönemlerdeki geliflimler ise ters yönde olmufl, 1. Dünya Savafl› reel ücretleri olumsuz yönde etkilemifltir. Buna göre, memur maafllar›, savafl›n sonlar›nda, al›m güçlerinin %70-80’ini kaybetmifl durumdayd› (Eldem, 1994(b): 146). ‹flçilerin ücretlerinin fiyat art›fllar›na daha iyi bir uyum sa¤lad›¤› ve bu kesimin reel ücretlerindeki gerilemenin, memurlara göre daha az oldu¤u gözlenmektedir. Ancak, gerek memur olsun, gerekse iflçi olsun tüm ba¤›ml› çal›flanlar›n sat›nalma güçleri, savafl içerisinde ciddi ölçüde gerilemiflti (Eldem, 1994(b): 54-55). 1839-1913 döneminde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretlerin reel SIRA olarak art›fl göstermeS‹ZDE si nas›l aç›klanabilir? 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 90 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kad›n ve Çocuk ‹flçiler ve Ücretleri Kad›n ve Çocuk ‹flçiler Bat› ülkeleri deneyiminde, Sanayi Devrimi sonras› kad›n ve çocuklar yo¤un biçimde istihdam edilmifl; kötü çal›flma koflullar›na ve düflük ücretlere maruz kalm›fllard›r. Sosyal politika önlemleri de, öncelikle bu kesimlere yönelik olarak gerçeklefltirilmeye bafllanm›flt›r (Çeflitli ülkelerdeki uygulamalar için bak›n›z, Talas, 1990). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda da 19. yüzy›ldan bafllayarak, kad›n iflçilerin say›s› artm›flt›r. Bunun nedenlerinden birisi, sürekli yaflanan savafllar dolay›s›yla erkek iflgücünde ortaya ç›kan kay›plard›r. “Savafl ilerledikçe erkek nüfusun cepheye sevki nedeniyle emek arz› s›n›rl› kald›; kentlerde ve k›rsal alanlarda erkek iflgücü bulunamamas› sonucu Osmanl› kad›n› çal›flma yaflam›na çekildi. Fabrikalardan atölyelere, yol yap›m›ndan sokak temizli¤ine kadar birçok ifl sahas›nda kad›n iflçi çal›flt›r›lmaya baflland›” (Toprak, 1995: 132). Devlet dairelerinde kad›n memur çal›flt›r›lmas›na da bu dönemde baflland› (Toprak, 1995: 134). 1913-1915 Sanayi Say›m›, çal›flan iflçilerin yaklafl›k üçte birinin kad›n oldu¤unu ve bunlar›n özellikle dokumac›l›k gibi alanlarda yo¤un olarak istihdam edildiklerini göstermektedir. Özellikle Anadolu’da yayg›n olan hal›c›l›k gibi faaliyetlerde çal›flanlar›n çok büyük bölümü kad›nd›r. Eriflçi, sadece fiark Hal› fiirketi’nin hal› tezgahlar›nda, 15.000 kad›n ve çocuk iflçinin çal›flt›¤›n› belirtmektedir (Eriflçi, 1951: 12). Sanayi iflletmelerinde çok say›da çocuk iflçi de istihdam edilmekteydi. 1920 y›l›nda Amerikal› bilim adamlar› taraf›ndan ‹stanbul’da yap›lan bir araflt›rmaya göre, ayakkab›c›l›k alan›nda 2.500; giyim sanayiinde 600’ü erkek, 200’ü k›z olmak üzere toplam 800; lokanta ve otellerde 200 erkek, 40 k›z çocuk; küçük fabrikalarda 500 çocuk; sigara ve tütün imalat›nda ise 170 çocuk istihdam edilmektedir (Moore, 1995: 166-171). Kad›n ve Çocuk ‹flçilerin Ücretleri Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda kad›n ve çocuk iflçilerin niceli¤indeki art›fl›n nedenleri aras›nda, iktisadi faktörler, özellikle de ücretlerin düflüklü¤ü yatmaktad›r. Kad›nerkek-çocuk iflçi ücretlerindeki farkl›l›¤› gösteren veriler de¤iflik kaynaklardan derlenebilmektedir. Amerikal› bilim adamlar›n›n, 1920 y›l›nda ‹stanbul’da yapt›¤› araflt›rmaya göre, fabrikalarda kad›nlar ve çocuklar, erkek iflçilerin beflte üçü ile dörtte üçü aras›nda ücret almaktad›rlar (Moore, 1995: 154). 20. yüzy›l bafllar› itibariyle bu verilerin en sa¤l›kl› olanlar› 1913-1915 Sanayi Say›m›’ndan elde edilebilmekte ve tüm alt-sektörlerde ciddi ücret farkl›l›klar› oldu¤u gözlenmektedir. Örne¤in, kad›n ve çocuklar›n yo¤un olarak çal›flt›¤› dokumac›l›kta erkek iflçiler 10-13, kad›n iflçiler 4-6, çocuk iflçiler 2-4 kurufl gündelik almaktad›rlar (Ökçün, 1970). Eldeki veriler, gene 1913 y›l› itibariyle k›rsal kesimdeki ücret farkl›l›klar›n›n, sanayidekinden büyük oldu¤unu göstermektedir (Toprak, 1982: 336-337). Kuflkusuz, cinsiyete dayal› ücret farkl›l›klar› üzerinde birçok faktör etkide bulunmaktad›r: • Özellikle geliflmekte olan sanayi kesiminde, yeni yap›lan ve modern teknoloji içeren yat›r›mlar, hem üstlenilen riskler, hem de üretim maliyetleri yüksek oldu¤u için, giriflimciler aç›s›ndan, üretimin makûl fiyatlarla yap›labilmesi zorunlulu¤unu getirmekteydi. Kad›nlar›n düflük ücretlerle istihdam› ise hem riskleri, hem de üretim maliyetlerini azaltmaktayd›. Ayr›ca, örne¤in hal›c›l›k, dokumac›l›k gibi baz› üretim dallar›nda, kad›nlar›n evde çal›flma olanaklar›n›n bulunmas›, iflverenin maliyetlerini düflürüyordu. 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri 91 • Temel çal›flan kategorisinin “erkekler” olarak kabul edildi¤i bir toplumsal de¤erler sistemi içerisinde kad›nlar›n çal›flabilmeleri, ancak daha düflük ücretleri kabul etmeleri durumunda söz konusu olmaktayd›. • Kad›nlar›n sendika ya da sendika benzeri iflçi kurulufllar›na ve onlar›n etkinliklerine kat›lma olas›l›klar›n›n daha düflük olmas›, hem daha düflük ücretleri kabul etmelerini, hem de iflverenlerin kad›n iflçileri tercih etmesini kolaylaflt›rmaktayd›. Özellikle 1870 sonras›nda ortaya ç›kan ve ‹kinci Meflrutiyet sonras› t›rmanan iflçi hareketlerinin, bu e¤ilimi güçlendirdi¤i söylenebilir. Çal›flma Süreleri ‹mparatorluk’ta çal›flma sürelerine iliflkin hukuksal s›n›rlama, Mecelle’yle getirilmifltir. Mecelle’nin çal›flma iliflkileri alan›na yönelik s›n›rl› düzenlemeleri aras›nda, çal›flma süreleriyle ilgili bir madde de bulunmaktad›r. 495. Maddedeki düzenlemeye göre, “Bir kimse, bir gün çal›flmak üzere iflçi tutarsa, gün do¤umundan ikindiye veya gün bat›fl›na kadar çal›flmak hususunda, o yerdeki gelenek nas›lsa, ona göre hareket edilecektir.” Mecelle’nin haz›rland›¤› 1869-1876 dönemi itibariyle ‹mparatorlu¤un sahip oldu¤u topraklar›n oldukça genifl oldu¤u düflünülecek olursa; de¤iflik bölgelerde, “güneflin do¤uflu ile bat›fl› aras›ndaki zaman”, çok farkl› olacakt›r. Bu nedenle, Mecelle’nin, tüm ‹mparatorluk’ta geçerli “uniform” bir çal›flma süresi belirledi¤i söylenemez. Saptanan sürenin uzunlu¤u göz önüne al›nd›¤›nda, ba¤›ml› çal›flanlar›n korunmas› gibi bir amaç güdüldü¤ünü söylemek de olanakl› de¤ildir. Do¤all›kla, Mecelle’nin getirdi¤i s›n›r hukuki olup, fiili çal›flma süreleri de¤iflebilmektedir. Veriler, fiili çal›flma sürelerinin uzun oldu¤unu göstermektedir. Örne¤in, 1920 y›l›nda Amerikal› bir bilim adam›n›n ‹stanbul’da yapt›¤› araflt›rmaya göre, kent içindeki fabrikalarda, iflgünü ço¤unlukla 9-10 saate ulaflmaktad›r. Haftal›k çal›flma süreleri ise alt› ya da alt› buçuk gündür. Resmi tatiller d›fl›nda ücretli izin dönemleri yoktur. Dini topluluklara ancak kendi tatillerinde biraz müsamaha gösterilmektedir (Moore, 1995: 153). Ayn› araflt›rma, ‹stanbul’da sanayi kesiminde çal›flan çocuk iflçilerin çal›flma sürelerine iliflkin olarak da, çarp›c› sonuçlar vermektedir. Buna göre, ayakkab›c›l›kta çal›flan 2.500 çocu¤un ortalama günlük çal›flma süreleri 8:30’dan 18:00’e kadar sürmekte, kimi zaman 20:30’u bulmaktad›r. Giyim sanayiinde çal›flan toplam 800 çocu¤un iflgünü 10 saati, sigara-tütün imalat›nda çal›flan 170 çocu¤un iflgünleri ise 9 saati bulmaktad›r (Moore, 1995: 166-171). 1913-1915 Sanayi Say›m› sonuçlar›na göre de, günlük çal›flma süreleri 9-12 saat aras›nda de¤iflmektedir. Bu uzun çal›flma süreleri, de¤iflik dönemlerde, ücretlilerin tepkilerine de neden olmufltur. Özellikle 1908 y›l›nda gerçekleflen grevlerde, iflçilerin önemli talepleri aras›nda, çal›flma sürelerinin k›salt›lmas› da bulunmaktayd› (Örnekler için bak›n›z, Gülmez, 1996: 176-177; Issawi, 1980: 51-52). SOSYAL GÜVENL‹K 19. yüzy›l sonlar›, 20. yüzy›l bafllar› itibariyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki sosyal güvenlik uygulamalar›, büyük ölçüde, “geleneksel araçlar” çerçevesinde kalmaktad›r ve modern uygulamalar s›n›rl›d›r. Genellikle, “sosyal yard›mlar” çerçevesinde düflünülmesi daha do¤ru olacak olan bu uygulamalar, sosyal güvenli¤in ilkel biçimleri olarak nitelenebilir. Bu uygulamalar, üç kategoride ele al›nmaktad›r (Dilik, 1972: 20-26): • Aile içi yard›mlaflmalar, • Dinsel yard›mlar, • Meslek kurulufllar› içerisindeki uygulamalar. “Çal›flma süreleri”, çal›flma koflullar›n›n, “ücret”ten sonra en önemlilerinden biridir ve devletin ücretlileri koruyucu minimum standartlar› aras›nda önemli yer tutmaktad›r. Devletin yasalarla koydu¤u üst s›n›rlar›nsa, toplu sözleflmelerle afla¤›ya çekilmesi mümkündür. Bu s›n›rlar çerçevesinde, fiilen çal›fl›lan sürelerin ne kadar olaca¤›, bir çok faktörün etkisi alt›nda oluflmaktad›r. Örne¤in iktisadi konjonktür, hukuksal üst çal›flma s›n›r›n›n alt›nda fiili sürelerin oluflumuna yol açabilmektedir. 92 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Aile ‹çi Yard›mlaflmalar Çal›flan kiflinin gelirinin mesleki, fizyolojik ya da ekonomik nedenlerle kesilmesi durumunda, ailenin di¤er fertleri yard›m ederek, bu kayb›n etkilerini ortadan kald›rmaya ya da en az›ndan hafifletmeye çal›fl›rlar ve sosyal güvenli¤in kurumlaflmad›¤› ülke ve dönemlerde, bu tür yard›mlaflmalar önem kazan›r. Ancak, sadece Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda de¤il, benzeri özellikler gösteren tüm toplumlarda gözlenen bu tür aile içi yard›mlaflmalar›n, ciddi s›n›rl›l›klar› mevcuttur: “...genel olarak, ailenin ekonomik gücü s›n›rl›d›r. Mensuplar›n›n karfl›laflt›klar› her türlü mesleksel ve sosyal risklere karfl› koyamaz... Özellikle yoksul s›n›flar söz konusu oldu¤unda, ailenin kaynaklar› son derece yetersizdir” (Talas, 1983: 325). Osmanl› ‹mparatorlu¤u gibi sanayinin geliflmedi¤i, ortalama gelir düzeyinin ve ba¤›ml› çal›flanlar›n gelir düzeylerinin düflük oldu¤u, çal›flman›n ve ücret gelirinin süreklilik kazanamad›¤› koflullarda, aile fertlerinin böyle bir dayan›flma ile gelir kay›plar›n› gidermeleri güçtür. Bu tür yard›mlaflmalar, k›sa dönemde, s›n›rl› bir etkiye sahip olabilir; ama gelir kayb›n›n ya da gider art›fl›n›n uzun süreli oldu¤u ve büyük boyutlara ulaflt›¤› koflullarda, etkisizleflece¤i aç›kt›r. Bu nedenlerle, aile içi yard›mlaflmalar›, bir sosyal güvenlik uygulamas› olmaktan çok, bir insani yard›m olarak de¤erlendirmek daha do¤ru olacakt›r. Dinsel Yard›mlar Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ‹slam dininin gerektirdi¤i zekat, fitre, adaklar, kurban ve kefaretlerle, di¤er ba¤›fl ve sadakalar fleklinde dar gelirliler ve muhtaçlara yap›lan yard›mlar, yüksek gelirlilerden düflük gelirlilere do¤ru gelirin belirli çapta yeniden da¤›l›m›n› sa¤l›yordu. Bu yard›mlar, varl›kl› s›n›f taraf›ndan kiflisel olarak yap›lmaktayd›. Bunlar›n d›fl›nda, ‹mparatorlukta yayg›n bir biçimde bulunan vak›flar da, benzeri yard›mlarda bulunuyorlard› (Dilik, 1972: 26; Talas, 1983: 372-373). Daha çok dinsel gerekçelere dayal› bu sosyal yard›m uygulamalar›, aile içi yard›mlaflmalara göre daha genifl çapl› ve organize olmakla birlikte, bir sosyal güvenlik uygulamas› olmaktan daha çok, insani yard›m çerçevesinde de¤erlendirilmelidir. Meslek Kurulufllar› ‹çerisindeki Uygulamalar Loncalar, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda zanaatkârlar› örgütleyen mesleki kurulufllar olarak 19. yüzy›l sonlar›na kadar varl›klar›n› sürdürmüfllerdir. Bugünkü kavramlarla düflünülecek olursa, bu kurulufllar›n, ücretli olarak çal›flan kalfalar d›fl›nda, kendi hesab›na çal›flanlar› örgütledi¤i söylenebilir. Bu kurulufllar çerçevesinde, sosyal güvenli¤in ilkel bir biçimi olarak nitelendirebilece¤imiz uygulamalar bulunuyordu. Buna göre, her loncan›n bir “teavün sand›¤›” (orta sand›¤›) mevcuttu. Loncalar›n gelir kaynaklar› aras›nda, vasiyetname ya da vak›f yoluyla aktar›lan para ve mülkler, bir defaya mahsus olmak üzere yap›lan ba¤›fllar ve sand›kta iflletilen sermayenin nemas› da bulunmaktayd› (fianda, 1971: 161). Loncaya ba¤l› kifliler, ödeme güçlerine göre ve loncan›n geleneklerine göre, hafta ya da ay gibi belirli dönemlerde loncaya, miktar› önceden belirlenmifl ödemelerde bulunuyorlard›. “Bir mesle¤in icras› ve bir meslek sahibi olabilmek için, loncalara girmek zorunlu oldu¤undan, bu ödentiler bir tür prim niteli¤i kazan›yorlard›” (Talas, 1983: 373). Bunun d›fl›nda, lonca hiyerarflisi içerisinde ç›rakl›ktan kalfal›¤a, kalfal›ktan ustal›¤a yükselmelerde de bu kifliler, loncan›n teavün sand›¤›na harç biçiminde katk›da bulunurlard› (fianda, 1971: 161). Tüm bu kanallarla, loncan›n sand›¤›nda, belirli bir fon birikimi sa¤lanm›fl oluyordu. 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri 93 Bu fondan yap›lan harcamalar büyük bir çeflitlilik göstermekteydi ve içlerinde dar anlamda “sosyal güvenlik” kavram› çerçevesinde de¤erlendirilebilecek kalemler mevcuttu. Lonca üyelerinden herhangi birinin sakatl›k, yafll›l›k, hastal›k ve ölüm gibi durumlar›yla, gereksinim içinde bulunanlara bu sand›ktan ödemede bulunulmaktayd›. Bu sistem içerisinde, günümüzde sosyal güvenlik kurulufllar›n›n finansman›nda kullan›lan prim sistemine benzer bir uygulaman›n ilkel nüvelerini bulabiliyoruz. Loncalar çerçevesinde gerçeklefltirilen bu uygulamalarda, aile içi yard›mlaflmalara ve dinsel yard›mlara göre daha kurumsallaflm›fl bir yap› söz konusuydu. Ancak, bu s›n›rl› kurumsallaflman›n sadece bir lonca çerçevesinde gerçeklefltirildi¤ini ve s›n›rlar›n›n o lonca üyelerinin güçleriyle çizilmifl oldu¤unu belirtmeliyiz. Loncalar›n iktisadi süreç içerisinde önce zay›flamalar›, ard›ndan da ortadan kalkmalar›yla birlikte, bu tür uygulamalar da ortadan kalkm›fl ve yerlerine yenileri konulamam›flt›r. Bu tür ilkel sosyal güvenlik uygulamalar›n›n, ilgi alan›m›z› oluflturan ücretlilerle ilgili olmad›¤›n› da ifade etmeliyiz. Modern Anlamdaki Sosyal Güvenlik Uygulamalar› Ülkede, günümüzün sosyal güvenlik anlay›fl›na daha yak›n uygulamalarsa s›n›rl›yd›. Bunlar, ba¤›ml› çal›flanlar›n küçük bir bölümüne, özellikle de askerlere yönelik olarak gerçeklefltirilmifllerdir. 1866 y›l›nda, bir Askeri Tekaüt Sand›¤› kurulmufl; bu sand›k, tüm sosyal güvenlik hizmetlerini vermekten çok, üyelerinin emeklilik durumlar›n› düzenlemifltir. 1881’de ise askerler d›fl›ndaki devlet memurlar› için bir tekaüt sand›¤› kurulmufltur (Tuncay, 1986: 39). Bunu, dar kapsaml› baflka baz› kurulufllar izlemifltir. 1890’da Seyrisefain Tekaüt Sand›¤›, 1909’da Askeri ve Mülki Sand›klar›, 16 Nisan 1909’da Tersane-i Amireye Mensup ‹flçi ve Sairenin Tekaüdiyeleri Hakk›nda Nizamname ile kurulan bir sand›k, ücretlileri yafll›l›k ve malüllük risklerinden koruma amac›na yönelik olan ilk sosyal güvenlik uygulamalar›n› teflkil etmekteydi. Bunu, 16 Nisan 1910’da Hicaz Demiryolu Memur ve Müstahdemlerine Yard›m Nizamnamesi’yle kurulan ve hastal›k ile kaza halleri için yard›mda bulunan bir sand›k izlemifltir (Saymen, 1954: 50). 1917’de ise, fiirketi Hayriye Tekaüt Sand›klar› kurulmufltur (Dilik, 1972: 32; Tuncay, 1986: 39). Bu sand›klar taraf›ndan karfl›lanan riskler ise oldukça s›n›rl›yd› (Aksoy, 1960: 9). Ülkede, modern ve organize sosyal güvenlik uygulamalar›n›n, özellikle askeri personel ve di¤er devlet memurlar›ndan bafllamas› flafl›rt›c› de¤ildir. Bu kesimin di¤er ücretli kesimlerde olmayan bir süreklili¤e sahip olmas› ve ücret düzeyinin göreli yüksekli¤i, bu uygulamalar› olanakl› k›lmaktad›r. Bu kesimin toplumsal yap› içerisindeki güçlü konumu da belirtilmelidir. Nihayet, Tanzimat’la bafllayan bat›l›laflma ve modernleflme çabalar› da, bat›da geliflmekte olan sosyal güvenlik uygulamalar›n›n, s›n›rl› bir biçimde de olsa, öncelikle bu kesimlerden bafllamas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Ayn› e¤ilim, Cumhuriyet Türkiyesinde de sürecektir. Sosyal güvenlik konusunda, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu, dönemin Avrupa ülkeleriyle karfl›laflt›rmak anlaml› olacakt›r. Sosyal güvenli¤in modern arac› olarak “sosyal sigortalar”, di¤er ülkelerde de çok eski bir geçmifle sahip de¤ildir. Zorunlu sosyal sigortalar, ilk kez 1880’lerde Almanya’da kurulabilmifl ve onu di¤er Avrupa ülkeleri izlemifltir (Dilik, 1972: 17). Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, ‹mparatorlu¤un, sosyal güvenlik alan›nda, Avrupa ülkelerinden daha geride oldu¤unu ama arada çok büyük bir uçurum olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda modern anlamdaki sosyal güvenlik uygulamalar› öncelikle asker ve sivil bürokrasiden bafllam›flt›. 94 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N HUKUKSAL ÇERÇEVES‹: MECELLE 1926 y›l›na kadar yürürlükte kalan Mecelle, çal›flma hayat›na iliflkin s›n›rl› hükümleriyle de olsa, bireysel çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini çizmiflti. K›smi bir Medeni Kanun olma niteli¤ini tafl›yan Mecelle, çal›flma iliflkileri alan›n› düzenlemek için ç›kar›lm›fl olmamakla birlikte, bu konuda içerdi¤i s›n›rl› hükümlerle, bireysel çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini çizmifltir. Mecelle, tam ismiyle “Mecelle-i Ahkam-› Adliyye”, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, Tanzimat sonras› yo¤unlaflan yasalaflt›rma çabalar›n›n en önemli ürünlerinden biridir. 1868 y›l›nda oluflturulan bir kurulun, 1869-1876 y›llar› aras›nda tamamlad›¤› Mecelle, hukuk tarihi bak›m›ndan son derece önemli bir kanundur. Bunun nedeni, örf ve adet hukukunun geçerli oldu¤u bir dönemden, yaz›l› hukuk düzenine geçiflte, önemli bir ad›m olmas›d›r (Çelik, 1985: 5-6). “Mecelle, bu hükümleri ile ifl hayat›n› bir düzene sokmufl, kati ve sa¤lam esaslara ba¤lam›fl ve meslek ve san’at nevine bakmaks›z›n mütecanis (uniform) kaideler vazetmifltir” (Saymen, 1954: 47). Çal›flma iliflkileri alan›na iliflkin düzenlemeleriyle, “...Mecelle, bütün eski medeni kanunlar gibi, iflçi ve ifl sahibi münasebetlerini tanziminde fertçi ve liberal bir telakkiden hareket etmekte ve bu münasebetleri genifl bir irade muhtariyeti ve mukavele hürriyeti prensibine ba¤lamakta idi” (Baflgil, 1940: 5). “‹flçilerin birleflip mesleki teflekküller kurmalar›n›n yasak edildi¤i koflullarda, ...çal›flma koflullar› d›fl görünüflü ile serbest iradeden do¤an bir akde dayan›yordu. Gerçekte ise, akdin muhtevas›n› oluflturan çal›flma koflullar›n› iflveren iflçiye dikte ediyordu” (Çelik, 1985: 5). Ancak, “Bu düzenlemelerin, bir toplumsal politika düflüncesinin ürünleri oldu¤u” (Talas, 1992: 39) söylenemezse de, liberal-bireyci yaklafl›m›n›n ve düzenlemelerinin, dönemin di¤er koflullar›yla uyuflumlu oldu¤unu, bu aç›dan do¤al say›lmalar› gerekti¤ini düflünüyoruz. Saymen’in ifadesiyle, “Mecelle’nin hükümlerini anlamak için, kanunun yap›ld›¤› devirdeki ifl hayat›n› göz önünde bulundurmak laz›md›r....Bu devirde bir iflçi hukuku meselesi, bir sosyal mesele yoktu” (Saymen, 1954: 47). Mecelle’nin çal›flma iliflkileri alan›na yönelik maddeleri, eserin “kira sözleflmeleri”ne (icarat) ayr›lm›fl olan ikinci kitab›nda yer almaktad›r. “Roma Hukukunda oldu¤u gibi Mecelle’de de insan çal›flmas›, kira akdi içinde düzenlenmifl”ti (Çelik, 1985:8). Bu düzenlemelere göre, Mecelle konusu itibariyle eflya ve insan kiras› aras›nda bir ayr›m yapmamaktad›r. Mecelle’nin 413. maddesine göre iflçi (ecir), “nefsini kiraya veren kimse” olarak tan›mlanmaktad›r. “Bu düzenleme, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda iflçi-iflveren iliflkileri konusunda liberal ve bireyci dönemin ilk y›llar›na egemen olan anlay›fl› da aç›kça ortaya koymaktad›r. Gerçekten, iflçiyi kiraya verilen fley, yani sözleflmenin öznesi (taraflardan biri) de¤il, fakat nesnesi (konusu) olarak tan›mlayan, iflçinin eme¤ini ve çal›flma gücünü de¤il, fakat nefsini yani kendisini ve kiflili¤ini kiraya veren bir kimse oldu¤unu belirten ve ücreti de bu tür bir kira sözleflmesi karfl›l›¤›nda ödenen kira ücreti olarak gören Mecelle, iflçi-iflveren iliflkilerinin kendine özgülü¤ünü kavrayamam›fl ve bu iliflkilere “köle-efendi iliflkileri” çerçevesinde e¤ilmifltir” (Gülmez, 1991: 292). Mecelle, de¤iflik maddelerinde, da¤›n›k olarak, ücret konusuyla ilgili baflka düzenlemeler de yapm›flt›r. Çal›flma süreleri konusundaki düzenlemelere ise daha önce de¤inmifltik. 1926 y›l›na kadar yürürlükte kalm›fl olmas›, Mecelle’yi ‹mparatorluk’la Cumhuriyet aras›ndaki süreklili¤in en önemli ö¤elerinden biri yapmaktad›r. Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda da çal›flma iliflkileri alan›na yönelik düzenlemeler s›n›rl› oldu¤u için, Mecelle’nin belirleyicili¤i sürmüfltür. De¤iflik tarihlerde de¤iflikliklere u¤rayarak varl›¤›n› sürdüren Mecelle, 1926 y›l›nda Medeni Kanun ve Borçlar Kanunu’nun yürürlü¤e girmesiyle, 4 Ekim 1926 tarihli ve 864 say›l› “Kanun-u Medeni’nin Suret-i Meriyet ve fiekl-i Tatbiki Hakk›nda Kanun” ile ortadan kald›r›lm›flt›r. 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri ‹fiÇ‹ ÖRGÜTLENMELER‹ Girifl Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda sendikalar içerisindeki iflçi örgütlenmeleri, de¤iflik tarihlerde yap›lan hukuksal düzenlemelerle yasaklanm›fl durumdayd›. 1845 Polis Nizâm› ve 1909 Tatil-i Eflgal Kanunu bu çerçevede düflünülmelidir. Bu hukuksal düzenlemeler yan›nda, dönemin koflullar›ndan kaynaklanan fiili yasaklama ve s›n›rlamalar da mevcuttu. Bu nedenle, iflçi kesiminin örgütlenmeleri, günümüzdekinden daha de¤iflik biçimler de alabilmifl ve “sendika niteli¤ini tafl›yan, ama dernek çerçevesinde gerçeklefltirilen örgütlenmeler” ve “sendikal bir nitelik tafl›mayan dernekler biçiminde gerçeklefltirilen örgütlenmeler” söz konusu olabilmifltir. Hukuki düzenlemelerden kaynaklanan bu durum d›fl›nda, iflçi örgütlenmeleri üzerinde etkide bulunan toplumsal faktörler de bulunmaktad›r. Lonca gelene¤inin egemen oldu¤u bir toplumda, geleneksel örgüt yap›s›ndan modern örgüt yap›s›na hemen geçilememifl, zanaat zihniyeti uzun zaman etkinli¤ini sürdürerek iflçi örgütlenmelerini de etkilemifltir. Bu çerçevede, birçok iflçi örgütü, 1325 tarihli Esnaf Cemiyetleri Talimatnamesi uyar›nca kurulmufltu. Örne¤in, 57 cemiyetten oluflan ‹stanbul Esnaf Teflkilat›, iflçilerden ustalara ve iflverenlere kadar, de¤iflik statülerdeki çal›flanlar› içeriyordu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki iflçi örgütlenmelerinin incelenmesinde, bir dönem ayr›m›na gitmek de yararl› olacakt›r. ‹kinci Meflrutiyet, bir çok alanda oldu¤u gibi, iflçi örgütlenmeleri ve iflçi hareketleri konusunda da, önceki dönemden çok farkl› oluflumlara neden olmufltur. Bu nedenle, iflçi örgütlenmelerini, ‹kinci Meflrutiyet öncesi ve sonras› olarak iki dönemde ele almak anlaml› olacakt›r. 1908 Öncesi Dönemde ‹flçi Örgütlenmeleri Özellikle ‹kinci Meflrutiyet öncesi dönemdeki baz› kurulufllar›n, isimlerinde “amele” sözcü¤ünü tafl›malar›na karfl›n, birer iflçi kuruluflu olarak nitelendirilmeleri zordur. Bunlar dönemin fliddetli bask› koflullar›nda, dernek biçiminde kurulmufllard›r ve daha çok hay›r ve yard›mlaflma kuruluflu niteli¤ini tafl›maktad›rlar. Kurulan ilk iflçi örgütlerinden biri, 1894-1895 y›llar›nda Tophane fabrikalar›nda kurulan Osmanl› Amele Cemiyeti’dir. Cemiyet, varl›¤›n›, sadece bir y›l sürdürebilmifltir. Cemiyetin yöneticilerinin tutuklanmalar› ve Kanun-u Esasi’nin 113. maddesinde bulunan hükme göre sürgün edilmeleriyle, kurulufl ortadan kalkm›flt›r (Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 1. Cilt, 1996: 40-41; Sülker, 1966: 139). 1908 Sonras› Dönemde ‹flçi Örgütlenmeleri ‹kinci Meflrutiyet sonras›ndaki iflçi örgütlenmelerinin ise nicelik ve nitelik olarak farkl›l›k kazand›¤› gözlenmektedir. Bu kurulufllar, daha önceki dönemlere göre say›ca daha fazlad›rlar ve daha sürekli hale gelmifllerdir. Kuflkusuz, bu oluflumda çeflitli faktörlerin etkisi bulunmaktad›r. ‹lk iflçi kurulufllar›n›n kuruldu¤u y›llara göre sanayileflme ve buna ba¤l› olarak iflçi say›s›ndaki art›fl, tüm yasal ve fiili s›n›rlamalar›na ra¤men ‹kinci Meflrutiyet’in getirmifl oldu¤u göreli özgürlük ortam› ve iflçilerin örgütlenme deneyimlerindeki art›fl bunlar aras›ndad›r. Bu kurulufllarda, daha önceki dönemlerdeki iflçi örgütlerinin de etkisi oldu¤u gözlenmektedir. Örne¤in, Meflrutiyet’ten sonra kurulan Osmanl› Terakki-i Sanayi Cemiyeti, 1895 y›l›nda kapat›lan Osmanl› Amele Cemiyeti’nin devam› niteli¤indedir. Bu kurulufl, daha sonra, 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu’na uymad›¤› gerekçesiyle kapat›lm›fl ve yerine 1910 y›l›nda, Osmanl› Sanatkâran Cemiyeti kurulmufltur. 95 96 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Niteliksel aç›dan da farkl›l›klar oldu¤u gözlenmektedir. Bu kurulufllar›n örgütlenme düzeyleri daha öncekilerden farkl›d›r. Daha önceki kurulufllar genellikle bir iflyerinde çal›flan iflçiler taraf›ndan kurulurken; boyutlar›n geniflledi¤i, üst örgütlere ulaflt›¤› gözlenmektedir. Bir baflka farkl›l›k, ‹kinci Meflrutiyet sonras› kurulan iflçi kurulufllar›nda siyasal ak›mlar›n etkinli¤idir. Özellikle sosyalist nitelikli ak›mlar, bu kurulufllarda yayg›n bir biçimde varolmufllard›r (Gülmez, 1983: 381; Güzel, 1984: 1850). Genel bir de¤erlendirmeyle, ‹kinci Meflrutiyet sonras›ndaki iflçi örgütlenmelerinde, daha önceki dönemlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, hem nicel, hem de nitel aç›lardan ciddi de¤iflimler oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu tür örgütlenme giriflimleri ‹mparatorluk kadar, Kurtulufl Savafl› y›llar›nda da varl›¤›n› sürdürmüfltür (Gülmez, 1983: 381 vd.). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹ Girifl D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, de¤iflik tarihlerde iflçi hareketleri gerçeklefltirilmiflti. Bu hareketler, kimi zaman, sendika nitelikli ama yasal s›n›rlamalar dolay›s›yla S O R U gerçeklefltirilen kurulufllarla ba¤lant›l›yd›. Bu ba¤lant›n›n ‹kinci dernek biçiminde Meflrutiyet sonras›nda gerçeklefltirilen iflçi hareketleri aç›s›ndan daha güçlü oldu¤unu söyleyebiliriz. Ancak, iflçi hareketleri, ço¤u zaman formel örgüt yap›s› d›fl›nD‹KKAT da gerçeklefltirilmiflti. Baz› araflt›rmac›lar, bu nedenle, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki iflçi hareketleri için “kendili¤inden” nitelemesini yapmaktad›r (Örne¤in, Gülmez, 1983:SIRA 381;S‹ZDE Güzel, 1984: 1850). Ancak, hukuksal olarak örgütsüz gibi görünmekle birlikte, sosyolojik olarak durumun farkl› oldu¤unu, bu hareketlerin do¤al örgüt yap›s› ve liderlik içerisinde de¤erlendirilmelerinin daha uygun oldu¤unu AMAÇLARIMIZ düflünüyoruz. N N Do¤al örgütK yap›s› ‹ T A ve P liderlik konusunda, Ahmet Makal’›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri: 1850-1920 bafll›kl› kitab›na bak›n›z. 1908 Öncesindeki ‹flçi Hareketleri TELEV‹ZYON ‹mparatorluk’ta iflçi hareketleri, 1870’lerde ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Ancak, burada üzerinde durulmas› gereken önemli bir nokta, kayda de¤er iflçi hareketleri ortaya ç›kmadan önce, bu konulara iliflkin yasal bir düzenlemenin yap›lm›fl olmas›‹ N T E R N E Tç›kar›lan Polis Nizâm›, polisin görev ve yetkilerini belirleyen bir d›r. 1845 tarihinde hukuksal düzenlemedir. Ancak, çal›flma iliflkileri alan›na yönelik bir hükmüyle, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda bu alandaki ilk hukuksal düzenleme olmaktad›r. Nizamname’nin 12. maddesinde “‹flini b›rakarak, greve gitmeyi amaçlayan iflçilerin dernek ve topluluklar› ile buna benzer kamu düzenini bozucu fitne, fesat derneklerini ortadan kald›rmak ve yoketmek böylelikle ihtilâlin önünü almak için devaml› suretle u¤raflmak ve çaba harcamak” polise verilen görevler aras›nda say›lmaktad›r (Buradaki “ihtilâl” sözcü¤ü; “fesad” ve “çürüme” anlam›ndad›r. Bak›n›z, Berkes, 1972: 146). 1845 gibi erken bir tarihte iflçi hareketlerine iliflkin olarak ciddi s›n›rlamalar getiren bir hukuksal düzenlemenin varl›¤›, Türk çal›flma iliflkileri literatüründe ciddi tart›flmalara yol açm›flt›r. Bir görüfl, de¤iflik biçimlerde, Polis Nizâm›’n›n ç›kar›lmas›na gerekçe teflkil edebilecek iflçi hareketlerinin varl›¤›n› savunmaktad›r. Bir baflka görüfle göre, hükümet, özellikle Avrupa ülkelerindeki iflçi hareketlerinden ürkerek önlemler alm›fl olabilir (Sencer, 1982: 52). Yönetimin, ‹mparatorluk içinde yat›r›m yapacak yabanc› sermayeye güvence vermek istemesi de, 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri Polis Nizâm›’na ilgili maddenin konulmas›n›n gerekçeleri aras›nda görülebilmektedir. Buna karfl›l›k, dönem itibar›yla böyle bir düzenlemeyi hakl› k›lacak iflçi hareketlerinin bulunmad›¤›, yasa bir Frans›z yasas›ndan aktar›l›rken iflçi hareketleri ile ilgili maddenin de aktar›lm›fl oldu¤u görüflü bulunmaktad›r (Gülmez, 1991: 381385). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda sanayileflme, iflçi kitlesinin do¤uflu, iflçi örgütlenmeleri ve iflçi hareketleri konusunda yapt›¤›m›z de¤erlendirmeler çerçevesinde, bu yaklafl›m› daha anlaml› buluyoruz. Saptanabilen ve daha çok grev biçiminde ortaya ç›kan iflçi hareketlerinin bafllang›c›n› 1870’li y›llara götürebiliriz. Bu konuda tart›flmalar olmakla birlikte, 1872 y›l›nda “Beyo¤lu Telgraf ‹flçileri” taraf›ndan yap›lan grevin “ilk” oldu¤u genel bir kabul görmektedir (Baydar, 1982: 67; Gülmez, 1991: 426). 1908 y›l›na kadar saptanabilen grev say›s› ise 23’tür (Gülmez, 1991: 426) (Güzel’e göre ise, ‹kinci Meflrutiyet öncesi gerçekleflen grevlerin say›s› yüz kadard›r. Bak›n›z, Güzel, 1984: 1850. 1872-1908 döneminde gerçeklefltirilen grevlerin bir listesi için bak›n›z, Baydar, 1982: 77). Bu grevlerin ortak özelliklerinden biri, formel sendikal örgüt yap›s›n›n d›fl›nda, do¤al örgüt ve liderlik yap›s› içinde gerçeklefltirilmifl olmalar›d›r. Bu ilk grevlerin bir baflka özelli¤i, büyük ölçüde ekonomik nitelikli olmalar›d›r. Bir baflka deyiflle, ekonomik faktörler, siyasal ve toplumsal faktörlerden daha öndedir. Ekonomik nedenler aras›nda ise çal›flma koflullar›n›n en önemlisi olan “ücret” baflta gelmektedir. Bir baflka husus ise bu grevlerin ücret düzeyinin artt›r›lmas›na yönelik olarak de¤il, daha çok geçmifl dönemlere iliflkin ücret alacaklar›n›n ödenmemesi nedeniyle gerçeklefltirilmifl olmalar›d›r. Günümüz terimleriyle düflünürsek, bu grevler “menfaat” de¤il, “hak uyuflmazl›¤›”ndan kaynaklanm›fllard›r. Örne¤in, Kas›mpafla Tersane iflçilerince 1873 y›l›nda gerçeklefltirilen grevin nedeni, 11 ayl›k hak edilmifl ücret alacaklar›n›n ödenmemesidir (Di¤er grevlerdeki benzeri ekonomik nedenler konusunda bak›n›z, Baydar, 1982: 67-83). 1908 öncesi grevlerin bir bölümünde, iflçiler greve gitmeden önce, sorunlar›n› dilekçe ile resmi makamlara yans›tm›fllar ve/veya Bab›âli’ye giderek sorunlar›n› Sadrazama anlatma girifliminde bulunmufllard›r (Gülmez, 1991: 426). Örne¤in, 1873 y›l›nda gerçekleflen Tersane grevinde iflçiler önce durumu Bahriye Dairesine iletmifller, bir sonuç ç›kmamas› üzerine Bab›âli’ye baflvurmufllar ve Padiflaha dilekçe verme girifliminde bulunmufllard› (Sülker, 1966: 137-138; Eriflçi, 1951: 4). Ele ald›¤›m›z dönem itibariyle, ifl uyuflmazl›klar›n›n bar›flç› yollarla çözümü günümüzdeki gibi kurumsallaflmam›fl olmas›na karfl›n, iflçilerin greve gitmeden önce bu tür giriflimlerde bulunmufl olmalar› ilginçtir. Ancak, bunlar›, günümüz anlam›nda bir uzlaflma girifliminden çok, “kerim devlet” anlay›fl›n›n parças› olarak de¤erlendirmek daha uygun olacakt›r. 1908 ‹flçi Hareketleri 1872-1908 tarihleri aras›nda saptanabilen 23 greve karfl›l›k, 1908 sonras›nda bir grev patlamas› yaflanm›flt›r. Bu grevler, ‹kinci Meflrutiyet’in ilan›n›n› takibetti¤i için “‹lan-› Hürriyet” grevleri olarak an›lmaktad›r. Meflrutiyetin hemen arkas›ndan, 2-2.5 ayl›k bir sürede, bir çok iflkolunda, on binlerce iflçinin kat›ld›¤› grevler gerçeklefltirildi. Bu kadar k›sa bir sürede gerçeklefltirilen grevler, say›ca daha önceki uzun y›llar toplam›n› defalarca aflmaktad›r (1908 grevlerinin genifl bir dökümü için bak›n›z, Gülmez, 1996: 176-177.) Bu grev patlamas›n›n nedenlerinden biri, zaman içerisinde iflçi sorunlar›n›n, büyük ölçüde de ücrete iliflkin sorunlar›n çözülemeden birikmifl olmas›d›r. Ancak, bu birikimi harekete geçiren ve grevler biçiminde ortaya ç›kmas›na olanak sa¤layan, kuflkusuz, ‹kinci Meflrutiyet’in getirmifl oldu¤u gö- 97 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda gerçeklefltirilen ilk grev eylemleri esas olarak ekonomik amaçl›yd› ve do¤al örgüt yap›s› içerisinde gerçeklefltirilmiflti. 98 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi reli özgürlük ortam›d›r. Bir baflka deyiflle, “özgürlük, eflitlik, kardefllik” ilkelerinin vurguland›¤› ‹kinci Meflrutiyet ortam›nda, sorunlar›n ifade edilmesi kolaylaflt›¤› için, grevlerde bir t›rmanma yaflanm›flt›r. 1908 grevlerinin nedenleri öncekilerle benzer olup, büyük ölçüde ücretlere iliflkindir. Hak kazan›ld›¤› halde ödenmeyen iflçi ücretlerinin ödenmesini sa¤lama amac› yan›nda, fiyat art›fllar› nedeniyle gerileyen sat›n alma gücünü telafi etme düflüncesi de gözlenmektedir. 1879-1896 y›llar›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretlerin göreli olarak gerileme gösterdi¤i bir dönemdir (Boratav; Ökçün; Pamuk, 1984: 69). Bu nedenle, her ne kadar bu grevlerin gerçeklefltirilifl biçimleri dönemin koflullar›ndan da etkilenerek, siyasi görünümler tafl›yorsa da, özünde, ekonomik amaçl› olduklar› söylenebilir. 1908 grevleri, daha önceki dönemlerde gerçeklefltirilen grevlere göre daha organize olmakla birlikte, onlar gibi, büyük ölçüde formel sendikal yap› d›fl›nda gerçeklefltirilmifllerdir. SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M fi Ü N E L ‹ M GrevlerinD ÜSonuçlar› S O R U Ekonomik Sonuçlar S O R U D‹KKAT 1908 grevleri sonucunda SIRAönemli S‹ZDEücret art›fllar› iflçiler elde etmifllerdi. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda gerçeklefltirilen grev eylemlerinde 1908 sonras› dönemde ne gibi farkl›l›klar gözlenmektedir? 1908 grevleri ekonomik, hukuksal ve siyasal sonuçlar do¤urmufltur. Ekonomik sonuçlar aras›nda, grevlerin ücretler ve di¤er çal›flma koflullar› üzerindeki etkileri buD‹KKAT lunmaktad›r. Grevlerdeki talepler ve sonucundaki kazan›mlar; büyük ölçüde ücretler üzerinde odaklanm›flt›r. Araflt›rmalar, grevler sonucunda iflçilerin önemli ücret SIRA S‹ZDE art›fllar› sa¤lad›¤›n› göstermektedir. %10-25 aras›ndaki ücret art›fllar›, ço¤u zaman kolayl›kla ve sadece talep edilerek sa¤lanabilmifltir (Quataert, 1993: 28). 1839-1920 y›llar› aras›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretlerin geliflimini ‹ngiltere ile karfl›AMAÇLARIMIZ laflt›rmal› olarak inceleyen Boratav ve arkadafllar›; ‹kinci Meflrutiyet sonras› gözlenen ücret art›fllar›n›n, “savafl ve seferberlik nedeniyle eme¤in k›tlaflmas›” yan›nda, “iflçi örgütlenmeleri K ‹ T A P ve grevlerin büyük bir s›çrama göstermesi”ne ba¤l› oldu¤unu belirtmektedirler. Buna göre, “Bu etkenler nominal ücretlerin 1908 sonras›nda yüzde 20 dolaylar›nda bir s›çrama daha göstermesine yol açm›flt›r” (Boratav; Ökçün; Pamuk, 1984: T E L E70). V ‹ Z Y1908 O N grevlerinin ücretler üzerindeki olumlu etkileri, sadece sanayi kesiminde de¤il, di¤er kesimlerde, örne¤in madencilikte de gözlenmifltir. 1908 grevlerinde, ücretler yan›nda, di¤er çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi yolunda taleplerde de bulunulmufltur (Gülmez, 1996: 176-177). Bu taleplerin bir ‹NTERNET bölümü karfl›lanm›flt›r. Bu grevlerin, baflta ücretler ve çal›flma süreleri olmak üzere, ba¤›ml› çal›flanlar›n çal›flma koflullar› üzerinde önemli iyilefltirmeler getirdi¤i söylenebilir. N N Siyasal ve Hukuksal Sonuçlar ‹kinci Meflrutiyet’ten sonra, 1908-1913 y›llar› aras›nda 5 y›ll›k bir süre için çok partili bir rejimin varl›¤›ndan söz edilebilir (Tunaya, 1984: 12). Bu dönem içerisinde farkl› görüfller tafl›yan çok say›da siyasal parti kurulmufltur. Bu çerçevede, 1908 grevlerinin bu siyasal partiler üzerinde etkileri oldu¤u gözlenmektedir (Akkaya, 1992: 62). 1908 grevleri bu anlamda, bir “sosyal sorun” ya da farkl› bir biçimde ifade edecek olursak bir “iflçi sorunu” oldu¤una dikkatleri çekmifl, partilerden bir bölümünün programlar›nda k›sa da olsa iflçi sorunlar›na yer verilmifltir. Ancak, bunun büyük ölçüde sembolik düzeyde kald›¤› söylenebilir. 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri 99 1908 grevlerinin siyasi düzlemdeki büyük etkisi, kendisine karfl› oluflan tepkiler ba¤lam›nda de¤erlendirilmelidir. Bu tepkiler, çal›flma iliflkileri alan›nda; Tatil-i Eflgal Kanunu’nun ç›kar›lmas› biçiminde tezahür etmifltir. Bu noktadan kaynaklanarak, bu tepkilerin sadece iflçi hareketlerine karfl› gerçeklefltirildi¤i düflüncesi yayg›nd›r. Ancak, tepkilerin tümünü, genellikle yap›ld›¤› gibi, sadece iflçi hareketlerine yönelik olarak de¤erlendirmek eksik olacakt›r. Bu tepkilerin ve getirdi¤i önlemlerin, iflçi hareketleri de içinde bulunmak üzere, daha genel bir tepki oldu¤u söylenebilir. Soruna iflçi hareketleri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “bazan fliddetin de oldu¤u bu grevler, rejimi gerçekten korkut(mufl)tu” (Quataert, 1993: 28). Böyle bir ortamda, 1908 grevleri, önce fiili, sonra da yasal bir dizi olufluma yol açm›flt›r. Fiili olarak, “...Art›k grevler zab›ta ve asker gücüyle bast›r›l›yor, elebafl› ve teflvikçiler yakalan›yordu. Bu yüzden çat›flmalar ç›k›yor, baz› iflyerleri y›k›l›yordu” (Akflin, 1980: 98). Bunu takiben ise bu hareketleri ortadan kald›rmaya yönelik yasalaflt›rma çal›flmalar› ortaya ç›km›flt›r. Önce 8 Ekim 1908’de “Tatil-i Eflgal Cemiyetleri Hakk›nda Geçici Kanun”, daha sonra ise 27 Temmuz 1909’de “Tatil-i Eflgal Kanunu” ç›kar›lm›flt›r. 1908 SONRASI DÖNEMDE GERÇEKLEfiT‹R‹LEN HUKUKSAL DÜZENLEMELER 1909 Tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu (TEK) Bu kanun, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinde, toplu ifl iliflkileri konusunda dolays›z bir biçimde düzenlemeler yapan ilk kanundur. Ancak, önemi, sadece “ilk” oluflundan kaynaklanmamaktad›r. TEK, içeri¤i itibariyle de, çal›flma iliflkilerinin o tarihe kadar düzenlenmeyen temel konular› üzerinde önemli hükümler getirmifltir. Bu konular; “sendikalar”, ifl uyuflmazl›klar› konusunda bir “uzlaflma” süreci ve “grev”dir. Yasaya ismini de veren “tatil-i eflgal” kavram›; iflin b›rak›lmas›, terkedilmesi anlam›na gelmektedir. Bu kavram›, günümüzün terimleriyle “grev” olarak nitelendirmemiz mümkündür. TEK, kapsam›na tüm ba¤›ml› çal›flanlar› de¤il, “kamuya yönelik hizmet veren kurulufllarda çal›flanlar”› almaktad›r. Dönem itibariyle, kapsama giren kurulufllar›n ortak özellikleri aras›nda, çok say›da iflçi çal›flt›r›yor olmalar› ve sermaye paylar›n›n daha çok yabanc› iflverenlere ait olmas› bulunmaktad›r. Kanun, 8. maddesiyle, kapsam›na giren kurulufllarda sendika kurulmas›n› yasaklamakta, daha önce kurulanlar›n da ortadan kalkaca¤› hükmünü getirmektedir. Her ne kadar bu yasaklama yasan›n kapsam›yla s›n›rl›ysa da, dönem itibariyle bu kurulufllar›n gerek say›ca, gerek çal›flt›rd›klar› iflçi say›s› aç›lar›ndan tafl›d›¤› a¤›rl›k, bu yasa¤›n önem derecesini yükseltmektedir. Kanunun en ilginç düzenlemeleri, ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü ve grev konusundad›r. ‹fl uyuflmazl›klar›n›n “bar›flç› çözüm yollar›ndan biri olan uzlaflt›rma kurumu, ilk kez 1909 tarihli TEK ile düzenlenmifltir.” (Süral, 1982: 84). Yasa kapsam›ndaki kurulufllarda ç›kan ifl uyuflmazl›klar›; iflçiler, iflveren ve bakanl›k temsilcisinden oluflan bir uzlaflma mekanizmas› çerçevesinde çözülmeye çal›fl›lacakt›r. Bu kurul, görüflmeler yolu ile ifl uyuflmazl›klar›n› ortadan kald›rmaya çal›flacak, sorunlar›n çözümü üzerinde bir oy birli¤ine var›l›r ise bu konuda düzenlenen tutanakla uyuflmazl›k ortadan kalkacakt›r. Ancak taraflar anlaflamazlar ise o andan itibaren iflçi taraf› ifli b›rakmada özgür olmaktad›r. Günümüzün terimleriyle ifade edecek olursak, uzlaflt›rma sürecinde bir anlaflma sa¤lanamamas› durumunda, iflçiler greve gitme özgürlü¤üne sahip ol- Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu da aflarak, Cumhuriyet döneminde 1930’lu y›llar›n ortalar›na kadar yürürlükte kalan Tatil-i Eflgal Kanunu, toplu ifl iliflkileri alan›n›n sendikal örgütlenme, grev ve uzlaflt›rma gibi en önemli kurumlar›na iliflkin önemli düzenlemeler yapmaktad›r. 100 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi maktad›rlar. Ancak, yasa grev özgürlü¤üne s›n›rlamalar da getirmekte, çal›flma özgürlü¤ünü ortadan kald›rmaya yönelik her türlü hareket ve gösteri yasaklanmaktad›r. 10. maddeyle, genel hizmetlerde istikrar› sa¤lamak için, gerekli oldu¤u takdirde kamu güçlerinin kullan›laca¤›, savafl veya savafl tehlikesi durumlar›nda hükümetin iflçi taleplerini incelemeyi ertelemesi veya tamamen vazgeçmesinin mümkün oldu¤u konusu düzenlenmektedir. 1908 grevlerini engellemek amac›yla ç›kar›lan TEK, hukuken bir grev özgürlü¤ü rejimi getirmektedir. Ancak, demokratik bir yap›n›n ö¤elerinin bulunmad›¤›, çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n örgütlenmelerine izin verilmedi¤i koflullarda, hiç bir kesin ölçüt içermeyen ve herhangi bir merci nezdinde itiraz edilmesi mümkün olmayan düzenlemelerle, grev özgürlü¤ünün sa¤lanmas› mümkün görünmemektedir. Kan›m›zca, yasa iflçi hareketlerinin organize edilebilmesi için gerekli formel örgütlenmeyi yasaklayarak grevleri de baflar›s›z olmaya mahkûm etmektedir. Ayr›ca, iflçi hareketlerinin önüne konan zorunlu hukuksal süreçler de bu baflar›s›zl›¤› pekifltirecektir. ‹kinci Meflrutiyet rejiminin kendine özgü koflullar›n›n etkisini tafl›yan TEK, sendikalar›n yasaklanmas› gibi s›n›rlay›c› düzenlemelerinin yan› s›ra, ifl uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollarla çözümü konusunda ilk defa hukuksal düzenlemeler yapm›fl olmas› ve fiilen olmasa bile hukuken grev özgürlü¤ü rejimini kabul etmifl olmas› nedenleriyle Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin en önemli yasalar› aras›ndad›r. Bunu, SIRA S‹ZDE özellikle dönemi itibariyle de¤erlendirmek gerekir. “Sermaye-emek iliflkilerini yok sayan istibdat döneminin yasaklamalar›n›n aksine bu kanun, s›n›f mücadelesi gerçe¤ini gözledikten sonra, sorunu sermaye lehine k›s›tlamalarla çözmeye çal›flan D Ü fi Ü N E L ‹ M modern, yani kapitalistçe bir düzenleme say›lmal›d›r” (Boratav, 1990: 219). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O RS‹ZDE U SIRA DDÜ fi‹ KÜ NK EA LT‹ M SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET 5 S O RS‹ZDE UEflgal Kanunu’nun greve iliflkin düzenlemeleri nelerdir? 1909 tarihliSIRA Tatil-i TEK’nunDtemel ‹ K K A T düzenlemeleri, Cumhuriyet dönemine de sarkarak, 1936 tarihli D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹fl Kanunu’na kadar yürürlükte kalm›flt›r. Bunlar, uzlaflma ve greve iliflkin düzenlemelerdir. Buna karfl›l›k ‹fl Kanunu sendikal örgütlenmeye yönelik düzenlemeler SIRA S‹ZDE S O R UTatil-i Eflgal’in kamuya yönelik hizmet veren kurulufllarda çal›getirmedi¤inden, flanlar için getirdi¤i sendika yasa¤›, 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu’na kadar yürürlükte kalm›flt›r. Böylece TEK, Cumhuriyet sonras›nda da uzun süre uygulama alaAMAÇLARIMIZ D‹KKAT n› bulmufltur. N N N N S‹ZDE Tatil-i EflgalKSIRA Kanunu’yla ilgili bilgi ve belgeleri topluca, Gündüz Ökçün’ün Tatil-i Eflgal ‹ T A P Kanunu, 1909: Belgeler-Yorumlar bafll›kl› kitab›nda bulabilirsiniz. AMAÇLARIMIZ 1909 Tarihli Kanunu (CK) T E L E V ‹ Z YCemiyetler ON ‹kinci Meflrutiyet döneminin önemli hukuksal düzenlemelerinden biri olan 1909 tarihli CK, KTEK kalanlar›n örgütlenmeye iliflkin durumlar›n› düzenledi¤i ‹ T d›fl›nda A P için çal›flma iliflkileri aç›s›ndan da önem tafl›maktad›r. Di¤er yandan da, TEK kapNTERNET sam›ndaki ‹iflçiler, bu kanunla getirilen sendika kurma yasa¤›n› aflmak için, CK çerçevesindeT ama sendika niteli¤ini tafl›yan örgütler oluflturmaya çal›flm›fllard›r. Bu ELEV‹ZYON kanunun önemini art›ran bir husus da, ‹kinci Meflrutiyet sonras› ortaya ç›kan çok say›daki siyasal partinin faaliyetlerinin de bu kanuna göre gerçekleflmifl olmas›d›r. Dernekler konusunda “serbest kurulufl” ilkesini getiren yasa, bu haliyle döne‹ N T E R N E T uygun bir liberallik görüntüsü vermektedir. Ancak, dernekmin siyasi koflullar›na lerin kurulufllar› ve faaliyetlerine iliflkin olarak bir çok önemli s›n›rlama da getiril- 101 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri mektedir. Serbest kurulufl ilkesinin hemen yan›nda, kurulan her derne¤in hükümete hemen bildirilmesi zorunlulu¤u getirilmekte, belirli tür cemiyetlerin kurulmas› da yasaklanmaktad›r. Buna göre, “genel ahlak kurallar›na ayk›r› bir temele dayanan, ülkenin düzen ve gelene¤i, devletin bütünlü¤ü aç›s›ndan bozucu, devlet biçimini de¤ifltirme amac›na yönelik, çeflitli Osmanl› unsurlar›n› siyasal yönden ay›rmaya yönelik dernekler kurmak” yasaklanmaktad›r. Bunlara ilaveten “kavmiyet ve cinsiyet esas ve ünvanlar›yla siyasi cemiyetler kurmak” da yasaklanmaktad›r. CK, devletin güvenlik güçlerine, cemiyetler üzerinde genifl bir denetim olana¤› tan›maktad›r. 18. maddeye göre, dernek konutlar›n›n güvenlik güçlerine her zaman aç›k bulundurulmas› gerekmektedir. Her ne kadar, güvenlik güçlerinin cemiyet konutlar›nda gerçeklefltirecekleri ifllemler için idari mercilerden bir belge almas› zorunlulu¤u getirilmekte ise de, bu, dönem koflullar›nda, s›n›rlar› çok genifl bir yetki olarak nitelendirilmelidir. CK’yla güvenlik güçlerine tan›nan bu yetkiler, 1919 ve 1923 y›llar›nda yap›lan de¤iflikliklerle daha da geniflletilmifltir. CK’nun hükümleri dernekler üzerinde s›k› bir biçimde uygulanm›flt›r. Örne¤in 1894-1895 y›llar›nda kurulup, bir y›l sonra kapat›lan Amele-i Osmani Cemiyeti’nin devam› niteli¤inde olan ve ‹kinci Meflrutiyet sonras› kurulan Osmanl› Terakki-i Sanayi Cemiyeti, içinde askerleri bar›nd›rarak Kanun’a ayk›r› hareket etti¤i gerekçesiyle kapat›lm›flt›r (Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 1. Cilt, 1996: 419). CK, 1938 tarihli ve 3512 say›l› Cemiyetler Kanunu’na kadar yürürlükte kalm›fl ve Cumhuriyet döneminde de, TEK kapsam› d›fl›nda kalanlar›n örgütlenmesi ve siyasi partilerin kurulufl ve faaliyetleri bu yasaya göre gerçeklefltirilmifltir. SIRA S‹ZDE 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu’nun iflçi örgütlenmeleri aç›s›ndan önemini aç›klay›n›z. BA⁄IMLI ÇALIfiANLARI KORUYUCU SOSYAL D Ü fi Ü N E L ‹ M POL‹T‹KA ÖNLEMLER‹ 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bat›’da Sanayi Devrimi ile belirginleflen sanayileflme süreci ve bu süreç içerisinde S O R U ve bunlara ortaya ç›kan toplumsal s›n›flar›n mücadeleleri, demokratik kazan›mlar ba¤l› olarak sosyal haklar›n oluflum süreci üzerinde belirleyici olmufltur. Bu ba¤lamda, Tanör’ün deyifliyle, “Sosyal haklar›n do¤umu, ancak s›n›f mücadelelerinin D‹KKAT gözlemlenmesinden hareketle kavranabilecek bir olayd›r” (Tanör, 1978: 71). Buna karfl›l›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bat›’daki geliflmelerin yaflanmam›fl ve bunun S‹ZDE sonucunda da genifl bir iflverenler ve iflçiler kesiminin ortaya SIRA ç›kmam›fl olmas›, bu kitlelerin toplumsal ve siyasal yaflamda a¤›rl›klar›n› hissettirmelerini ve toplumsal mücadeleler sonucunda sosyal haklar›n oluflumunu da imkâns›z k›lm›flt›r. ‹mparaAMAÇLARIMIZ torluk’ta çal›flma iliflkileri alan›ndaki hukuksal düzenlemeler de genel çizgileriyle otoriter ve s›n›rland›r›c›d›r ve bu niteliklerin, 1876 tarihli Kanun-u Esasi’ye kadar olan dönemde “mutlak monarfli”, sonras›nda ise “meflruti monarfli” niteleneK ‹ T olarak A P bilecek siyasal rejimin izlerini tafl›d›¤› söylenmelidir. Öyle ki, Kanun-u Esasi’de de çal›flma iliflkileri aç›s›ndan önem tafl›yan ekonomik ve sosyal haklar›n yer almad›¤›n› görüyoruz. Ancak, buradan hareketle, ba¤›ml› çal›flanlar› Tkoruyucu E L E V ‹ Z Y O Nhiç bir sosyal politika önlemi al›nmad›¤› sonucuna ulafl›lmamal›d›r. ‹mparatorlukta ücretlileri koruyucu nitelik tafl›yan s›n›rl› sosyal politika önlemleri mevcuttur. Bunlar büyük ölçüde, madencilik sektöründe çal›flanlara yöneliktir. N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 102 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Madencilik Sektöründeki Önlemler Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretlileri koruyucu sosyal politika önlemleri, büyük ölçüde madencilik sektöründe çal›flanlar için getirilmiflti ve esas amac›n kömür üretimini art›rmak ve düzenli¤ini sa¤lamak oldu¤u söylenebilir. Sosyal politika önlemleri, ayn› zamanda üretimin artmas› amac›na da hizmet eden birer araç olma niteli¤ini tafl›rlar. Çünkü, iflçiler için al›nacak koruyucu önlemler, onlar›n yaflama ve sa¤l›k koflullar›n› düzenleyerek; hastal›klar›, kazalar›, dolay›s›yla ortaya ç›kabilecek düzensizlikleri engelleyecek, onlar›n verimlili¤i ile üretim miktar› üzerinde olumlu yönde etkiler yapacakt›r. Ücretlileri koruyucu ilk sosyal politika önlemlerinin madencilik kesiminden bafllamas› flafl›rt›c› de¤ildir. Tüm dünyada da, sosyal politika önlemlerinin bafllang›ç dönemlerinde, madencilik sektörüne iliflkin düzenlemelerin özel bir a¤›rl›¤› olmufltur. Madencili¤in do¤as›ndan kaynaklanan çal›flma koflullar›n›n güçlü¤ü, bu kesimde çal›flanlar›n korunmas›na da öncelik getirmifltir (Talas, 1990: 195-196). ‹mparatorluk itibariyle bak›ld›¤›nda bir baflka önemli neden ise bölgede üretilen kömürün ‹mparatorluk aç›s›ndan tafl›d›¤› stratejik önemdir. 1829’dan itibaren buharl›ya geçen Osmanl› donanmas›n›n ve devletin kurup iflletti¤i s›nai kurulufllar›n yak›t ihtiyac›, büyük ölçüde Ere¤li Kömür Havzas›’ndan ç›kar›lan kömür ile karfl›lanmaktayd›. Havzada ç›kar›lan kömürün büyük bir bölümü, Bahriye Nezareti taraf›ndan sat›n al›nmakta ve donanman›n ihtiyaçlar›nda kullan›lmaktayd› (Varl›k, 1981: 202; Quataert, 1987: 47). Dolay›s›yla, al›nacak sosyal politika önlemlerinin de yard›m›yla, kömür üretiminde her dönemde gözlenen aksakl›klar›n giderilmesi, stratejik aç›dan büyük önem tafl›maktayd› (Ere¤li Kömür Havzas›’nda üretimde görülen aksakl›klar konusunda tarihsel bir de¤erlendirme için bak›n›z, Quataert, 1987: 44-65). Di¤er taraftan, düzenlemelerin yap›l›fl biçiminin ve içeri¤inin istikrar› korumak esas›na dayal› toplumsal ve siyasi kayg›lara ba¤l› bulundu¤u ve ülkede yap›lan birçok hukuksal düzenleme aç›s›ndan geçerli oldu¤u söylenmelidir. Bu çerçevede “Hükümet madenlerle ilgili düzenlemeleri; kömür üretimi için duydu¤u iste¤i, iç istikrar ve hâkim tar›m sisteminin devam› için duydu¤u istekle dengelemek üzere yürürlü¤e koymufltu. ...Hükümet, köylülerin rençber olarak kalmalar›n› istiyordu; mevzuat tam zaman çal›flan maden iflçilerinin ortaya ç›k›fl›n› önlemeyi ve istikrarl› bir tar›msal nüfusun varl›¤›n› devam ettirmeyi amaçl›yordu” (Quataert, 1987: 56). Madencilik sektörüne iliflkin düzenlemeler, 1867 tarihli Dilaver Pafla Nizamnamesi ve 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi ile getirilmekteydi. Dilaver Pafla Nizamnamesi, Zonguldak Kömür Havzas›’nda ve madencilik sektöründe çal›flanlara yöneliktir. Buna karfl›l›k, 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi ‹mparatorlu¤un de¤iflik bölgelerindeki madenlerde uygulanm›flt›r. Her iki Nizamname, ba¤›ml› çal›flanlar› koruyucu önlemler de getirmekle birlikte, ç›kar›l›fl amaçlar›n›n, üretimin düzenlenmesi ve verimlili¤in artt›r›lmas› oldu¤u savunulmaktad›r (Talas, 1953: 72; Talas, 1967: 151; Aksoy, 1960: 8; Ekin, 1976: 229; Gülmez, 1991: 288). Ancak, Nizamnamelerin, bu amaca ulaflmak için, ayn› zamanda iflçileri koruyucu önlemler de getirdi¤i, bu savlar›n bir parças›d›r. 1867 tarihli Dilaver Pafla Nizamnamesi, Havza’daki en temel sorunlardan biri olan iflgücünün süreklili¤ini sa¤lama aç›s›ndan düzenlemeler yaparken, daha önceki dönemlerde büyük ölçüde kurals›z olarak yürütülen “zorunlu çal›flt›rma”y› düzenleyen hükümler getiriyordu. “Ere¤li sanca¤›n›n 14 kazas›ndaki köylülere, madenlerde belirli iflleri yapma yükümlülü¤ü getiriliyordu. Köyler, muhtarlar arac›l›¤›yla, madenlerde çal›flacak iflçileri sa¤lamakla yükümlüydüler” (Quataert, 1987: 56). Nizamname’nin 21. maddesine göre, 13-50 yafl aras›ndaki erkekler için, gene Nizamnamenin de¤iflik maddelerinde belirlenen sürelerle, madenlerde çal›flma zorunlulu¤u getiriliyordu (Talas, 1953: 73; T‹B, 1976: 38; Varl›k, 1981:199). Padiflah onay›ndan geçmedi¤i için bir teamülname olarak uygulanan 1867 tarihli Dilaver Pafla Nizamnamesi, Ere¤li Havzas›’nda kömür üretiminde iflçileri koruyucu baz› önlemlerle destekledi¤i bir “zorunlu çal›flt›rma” düzeni kurarken, 1861 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri ve 1869 tarihli Maadin Nizamnameleri zorunlu çal›flt›rmay› yasaklayan hükümler içermekteydi. Bununla birlikte, Havza’da bunlar›n yerine teamülname hükümlerinin uygulanmas›na devam edilmifltir. 1906 tarihli Nizamname’de de benzeri hükümler yer almakla birlikte, madenlerde zorunlu çal›flt›rma sürmüfl, nihayet daha Kurtulufl Savafl› devam ederken ç›kar›lan 10 Eylül 1921 tarihli ve 151 say›l› Ere¤li Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile madenlerde zorunlu çal›flt›rmaya son verilmifltir. 1867 y›l›nda ç›kar›lan bu Nizamname, her ne kadar sosyal politika önlemleri getirmek temel amac›na yönelik olmasa da, getirdi¤i düzenlemelerin, geçmiflin kurals›z uygulamalar›na göre daha ileri ve modern oldu¤u söylenmelidir. Quataert’in deyimiyle, tüzü¤ün hükümleri “kolonyel köleli¤e benzer bir sömürü tarz›n›n, keyfi ve cebri çal›flt›rman›n ve esaretin, t›bbi bak›m ve yatacak yer sa¤lanmadan ücretsiz istihdam›n görüldü¤ü bir tarz›n yerini alm›flt›” (Quataert, 1987: 56). Dilaver Pafla Nizamnamesi’nin çal›flma koflullar›na iliflkin düzenlemelerinin bafl›nda ücret konusu gelmektedir. Ücretin “liyakat”a göre ödenmesine, iflçi ücretlerinin di¤er ödemelere göre öncelikli olaca¤›na, maden oca¤›na getirildikleri halde çal›flma olana¤› bulamayarak boflta kalan iflçilere ücret ödenmesine iliflkin düzenlemeler getirilmektedir. Maden oca¤›n›n çal›flt›r›lamamas› durumunda ise iflçilerin di¤er ocaklarda çal›flt›r›larak ücretlerini almalar› sa¤lanmal›d›r. Nizamname’de düzenlenen önemli çal›flma koflullar› aras›nda, çal›flma süreleri de bulunmaktad›r. Günlük çal›flma süresi 10 saat olarak saptanmakta, ancak iflçilere hafta tatili olana¤› getirilmemekte ve sadece dini günlerde izin sa¤lanaca¤› hükmü getirilmektedir. Nizamname’nin de¤iflik maddelerinde, “ücret” ve “çal›flma süreleri” d›fl›ndaki çal›flma koflullar›na iliflkin baz› koruyucu düzenlemeler de bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda; bar›nma ihtiyac›n› sa¤layacak iflçi ko¤ufllar› yapt›r›lmas›, t›bbi hizmet ve ilaç sa¤lanmas›, ihtiyaç maddeleri satan dükkan sahiplerinin afl›r› kazanç elde etmelerinin önlenmesi gibi hükümler bulunmaktayd›. Buna karfl›l›k, Nizamname özellikle iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i gibi temel baz› konularda koruyucu hiçbir kural içermemekteydi. Ayr›ca Nizamnamenin koruyucu hükümleri, Saymen’in deyimiyle, “Nizamnamenin ‹flçi Hukuku”, hemen hemen hiç tatbik olunamam›flt› (Saymen, 1954: 509). Daha sonra 1869 tarihli Maadin (Madenler) Nizamnamesi, çal›flmay› iflçinin “kendi r›zas›na” ba¤layarak “zorunlu çal›flt›rma” yöntemine son vermifl olmakla birlikte, bu uygulaman›n en yo¤un oldu¤u Zonguldak Havzas›’nda Dilaver Pafla Nizamnamesi’nin uygulanmaya devam etti¤ini belirtmifltik. Buna karfl›l›k, Maadin Nizamnamesi getirdi¤i ilave önlemlerle, madencilik kesimindeki koruyuculuk düzeyini yükseltmifltir. Daha önceki nizamnamede yoklu¤u gözlenen iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i ile ilgili önlemler de getirilmekte; özellikle, ifl kazalar›n›n önlenmesi ve tazminine iliflkin hükümler yer almaktad›r. Maadin Nizamnamesi’nde 1887 ve 1906 y›llar›nda yap›lan de¤iflikliklerle, üretimi artt›rma amac›na yönelik düzenlemeler yan›nda, iflçileri koruyucu önlemler de sürdürülmüfltür. Di¤er Koruyucu Önlemler Madencilik d›fl›nda, tar›m kesimine yönelik koruyucu düzenlemeler de bulunmaktayd›. Çukurova’da pazara yönelik pamuk üretimi artmaktayd›. Ancak, bu üretimin gerektirdi¤i iflgücü ihtiyac›n›n sa¤lanmas›nda aksakl›klar vard›. 1833-1840 y›llar› aras›nda 7 y›l Adana’y› yöneten ‹brahim Pafla, özünde madencilik kesiminde oldu¤u gibi üretimi düzenleme ve art›rma amac›na yönelik düzenlemeler yapt›. Ancak, 103 104 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi bu amaca ulaflmak için, dönem aç›s›ndan ileri olarak nitelendirilebilecek koruyucu önlemler de getirilmekteydi (Bu önlemler konusunda, bak›n›z, Uran, 1939: 1517). Buna göre, haftal›k ücretleri arz ve talebe göre belirleyen bir komisyon kuruluyordu. Çal›flma koflullar›na iliflkin anlaflmazl›klar da bu komisyon taraf›ndan çözümleniyordu. ‹flçi temsilcileri ve iflveren temsilcilerinden oluflan bu komisyonun kararlar›na uymak zorunluydu. Haftan›n 5.5 günü çal›flan iflçiye, 7 günlük ücret veriliyordu ve günlük dinlenme süreleri art›r›lm›flt› (Akkaya; Alt›ok, 1996: 255). ‹flçilerin yemek vb. sorunlar›na iliflkin çeflitli önlemler de getirildi. Bu düzenlemeler, hukuksal olarak olmasa bile, geleneksel olarak, varl›¤›n› uzun süre, 1950’lere kadar sürdürmüfltür (Seyhan mebusu Hilmi Uran, 1939 bask›l› “Adana Ziraat Amelesi” kitab›nda, ‹brahim Pafla’n›n ald›¤› önlemlerin, o tarihlerde hala uygulanmakta oldu¤unu belirtmektedir. Bak›n›z, Uran, 1939: 17). 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda çal›flma iliflkilerinin do¤uflu ve geliflimi üzerinde etkili olan iktisadi dinamikleri aç›klamak. Çal›flma iliflkilerinin do¤uflu ve geliflmesi, evrensel olarak sanayileflmenin bir türevi olarak ortaya ç›km›flt›r ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda sanayileflme düzeyinin gerili¤i, bu süreci de geciktirmifltir. ‹mparatorluk’ta, gerek iktisadi yap›ya egemen olan tar›m kesiminde, gerekse c›l›z tar›md›fl› kesinlerde yayg›n olan küçük üreticilik, ücretlilik iliflkisinin yayg›nl›k kazanmas› önündeki önemli engellerden biriydi. Nicel aç›dan s›n›rl› olan ücretliler, nitel aç›dan bak›ld›¤›nda da süreksiz ve vas›fs›z idiler. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda çal›flma iliflkilerinin geliflim süreci üzerinde etkili olan siyasi ve sosyal dinamikleri aç›klamak. Çal›flma iliflkilerinin geliflimini etkileyen iktisadi dinamikler yan›nda, ülkenin siyasal koflullar› da bu alan› biçimlendirdi. Monarflik bir yap›n›n egemen oldu¤u yönetim yap›s›, demokrasi mücadele ve normlar›n›n yetersizli¤i; ücretli kesimin çal›flma koflullar› ve haklar› ile çal›flma iliflkileri alan›na yönelik hukuksal düzenlemelerin s›n›rl›l›¤› ve otoriter karakteri üzerinde etkili oldu. Daha çok madencilik kesimine yönelik olarak al›nan iflçileri koruyucu sosyal politika önlemlerinin temel amaçlar› da, iflçiyi korumaktan çok üretimi art›rmakt›. ‹mparatorluk’ta e¤itim düzeyinin ve okuma-yazma oran›n›n düflüklü¤ü ile di¤er kültürel ve demografik süreçler de de¤iflik boyutlar› itibar›yla bu yap›y› pekifltirdi. N A M A Ç 3 105 Cumhuriyet Türkiyesinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan çal›flma iliflkileri alan›nda devrald›¤› hukuksal miras› de¤erlendirmek. Osmanl›’dan Cumhuriyet’e, ücretlilik iliflkisinin geliflmesini olumsuz yönde etkileyen bütün bu faktörler yan›nda, çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak, say›ca s›n›rl› ve içerik itibariyle otoriter karakterli hukuksal düzenlemeler kald›. Bunlar›n en önemlileri, bireysel çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini çizen Mecelle, ‹kinci Meflrutiyet sonras›nda meydana gelen grev hareketlerini engellemek amac›yla ç›kar›lan 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu ve gene ayn› tarihli Cemiyetler Kanunu idi. Mecelle 1926, Tatil-i Eflgal Kanunu 1936’ya kadar yürürlükte kalacak, Cemiyetler Kanunu ise de¤iflik tarihlerde de¤ifltirilerek yürürlükte kalmaya devam edecekti. 106 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m 1. 1913-15 Sanayi Say›m› sonuçlar›na göre, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki sanayi kurulufllar›n›n çok büyük bir bölümü g›da, toprak ve tekstil gibi tar›msal kaynakl› sanayilerdir. Bu durum afla¤›dakilerden hangisinin bir göstergesidir? a. Sanayileflmenin geri bir aflamada oldu¤unun b. Tar›msal ürünlere dayal› bir sanayileflme stratejisi izlendi¤inin c. Tar›msal kesimde genifl bir iflçi kitlesinin varl›¤›n›n d. Sanayi say›m›n›n co¤rafi olarak s›n›rl› bir bölgeyi kapsad›¤›n›n e. Say›m›n önemli sanayi kurulufllar›n› kapsamad›¤›n›n 2. Afla¤›dakilerden hangisi, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son döneminde, özellikle hal›c›l›k sektöründe görülen eve ifl verme sistemini, Avrupa’da görülen klasik eve ifl verme sisteminden farkl›laflt›ran temel özelliktir? a. Çal›flanlar›n tamam›na yak›n›n›n kad›nlardan ve genç k›zlardan oluflmas› b. Ürünlerin sat›m ifllemlerinin de üreticiler taraf›ndan yap›lmas› c. Kullan›lan sermayenin iflverene ait olmas› d. Parça bafl› ücret sisteminin yayg›n olmas› e. Hammaddelerin iflveren taraf›ndan sa¤lanmas› 3. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›l bafllar› itibariyle ücretlilerin çal›flma koflullar›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Ücretler, bölgesel ve sektörel olarak önemli bir farkl›l›k göstermemektedir. b. ‹flçi ücretleri genel olarak devlet memurlar›n›n ücretlerinden daha yüksektir. c. ‹mparatorlu¤un asker ihtiyac›n›n yol açt›¤› iflgücü k›tl›¤›, kad›n ve erkek iflçiler aras›nda önemli say›labilecek ücret farkl›l›klar›n›n oluflmas›n› önlemifltir. d. Mecelle ile tüm ‹mparatorluk’ta geçerli olacak “uniform” bir çal›flma süresi belirlenmifltir. e. ‹flçi sendikalar›n›n ücret düzeyleri üzerinde önemli bir etkisi olmam›flt›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki ilk modern sosyal güvenlik uygulamalar›n›n devlet memurlar›na yönelik olmas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Memurlar›n çal›flmas›n›n sürekli bir niteli¤e sahip olmas› b. Memurlar›n ücret düzeyinin di¤er ücretlilere göre daha yüksek olmas› c. Memurlar›n di¤er ücretlilere göre daha güçlü bir toplumsal konuma sahip olmalar› d. Tanzimat’la bafllayan modernleflme çabalar›n›n, sosyal güvenlik uygulamalar›n›n memurlardan bafllamas›n› kolaylaflt›rmas› e. Memurlar›n bu dönemde sendikalar ve dernekler yoluyla sosyal güvenlik haklar› konusunda en fazla mücadele veren kesim olmas› 5. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda bireysel çal›flma iliflkilerinin hukuki çerçevesini çizen Mecelle hakk›nda afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹flçi-iflveren iliflkilerinde liberal-bireyci bir yaklafl›m› benimsemifltir. b. Konusu itibariyle eflya ve insan kiras› aras›nda bir ayr›m yapmam›flt›r. c. Çal›flma süresine iliflkin hukuki bir s›n›rlama getirmifltir. d. ‹flçinin nefsini yani kendini ve kiflili¤ini de¤il, eme¤ini ve çal›flma gücünü kiraya verdi¤ini belirtmifltir. e. Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda, çal›flma iliflkileri alan›nda belirleyici olmaya devam etmifltir. 6. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda kurulan iflçi örgütlerine iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹flçi örgütlenmeleri de¤iflik tarihlerde yap›lan hukuki düzenlemelerle yasaklanm›flt›r. b. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s› itibariyle süreklilik gösteren ulusal iflçi örgütlenmeleri ortaya ç›km›flt›r. c. ‹kinci Meflrutiyet’in sa¤lad›¤› göreli özgürlük ortam›, iflçi örgütlenmelerinin artmas›na olanak sa¤lam›flt›r. d. ‹kinci Meflrutiyet sonras› kurulan iflçi örgütlenmeleri içerisinde, siyasal ak›mlar etkin olmufltur. e. ‹kinci Meflrutiyet’in ard›ndan iflçi örgütlerinin boyutlar› iflyeri ölçe¤ini aflm›fl, üst örgütler oluflmufltur. 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri 107 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 7. Afla¤›dakilerden hangisi 1908 öncesinde görülen grevlerin ortak özellikleri aras›nda yer almaz? a. Do¤al örgüt ve liderlik yap›s› içerisinde gerçeklefltirilmifllerdir. b. Büyük ölçüde ekonomik niteliklidirler. c. Daha çok menfaat de¤il, hak uyuflmazl›klar›ndan kaynaklanm›flt›r. d. ‹flçiler, greve gitmeden önce uyuflmazl›klar›n bar›flç›l yollardan çözümüne iliflkin kimi giriflimlerde bulunmufllard›r. e. Formel sendikalar öncülük etmifltir. 1. a 2. c 3. e 4. e 5. d 6. b 8. 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinde, toplu ifl iliflkileri konusunda dolays›z bir biçimde düzenleme yapan ilk kanundur. b. Kamuya yönelik hizmet veren kurulufllarda sendika kurulmas›n› yasaklam›flt›r. c. Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n özgürce örgütlenmesine olanak tan›m›flt›r. d. Hukuken bir grev özgürlü¤ü rejimi getirmifltir e. ‹fl uyuflmazl›klar›n›n bar›flç›l yollarla çözümü için uzlaflt›rma kurumu oluflturmufltur. 9. 1867 tarihli Dilaver Pafla Nizamnamesi afla¤›daki alanlardan hangisine iliflkin düzenlemeler yapmam›flt›r? a. Zorunlu çal›flt›rma b. Ücret c. Çal›flma süresi d. ‹flçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i e. Bar›nma 10. Afla¤›dakilerden hangisi Çukurova’da pamuk üretimi alan›na yönelik olarak ‹brahim Pafla taraf›ndan getirilen sosyal politika önlemlerinden birisi de¤ildir? a. Haftal›k 1,5 gün ücretli izin uygulamas› b. Günlük dinlenme sürelerinin art›r›lmas› c. Ücret düzeyi ve çal›flma koflullar›n›n iflçi ve iflveren temsilcileri aras›nda imzalanan toplu ifl sözleflmeleri ile belirlenmesinin sa¤lanmas› d. Çal›flma koflullar›na iliflkin anlaflmazl›klar›n iflçi ve iflveren temsilcilerinden oluflan bir komisyonca çözümlenmesi e. Ücret düzeyinin ve iflçi ve iflveren temsilcilerinden oluflan bir komisyon taraf›ndan emek arz ve talebi dikkate al›narak belirlenmesi 7. e 8. c 9. d 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nicel Aç›dan Ücretliler” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nicel Aç›dan Ücretliler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ücretlilerin Çal›flma Koflullar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Güvenlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireysel Çal›flma ‹liflkilerinin Hukuksal Çerçevesi: Mecelle” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi Örgütlenmeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi Hareketleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1908 Sonras› Dönemde Gerçeklefltirilen Hukuksal Düzenlemeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml› Çal›flanlar› Koruyucu Sosyal Politika Önlemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml› Çal›flanlar› Koruyucu Sosyal Politika Önlemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 108 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Madencilik sektörü, son dönem Osmanl› ekonomisinin önemli sektörlerinden birisidir. 1. Dünya Savafl› öncesinde bu sektörde çal›flanlar›n say›s› yaklafl›k 30.000’dir. Fakat bu kadar yüksek say›lara ulaflan maden iflçileri, günümüz anlam›nda iflçi olmaktan oldukça uzakt›r. Zira bu madenci kitlesinin yar›s›, sadece bir kaç ay madenlerde çal›fl›p sonras›nda köyüne dönen ve yerini ayn› nitelikteki geçici iflçilere b›rakan kimselerden oluflmaktad›r. “Köylü-iflçi” ya da “çiftçi-madenci” gibi terimler, madenlerde çal›flmalar› süreklilik göstermeyen ve k›sa bir süre madenlerde çal›flt›ktan sonra tekrar köylerine dönen kimseler için kullan›lm›flt›r. S›ra Sizde 2 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda iflgücü etnik ve dinsel aç›dan ciddi ölçüde çeflitlilik göstermifltir. Önemli sanayi kurulufllar›nda çal›flan ücretliler aras›nda Türk kökenliler az›nl›¤› oluflturmufltur. Gayri-müslim Osmanl› tebaas› d›fl›nda, baflka ülkelerden gelip Osmanl› ülkesinde çal›flanlar da bulunmaktad›r. ‹flgücünün bu etnik/dinsel parçal› yap›s›nda, e¤itimsiz ve vas›fs›z iflgücünü oluflturan Türk kökenli iflçilere düflük ücretli ifller kalmaktayd›. Bu durum, Türk kökenli iflçilerle di¤er iflçi kesimleri aras›nda fliddete varan mücadelelere neden olmufltur. ‹flgücünün etnik/dinsel çeflitlili¤inin, iflgücünün vas›f ve e¤itim bileflimiyle de çak›flarak, farkl› etnik/dinsel gruplar aras›nda bir ücret ve meslek hiyerarflisine neden olmas›, ücretli çal›flanlar aras›nda etnik ve dinsel farkl›l›klar› aflan bir s›n›f bilincinin oluflumuna olumsuz etkide bulunmufltur. S›ra Sizde 3 Bu dönem boyunca, ülkedeki fiyat hareketleri dünyay› izlemifltir ve bu durum reel ücret seviyesinde görülen art›fl›n en önemli nedenidir. ‹kinci bir neden ise, savafllar ve k›tl›k gibi sebeplerle oluflan emek k›tl›¤›d›r. Sendikal örgütlenme, bu dönemin önemli bir k›sm›nda yasaklanm›fl oldu¤u için ücret seviyesi üzerinde bir etken olarak görülemez. Sadece 2. Meflrutiyet sonras› dönemde artan sendikal örgütlenme ve grevlerin ücretler üzerinde etkide bulundu¤u düflünülebilir. S›ra Sizde 4 1908 sonras›nda, daha önceki dönemle karfl›laflt›r›ld›¤›nda grev say›s›nda büyük bir art›fl gözlenmektedir. Ödenmemifl ücretlerin ödenmesinin sa¤lanmas› grevlerin temel hedeflerinden biri olmay› sürdürmüfltür, fakat bu dönemde ücretlerin art›r›lmas› ve bu yolla sat›n alma gücündeki kayb›n telafi edilmesi de temel hedeflerden biri haline gelmifltir. 1908 sonras› grevlerin bir di¤er yenili¤i de çal›flma koflullar› ve özellikle de çal›flma sürelerinin k›salt›lmas›na iliflkin taleplerin de grevlere yol açan nedenler aras›na kat›lmas›d›r. Ayr›ca bu dönemdeki grevler, halen sendikal yap›lar›n d›fl›nda gerçeklefltirilmeye devam etseler de, geçmifl dönemlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda çok daha iyi organize edilmifl eylemlerdir. S›ra Sizde 5 Tatil-Eflgal Kanunu, kamuya yönelik hizmet veren kurulufllarda sendika kurulmas›n› yasaklamakla birlikte, grev konusunda ilginç bir düzenleme yapm›flt›r. Yasa kapsam›nda, ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü için oluflturulan uzlaflt›rma sürecinden sonuç al›namamas› durumunda, iflçilere greve gitme özgürlü¤ü tan›narak, hukuken bir grev özgürlü¤ü rejimi getirilmifltir. Bununla birlikte, yasada grev özgürlü¤üne iliflkin bir tak›m s›n›rlamalara yer verilmifl ve çal›flma özgürlü¤ünü ortadan kald›rmaya yönelik her türlü hareket ve gösteri yasaklanm›flt›r. Ayr›ca, 10. maddeyle, savafl veya savafl tehlikesi durumlar›nda hükümetin iflçi taleplerini incelemeyi ertelemesi veya tamamen vazgeçmesi mümkün k›l›nm›flt›r. Öte yandan, yasayla iflçi hareketinin organize edilmesi için gerekli formel örgütlenmelerin yasaklanm›fl olmas›, grevleri baflar›s›z olmaya mahkûm etmifltir. S›ra Sizde 6 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu, kapsam›na giren iflyerlerinde çal›flan iflçilere sendika yasa¤› getirmifltir. Tatil-i Eflgal Kanunu kapsam›na giren iflçiler, bu kanunun getirdi¤i sendika yasa¤›n› Cemiyetler Kanunu hükümlerinden yararlanarak aflmaya çal›flm›fllar ve CK kapsam›nda olan ama aslen sendika niteli¤i tafl›yan örgütler kurmufllard›r. 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri 109 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akkaya, Y. (1992), “‹kinci Meflrutiyet Dönemi Siyasal Partileri ve Çal›flma Hayat›”, Mülkiyeliler Birli¤i Dergisi, 140: 66-72, 141: 57-62. Akkaya, Y. ve Alt›ok, M (1996), “Çukurova’da Pamuk ‹flçileri”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 1. Cilt, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Yay›n›. 253257. Aksoy, S. (1960), Türkiye’de Sosyal Güvenlik, Ankara: Türkiye ve Orta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›n›. Aksoy, S. (1971), Türkiye’de Toprak Meselesi, ‹kinci Bask›, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Akflin, S. (1980), Jön Türkler ve ‹ttihat Terakki, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Ayata, S. (1987), Kapitalizm ve Küçük Üreticilik: Türkiye’de Hal› Dokumac›l›¤›, Ankara: Yurt Yay›nlar›. Barkan, Ö. L. (1963), “XVI-XVIII. As›rlarda Türkiye’de ‹nflaat ‹flçilerinin Hukuki Durumu”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Ondördüncü Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 21-36. Baflgil, A. F. (1940), Türkiye ‹fl Hukuku, ‹stanbul: Sertel Matbaas›. Baydar, O. (1982), Türkiye ‹flçi S›n›f› Tarihi(I), Frankfurt a Main: Infograph. Behar, C. (1996), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ve Türkiye’nin Nüfusu:1500-1927, Ankara: Devlet ‹statistik Enstitüsü Yay›n›. Berkes, N. (1972), Türkiye ‹ktisat Tarihi, 1.Cilt, ‹kinci Bask›, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Boratav, K. (1990), Türkiye ‹ktisat Tarihi: 1908-1985, Üçüncü Bask›, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Boratav, K., Ökçün, G. ve Pamuk, fi. (1984), “Osmanl› Ücretleri ve Dünya Ekonomisi: 1839-1913”, Yap›t, 49(4): 62-76. Cin, H. (1978), Osmanl› Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulmas›, Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›n›. Çavdar, T. (1971), Milli Mücadele Bafllarken Say›larla “Vaziyet ve Manzara-i Umumiye”, Ankara: Milliyet Yay›nlar›. Çavdar, T. (1974), Milli Mücadelenin Ekonomik Kökenleri, ‹stanbul: Köz Yay›nlar›. Çelik, N. (1985), ‹fl Hukuku Dersleri, Yedinci Bas›, ‹stanbul: Marmara Üniversitesi E¤itim ve Yard›m Vakf› Yay›n›. Ç›lad›r, S. (1977), Zonguldak Havzas›nda ‹flçi Hareketlerinin Tarihi, 1848-1940, Birinci Kitap, Ankara: Yeralt› Maden-‹fl Sendikas› Yay›n›. Dilik, S. (1972), Türkiye’de Sosyal Sigortalar, ‹kinci Bask›, Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›. Ekin, N. (1976), Endüstri ‹liflkileri, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Eldem, V. (1994a), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹ktisadi fiartlar› Hakk›nda Bir Tetkik, ‹kinci Bask›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Eldem, V. (1994b), Harp ve Mütareke Y›llar›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Ekonomisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Eriflçi, L. (1951), Türkiye’de ‹flçi S›n›f›n›n Tarihi (Özet olarak), ‹stanbul: Kutulmufl Bas›mevi. Faroqhi, S. (1994), Osmanl›’da Kentler ve Kentliler, Çeviren: Neyyir Kalayc›o¤lu, ‹kinci Bask›, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Findley, C. V. (1996), Kalemiyeden Mülkiyeye: Osmanl› Memurlar›n›n Toplumsal Tarihi, Çeviren: Gül Ça¤al› Güven, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Gülmez, M. (1983), Türkiye Belgesel Çal›flma ‹liflkileri Tarihi (1936 Öncesi), Ankara: TODA‹E Yay›n›. Gülmez, M. (1991), Türkiye’de Çal›flma ‹liflkileri (1936 Öncesi), ‹kinci Bask›, Ankara: TODA‹E Yay›n›. Gülmez, M. (1996), “1908 Grevleri (‹lan-› Hürriyet Grevleri)”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 1. Cilt, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Yay›n›, 175178. Güran, T. (1992), “Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikalar›”, 150.Y›l›nda Tazminat (Yay›na Haz›rlayan: Hakk› Dursun Y›ld›z), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›n›, 235-258. Güzel, fi. (1980), Grev- Grevin Yap›sal ve ‹fllevsel Aç›dan ‹rdelenmesine Katk›, Ankara: Bilimsel Yay›nc›l›k. Güzel, fi. (1984), “Cumhuriyet Türkiyesinde ‹flçi Hareketleri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, 7.Cilt, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 1848-1876. Güzel, fi. (1993), Türkiye’de ‹flçi Hareketi (Yaz›lar-Belgeler), ‹stanbul: Sosyalist Yay›nlar. Haupt, G. ve Dumont, P. (1977), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Sosyalist Hareketler, ‹stanbul: Gözlem Yay›nlar›. 110 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Issawi, C. (Editör) (1966), The Economic History of the Middle East: 1800-1914, Chicago: The University of Chicago Press. Issawi, C. (1980), The Economic History of Turkey: 18001914, Chicago: The University of Chicago Press. Karahasan, Ö. (1978), Türk Sendikac›l›k Hareketi ‹çinde Zonguldak Maden ‹flçileri ve Sendikas›, Zonguldak: Zonguldak Maden ‹flçileri Sendikas› Yay›n›. Karpat, K. H. (1985), Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics, Madison: The University of Wisconsin Press. Kasaba, R. (1993), Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Dünya Ekonomisi, ‹stanbul: Belge Yay›nlar›. Keyder, Ç. (1983), Toplumsal Tarih Çal›flmalar›, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›. Koç, Y. (1992), Türkiye ‹flçi S›n›f› Tarihinden Yapraklar, ‹stanbul: Ataol Yay›nlar›. Kongar, E. (1981), Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Makal, A. (1997), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri:1850-1920, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Makal, A. (1999), Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri:1920-1946, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Moore, L. S. (1995), “Sanayi Yaflam›n›n Baz› Yönleri”, (ed. Clarence Richard Johnson), ‹stanbul 1920, Çeviren: Sönmez Taner, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, 147-174. Okyar, O. (1994), “Tanzimat Ekonomisi Hakk›ndaki Karamsarl›k Üzerine”, Tanzimat›n 150. Y›ldönümü Uluslararas› Sempozyumu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›n›, 243-254. Ökçün, G. (Yay›na Haz›rlayan) (1970), Osmanl› Sanayii, 1913-1915 Y›llar› Sanayi ‹statistiki, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Ökçün, G. (Haz›rlayan) (1981), Türkiye ‹ktisat Kongresi: 1923-‹zmir, Üçüncü Bask›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Ökçün, G. (1982), Tatil-i Eflgal Kanunu, 1909: BelgelerYorumlar, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Önsoy, R. (1994), “Tanzimat Dönemi ‹ktisat Politikas›”, Tanzimat›n 150. Y›ldönümü Uluslararas› Sempozyumu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›n›, 255-262. Pamuk, fi. (1978), “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Yabanc› Sermaye: Sektörlere ve Sermayeyi ‹hraç Eden Ülkelere Göre Da¤›l›m›, (1854-1914)”, ODTÜ Geliflme Dergisi, Türkiye ‹ktisat Tarihi Üzerine Araflt›rmalar, 1978 Özel Say›s›: 131-162. Pamuk, fi. (1984), Osmanl› Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi: 1820-1913, Ankara: Yurt Yay›nlar›. Pamuk, fi. (1990), Osmanl›-Türkiye ‹ktisadi Tarihi:1500-1914, ‹kinci Bask›, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Quataert, D. (1987), Osmanl› Devletinde Avrupa ‹ktisadi Yay›l›m› ve Direnifl (1881-1908), Çeviren: Sabri Tekay, Ankara: Yurt Yay›nlar›. Quataert, D. (1992), “Main Problems of the Economy During The Tanzimat Period”, 150. Y›l›nda Tazminat (Yay›na Haz›rlayan: Hakk› Dursun Y›ld›z), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›n›, 211-218. Quataert, D. (1993), “Ottoman Workers and the State, 1826-1914”, (Ed. Zachary Lockman), Workers and Working Classes in the Middle East:Struggles, Histories, Historiographies, New York : State University of New York Press, 21-40. Quataert, D. (1999), Sanayi Devrimi Ça¤›nda Osmanl› ‹malat Sektörü, Çeviren:Tansel Güney, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Sarc, Ö. C. (1940), “Tanzimat ve Sanayiimiz”, Tanzimat I, ‹stanbul: Maarif Vekaleti Yay›n›, 423-440. Saymen, F. H. (1954), Türk ‹fl Hukuku, ‹stanbul: ‹smail Akgün Matbaas›. Sülker, K. (1966), “Türkiye’de Sendikac›l›k”, Dünyada ve Bizde Sendikac›l›k, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, 131240. Süral, N. (1982), ‹fl Hukukunda Bar›flç› Çözüm Yollar›, Ankara: Türk-‹fl Yay›nlar›. fianda, H. A. (1971), 1908 ‹flçi Hareketleri/ Yar› Müstemleke Olufl Tarihi, ‹stanbul: Gözlem Yay›nlar›. fiiflmanov, D. (1978), Türkiye ‹flçi ve Sosyalist Hareketi, K›sa Tarih (1908-1965), Çeviren: A.R.Zarakolu, ‹stanbul: Belge Yay›nlar›. Talas, C. (1953), Sosyal Güvenlik ve Türk ‹flçi Sigortalar›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Talas, C. (1967), Sosyal Politika, Birinci Kitap: Sosyal Politikaya Girifl ve Tarihsel Geliflim, Üçüncü Bask›, Ankara: Sevinç Matbaas›. Talas, C. (1983), Sosyal Ekonomi, Alt›nc› Bas›, Ankara: S Yay›nevi. Talas, C. (1990), Toplumsal Politika, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Talas, C. (1992), Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal Politika Tarihi, Ankara: Bilgi Yay›nevi. Tanör, B. (1978), Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, ‹stanbul: May Yay›nlar›. 4. Ünite - Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri Tezel, Y. S. (1986), Cumhuriyet Döneminin ‹ktisadi Tarihi: 1923-1950, ‹kinci Bask›, Ankara: Yurt Yay›nlar›. Toprak, Z. (1995), ‹ttihat-Terakki ve Devletçilik, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Toprak, Z. (1982), Türkiye’de Milli ‹ktisat (1908-1918), Ankara: Yurt Yay›nlar›. Tökin, ‹. H. (1946), ‹ktisadi ve ‹çtimai Türkiye, Cilt III: Türkiye’de Sanayi, Ankara: Baflbakanl›k ‹statistik Genel Müdürlü¤ü Yay›n›. Tunaya, T. Z. (1984), Türkiye’de Siyasal Partiler, 1. Cilt, ‹kinci Meflrutiyet Dönemi, Geniflletilmifl ‹kinci Bask›, ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›. Tuncay, A.C. (1986), Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Üçüncü Bask›, ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k. Tunçoma¤, K. (1988), ‹fl Hukukunun Esaslar›, ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k. Tüm ‹ktisatç›lar Birli¤i (1976), Türkiye ‹flçi S›n›f› ve Mücadeleleri Tarihi, Ankara: Maya Matbaac›l›k. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi (1996), 1.Cilt, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Yay›n›. Uran, H. (1939), Adana Ziraat Amelesi, ‹stanbul: Vakit Matbaas›. Varl›k, B. (1981), “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Madenlerde Çal›flma Koflullar› Üzerine Bir Derleme/Deneme”, Ekonomik Yaklafl›m, 2 (1) : 191-210. Zaim, S. (1997), Çal›flma Ekonomisi, Geniflletilmifl Onuncu Bask›, ‹stanbul: Filiz Kitabevi. 111 5 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, Türkiye’de 1920- 1946 döneminde; Çal›flma iliflkilerini kuflatan siyasal koflullar› tart›flabilecek, Çal›flma iliflkilerininin iktisadi temellerini aç›klayabilecek, Ücretlilerin nicel ve nitel varl›¤›nda meydana gelen geliflmeyi anlatabilecek, Ücretli kesimin çal›flma ve yaflama koflullar›n› ifade edebilecek, Çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Dayan›flmac›l›k Grev-Lokavt Yasa¤› ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri (‹DT) ‹fl ‹htilaflar› ‹fl Kanunu (‹K) ‹fl Mükellefiyeti • • • • • Kad›n ve Çocuk ‹flçiler Milli Korunma Kanunu (MKK) Sendika Özgürlü¤ü Rejimi Sendika Yasa¤› Rejimi Umumi Mukavele ‹çindekiler Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri: 1920-1946 • S‹YASET VE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ‹KT‹SAD‹ TEMELLER‹ • ÜCRETL‹LER‹N N‹CEL VE N‹TEL VARLIKLARI • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N HUKUKSAL ÇERÇEVES‹ • ‹fi KANUNU (1936) • CEM‹YETLER KANUNU (1938) • 2. DÜNYA SAVAfiI YILLARINDAK‹ GEL‹fiMELER VE M‹LL‹ KORUNMA KANUNU • SOSYAL GÜVENL‹K ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER • ÜCRETLERDEK‹ GEL‹fiMELER • D‹⁄ER ÇALIfiMA KOfiULLARI Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹liflkileri:1920-1946 S‹YASET VE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ 1920-1946 dönemine siyasi aç›dan damgas›n› vuran, tek parti yönetimi ve onun halkç›l›k ideolojisidir. “Dayan›flmac›l›k” olarak nitelenen sosyolojik anlay›fl üzerinde yükselen halkç›l›k ideolojisi temelinde, toplumsal s›n›flar›n varl›¤› ile bunlar aras›ndaki s›n›fsal ç›kar farkl›l›klar› ve mücadeleleri reddediliyor, toplumun farkl› meslek gruplar›n›n oluflturdu¤u organik bir bütün oldu¤u savunuluyordu. Bu savunu çerçevesinde, bat›da oldu¤u gibi farkl› s›n›flar›n ç›karlar›n› temsil edecek çok say›da siyasal partiye de gerek yoktu ve Cumhuriyet Halk Partisi bütün toplumu temsil edebilirdi. Çok partili yaflama geçifl 1920’lerde Terakkiperver Cumhuriyet SIRA S‹ZDEbaflar›s›zl›kF›rkas› ve 1930’da Serbest F›rka deneyimleriyle iki defa yaflan›p, süreç la sonuçland›ktan sonra, tek parti yönetimi giderek kat›laflmaya ve kemikleflmeye bafllad›. Bu süreçte, içsel faktörler kadar, Avrupa’da yayg›nlaflan otoriter yönetimD Ü fi Ü N E L ‹ M lerin etkileri de oldu. Tek parti yönetimi, CHP d›fl›ndaki siyasal parti oluflumlar›na, derneklere, iflçi örgütlenmelerine ve bas›na karfl› otoriter uygulamalar› yan›nda, zaS O R U man içerisinde, kendi yönetimini sa¤lamlaflt›racak hukuksal düzenlemelere de yöneldi. 1936 y›l›ndaki Ceza Kanunu de¤ifliklikleri, cemiyetlerin kuruluflunda bir ön izin sistemi getirerek, baflka siyasal partilerin kurulmas›n› engelleyen D ‹ K K A T ve baz› tür derneklerin kurulmas›n› yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, bu sürecin önemli bileflenleri aras›ndad›r. Bu süreçte, henüz toplumsal s›n›flar aras›ndaki farkSIRA S‹ZDE l›laflman›n daha sonraki dönemler kadar berraklaflmad›¤› 1920’li y›llar Türkiyesi’nde de¤iflik toplumsal katmanlar› birlefltirici bir ifllev tafl›yan ve sosyal tonlara da sahip olan halkç›l›k ideolojisi, zamanla s›n›f mücadelelerini AMAÇLARIMIZ engellemeye yönelik tutucu bir araç haline geldi. Cumhuriyetin bafllang›ç dönemlerine egemen olan SIRA S‹ZDE bak›fl, birbirlerinden farkl› ç›karlara sahip toplumsal s›n›flar›n varl›¤›n› ve bu s›n›flar aras›ndaki D Ü fi Ü N E L ‹ M mücadeleleri reddediyor, toplumun ortak ç›karlar için dayan›flma içerisinde olmas› gereken meslek S O R U gruplar›ndan olufltu¤unu savunuyordu. Bu bak›fl, dönem içerisindeD çal›flma ‹KKAT iliflkileri alan›ndaki geliflmeler üzerinde de belirleyici oldu.SIRA S‹ZDE N N AMAÇLARIMIZ Bu ünitedeki konular, Ahmet Makal’›n Türkiye’de Tek Partili Dönemde ‹liflkileK ‹ TÇal›flma A P ri: 1920-1946 bafll›kl› kitab›nda kapsaml› olarak ele al›nmaktad›r. K ‹ T A P Bu ortamda, tek parti döneminde geliflmekte olan çal›flmaT yaflam›na E L E V ‹ Z Y O N iliflkin düzenlemelerin, dönemin siyasi ve iktisadi koflullar›na uygun olmas› ve s›n›fsal ç›kar farkl›l›¤›n› reddeden halkç›l›k ilkesi do¤rultusunda yap›lmas› kaç›n›lmazd›. 1924 y›l›ndan itibaren de¤iflik dönemlerde haz›rlanan ve her biri haz›rland›¤› dönemin ‹ N T E R N1936 E T tarihinde siyasi ve iktisadi koflullar›n› yans›tan ifl yasas› tasar›lar›ndan sonra, ç›kar›lan 3008 say›l› ‹fl Kanunu (‹K) bunu gerçeklefltirdi ve iktisadi yaflamdaki devletçilik ile siyasal yaflamdaki tek parti yönetimini, çal›flma yaflam›nda yapt›¤› dü- TELEV‹ZYON ‹NTERNET 114 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi zenlemelerle tamamlad›. ‹K ile Türkiye tarihinde ilk defa, çal›flma iliflkileri bireysel ve toplu boyutlar›yla ve bütüncül bir biçimde düzenlenmifl olmaktayd›. Bireysel ifl iliflkileri alan›nda iflçiyi koruyucu önlemler getiren yasa, toplu ifl iliflkileri alan›nda dönemin özelliklerine uygun otoriter düzenlemeler yap›yor; çal›flma iliflkileri sisteminin asli iki aktörü olan iflçi ve iflveren geriye itilirken, devlet belirleyici bir a¤›rl›k kazan›yordu. ‹fl mücadelesi araçlar› olarak grev ve lokavt›n kesin bir biçimde yasaklanmas› ve cezai yapt›r›mlara ba¤lanmas›, sendikalardan söz edilmeksizin iflçi temsilcili¤i kurumunun getirilmesi, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünün zorunlu tahkim sistemiyle devlete ihale edilmesi; yasan›n belli bafll› düzenlemeleriydi. 1938 y›l›nda ç›kar›lan Cemiyetler Kanunu ise, di¤er s›n›rlamalar› yan›nda, s›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyetlerin kuruluflunu yasakl›yor; böylece, s›n›f esas›na dayanan sendikalar›n kurulmas› da hukuken engellenmifl oluyordu. Türkiye, 1940’l› y›llar›n ortalar›na gelindi¤inde, çok partili siyasal yaflam›n ve özgür bir dernek yaflam› ile bas›n›n bulunmad›¤›, sendikal örgütlenme ve grev-lokavt›n yasak oldu¤u, toplu sözleflme kurumunun k⤛t üzerinde kald›¤›, çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n sistemde söz sahibi olmad›¤› bir ülke durumundad›r. Bu koflullar, dönemin çal›flma yaflam›na iliflkin uluslararas› normlar›na da ayk›r›yd›. 2. Dünya Savafl› sonras›ndaki uluslararas› konjonktür ve Türkiye’nin yeni oluflan dünyada kendine bir yer bulma çabalar›, içsel dinamiklerle birleflerek, siyasi alanda önemli de¤iflimler getirdi. Bu de¤iflimlerin en temel halkas›, çok partili siyasal yaflama geçilmifl olmas›d›r. Kuflkusuz, çok partili siyasal yaflama geçilmesi, Türkiye’de demokrasinin tüm kurumlar›yla varl›k kazanmas› ve bat›l› anlamda ço¤ulcu bir sisteme geçilmifl olmas› anlam›na gelmemektedir ve birbirlerinden çok da farkl› olmayan iki partiye dayal› ço¤unlukçu bir sistemin oluflmas› biçiminde belirginleflmifltir. Ancak, bu geliflmeler dahi çal›flma iliflkileri aç›s›ndan önemli sonuçlar do¤urdu. 1946 y›l›nda, derneklerin kuruluflunda tescil zorunlulu¤unu getiren ve baz› tür cemiyetlerin kurulmas›n› yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu’nda de¤ifliklikler yap›lmas›yla, CHP d›fl›ndaki siyasal partilerin kurulmas› yan›nda; s›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyetlerin kurulmas› da mümkün hale geldi. Böylece hukuksal olarak “sendika yasa¤›” rejiminden, “sendika özgürlü¤ü” rejimine geçilmifl oluyordu. Bir taraftan çal›flma iliflkilerinin iflçi ve iflveren taraflar›n›n sendikalarda örgütlenmesi mümkün hale gelirken di¤er taraftan devlet kendisi de, geliflmekte olan çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak örgütlenme ve düzenleme çabalar› içerisine girdi. Çok partili dönemde ortaya ç›kan bu geliflmeleri, 6. Ünitede ele alaca¤›z. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ‹KT‹SAD‹ TEMELLER‹ ‹ktisadi aç›dan de¤erlendirildi¤inde, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan devral›nan miras, Cumhuriyet’in bafllang›ç dönemlerine damgas›n› vurmufltur. Türkiye bu dönemlerde tam bir tar›m ülkesi görünümündedir. 1923 y›l› itibariyle GSMH içinde tar›m›n pay› %39,8 iken, sanayinin pay› %13,2’dir (Bulutay; Tezel; Y›ld›r›m, 1974, Tablo 8.6.A). ‹stihdam›n sektörel da¤›l›m› da benzer bir yap› göstermektedir ve toplam istihdam içinde tar›m›n pay› %89,6, sanayinin pay› %4,6, hizmetler kesiminin pay› ise %5,5’tir (Bulutay, 1995: 189). ‹ktisadi yap›n›n bir baflka önemli özelli¤i de gerek tar›m, gerekse tar›m-d›fl› kesimler itibariyle küçük üreticili¤in baflat olmas›d›r. 1927 Tar›m Say›m›’na göre, çiftçi ailesi bafl›na ortalama ekili arazi büyüklü¤ü 24,9 dönümdü (Aydemir, 1931: 12; D‹E, 1973: 85). Çal›flma iliflkileri aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, tar›m kesiminde küçük arazi mülkiyetinin, sanayi alan›nda ise el sanatlar› ve küçük imalathanelerin baflat oldu¤u bu yap›n›n do¤al sonucu 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 115 olarak; iflgücü içerisinde kendi hesab›na çal›flanlar ve ücretsiz aile iflçileri a¤›rl›kl›, buna karfl›l›k ücretliler azd›r. 1921 Sanayi Say›m› sonuçlar›na göre toplam iflçi say›s› 76.216 iken, kurulufl bafl›na düflen iflçi say›s› da sadece 2’dir (Tökin, 1946: 46). Ülkenin tümünde gerçeklefltirilen 1927 Sanayi Say›m› sonuçlar› da, “...Say›m›n kapsamad›¤› hane içinde, evlerde yürütülen (ve esas olarak çeflitli el dokumalar›n› içeren) ‘s›nai’ üretim faaliyetlerini de eklersek, bu dönemde istihdam aç›s›ndan geleneksel zanaatlar›n, el tezgâhlar›n›n ve küçük sanayinin ‘s›nai’ faaliyetlerin büyük bir bölümünü oluflturdu¤u anlafl›lmaktad›r” (Boratav, 2003: 52). Ülke sanayiinin geliflmemifl yap›s›n› gösteren bir baflka olgu ise sanayi kurulufllar›n›n ölçekleridir. Say›m sonuçlar›na göre, iflletme bafl›na düflen ortalama çal›flan kifli say›s› 3,93’tür. Sanayi kurulufllar› içerisinde motor gücü kullanan kurulufllar›n oran› %4,33’tür ve toplam ücretli say›s› da 200.000 dolaylar›ndad›r. 1927 Genel Nüfus Say›m›’nda da iflgücünün %81,63’ünün tar›m kesiminde, %5,59’unun sanayi kesiminde çal›flt›¤› görülmektedir (B‹GD-1935-1936: 49). Di¤er taraftan, bu dönemde ücretliler, henüz k›rsal kesimle ba¤lar›n› kopararak sürekli bir sanayi iflçisine dönüflmemifllerdir ve büyük ölçüde e¤itimsiz ve niteliksizdirler. ‹flçi kesiminin nicel art›fl yan›nda nitelik ve süreklilik kazanmas›, zaman içerisinde ve tedrici olarak gerçekleflecektir. 1923 y›l›nda ulusal ekonominin kuruluflunu h›zland›rma ve Cumhuriyetin sosyo-ekonomik temelini sa¤layacak olan ekonomik faktörleri gelifltirme amac›yla toplanan ‹zmir ‹ktisat Kongresi ile bunu izleyen dönemde, sanayileflme olmazsa olmaz bir amaç olarak tan›mlanm›fl ve bu iktisadi yap›n›n de¤ifltirilmesi için gayret gösterilmifltir. Bu ba¤lamda, milli iktisat anlay›fl› çerçevesinde sermaye mallar›n›n yerli unsurlara geçmesi için çaba gösterilirken, 1927 y›l›nda ç›kar›lan Teflvik-i Sanayi Kanunu ile özel kesimin teflviki yoluna gidilmifltir. Ancak, özel kesim a¤›rl›kl› oldu¤u için ana çizgileriyle “liberal” olarak nitelendirilen bu dönemde, sanayileflme çabalar› de¤iflik nedenlerle yetersiz kalm›flt›r. Türkiye’nin sanayileflme için gerekli sermaye ve nitelikli iflgücünden mahrum oluflu, dönem itibariyle sanayileflme için gerekli olan altyap›n›n henüz mevcut bulunmay›fl›, 1925 y›l›nda âflâr›n kald›r›lmas›n›n bütçeyi ve dolay›s›yla sanayileflme çabalar›n› olumsuz yönde etkilemesi, 1923 y›l›nda imzalanan Lozan Antlaflmas› hükümlerine göre Türkiye’nin 1929 y›l›na kadar sanayiini koruyacak gümrük tedbirlerini alamamak durumunda kalmas›; bu nedenlerin bafll›calar›d›r (Makal, 1999: 222-225). 1920’li y›llardaki sanayileflme çabalar›n›n yetersiz kalmas› yan›nda, 1929 dünya bunal›m›n›n etkileri, Türkiye’yi 1930’lu y›llar›n bafl›nda yeni aray›fllara yöneltti ve pragmatik bir yol olarak devletçi iktisat politikalar› gündeme geldi. Bu politikalar›n temel araçlar›ndan biri “planlama”yd›. Yaln›zca sanayi kesimi kapsanmakla, tar›m ve hizmetler d›fllanmakla ve bugünkü anlam›nda daha çok bir yat›r›m projeleri demeti olarak kabul edilebilecek olmakla birlikte, bu dünyadaki ilk planlama deneyimlerinden biriydi. 1934 y›l›ndan itibaren yürürlü¤e konulacak olan Birinci Befl Y›ll›k Sanayi Plan› haz›rland›. Planlama yan›nda, ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri (‹DT) de devletçi sanayileflmenin motoru olarak yeniden organize edilip, gelifltirildiler. Baflta Sümerbank ve Etibank olmak üzere, çok say›da ‹DT ile onlara ba¤l› müesseseler oluflturuldu ve yurdun dört bir taraf›nda h›zla iflletmeye al›nd›. Devlet, bu iki arac›n d›fl›nda da, kendisine iktisadi yaflam ve özel sektör üzerinde kontrol olana¤› sa¤layan bir dizi yasal ve idari önlem ald›. Bütün bu giriflimlerin sonucunda, devletçi dönemde önemli iktisadi sonuçlar elde edildi. Sanayi kesiminin büyüme h›z›nda ciddi art›fllar gözlendi. Y›ll›k büyüme h›zlar›, 1933-1939 dönemi için %10,2’lik bir düzeyde gerçekleflti. 1923-1929 döneminde ise ayn› oran %8,5 idi (Boratav, 1982: VIII). Sektörel büyüme h›zlar›nda- Cumhuriyetin bafllang›ç dönemlerinde, Türkiye tam bir tar›m toplumu görünümündedir. Ülkenin geliflmemifl sanayi yap›s› ise küçük ölçekli iflletmeler ile geleneksel zanaatlardan oluflmaktad›r. Türkiye’de 1920’li y›llarda izlenen özel sektör a¤›rl›kl› sanayileflme giriflimlerinin baflar›s›zl›¤› ve 1929 büyük dünya bunal›m›n›n etkileri, devletçi iktisat politikalar›na geçilmesi üzerinde etken olmufltur. 116 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ki farkl›l›¤a koflut olarak, sektörlerin GSMH içindeki paylar› da de¤iflti. Devletçi dönemin bafllar›nda GSMH içinde sanayinin pay› %11,4 iken, dönem sonlar›nda bu pay %19’lar civar›na yükseldi (Bulutay; Tezel; Y›ld›r›m, 1974: Tablo: 8.6.A). ‹stihdam›n sektörel da¤›l›m› itibariyle bak›ld›¤›nda ise, tar›m kesiminin 1924’te %89,6 olan pay› 1939’da %86,7’ye düflerken, sanayi kesiminin %4,6 olan pay› ise %8,00’e yükseldi (Bulutay, 1995: 189) Türkiye tarihinde nadir görülen bir iktisadi büyüme sa¤lan›rken, ücretli çal›flanlar›n say›s›nda da ciddi art›fllar oldu. Sadece s›n›rl› bir kapsam› olan ‹K kapsam›na giren iflçilerin say›s› 1937’de 265.341’e, 1943’te ise 275.083’e yükselmiflti (B‹GM-1945: 36). Ancak, bu süreçte, sermaye itibariyle oldu¤u kadar iflgücü itibariyle de önemli darbo¤azlar yafland›. Devletçi sanayileflmenin önündeki temel s›n›rlamalardan biri sermaye yetersizli¤i ise di¤eri de sanayi kurulufllar›n›n ihtiyaç duydu¤u nitelikli ve sürekli iflgücünün eksikli¤iydi. Bu nedenle, sanayileflme sürecinin gerek iflgücü temini, gerekse iflgücünün sürekli ve nitelikli hale getirilmesi amac›na yönelik olarak da düzenlenmesi çabas›na girildi ve bunun bir arac› olarak ‹DT’nde çal›flan iflçiler için koruyucu sosyal politika önlemleri gelifltirildi. Zaman içerisinde iflçiler ve di¤er çal›flanlar için sa¤lanan görece yüksek ücretler ile beslenme, bar›nma, sa¤l›k, sosyal güvenlik gibi olanaklar, hem iflgücünü sürekli hale getirip fabrikalara ba¤lamak, hem de nitelik aç›s›ndan gelifltirmek gibi ikili bir ifllev üstlendi. Bu aç›lardan bak›ld›¤›nda, Türkiye’deki devletçi sanayileflme sürecini, iktisadi oldu¤u kadar sosyal boyutlar› itibariyle de de¤erlendirmek zorunludur. ÜCRETL‹LER‹N N‹CEL VE N‹TEL VARLIKLARI Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son dönemlerinde ücretliler nicel aç›dan oldu¤u kadar, nitel aç›dan da son derecede yetersizdi. Bu yetersizlik; süreklilik, e¤itim ve ifl deneyimi ile toplumsal davran›fl normlar› itibariyle de¤erlendirilebilir. Tar›m kesimiyle henüz ba¤lar›n› koparmam›fl bu kesim, daha çok y›l›n belirli zamanlar›nda iflçi olarak çal›flarak ek gelir elde eden kiflilerden olufluyordu ve gerek okul e¤itimi, gerekse ifl deneyimi itibariyle sanayi kesiminin talep etti¤i normlardan uzakta olup, toplumsal aç›dan da sanayi iflçisinin davran›fl kal›plar›ndan farkl› özellikler gösteriyordu. Bu kifliler için kullan›lan “köylü-iflçi” kavram›, madalyonun her iki yüzüne de at›fta bulunmaktad›r. Cumhuriyet Türkiyesi, sadece mevcut sanayi kurulufllar›n› de¤il; e¤itimi, ifl deneyimi, çal›flma al›flkanl›klar› ve toplumsal davran›fl kal›plar›yla bu insan malzemesini de devralm›flt›. Süreklilik tafl›mayan ve modern teknolojiye sahip sanayi kurulufllar›na uygun olmayan bu insan malzemesi, Cumhuriyet döneminde olmazsa olmaz bir amaç olarak tan›mlanan sanayileflme çabalar›n›n önünde, zaman zaman sermaye k›tl›¤›n›n da önüne geçen ciddi s›n›rlamalar ve sorunlar yaratm›flt›r. ‹flgücü devir oranlar›nda ola¤anüstü bir yükseklik olarak da gözlenen sorun, kurulufllar›n rantabl çal›flabilmeleri için gerekli iflgücünü sa¤layamamalar›na yol açm›flt›r. Bunun sonucunda düflük kapasite ile çal›flmak zorunda kalan kurulufllarda üretim düzeyinde potansiyel ya da reel düflmeler olmufltur. Bunun önemli sonuçlar›ndan biri de iflgücüne nitelik kazand›rmay› güçlefltirmesiydi. Okul e¤itimi düzeyi zaten düflük olan iflgücü, potansiyel olarak, belirli bir süre sanayi kurulufllar›nda çal›flarak nitelikli hale gelebilecek olmakla birlikte, k›sa süre çal›flarak iflten ayr›ld›¤› için, bu da olanaks›z hale gelmekteydi. Bunun nedenleri aras›nda, sanayi kesiminde çal›flacak iflgücünün potansiyel kaynaklar›n› teflkil eden tar›m ve el sanatlar› kesimlerine iliflkin oluflumlar bulunmaktad›r. Yap›lan çal›flmalar, el sanatlar› alan›ndan yeni geliflmekte olan sanayiye önemli bir iflgücü ak›m› olmad›¤›n›, tar›m kesimin- 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 de ise henüz küçük üreticili¤in varl›¤›n› ciddi bir biçimde sürdürdü¤ünü ortaya koymaktad›r. Küçük üreticili¤e dayal› bu yap›, tar›mda genifl bir ücretliler kitlesinin ortaya ç›kmas›n› engellemesi yan›nda, mülksüzleflerek sanayi kesimine yönelecek bir potansiyel iflçi kitlesinin oluflumunu da mümkün k›lmamaktayd›. Sanayi kesiminin içinden bak›ld›¤›nda ise ücretlerin potansiyel iflçileri çekecek kadar yüksek olmamas›, onlar›n gelece¤ini garanti edecek sosyal güvenlik olanaklar›n›n yoklu¤u, sa¤l›¤›n› koruyacak tedbirlerin noksanl›¤› önemli sorunlar aras›ndad›r (Ekin, 1968: 229). Sanayi kurulufllar›n›n oldu¤u bölgelerdeki yerleflim, bar›nma ve yaflama olanaklar›n›n geliflmemifl olmas› da iflgücünün cezbinde önemli bir engel oluflturmaktad›r. Çal›flma iliflkileri alan›ndan bak›ld›¤›nda, iflgücünün süreklilik kazanamamas›, nitelik kazanamamas› anlam›na da gelmektedir. Niteliksizlik ise baflka sorunlar yan›nda, iflgücü verimlili¤inin ve buna ba¤l› olarak ücret düzeylerinin düflüklü¤üne yol açmaktad›r. Soruna toplumsal ve s›n›fsal davran›fl kal›plar› aç›s›ndan yaklafl›ld›¤›nda da, bu kesimdeki kiflilerin modern anlamda “iflçi” hisleri ve davran›fllar› kazanmas› güç görünmektedir. S›n›f bilincinin do¤abilmesi için en gerekli faktörlerden biri, iflçilerin karfl›l›kl› temas› olup, süreklili¤in sa¤lanamamas› bunu engellemektedir (Dereli, 1974: 283). Bat› ülkelerindeki araflt›rmalar, iflçi s›n›f›n› devaml› olarak besleyen kayna¤›n gene iflçi çocuklar› oldu¤unu, kuflaktan kufla¤a aktar›lan davran›fl kal›plar›n›n bir s›n›f bilincinin oluflmas›nda etkili oldu¤unu göstermektedir (Thorez; Bouvier-Ajam; Mury, 1968: 191-192). Türkiye’de ise birinci kuflak, süreklilik tafl›mayan ve k›rsal kesim kökenli bir iflçi kesiminin varl›¤›, s›n›f bilincinin oluflumu sürecini olumsuz yönde etkilemektedir. Sonraki dönemlerde, özellikle 1950’lerde, ücretli iflgücünün daha sürekli hale gelmesi ve bunun sonucunda iflçi devir oranlar›n›n göreli olarak düflmesi söz konusu olmufltur. 117 Cumhuriyetin bafllang›ç dönemlerinde ücretliler hem nicelik aç›s›ndan az, hem de süreklilikten uzak, e¤itimsiz ve niteliksizdiler. Özellikle devletçi dönemdeki sanayileflme çabalar›yla ücretlilerin say›s› artarken, sürekli ve nitelikli bir sanayi iflçisi haline gelmeleri için de çaba gösterildi. ‹flçi Kesiminin Nicel Varl›¤› Dönem itibariyle ücretlilerin niceli¤ine iliflkin olarak, Türkiye ölçe¤inde ve bütün faaliyet kesimlerini içine alan sa¤l›kl› veriler yoktur. Genel Nüfus say›mlar› iflgücünün statü da¤›l›m›na iliflkin bilgileri 1955 y›l›ndan itibaren içermekte, ‹flçi Sigortalar› Kurumu’nun istatistikleri inceleme dönemimiz itibariyle mevcut bulunmamakta, 1921 ve 1927 Sanayi Say›mlar›, Teflvik-i Sanayi Kanunu uygulamalar› ile 1937, 1938 ve 1943 tarihli ‹fl ‹statistikleri ücretlilerin tamam›n› kapsamamaktad›r. Bütün bu s›n›rl›l›klar nedeniyle, ücretlilerin toplam say›s›na tahmin yoluyla ulaflmak denenebilir. 1946 y›l› için, gerçeklere yak›n ve resmi olarak nitelenebilecek bir tahmin bulunmaktad›r. Orta ve büyük sanayi iflçileri Küçük sanayi iflçileri 275.000 20.000 Küçük sanat iflçileri 100.000 Ev sanat› iflçileri 100.000 Deniz iflçileri 6.000 Tar›m iflçileri 200.000 Toplam 701.000 Tabloda 1946 y›l› için toplam iflçi say›s› 701.000 olarak tahmin edilirken, ayn› dönem itibariyle faal nüfus 7.921.000 kifliden; faal olmayan nüfus ise 8.236.000 kifliden oluflmaktad›r (ÇB-1947: 74). Böylece ücretlilerin iflgücü içerisindeki oran› Tablo 5.1 Türkiye’de 1946 Y›l› ‹çin ‹flçi Say›s› Tahminleri Kaynak: Topçuo¤lu, 1946: 19. 118 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi %8,85’e, toplam nüfus içerisindeki oran› ise %4,34’e ulaflmaktad›r ki, bunun daha önceki dönemlere göre ciddi bir ilerleme oldu¤u söylenebilir. ‹fl ‹statistikleri ‹flçi kesiminin niceli¤ine iliflkin olarak 1930’lu ve 1940’l› y›llara ait veriler; 1937, 1938 ve 1943 y›llar›nda ‹K kapsam›na giren iflçileri saptamak için gerçeklefltirilen ilk ifl istatistiklerinden sa¤lanmaktad›r. Bu istatistiklerde, 5’ten az iflçi çal›flt›ran kurulufllar kapsam d›fl›nda kald›¤› gibi, ‹K’nun kapsam›na girmeyen baz› faaliyet alanlar›nda çal›flanlar ve fikir iflçileri de içerilmemektedir. Ancak, tüm eksiklik ve hatalar›na karfl›n, bu istatistikler sadece istihdam de¤il; ücretler ve ifl kazalar› gibi önemli konularda da veriler sa¤lamaktad›r. Tablo 5.2 De¤iflik Y›llarda ‹K Kapsam›na Giren ‹flyerleri ve Buralarda Çal›flan ‹flçi Say›lar› (19371943) Kaynak: B‹GM1945: 36. Sanayiden Say›lmayan ‹fller Sanayi ‹flleri Y›llar ‹flyeri say›s› ‹flçi Müstahdem ‹flyeri say›s› say›s› say›s› 1937 5.204 249.415 9.799 1938 3.692 191.829 13.875 764 1943 2.791 268.851 23.022 414 Toplam ‹flçi Müstahdem ‹flyeri say›s› say›s› say›s› 1.048 15.926 ‹flçi say›s› Müstahdem say›s› 5.623 6.252 265.341 15.422 9.575 6.413 4.456 201.404 20.288 6.232 3.171 3.205 275.083 26.193 1937-1943 y›llar› aras›nda ‹K kapsam›na giren iflçi say›s›nda ciddi bir de¤ifliklik gözlenmemekte, art›fl oran› %4’ü dahi bulmamaktad›r. Kuflkusuz, bu oluflum 2. Dünya Savafl›’n›n etkilerine ba¤lanabilir. Ancak, dikkate de¤er bir geliflim, iflçi say›s›n›n afla¤› yukar› sabit kal›fl›na karfl›l›k, iflyeri say›s›n›n neredeyse yar›ya düflmüfl olmas›d›r. ‹flyeri bafl›na düflen iflçi say›s› 1937’de ortalama 42 iken, 1943 y›l›nda 86’ya ulaflmaktad›r. Bu, iflyeri ölçeklerindeki büyümeden ve yo¤un bir biçimde faaliyete geçirilen ‹DT bünyesindeki müesseselerden kaynaklanmaktad›r. Dönem koflullar›na göre daha ileri teknoloji kullanan ve daha büyük ölçekli olarak kurulan bu müesseselerin, ortalama iflletme boyutlar›n›n büyümesinde önemli bir rolleri olmufltur. ‹K kapsam›na giren iflçilerin say›s› 1947’de ise 289.147’ye yükselecektir (ÇB-1978: 146). Dikkati çeken bir nokta ise iflçilerin büyük bölümünün s›n›rl› say›daki ilde toplanm›fl olmas›d›r. 1930’lu y›llar›n sonunda ve 1940’l› y›llar›n bafl›nda, toplam iflçilerin yar›dan fazlas› sadece üç ilde yo¤unlaflm›fl durumdad›r. Bu, dönem itibariyle sanayi kurulufllar›n›n belirli illerde, özellikle ‹stanbul ve ‹zmir’de; kömür ç›karma etkinliklerinin ise Zonguldak’ta yo¤unlaflm›fl olmas›yla ba¤lant›l›d›r (B‹GM-1945: 36). Kad›n ve Çocuk ‹flçiler Ücretlilerin niceli¤i de¤erlendirilirken dikkate al›nmas› gereken bir husus, kad›n ve çocuk iflçilerin pay›d›r. Tablo 3’te, konuya iliflkin veriler sunulmaktad›r: Tablo 5.3 Türkiye’de ‹K Kapsam›na Giren Ücretliler ‹çerisinde Kad›n ve Çocuk Çal›flanlar (19371943) Kaynak: B‹GM-1945: 7; ÇB-1978: 146. 1937 Çocuk iflçiler (12-18 yafl) 1943 1947 Say› Oran (%) Say› Oran (%) Say› Oran (%) 23.347 8,80 51.871 18,86 20.845 7,21 Kad›n iflçiler 50.131 18,89 56.937 20,70 50.851 17,59 Erkek iflçiler 191.863 72,11 166.275 60,45 217.451 75,20 Toplam 265.341 100,00 275.083 100,00 289.147 100,00 119 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 Burada en çok dikkati çeken nokta, 1937 y›l›ndan 1943 y›l›na kadar çocuk ve genç iflçi istihdam›n›n 2,5 kat dolaylar›nda artm›fl olmas›d›r. Kad›n iflçi istihdam›nda da yaklafl›k %12’lik bir art›fl gözlenmektedir. Türkiye 2. Dünya Savafl›’na girmemifl de olsa, seferberlik nedeniyle erkek iflgücünün önemli bir bölümü silâh alt›na al›nm›fl, iflgücünde meydana gelen azalma çocuk ve kad›nlarla kapat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Savafl koflullar›nda ç›kar›lan 1940 tarihli Milli Korunma Kanunu (MKK), ‹K’nun ve di¤er baz› yasalar›n belirli hükümleri yan›nda, kad›n ve çocuk iflçilere iliflkin koruyucu baz› düzenlemeleri de ask›ya alm›fl ve bu durum kad›n ve çocuk istihdam›n› iflverenler aç›s›ndan daha kârl› hale getirerek, daha genifl ölçüde çal›flt›r›lmalar› üzerinde etken olmufltur. 1943 sonras› dönemde ise kad›n ve çocuk iflçi say›lar› gerek mutlak rakam, gerekse oran olarak savafltan önceki eski düzeyleri civar›na, hatta biraz alt›na inmektedir. 1943-1947 döneminde ‹K kapsam›na girenler %5 gibi küçük bir oranda artarken, erkek iflçiler yaklafl›k %30 oran›nda art›fl göstermekte, aradaki fark kad›n ve çocuk eme¤indeki azalmayla telafi edilmektedir. Ancak, döneme iliflkin görgül araflt›rmalar ve gözlemler, çocuk iflçi say›s›n›n resmi rakamlar›n üzerinde oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Kad›n ve çocuk-genç iflçi istihdam›n›n yöresel da¤›l›m›na iliflkin bilgiler de ilginçtir. 1943 y›l› itibariyle kad›n iflçilerin %69,89’u sadece iki kentte, ‹stanbul ve ‹zmir’de çal›flmaktad›r. Bu durum, ayn› tarih itibariyle ‹K kapsam›na giren iflçilerin büyük bölümünün (%40,6) bu iki kentte yo¤unlaflm›fl olmas› olgusuyla büyük ölçüde örtüflmektedir (B‹GM-1945: 6). Bunun yan› s›ra, kad›nlar›n mesleki da¤›l›mlar› da konuya ›fl›k tutacak ipuçlar› içermektedir. 1943 y›l› itibariyle tekstil, g›da-içki ve tütün sanayilerinde çal›flan kad›nlar›n toplam kad›n iflçilere oran› %87,59’u bulmaktad›r (B‹GM-1945: 7). Çocuk-genç (12-18 yafl) iflçilerin yöresel da¤›l›m› aç›s›ndan en ilgi çekici nokta ise Zonguldak ilinde çal›flan çocuklar›n say› ve oranlar›n›n ola¤anüstü ölçüde artm›fl olmas›d›r. Bu ilde çocuk-genç iflçilerin oran›nda gözlenen art›fl, sektörel aç›dan de¤erlendirildi¤inde de kömür madenlerinde çal›flan çocuklar›n say›s›nda ciddi bir art›fl olarak ortaya ç›kmaktad›r. Kuflkusuz bu durum, birçok yasan›n çocuk ve genç iflçileri koruyucu hükümlerini ask›ya alan ve 16 yafl›ndan yukar› erkek çocuklar›n maden ifllerinde çal›flmalar›na olanak sa¤layarak, bunlar› ücretli ifl mükellefiyeti uygulamas›na dahil eden 1940 tarihli MKK uygulamas›n›n sonucudur. 2. Dünya Savafl› döneminde yaflanan geliflmeler, kad›n ve çocuk iflçilerin say›s›nda büyük art›fla neden oldu. Çocuk, genç ve kad›n istihdam›nda 1937-1943 y›llar› aras›nda görülen h›zl› art›fl nas›l SIRA S‹ZDE aç›klanabilir? SIRA S‹ZDE Kamu Kesimi ‹stihdam›ndaki Geliflmeler 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Cumhuriyet döneminde ücretli istihdam›n›n önemli bir boyutu da, kamu kesimine iliflkindir. Genç Cumhuriyetin yap›lanma sürecinde bir taraftanS Omemur istihdam› R U artarken, di¤er taraftan da özellikle devletçi iktisat politikalar›n›n yo¤unlaflt›¤› dönemlerde, kamu kesiminde iflçi olarak istihdam edilenlerin niceli¤inde önemli arD‹KKAT t›fllar sa¤lanmaktad›r. Toplam memur ve iflçi say›s› 1938’de 252.089 iken 1948’de 430.997’e ulaflm›flt›r. Bunlar içinde devlet sanayi müesseselerinde çal›flanlar›n say›SIRA S‹ZDE s› ise ayn› y›llar itibariyle 70.455 ve 146.902’dir (Eldem, 1951-1952: 234-237). 19381948 döneminde kamu kesimi istihdam›ndaki art›fl %71 iken, devlete ait sanayi kurulufllar›nda çal›flanlar›n art›fl oran› bunu da aflmakta ve %109’u bulmaktad›r. Bu, AMAÇLARIMIZ 1930’l› y›llarda izlenen devletçi sanayileflme politikalar›n›n sonuçlar›ndan biridir. Ancak, daha sa¤l›kl› bir de¤erlendirme için, kamu kesimi istihdam›ndaki geliflmeler, ayn› dönemde toplam nüfus, iflgücü ve tar›m-d›fl› istihdamdaki de K ‹ T de¤iflmelerle A P N N TELEV‹ZYON S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 120 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Türkiye’de kamu hizmetlerinin ve yat›r›mlar›n›n geliflmesiyle, kamu kesiminde çal›flan iflçi ve memurlar›n say›s› ciddi art›fllar gösterdi. ba¤lant›land›r›lmal›d›r. 1938-1948 döneminde, kamu kesimi çal›flanlar›n›n nüfus, iflgücü ve tar›m-d›fl› istihdam içerisindeki pay› da ciddi ölçüde artm›flt›r. Kamu, 1938 y›l›nda tar›m-d›fl› kesimde her 4 kifliden birini istihdam ederken, 1940’l› y›llar›n sonunda her 3 kifliden birini istihdam eder hale gelecektir. Bunu izleyen y›llarda kamu kesiminin pay› düflecek, 1952 y›l› itibariyle ise kamu gene tar›m-d›fl› istihdam içerisinde yer alan her 4 kifliden birini istihdam eder hale gelecektir (Makal, 2002: 165). Kamu kesiminde iflçi olarak çal›flanlardan ne kadar›n›n ‹DT’nde çal›flt›¤›na iliflkin ayn› y›llara ait veriler yoksa da, rakam 1949 y›l› için 62.645, 1950 y›l› için 73.101 olmaktad›r (BDPD-1962: 107). Türkiye’de kamu görevlileri ya da daha s›k kullan›lan bir ifadeyle memurlar’›n say›s› ise 1931’de 103.415 iken, 1938’de 127.448’e, 1946’da 222.166’ya, 1960’ta ise 401.179’e yükselmektedir. ‹ndeks rakamlar› ise ayn› y›llar için 100, 123, 215 ve 388’dir (B‹UM-1932: 5, 39, 55; B‹UM-1939: 1, 92; B‹GM-1948: 1; B‹GM-1961: 1). Türkiye’de kamu istihdam›nda gözlenen bu sürekli art›fl, kamu hizmetlerindeki art›fl›n bir sonucudur. Devlet, kamu hizmetlerini oluflturdu¤u kamu kurulufllar› arac›l›¤›yla yerine getirmekte, bu kurulufllar›n say›s›ndaki art›fl ise hizmetlerin yerine getirilebilmesi için istihdam edilmesi gerekli memur ve iflçi say›lar›nda bir art›fla yol açmaktad›r. ‹ktisadi büyüme ve sanayileflme, de¤iflen devlet ve yönetim anlay›fl› çerçevesinde devletin üstlendi¤i yeni ifllevler ile sosyal kayg›lar; kamu hizmetlerinin art›fl› üzerinde etkili olmaktad›r. Bu ba¤lamda zaman içerisinde yeni üretim ve hizmet kurulufllar› oluflurken, çal›flma iliflkileri alan›na iliflkin oluflumlar da gözlenmektedir. Çal›flma Bakanl›¤›, ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu, ‹flçi Sigortalar› Kurumu ve Emekli Sand›¤›’n›n kuruluflu bunlara örnek olarak verilebilir. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda devletin görevleri daha çok klasik ifllevler olarak nitelendirilebilecek olan düzen ve asayifli sa¤lamak ve temel kamu hizmetlerini yerine getirmekle s›n›rl› kalmakla birlikte, “...ülkenin gerili¤i, birçok temel hizmet ve ifllevin kamu eliyle yerine getirilmesi zorunlulu¤u, bürokrasinin h›zla genifllemesine neden olmakta, devletin orta tabakalar için adeta tek iflveren durumunda olmas›, bürokrat say›s›n›n artmas›na yol açmaktad›r” (fiaylan, 1984: 299). Kamu kesiminin ekonomik nitelikli istihdam› üzerinde, dönemden döneme de¤iflen iktisat politikalar›n›n da etkili oldu¤u görülmektedir. Türkiye’de özellikle devletçi dönemde, devlete ait iktisadi kurulufllar oluflturulur ve geliflirken, kamu kesimi istihdam›nda iflçiler itibariyle de ciddi art›fllar olacakt›r. Bu geliflme, çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak özel sonuçlar da do¤uracak, çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesi ve ‹K’nun ç›kar›lmas› ihtiyac›n› art›racakt›r. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N HUKUKSAL ÇERÇEVES‹ Cumhuriyetin bafllang›ç y›llar›nda çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak ç›kar›lan yasalar, daha çok bireysel ifl iliflkileri alan›na yöneliktir ve dolayl› bir karakter tafl›maktad›rlar. Bir üstyap› kurumu olarak hukuk ve bu çerçevede ç›kar›lan yasalar ile di¤er düzenlemelerin içerikleri; dönemlerinin siyasal, toplumsal ve ekonomik koflullar› taraf›ndan biçimlendirilir. Örne¤in Kurtulufl Savafl› s›ras›nda ç›kar›lan 151 say›l› kanunu, dönemin canl› “halkç›l›k” tart›flmalar›ndan; 1932 tarihli Türkiye’de Türk Vatandafllar›na Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakk›nda Kanun’u Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan beri sürmekte olan “milli iktisat” tart›flmalar›ndan; ‹K’nu tek parti yönetiminden ve devletçi iktisat politikalar›ndan ba¤›ms›z bir biçimde ele almak olanakl› de¤ildir. Çal›flma iliflkileri tarihi, hemen tüm ülkelerde, bu alana yönelik hukuksal düzenlemelerin genellikle bireysel ifl iliflkileri alan›ndan bafllad›¤›n› ve daha sonraki aflamalarda toplu ifl iliflkilerine do¤ru kayd›¤›n› göstermektedir. Türkiye aç›s›ndan da benzeri bir geliflme söz konusudur. Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki yasalar, 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 121 daha çok bireysel ifl hukuku alan›ndad›r. 1936 tarihli ‹K da, toplu ifl iliflkilerine yer vermekle birlikte, bireysel ifl iliflkileri a¤›rl›kl›d›r. Bu oluflum, endüstri iliflkilerinin taraflar› olan iflçi ve iflverenlerin belirli bir nicel varl›k kazanamam›fl olmalar› ve bu iki kesim aras›nda toplu düzeydeki iliflkilerin s›n›rl›l›¤›yla ba¤lant›l›d›r. Türkiye’de zaman içerisinde çal›flma iliflkilerinin geliflmesi, toplu ifl hukuku alan›na do¤ru bir kayma yaratacakt›r. Bir baflka temel e¤ilim ise, düzenlemelerin bafllang›çta genellikle dolayl› bir biçimde yap›l›yor olmas›d›r. Burada “dolayl›” sözcü¤üyle ifade edilen, esas amaç olarak baflka alanlara yönelik düzenlemeler yap›l›rken, çal›flma iliflkileri alan›na yönelik hükümlerin de getiriliyor olmas›d›r. Örne¤in, Borçlar Kanunu, Medeni Kanun, Umumi H›fz›s›hha Kanunu hep bu kategoriye giren yasalard›r. Takrir-i Sükûn Kanunu da çal›flma iliflkileri üzerindeki önemli ama dolayl› etkileriyle, bu kategori içerisindedir. Buna karfl›l›k, zaman içerisinde dolayl› düzenlemelerden dolays›zlara do¤ru bir kay›fl söz konusu olmaktad›r. Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n varl›k kazanmas› ve aralar›ndaki iliflkilerin geliflmesi, alan› dolayl› hukuksal düzenlemelerle belirlenebilir olmaktan ç›karmakta, direkt bir biçimde alan› düzenlemeye yönelik yasalar›n ç›kar›lmas› zorunlulu¤u do¤maktad›r. 151 say›l› Kanun, Hafta Tatili Kanunu ile ‹K bu kategoriye giren yasalard›r. Ere¤li Kömür Havzas›’na ‹liflkin Yasalar (1921) Türkiye’de çal›flma iliflkileri alan›na yönelik yasalar›n tarihi, henüz Cumhuriyet’in ilan edilmemifl oldu¤u döneme kadar uzanmaktad›r. Daha Kurtulufl Savafl› devam ederken, ç›kar›lan yasalarla iflçiler yarar›na baz› düzenlemeler yap›lm›flt›. Dört maddeden oluflan 114 say›l› Zonguldak ve Ere¤li Havza-i Fahmiyesinde Mevcut Kömür Tozlar›n›n Amele Menafi-i Umumiyesine Olarak Füruhtuna Dair Kanun’la, elveriflli olmad›¤› için madenciler taraf›ndan kullan›lmayan ve maden ocaklar› civar›nda b›rak›lan kömür tozlar›n›n sat›l›p, bu sat›fltan sa¤lanacak gelirin iflçi yarar›na kullan›lmas› do¤rultusunda düzenlemeler yap›lm›flt›r. Yasan›n ç›kar›l›fl›nda “sosyal”, “iktisadi” ve “dini-milli” kayg›lar›n rol oynad›¤›n› söyleyebiliriz. Yasa yürürlü¤e girmekle birlikte, Havza’da daha sonraki dönemlerde kömür y›kama ve de¤erlendirme lavvarlar› yap›ld›ktan sonra söz konusu tozlar biriktirilmemifl, bu sebeple de yasan›n düzenlemesi ifllemez hale gelmifltir. Bölgede çal›flma koflullar› ile ilgili olarak daha genifl çapl› düzenlemeler, 1921 tarihli ve 151 say›l› Ere¤li Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile yap›ld›. Bu yasayla bireysel ifl iliflkileri alan›nda genifl koruyucu önlemler getirilmekte, sosyal sigortalar konusunda düzenlemeler yap›lmaktayd›. Havza’da önemli bir iflçi yo¤unlaflmas›n›n ortaya ç›km›fl olmas› yan›nda, kömür üretiminin özellikle savafl koflullar›nda kazanm›fl oldu¤u stratejik önem de, henüz Kurtulufl Savafl› devam ederken yap›lan bu düzenlemeyi yeterince aç›klamaktad›r. Ancak, yasan›n ç›kar›lmas›nda sosyal ve insani kayg›lar›n önemli rol oynad›¤› da gözlenmektedir. Kuflkusuz bu noktalar, dönem itibariyle sanayi kesiminde oldu¤u kadar, madencilik kesiminde de yabanc› sermayenin önemli bir a¤›rl›k tafl›yor olmas› olgusu ve dönemin anti-emperyalist atmosferi ile de ba¤lant›land›r›lmal›d›r (Gülmez, 1991: 281). Bu yasayla, dönemine göre ileri say›labilecek sosyal politika önlemleri getirilmifltir ve bunlar›n en önemlilerinden biri de madenlerde zorunlu çal›flt›rmaya son verilmifl olmas›d›r. Bunun d›fl›nda çal›flma süreleri, çal›flma yafl›, ücretlerin belirlenmesi gibi temel konulara iliflkin olarak koruyucu düzenlemeler de yer almaktad›r. Çal›flma süreleri konusunda yapt›¤› saptamalarla, 151 say›l› yasa, ‹K öncesinde ça- Türkiye’de ilk sosyal politika önlemlerinin, s›n›rl› bir biçimde de olsa madencilik kesiminden bafllamas›n›n nedenleri 4. Ünite’de aç›klanm›flt›. Madenlerde çal›flman›n zorluklar›, kömürün stratejik önemi ve Havza’daki iflçi yo¤unlaflmas› yan›nda, sosyal ve insani kayg›lar da çal›flma yaflam›na yönelik ilk düzenlemelerin Ere¤li Kömür Havzas›’nda yap›lmas› üzerinde etken oldu. 122 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi l›flma sürelerini s›n›rland›ran ilk hukuki düzenleme olmaktad›r. Çal›flma süreleri günlük 8 saat ile s›n›rland›r›lmakta ve bunun üzerindeki çal›flmalar, gönüllülük esas›na ba¤lanmaktad›r. Ayr›ca, bu fazla çal›flmalar›n iki kat ücrete tabi olaca¤› belirtilmifltir. Çal›flma yafl›na iliflkin olarak, 18 yafl›ndan küçüklerin maden ocaklar› dahilinde çal›flmas› yasaklanmaktad›r. Yasa, asgari ücretlerin belirlenmesine iliflkin bir düzenleme de yapmakta; asgari ücretlerin ‹ktisat Vekâleti, Amele Birli¤i ve iflveren temsilcilerinden oluflacak bir komisyon arac›l›¤›yla belirlenmesini öngörmektedir. Bu belirlemenin üçlü bir sistem içerisinde yap›lmas›, dönemine göre ileri bir önlem olarak nitelenebilir. Yasada, dönem içerisinde ve dönem sonras›nda, madencilik kesiminde oldu¤u kadar, sanayi kurulufllar›nda da bir sorun teflkil eden “bar›nma” konusuna iliflkin düzenlemeler de yap›lmakta ve iflçiler için amele ko¤ufllar› yapt›r›lmas› hükmü getirilmektedir. 151 say›l› yasan›n önemli düzenlemeleri aras›nda, sosyal güvenli¤e iliflkin hususlar da yer almaktad›r. Madende çal›flanlar için ihtiyat ve teavün sand›klar› kurulmas› ile ifl kazas›na u¤rayan iflçiler için yap›lan düzenlemeler bunlar aras›ndad›r. Bütün bu düzenlemeleri itibariyle, 151 say›l› yasan›n çal›flanlar› koruyucu önlemleri göreli olarak bütünsel bir düzeyde getirdi¤i söylenebilir. Bu nedenle baz› sosyal politikac›lar bu yasan›n Türkiye’nin ilk ‹fl Yasas› oldu¤unu savunmaktad›rlar. Örne¤in Talas, kanunu “ilk ve mahdut porteli ‹fl Kanunumuz” olarak nitelemektedir (Talas, 1953: 74). Ancak, yasan›n hükümlerinin tümüyle uygulanarak yaflama aktar›lmas› da mümkün olmam›flt›r (Gülmez, 1991: 284). 1924 Anayasas› Liberal ve bireyci bir felsefesi olan 1924 Anayasas›’nda ekonomik ve sosyal haklara yer verilmemiflti. Daha sonra yap›lan de¤iflikliklerle 1960’a kadar yürürlükte kalan ve bu dönemde genel siyasal çerçeveyi çizen 1924 Anayasas›na temel ruhu itibariyle “Hak ve özgürlüklerin felsefi kökeni ile s›n›rlar› konusunda do¤al hukukçu, liberal (özgürlükçü) ve bireyci (ferdiyetçi) bir yaklafl›m egemendir” (Tanör, 1996: 236). Bu çerçevede anayasan›n devlet felsefesi “sosyal de¤il, liberal ve bireyci olup, kiflinin kendi yaflam›n› yine kendisinin düzeltmesi gerekti¤i inanc›na dayal›d›r” (Tanör, 1996: 238). 1924 Anayasas› klasik-bireysel hak ve özgürlüklerin hemen hemen tamam›na yer vermifltir. Yasa önünde eflitlik ilkesi ve hakk› ile her türlü ayr›cal›¤›n yasaklanmas›; kifli dokunulmazl›¤›, vicdan, düflünce, söz, yay›n, seyahat, sözleflme, çal›flma, mülk edinme, mal›n› kullanma, toplant›, dernek ve ortakl›k kurma ve di¤er baz› hak ve özgürlüklerin Türklerin tabii haklar›ndan oldu¤u belirtilmektedir. Ancak, bu “maddede özgürlüklerin s›n›r› olarak devlet, kamu ya da toplum ç›karlar› gibi kavramlara yollama yoktur” (Tanör, 1996: 236). Özgürlük anlay›fl›, Frans›z ‹htilâli zamanlar›n›n klasik anlay›fl›ndan pek farkl› de¤ildir ve “hürriyetin herkes için hududu, baflkalar›n›n hudud-u hürriyetidir” (Soysal, 1986: 48). 1924 Anayasas›nda, çal›flma iliflkileriyle ba¤lant›l› olan sendika, toplu pazarl›k, grev yan›nda; sosyal güvenlik, sa¤l›k, konut gibi ekonomik ve sosyal haklara hiç yer verilmemifltir. Anayasada yer alanlar aras›nda “ekonomik ve sosyal” olarak nitelendirilebilecek tek hak, belki de paras›z ilkö¤retim hakk› ve zorunlulu¤udur. “Türklerin tabii haklar›” aras›nda say›lan “çal›flma” hakk›n›n da bu kategoride düflünülmesi mümkünse de, buradaki çal›flma hakk› kavram›, ekonomik ve sosyal haklardan çok, klasik özgürlüklere yak›n gibi görünmektedir (Ersoy, 1973: 76; Tanör, 1996: 237-238). Ekonomik ve sosyal haklar aç›s›ndan 1924 Anayasas›n›n dönemin di¤er ülke Anayasalar› karfl›s›ndaki durumunu da dikkate almak gerekir. Ekonomik ve sosyal 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 haklar›n dünya ölçe¤inde geliflmesi, anayasalarda ve uluslararas› belgelerde yer bulmas›, 20. yüzy›la ait bir olgudur. Bu haklar›n do¤uflu ve pozitif hukuk içinde yer almas› 1. Dünya Savafl›’n›n sonunda gerçekleflmifl (Talas, 1978: 38-39), sosyal hak ve kurallar› Anayasal düzeyde tan›ma e¤ilimi ise özellikle iki dünya savafl› aras› dönemde yayg›n bir ak›m halini alm›flt›r (Tanör, 1978: 177; Kapani, 1993: 54-56). Hafta Tatili Kanunu (1924) 1924 tarihli ve 394 say›l› bu yasayla, hafta tatili konusu düzenlenmektedir. Yasan›n 1. maddesine göre, “fabrika, imalathane, tezgâh, dükkân, ma¤aza, yaz›hane, ticarethane, s›nai ve ticari tüm kurulufllar›n haftada bir gün çal›flmamalar› zorunlu” k›l›nmaktad›r. Yasan›n 2. maddesinde ise resmi dairelerle genel, özel, ticari ve s›nai herhangi bir kuruluflta hizmetli ve iflçilerin haftada alt› günden fazla çal›flt›r›lmalar› yasaklanmaktad›r. Yasa 4. maddesinde hafta tatilinden muaf tutulan kurulufllar› saymakta, ancak bu gibi kurulufllarda çal›flanlar›n da de¤iflimli olarak haftada birer gün izinli say›lmalar› zorunlulu¤unu getirmektedir. Yasaya göre hafta tatili 24 saatten az olmamak üzere ve cuma günleri uygulanacakt›r. Yasa, tüm Türkiye aç›s›ndan geçerli olmakla birlikte yerleflim birimlerinin nüfusu aç›s›ndan bir s›n›rlamaya tabi tutulmufl ve 10.000 ve daha fazla nüfuslu yerleflim birimleri aç›s›ndan geçerli hâle getirilmifltir. Bu, yasa hükümlerini ciddi ölçüde etkisizlefltirecek bir s›n›rlamad›r. 1927 Genel Nüfus Say›m› sonuçlar›na göre toplam nüfusun sadece %17,24’ü, 1935 Genel Nüfus Say›m› sonuçlar›na göre, ise sadece %16,93’ü 10.000 ve daha fazla nüfuslu yerleflim birimlerinde yaflamaktayd› (B‹GD-1935-1936: 46; B‹UM-1939-1940: 79). Bu oranlar, zaman içerisinde küçük art›fllar göstererek, 1940’ta %18,0’e, 1945’te %18,4’e, 1950’de %18,7’ye, 1955’te %22,5’e ve 1960’ta %25,9’a yükseldi (D‹E-1973: 78). Ancak, Hafta Tatili Kanunu’nun, bu yerleflim birimlerinde de gerekti¤i gibi uyguland›¤› düflünülmemelidir. Kessler, 1942 y›l›nda durumu, “...1938 senesinde iflçiler için henüz muntazam bir hafta tatili mevcut olmad›¤› anlafl›lmaktad›r” sözleriyle de¤erlendirmektedir (Kessler, 1942: 249). Yasada, hafta tatilinin ücretli olup olmad›¤› konusunda bir belirleme bulunmad›¤› için, tatil ücretsiz olma niteli¤ini tafl›maktad›r. Hafta tatili ve genel tatillerde yar›m ücretli izin için 1951, tam ücretli izin için ise 1956 y›l›n› beklemek gerekecektir. Takrir-i Sükûn Kanunu (1925) Toplam 4 y›l boyunca yürürlükte kalan 4 Mart 1925 tarihli ve 578 say›l› Takrir-i Sükûn Kanunu, hükümete ola¤anüstü yetkiler vermekteydi ve yasan›n kabulünden sonra ‹stiklâl Mahkemeleri kurulmufl, muhalif gazeteler ve Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› bu kanuna dayanarak kapat›lm›flt›. Türkiye’de tek parti yönetimi döneminin bafllang›c› olarak kabul edilen Kanun, dolays›z bir biçimde çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak düzenlemeler yapmamakla birlikte, yürürlükte kald›¤› süre içerisinde, hükümete tan›m›fl oldu¤u ola¤anüstü yetkiler nedeniyle çal›flma iliflkileri alan›nda da önemli sonuçlar do¤urdu ve yasayla tan›nan yetkiler iflçi dernekleri ve iflçi hareketleri üzerinde de kullan›ld›. “1923-1925 aras›nda özellikle ‹stanbul’da canl› olan sol hareketin ve iflçi hareketinin bast›r›lmas›, iktidar›n dümen suyuna sokulmas› çabalar›” yo¤unlaflt›. ‹flçi kesimine yönelik olarak ç›kmakta olan Ayd›nl›k ve Orak-Çekiç isimli yay›n organlar›, isyana karfl› hükümeti destekleyici yönde yay›nlar yapmalar›na karfl›n kapat›ld›lar (Tunçay, 1978: 367 vd.). Ayd›nl›k çevresinden baz› kifliler Ankara ‹stiklâl Mahkemesi’nde yarg›lanarak mahkûm edildiler. 123 124 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Medeni Kanun (1926) Cumhuriyet sonras› gerçeklefltirilen hukuk reformunun en önemli halkalar›ndan biri olan Medeni Kanun, çal›flma iliflkileri alan›n› dernekler konusunda yapm›fl oldu¤u düzenlemeler nedeniyle ilgilendirmektedir. Dernekler konusunda, esas olarak serbest kurulufl ilkesini getiren yasan›n bu konudaki düzenlemeleri “liberal” sözcü¤üyle nitelendirilebilir ve dernek hak ve özgürlü¤ünü do¤al haklardan biri olarak kabul eden 1924 Anayasas›’n›n özüne uygundur. Borçlar Kanunu (BK) (1926) “Toplu ifl sözleflmesi” kurumu Türk ifl hukukuna ilk defa Borçlar Kanunu’nda düzenlenen “umumi mukavele” ile girdi. ‹ktisadi, sosyal, siyasal, hukuki ve kültürel etmenler; “umumi mukavele” kurumunun büyük ölçüde k⤛t üzerinde kalmas›na neden oldu. BK, Cumhuriyet döneminde gerçeklefltirilen hukuk reformunun en önemli yasalar›ndan biridir. Kanun, çal›flma iliflkilerini dolays›z bir biçimde düzenlememesine karfl›l›k, bu alana iliflkin önemli hükümler içermektedir. BK hizmet akdine iliflkin ayr›nt›l› hükümlere yer vermekle birlikte, bireysel ifl iliflkilerini tüm yönleriyle kapsayan bir hukuksal çerçeve oluflturmamaktad›r ve Medeni Kanun ile birlikte, ifl yasalar›nda boflluk bulunan hallerde bireysel ve toplu ifl iliflkilerine uygulanan genel bir yasa olma niteli¤ini tafl›maktad›r (Süzek, 1998: 13). BK’nun bireysel ifl iliflkileri alan›ndaki düzenlemeleri, hizmet sözleflmesi çerçevesinde yap›lm›flt›r. Bu düzenlemeler, genel olarak sözleflme özgürlü¤ü ilkesine dayal›d›r ve iflçi ile iflveren aras›nda gerçeklefltirilen hizmet sözleflmesi, yasaya ve ahlâka ayk›r› olmamak kayd›yla serbestçe belirlenebilecektir. Bu biçimiyle yasa, liberal ve bireyci bir yaklafl›ma sahip olmakla birlikte, hizmet sözleflmesini ayr›nt›l› ve sistemli bir düzenlemeye kavuflturmufltur (Tunçoma¤, 1988: 18). Ayr›ca, yap›lan düzenlemelerin içeri¤i itibariyle, kendisi gibi liberal ve bireyci bir yaklafl›ma sahip olan Mecelle’den ayr›ld›¤› görülmektedir. Mecelle’nin “icare-i adem”- “insan kiras›” kavram›nda somutlaflan köle-efendi mant›¤›n›n yerini, iflçi ve iflverenlerin birbirine denk güçler olarak kabul edildi¤i hizmet sözleflmesi kavram› almaktad›r. Buna ilave olarak, BK sözleflme özgürlü¤ünü s›n›rland›ran baz› kurallar koyarak, iflçiyi koruyucu düzenlemeler de yapmaktad›r. Bireysel ifl iliflkileri aç›s›ndan BK’nun önemi, iflçiyi korumak amac›na yönelik bu düzenlemelerde yatmaktad›r. Buna göre, iflveren iflçinin yaflam›n› ve sa¤l›¤›n› koruyabilmek için gerekli önlemleri almak zorundad›r. Kendi kusuru d›fl›nda bir nedenle k›sa bir süre için iflini yerine getiremeyen iflçiye ücret ödenmesi, avans verilmesi, iflverenin iflçi ve ailesinin geçimi için zorunlu olan ücret miktar›n› kendi alaca¤› dolay›s›yla kesememesi, iflçiye al›fl›lm›fl saat ve günlerde dinlenmesi için izin verilmesi, bir y›l› aflan sözleflmelerde en az bir haftal›k bozma bildirimi süresi verilmesi, yasan›n getirdi¤i koruyucu önlemler aras›ndad›r. Toplu ifl iliflkileri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “toplu ifl sözleflmesi” kurumunun Türk ifl hukukuna ilk defa 1926 tarihli BK’nda düzenlenen umumi mukavele ile girmifl olmas› önemlidir. Bu girifl, Türkiye’de çal›flma iliflkileri alan›nda yaflanan geliflmelerin do¤al bir sonucu olarak ve bu alanda özel bir düzenleme yapma amac›na yönelik olarak gerçekleflmemifl, BK’nun ‹sviçre Borçlar Kanunu’ndan yararlan›larak haz›rlanmas› sürecinde çeviri yoluyla olmufl, ‹sviçre yasas›ndaki toplu sözleflme kurumu, Borçlar Kanunu’nda umumi mukavele ad› alt›nda yer bulmufltur. Umumi mukaveleye iliflkin düzenlemeler, Borçlar Kanunu’nun 316. ve 317. maddelerinde yap›lmaktad›r. 316. maddeye göre, “‹fl sahibi kimselerin veya cemiyetlerinin, iflçilerle veya cemiyetleriyle yapt›klar› mukavelede hizmete müteallik hükümler vazolunabilir. Bu umumi mukavele, tahriri olmad›kça muteber de¤ildir. Alakadarlar bu mukavelenin müddetinde ittifak edemezlerse, bir sene mürûrundan 125 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 sonra alt› ayl›k müddet için yap›lacak bir ihbar ile, her zaman mukaveleyi feshedebilirler.” Yasan›n 317. maddesi ise flöyledir: “Umumi bir mukavele ile ba¤l› bulunan ifl sahiplerile iflçiler aras›nda yap›lacak hususi hizmet akidlerinin, umumi mukaveleye muhalif hükümleri bat›ld›r. Bu bat›l hükümlerin yerine, umumi mukavele hükümleri kaim olur.” Borçlar Kanunu’nun umumi mukaveleye iliflkin bu düzenlemeleri ölü olarak do¤mufl, yasan›n iflçilere sa¤lad›¤› bu s›n›rl› olanak uygulamaya aktar›lamam›flt›r. Bunun en önemli nedenlerinden biri, “...varl›¤› hissedilebilecek bir sendika hareketinin do¤ufluna elverecek bir iflçi s›n›f› birikiminin belirmemifl olmas›d›r” (Ifl›kl›, 1996: 114). Toplu sözleflme hakk›n› tamamlayan, ona ifllerlik kazand›ran sendikalar›n uzun süre fiilen ve daha sonra da hukuken yasaklanm›fl olmas›, yasadaki maddelerin yaflama aktar›lmas›n› ve toplu ifl sözleflmelerinin yap›lmas›n› engellemifltir (Güzel, 1987: 208). Ça¤dafl anlam›yla bir toplu sözleflmede taraflar iflçi sendikalar› ile iflveren veya iflveren kurulufllar› iken, BK’nda düzenlenen biçimiyle umumi mukavelenin taraflar› olan iflçi ve iflverenler veya derneklerinin ise sendikalar›n yoklu¤unu telafi edebilmeleri olanakl› de¤ildir. Ayr›ca, ifl mücadelesi araçlar› olarak grev ve lokavtla tamamlanmam›fl bir sistemin sa¤l›kl› bir biçimde ifllemeyece¤i de tabiidir. Dönem içerisinde yürürlükte olan 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu, kapsam›ndakiler aç›s›ndan hukuki bir grev özgürlü¤ü rejimi getirmiflse de, bunun fiili bir özgürlü¤e dönüflmesinin koflullar› bulunmamaktad›r. 3008 say›l› ‹K’nun grev ve lokavt› aç›k bir biçimde yasaklayan hükümleri de, uygulamay› olumsuz yönde etkilemifltir (Güzel, 1987: 208). Yasan›n sa¤lad›¤› bu olanaktan iflçilerin yeterince haberdar olamamas› da, bu hükümlerin uygulamaya geçmesini engellemifltir. Nihayet dönemin siyasal yap›s›ndan kaynaklanan ve tek parti yönetiminin yerleflmesiyle giderek kat›laflan uygulamalar da, bu olana¤›n kullan›lmas›n› teflvik edici de¤il, engelleyici yönde etkide bulunmufltur. Umumi mukavele konusunda daha sonraki dönemlerde yaflananlar, toplu sözleflme kurumunun varl›k kazanabilmesi için sendikal örgütlenmenin gerekli olmakla birlikte yeterli olmad›¤›n›, buna karfl›l›k grev hakk›n›n olmazsa olmaz bir önkoflul olma niteli¤ini tafl›d›¤›n› ortaya koymaktad›r. 1947 tarihli Sendikalar Kanunu ile art›k sendikalar varl›k kazanmakla ve bu örgütlere yasada yer alan “genel sözleflme” hükmü uyar›nca umumi mukavele yapma yetkisi tan›nm›fl olmakla birlikte, 1963 öncesi dönemde s›n›rl› say›da uygulamaya rastlanmaktad›r (Makal, 2002: 249-252). Türkiye’de sendikal örgütlenme ve grev-lokavt ile tamamlanm›fl gerçek bir toplu sözleflme sistemine geçilmesi, 1963 y›l›nda 275 say›l› T‹SGLK ile mümkün hale gelecektir. Borçlar Kanunu ile düzenlenen umumi mukavele kurumu, hangi nedenlerle SIRA S‹ZDEyaflama geçirilememifltir? Umumi H›fz›s›hha Kanunu (1930) 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Cumhuriyet döneminin en önemli yasalar›ndan biri olan, sa¤l›k alan› yan›nda çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak da düzenlemeler yapan 1930 S O R Utarihli Umumi H›fz›s›hha Kanunu, ancak ç›kar›ld›¤› ortam›n kendine özgü koflullar› içerisinde anlafl›labilir. Gelir ve e¤itim düzeylerinin son derecede düflük oldu¤u, sa¤l›k perD‹KKAT sonelinin yetersiz oldu¤u, üstelik uzun y›llar savafllarla sars›lm›fl bir ülkede, ciddi sa¤l›k sorunlar› bulunmaktayd›. Bu koflullar alt›nda, 1920’de Sa¤l›k ve Sosyal YarSIRAçabalar›na S‹ZDE d›m Bakanl›¤› kurulmufl ve çeflitli önlemlerle sorunun çözümü giriflilmiflti. Halk sa¤l›¤›n› koruyucu çeflitli önlemler getiren bu yasan›n çal›flma iliflkileriAMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Umumi H›fz›s›hha S OKanunu, R U tüm ücretliler için de baz› koruyucu önlemler getirmekle birlikte, daha çok D‹KKAT kad›n ve çocuk iflçilere yönelik hükümler içermekteydi. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 126 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ne yönelik hükümleri de, tüm ba¤›ml› çal›flanlar› koruyucu önlemler getirmekten çok, büyük ölçüde kad›n ve çocuk çal›flanlar›n korunmas› amac›na dönüktür. Yasada, kad›nlara do¤um öncesi ve sonras› üçer hafta izin verilmesi hükmü bulunmaktad›r. Bu süreler, yasan›n ç›kar›ld›¤› tarih itibariyle dahi yeterli de¤ildi ve UÇÖ’nün de¤iflik sözleflme ve tavsiyelerinde öngörülen süreler 6’flar haftayd› (Talas, 1961: 100). Yasada, izin s›ras›nda ücret ödenmesine iliflkin bir düzenleme de bulunmamaktayd›. Daha sonra 1936 tarihli ‹K ile bu izin süresinin 1/2 oran›nda ücrete tâbi olmas› hükmü getirilecektir. Yasadaki çocuklar›n durumlar›yla ilgili düzenlemeler ise 151 say›l› yasadan sonraki en kapsaml› önlemleri içeriyordu (Talas, 1961: 100). Çal›flma yafl›na iliflkin olarak, 12 yafl›ndan küçük çocuklar›n maden ve sanayi kesimlerinde çal›flt›r›lmamalar› hükmü getirilmekteydi. Ayr›ca 12 ila 16 yafl aras›ndaki çocuklar›n gece çal›flt›r›lmayacaklar› ve günlük çal›flma süresinin 8 saatten fazla olamayaca¤› hükmü de bulunmaktayd›. Kad›n ve çocuklar d›fl›nda, tüm çal›flanlar için de baz› düzenlemeler yap›lm›flt›. Buna göre, tüm çal›flan kategorileri için gece çal›flmas› günde 8 saati geçemeyecek, yeralt› ifllerinde çal›flanlar ise günde 8 saatten fazla çal›flt›r›lamayacaklard›. ‹flyerlerinin iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i aç›s›ndan sahip olmalar› gereken niteliklerin bir nizamnameyle saptanaca¤› belirtilmifltir. 50’den fazla iflçi çal›flt›ran iflyerlerinde, iflverenler çal›flanlar›n sa¤l›k kontrollerini yapt›rmakla yükümlü tutulmufltur. Ayr›ca 100’den 500’e kadar sürekli iflçisi bulunan iflyerleri, bir revir mahalli; 500’den fazla iflçisi olan kurulufllar ise, her yüz iflçi için bir yatak hesab›yla t›bbi bak›m yerleri sa¤layacaklard›r. Umumi H›fz›s›hha Kanunu, ücretliler aç›s›ndan koruyucu düzenlemeler yapmakla birlikte, zaten s›n›rl› olan sosyal hükümleri, gerekli bir denetleme örgütü kurulamad›¤› için uygulamaya yeterince aktar›lamam›flt›r (Talas, 1955: 135). Türkiye’de Türk Vatandafllar›na Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakk›nda Kanun (1932) Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda iktisadi yaflamda, özellikle de s›nai ve ticari faaliyetlerde, Türk olmayan etnik unsurlar›n büyük bir egemenli¤i vard›. Sorun, emek ve sermaye aç›s›ndan 4. Ünite’de ele al›nm›flt›. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda da Türkiye’de yeni geliflmekte olan sanayinin nitelikli iflgücü ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla, hem kamu kesiminde, hem de özel kesimde yabanc›lar istihdam edildi. Çal›flmalar, ecnebi usta ve iflçilerle Türkler aras›nda ciddi ücret farkl›l›klar› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Tüm dünyay› oldu¤u gibi Türkiye’yi de etkisi alt›na alan ve daha sonra devletçi iktisat politikalar›na geçiflte önemli bir rol oynayan 1929 bunal›m›, sorunun daha da ciddi boyutlara ulaflmas›na yol açm›flt›. 1920’li y›llar›n sonunda %3’ler dolay›nda seyreden iflsizlik oran›, büyük bunal›m›n etkilerinin yo¤un olarak hissedildi¤i 1931 ve 1932 y›llar›nda %4,5’lara t›rmanm›fl durumdayd›. Daralan istihdam olanaklar› çerçevesinde Türk iflgücünün kötüleflen durumu, soruna iliflkin olarak bir yasan›n ç›kar›lmas›n› daha da acil hale getirmiflti. ‹flte bu kanunla, baz› sanat ve hizmetlerin Türk vatandafl› olmayanlar taraf›ndan yap›lmas› yasaklanmaktayd›. Bununla birlikte, yasan›n düzenlemelerine karfl›n, sorunlar›n hemen çözülmedi, ancak zaman içerisinde azalma e¤ilimine girdi. Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu (1935) Bu yasayla, hafta tatili 35 saat olarak kabul edilmekte ve daha önce cuma günleri uygulanmakta olan tatil pazar gününe kayd›r›lmaktad›r. Hafta tatilinin, belirli s›n›rlamalarla cumartesi günü saat 13’ten itibaren uygulanmas› öngörülmektedir. Ulu- 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 127 sal bayram olarak sadece 29 Ekim günü kabul edilmekte, ayr›ca 30 A¤ustos, 1 Ocak, 23 Nisan, 1 May›s, fleker bayram› (3 gün), kurban bayram› (4 gün) genel tatil günleri olarak belirlenmektedir. Talas, kanunun kabul edilmifl oldu¤u 1935 y›l›nda çok az ülkede 35 saatlik hafta tatilinin söz konusu oldu¤unu belirterek, yasay› “sosyal politika bak›m›ndan ileri bir ad›m” olarak de¤erlendirmektedir (Talas, 1961: 103). ‹fi KANUNU (‹K) (1936) Türkiye’de Cumhuriyetin bafllang›ç y›llar›nda ç›kar›lan ve çal›flma iliflkileri alan›na yönelik olarak düzenlemeler yapan yasalar›n büyük bölümü çal›flma iliflkileri alan›n› bütüncül olarak düzenleme amac›n› gütmüyor, sadece belirli konulara iliflkin hükümler getiriyordu. Sanayileflme çabalar› ve bu süreçte artan ücretli say›s› çal›flma iliflkilerinin geliflmesi sonucunu do¤ururken, zamanla alan› genel çizgileriyle düzenleyecek bütüncül bir yasa ç›kar›lmas› düflüncesi olufltu. Bu faktörlerin etkisiyle, çeflitli tarihlerde, çok say›da ifl yasas› tasar›s› haz›rland›, ama bunlar de¤iflik nedenlerle yasalaflma olana¤› bulamad› ve süreç 1936 tarihli ve 3008 say›l› ‹K’na ulaflt›. ‹K’nun Önemi ‹K, birçok aç›dan önemlidir. Her fleyden önce, çal›flma iliflkilerini bütünsel olarak düzenleme amac›na yönelmifl ve bunu sistematik bir yap› içerisinde gerçeklefltirmifltir (Ekin, 1976: 234). Temel olarak bireysel çal›flma iliflkileri alan›na yönelik düzenlemeler yapmakla birlikte, toplu ifl iliflkileri alan›na yönelik önemli hükümler de içeren ‹K, bu yönleriyle “Türk ifl hukukunun ilk temel kayna¤›” olarak de¤erlendirilmektedir (Çelik, 1988: 89). Yasada, sendikalar d›fl›nda, ça¤dafl ifl hukukunun bireysel ve kolektif tüm iliflkileri, kavram ve kurumlar› yer bulmaktad›r (Güzel, 1987: 177). ‹K’nun ilk defa Türkiye’nin her yerinde geçerli olmak üzere ifl iliflkilerini düzenliyor olmas› da, onun önemini art›rmaktad›r. Di¤er taraftan, uygulanmas›n› sa¤lay›c› önlemleri ve yapt›r›mlar› içeriyor olmas› da önemlidir (Weigert, 1937: 754). Yasay› önemli k›lan hususlardan biri de, çok uzun süre yürürlükte kalm›fl ve çal›flma iliflkileri alan›n› belirlemifl olmas›d›r. ‹K, 1967 y›l›nda 931 say›l› ‹K’nun ç›k›fl›na kadar, yaklafl›k 30 y›l süre ile çal›flma iliflkileri alan›na damgas›n› vurmufltur. ‹K’nun gelece¤e yönelik etkileri de önemlidir. Yasa, o tarihte henüz mevcut olmayan birçok kurumun oluflturulmas›n› öngörmektedir. Sosyal güvenlik, asgari ücret ile ifl ve iflçi bulma hizmetlerine yönelik ilkeler, daha sonraki dönemlerde yaflama geçirilmifltir. ‹K, bunun yan› s›ra, çok say›da tüzük ve yönetmeli¤in ç›kar›lmas›n› da öngörerek, zaman içerisinde yayg›n bir çal›flma kodunun oluflmas›na katk›da bulunmufltur. Yasan›n en önemli yönlerinden biri; sistematik ve teknik aç›dan iyi haz›rlanm›fl yap›s› içerisinde, belirli bir amaç-araç ba¤lant›s› çerçevesinde, hem bir içsel tutarl›l›k, hem de bir d›flsal tutarl›l›k sa¤lamaya yönelmifl ve bunu baflarm›fl olmas›d›r. Yasada, dönemin siyasi ve iktisadi koflullar› ve egemen ideoloji çerçevesinde, amaçlar ve bunlara ulaflmak için gerekli araçlar da kan›m›zca iyi kurgulanm›flt›r. Bir anlamda, ‹K’nu dönemin toplumsal yaflam›n› tümüyle temsil etme yetene¤ine sahip bir simge olarak niteleyebilir ve o olmaks›z›n, tek parti dönemini siyasal ve iktisadi aç›dan çözümlemenin olanakl› olmad›¤›n› söyleyebiliriz. ‹K’nun Ç›kar›lmas›nda Etkili Olan Faktörler ‹K, birçok faktörün etkisi alt›nda ve tedrici olarak oluflmufltur. Bu karmafl›k süreci, sadece içsel ya da d›flsal faktörlerle aç›klamak olanakl› de¤ildir. ‹flçi kesiminin 1936 tarihli ‹fl Kanunu bireysel ve toplu ifl iliflkilerine yönelik bütüncül düzenlemeleriyle dönemin en önemli hukuksal metni olma niteli¤ini tafl›maktad›r. 128 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi nicel varl›¤›n›n artmas›, büyük ölçekli iflletmelerde modern bir çal›flma yaflam›n›n do¤maya bafllamas› ve belirleyici bir faktör olarak devletçi iktisat politikalar›n›n gündeme gelmesi, iktisadi ve siyasi aç›dan rejimin korunmas› kayg›lar›; içsel nedenlerin en önemlileridir. Türkiye’nin UÇÖ ve onun normlar›yla daha yak›n bir etkileflim içerisine girmesi ve dönem içerisinde baz› Avrupa ülkelerinde egemen olan otoriter yönetimlerin etkileri de, oluflumun d›flsal dinamikleri aras›nda yer almaktad›r. Sosyal Faktörler Cumhuriyet döneminde, ‹K öncesinde de çal›flma hayat›na yönelik de¤iflik hukuksal düzenlemeler yap›lm›fl olmakla birlikte, bunlar›n daha çok dolayl› bir karakter tafl›mas›, genel bir koruyucu hukuksal çerçevenin oluflumunu mümkün k›lm›yordu. Bu durumda, ba¤›ml› çal›flanlar›n büyük bölümü çok olumsuz koflullar alt›nda çal›flmak ve yaflamak durumunda kal›yordu. Devlete ait sanayi kurulufllar›nda çal›flan iflçiler göreli olarak koruyucu bir flemsiye alt›na al›nm›fllarsa da, özel kesimde çal›flanlar aç›s›ndan ayn› koflullar geçerli de¤ildi. Bunun yan› s›ra, ücretlileri koruyucu önlemler içeren yasalar›n baz› hükümleri, gerekli denetim mekanizmalar›n›n sa¤lanamamas› nedeniyle uygulamaya tam anlam›yla aktar›lam›yordu. 1929 büyük bunal›m› gibi d›flsal oluflumlar da, içsel sonuçlar› itibariyle ba¤›ml› çal›flanlar üzerinde olumsuz etkiler yaratabiliyordu. Tüm bu olumsuz koflullar›n, genifl toplum kesimleriyle birlikte, iflçilerde de huzursuzluklara yol açmas› söz konusu idi. Bu huzursuzluklar, de¤iflik vesilelerle ifade edilme olana¤›na da kavufltu ve iktidardaki Cumhuriyet Halk F›rkas› taraf›ndan da hissedildi. Bunun sonucunda, yönetimin bir ‹K ç›kararak, iflçileri belirli bir koruyucu flemsiye alt›na alma ve huzursuzluklar› hafifletme do¤rultusunda giriflimleri oldu. Di¤er taraftan, koruyucu uygulamalara daha mesafeli olan özel kesimin de belirli çal›flma normlar›na ulaflt›r›lmas›, kurallar› ve yapt›r›mlar› belli olan modern bir çal›flma düzenini gerekli k›lmaktayd›. Bir baflka deyiflle, gelifltirilmek istenen modern sanayiye, özel kesimi de kapsayacak biçimde, modern bir çal›flma düzeni gerekmekteydi. Bu ise ancak bir ifl kanunu ile gerçeklefltirilebilirdi. ‹ktisadi Faktörler ‹fl Kanunu’nun ç›kar›lmas› üzerinde; iflçi kesiminin niceli¤inin artmas› yan›nda, büyük kurulufllarda ve özellikle kamu kurulufllar›nda toplulaflmas› da etkili oldu. Türkiye’nin sanayileflme sürecinde ücretli kesimin niceli¤inde art›fllar olurken, iflletme ölçeklerinde de ciddi bir büyüme meydana gelmifltir. Devletçi dönemde bu e¤ilim daha da artm›fl, kamu iflletmelerinin ölçeklerinin çok daha büyük olmas›, iflçilerin büyük iflletmelerde yo¤unlaflmas› sonucunu do¤urmufltur. Gerek iflçi say›s›ndaki art›fl, gerekse bu yo¤unlaflma, ifl iliflkilerini a¤›rl›kl› olarak bireysel alandan toplu alana kayd›r›rken, ortaya ç›kan veya ç›kmas› muhtemel sorunlar, bu alan›n düzenlenmesi gerekirli¤ini art›rmaktad›r. ‹K’nun ç›kar›l›fl› ile yapt›¤› düzenlemelerin niteli¤i konusunda belirleyici olan etmenlerin bafl›nda, a¤›rl›k kazanan devletçi sanayileflme politikalar› da bulunmaktad›r. Devletin çal›flma iliflkileri sistemi içerisinde giderek artan bir oranda giriflimci olarak yer almas›, alan›n düzenlemesi konusunda özel etkiler yapacakt›r. Zaten alan› düzenlemek durumunda olan devlet, art›k bu düzenlemeleri büyük ölçüde kendisinin istihdam etti¤i iflçiler aç›s›ndan yapmak durumundad›r. Bir baflka deyiflle, izlenen devletçi iktisat politikalar›, kendisine uygun yeni bir çal›flma düzeninin kurulmas› üzerinde etkili olacakt›r. Ekin’in ifadesiyle, “Bu geliflmeler içerisinde ve devletçilik ilkesinin devleti sadece kamu müdahalesinin bir arac› de¤il, ayn› zamanda en büyük iflverenlerden biri haline getirmesi, endüstri iliflkileri 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 129 sisteminin üç aktöründen ikisinin devlet haline gelifli, devletçilik ilkelerine uygun yeni bir çal›flma düzenini kuracak, genel bir ‹K ç›kar›lmas›n› zorunlu k›lm›flt›r” (Ekin, 1976: 233). Siyasal Faktörler Türkiye’de devletçi iktisat politikalar› ve artan kamu kesimi istihdam› yan›nda, devlete dönem içerisinde egemen olan ideoloji de, sadece çal›flma iliflkilerinin bir yasa ile düzenlenmesi gerekirli¤ini art›rmakla kalmad›, ayn› zamanda düzenlemelerin kapsam› ve içeri¤i üzerinde belirleyici oldu. Kelimenin bu anlam›nda, ‹K, dönemin ekonomik koflullar›yla siyasal koflullar›n›n kesiflti¤i alanda yer almakta ve buradan çal›flma iliflkileri alan›na uzanarak her ikisine koflut düzenlemelerde bulunmaktad›r. Bir baflka deyiflle, ‹K; tek parti yönetimiyle siyasal yaflam›, devletçi iktisat politikalar›yla iktisadi yaflam› kontrol eden devletin emek evrenini kontrolünü sa¤layan bafll›ca araç haline gelmektedir. Kuruç’un “...1936 Haziran›nda kabul edilen ‹K, ekonomik kontrolün siyasal kontrolle bütünlefltirilmesi için at›lan ilk önemli ve somut ad›m olur” saptamas›, bu iliflkiler ba¤lam›nda anlaml›d›r (Kuruç, 1987: 85). Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n program›nda yer alan ve 1937 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle Anayasaya da giren “halkç›l›k” ilkesi, çal›flma iliflkilerine yönelik düzenlemelerin ideolojik platformunu oluflturmakta ve 1936 tarihli yasaya giden çizgi, ayn› zamanda de¤iflen halkç›l›k ideolojisini de yans›tmaktad›r. Cumhuriyetin bafllang›ç dönemlerinde dayan›flmac› bir çerçevede s›n›flar›n varl›¤› reddedilirken, zaman içerisinde bu reddedifl olanaks›z hale gelmekte; bunun yerini, sanayileflme süreci içerisinde artaca¤› düflünülen s›n›f mücadelelerini engelleme düflüncesi almaktad›r. Dönem içerisinde çal›flma iliflkilerini dolays›z biçimde düzenleyen temel yasa olan ‹K’nun temel düzenlemeleri, büyük ölçüde bu bak›fltan kaynaklanmaktad›r. Parti Genel Sekreteri Recep Peker, 8 Haziran 1936’da, Mecliste yasan›n oylamas›na geçilmesinden önce yapt›¤› konuflmada, “Yeni ‹K bir rejim kanunu olacakt›r” sözleriyle, kanunun niteli¤ini en aç›k bir biçimde ortaya koyduktan sonra, “Bu kanunla Türkiye’de ifl hayat› yeni rejimimizin istedi¤i ahenk ve anlaflma yoluna girecektir” demekteydi. ‹fl Kanunu, tek parti yönetimiyle siyasal yaflam›, devletçi iktisat politikalar›yla iktisadi yaflam› kontrol eden devletin, emek evrenini kontrolünü amaçlayan bafll›ca hukuksal araç olma niteli¤ini tafl›maktad›r. ‹K’nun Ç›kar›lmas›nda Etkili Olan D›flsal Faktörler ‹K’nun ç›kar›lmas› ile içeri¤i üzerinde, bu “içsel” etmenler yan›nda, “d›flsal” etmenlerin de ciddi etkileri olmufltur. Bu etkiler çok yönlüdür. Türkiye, bir yönüyle, dönemin demokratik ülkelerinden ve uluslararas› kurumlardan gelen olumlu etkiler alt›nda kalm›flt›r. Buna karfl›l›k, di¤er yönüyle de dönemin totaliter ülkelerinden ve fikir ak›mlar›ndan kaynaklanan olumsuz yönde etkilere maruz kalm›fl, yasan›n içeri¤i üzerinde bunlar›n da rolü olmufltur. Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (UÇÖ) Etkileri Türkiye, 1932 y›l›nda Milletler Cemiyeti’ne ve bu ifllemle otomatik olarak UÇÖ’ne de üye olmufltu. Ancak, bu dönem içerisinde UÇÖ’yle Türkiye aras›ndaki iliflkiler s›n›rl› kalm›flt›r. Türkiye’nin ‹K öncesinde geliflmifl bir sosyal politika mevzuat›na sahip olmay›fl›, bunun önemli nedenlerinden biridir. Bir di¤er neden, önce fiili, sonra da hukuksal olarak iflçi ve iflveren mesleki teflekküllerinin kurulmas›n›n 1946 y›l›na kadar olanaks›z olmas›d›r. UÇÖ, iflçi ve iflveren kurulufllar› ile devlet temsilcilerinin kat›l›m›yla oluflan üçlü temsile dayal› bir yap›ya sahip oldu¤u için, dönem ‹fl Kanunu’nun ç›kar›lmas›nda ve düzenlemelerinin içeri¤i üzerinde, dönemin demokratik bat› ülkelerinin ve UÇÖ’nün ilkelerinin yan› s›ra, totaliter ülkelerin ifl mevzuat› da etkili oldu. 130 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi içerisinde Türkiye’nin örgütün faaliyetlerine kat›l›m› s›n›rl› kald›. Örgütün sözleflmeleri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise Türkiye’nin 1946 öncesi dönemde sadece bir tek UÇÖ sözleflmesini onaylad›¤› görülmektedir. Ancak, tüm bu s›n›rl›l›klara karfl›n, üyelikle birlikte UÇÖ’nün Anayasas›ndan do¤an yükümlülükleri kabul etmifl olmak, çal›flma yaflam›n› düzenleme gerekirli¤ini do¤urmufl ve bir ifl yasa tasar›s› haz›rlamak ve genel bir sosyal politikan›n temellerini kurmak zorunlulu¤unu ortaya ç›karm›flt›r (Talas, 1967: 199; Tuna; Yalç›ntafl, 1981: 279). Bu döneme iliflkin belgeler, ifl yasas› haz›rl›klar› s›ras›nda UÇÖ’nün sözleflmeleri ve tavsiyeleri ile baz› bat›l› ülkelere iliflkin mevzuat›n incelendi¤ini göstermektedir (Gülmez, 1991: 264-266). Ancak, yasan›n düzenlemelerinin, UÇÖ’nünkiler de dahil olmak üzere, dönemin uluslararas› normlar›na uygun olup olmad›¤› tart›flmal›d›r. De¤erlendirme bireysel ifl iliflkileri aç›s›ndan yap›ld›¤›nda, ‹K’nun “...en az›ndan ferdi ifl iliflkileri sahas›nda, zaman›n›n milletleraras› normlar›yla uyum içinde bulunan ve takdire de¤er bir liberalizm öngörmüfl oldu¤unu müflahade etmek ilginçtir” (Elbir, 1988: 15). Ancak, yasa, bireysel ifl iliflkileri alan›nda UÇÖ’nün temel ilkelerine uygun düzenlemeler yapmakla birlikte, bunun baz› istisnalar› bulunmaktad›r (Gülmez, 1986: 150). ‹K’nun toplu ifl iliflkileri alan›nda döneminin uluslararas› normlar›yla karfl›laflt›r›lmas› ise daha sorunludur. 1936 tarihi itibariyle, özellikle çal›flma iliflkileri alan›n›n sendikal örgütlenme, toplu pazarl›k ve grev gibi en önemli konular›, UÇÖ taraf›ndan yeterince düzenlenmifl de¤ildir. Ancak, buna dayanarak, Türkiye’nin durumunun bu normlara çok ayk›r› olmad›¤› sonucunu ç›karmak ise hatal› olacakt›r. Çünkü dönemin geliflmifl bat› ülkelerinde, bu konularda daha üst düzeyde normlar ve uygulamalar vard›r ve Türkiye’nin durumunun bu düzeylerde de de¤erlendirilmesi gerekir. 1919 Versay Bar›fl Andlaflmas›’yla kurulan UÇÖ’nün Anayasas›’n› oluflturan Bar›fl Andlaflmas›’nda “sendika özgürlü¤ü” ilkesi de yer alm›flt› (Gülmez, 1988: 4 vd.). Türkiye’nin 1932 y›l›ndan beri Milletler Cemiyeti’nin ve UÇÖ’nün üyesi oldu¤u hat›rlan›rsa, ‹K’nun bu konuda herhangi bir düzenlemeye sahip olmamas›n›n, bu aç›dan Örgüt’ün temel ilkelerinden biriyle çeliflti¤i söylenebilir (Gülmez, 1986: 150151). ‹K’nun düzenlemeleri, UÇÖ ilkeleri yan›nda, dönemin demokratik ülkelerindeki uygulamalar aç›s›ndan da sorunludur. Bu ülkelerde, örne¤in grev hakk›n›n kullan›m› gibi baz› konularda farkl› uygulamalar olmakla birlikte; genel çizgileriyle sendikal örgütlenme, toplu pazarl›k ve grev haklar›n›n ücretlilere sa¤lanm›fl oldu¤u görülmektedir. Bu aç›dan, ‹K’nun toplu ifl iliflkileri alan›ndaki düzenlemelerinin dönem normlar›na yak›n oldu¤unu söylemek güçtür. Avrupa’daki Otoriter Rejimlerin Etkileri D›flsal dinamikler aras›nda, UÇÖ ve demokratik ülkeler uygulamalar› kadar, totaliter ülkelerden esen rüzgârlar da bulunmaktad›r. Dönem içerisinde Avrupa’da esmekte olan totalitarizm rüzgârlar›, Almanya’da nazizmin, ‹talya’da faflizmin t›rmanmas›, Türkiye’yi de etkilemifltir. Bu etkileme, di¤er baz› yasa ve uygulamalar yan›nda, ‹K’nun temel yaklafl›m› ve içeri¤i üzerinde de etkin olmufltur. Karpat, konuya iliflkin olarak “3008 say›l› ‹fl Kanunu savafl öncesinin ‹talya kanununa göre haz›rlanm›fl oldu¤undan iflçi meselelerini totaliter bir flekilde düzenliyordu” de¤erlendirmesini yapmaktad›r (Karpat, 1996: 106). Konuya iliflkin ‹talyan ‹fl fiart›’n›n incelenmesi, Türk ‹K’nun temel düzenlemeleriyle, bu fiart’taki ilkeler aras›nda benzerlikler ve farkl›l›klar oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Ancak, genel çizgileriyle, iki düzenlemenin temel ruhlar› aras›nda bir yak›nl›k oldu¤u gözlenmektedir. Temel benzerlikler, daha çok sistemin amac›n›n 131 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 ulusal düzeyde tan›mlanmas›, çal›flma iliflkilerinin taraflar›na ulusal amaçlar› gerçeklefltirmenin ve bunu bozacak davran›fllardan kaç›nman›n bir amaç ve görev olarak verilmifl olmas› gibi konularda görülmektedir. ‹fl mücadelelerinin ve bu ba¤lamda grev ve lokavt›n reddi ile ifl uyuflmazl›klar›n›n devlet arac›l›¤›yla çözümlenmesi, ‹fl fiart›’n›n temel özellikleri aras›ndad›r (Sinano¤lu, 1933: 235 vd.). Türk ‹K’nun da benzer düzenlemeler yapt›¤› görülmektedir. Bunun d›fl›nda ‹fl fiart›’nda, Türkiye’de oldu¤u gibi, iflçiyi özellikle bireysel ifl iliflkileri alan›nda koruyucu çeflitli hükümler mevcuttur. Bu çerçevede bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda, san›yoruz ki, ‹K’nun haz›rlanmas›nda ‹talyan mevzuat›n›n etkilerinin oldu¤u ifade edilmelidir. Ancak, ‹talyan mevzuat›yla ‹K aras›nda farkl›l›klar da söz konusudur. Ciddi bir farkl›l›k, iflçi ve iflverenler aç›s›ndan sendikal örgütlenme itibariyle ortaya ç›kmaktad›r. ‹talya’da, yukar›da de¤indi¤imiz s›n›rlamalar alt›nda, devlet kontrolünde bir sendikal örgütlenme söz konusudur. Türkiye’de sendikal örgütlenmenin sa¤lanmam›fl olmas›, ‹talya’dakine benzer korporatif bir yap›dan en önemli farkl›l›k olarak ortaya ç›kmaktad›r. 1936 tarihli ‹fl Kanunu ile ‹talyan ‹fl fiart› aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar SIRA S‹ZDE nelerdir? ‹K’nun ‹kili Karakteri D Ü fi Ü N E L ‹ M Cumhuriyetin bafllang›c›ndan 1936’ya uzanan süreçte haz›rlanan de¤iflik ifl yasas› tasar›lar›nda, iflçiyi koruma düflüncesi giderek arka plana kayarken, rejimi koruma O R U koruma düdüflüncesi ön plana ç›km›flt›r. Ancak, ‹K’nun düzenlemelerinde,Siflçileri flüncesi, zaman içerisinde a¤›rl›¤› azalm›fl olmakla birlikte, gene de egemen olmaktad›r (Güzel, 1987: 177). D‹KKAT Buna karfl›l›k, ‹K tümü itibariyle ve amaç unsuru aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, madalyonun toplu ifl iliflkileri yüzü daha a¤›rl›kl›d›r. Soruna toplu ifl iliflkileri S‹ZDE aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bu iliflkilerin devlet gözetimi alt›nda SIRA yürütülmesi esas›na dayal› olan ‹K’nun otoriter bir nitelik tafl›d›¤› ve yasan›n bu biçimiyle, “siyasal rejim”i ve “devletçi iktisadi düzeni” korumak gibi bir amaca yönelmifl oldu¤u görülAMAÇLARIMIZ mektedir. Bu anlamda, ‹K çal›flma iliflkileri alan›nda, bir madalyonun iki yüzü gibi, otoriter ve koruyucu hükümleri bir arada içermektedir. 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bireysel ifl iliflkilerinde koruyucu bir karakter tafl›yan ‹K’nun toplu ifl S O RiseU iliflkilerine yaklafl›m› otoriterdir. D‹KKAT N N Yasan›n Kapsam Alan› ve S›n›rl›l›klar› K ‹ T A P ‹K’nun kapsama iliflkin üç temel s›n›rlamas› vard›r. Bunlardan birincisi “iflçi niteli¤i” aç›s›ndan yap›lan s›n›rlamad›r. Buna göre, iflçi “baflka birT Eflahs›n beL E V ‹ Z Yiflyerinde ON denen veyahut bedenen ve fikren çal›flan kimse” olarak tan›mlanmaktad›r. Bunun sonucu olarak ise sadece fikren çal›flanlar kapsam d›fl›nda kalmaktad›r. Bir di¤er s›n›rlama, “iflçi say›s›”na iliflkindir ve yasan›n kapsam›na “mahiyeti itibariyle yolun‹ N T Eiflyerleri RNET da iflliyebilmesi için günde en az on iflçi çal›flt›rmay› icabettiren” ve buralarda çal›flan iflçilerle bunlar›n iflverenleri al›nmaktad›r. Yasan›n “on iflçi çal›flt›rma”y› de¤il de, “on iflçi çal›flt›rmay› gerektirme” ölçütünü koymas›, iflverenlerin hileli ifllemlerini engelleme amac›na yöneliktir. Bu gene de önemli bir s›n›rlamad›r, çünkü 1927 Sanayi Say›m› sonuçlar›na göre, iflyerlerinin %98,7’si ve iflçilerin %67’si bu s›n›r›n alt›nda kalmaktad›r (Tökin, 1946: 27; Keyder, 1982: 84). Daha sonraki dönemlerde ‹K’nda yap›lan de¤iflikliklerle “on iflçi” uygulamas›n›n alt›na inilmifl, böylece sak›ncalar k›smen azalt›lm›flt›r. ‹K’nun bir di¤er s›n›rlamas› ise “faaliyet alanlar›”na iliflkindir. Buna göre, “Çiftçilik, deniz ve hava iflleriyle bir ailenin fertleri veya yak›n akrabas› bir araya toplanarak ve aralar›na d›flardan baflka iflçiler kat›lmayarak ev içinde yap›lan ifllere bu SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P ‹fl Kanunu iflçi tan›m›, iflçi say›s› ve faaliyet alanlar› TELEV‹ZYON itibariyle önemli s›n›rlamalar getirmekteydi. ‹NTERNET 132 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi kanun hükümleri flamil de¤ildir” biçiminde bir düzenleme ile maddede ad› geçen faaliyet alanlar› ‹K’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K›dem tazminat› kurumu da Türk ifl hukukuna ilk defa ‹K ile girmifltir. ‹NTERNET Bireysel ‹fl ‹liflkileri Alan›ndaki Düzenlemeler D Ü fi Ü N Eifl L ‹ Miliflkilerine yönelik iflçileri koruyucu genel hükümlerin yan› s›Yasada, bireysel ra, özellikle kad›n ve çocuk iflçilerin korunmas›na iliflkin özel hükümler de yer almaktad›r. Bireysel S O R U ifl iliflkileri alan›ndaki temel düzenlemeleri, gene yasan›n sistemati¤i içerisinde ele alal›m: 1. Bölüm, “‹fl Akdi” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Bu bölümde yer alan hükümler araD‹KKAT s›nda, akdin feshine iliflkin düzenlemeler de bulunmaktad›r. Bölüm içerisinde, a¤›rl›kl› olarak, çal›flma koflullar›n›n en önemlisi olan “ücret”e iliflkin koruyucu düzenlemelerSIRA yer S‹ZDE almaktad›r. Önemli bir düzenleme ise asgari ücretin saptanmas›na iliflkindir. 32. madde, konuya iliflkin olarak flu düzenlemeyi yapmaktad›r: “‹ktisadi ve içtimai zaruretler dolay›s›yla ‹ktisat Vekâletine teklif edilecek ifllerAMAÇLARIMIZ de gerek saat bafl›na veya gündelik, yahut haftal›k veya ayl›k hesabiyle ve gerek parça bafl›na, yahut yap›lan ifl miktar›na göre ödenecek iflçi ücretlerinin en afla¤› hadleri bir Knizamname ile tesbit edilir.” ‹K’ndaki bu düzenlemenin yaflama geçiri‹ T A P lebilmesi için, öngörülen nizamnamenin ç›kar›lmas›n› beklemek gerekmifl; oldukça gecikmeli olarak ç›kar›lan 1951 tarihli “Asgari Ücretlerin Tesbitine Müteallik Yönetmelik”le uygulamaya geçmek olanakl› hale gelmifltir. TELEV‹ZYON K›dem tazminat› kurumu da, Türk ifl hukukuna 3008 say›l› yasa ile girmifltir (Reiso¤lu, 1976: 17; Güzel, 1987: 194). 13. maddede yap›lan düzenlemeye göre, belirsiz süreli sürekli ifl akitlerinin iflçi ya da iflverence bozma bildirimi sürelerine ‹ N T Eerdirilmesi RNET uyularak sona durumunda, “Bilumum iflçiler hakk›ndaki fesihlerde, befl seneden fazla olan her bir tam ifl senesi için ayr›ca on befl günlük ücret tutar›nda tazminat dahi verilir.” 25. maddede ise hamile kad›n iflçilere do¤umdan önce ve sonra üçer hafta izin verilmesi, bu iznin yar›m ücretli olmas› do¤rultusunda bir düzenleme bulunmaktad›r. Sa¤l›k aç›s›ndan gerekli olmas› durumunda, bu izin süreleri, alt›flar haftadan, toplam on iki haftaya kadar uzat›labilecektir. 2. Bölüm, “‹flin Tanzimi” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Bu bölümde yap›lan en önemli düzenlemelerden biri, çal›flma sürelerine iliflkindir. ‹K öncesinde çal›flma sürelerinin s›n›rland›r›lmas›na iliflkin olarak genel bir düzenleme yoktur ve bu koflullarda, ‹K’nun “genel bak›mdan ifl müddeti”ni haftada 48 saat olarak saptayan hükmü önemli bir geliflmedir. Sa¤l›k aç›s›ndan günde ancak sekiz saat veya daha az çal›fl›lmas› gereken ifller ve fazla çal›flma koflullar› da belirlenmektedir. Çal›flma sürelerine dahil olan zamanlarla ve çal›flma süresi içerisindeki dinlenmelerle ilgili düzenlemeler de yap›lmakta ve gece çal›flmas›n›n koflullar› saptanmaktad›r. Yasan›n bu bölümünde, çal›flma yafl›na iliflkin minimum standartlar da getirilmektedir. Net bir biçimde ifade edilmemesine karfl›l›k, yasa kapsam›na giren kurulufllarda 12 yafl›ndan küçük çocuklar›n çal›flt›r›lmayacaklar› anlafl›lmaktad›r. 16 yafl›n› doldurmam›fl çocuklar›n, hangi iflte olursa olsun, günde sekiz saatten fazla çal›flmalar›; 18 yafl›n› doldurmam›fl erkek çocuklarla her yafltaki k›z ve kad›nlar›n maden ocaklar› vb. ifllerde çal›flmalar› yasaklanmaktad›r. Ayn› yafl kategorisindekilerin, sanayiye ait ifllerde de gece çal›flt›r›lmalar›, belirli istisnalarla yasaklanmaktad›r. 3. Bölüm, “‹flçilerin Sa¤l›¤›n› Koruma ve ‹fl Emniyeti” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Bu bölümde yap›lan düzenlemelere göre, her iflveren, iflyerinde iflçilerin sa¤l›¤›n› ko- N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON 1936 tarihliSIRA ‹fl Kanunu’nun kapsam›na hangi iflçiler girmektedir? S‹ZDE 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 rumak ve ifl emniyetini temin etmek için gerekli tedbirleri almakla ve bu husustaki flartlar› ve tertibat› noksans›z bulundurmakla yükümlü tutulmufltur. 4. Bölüm, “‹fl ve ‹flçi Bulma” ad›n› tafl›maktad›r. Yap›lan düzenlemeye göre “‹flçilerin elveriflli olduklar› ifllere yerleflmelerine ve muhtelif ifller için elveriflli iflçiler bulunmas›na tavassut hususlar›n›n tanzimi, bir amme hizmeti olarak Devlet taraf›ndan yap›l›r.” Daha sonra, bu hizmeti yürütmek üzere bir “ifl ve iflçi bulma” teflkilat›n›n oluflturulmas› öngörülmektedir. ‹K’nun bu hükümleri, yasadan on y›l sonra, 1946’da ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu’nun kurulmas›yla uygulanma olana¤› bulmufltur. 5. Bölüm, “‹fl Hayat›n›n Murakabe ve Teftifli” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Buna göre “Ulusal çal›flma bütünlü¤ünün düzen alt›nda yürütülmesini sa¤lamak üzere, ifl hayat›n›n kanun hükümlerine ve memleket menfaatlerine uygunlu¤unu Devlet takip, murakabe ve teftifl eder.” Bu görevin yerine getirilebilmesi için, ‹K’nun uygulanmas›n› sa¤layacak ve ‹ktisat Vekâleti’ne ba¤l› bir “Genel Teflkilat”›n oluflturulmas› ve bunun içinde yeteri kadar teftifl ve denetim memuru bulundurulmas› öngörülmektedir. 6. Bölüm, “Sosyal Yard›mlar” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Buna göre, “‹fl hayat›nda ifl kazalariyle mesleki hastal›klar, anal›k, ihtiyarl›k, iflten kalma, hastal›k ve ölüm hallerine karfl› yap›lacak sosyal yard›mlar, Devlet taraf›ndan tanzim ve idare edilir.” Yasa, bu hizmetlerin bir y›l sonra kurulacak ‘‹flçi Sigorta ‹daresi’ taraf›ndan gerçeklefltirilmesini öngörmektedir. ‹flçiler aç›s›ndan sigortal›l›¤›n “zorunlu” olmas› ilkesi getirilirken, kurulacak idarenin 6 ay içinde ilk sigorta kanunlar›n› ç›karmas› öngörülüyordu. Ancak, bu öngörünün gerçeklefltirilmesi için, yaklafl›k 10 y›l beklemek gerekecektir. 133 ‹fl Kanunu’nun gelece¤e yönelik ilkeleri aras›nda asgari ücret saptamas›, de¤iflik sigorta kollar›n›n kurulmas› ve ifl ve iflçi bulma hizmetlerinin devlet taraf›ndan düzenlenmesi de bulunmaktad›r. Toplu ‹fl ‹liflkileri Alan›ndaki Düzenlemeler ‹K, görüldü¤ü gibi, daha çok “bireysel ifl iliflkileri” alan›nda düzenlemeler yapmaktad›r. Yasa’n›n bu alandaki düzenlemeleri alt› bölüm içerisinde yer al›rken, toplu ifl iliflkileri alan›ndaki düzenlemeleri, “Grev ve Lokavt Yasakl›¤› ve ‹fl ‹htilaflar›n›n Halli” bafll›¤›n› tafl›yan tek bir bölümde yap›lmaktad›r. Yasa, bu bölümde, tek parti döneminin bak›fl›yla ve izlenen devletçi iktisat politikalar›yla uyumlu ve son derecede önemli düzenlemeler yapm›flt›r. Bu düzenlemeler, dönemin koflullar›yla uyumlu olarak, çal›flma iliflkileri alan› üzerinde devlet egemenli¤ini sa¤lay›c› bir içerik tafl›maktad›r. Grev ve Lokavt Konusundaki Düzenlemeler Bu bölümde, grev ve lokavt aç›k bir biçimde yasaklanmaktad›r. Yasan›n 72. maddesi aynen flöyledir: “‘Grev’ ve ‘lokavt’ yasakt›r.” Böylece ‹K, Tatil-i Eflgal Kanunu’nun kamuya yönelik hizmet gören kurulufllarda çal›flanlar için belirli s›n›rlamalarla da olsa tan›d›¤› “grev özgürlü¤ü” rejimini ortadan kald›rm›fl, yerine “grev yasa¤›” rejimini getirmifl olmaktad›r. Bu yasak sadece ‹K kapsam›na giren iflyerleri aç›s›ndan geçerli olmakla birlikte, O¤uzman’›n “...grevin as›l söz konusu olaca¤› endüstri ifl yerlerinin ‹K’nun flumulüne girdi¤i düflünülürse, bu kanunla aç›lan devri tam bir grev yasa¤› devri olarak vas›fland›rman›n kabil oldu¤u” görüflüne kat›lmamak mümkün de¤ildir (O¤uzman, 1967: 17-18). Yasa gerekçesinde, grev-lokavt yasakl›¤› iki farkl› gerekçeye dayand›r›lmaya çal›fl›lmaktad›r. ‹lk olarak, yasayla iflçi-iflveren iliflkileri düzenlendi¤i için, uyuflmazl›k ve mücadelenin art›k gereksiz oldu¤u, bu nedenle de grev-lokavt yasakl›¤›n›n getirildi¤i savunulmaktad›r. ‹kinci olaraksa, bu yasakl›¤›n “endüstri hayat›n› bozmamak” düflüncesine dayand›r›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Daha önce yapt›¤›- ‹fl Kanunu, koydu¤u aç›k grev-lokavt yasaklar›yla Türkiye’de grev yasa¤› rejimini getirmifl olmaktad›r. 134 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi m›z de¤erlendirmeler çerçevesinde, buradaki “endüstri hayat›” ibaresini, özellikle devletçilikle ba¤lant›l› olarak düflünmek daha do¤ru olacakt›r. ‹flçi Temsilcili¤i Kurumuna ‹liflkin Düzenlemeler Sendikalar konusunda hiçbir düzenleme yapmayan ‹fl Kanunu, iflçi temsilcili¤i kurumunu düzenlemekte ve görevleri bireysel ve toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümüne yard›mc› olmak olan iflçi temsilcilerinin seçilmesini öngörmektedir. ‹K, sendikalar konusunda tan›ma ya da yasaklama do¤rultusunda herhangi bir düzenleme yapmamakta, buna karfl›l›k “iflçi temsilcili¤i” kurumunu düzenlemektedir. Buna göre, iflçiler taraf›ndan, ifl yerlerinde çal›flmakta olan iflçi say›s› esas›na göre temsilciler seçilecektir ve bunlar›n görevi, ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümüne yard›mc› olmakt›r. ‹flçi temsilcilerinin etkinli¤ini s›n›rlayan önemli bir nokta, bu dönemde iflçi temsilcilerinin akdin feshi ihbar› bak›m›ndan hiçbir kanuni teminata sahip olmamalar›d›r. Bu durum da yasayla getirilen hakk›n kullan›m›n› olumsuz yönde etkilemifltir (Tuna, 1966-1967: 42). K›smi bir güvence, ancak ‹K’nda 1950 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle sa¤lanm›fl; iflçi temsilcilerine, ifl uyuflmazl›klar› konusundaki görevleri nedeniyle iflten ç›kar›lmalar› karfl›s›nda hakem kurullar› nezdinde itiraz etme haklar› tan›nm›flt› (Tuna, 1966-1967: 42). ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Halli Konusundaki Düzenlemeler ‹fl Kanunu, grev-lokavt yasa¤› ve hakem kurullar›na iliflkin düzenlemeleriyle, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü konusunda zorunlu tahkim sistemini getirmektedir. SIRA S‹ZDE 5 ‹K’nda ifl uyuflmazl›klar›, iki kategori içerisinde ele al›nmaktad›r. Bunlardan “tek bafll› ifl uyuflmazl›klar›”, “ayr› ayr› iflçilerin kendi hak ve menfaatleri için ifl verenle aralar›nda ç›kan anlaflmazl›¤a” verilen add›r. Yani farkl› bir nitelemeyle, bireysel ifl uyuflmazl›klar›d›r. “Toplulukla ifl uyuflmazl›klar›” ise yasada belirlenen biçimiyle, “her hangi bir ifl yerindeki umum iflçi say›s›n›n on kifliden az olmamak üzere, beflte biri kadar iflçi ile ifl veren aras›nda ç›kan anlaflmazl›¤a” verilen add›r. Gerek “tek bafll›”, gerekse “toplulukla” ifl uyuflmazl›klar›n›n ortaya ç›kmas› durumunda, iflçi temsilcileri iflveren ile görüflerek uyuflmazl›klar› çözmeye çal›flacaklard›r. “Tek bafll›” ifl uyuflmazl›klar›nda uzlaflma sa¤lanamad›¤› takdirde, taraflar mahkemeye baflvurabilirler. Toplu ifl uyuflmazl›klar›nda ise anlaflmaya var›lamamas› durumunda sürece bir memur dahil edilecek ve o da taraflar› uzlaflt›rmaya çal›flacakt›r. Uzlaflma sa¤lanamazsa, uyuflmazl›k bu defa, il düzeyinde kurulan ‹fl ‹htilaf› Hakem Kurulu’na gidecektir. Bu hakem kurulunun karar›na karfl›, taraflar Yüksek Hakem Kurulu’na baflvurabilirler. Bu kurulun kararlar› ise kesinlik tafl›maktad›r ve taraflar buna uymak zorundad›r. ‹K, toplu ifl uyuflmazl›klar› konusunda yapt›¤› bu düzenlemelerle, “zorunlu tahkim sistemi”ni kabul etmifl bulunmakta ve grev ve lokavt yasaklar›, ifl uyuflmazl›klar›n›n zorunlu tahkim yoluyla çözümüne iliflkin düzenlemelerle tamamlanm›fl olmaktad›r. Ola¤an koflullarda çal›flma iliflkilerinin taraflar› aras›nda çözülmesi gereken, grev ve lokavt gibi ifl mücadelesi araçlar›n›n kullan›m›n› da içeren, ancak devletin çeflitli kurumsal mekanizmalarla çözümüne yard›mc› olabilece¤i uyuflmazl›klar, devletin egemen ve belirleyici oldu¤u bir sistem içerisinde çözülmeye çal›fl›lmaktad›r. Hakem kurullar›n›n bileflimi de, devletin neredeyse mutlak egemenli¤ine olanak sa¤lamaktad›r ve ‹K’nun temel mant›¤›na ve düzenlemelerine koflut olarak, “devlet” a¤›rl›kl›d›r. Ancak, 1954 y›l›nda ‹K’nun baz› maddelerini de¤ifltiren yasa ile kurullar›n bileflimi konusunda k›smi bir de¤ifliklik sa¤land› ve iflçi ve iflveren temsilcilerinin kurullara kat›l›mlar› söz konusu oldu. Yasan›n toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü konusunda getirdi¤i otoriter nitelikli bu sistemin, dönemin koflullar›yla ve buna ba¤l› olarak yasan›n genel felsefesi ile uyumlu oldu¤unda kuflku yoktur. 1936 tarihliSIRA ‹fl Kanunu’nda toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü için nas›l bir düzenleme S‹ZDE getirilmifltir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 135 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 ‹K Kapsam›ndaki Genifllemeler ve ‹flçi Say›s›ndaki Art›fl ‹K kapsam›na giren iflçi say›s›, daha sonraki y›llarda de¤iflik nedenlerle art›fl gösterdi. Sanayileflme ve buna ba¤l› olarak ba¤›ml› çal›flanlar kitlesinin geliflmesi, ‹K’nun kapsam›na giren iflçi say›s›nda bir art›fla yol açt›. Buna ilave olarak, sanayileflme sürecinde iflletme ölçeklerinde ortaya ç›kan büyüme de, kapsama giren kurulufllar›n ve burada çal›flan iflçilerin say›s›n› art›rd›. Böylece 1947’de 289.147 olan kapsam içi iflçi say›s›; 1950’de 373.961’e, 1955’te 583.134’e, 1960’ta ise 765.766’ya ulaflacakt› (ÇB-1978: 146). ‹kinci olarak, de¤iflik tarihlerde yap›lan idari düzenlemelerle yasan›n kapsam› SIRA S‹ZDE geniflletildi. 1952, 1956, 1957, 1960 tarihli “‹K’nun Tatbik Sahas›n› Asgari Dört Kifli Çal›flt›ran ‹flyerlerine Teflmil Eden Kararnameler”le, ellibin ve daha fazla nüfusa sahip kentlerde 4 ila 9 iflçi çal›flt›ran iflyerleri de ‹K kapsam›na al›nd›. Teflmil uygulaD Ü fi Ü N E L ‹ M mas›ndan yararlanan iflçilerin say›s› 1952’de 22.372 iken, 1960’ta 59.115’e yükseldi (ÇB-1978: 147). S O Ritibariyle U Üçüncü olarak, yasal düzenlemelerle ‹K’nda “faaliyet alanlar›” genifllemeler sa¤land›. Yasada çiftçilik, deniz ve hava iflleriyle aile içinde yürütülen ifller kapsam d›fl› b›rak›lmaktayd›. Daha sonra, 1950 y›l›nda, “deniz ve D ‹ Khava K A T iflleri” yerine “deniz ve hava nakliyat›”; “çiftçilik” yerine “tar›m” iflleri ikame edildi. Ayr›ca, bunlardan hangi faaliyetlerin ‹K’na tabi olaca¤› belirtilerek ve istisnalar daralt›larak SIRA S‹ZDE bir kapsam genifllemesi sa¤land›. Daha sonra 1952 y›l›nda Bas›n ‹fl Kanunu ve 1954 y›l›nda Deniz ‹fl Kanunu ile bu kesimlerde çal›flanlar›n bir bölümü bu kanunlar kapsam›na al›nd›. Buna ilave olarak, ‹K’nun kapsam›, yasan›n yürürlükte kald›AMAÇLARIMIZ ¤› dönem içerisinde yarg› yoluyla da genifllemelere u¤rad›. ‹fl Kanunu kapsam›na giren iflçi say›s›, zaman içerisinde sürekli ve ciddi art›fllar gösterdi. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T ATürkiye’de P ‹fl Kanunu hakk›nda genifl bilgi ve de¤erlendirmeler için, Ahmet Makal’›n Tek Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1920-1946 bafll›kl› kitab›na bak›n›z. K ‹ T A P Çal›flma Mevzuat›n›n Uygulanma ve Denetim T E L E V ‹ ZAç›s›ndan YON De¤erlendirilmesi TELEV‹ZYON Çal›flma yaflam›n›n de¤iflik yönlerine iliflkin s›n›rl› ve dolayl› düzenlemeler yapan yasalardan sonra, ‹K’nun ç›kar›lmas›yla, Türkiye’de çal›flma kodunda önemli bir ‹NTERNET geliflme sa¤land›. Toplu çal›flma iliflkilerinin baz› kurumlar›na iliflkin geliflmeler s›n›rl› olmakla birlikte, esas geliflme bireysel çal›flma iliflkileri alan›nda yafland› ve ücretli çal›flanlar›n nispeten koruyucu bir flemsiye alt›na al›nmalar› mümkün hale geldi. Ancak, dönem içerisinde, ‹K baflta olmak üzere birçok yasan›n koruyucu hükümleri flu ya da bu ölçüde uygulamaya aktar›lamad›. Kuflkusuz, bunun alt›nda çok say›da iktisadi, sosyal ve hukuki etmen yatmaktad›r. ‹K, ç›kar›l›fl›ndan bir y›l sonra, Haziran 1937’de, çok olumsuz koflullar alt›nda yürürlü¤e girdi ve s›n›rl› süre uygulanma olana¤› bulabildi. Yasan›n, ola¤an koflullar alt›nda uygulanma olana¤› bulabildi¤i süre sadece üç y›ld› ve bu k›sa süre bir “teflkilatlanma ve tecrübe devresi” olarak yeterli de¤ildi (Talas, 1955: 161). ‹K’nun uygulanabilmesi için gerekli organizasyonel güçlükler, bu hizmetleri yürütebilecek e¤itimli iflgücünün sa¤lanmas›ndaki güçlükler, ilgili yönetmelik ve tüzüklerin haz›rlanmas› gerekirli¤i ve nihayet maddi olanaklar›n s›n›rl›l›¤› tatmin edici sonuçlara ulafl›lmas›n› engelledi. Daha yasa yürürlü¤e girerken getirilen önemli istisnalar, baz› sosyal hükümlerin uygulanmas›n› ciddi ölçüde engelledi. ‹K’nun ç›kar›lmas›n› zorunlu tuttu¤u tüzük ve yönetmeliklerin zaman içerinde gecikmeli olarak ç›kar›labilmifl olmas›, yasan›n öngördü¤ü baz› kurumlar›n oluflturulamamas›, ifl mevzu- ‹fl Kanunu’nun koruyucu düzenlemelerinin büyük bölümü, de¤iflik ‹ N Tnedenlerle ERNET tam anlam›yla yaflama geçirilemedi. 136 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi at›n›n uygulanmas›nda önemli bir rol oynayabilecek iflçi-iflveren örgütlenmelerinin önce fiili, sonra hukuki olarak da imkâns›z olmas›, uygulamaya iliflkin temel sorunlar aras›ndayd›. Kuflkusuz yasa hükümlerinin yeterince uygulanamamas› üzerinde gerekli denetimlerin hakk›yla yap›lamamas› da etkili oldu. Bu sorunlar ve gecikme üzerinde etkide bulunan önemli faktörlerden biri de 2. Dünya Savafl› oldu. Her ne kadar Türkiye bu savafla kat›lmam›flsa da, gücünü, iktisadi kaynaklar›n› büyük ölçüde savunma alan›na yönlendirmek zorunda kalm›flt›. Savafl y›llar›n›n özel koflullar›nda ç›kar›lan Milli Korunma Kanunu ise ‹K’nun baz› sosyal hükümlerinin uygulanmas›na ciddi s›n›rlamalar getirdi. Sorunlar ve gecikmeler, yönetimlerin iflçi sorununa bak›fl›yla, sosyal soruna gereken önemin verilmemesiyle de ba¤lant›l›yd›. Bu dönem hükümetlerinin programlar›nda iflçi sorunlar›n›n son derecede s›n›rl› bir yer tutmas›, bu ilgisizli¤in bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Tüm bu koflullar alt›nda, ‹K’nun uygulanmas›na iliflkin olarak ç›kar›lmas› gereken yönetmelik ve tüzükler, devletin çal›flma iliflkileri alan›na yönelik örgütlenmesi, sosyal güvenlik uygulamalar›, asgari ücret uygulamalar›, hep 2. Dünya Savafl› sonras› dönemde gerçeklefltirildi. CEM‹YETLER KANUNU (1938) 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, s›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyet kurma yasa¤›yla, sendikalar›n kurulmas›n› yasaklam›fl oldu. Dönemin en önemli yasalar›ndan biri, 1938 y›l›nda ç›kar›lan 3512 say›l› Cemiyetler Kanunu’dur. Yasan›n çal›flma iliflkileri alan›na yönelik en önemli düzenlemesi, derneklere getirdi¤i di¤er s›n›rlamalar yan›nda, “s›n›f esas›na veya ad›na dayanan” cemiyetleri yasaklamas›yd›. Böylece s›n›f esas›na dayanan dernekler olarak sendikalar›n kurulmas›, dönemin fiili koflullar›ndan kaynaklanan nedenler d›fl›nda, hukuksal aç›dan da olanaks›z hale geliyor; Cemiyetler Kanunu, ‹K’nu tamamlayarak, onun tan›ma ya da yasaklama biçiminde de olsa düzenleme konusu yapmad›¤› sendikal örgütlenmeyi, “yasaklama” biçiminde düzenlemifl oluyordu. Bu yasak, Cemiyetler Kanunu’nda 1946 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle kald›r›lacakt›. Cemiyetler Kanunu bir baflka önemli düzenlemesi ile de, kamu kesiminde çal›flanlar›n “bulunduklar› iflin s›fat ve mahiyeti ile cemiyet kuram›yacaklar›”n› hükme ba¤l›yordu. 2. DÜNYA SAVAfiI YILLARINDAK‹ GEL‹fiMELER VE M‹LL‹ KORUNMA KANUNU Türkiye 2. Dünya Savafl›’na girmemifl olmakla birlikte, etkilerini ciddi biçimde yaflam›fl, bu etkiler iktisadi ve toplumsal yaflam›n her alan›nda hissedilmiflti. 19381945 y›llar› aras›nda GSMH’da sabit fiyatlarla %27’lik bir gerileme yaflan›rken, birey bafl›na GSMH ise 1945’te, 1938 y›l›ndakinin %63’üne düflmüfltü (Bulutay; Tezel; Y›ld›r›m, 1974, Tablo 8.2.C ve Tablo 8.1). Genifl halk kesimlerinin yaflama standartlar›ndaki gerileme ise daha da büyüktü ve ücretliler de bundan nasibini alm›flt›. Savafl y›llar›ndaki yüksek fiyat art›fllar› sonucunda gerçek ücretler 1945’te, 1938 y›l›ndakinin %54’üne düflmüfltü ve bu azalma birey bafl›na GSMH’daki gerilemeden daha büyük orandayd› (Makal, 2011: 191). Buna karfl›l›k, belirli ellerde savafl koflullar›n›n do¤urdu¤u servet birikimleri olmakta, Türkiye’de gelir da¤›l›m› ciddi ölçüde bozulmaktayd›. 1940 tarihli Milli Korunma Kanunu uyar›nca yap›lan uygulamalarla, özellikle kad›n ve çocuk iflgücü üzerindeki koruma zay›flat›ld› ve Ere¤li Kömür Havzas›’nda bir zorunlu çal›flt›rma düzeni kuruldu. Milli Korunma Kanunu Uygulamalar› 1940 y›l›nda ç›kar›lan Milli Korunma Kanunu (MKK), savafl döneminde yaflanan sürecin en önemli bileflenlerinden biriydi. Ola¤anüstü durumlarda Bakanlar Kurulu’na genifl yetkiler veren bu yasa ile çal›flma hayat›na iliflkin uygulamalara da gidildi. Birçok yasan›n ücretlileri koruyucu sosyal hükümleri ask›ya al›nd› ve bu ba¤- 137 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 lamda, ‹K’nun birçok maddesi de uygulanma olana¤› bulamad›. ‹K d›fl›nda, Ere¤li Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile Umumi H›fz›ss›hha Kanunu’nun sosyal hükümlerinin uygulanmas› konusunda da s›n›rlamalar getirildi. Hafta Tatili Kanunu ile Umumî Bayram ve Genel Tatiller Hakk›ndaki Kanun’un hükümleri de yasa uygulamas›ndan etkilendi. MKK’nun çal›flma iliflkileri SIRA S‹ZDE alan›na yönelik uygulamalar›, seferberlik dolay›s›yla emek arz›nda ortaya ç›kan azalmay› ve iflgücü a盤›n› de¤iflik biçimlerde gidermeye yönelikti. Bu çerçevede iflçilerin çal›flma süreleri uzat›larak ve yasal tatil olanaklar› s›n›rlanarak, mevcut iflgüD Ü fi Ü N E L ‹ M cünün daha uzun sürelerle çal›flt›r›lmas› yoluna gidildi. Kad›n ve çocuk iflgücü istihdam›na iliflkin koruyucu yasal s›n›rlamalar kald›r›larak, hem daha uzun sürelerle çaO R Ugetirildi. Tüm l›flt›r›lmalar›, hem de yeni kad›n ve çocuk iflçi istihdam› olanakl›S hale bu önlemler madencilik sektöründe ihtiyaç duyulan iflgücünü sa¤lamaya yeterli olmad›¤› için, bu kesimin iflgücü ihtiyac›n›n ise zorunlu çal›flt›rma,D yani ‹ K K A T“ifl mükellefiyeti”yle sa¤lanmas› yoluna gidildi. Ere¤li Kömür Havzas›’nda 1940 y›l›nda bafllanan uygulamaya, savafl›n bitiminden çok sonra, 1947’de son verildi. MKK’nun iflçilere SIRA S‹ZDE yönelik uygulamas›ndan dönem içerisinde ücretli olarak çal›flan yaklafl›k 500.000 kiflinin direkt biçimde etkilendi¤i tahmin edilebilir. Aile fertleriyle birlikte düflünüldü¤ünde, bu rakam birkaç milyona ulaflacakt›r. Bu genifl toplumsal kesimler, savafl AMAÇLARIMIZ y›llar›n› çok a¤›r çal›flma ve yaflama koflullar› alt›nda geçirdiler. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N K ‹ T A konusunda P Milli Korunma Kanunu’nun çal›flma iliflkileri alan›na yönelik uygulamalar› Ahmet Makal’›n Ameleden ‹flçiye - Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çal›flmalar› bafll›kl› kitab›na bak›n›z. TELEV‹ZYON SOSYAL GÜVENL‹K ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda modern anlamda sosyal güvenlik uygulamalar›n›n geliflememesine iliflkin nedenler 4. Ünite’de ortaya konulmufltu. Cumhuriyet’in bafl‹NTERNET lang›ç dönemlerinde de, sosyal güvenlik uygulamalar›n›n geliflmesi için elveriflli koflullar bulunmuyordu. K›rsal kesimin büyük a¤›rl›¤›, kentleflme olgusunun zay›fl›¤›, k›rsal kesimle ba¤lar›n› koparm›fl sürekli ve genifl bir ücretliler kitlesinin oluflmamas›; sosyal güvenlik ihtiyac›n›n etkin bir biçimde ortaya ç›kmas›n› geciktirmekteydi. 1923-1937 y›llar› aras›nda ulusal gelir artmakla birlikte, Cumhuriyet’in varl›k kazanma ve sanayileflme çabalar›, 1929 büyük bunal›m›n›n etkileri; sosyal güvenlik uygulamalar›na gerekli a¤›rl›¤›n verilmesini engellemifltir. Bundan sonraki Savafl y›llar› ise her aç›dan oldu¤u gibi, sosyal güvenlik aç›s›ndan da tümüyle elveriflsiz bir dönem oluflturmufltur. Buna karfl›n, s›n›rl› olmakla birlikte, bu dönemde gerçeklefltirilen sosyal güvenlik uygulamalar› da bulunmaktad›r. Bu s›n›rl› uygulamalara oldukça erken bir tarihte, henüz Kurtulufl Savafl› devam ederken bafllanm›flt›. Bu düzenlemelerin madencilik kesiminden bafllamas› ise flafl›rt›c› de¤ildir. Daha önce inceledi¤imiz 151 say›l› Ere¤li Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun, bu alanda önemli bir bafllang›ç teflkil etmifltir. Yasa, Ere¤li bölgesindeki maden iflçileri için ihtiyat ve teavün sand›klar› kurulmas›n› zorunlu tutmufl ve bunun nas›l gerçeklefltirilece¤ini saptam›flt›. Bu çerçevede, sosyal sigortalar›n iki temel ilkesi de ortaya konmufltu: Fonlar›n iflçi ve iflverenlerden al›nan aidatlarla oluflturulmas› ve bölgedeki tüm iflçilerin zorunlu olarak sigortal› say›lmas› (Talas, 1953: 75; Aksoy, 1960: 10). Ameleler taraf›ndan ihtiyat ve teavün sand›klar› oluflturulmas› ve bu sand›klara iflverenlerin, ücretlerin %1’inden daha az olmamak kayd›yla para yard›m›nda bulunmalar› hükme ba¤lanm›flt›. Madenciler; hastalanan ve kazaya u¤rayan iflçileri paras›z tedavi ettirmeye ve ifl sahas› ya- SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Cumhuriyetin bafllang›ç y›llar›nda sosyal güvenlik alan›na iliflkin‹ Ndüzenlemeler TERNET Ere¤li Kömür Havzas›’nda çal›flan maden iflçilerinden bafllad›. 138 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi n›nda hastane, doktor ve eczane bulundurmaya mecbur tutulmufllard›. ‹fl esnas›nda kazaya u¤rayanlarla vefat edenlerin varisleri veya amele müfettiflli¤i veyahut ‹ktisat Vekâleti taraflar›ndan dava ikamesi hakk› tan›nm›fl ve kaza vukuu amil veya mültezimlerin fena idaresinden veya fennen ifas› laz›m gelen hususat›n yerine getirilmemesinden do¤mufl ise tazminattan mada amil ve mültezimlerin para cezalar›na çarpt›r›lmalar› kabul olunmufltur (Aksoy, 1960: 10). Daha sonra ç›kar›lan 1923 tarihli Amele Birli¤i ve ‹htiyat ve Teavün Sand›klar› Talimatnamesi ile Amele Birli¤i ad›yla bir kurulufl oluflturuldu. Talimatname’de, her madende bir ihtiyat ve teavün sand›¤› kurulaca¤› ve bunlar›n tümünün Amele Birli¤i ad›n› alaca¤› belirtilmifltir. Bu sand›klar, madenlerde amele ve müstahdem aras›ndan yaralananlara, bunlar›n ailelerine, hastalara ve aileleri ile muhtaç ailelere yard›m ediyordu (Aksoy, 1960: 10). Zorunluluk ilkesine dayanmas›; sa¤lanan menfaatlerin, büyük bölümüyle, iflçiler aç›s›ndan hak niteli¤ini tafl›mas› ve finansman›n iflçi ve iflverenlerden al›nan primlerle sa¤lanmas› aç›lar›ndan, Amele Birli¤i uygulamas›yla sosyal sigortalar aras›nda yak›n bir benzerlik bulunmaktayd› (Talas, 1953: 75; Dilik, 1972: 35; Tunçoma¤, 1988: 160). 1932’de yap›lan de¤ifliklikle, amele ve müstahdeme borç verme suretiyle de yard›mlarda bulunulmas› kabul edildi. 1946 y›l›ndan sonra sosyal sigortalar›n geliflmesiyle sand›¤›n yard›mlar›n›n niteli¤i de bu yeni olufluma koflut olarak yeniden belirlendi ve Birlik’in karfl›lad›¤› risklerin kapsam› daralt›ld› (Dilik, 1972: 35; Aksoy, 1960: 11). 151 say›l› yasa ile yap›lan düzenlemelerin, özellikle yasan›n ç›kar›ld›¤› dönem koflullar›nda önemli oldu¤u ifade edilmelidir. Tunçoma¤’a göre, “Böylece 151 say›l› yasa ve ona iliflkin yönetmeli¤in, Türkiye’de küçük kapsaml› ilk sosyal sigortalar› kurdu¤u söylenebilir” (Tunçoma¤, 1987: 50). Ancak, yasa s›n›rl› bir co¤rafi bölgede, sadece Ere¤li bölgesinde yaflayan maden iflçileri aç›s›ndan geçerliydi. Ayr›ca, tüm risklere karfl› bir korunma sa¤lanmam›flt› ve Amele Birli¤i iflçilere ve ailelerine sadece hastal›k riski aç›s›ndan bir garanti sa¤l›yordu (Tunçoma¤, 1987: 52). Sosyal güvenlik alan›nda çok s›n›rl› düzenlemeler yapan Borçlar Kanunu ise sosyal güvenli¤in temel ilkelerinden biri olan “zorunluluk”a dayal› düzenlemeler olmamakla birlikte, iflçiler yarar›na baz› koruyucu hükümler içermektedir. Yap›lan düzenlemelerle, iflçinin yarg› yoluyla hak arayabilmesine ve tazminat alabilmesine iliflkin hükümler getirilmifltir. Ancak, Borçlar Kanunu’nun sosyal güvenli¤e iliflkin en önemli hükümleri, iflverenin ifl kazalar›na karfl› gerekli koruyucu önlemleri almas›na iliflkindir. Böylece, iflveren ifl kazalar›na karfl› gerekli önlemleri almaya yöneltilmektedir ve bu önlemleri almad›¤› takdirde, kazadan kaynaklanan zararlar› tazmin etmekle yükümlü tutulmufltur. 1930 tarihli Umumi H›fz›s›hha Kanunu’nun sosyal güvenlik aç›s›ndan önemi, belirli say›da iflçi çal›flt›ran iflverenlere; hastal›k, kaza ve anal›k hallerinde iflçilere sa¤l›k yard›mlar› yap›lmas› konusunda yükümlülükler getirmifl olmas›yd›. Daha sonraki dönemde, iflçilerin sosyal güvenliklerine iliflkin en önemli hukuki düzenleme, 1936 tarihli ‹K’dur. Bu kanunla, sosyal sigorta kollar›n›n kademeli olarak gerçeklefltirilmesi ilkesi getirilmiflti. Ancak, bunun uygulamaya aktar›lmas›, 1945 sonras› dönemde söz konusu olabilecekti. Yasa kendisi ise sosyal güvenlik kapsam›nda düflünülebilecek çok s›n›rl› baz› önlemler getiriyordu. Kad›n iflçilere do¤umdan önce ve sonra belirli sürelerle izin verilmesi, bunlardan ifl yerinde belirli süre fiilen çal›flm›fl olanlar›n yar› ücretlerinin sa¤lanmas›, iflten kaynaklanan hastal›k durumlar›nda iflçilerin tedavi ettirilmesi ve bu nedenle çal›flamad›klar› günler için yar› ücretlerinin ödenmesi; ‹K’nun sosyal güvenlik alan›ndaki s›n›rl› düzenlemeleridir. Ancak, “...gerekli tüzük ç›kart›lmad›¤› için, bu haklar gerçekte yaln›z k⤛t üzerinde kalm›flt›r” (Dilik, 1972: 40). 139 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 Kamu Kesiminde Çal›flanlara Yönelik Sosyal Güvenlik Uygulamalar› Dönem içerisindeki sosyal güvenlik uygulamalar›, büyük ölçüde kamu kesiminde çal›flanlara yönelik olarak gerçeklefltirilmifltir. ‹DT’nde çal›flan iflçilere yönelik baz› uygulamalar d›fl›nda, iflçi statüsünde çal›flanlar›n sosyal güvenlikleri, 9.7.1945 günü kabul edilip, 1.1.1946 tarihinde yürürlü¤e giren 4792 say›l› kanunla kurulan ‹flçi Sigortalar› Kurumu ile bir bütünlü¤e kavuflturulacakt›. 27.6.1945 tarihinde kabul edilen 4772 say›l› ‹fl Kazalar› ile Meslek Hastal›klar› ve Anal›k Sigortalar› Hakk›nda Kanun ise tedrici olarak gerçeklefltirilecek sigorta kollar›na bir bafllang›ç teflkil edecekti. Ancak, kamu kesiminde çal›flanlar aras›nda, sa¤lanan sosyal güvenlik olanaklar› aç›s›ndan farkl›l›klar bulundu¤u, memur ve müstahdem statüsünde çal›flanlar›n durumlar›n›n iflçi statüsünde çal›flanlara göre daha iyi oldu¤u görülmektedir. Memurlar lehine ortaya ç›kan bu farkl›l›klar ise Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki sosyal güvenlik uygulamalar› konusunda yapm›fl oldu¤umuz de¤erlendirmeler ›fl›¤›nda rahatl›kla anlafl›labilir. ‹mparatorluk’ta, askeri ve mülki kamu görevlileri için de¤iflik tarihlerde kurularak, tedrici olarak gelifltirilen ve özellikle yafll›l›k riskini karfl›layan “tekaüt sand›klar›” bulunuyordu. 3 Haziran 1930 tarihinde ç›kar›lan 1683 say›l› Askeri ve Mülki Tekaüt Kanunu ile bu düzenlemeler bütüncül ve tek bir kanunda topland› ve prim sistemi yerine, asker ve sivil devlet memurlar› ve dul ve yetimleri için bir sand›k oluflturularak, gelirinin devlet bütçesinden sa¤lanmas› yoluna gidildi (Aksoy, 1960: 15). Daha sonra bu alanda, 1949 y›l›nda kurulan T.C. Emekli Sand›¤› ile büyük bir ad›m at›lacakt›r. Bu yasa ile daha önceki dönemlerde memurlar›n sosyal güvenliklerini sa¤lamak üzere ç›kar›lm›fl olan yasalar, özellikle de 1683 say›l› kanun ile çeflitli özel emeklilik sand›klar› yasalar› yürürlükten kald›r›ld› (Tunçoma¤, 1988: 169; Aksoy, 1960: 21). Cumhuriyet döneminde de, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda oldu¤u gibi modern anlamdaki sosyal güvenlik önlemleri içerisinde askersivil bürokratlar öncelikli oldu. ÜCRETLERDEK‹ GEL‹fiMELER Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Cumhuriyet Türkiyesi aras›nda birçok konuda gözlenen süreklilikler, ücret konusu itibariyle de geçerlidir. Tablo 4’teki veriler, bu süreklilik içerisinde gerçek ücretlerin iki alt dönemde büyük düflmelere u¤rad›¤›n›, bunun da 1. Dünya Savafl› ve Kurtulufl Savafl› ile 2. Dünya Savafl›’n›n etkilerinden kaynakland›¤›n› ortaya koymaktad›r. Gerçek ücretlerin 1914 y›l›ndaki düzeyini ancak 1950 y›l›nda yakalayabilmifl olmas› ise ilginçtir. Y›llar Parasal ücretler Fiyatlar Reel ücretler 1914 100 100 100 1935 778 957 81 1939 841 988 85 1941 959 1.313 73 1945 2.272 3.338 68 1950 3.600 3.403 106 1918 30-40? Konuya Cumhuriyet döneminin kendi içinden bakabilmek amac›yla ise afla¤›daki tablolarda, de¤iflik ücret ve fiyat serilerini kullanarak, ücretlerdeki geliflmeleri veriyoruz. Tablo 5’teki bilgiler, de¤iflik verilerden yararlan›larak yap›lan bir hesaplama niteli¤indedir. Tabloda, tar›m-d›fl› kesimler için, sadece imalat sanayiine Tablo 5.4 Türkiye’de Fiyatlar ve Ücretler (19141950, 1914=100) Kaynak: Pamuk, 1998: 459. 140 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi iliflkin rakamlar›n kullan›ld›¤›na dikkat edilmelidir. Bu tabloda, tar›m kesimindeki ücretlerin, ayn› genel e¤ilimleri göstermesine karfl›n, mutlak miktarlar olarak imalat sanayiinin yaklafl›k yar›s› düzeyinde oldu¤u görülmektedir. Tablo 5.5 1923-1946 Döneminde Nominal ve Gerçek Ücretler (T.L./Ay) Kaynak: Bulutay, 1995: 305. Ücret, iflçilerin yaflam düzeylerini yans›tan en önemli iktisadi de¤iflken olmas› nedeniyle bir anlamda tüm çal›flma koflullar›n› temsil etme özelli¤ini de tafl›r. Ücret düzeyleri ile belirlenmesine iliflkin süreçler, içinde olufltuklar› çal›flma iliflkileri sisteminin temel karakteristiklerini yans›tt›klar› için de önemli ve sistemi temsil edici niteliktedir. Nominal ücretler Y›llar Tar›m ‹malat 1923 11,75 34,65 1924 17,41 1925 Toptan eflya fiyat indeksi (1948 = 100) Gerçek ücretler (1948 fiyatlar›yla) Tar›m ‹malat 29,4 40,0 117,9 30,97 30,9 56,3 100,2 21,81 38,53 32,5 67,1 118,6 1926 23,93 35,88 33,7 71,0 106,5 1927 17,38 39,69 33,4 52,0 118,8 1928 20,25 37,64 34,3 59,0 109,7 1929 29,44 40,96 34,8 84,6 117,7 1930 19,39 36,08 26,5 73,2 136,2 1931 16,60 36,97 22,7 73,1 162,9 1932 12,10 34,27 19,5 62,1 175,7 1933 10,80 44,02 17,2 62,8 255,9 1934 10,28 50,03 17,8 57,8 281,1 1935 11,16 39,45 19,5 57,2 202,3 1936 17,32 38,08 21,6 80,2 176,3 1937 17,17 40,20 22,5 76,3 178,7 1938 17,40 39,55 21,4 81,3 184,8 1939 17,91 44,75 21,7 82,5 206,2 1940 20,85 47,30 27,1 76,9 174,5 1941 24,67 61,25 37,6 65,6 162,9 1942 69,69 95,91 72,8 95,7 131,7 1943 113,38 102,07 126,5 89,6 80,7 1944 63,45 96,82 98,4 64,5 98,4 1945 44,88 74,32 95,3 47,1 78,0 1946 64,45 81,59 91,6 70,4 89,1 Tablo 6’daki ücret verileri ise 1938 sonras› dönem itibariyle daha genifl bilgiler vermektedir. Tablodaki 1938-1943 y›llar›na ait veriler 1938 ve 1943 y›llar›nda gerçeklefltirilen ‹fl ‹statistikleri’ni, sonraki y›llara ait veriler ise baflka kaynaklar› esas almaktad›r. Bu de¤erlendirmede, ‹fl ‹statistikleri’nin sadece ‹K kapsam›na girmesi gereken kurulufllara ait ücret verilerini içerdi¤i hat›rlanmal›d›r. Bu kurulufllar, ülke ortalamas›na göre daha büyük ölçekli olup, daha ileri üretim teknikleri kulland›klar› için, bu tablolarda gözlenen ücret düzeylerinin, ülke ortalamas›n›n üzerinde olmas› beklenir. Nitekim, Tablo 5.6’daki ücret düzeylerinin, Tablo 5’tekinden daha yüksek oldu¤u gözlenmektedir. Ancak, bu veriler, anket niteli¤inde bir çal›flmadan derlendikleri için, mutlak ücret miktarlar› yan›nda, y›llar içerisindeki oransal de¤iflimi de daha iyi yans›tabilecek niteliktedir. 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 Y›llar Nakdi ücret: Krfl. ‹stanbul geçinme indeksi 1938 136 100 136 100 100 1939 152 101 150 110 104 1940 167 112 149 110 97 1941 183 138 133 98 86 1942 198 233 85 63 90 1943 214 347 62 46 80 1944 238 339 70 51 75 1945 263 354 74 54 63 1946 287 343 84 62 82 1947 311 344 90 66 83 1948 335 346 97 71 95 1949 360 379 95 70 - 1950 384 361 106 78 - Gerçek ücret Gerçek ücret indeksi Kifli bafl›na GSMH indeksi Tablolardaki veriler, 1939 öncesi dönemde gerek nominal, gerekse reel ücretlerin dalgal› bir seyir izledi¤ini ortaya koymaktad›r. Gerçek ücretler genel bir art›fl e¤ilimi içerisinde olmakla birlikte; y›ldan y›la dalgalanmakta, belirli dönemlerde azal›fllar da gösterebilmektedir. Genel çizgileriyle ücretler 1934’e kadar artarken, 1934-1936 dönemi gerçek ücretlerin düfltü¤ü bir dönem olarak belirginleflmektedir. 2. Dünya Savafl›’n›n etkilerinin hissedilmeye baflland›¤› 1939’dan sonra ise 1944-1945 y›llar›na kadar süren bir gerileme sürecine girilmekte, gerçek ücretler yar› yar›ya düflmektedir. Bu düflme üzerinde, Savafl y›llar›nda ortaya ç›kan yüksek oranl› enflasyon etkili olmufltu. Gerçek ücretler bundan sonra tedrici bir art›fl göstermekle birlikte, 1950 y›l›na gelindi¤inde bile, savafl y›llar›n›n getirdi¤i kay›plar henüz telafi edilebilmifl de¤ildir. Ücretlerdeki geliflme GSMH’daki de¤iflmelerle ba¤lant›land›r›ld›¤›nda ise, geliflmelerin ayn› do¤rultuda oldu¤u gözlenmektedir. Yani gerçek ücretler, kifli bafl›na GSMH artarken artmakta, azal›rken azalmaktad›r. Ancak, bu iliflkide 1941 y›l›na kadar gerçek ücretler daha avantajl› durumdayken, bunu izleyen y›llarda gerçek ücretlerdeki düflme, GSMH’daki düflmeden daha ciddi boyutlardad›r. Tüm dönemi birlikte de¤erlendirdi¤imizde, ücretlilerin yaflam düzeylerinde, gerçek ücretlerdeki düflüfllerle belirginleflen mutlak anlamda bir yoksullaflma yan›nda, bu gerilemenin kifli bafl›na GSMH’daki gerilemeden daha fazla olmas› biçiminde belirginleflen göreli bir yoksullaflma da söz konusu olmaktad›r. Kamu Kesimi Çal›flanlar›n›n Maafl ve Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler Memur Maafllar›ndaki Geliflmeler Memur maafllar›na iliflkin veriler, tüm maafl kademeleri itibariyle reel maafllar›n 1929-1933 döneminde artt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Art›fl oran› ise kademelere göre de¤iflmekte olup; en düflük kademede %73, en yüksek kademede ise %46,48’dir. Buna karfl›l›k, 1934 ve sonraki y›llarda reel gelirlerin düflmeye bafllad›¤› görülmek- 141 Tablo 5.6 1938-1950 Dönemi ‹çin Nominal ve Gerçek Ücretlerdeki Geliflmeler (Kurufl/Gün) Kaynak: Zaim, 1974: 103, 105; D‹E1973: 367; Bulutay; Tezel; Y›ld›r›m, 1974. 2. Dünya Savafl› y›llar›nda Türkiye’de gerçek ücretler, yüksek fiyat art›fllar› nedeniyle neredeyse yar› yar›ya düflüfl gösterdi. 142 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi tedir. Ancak, 1938 y›l›nda gelinen noktada reel maafllar 1929’a göre epeyce artm›fl durumdad›r. Art›fl oran› en düflük kademede %37,10, en yüksek maafl kademede ise %15,59 oran›ndad›r. Reel gelirlerdeki art›fl oran›n›n, yüksek kademelere do¤ru gidildikçe düfltü¤ü gözlenmektedir (Makal, 2002: 440). Reel gelirlerdeki de¤iflme, ayn› y›llar itibariyle GSMH’da meydana gelen geliflmelerle de karfl›laflt›r›lmal›d›r. 1948 y›l› faktör fiyatlar›yla GSMH, 1929-1938 döneminde %61.75 oran›nda artmaktad›r. Ayn› dönemde kifli bafl›na GSMH’daki art›fl oran› ise %35,33’tür (Bulutay; Tezel; Y›ld›r›m, 1974, Tablo 8.1). Bu çerçevede, reel gelirlerde gözlenen de¤iflimle kifli bafl›na GSMH’da gözlenen de¤iflimin ayn› do¤rultuda ve özellikle düflük maafl kademeleri itibariyle; benzer oranlarda oldu¤u gözlenmektedir. 2. Dünya Savafl› y›llar›nda memurlar›n gerçek ayl›klar›nda ciddi bir düflme oldu¤u görülmektedir. Gerçek ayl›klar 1946 y›l› itibariyle; 1938 y›l›ndaki düzeyinin en düflük kademedekiler için %54,48’ine, en yüksek kademedekiler için ise %36,05’ine düflmektedir. Bu durumda, savafl dönemiyle onu izleyen y›llarda memurlar›n sat›n alma güçlerinin ciddi ölçüde erozyona u¤rad›¤› görülmektedir. Ancak, bu gerileme, memurlar›n bulundu¤u derecelere göre farkl› oranlardad›r. Daha üst derecelerdeki memurlar›n gerçek ayl›klar›ndaki düflme, alt derecelerdeki memurlar›n ayl›klar›ndaki düflmeden daha yüksek oranl›d›r. Memurlar›n büyük bölümü itibariyle, 1938-1946 aras›nda gerçek ayl›klarda %50 dolaylar›nda bir düflme yafland›¤› söylenebilir. Bu düflme ise en genel çizgileriyle, kifli bafl›na GSMH’daki düflmeyle ayn› do¤rultuda olup, oran olarak onun biraz üzerindedir. Sorun di¤er ücretli kesimler aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde de, dönem içerisinde tüm ücretli kategorilerinin reel gelirlerinde benzeri düflmelerin yafland›¤› görülmektedir (Makal, 2002: 450). Kamu Kesimindeki ‹flçi Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler 2. Dünya Savafl› y›llar›nda Türkiye’de kamu kesiminde çal›flanlar›n sat›n alma güçleri de azal›rken iflçilerin durumu, memurlara göre daha avantajl› oldu. Kamu kesimindeki iflçi ücretlerine iliflkin veriler, özellikle Cumhuriyetin bafllang›ç y›llar› itibariyle mevcut de¤ildir. Ancak, 1938-1946 dönemine iliflkin veriler, memurlara göre daha s›n›rl› olmakla birlikte, daha önceki dönemlere göre daha fazla ve kullan›ma elverifllidirler. Tüm kamu kesimi iflçilerinin ücretlerindeki geliflmeleri de¤erlendirmemize olanak sa¤layacak kapsaml› veriler bulunmasa da, belirli faaliyet kollar› için yap›lan çal›flmalar›n bulgular›n›n temsil edici oldu¤u varsay›m›yla, kamuda iflçi olarak çal›flanlar›n ücretlerindeki geliflmelere iliflkin de¤erlendirmeler yap›labilecektir. Veriler, kamu kesimindeki ücretlerin 2. Dünya Savafl› y›llar›nda düflme gösterdi¤ini, 1938’de 100 olan gerçek ücret indeksinin 1943’te %61,4’e kadar düfltü¤ünü, bundan sonra art›fl göstererek 1946’da 103’e ulaflt›¤›n›, bu art›fl›n devam ederek, 1950’li y›llar›n bafl›nda 150’lere kadar yükseldi¤ini ortaya koymaktad›r (Zaim, 1956: 280). Bu durumda, memur maafllar›ndaki geliflmeleri incelerken verdi¤imiz GSMH rakamlar› hat›rlanacak olursa, memur maafllar› GSMH’daki azal›fl› yaklafl›k ayn› oranda takip ederken, iflçi ücretleri çok daha avantajl› bir durumda bulunmaktad›r. Tablo 7’de, özet olarak de¤iflik kategorilerdeki kamu çal›flanlar›n›n gerçek ücretlerinde 1938-1948 aras›nda gözlenen geliflmeler, karfl›laflt›rmal› bir biçimde verilmektedir. Tablo 5.7 Kamu Kesiminde De¤iflik Kategorilerde Çal›flanlar›n Gerçek Ücretlerindeki Geliflmeler (1938-1948, 1938=100) Kaynak: Eldem, 19511952: 234-238. 1948 (1938=100) Memurlar 82 Özel idare ve belediye bütçelerinden ayl›k alanlar 77 Devlet sanayi kurulufllar›nda çal›flanlar (memur) Devlet sanayi kurulufllar›nda çal›flanlar (iflçi) Toplam kamu kesimi çal›flanlar› 84 104 83 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 143 Kamu kesiminde çal›flan iflçilerin gerçek ücretlerindeki geliflmeler, ayn› dönem itibariyle özel kesimde iflçi olarak çal›flanlarla da karfl›laflt›r›lmal›d›r. Veriler, mensucat sanayii düzleminde, kamu kesimindeki ücretlerin özel kesimdekinden daha yüksek oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Kamu kesiminde ücretler, kamu+özel ortalamas›ndan 1938 y›l›nda %15,7, 1942 y›l›nda %86,51, 1946 y›l›nda ise %34,16 oran›nda daha yüksektir. Savafl boyunca, 1938-1945 döneminde gerçek ücretler %23 oran›nda azal›rken, kamu kesimindeki azal›fl oran› %9,7’dir. 1946 y›l›nda gerçek ücretler 1938’dekinin %10,5 alt›nda iken, kamu kesiminde %4 üzerine ç›kmaktad›r (Makal, 2002: 462). Kamu ve özel kesime iliflkin verilerin karfl›laflt›r›lmas›ndan ç›kan bir sonuç da, kamu kesimindeki ücret rakamlar› içerisinde, sosyal yard›mlar›n özel kesimdekinden daha fazla oldu¤udur. fiüphesiz, ücret farkl›l›¤› kamu kesimindeki iflletmelerin daha büyük ölçekli, ileri teknolojiye sahip, verimlili¤i yüksek kurulufllar olmas› yan› s›ra; buralardaki koruyucu sosyal uygulamalardan da kaynaklanmaktayd›. Kad›n ve Çocuk ‹flçilerin Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler Ücret konusunun bir baflka boyutu ise kad›n ve çocuk iflçilere iliflkindir. Evrensel bir olgu olan cinsiyete dayal› ücret farkl›l›klar›, çok say›da iktisadi ve sosyal etmen taraf›ndan biçimlendirilmektedir ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan günümüze, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin her evresinde gözlenmektedir. Dönemin temel hukuksal metni olan ‹K, çal›flma yaflam›nda kad›n ve çocuk iflçileri koruyucu birçok önleme yer vermiflken, eflit ifle eflit ücret ilkesine iliflkin herhangi bir hüküm içermiyordu. Ancak, 1950 y›l›nda yasan›n baz› maddeleri de¤ifltirilirken, “sadece cinsiyet ayr›l›¤› sebebiyle kad›n ve erkek iflçilere farkl› ücret verilemeyece¤i” fleklinde bir ifadeye yer verilmiflti. Türkiye’de kad›n ve çocuk iflçilerin ücret düzeylerine iliflkin olarak 1950’li y›llar itibariyle daha zengin ve çeflitli olan veri kaynaklar›, inceleme dönemimiz itibariyle son derecede s›n›rl›d›r ve ‹fl ‹statistikleri’nden bu konuda bilgiler elde etmek mümkün bulunmamaktad›r. Bununla birlikte, döneme iliflkin baz› görgül araflt›rmalar ve dahili talimatnameler, kad›n ve çocuk iflçilerin ücretlerinin erkek iflçilerden daha az oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Örne¤in, M. Zeki, 1930: 201). Cinsiyete göre ücret farkl›l›klar›, ‹DT’ne ba¤l› müesseseler aç›s›ndan da geçerliydi. Örne¤in, 1947 y›l› itibariyle 1.200 iflçi çal›flt›ran Sümerbank Bak›rköy Bez Fabrikas›’nda paçal k›sm›nda çal›flanlar ayda 80, iplikteki ustalar 180, kad›nlar 75, çocuklar 25 lira ücret almaktayd›lar. Sümerbank Gemlik Suni ‹pek Fabrikas›’nda da çocuk iflçiler saatte 15 kurufl al›rlarken, di¤er iflçiler için -erke¤e, kad›na, hizmete ve iflyerlerine göre- 90 kurufla kadar ç›kmaktayd› (T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin Raporu). Bütün bu veriler, kad›n-erkek ücret farkl›l›klar›n› ortaya koymakla birlikte, bu farkl›l›klar› yeterince çözümlemek için gerekli malzemeden yoksunuz. Cinsiyete dayal› ücret farkl›l›klar›; e¤itim, ifl deneyimi, yap›lan iflin niteli¤i gibi çok say›da etmen taraf›ndan etkilendi¤i ve dönem itibariyle bu etmenlerin saptanmas›na yönelik görgül araflt›rmalar bulunmad›¤› için, farkl›l›klar›n ne kadar›n›n pür cinsiyet ayr›mc›l›¤›ndan kaynakland›¤› üzerine net yorumlar yapmak mümkün görünmemektedir. Ancak, 1950’li y›llara iliflkin veriler ile ayn› döneme ait baz› görgül çal›flmalar›n sonuçlar›n›n inceleme dönemimiz itibariyle de geçerlilik tafl›mas› kuvvetle muhtemeldir ve buna dayanarak cinsiyete dayal› ücret farkl›l›klar›n›n hem e¤itim, ifl deneyimi, verimlilik ö¤elerini; hem de toplumsal de¤er yarg›lar›n› içerdi¤ini söy- Dönem içerisinde kad›n ve çocuk iflçilerin ücretlerinin, Türkiye tarihinin di¤er dönemlerinde oldu¤u gibi, erkek iflçilere göre daha düflük oldu¤u gözlenmektedir. 144 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi lememiz mümkün görünmektedir (Makal, 2002: 483-491). Bir baflka deyiflle, cinsiyete dayal› ücret farkl›l›klar› iktisadi oldu¤u kadar, iktisat d›fl› faktörlerin de etkisini tafl›maktad›r. De¤iflik Kurumsal Düzenlemelerin Ücret Düzeyi Üzerindeki Etkileri Ücret belirlenmesi süreci, bir taraftan iflgücü piyasas›ndaki arz-talep koflullar›n›n, di¤er taraftan da de¤iflik kurumsal mekanizmalar›n etkisi alt›ndad›r. Kurumsal mekanizmalar› ise devletin ücretler üzerinde etkili olabilecek düzenlemeleri ile çal›flma iliflkilerinin iflçi ve iflveren taraflar›n›n yapt›¤› kurumsal düzenlemeler olarak iki kategoride düflünebiliriz. ‹nceleme dönemimiz içerisinde, sendikal örgütlenme ile toplu pazarl›k baflta olmak üzere ücretlerin kurumsal olarak belirlenmesini sa¤layacak mekanizmalar henüz ifllerlik kazanm›fl de¤ildir. Ancak, dönem itibariyle, s›n›rl› olmakla birlikte, ücret düzeyleri üzerinde etkili olabilecek baz› oluflumlar vard›r. ‹K’nda yer alan asgari ücret belirlenmesi bunlardan biridir. Ancak, yasada yer alan bu ilke dönem içerisinde uygulamaya geçirilemedi¤inden ve bunun için 1951 y›l›n› beklemek gerekti¤inden; inceleme dönemimiz içerisinde asgari ücret belirlemelerinin ücret düzeyleri üzerinde herhangi bir etkisi olmam›flt›r. Borçlar Kanunu’nunda düzenlenen “umumi mukavele” kurumu, s›n›rl› düzenlemeleriyle dahi olsa, kuramsal olarak ücret düzeyleri üzerinde etkide bulunma potansiyeline sahiptir. Ancak, bu kurum dönem koflullar›nda hayata geçirilemedi¤i için, büyük ölçüde k⤛t üzerinde kalm›fl; ücret düzeyleri üzerinde hiç bir bir etkide bulunmam›flt›r. Dönem içerisinde, iflçi kesimi aç›s›ndan çal›flma koflullar› ve onun en önemli ö¤esi olarak ücret düzeyleri üzerinde etkili olabilecek tek kurumsal mekanizma, ‹K’nda düzenlenen “toplulukla ifl ihtilaflar›”yd›. Bu düzenleme, dönemin siyasi ve iktisadi koflullar› d›fl›nda, salt hukuksal aç›dan de¤erlendirildi¤inde de, daha önce de¤indi¤imiz gibi, hakem kurullar›n›n yap›s›na ve ifl uyuflmazl›klar›nda yetkili olan iflçi temsilcilerinin durumuna iliflkin aksakl›klar tafl›yordu. Gene de, ‹K’nun öngördü¤ü ‹fl ihtilâflar›n› uzlaflt›rma ve tahkim nizamnamesi’nin 1939 y›l›nda ç›kar›lmas›ndan sonra iflçi temsilcileri taraf›ndan ifl ihtilaflar› ç›kar›lmaya baflland›; ancak uygulama son derecede s›n›rl› kald›. Yüksek Hakem Kurulu’na yans›yan uyuflmazl›k say›s›, 1939’da 1, 1941’de 1, 1942’de 1, 1943’de 1, 1946’da 3’tü. 1940, 1944 ve 1945 y›llar›nda ise Kurul’a yans›yan hiç bir uyuflmazl›k olmad› (Tuna, 1966-1967: 42). 1939-1946 döneminde, 8 y›l içerisinde ç›kar›lan toplam ihtilaf say›s› 7 olup, her y›la yaklafl›k tek bir ihtilaf düflmektedir. Bunu izleyen y›llarda ise ç›kar›lan ihtilaf say›s›nda art›fl oldu; 1947’de 7, 1948’de 4, 1949’da 9 ve 1950’de 14 ifl ihtilaf› ç›kar›ld› (Tuna, 1966-1967: 42). Bunda, çok partili siyasal yaflama geçifl ile 1950 y›l›ndaki yasal de¤ifliklikler ve iktidar de¤iflimi rol oynam›fl olmal›d›r. 1939-1963 döneminde Kurul’a ulaflan ifl uyuflmazl›klar›n›n toplam say›s› ise 1.453’tür (Tuna, 1969(a): 33). Dönem içerisinde ç›kar›lan ifl ihtilaflar›n›n konusunu neredeyse tümüyle ücret ya da ücrete dönüfltürülebilir hususlar›n oluflturdu¤u görülmektedir. Yüksek Hakem Kurulu 6 ifl ihtilaf›nda iflçi temsilcilerinin taleplerini kabul ederken, bir ihtilafta da k›smi bir kabul söz konusu olmufltur. Sonuç olarak, dönem içerisinde ç›kar›lan ifl ihtilaflar› yoluyla, ihtilafa taraf olan iflçiler aç›s›ndan s›n›rl› ücret art›fllar› sa¤lanm›fl oldu¤u belirtilmelidir. Ancak, ihtilafa taraf olan iflçiler d›fl›nda, bu kurumun ücret düzeyleri üzerinde herhangi bir etkisi oldu¤u düflünülemez. 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 145 De¤erlendirmelerimiz, dönem içerisinde kurumsal düzenlemelerin ücret düzeyleri üzerinde etkili olamad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Bundan, elbette baflta ‹K olmak üzere, mevcut hukuksal düzenlemelerin ücretler üzerinde hiç bir olumlu etkisinin olmad›¤› sonucu ç›kar›lmamal›d›r. Devletin kendisine ait iktisadi kurulufllarda yapt›¤› kurumsal düzenlemeleri ve izledi¤i ücret politikalar›n› da, büyük ölçüde bu genel e¤ilimin d›fl›nda düflünmek icap eder. Bu koflullarda, dönem içerisinde ücretlerin büyük ölçüde kurumsal düzenlemeler d›fl›nda ve piyasa koflullar› taraf›ndan belirlenmesi söz konusu olmaktad›r. Dönem içerisinde asgari ücret, umumi mukavele ve ifl ihtilaflar› gibi kurumsal düzenlemelerin ücret düzeyleri üzerinde pek etkisinin olmad›¤›, ücretlerin büyük ölçüde piyasa koflullar› taraf›ndan belirlendi¤i söylenebilir. Tek parti döneminde devlet taraf›ndan yap›lan de¤iflik kurumsal düzenlemelerin ücretler SIRA S‹ZDE üzerindeki etkisi nas›l olmufltur? D‹⁄ER ÇALIfiMA KOfiULLARI 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Çal›flma süreleri aç›s›ndan, ‹K haftal›k çal›flma sürelerini istisnalar d›fl›nda 48 saat O R U farkl›l›k tafl›olarak belirledi¤i için, bu yasa sonras› dönem, önceki dönemeS göre maktad›r. Ancak, ‹K’nun yürürlü¤e girmesinden sonraki dönemlere iliflkin olarak de¤iflik yöreler ve iflkollar› itibariyle yap›lan gözlemler, yasan›n bu konudaki belirD‹KKAT lemelerine s›kl›kla uyulmad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Çal›flma yafl› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, 1930 tarihli Umumi H›fz›s›hha Kanunu ve SIRA S‹ZDE 1936 tarihli ‹K, çal›flma yafl›na iliflkin minimum s›n›rlar getirmifllerdi. Döneme iliflkin birçok gözlem, yasalardaki yetersiz düzenlemelerin dahi ciddi ölçüde ihlal edildi¤ini, minimum yafl hadlerine iliflkin her üç s›n›rlaman›n da afl›ld›¤›n› ortaya AMAÇLARIMIZ koymaktad›r. Çal›flma yafl› konusu Ere¤li Kömür Havzas› düzleminde de¤erlendirildi¤inde ise 151 say›l› yasan›n 18 yafl›ndan küçüklerin maden ocaklar› dahilinde K ‹ T A Pçal›flmalar›n› SIRA S‹ZDE yasaklayan düzenlemelerinin -ki, ‹K’nun düzenlemeleri de ayn› yöndedir- k⤛t üzerinde kald›¤› anlafl›lmaktad›r. ‹flçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, ‹K bafltaT DEolmak üzere birçok ÜL Efi ÜV N‹ ZEYL O ‹ MN yasan›n koruyucu hükümleri flu ya da bu ölçüde uygulamaya aktar›lamazken, bunlar aras›nda iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i konusunun baflta geldi¤i gözlenmektedir. S O R U TBMM Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin Raporu’nda, konuya iliflkin ‹NTERNET yüzlerce örnek sunulmaktad›r. Bu örnekler, bütün di¤er olumsuzluklar yan›nda; iflçiler aras›nda baflta s›tma olmak üzere salg›n hastal›klar›n yayg›n iflçiD ‹ K Koldu¤unu, AT lerin son derecede kötü sa¤l›k ve çevre koflullar› alt›nda çal›flt›r›ld›¤›n›, birçok iflletmenin yasalar›n hekim bulundurma konusundaki düzenlemesine uymad›¤›n› SIRA S‹ZDE ortaya koymaktad›r. Rapor gerek kamu iflyerleri, gerekse özel iflyerleri itibariyle konuyu ele al›p de¤erlendirirken, kamu iflyerlerindeki iflçi sa¤l›¤›-ifl güvenli¤i önlemlerinin özel iflyerlerinden iyi olmakla birlikte, olmas› gerekenden uzak oldu¤u AMAÇLARIMIZ ve ilgili yasalar›n düzenlemelerine tam uymad›¤› sonucuna varmaktad›r. S O R U D‹KKAT N N AMAÇLARIMIZ Çal›flma süreleri, çal›flma yafl› ve iflçi-sa¤l›¤› ifl K ‹ T A P güvenli¤i aç›lar›ndan bak›ld›¤›nda, SIRA dönemS‹ZDE içerisinde mevzuattaki koruyucu hükümlerin uygulamayaTaktar›lmas›nda DEÜLfiEÜVN‹ EZ LY‹OMN ciddi sorunlar yaflanm›flt›r. N N K ‹ T A P için, Ahmet Ücret d›fl›ndaki çal›flma koflullar› konusunda genifl bilgi ve de¤erlendirmeler Makal’›n Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1963 bafll›kl› kitab›na bak›n›z. SIRA S‹ZDE S O R U ‹NTERNET D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 146 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Türkiye’de 1920-1946 döneminde, çal›flma iliflkilerini kuflatan siyasal koflullar› tart›flmak. Döneme sosyal ve siyasal aç›dan damgas›n› vuran, tek parti yönetimi ve onun halkç›l›k ideolojisidir. “Dayan›flmac›” bir sosyolojik anlay›fl üzerinde yükselen halkç›l›k ideolojisi temelinde, toplumsal s›n›flar›n varl›¤› ile bunlar aras›ndaki s›n›fsal ç›kar farkl›l›klar› ve mücadeleleri reddediliyor, toplumun farkl› meslek gruplar›n›n oluflturdu¤u organik bir bütün oldu¤u savunuluyordu. Bu savunu çerçevesinde, bat›da oldu¤u gibi farkl› s›n›flar›n ç›karlar›n› temsil edecek çok say›da partiye de gerek yoktu ve Cumhuriyet Halk Partisi bütün toplumu temsil edebilirdi. Çok partili yaflama geçifl 1920’lerde ve 1930’da iki defa denenip, süreç baflar›s›zl›kla sonuçland›ktan sonra, tek parti yönetimi giderek kat›laflmaya ve kemikleflmeye bafllad›. 1936 y›l›ndaki Ceza Kanunu de¤ifliklikleri ile cemiyetlerin kuruluflunda bir ön izin sistemi getirerek, baflka siyasal partilerin kurulmas›n› engelleyen 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, bu sürecin önemli bileflenleri aras›ndad›r. Bu ortamda, geliflmekte olan çal›flma yaflam›na iliflkin düzenlemeler de, dönemin siyasi ve iktisadi koflullar›na uygun biçimde ve s›n›fsal ç›kar farkl›l›¤›n› reddeden halkç›l›k ilkesi do¤rultusunda yap›ld›. ‹fl Kanunu, bunun en önemli arac› olarak, siyasal yaflamdaki tek parti yönetimi ile iktisadi yaflamdaki devletçili¤i, çal›flma yaflam›nda yapt›¤› düzenlemelerle tamamlad›. Türkiye’de 1920-1946 döneminde, çal›flma iliflkilerininin iktisadi temellerini aç›klamak. ‹ktisadi aç›dan de¤erlendirildi¤inde, Cumhuriyet’in bafllang›ç dönemlerinde Türkiye tam bir tar›m ülkesidir. Gerek GSMH, gerekse istihdam içerisinde tar›m kesiminin pay› büyüktür. ‹ktisadi yap›n›n bir baflka önemli özelli¤i ise gerek tar›m, gerekse tar›m-d›fl› kesimler itibariyle küçük üreticili¤in egemen olmas›d›r. Bu koflullarda, Cumhuriyetin bafllar›nda olmazsa olmaz bir amaç olarak tan›mlanan sanayileflme hedefine ulaflmak amac›yla, 1920’li y›llarda özel kesim, 1930’lu y›llarda ise devlet eliyle sanayileflme çabas› içerisine girilmifl ve bu iktisadi yap›n›n de¤ifltirilmesi için çaba gösterilmifltir. Özellikle devletçi dönemdeki giriflimler sonucunda hem sanayi kesiminin büyüme h›z›nda, hem de bu kesimin GSMH ile istihdam içerisindeki pay›nda art›fllar olmufltur. Bu iktisadi geliflmeler, çal›flma iliflkileri alan›ndaki oluflumlar üzerinde etkili olacakt›r. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Türkiye’de 1920-1946 döneminde, ücretlilerin nicel ve nitel varl›¤›nda meydana gelen geliflmeyi anlatmak. Çal›flma iliflkileri aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, tar›m kesiminde küçük arazi mülkiyetinin, sanayi alan›nda ise el sanatlar› ve küçük imalathanelerin baflat oldu¤u bu yap›n›n do¤al sonucu olarak, iflgücü içerisinde kendi hesab›na çal›flanlar ve ücretsiz aile iflçileri a¤›rl›kl›, buna karfl›l›k ücretliler azd›. Üstelik bu dönemde ücretliler, henüz k›rsal kesimle ba¤lar›n› kopararak sürekli bir sanayi iflçisine dönüflmemifllerdi ve büyük ölçüde e¤itimsiz ve niteliksizdiler. ‹flçi kesiminin nicel art›fl yan›nda nitelik ve süreklilik kazanmas›, zaman içerisinde ve tedrici olarak gerçekleflecektir. Özellikle devletçi dönemde sa¤lanan geliflmelerle iflçi kesimi hem nicel aç›dan geliflti, hem de sanayinin ihtiyaç duydu¤u süreklilik, e¤itim ve vas›f özelliklerini zaman içerisinde edindi. Türkiye’de 1920-1946 döneminde, ücretli kesimin çal›flma ve yaflama koflullar›n› ifade etmek. Genel çizgileriyle, gerçek ücretler 1934’e kadar artarken, 1934-1936 döneminde düflüfl gösterdi. 2. Dünya Savafl›’n›n etkilerinin hissedilmeye baflland›¤› 1939’dan sonra ise 1944-1945 y›llar›na kadar süren bir gerileme sürecine girilmekte, gerçek ücretler yar› yar›ya düflmektedir. Gerçek ücretler bundan sonra tedrici bir art›fl göstermekle birlikte, 1950 y›l›na gelindi¤inde bile, Savafl y›llar›n›n getirdi¤i kay›plar henüz telafi edilebilmifl de¤ildir. Ücretlerdeki geliflmenin, GSMH’daki de¤iflmelerle de ayn› do¤rultuda oldu¤u gözlenmektedir. Kamu kesiminde çal›flanlar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da benzer geliflimler oldu¤unu, ancak iflçi ücretlerinin memur maafllar›na göre daha avantajl› durumda oldu¤unu görülmektedir. Kamu kesimi iflçileri, özel kesime göre de daha yüksek ücret geliri elde edi- 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 yorlar. Buna karfl›l›k, hem kamuda, hem de özel kesimde kad›n ve çocuk iflçi ücretleri erkeklere göre daha düflük düzeyde. Ücret d›fl›ndaki di¤er çal›flma koflullar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise ‹K’nun çal›flma sürelerine iliflkin belirlemelerine s›kl›kla uyulmad›¤› gözleniyor. Çal›flma yafl› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da, gözlemler, yasalardaki yetersiz düzenlemelerin dahi ciddi ölçüde ihlal edildi¤ini, minimum yafl hadlerine iliflkin s›n›rlamalar›n afl›ld›¤›n› ortaya koyuyor. ‹K baflta olmak üzere birçok yasan›n koruyucu hükümleri flu ya da bu ölçüde uygulamaya aktar›lamazken, bunlar aras›nda iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i konusunun baflta geldi¤i de gözleniyor. N AM A Ç 5 Türkiye’de 1920-1946 döneminde, çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini de¤erlendirmek. Dönem içerisinde, çal›flma iliflkileri alan›n›n geliflmemiflli¤ine koflut olarak, alana yönelik yasalaflt›rma çabalar› da s›n›rl› ve “sosyal koruma” düzeyi itibariyle düflük oldu. Ç›kar›lan yasalar ya belirli bölgelerle s›n›rl›yd›lar, ya da dolayl› bir karakter tafl›yorlard› ve çal›flma iliflkilerini kuflatan bütüncül bir düzenleme yoktu. Ancak, zaman içerisinde, s›n›rl› da olsa, bireysel çal›flma iliflkileri alan›nda iflçileri koruyucu hukuksal düzenlemeler yap›ld›. Nihayet ‹fl Kanunu ile hem bireysel, hem de toplu ifl iliflkileri alan›nda bütüncül düzenlemeler getirildi. Yasan›n düzenlemeleri bireysel çal›flma iliflkileri alan›nda koruyucu, buna karfl›l›k toplu ifl iliflkileri alan›nda ise otoriter karakterliydi. Yasan›n grev-lokavt yasa¤› ve ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde getirdi¤i zorunlu tahkim sistemi bunun belli bafll› ö¤eleridir. Cemiyetler Kanunu da s›n›f esas›na veya ad›na dayanan dernek kurma yasa¤›yla sendikalar› yasaklayarak, bu otoriter sistemi tamamlad›. 147 148 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m 1. ‹ktisadi aç›dan de¤erlendirildi¤inde, Cumhuriyet’in bafllang›ç dönemine iliflkin olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Tar›m kesiminin ekonomideki a¤›rl›¤›na paralel olarak, toplam istihdam içerisinde deki pay› da yüksektir. b. Gerek tar›m, gerekse tar›m-d›fl› kesimlerde küçük üreticilik baflat konumdad›r. c. ‹flgücü içerisinde kendi hesab›na çal›flanlar ve ücretsiz aile iflçileri a¤›rl›ktad›r. d. ‹flgücü içerisinde ücretliler az›nl›ktad›r. e. Ücretlilerin büyük bölümü vas›fl› ve e¤itimli iflçilerden oluflmaktad›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi, devletçi sanayileflme sürecinde sanayi kurulufllar›n›n ihtiyaç duydu¤u iflgücü ihtiyac›n› karfl›lamak üzere, iflgücüne nitelik ve süreklilik kazand›rmak amac›yla baflvurulan araçlardan biri de¤ildir? a. ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri’nde çal›flan iflçilere yönelik koruyucu sosyal politika önlemleri b. Yüksek ücret politikas› c. Beslenme, bar›nma ve sa¤l›k olanaklar› sa¤lanmas› d. Sendika hakk›n›n tan›nmas› ve sendikalaflman›n teflvik edilmesi e. Sosyal güvenlik önlemleri 3. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde ç›kar›lan yasalar›n, a¤›rl›kl› olarak toplu ifl iliflkilerinden çok bireysel ifl iliflkilerini düzenledi¤i görülmektedir. Afla¤›dakilerden hangisi bu durumun bafll›ca sebebidir? a. ‹flçilerin e¤itimsiz olmas› b. ‹flçilerin vas›f düzeyinin düflük olmas› c. ‹flçi ve iflverenlerin belirli bir nicel varl›k kazanamam›fl olmalar› ve toplu düzeydeki iliflkilerin s›n›rl›l›¤› d. Milli iktisat anlay›fl› e. Rejimin özgürlükçü niteli¤i 4. 1921 tarihli ve 151 say›l› Ere¤li Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile afla¤›daki alanlardan hangisine iliflkin bir düzenleme yap›lmam›flt›r? a. Sendika hakk› b. Çal›flma süresi c. Asgari ücret d. Zorunlu çal›flt›rma e. Çal›flma yafl› 5. Toplu ifl sözleflmesi kurumu Türk ifl hukukuna ilk kez hangi yasa ile girmifltir? a. Anayasa (1924) b. Takrir-i Sükûn Kanunu (1925) c. Borçlar Kanunu (1926) d. ‹fl Kanunu (1936) e. Cemiyetler Kanunu (1938) 6. 1930 tarihli Umumi H›fz›s›hha Kanunu’na iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Yasada düzenlenen kad›nlar›n do¤um iznine iliflkin süreler, UÇÖ’nün sözleflme ve tavsiyelerinde öngörülen sürelerden daha uzundur. b. Yasa ile etkin bir denetim örgütü oluflturuldu¤u için, yasan›n getirdi¤i düzenlemeler yayg›n bir flekilde uygulanm›flt›r. c. Yasa ile 18 yafl›ndan küçük çocuklar›n madenlerde ve sanayi kurulufllar›nda çal›flt›r›lmas› yasaklanm›flt›r. d. Yasa çal›flma iliflkileri aç›s›ndan “dolayl›” bir nitelik tafl›maktad›r. e. Yasa, gece çal›flmas›n› süre olarak s›n›rlamak yerine, tümüyle yasaklamay› tercih etmifltir. 7. K›dem tazminat› Türk ifl hukukuna ilk kez hangi yasa ile girmifltir? a. Hafta Tatili Kanunu (1924) b. Medeni Kanun (1926) c. Borçlar Kanunu (1926) d. ‹fl Kanunu (1936) e. Milli Korunma Kanunu (1940) 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 149 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 8. 1936 tarihli ‹fl Kanunu’na iliflkin olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Toplu ifl iliflkileri aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, yasa otoriter bir nitelik tafl›maktad›r ve iktisadi ve siyasi aç›dan rejimi korumaya yöneldi¤i görülmektedir. b. Yasa, daha çok toplu ifl iliflkilerine iliflkin düzenlemeler yapmaktad›r ve bireysel ifl iliflkilerine dair hükümleri istisnaidir. c. Yasa, zorunlu tahkim sistemini getirmifltir. d. Yasa kapsam›nda oluflturulan hakem kurullar› devlet a¤›rl›kl› bir yap› göstermektedir. e. Yasa, grev yasa¤› rejimini getirmifltir. 1. e 9. 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu’nun çal›flma iliflkileri alan›na yönelik en önemli düzenlemesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. S›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyetleri yasaklamas› b. Sendikalar›n önceden izin almaks›z›n kurulabilmesine olanak tan›mas› c. Fiilen kurulmufl olan sendikalara hukuki güvence sa¤lamas› d. ‹fl uyuflmazl›klar›nda zorunlu tahkim sistemini getirmifl olmas› e. ‹flçi temsilcili¤i kurumunu oluflturmas› 8. b 10. Afla¤›dakilerden hangisi seferberlik nedeniyle emek arz›nda ortaya ç›kan azalmay› ve iflgücü a盤›n› kapatmak amac›yla Milli Korunma Kanunu kapsam›nda baflvurulan araçlardan biri de¤ildir? a. Yasal tatil olanaklar›n› s›n›rland›r›lmas› b. ‹flçilerin çal›flma sürelerinin uzat›lmas› c. ‹fl mükellefiyeti kapsam›nda zorunlu çal›flt›rmaya baflvurulmas› d. Kad›nlar›n ve çocuklar›n istihdam›n› olanakl› k›lmak için, bu kesimlere yönelik koruyucu yasal s›n›rlamalar›n hafifletilmesi ya da kald›r›lmas› e. Komflu ülkelerden Türkiye’ye yönelik iflgücü göçünün teflvik edilmesi 2. d 3. c 4. a 5. c 6. d 7. d 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin ‹ktisadi Temelleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin ‹ktisadi Temelleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Hukuksal Çerçevesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Hukuksal Çerçevesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Hukuksal Çerçevesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Hukuksal Çerçevesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Kanunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Kanunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cemiyetler Kanunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “2. Dünya Savafl› Y›llar›ndaki Geliflmeler ve Milli Korunma Kanunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Türkiye, 2. Dünya Savafl›’na kat›lmam›fl, fakat olas› bir savafl tehlikesi nedeniyle erkek iflgücünün önemli bir bölümünü silâh alt›na alm›flt›r. Bu nedenle ortaya ç›kan iflgücü a盤› ise çocuk ve kad›n istihdam› ile giderilmeye çal›fl›ld›. 1940 tarihli Milli Korunma Kanunu uyar›nca yap›lan uyg›ulamalar da, çocuk ve kad›n iflçilere yönelik koruyucu baz› düzenlemeleri ask›ya alarak, çocuk ve kad›n istihdam›n›n art›fl›na katk›da bulundu. S›ra Sizde 2 Türk ifl hukukunda “toplu ifl sözleflmesi” kurumu ilk defa 1926 tarihli Borçlar Kanunu’nda umumi mukavele ad›yla yer ald›. Fakat dönemin elveriflsiz iktisadi, sosyal ve siyasal ortam›n›n yan› s›ra, iflçi örgütlenmelerinin ve sendikalar›n uzun süre fiilen ve ard›ndan da hukuken yasaklanm›fl olmas›, bu düzenlemenin uygulanabilirli¤ini ortadan kald›rd›. Ayr›ca, grev ve lokavt gibi toplu ifl sözleflmesi kurumunun tamamlay›c› unsurlar›n›n ‹K ile yasaklanm›fl olmas› da bu olumsuz sonuca katk›da bulunmufltur. 150 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi S›ra Sizde 3 Her iki düzenlemede de çal›flma iliflkileri ulusal hedeflere ba¤l› olarak tan›mlanm›fl ve çal›flma iliflkilerinin taraflar› ulusal amaçlar›n yerine getirilmesi ile sorumlu k›l›nm›flt›r. Grev ve lokavt gibi ifl mücadelesi araçlar› reddedilmifl ve ifl uyuflmazl›klar›n›n devlet arac›l›¤› ile çözümlenmesi yoluna gidilmifltir. Bir di¤er benzerlik ise, her iki yasan›n da iflçileri özellikle bireysel ifl iliflkileri alan›nda koruyacak kimi hükümler içermesidir. ‹ki ülke aras›ndaki temel fark ise ‹talyan yasas›n›n devlet kontrolünde bir sendikal örgütlenme içermesine karfl›n, Türkiye’deki düzenlemenin sendikalar› yasaklam›fl olmas›d›r. S›ra Sizde 4 Bu kanunun kapsam›na iliflkin s›n›rlamalar üç kategoride ele al›nabilir. ‹lk olarak kanunda, “sadece fikren çal›flmakta olanlar” kapsam d›fl›nda b›rak›lm›flt›r. ‹kinci olarak, “düzgün bir flekilde iflleyebilmesi için en az on iflçinin çal›flt›r›lmas› gereken iflyerleri ve buralarda çal›flan iflçiler” kanun kapsam›na al›nm›flt›r. Ayr›ca bu kanunda faaliyet alanlar› itibariyle de bir s›n›rlama görülmektedir. “Çiftçilik, deniz ve hava iflleriyle bir ailenin fertleri veya yak›n akrabas› bir araya toplanarak ve aralar›na d›flardan baflka iflçiler kat›lmayarak ev içinde yap›lan ifllere bu kanun hükümleri flamil de¤ildir” biçiminde bir düzenleme ile maddede ad› geçen faaliyet alanlar› ‹K’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r. S›ra Sizde 5 Bu kanun, toplu ifl uyuflmazl›¤› durumunda, iflçi ve iflveren temsilcileri d›fl›nda sürece dahil edilecek bir memurun taraflar› uzlaflt›rmaya çal›flt›rmas›n› öngörür. Uzlaflman›n sa¤lanamamas› durumunda, uyuflmazl›k konusu il düzeyinde kurulan ‹fl ‹htilaf› Hakem Kurulu’na iletilir. Bu kurulun karar›na karar›na karfl›, taraflar Yüksek Hakem Kurulu’na baflvurabilirler. Bu kurulun kararlar› ise kesinlik tafl›maktad›r ve taraflar buna uymak zorundad›r. Böylece, ‹K toplu ifl uyuflmazl›klar› konusunda, “zorunlu tahkim sistemi”ni kabul etmifl bulunmaktad›r. S›ra Sizde 6 Tek parti döneminde, devletin ücretler üzerinde etkide bulunabilecek bir tak›m kurumsal düzenlemeler yapt›¤› görülmektedir. ‹fl Kanunu’nda yer alan asgari ücret belirlenmesi bunlardan biridir. Ancak yasada yer alan bu ilke 1951 y›l›na kadar hayata geçirilemedi¤inden, inceledi¤imiz dönem içerisinde ücret düzeyleri üzerinde etkisi olmam›flt›r. Benzer flekilde Borçlar Kanunu’nda düzenlenen “umumi mukavele” kurumu da büyük ölçüde k⤛t üzerinde kald›¤› için, ücret düzeyleri üzerinde hiçbir etki yaratmam›flt›r. Dönem içerisinde ücret düzeyleri üzerinde etkili olabilecek tek kurumsal mekanizma, ‹fl Kanunu’nda düzenlenen “toplulukla ifl ihtilaflar›”d›r. Ancak bunun etkileri de uygulamada son derece s›n›rl› kalm›flt›r. Bu kapsamda dönem içerisinde ç›kar›lan ifl ihtilaflar› yoluyla, ihtilafa taraf olan iflçiler aç›s›ndan s›n›rl› ücret art›fllar› sa¤lanm›fl oldu¤u söylenebilirse de, ihtilafa taraf olan iflçiler d›fl›nda, bu kurumun ücret düzeyleri üzerinde herhangi bir etkisi oldu¤u düflünülemez. 5. Ünite - Türkiye’de Tek Parti Döneminde Çal›flma ‹lkeleri:1920-1946 151 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aksoy, S. (1960), Türkiye’de Sosyal Güvenlik, Ankara: Türkiye ve Orta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›n›. Aydemir, fi. S. (1931), Cihan ‹ktisadiyat›nda Türkiye, Ankara: Milli ‹ktisat ve Tasarruf Cemiyeti Yay›n›. Baflbakanl›k Devlet Personel Dairesi (BDPD-1962) (1962), Devlet Personel Rejimi Hakk›nda Ön Rapor, Ankara: Baflbakanl›k Devlet Matbaas›. Baflbakanl›k ‹statistik G. D. (B‹GD-1935-1936) (19351936), ‹statistik Y›ll›¤›, Cilt 8, ‹stanbul: Devlet Bas›mevi. Baflbakanl›k ‹statistik Genel Müdürlü¤ü (B‹GM-1945) (1945), ‹fl ‹statistikleri, Ankara. Baflbakanl›k ‹statistik Genel Müdürlü¤ü (B‹GM-1948) (1948), Memurlar ‹statisti¤i, 31 Ocak 1946, ‹stanbul. Baflbakanl›k ‹statistik Genel Müdürlü¤ü (B‹GM-1961) (1961), Memur ‹statistikleri, 1939-1960, Ankara. Baflvekâlet ‹statistik Umum Müdürlü¤ü (B‹UM-1932) (1932), Memurlar ‹statisti¤i 1931, Ankara. Baflvekâlet ‹statistik Umum Müdürlü¤ü (B‹UM-1939) (1939), 1938 Memurlar ‹statisti¤i, Ankara: Yeni Cezaevi Matbaas›. Baflbakanl›k ‹statistik Umum Müdürlü¤ü (B‹UM-19391940) (1939-1940), ‹statistik Y›ll›¤›, Cilt: 11, ‹stanbul: Hüsnütabiat Matbaas›. Boratav, K. (1982), Türkiye’de Devletçilik, 2. Bask›, Ankara: Savafl Yay›nlar›. Boratav, K. (2003), Türkiye ‹ktisat Tarihi: 1908-2002, Geniflletilmifl 7. Bask›, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Bulutay, T. (1995), Employment, Unemployment and Wages in Turkey, Ankara: International Labour Office - State Institute of Statistics. Bulutay, T., Tezel, Y. S., ve Y›ld›r›m, N. (1974), Türkiye Milli Geliri: 1923-1948, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Çal›flma Bakanl›¤› (ÇB-1947) (1947), Çal›flma Dergisi, 21. Çal›flma Bakanl›¤› (ÇB-1978) (1978), Çal›flma Dergisi, Ekim. Çelik, N. (1988), “Sendikalar Aç›s›ndan Elli Y›ll›k Geliflme”, Türk ‹fl Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Elli Y›l›, ‹stanbul: Basisen Yay›n›, 89-110. Dereli, T. (1974), Ayd›nlar, Sendika Hareketi ve Endüstriyel ‹liflkiler Sistemi, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1973) (1973), Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Geliflmenin 50 Y›l›, Ankara. Dilik, S. (1972), Türkiye’de Sosyal Sigortalar - ‹ktisadi Aç›dan Bir Tahlil Denemesi, ‹kinci Bask›, Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›. Ekin, N. (1968), “Türkiye’nin Sanayileflmesinde ‘Köylüfiehirli ‹flçi’ler”, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, 27 (3-4): 225-264. Ekin, N. (1976), Endüstri ‹liflkileri, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Elbir, H. K. (1988), “Yürürlü¤e Girmesinin Ellinci Y›ldönümü Vesilesiyle 1936 Tarihli Türk ‹fl Kanunu Üzerine Düflünceler”, Türk ‹fl Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Elli Y›l›, ‹stanbul: Basisen Yay›n›, 7-17. Eldem, V. (1951-1952), “Devlet Hizmetinde Çal›flanlar›n Refah Seviyesinde Husule Gelen De¤ifliklikler”, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, 13 (1-4): 229-238. Ersoy, Y. (1973), Çal›flma Hürriyetine Karfl› Suçlar, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Gülmez, M. (1986), “Ellinci Y›l›nda Birinci ‹fl Yasas› Üzerine Notlar”, Amme ‹daresi Dergisi, 19 (2): 127-152. Gülmez, M. (1988), Sendikal Haklar›n Uluslararas› Kurallar› ve Türkiye (UÇÖ / ILO Sözleflme ve ‹lkeleri), Ankara: Türkiye ve Orta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›n›. Gülmez, M. (1991), Türkiye’de Çal›flma ‹liflkileri (1936 Öncesi), 2. Bas›, Ankara: Türkiye ve Orta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›n›. Güzel, A. (1987), “3008 Say›l› ‹fl Yasas›n›n Önemi ve Bafll›ca Hükümleri”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Otuzbeflinci-Otuzalt›nc› Kitaplar, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 165-222. Ifl›kl›, A. (1996), ‹fl Hukuku, 2. Bask›, Ankara: ‹maj Yay›nc›l›k. Kapani, M. (1993), Kamu Hürriyetleri, 7. Bask›, Ankara: Yetkin Yay›nlar›. Karahasan, Ö. (1978), Türkiye Sendikac›l›k Hareketi ‹çinde Zonguldak Maden ‹flçileri ve Sendikas›, Zonguldak: Zonguldak Maden ‹flçileri Sendikas› Yay›n›. Karpat, K. (1996), Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, 2. Bask›, ‹stanbul: Afa Yay›nc›l›k. Kessler, G. (1942), “Türk ‹fl ‹statistikleri”, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, 4(1): 236-254. 152 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Keyder, Ç. (1982), Dünya Ekonomisi ‹çinde Türkiye: 1923-1929, Ankara: Yurt Yay›nlar›. Kuruç, B. (1987), Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi, Ankara: Bilgi Yay›nevi. Makal, A. (1999), Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1920-1946, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Makal, A. (2002), Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1963, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Makal, A. (2011), Ameleden ‹flçiye - Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çal›flmalar›, 2. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. O¤uzman, K. (1967), Hukuki Yönden Grev ve Lokavt, 2. Bas›, ‹stanbul: Fakülteler Matbaas›. Pamuk, fi. (1998), “Ücretlerin Geliflimi”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, Cilt 3, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Yay›n›, 457-460. Sinano¤lu, N. H. (1933), Faflizm ve Onun Devlet Sistemi, ‹stanbul: Muallim A. Halit Kitaphanesi. Soysal, M. (1986), Anayasan›n Anlam›, 6. Bask›, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Süzek, S. (1998), ‹fl Hukukunun Genel Esaslar›, Ankara: Savafl Yay›nlar›. fiaylan, G. (1984), “Cumhuriyet Bürokrasisi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 298-308. Talas, C. (1953), Sosyal Güvenlik ve Türk ‹flçi Sigortalar›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Talas, C. (1955), ‹çtimai ‹ktisat Dersleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Talas, C. (1961), ‹çtimai ‹ktisat, 2. Bas›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Talas, C. (1967), Sosyal Politika, Birinci Kitap: Sosyal Politikaya Girifl ve Tarihsel Geliflim, Yenilenmifl 3. Bas›, Ankara: Sevinç Matbaas›. Talas, C. (1978), “Uluslararas› Belgelerde Toplumsal ‹nsan Haklar›n›n Evrimi ve Yeni Boyutlar›”, ‹nsan Haklar› Arma¤an› (XXX. Y›l), Ankara: Birleflmifl Milletler Türk Derne¤i Yay›n›, 35-78. Tanör, B. (1978), Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, ‹stanbul: May Yay›nlar›. Tanör, B. (1996), Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri, 4. Bask›, ‹stanbul: Afa Yay›nlar›. T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyelerinin Raporu, Türkiye Cumhuriyeti Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü (T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin 15.7.1947-12.9.1947 Tarihleri Aras›ndaki Araflt›rma Gezilerine ‹liflkin Raporlar›). Thorez, M., Bouvier-Ajam, M. ve Mury, G. (1968), Kapitalist Toplumda ‹flçi S›n›f›, Çeviren: Mehmet Keremgil, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar. Topçuo¤lu, N. (1946), “Memleketimiz ‹flçi Durumuna Genel Bir Bak›fl”, Çal›flma Dergisi, 4: 18-20. Tuna, O. (1967), “Türkiye’de Cebri Tahkim Sistemi Tatbikat›”, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, 26 (1-4): 35-52. Tuna, O. (1969a), Toplu ‹fl Sözleflmesi Düzeninin ‹ktisadi ve Sosyal Tesirleri, Ön Araflt›rma Raporu, Ankara: Devlet Planlama Teflkilât› Yay›n›. Tuna, O. (1969b) “Türkiye’de Sendikac›l›k ve Sendikalar›m›z”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Yirminci Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 255-268. Tuna, O. ve Yalç›ntafl, N. (1981), Sosyal Siyaset, ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Tunçay, M. (1978), Türkiye’de Sol Ak›mlar (1908-1925), 3. Bask›, Ankara: Bilgi Yay›nevi. Tunçoma¤, K. (1987), Sosyal Güvenlik Kavram› ve Sosyal Sigortalar, 3. Bas›, ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k. Tunçoma¤, K. (1988), “Sosyal Güvenlik Hukuku Bak›m›ndan Geliflme”, Türk ‹fl Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Elli Y›l›, ‹stanbul: Basisen Yay›n›, 159-186. Tökin, ‹. H. (1946), “Türkiye’de Sanayi”, ‹ktisadî ve ‹çtimaî Türkiye, Cilt III, Ankara: Baflbakanl›k ‹statistik Genel Müdürlü¤ü Yay›n›. Weigert, O. (1937), “The New Turkish Labour Code”, International Labour Review, XXXV(6) 753-774. Zaim, S. (1956), ‹stanbul Mensucat Sanayiinin Bünyesi ve Ücretler, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Zaim, S. (1974), Türkiye’de Ücret ve Gelirler Siyaseti, Ankara: Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu Yay›n›. Zeki, M. (1930), M›nt›kam›z›n Kitab›, Cilt I, ‹zmir: ‹zmir Ticaret ve Sanayi Odas› Yay›n›. 6 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, Türkiye’de 1946-1960 döneminde; Çal›flma iliflkilerinin iktisadi temellerini aç›klayabilecek, Çal›flma iliflkilerini kuflatan siyasal koflullar› tart›flabilecek, Ücretlilerin nicel ve nitel varl›¤›nda meydana gelen geliflmeleri anlatabilecek, Ücretli kesimin çal›flma ve yaflama koflullar›n› aç›klayabilecek, Çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Asgari Ücret Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Demokrat Parti (DP) Emekli Sand›¤› Genel Sözleflme ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri (‹DT) ‹fl ‹htilaflar› • • • • • • ‹fl Kanunu (‹K) ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu ‹flçi Sigortalar› Kurumu Kad›n ve Çocuk ‹flçiler Sendikalar Kanunu (SK) Uluslararas› Çal›flma Örgütü (UÇÖ) ‹çindekiler Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 • S‹YASET VE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ‹KT‹SAD‹ TEMELLER‹ • ÜCRETLER‹N N‹CEL VE N‹TEL VARLIKLARI • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASINA ‹L‹fiK‹N GEL‹fiMELER • SEND‹KALAR KANUNU (SK) (1947) • SEND‹KAL ALANDAK‹ GEL‹fiMELER • B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ ALANINA YÖNEL‹K HUKUKSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMALAR • TÜRK‹YE-ULUSLARARASI ÇALIfiMA ÖRGÜTÜ • SOSYAL GÜVENL‹K ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER • ÜCRETLERDEK‹ GEL‹fiMELER • D‹⁄ER ÇALIfiMA KOfiULLARI Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 S‹YASET VE ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Türkiye’de 1940’l› y›llar›n ortalar›ndan bafllayarak siyasi, iktisadi, sosyal yaflamda önemli dönüflümler yafland›. ‹ç etmenler yan›nda, 2. Dünya Savafl› sonras›nda orD‹KKAT taya ç›kan geliflmelerin güçlendirdi¤i d›fl siyasi ve iktisadi faktörler, genel çizgileriyle, Türkiye’nin neredeyse yeni bir yaflam tarz›na geçiflini kolaylaflt›rd›. Savafl soSIRA S‹ZDE nunda Türkiye, savafl›n getirdi¤i iktisadi sorunlarla karfl› karfl›yayd›. Genifl toplum tabakalar›n›n gelir ve yaflama düzeylerindeki düflüfller, uzun süren seferberli¤in ve savunma masraflar›n›n bütçe üzerindeki yükü, bunun kalk›nma için gerekli iflgücü AMAÇLARIMIZ üzerindeki olumsuz etkileri; yeni aray›fllar›n ortaya ç›kmas›nda rol oynad›. N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Bu ünitedeki konular, Ahmet Makal’›n Türkiye’de Çok Partili Dönemde K ‹ Çal›flma T A P ‹liflkileri: 1946-1963 bafll›kl› kitab›nda kapsaml› olarak ele al›nmaktad›r. K ‹ T A P Bir baflka içsel neden ise toplumsal yap›da ortaya ç›kan de¤iflimlerdi. T E L E V ‹ Z Y O N Özellikle devletçi sanayileflme döneminde sa¤lanan geliflmeler, 1920’lere göre ciddi bir farkl›laflmaya yol açm›flt›. Uzun y›llar boyunca s›n›fs›z oldu¤u iddia edilen Türk toplumunda, art›k ciddi ayr›flmalar meydana gelmifl, ç›karlar› birbirinden farkl› olan top‹ N T 1930’lardaki ERNET lumsal s›n›flar›n varl›¤› netleflmiflti. Bu kesimleri, 1920’lerdeki ve devlet a¤›rl›kl› politikalarla bir arada tutmak olanaks›z hale gelmiflti. De¤iflik toplumsal katmanlar›n kendi ç›karlar› do¤rultusunda örgütlenmeleri ve bu çerçevede farkl› ç›karlar› temsil edecek siyasal partilerin varl›¤›na izin verilmesi, bir zorunluluk haline gelmiflti. Ayn› sürecin, çal›flma iliflkileri üzerinde de radikal de¤iflimler yapmas› beklenirdi. Çal›flma iliflkilerinin taraflar› olan iflçi ve iflverenlerin sendikalarda örgütlenmelerine iliflkin hukuksal düzenlemeler, aflamal› olarak, hep bu koflullar›n etkisi alt›nda gerçeklefltirildi. Türkiye’nin çok partili siyasal yaflama geçifli üzerinde, 2. Dünya Savafl› sonras› yaflanan d›flsal geliflmeler de etkili oldu. Savafl, dünyadaki güç dengelerini de¤ifltirmiflti; Avrupa ülkeleri güç kaybetmifl, Amerika Birleflik Devletleri ve Sovyetler Birli¤i ise güç kazanm›fllard›. Türkiye’nin bu yeni oluflumlarda kendi ç›karlar›na uygun bir yer bulma çabalar›, onun devletlerle ve uluslararas› kurumlarla iliflkileri üzerinde belirleyici oldu. Türkiye’nin yöneldi¤i yer genel olarak Bat›, özel olarak ise Bat›’n›n yeni lideri olan ABD’ydi. Siyasal ve iktisadi boyutlarda geliflen bu d›fl iliflkiler, Türkiye’deki siyasal ve iktisadi sistem üzerinde de önemli etkiler yapacakt›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 156 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Bu geliflmeler, Türkiye’de serbest seçime dayanan çok partili demokrasinin geliflmesi yönünde etkiler yapt›. Uluslararas› düzeydeki siyasal liberalleflme e¤ilimleri hem iktidar, hem de muhalefeti olumlu yönde etkiledi. Bu geliflmeler, Türkiye’de siyasal alanda da -bire bir olmamakla birlikte- çok partili yaflam›n do¤uflu ve geliflimi üzerinde olumlu etkiler yapt›. Bu d›fl siyasi iliflki ve etkiler, iktisadi alandaki iliflkilerle tamamland›. Bu etki alt›na giren Türkiye, 1930’lu y›llardan bu yana sürdürdü¤ü korumac›, kapal› iktisat politikalar›ndan d›fla aç›k politikalara geçti. 1946’dan bafllayarak, daha önceki y›llarda izlenen kapal› ve korumac› iktisat politikalar›n›n yerini; ithalat›n serbestlefltirildi¤i, d›fl yard›m, d›fl kredi ve yabanc› sermaye hareketlerinin yo¤unlaflt›¤› yeni bir dönem ald›. Türkiye’de 1946 y›l›nda çok partili siyasal yaflama geçilmifl olmakla birlikte, bu geçifl ço¤ulcu bir demokrasinin oluflumuna yol açmam›fl, ço¤unlukçu ve iki partili bir sistem ortaya ç›km›flt›r. Ço¤ulcu bir siyasal yap›n›n oluflmas› için gerekli öncüllerin bafl›nda, farkl› toplumsal kesimlerin ve s›n›flar›n örgütlenme özgürlü¤ü gelmektedir. Türkiye’de gerek tek parti döneminde, gerekse çok partili dönemde; dernekler hem yasal düzenlemelerden, hem de iktidarlar›n uygulamalar›ndan kaynaklanan nedenlerle son derecede güçsüz ve iktidara ba¤›ml› bir durumdad›rlar. Türkiye’de örgütlü yaflama iliflkin durum, siyasal partiler ve s›n›f örgütleri aç›s›ndan ayr›ca de¤erlendirilmelidir. Tek parti yönetiminde, dayan›flmac› bir sosyal temelde yükselen halkç›l›k ilkesi çerçevesinde, s›n›flar›n varl›¤› ve s›n›f mücadelelerinin reddi esast›r. Bu zihniyet, farkl› ç›karlara sahip toplumsal s›n›flar›n mevcut bulunmad›¤›, bu nedenle de Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) d›fl›nda herhangi bir siyasal partiye gerek olmad›¤› gerekçesiyle; iki k›sa deneyim d›fl›nda, baflka siyasal partilerin kurulmas›n› olanaks›z k›lm›flt›r. Cemiyetler Kanunu’nda 1946 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle hem tescil, hem de s›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyet kurma yasa¤› kald›r›ld›¤›ndan, CHP d›fl›ndaki siyasal partilerin örgütlenmeleri de mümkün hale gelmiflti. Ancak, CHP iktidar›nda Demokrat Parti’ye (DP) ve partililere, DP iktidar›nda da CHP ile di¤er parti ve partililere yönelik bask›lar yaflanm›flt›r. Siyasal partilerin faaliyetlerini özgür biçimde sürdüremedi¤i bir ortamda, ço¤ulcu demokrasinin oluflmas› beklenemez. Demokratik toplumlar›n temelinde, s›n›flar›n varl›¤› ile farkl› ç›karlar do¤rultusunda örgütlenebilme ve mücadele edebilme haklar›n›n varl›¤› da yatar. Bu örgütlerin, faaliyetlerini serbestçe ve özgürlük içerisinde sürdürebilmeleri gerekir. S›n›flar›n ve/veya s›n›f mücadelelerinin varl›¤›n›n reddedildi¤i, fliddetli cezai müeyyidelere ba¤land›¤› bir toplumda, s›n›f örgütleri olarak sendikalar›n geliflmesinin mümkün olamayaca¤› ve Türkiye’de önce dayan›flmac› anlay›fl üzerinde infla edilen halkç› görüflün, sonra da bunu bast›ran fliddetli bir milliyetçilik anlay›fl›n›n buna uygun ortam sa¤lamad›¤› aç›kt›r. Siyasal partilerin ve aralar›nda sendikalar›n da bulundu¤u derneklerin faaliyetleri üzerine getirilen hukuksal ve fiili s›n›rlamalar de¤erlendirildi¤inde, iç ve d›fl koflullar›n etkisiyle çok partili yaflama geçilmifl olmakla birlikte, bu anlay›fl›n ciddi bir biçimde de¤iflmifl oldu¤u söylenemez. DP de, bu aç›dan CHP’nden çok farkl› de¤ildir. DP’nin siyasal anlay›fl›; otoriter milli iradeci, tek parti döneminin yap›sal özellikler tafl›yan ve giderek kemikleflen otoritarizminin çok partili siyasal yaflam koflullar›nda revize edilmifl, popüler bir versiyonudur. Bu popülarizasyonun objektif içsel ve d›flsal koflullar› da bulunmaktad›r. Ancak, bu koflullar ve konjonktür de¤iflti¤inde popüler çizgi aç›k bir otoritarizme ve zaman zaman fliddete dönüflecektir. DP varl›¤›n› demokrasi ilkesi üzerinde infla etmifl olmakla birlikte, bu partinin demokrasi anlay›fl›n›n önceki dönemden çok farkl› oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 DP ve Çal›flma ‹liflkileri DP, geçmiflin sorumlusu olarak gördü¤ü dar bir yönetici kadro d›fl›nda tüm toplum kesimlerine yönelmekte, hepsinin ç›karlar›n› temsil etti¤ini savunarak oylar›n› talep etmekte; program›nda yer alan ve tek parti döneminin dayan›flmac› halkç›l›k anlay›fl›ndan farkl› olmayan ilkeler de böyle bir yaklafl›m›n ideolojik temelini haz›rlamaktad›r. DP’nin ticaret burjuvazisi ile büyük toprak sahiplerine dayand›¤› düflüncesi do¤ru olmakla birlikte, oy deste¤ini farkl› gerekçelerle bu partiye yönelen toplumun genifl küçük üretici ve ücretli kesimleri oluflturmaktad›r (Sunar, 1974: 8687; Ero¤ul, 1990: 46-47; Tanör, 1996: 254-255; Karpat, 1996: 257-258). Çok partili siyasal yaflam koflullar›nda, DP, bu kesimlerin ç›karlar›n› da göz önüne alan popülist politikalar izleyecek ve koflullar›n uygun oldu¤u dönemlerde tüm kesimleri tatmin etmeye yönelecektir. DP’nin çal›flma yaflam›na ve onun bir parças› olarak iflçi s›n›f›na verdi¤i yere bak›ld›¤›nda, bütün içerisinde iflçi-iflveren iliflkileri ve iflçilerin çok önemli bir yer tutmad›¤›, görülür. Sadece toplu ifl iliflkileri alan›ndaki uygulamalar de¤erlendirildi¤inde Parti’nin otoriter yüzü ön plana ç›kmaktad›r. Toplu ifl iliflkileri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda partinin uygulamalar›n›n toplu iliflkilerin düzenlenmesinde ve ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde a¤›rl›¤› devlete veren ve s›n›f mücadelelerini reddeden bir yaklafl›m üzerine infla edildi¤i görülmektedir. Bunun ayn› zamanda CHP’nin anlay›fl› da oldu¤u düflünüldü¤ünde, bir zamanlar CHP içinde üst düzeyde görevler yapan DP’lilerin kökenleri de akla gelmektedir. Sadece bireysel ifl iliflkileri alan›ndaki uygulamalar de¤erlendirildi¤inde ise DP’nin koruyucu yüzü ön plana ç›kmaktad›r. Nihayet, bütün bu saptamalar›m›z bir arada de¤erlendirildi¤inde, dönem olumsuz geliflmelere sahne olmakla birlikte, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihine daha uzun bir dönemden ve daha sonra sa¤lanan geliflmeler perspektifinden yaklafl›ld›¤›nda, olumluluklar da gözlenmektedir. Bu dönem içerisinde bireysel ifl iliflkileri alan›nda önemli geliflmeler sa¤lanm›flt›r ve 1961 Anayasas›nda yer alan ekonomik ve sosyal haklar›n bir bölümüne iliflkin geliflmeler, bir anlamda DP döneminde sa¤lanan bu birikim üzerinde yükselmifltir. DP’nin çal›flma iliflkilerine yönelik görüfl ve uygulamalar›n›n de¤erlendirilmesinde, Parti Program› kritik bir önem tafl›maktad›r. DP’nin 1946 tarihli program› Parti’nin siyasal, iktisadi ve sosyal sorunlara iliflkin temel görüfllerini yans›tmaktad›r. Türkiye’nin çok partili yaflama geçifl sürecinde DP’nin yeri, partinin kimlik kazanma çabalar›n› kaç›n›lmaz olarak tek parti döneminin elefltirisi üzerine infla etmesi sonucunu do¤urmufltur. Bu infla süreci ise oluflturulmak istenen kimli¤in demokrat olmas›n›, neredeyse zorunlu k›lm›flt›r. Partinin çal›flma iliflkileri alan›na yönelik söylemleri de bu bütünle tutarl›l›k göstermektedir. Parti’nin program›, benzerliklere karfl›n, CHP program›ndan daha liberal bir nitelik tafl›yordu. Ero¤ul, program itibariyle iki genel ilkenin belirginleflti¤ini belirtmektedir: Liberalizm ve demokrasi (Ero¤ul, 1990: 13). Burada Parti’nin liberal yaklafl›m›, hem siyasi, hem de iktisadi aç›lardan ele al›nmal›d›r. Programda, iktisadi liberalizmin siyasal liberalizme göre daha genifl, kapsaml› ve ayr›nt›l› bir biçimde ele al›nd›¤› görülmektedir. Parti program›nda, çal›flma yaflam›na iliflkin olarak, genel ilkeler yan›nda flu belirlemeler de yap›lmaktad›r: “...iflçilerin, çiftçilerin, tüccar ve sanayicilerin, serbest meslekler mensuplar›n›n, memur ve muallimlerin, yüksek ö¤retim talebesinin meslekî içtimaî ve iktisadî maksatlarla cemiyetler, kooperatifler ve sendikalar kurmalar›n› gerekli buluyoruz.” Daha 1946 y›l›nda s›n›f esas›na veya ad›na dayanan dernek kurma yasa¤› yürürlükte iken konan bu ilke önemli- 157 158 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi dir. Partinin 1949 y›l›ndaki Kongresinde programa eklenen grev hakk›, sosyal sigortalar ile ücretli tatil ve izinlere iliflkin eklemeler de önemlidir. Sonuç olarak, DP program›ndaki baz› ilkeler, sistematik olmaktan uzak ve eksik de olsalar kimi zaman bir “sosyal devlet” düflüncesini hissettirtmektedirler. Ancak, Program›n genel çizgileriyle, CHP’nin tek parti yönetimi döneminde de egemen olan halkç›l›k ilkesinin sosyal temelini oluflturan dayan›flmac› bir anlay›fl üzerine infla edilmeye çal›fl›ld›¤› da söylenmelidir. DP’nin çal›flma hayat›na iliflkin görüflleri, Hükümet programlar›nda da yer bulmufltur. Ancak, programlarda çal›flma hayat›na ayr›lan yerin zaten çok fazla olmad›¤›, zaman içerisinde giderek azald›¤› ve ortadan kalkt›¤› da gözlenmektedir. Hükümet programlar› aç›s›ndan en önemli de¤ifliklik grev hakk›na iliflkindir ve ilk programda söz edilen grev, sonraki programlarda hiçbir yer bulamamaktad›r. Muhalefet döneminde ve iktidar›n›n bafllang›ç y›llar›nda iflçi hareketiyle yak›n bir iliflki içerisine giren, sendikal örgütlenmeyi teflvik eden ve grev hakk›n› savunan DP, toplu iliflkiler alan›nda giderek farkl› ve otoriter bir görünüm kazanmakta ve 1936 tarihli ‹K ile belirlenen ve çal›flma iliflkilerinin kotar›lmas›nda devlete a¤›rl›k veren otoriter çizgi sürdürülmektedir. DP, 1947 tarihli Sendikalar Kanunu’nun (SK) siyaset yasa¤›, denetim, uluslararas› kurulufllara üyelik vb. konularda iktidara sa¤lad›¤› olanaklar› da sonuna kadar kullanacak ve muhalefette iken vaad etti¤i grev hakk›n› sa¤lamaktan de¤iflik gerekçelerle kaç›nacakt›r. CHP ve Çal›flma ‹liflkileri Çok partili siyasal yaflama geçilmesi, birçok alanda oldu¤u gibi çal›flma iliflkileri alan›nda da iki parti aras›nda bir etki-tepki süreci do¤urmufl, de¤iflik halk kesimlerini etkileyebilme kayg›s›, bu rekabet sürecinde CHP’nin görüfllerinde ve programlar›nda de¤iflmelere yol açm›flt›r. Çal›flma iliflkileri alan›nda bafllang›çta öncülük DP’dedir ve CHP onu izlemeye çal›flmaktad›r. Tek parti döneminin anlay›fl›yla, çal›flma yaflam›nda otoritarizme neredeyse flartlanm›fl olan CHP, iktidarda oldu¤u dönem içerisinde ‹K ile çal›flma iliflkilerini kotarmakta, iflçi hareketini kendi kontrolünde tutmak için çaba göstermektedir. 1946 Cemiyetler Kanunu de¤iflikli¤i ve 1947 Sendikalar Kanunu’nun ç›kar›lmas›ndan sonra da CHP, de¤iflik kanallarla iflçi kesimini etkilemek için çaba göstermekte, partiye yak›n sendikal örgütler oluflturmaktad›r (Makal, 2011). Parti, çok partili siyasal yaflama geçiflle birlikte, DP’den gelen elefltiri ve de¤ifliklik istemlerine ise direnmekte, grev hakk›n› fliddetle reddetmektedir. Ancak, CHP iktidar› kaybettikten sonraki dönemde önemli de¤iflimler gösterecektir. CHP’nin bu de¤iflimi, Parti programlar›nda da yans›mas›n› bulmufltur. Bafllang›çta, iki partinin program›ndaki benzerlikler farkl›l›klardan daha çok olmakla birlikte, DP program›ndaki ilkeler, CHP program›ndan daha genifl içeriklidir. Her iki programda da sendikalar›n kurulmas› demokratik bir hak olarak nitelense de, DP program›na 1949 y›l›nda giren grev hakk›na iliflkin ilkeye karfl›, CHP program›nda grevden hiç söz edilmemektedir. Buna karfl›l›k, DP yöneticilerinin greve iliflkin görüfllerinin daha sonra de¤iflti¤i ve parti söyleminden kalkt›¤›, buna iliflkin uygulamalar›n da yap›lmad›¤› düflünüldü¤ünde; grev hakk› aç›s›ndan CHP ile DP aras›nda, partilerden birinin program›nda yer al›yor olmas› d›fl›nda bir farkl›l›k kalmam›fl olmaktad›r. Ancak, 1950 seçimlerinde u¤ran›lan baflar›s›zl›k, CHP içerisinde ciddi tart›flmalara yol açarken, 1953’te toplanan Onuncu Kurultay’da onanan Parti program› bu konuda epeyce mesafe almakta ve o güne kadar fliddetle karfl› ç›k›lan grev hakk› dahi programa al›nmaktad›r. Bu Programda sendikal özgürlüklere iliflkin flu ilke yer 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 159 almaktad›r: “Her sahada çal›flanlara (memurlar dahil) ve ifl verenlere meslekî dernek, sendika, federasyon ve konfederasyon kurmak hürriyeti sa¤lanmal› ve haklar›n› koruma imkânlar› verilmelidir.” Grev konusu ise flöyle düzenlenmektedir: “Partimiz, iflçi haklar›n›n korunmas›n› ve ihtilâflar›n›n hallini sa¤layacak tedbirlere önem verir. Bu meyanda, tahkim müessesesinin gelifltirilmesi lüzumuna kanidir. ‹flçi ile iflveren aras›ndaki anlaflmazl›k tahkim kurullar›nda hal olunamazsa vatan müdafaas›n› ve genifl ölçüde vatandafl sa¤l›¤›n› ve memleket asayiflini bozmamak kay›t ve flartlar› alt›nda, iflçiye grev, buna karfl›l›k da iflverenlere ifl kanunlar› hükümleri dairesinde lokavt hakk›n› tan›r.” Bu hüküm itibariyle, CHP’nin greve yaklafl›m›n›n DP’ninkinden daha s›n›rl› ve geri bir nitelik tafl›d›¤› belirtilmelidir. Grev, lokavt ile birlikte ve onunla eflde¤er bir hak olarak düzenlenirken, genifl ve müphem s›n›rlamalara tabi tutulmakta ve yürürlükteki tahkim sistemine vurgu yap›lmaktad›r. Bu s›n›rlamalara karfl›n, Parti’nin k›sa bir zaman aral›¤›nda önemli bir de¤iflim gösterdi¤i görülmektedir. CHP, DP iktidar›n›n izleyen y›llar›nda, çal›flma yaflam›yla ilgili olarak program›na yeni ald›¤› ilkelerin savunucusu olmufl; Meclis’te ve Meclis d›fl›nda çeflitli vesilelerle iktidar› elefltiren Parti, hukuksal koflullar ve olanaklar ölçüsünde iflçi hareketi ile yak›n iliflkiler gelifltirme çabas› içinde de olmufltur. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ‹KT‹SAD‹ TEMELLER‹ Yeni Bir Döneme Geçerken ‹ktisat Politikalar›nda Temel De¤iflmeler Türkiye’de 1946-1960 dönemi, siyasal ve toplumsal aç›lardan oldu¤u kadar, iktisadi aç›dan da önemli bir de¤iflim ve dönüflüm dönemidir. ‹çsel faktörler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, 1946 öncesi dönemde sermaye birikimi aç›s›ndan sa¤lanan geliflmelerin önemli sonuçlar› olmufltur. Hem devletçi dönemde, hem de 2. Dünya Savafl› döneminde ortaya ç›kan geliflmelerle ba¤lant›l› olan bu sermaye birikimi; nicel boyutlar› kadar, bu birikim içerisinde özel kesimin yeri itibariyle de önemlidir (Kepenek, 1987: 79). Devletçi iktisat politikalar›, de¤iflik mekanizmalar arac›l›¤›yla, özel kesimdeki sermaye birikimini de genellikle olumlu yönde etkilemiflti. Geliflen özel kesimin iktisadi yaflamda daha fazla a¤›rl›k talep eden söylemleri, Türkiye’nin çok partili yaflama geçifl sürecinde hem iktidar, hem de muhalefet partileri üzerinde etkili olacakt›. Muhalefetteki DP, devletçi politikalara karfl› oldu¤unu, zaten daha kurulurken program›nda ilan etmiflti. Bu geliflmelerden devletçi politikalar›n uygulay›c›s› durumunda olan CHP de etkilenecekti. Bu biçimiyle, özel teflebbüs yanl›s› iktisadi politikalar daha CHP döneminde belirginlik kazanmaya bafllayacak ve 1950’den sonra DP’nin iktidar döneminde de sürdürülecektir. Ancak, özel teflebbüs lehindeki bu tercihe ra¤men, Türk ekonomisinin özellikleri, her iki dönemde de devletin iktisadi yaflamdaki rolünü ciddi ölçüde sürdürmesini gerekli k›lm›flt›r. Buna karfl›l›k, ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri (‹DT), daha önceki dönemlerden daha farkl› bir biçimde ve özel sermayeyi daha çok desteklemek üzere kullan›lacakt›. Bu iktisadi geliflmeler üzerinde, d›flsal dinamiklerin de rolü oldu. 2. Dünya Savafl› sonras›nda Türkiye’nin yeni oluflmakta olan dünya düzeninin bir parças› olma iste¤i; siyasal alanda çok partili yaflama geçme yan›nda, izlenen iktisat politikalar› üzerinde de etkili oldu. D›fl yard›mlar ve yabanc› sermaye, sermaye birikimi sürecinin önemli unsurlar› olarak de¤erlendirilmeye baflland› (Kazgan, 1999: 95-96). Bu tercihler, içsel politikalarda da önemli de¤ifliklikleri gerekli k›l›yordu. ‹ktisadi yaflamda özel teflebbüse a¤›rl›k verilmesi, d›fl piyasaya yönelik tar›m ve madencilik gibi faaliyet alanlar›yla inflaat ve altyap› yat›r›mlar›na a¤›rl›k verilmesi bunun te- Türkiye’de 2. Dünya Savafl› sonras› dönemde iktisat politikalar›nda önemli de¤iflimler yafland›. Özel giriflime a¤›rl›k verilmesi, d›fl iktisadi iliflkilere aç›k politikalar izlenmesi, tar›m ve madencilik kesimleriyle inflaat ve altyap› yat›r›mlar›na öncelik verilmesi bu de¤iflikliklerin bafll›calar›d›r. 160 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi mel ö¤eleri aras›ndayd› (Boratav, 1990: 74). Bu süreç, d›fla kapal› ve korumac› iktisat politikalar›na dayal› yap›da önemli de¤ifliklikler yap›lmas›n› gerektiriyordu. Liberal politikalarla d›fl ticaret üzerindeki kontroller gevfletildi, ithalatta koruma önlemleri büyük ölçüde kald›r›ld›, yabanc› sermaye konusunda önemli düzenlemeler yap›ld›. GSMH’daki Geliflmeler Dönem içerisinde, belirli y›llar d›flar›da b›rak›l›rsa, ulusal gelirde düzenli ve önemli art›fllar sa¤land›. GSMH ile istihdam›n sektörel da¤›l›m› içerisinde sanayi kesiminin pay› artt›. Dönemin iktisadi geliflmeleri, öncelikle iktisadi büyüme ve bunun bir göstergesi olarak GSMH’daki geliflmeler itibariyle de¤erlendirilmelidir. 1938 y›l› 100 kabul edilirse, sabit fiyatlarla milli gelir 1945 y›l›nda 77’ye düflmüfltü. Bu, 2. Dünya Savafl›’n›n Türkiye ekonomisi üzerindeki olumsuz etkileriyle aç›klanabilecek bir durumdu. Daha sonra art›fl e¤ilimi içerisine giren milli gelir indeks rakam›, 1950 y›l›nda 121’e ç›km›flt›. 1950-1960 döneminde ise yaflanan dönemsel s›k›nt›lara karfl›n milli gelirde ciddi bir art›fl sa¤lanm›flt›r. 1948 y›l› 100 olarak kabul edilirse, indeks rakam› 1960 y›l› için %91’lik bir art›fla iflaret etmektedir. Ancak, kifli bafl›na gelir art›fl› 1948-1960 dönemi için %39 oran›ndad›r (D‹E-1973a). GSMH’n›n ve ‹stihdam›n Sektörel Da¤›l›m›ndaki Geliflmeler Yaflanan geliflmeler, milli gelirin sektörel da¤›l›m›nda da de¤iflmelere yol açt›. Art›fl›n daha çok sanayi kesiminde oldu¤u ve bu kesimin pay›n›n 1948-1960 döneminde yaklafl›k %9 dolaylar›nda artt›¤› görülmektedir. Hizmetler kesiminin pay›ndaki art›fl ise daha düflük orandad›r. Tablo 6.1 Milli Gelir ‹çinde Tar›m, Sanayi ve Hizmetlerin Pay› (1948-1961, %) Y›llar Kaynak: DPT-1963: 9. Tar›m Sanayi Hizmetler 1948 53 14 33 1950 52 16 32 1958 44 22 34 1961 42 23 35 ‹stihdamda meydana gelen de¤ifliklikler de, buna koflut oldu. Tar›m kesiminin pay› azal›rken, di¤er kesimlerin pay› artt›. ‹flgücü, meslekî ve co¤rafi da¤›l›m› ile nicelik ve nitelik itibariyle de dönüflüme u¤rad›. Bir baflka önemli de¤ifliklik ise iflgücünün statüsü itibariyle ortaya ç›kt› ve ücretlilerin oran› ciddi ölçülerde artt›. Ücretliler, giderek nitelik ve süreklilik kazand›lar. Tablo 6.2’deki veriler, özellikle 1950’li y›llarda istihdam›n sektörel da¤›l›m›nda önemli de¤ifliklikler oldu¤unu, sanayi kesiminin pay›n›n %3,1 oran›nda artt›¤›n› göstermektedir. Ancak daha da önemli olan, tar›m kesimindeki %10’luk azalman›n, büyük ölçüde sanayi kesimine de¤il, hizmetler kesimine gitmifl olmas›d›r. Tablo 6.2 ‹stihdam›n Sektörel Da¤›l›m›ndaki Geliflmeler (19441960, %) Kaynak: Bulutay, Y›llar Tar›m Sanayi Hizmetler 1944 86,5 8,3 5,2 1950 84,8 8,4 6,8 1960 74,8 11,5 13,7 1995: 189. Kamu kesimi istihdam› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise, kamu kesiminin istihdamdaki pay›nda küçük düflmeler oldu¤u görülmektedir. 1950-1962 döneminde, tar›m- 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 161 d›fl› istihdam içerisinde, kamu kesimi istihdam›n›n pay› %20,46’dan %19,64’e düflmüfltür. Kamu kesiminin ücretliler içerisindeki pay› ise imalat sanayiinin tümü itibariyle 1950-1963 döneminde %33’ten %31’e düflecektir (D‹E-1965(b): 448; D‹E1968: 55, 993). Ancak, düflüfllere ra¤men 1960’l› y›llar›n bafl›nda gelinen noktada dahi kamu kesimi önemini korumaktad›r. ÜCRETL‹LER‹N N‹CEL VE N‹TEL VARLIKLARI Türkiye’de 1930’lu ve 1940’l› y›llar için iflçili¤in nicel boyutlar›, 5. Ünite’de de¤erlendirilmiflti. Bu ünite dönemi için ise tüm iktisadi kesimler itibariyle ücretlilerin nicel varl›¤›na iliflkin en kapsaml› bilgi, Genel Nüfus Say›m› sonuçlar›ndan elde edilmektedir. Ancak, 1955 y›l› öncesindeki say›mlar sadece ücretliler de¤il, iflgücü içerisindeki di¤er statüler itibariyle de sa¤l›kl› bilgiler vermemektedir. Tablo 6.3’te, 1955, 1960 ve 1965 say›mlar›na göre iflgücünün ve ücretlilerin niceli¤ine iliflkin bilgiler verilmektedir. 1955-1960 y›llar› aras›nda ücretlilerin say›s›n›n mutlak olarak 812.834 kifli artt›¤›, iflgücü içinde ücretlilerin oran›n›n da ciddi bir art›flla %13,31’den %18,76’ya ç›kt›¤› görülmektedir. 1955-1965 aras›nda ise mutlak art›fl 1.413.665 olup, ücretlilerin iflgücü içerisindeki oran› %22,41’e ulaflmaktad›r. Ücretlilerin art›fl›yla birlikte, bu kesimi yanlar›nda istihdam eden iflverenlerin art›fl göstermesi de ola¤and›r. Kendi hesab›na çal›flanlar›n oran›nda da küçük art›fllar meydana gelmektedir. Her üç statüde görülen art›fllar›n kayna¤› ise ortak olup, ücretsiz aile iflçilerindeki mutlak ve oransal azalmad›r. 1955 Say› ‹flveren 39.520 1960 Toplam faal nüfus içerisindeki oran› 0,30 Say› 1965 Toplam faal nüfus içerisindeki oran› Say› Toplam faal nüfus içerisindeki oran› 156.108 1,20 132.819 0,98 Kendi hesab›na çal›flan 3.289.047 26,95 3.683.362 28,35 3.885.915 28,66 Aile iflinde ücretsiz çal›flan 6.668.782 54,64 6.220.725 47,88 6.418.834 47,34 Ücretli 1.624.303 13,31 2.437.135 18,76 3.037.968 22,41 3,82 80.282 0,06 100,00 13.557.860 100,00 Bilinmeyen Toplam 583.620 12.205.272 4,78 495.915 100,00 12.993.245 Tablo 6.3 1955 ve 1960 Genel Nüfus Say›m› Sonuçlar›na Göre ‹flgücünün Statü Da¤›l›m› (15+ Yukar› Yafltaki Nüfus) Kaynak: B‹GM1961(a): 181; D‹E1964: 311; D‹E1969: 363. ‹K Kapsam›na Giren ‹flçi Say›s›ndaki Geliflmeler ‹K kapsam›na giren iflçi say›lar›na iliflkin bilgiler özellikle önemlidir. Çünkü, Türkiye ölçe¤inde ba¤›ml› çal›flanlar›n nicelikleri d›fl›nda, bunlardan ne kadar›n›n Kanun’un koruma flemsiyesi alt›na al›nm›fl oldu¤u, ancak bu bilgiler arac›l›¤›yla anlafl›labilir. ‹K kapsam›ndaki ücretliler, özellikle bireysel çal›flma iliflkileri aç›s›ndan belirli bir koruma alt›na al›nman›n yan› s›ra, s›n›rl› da olsa yasan›n ifl ihtilaflar›na iliflkin düzenlemesinden yararlanma olana¤›na sahiptirler. ‹flçi Sigortalar› Kurumu çerçevesinde gerçeklefltirilen sosyal güvenlik uygulamalar›nda da ‹K ile ba¤lant› kuruldu¤u için, bu yasa kapsam›na girmek, ayn› zamanda sosyal güvenlik kapsam›na girmek anlam›n› tafl›maktad›r. Dönem içerisinde, ücretli çal›flanlar›n say›s› ile iflgücü içerisindeki oranlar› artt›. ‹fl Kanunu kapsam›na giren iflçilerin say›s›nda da düzenli art›fllar gözlendi. 162 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Tablo 6.4’te, 1947-1965 y›llar› aras›nda, bu iki düzlemde meydana gelen de¤iflikliklerin sonuçlar› görülmektedir. Tablo 6.4 1947-1965 Döneminde ‹K Kapsam›na Giren ‹flçi Say›s›ndaki Geliflmeler Kaynak: ÇB-1978: 146-147. ‹flyeri Y›llar say›s› Erkek iflçi say›s› ‹ndeks 1947=100 Kad›n ‹ndeks iflçi 1947=100 say›s› Çocuk iflçi say›s› ‹ndeks Toplam 1947=100 1947 6.156 217.451 100 50.851 100 20.845 100 289.147 1950 9.127 282.750 130 65.123 128 26.088 125 373.961 1955 16.030 476.392 219 76.169 150 30.575 147 583.134 1960 22.870 653.801 301 89.400 176 22.565 108 765.766 1965 30.492 810.862 373 105.268 207 22.139 106 938.269 ‹K kapsam›na giren iflçi say›s›ndaki art›fl, 1947 y›l›ndan 1960’a kadar %185, 1965’e kadar ise %274’tür. Bu geliflmenin temel nedeni, sanayileflme sürecinde ücretlilerin say›lar›n›n artmas›d›r. Bunun yan›nda, geliflme sürecinde iflletme ölçeklerindeki büyüme de, kapsama giren iflyeri ve iflçi say›s›n› art›rm›fl olmal›d›r. Kamu Kesiminde Memur ve ‹flçi ‹stihdam›na ‹liflkin Geliflmeler ‹DT’nde ve di¤er kamu kurulufllar›nda iflçi olarak çal›flanlar d›flar›da kalmak kayd›yla, kamu görevlilerinin say›s› sürekli artmaktad›r. Memur say›lar› 1931’de 103.415, 1938’de 127.448, 1946’da 222.166, 1950’de 219.999, 1955’te 308.355, 1960’ta 401.179 ve 1963’te 481.144’e ulaflmakta ve ayn› y›llar için indeks rakamlar› ise 100, 123, 215, 213, 298, 388 ve 465 olmaktad›r. 1931-1963 döneminde nüfustaki art›fl oran› %104, iflgücündeki art›fl oran› %91.4, tar›m-d›fl› istihdamdaki art›fl oran› %383 iken; memur say›s›ndaki art›fl %365’tir (Makal, 2002: 158-161). ‹flçi Sigortalar› Kurumu verilerinin mevcut olmad›¤› 1955 öncesi dönem için yapt›¤›m›z hesaplamalara göre, kamu kesiminde çal›flan iflçilerin toplam say›s› 1938’de 124.641, 1948’de 208.831, 1950’de 235.794’tür (Eldem, 1951-1952; Makal, 2002). Kurum verilerinin mevcut oldu¤u sonraki y›llara iliflkin geliflmelere göre ise 1955’te 254.496 olan say›, 1960’ta 292.026’ya ve 1963’te 311.904’e yükselmektedir (Makal, 2002, 165). Kamu kesimi iflçileri içerisinde ‹DT’nde çal›flan iflçilerin pay› ise dönemden döneme de¤iflmekte, giderek yükselerek 1950’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren yaklafl›k %50 düzeyine ulaflmaktad›r (BDPD-1962: 107, 180). Geliflmeler kendi içinde de¤erlendirildi¤inde, 1938-1948 döneminde, iflçi ve memurlar› da kapsayacak biçimde kamu çal›flanlar›n›n nüfus ve iflgücüne ve tar›md›fl› istihdama oran› yaklafl›k %50 gibi ciddi bir art›fl göstermektedir. 1940’l› y›llar›n sonu ile 1950’li y›llar›n bafl›nda tar›m d›fl›nda çal›flan her üç kifliden biri kamu kesiminde istihdam edilirken, izleyen dönemde her dört kifliden biri kamuda istihdam edilir duruma gelmektedir. Benzeri bir geliflme iflgücünün statüsü itibariyle yaflanacak, kamu kesimi çal›flanlar›n›n toplam ücretliler içerisindeki pay› da düflecektir. 1955 y›l›nda %34,65 olan oran, 1960 y›l›nda %28,44’e inmektedir (Makal, 2002: 166). Dönem içerisinde özel kesimin geliflimini yans›tan bu oranlara karfl›n, kamu kesimi güç yitirse de hâlâ önemini korumakta ve yaklafl›k olarak her üç ücretliden birini istihdam etmektedir. 163 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 Kad›n ‹flçilere ‹liflkin Geliflmeler Kad›nlar›n ‹flgücüne Kat›lma Oranlar› Kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oran›, çok say›da sosyo-ekonomik faktör taraf›ndan etkilenmektedir ve evrensel olarak erkeklerinkinden düflüktür. Bu aç›dan dönem itibariyle Türkiye’nin durumu da, bütün ülkelerle benzeflmektedir (Ekin, 1968: 80). 15 ve daha yukar› yafltaki kad›n nüfus için bu oran 1955’te %72,01, 1960’ta %65,35, 1965’te %56,62 iken; erkek nüfus için s›ras›yla %95,34, %93,60 ve %91,83’tür. Rakamlardan, Türkiye’de iflgücüne kat›lma oranlar›n›n zaman içerisinde her iki cins itibariyle de düflüfl gösterdi¤i, ancak kad›nlar aç›s›ndan bu düflüflün çok daha ciddi boyutlarda oldu¤u görülmektedir. Buna ba¤l› olarak, kad›nlar›n iflgücü içinde zaten düflük olan oranlar› daha da azalmaktad›r. Bu azalma üzerinde etkide bulunan faktörlerin bafl›nda, kentleflme gelmektedir. Tablo 6.5’te, kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar› ile iflgücü içerisindeki oranlar› de¤iflik y›llar ve yerleflim birimlerinin nüfuslar›na göre verilmektedir. Kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oran› Kad›nlar›n iflgücü içerisindeki oran› 1955 1960 1965 1955 1960 1965 Türkiye geneli 72,01 65,35 56,62 43,11 40,76 37,89 10.000 ve daha az nüfuslu yerler 87,74 85,66 77,29 49,43 48,72 46,54 10.000 ve daha fazla nüfuslu yerler 18,07 9,16 9,09 13,76 7,80 8,18 Tablodaki rakamlar, kentleflmeyle kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar› aras›nda negatif bir korelasyon oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Kentleflme sosyo-ekonomik geliflmenin bir göstergesi olarak düflünülürse, ifade sosyoekonomik geliflme düzeyi yükseldikçe kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar›n›n düfltü¤ü biçiminde de al›nabilir. K›rsal kesimden kentlere kayma, yani iç göçler, tar›m kesiminde özellikle ücretsiz aile iflçisi olarak çal›flan kad›nlar›n büyük bölümünü kentlerde iflgücü d›fl›na itmektedir. Kentsel kesimdeki iktisadi faaliyetlerde çal›flmak için gerekli e¤itim ve nitelikten yoksun olan kad›nlar, yaflamlar›n› a¤›rl›kl› biçimde ev kad›n› olarak devam ettirmekte; iflgücüne kat›l›mlar›, k›rsal kesime göre gayet düflük düzeylerde kalmaktad›r. ‹ncelenen dönem boyunca kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran›ndaki gerileyifl ile kentleflme SIRA S‹ZDE aras›nda nas›l bir iliflki bulunmaktad›r? Kad›n ‹flgücünün Sektörel ve meslekî Da¤›l›m› Tablo 6.5 Kad›nlar›n ‹flgücüne Kat›lma Oranlar› ile ‹flgücü ‹çerisindeki Oranlar› (19551965, 15+ yafl) Kaynak: B‹GM1961(a): 47, 181; D‹E-1964: 3, 311; D‹E-1969: 39, 363. Dönem içerisinde kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oran›, büyük ölçüde iç göçlere ba¤l› olarak düflme gösterdi. 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Döneme iliflkin çal›flmalar, kad›n iflgücünün da¤›l›m›nda tar›m›n tümüyle belirleyici bir a¤›rl›¤a sahip oldu¤unu ortaya koyuyor (Makal, 2002). ‹malat ve hizS O R sanayii U metler de, oran›n en yüksek oldu¤u faaliyet kollar› olup, bunlar› ticaret ve bankac›l›k izlemektedir. Kad›n iflgücü, meslek itibariyle de, erkek iflgücünden farkl› bir D‹KKAT da¤›l›m göstermekte ve belirli meslek gruplar›nda yo¤unlaflmaktad›r. fiu meslek gruplar›, kad›n iflgücünün en çok bulundu¤u kategorilerdir: Tar›mla ilgili meslekSIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 164 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ler; teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bununla ilgili meslekler; sanatkârlar, imalât ve tamirat iflçileri; müteflebbisler, idareciler ve büro ile ilgili meslekler; hizmetle ilgili meslekler. Buna karfl›l›k, baz› meslek gruplar›nda kad›nlar yok gibidir. Nakliyat ve muhaberat ile ilgili meslekler, maden ve tafl ç›karma ile ilgili meslekler, sat›c›lar ve sat›flla ilgili meslekler bunlar aras›ndad›r (Kazgan, 1979: 184). Kad›n iflgücünün da¤›l›m›, her ana grubun içerisinde yer almakta olan meslekler itibariyle daha ayr›nt›l› olarak de¤erlendirilirse, baz› mesleklerin neredeyse bir kad›n mesle¤i olarak belirginleflti¤i görülmektedir. Bu da¤›l›m, kad›nlar›n e¤itimi, iflgüçlerinin niteli¤i gibi faktörler yan›nda; baz› mesleklerin tarihsel ve kültürel olarak kad›n mesle¤i olarak alg›lanmas›ndan ve kad›nlar›n buralara yönelmesinden de kaynaklanmaktad›r. Kad›n ‹flgücünün Statü Da¤›l›m› ve Ücretliler Kad›n iflgücü, statü itibariyle de erkek iflgücünden çok farkl› bir da¤›l›m göstermektedir. Tablo 6.6’da, Genel Nüfus Say›m› sonuçlar›na göre, iflgücünün statü da¤›l›m›nda cinsiyet itibariyle gözlenen geliflmeler verilmektedir. Tablo 6.6 ‹flgücünün Cinsiyete Göre Statü Da¤›l›m› (1955-1965) Kaynak: B‹GM1961(a): 181; D‹E1964: 311; D‹E1969: 363; D‹E1995: 32. 1955 Say› 1960 Oran Say› 1965 Oran Say› Oran Ücretli Erkek 1.423.544 22,33 2.177.263 30,21 2.733.717 32,78 Kad›n 200.759 3,83 259.872 4,91 304.251 5,92 Erkek 38.134 0,60 150.539 2,09 129.905 1,56 Kad›n 1.386 0,03 5.569 0,11 2.914 0,006 Erkek 3.041.664 47,71 3.317.683 46,04 3.739.477 44,83 Kad›n 247.383 4,71 365.679 6,91 146.438 2,85 Erkek 1.871.342 29,36 1.561.022 21,66 1.737.448 20,83 Kad›n 4.797.440 91,43 4.659.703 88,07 4.681.386 91,17 ‹flveren Kendi hesab›na Ücretsiz aile iflçisi Dönem itibariyle kad›n iflgücünün statü da¤›l›m›, esas olarak ücretsiz aile iflçili¤inin egemen oldu¤u, ücretlili¤in ise çok düflük düzeyde oldu¤u bir yap› göstermektedir. Kad›n iflgücü aç›s›ndan dört statüden üçü; yani iflverenlik, kendi hesab›na çal›flma ve ücretlilik minimum düzeydedir ve 1955 y›l› itibariyle kad›n iflgücünün %91,43’ü ücretsiz aile iflçilerinden oluflmaktad›r. ‹nceleme dönemimiz içerisinde, y›llar itibariyle bu statü da¤›l›m›nda ciddi de¤ifliklikler de ortaya ç›kmamakta; ücretsiz aile iflçilerinin pay› gene %90’lar civar›nda seyrederken, di¤er kategorilerde küçük art›fl ve azal›fllar görülmektedir. Genel Nüfus Say›mlar›na yans›yan ve ücretsiz aile iflçili¤inin baflat oldu¤u bu tablo, kuflkusuz tar›m kesimindeki statü da¤›l›m› taraf›ndan belirlenmektedir. ‹K Kapsam›na Giren Kad›n ‹flçiler ‹K kapsam›na giren iflçi say›s› sürekli artarken, bu art›fl›n cinslere eflit yans›mad›¤› görülmektedir. Buna göre, 1947-1963 döneminde art›fl oran› erkekler için %291 iken; çocuk iflçiler için %18, kad›nlar için ise %96’d›r. ‹K kapsam›na giren tüm iflçiler aç›s›ndan art›fl oran›n›n %273 oldu¤u düflünülecek olursa, art›fl 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 oranlar›ndaki farkl›l›k toplam içerisindeki a¤›rl›klar› da ciddi ölçüde de¤iflime u¤ratacakt›r (ÇB-1978: 146). Kad›n ve çocuk iflçilerin oranlar›nda zaman içerisinde meydana gelen de¤iflmeler, özellikle de 2. Dünya Savafl› döneminde yaflanan geliflmelerin bir uzant›s›d›r. 1950’lerin bafl›ndan itibaren ‹K kapsam›nda çal›flan kad›n say›s›nda mutlak anlamda bir azalma olmamas›na karfl›n, oranlarda gözlenen düflme, iflgücü talebinin neredeyse tümüyle erkekler taraf›ndan karfl›lan›yor olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Zaten savafl› takip eden y›llardan sonra, kad›nlar›n oran›n›n büyük ölçüde sabitleflti¤i ve zaman içerisinde de küçük ölçülerde düfltü¤ü görülmektedir. Çocuk iflgücünde ise savafl sonras›nda radikal bir düflüfl yaflanmaktad›r. Ancak, kan›m›zca, özellikle çocuk iflçi say›lar› söz konusu oldu¤unda, resmi rakamlar›n flüpheyle karfl›lanmas›n› icap ettiren hususlar bulunmaktad›r. Döneme iliflkin görgül araflt›rmalar ve gözlemler, çocuk iflçi say›s›n›n resmi rakamlar›n üzerinde oldu¤u kan›s›n› uyand›rmaktad›r. Kad›n iflçilerin iktisadi faaliyet kollar›na da¤›l›m›na iliflkin veriler ise kad›nlar›n belirli faaliyet alanlar›nda yo¤unlaflm›fl oldu¤unu göstermektedir. 1957 Ücret Anketi sonuçlar›na göre, toplam 64.327 kad›n iflçiden 31.960’› tütün, 23.563’ü ise mensucat sanayilerinde çal›flmaktad›r. ‹ki sanayide çal›flan kad›n iflçi say›s› 55.523 olup, toplam kad›n iflçilerin %86’s›na ulaflmaktad›r. 4.049 kad›n iflçi çal›flt›ran g›da sanayii ilave edilirse, üç sanayi kolunda çal›flan kad›nlar›n oran› %92,61’i bulmaktad›r. Bunlar, geleneksel olarak kad›n eme¤inin yo¤un bir biçimde kullan›ld›¤› faaliyet alanlar›d›r ve yüksek teknik bilgi ve beceri gerektirmemektedir. Genel çizgileriyle, formel ve informel e¤itim düzeyleri, dolay›s›yla iflgüçlerinin niteli¤i düflük olan kad›nlar›n buralarda istihdam edilmesi ola¤and›r. Bunun sonuçlar›ndan biri de ücret düzeylerinin düflüklü¤ü olacakt›r (Makal, 2002). 165 ‹fl Kanunu kapsam›na giren kad›n iflçilerin say›s› düzenli olarak artmakla birlikte, erkek iflçilerin say›s›n›n daha h›zl› artmas› nedeniyle, toplam içerisinde kad›nlar›n oran› düflüfl gösterdi. Kad›n iflçilerin büyük bölümü tekstil, g›da, tütün gibi geleneksel olarak kad›na özgü oldu¤u düflünülen faaliyet kollar›nda çal›flmaktayd›. Kamu Görevlisi Kad›nlar›n Durumu Kad›n istihdam› içerisinde kamu kesiminin önemli bir yeri vard›r. ‹K’na tabi kad›n iflçi say›s› 1947 y›l›nda 50.851, 1963 y›l›nda 95.867 iken; ayn› y›llar için kamu kesiminde çal›flan kad›n memur say›lar› 30.046 ve 72.702’dir. Kad›nlar›n ‹K’na tabi iflçiler içerisindeki oran› 1947-1963 aras›nda %17,58’den %10,24’e düflerken memurlar içerisindeki oran› 1946-1963 döneminde %9,5’tan %16,2’ye yükselmifltir. Kad›n memurlar›n ‹K’na tâbi kad›n iflçilere oran› ise %59’dan %73’e ç›kmakta ve büyük bir olas›l›kla toplam ücretli kad›nlar içerisindeki paylar› da yükselmektedir (Makal, 2002: 199). ‹K’na tâbi kad›n iflçiler içerisinde devlete ait kurulufllarda çal›flan kad›nlar da oldu¤u düflünülecek olursa, toplam ücretli kad›nlar içerisinde kamu kesiminin önemli bir a¤›rl›k tafl›d›¤› söylenebilir. Kad›n kamu görevlilerinin say›s›n›n zaman içerisinde art›fl gösterdi¤i görülmektedir. 1946-1963 döneminde art›fl mutlak rakam olarak 42.656, oran olarak %142’dir. Ancak, bu art›fla karfl›n kad›nlar›n toplam memurlar içerisindeki oranlar› gene de düflük olup, 1963 y›l› itibariyle %16,2’dir (Makal, 2002: 201). Kad›nlar›n oran› kamu kurulufllar› aras›nda da farkl›laflmakta ve kamu görevlisi kad›nlar›n daha çok ö¤retmenlik, hemflirelik, bankac›l›k, büro memurlu¤u gibi geleneksel olarak kad›n ifli olarak kabul edilen mesleklerde yo¤unlaflt›klar›n› görülmektedir. Baflta ö¤retmenlik, bankac›l›k olmak üzere bu alanlar›n ço¤unun, Türk toplumunda bir kad›n mesle¤i olarak alg›lanmas› yan›nda, gerektirdikleri e¤itim düzeyine oranla düflük ücretli hizmetler oldu¤u belirtilmelidir (Kazgan, 1979: 163). Dönem içerisinde kad›n memurlar›n oran› ciddi art›fllar göstermekle birlikte, kad›nlar›n toplam memurlar içerisindeki oran› gene de erkeklere göre çok düflük düzeyde kalmaktad›r. 166 SIRA S‹ZDE Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 2 EL‹M D Ü fi Ü N‹L‹fiK‹LER‹N‹N ÇALIfiMA KURUMSALLAfiMASINA ‹L‹fiK‹N GEL‹fiMELER D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Devletin Örgütlenmesi Türkiye’de 1940’l› y›llar›n ortalar›ndan itibaren çal›flma yaflam›nda büyük bir hareD‹KKAT ketlilik yaflanmaktad›r. Bu hareketlilik devletin örgütlenme çabalar›yla bafllam›fl ve iflçi-iflveren örgütlenmeleriyle devam etmifltir. Böylece, Cumhuriyetin bafllang›c›nS‹ZDE dan itibarenSIRA toplumsal yaflam›n birçok alan›na yönelik olarak tedrici biçimde örgütlenen devlet, art›k çal›flma iliflkilerine yönelik olarak da ba¤›ms›z bir örgütlenme içine girmifl olmaktad›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Dönem itibariyle kad›n iflgücünün temel nitelikleri ile kad›n ücretlilere iliflkin belli bafll› SIRA S‹ZDE geliflmeler nelerdir? N N AMAÇLARIMIZ Çal›flma Bakanl›¤›’n›n Kuruluflu Çal›flma iliflkileri alan›n›n K ‹ T A P giderek geliflmesi, devletin bu alana yönelik ba¤›ms›z bir örgütlenmesini de gerekli k›lmakta ve 1945’te Çal›flma TBakanl›¤› E L E V ‹ Zkurulmaktad›r. YON ‹NTERNET Bafllang›çtaKçal›flma iliflkileri alan›n›n göreli geliflmemiflli¤i, devletin bu alana yöne‹ T A P lik ba¤›ms›z bir örgütlenmeye gitmesini gerekli k›lm›yor; hizmetler baflka kurumlar taraf›ndan yerine getiriliyordu. Ancak, daha sonraki y›llarda ortaya ç›kan geliflmeler, ba¤›ms›z bir örgütlenmeyi gerekli k›ld›. Sonuçta Çal›flma Bakanl›¤›’n›n kurulmaTELEV‹ZYON s›na yol açan bu süreç, bat› ülkelerinde gözlenen geliflim çizgisinden çok da farkl› de¤ildi. Çal›flma Bakanl›¤›, 7 Haziran 1945’te kuruldu ve Bakan olarak Dr. Sadi Irmak atand›. Bakanl›k ilk zamanlar›nda bina, para, kadro vb. aç›lardan s›k›nt› çekT E R N E T bu eksikliklerini tamamlayarak çal›flmalar›n› sürdürmüfltür. mifl, zaman‹ Niçerisinde Bakanl›¤›n kurulufl yasas›nda da belirtilen önemli faaliyetleri aras›nda; bir çal›flma kodunun oluflmas›n› sa¤lamak üzere gerekli yasa, tüzük ve kararnamelerin haz›rl›k çal›flmalar›n› yapmak, araflt›rmalar yapmak, çal›flma hayat›na iliflkin olarak uluslararas› kurulufllarla iliflkileri sürdürmek, çal›flma yaflam›n› düzenleyici önlemleri almak, ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümüne katk›da bulunmak, sosyal güvenli¤i sa¤lay›c› önlemleri yürütmek ve mevzuat›n yeterli ölçüde uygulanmas›n› sa¤lamak üzere etkin bir ifl denetimi gerçeklefltirmek de bulunuyordu. ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu’nun Kuruluflu Konuya tarihsel aç›dan bak›ld›¤›nda, ifl ve iflçi bulma hizmetlerinin yüzy›llar içerisinde tedrici bir geliflme gösterdi¤i görülür. Bunu, 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren ifl ve iflçi bulman›n ulusal bir hizmet olarak devlet taraf›ndan üstlenilmesi izlemifltir (Zadil, 1951: 23). Ancak, ifl ve iflçi bulma hizmetlerinin gerçek anlamda geliflmesi 2. Dünya Savafl› y›llar›nda ve sonras› dönemde oldu (Talas, 1961: 511). Bu geliflmede, savafl›n getirdi¤i olumsuz koflullar› giderme kayg›s› ve iktisat yaz›n›nda büyük bunal›m sonras› 1930’larda Keynes’le birlikte ön plana ç›kan tam istihdam›n sa¤lanmas› düflüncesi etkin oldu. Tam istihdam›n sa¤lanmas› için emek piyasas›n›n düzenlenmesi gerekirli¤i, ifl ve iflçi bulma hizmetlerine tekrar önem kazand›rd›. Bu süreçte konuya iliflkin uluslararas› normlar oluflurken, UÇÖ’nün de çal›flmalar› olmufl ve de¤iflik tarihlerde konuya iliflkin sözleflmeler ve tavsiyeler kabul edilmifltir. SIRA S‹ZDE 3 2. Dünya Savafl› SIRA sonras› S‹ZDE dönemde, ifl ve iflçi bulma alan›nda hizmet veren kamu kurumlar›n›n bütün dünyada h›zl› bir geliflme göstermesi nas›l aç›klanabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 167 Türkiye’de, ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu’nun kurulmas›ndan önceki dönemlerde ifl ve iflçi bulma faaliyetleri; kiflisel iliflkiler, arac›l›k, iflyerlerinin ve kentlerin de¤iflik bölgelerine as›lan ilanlar gibi geleneksel yöntemlerle olmaktayd›. ‹K’nun ifl ve iflçi bulma hizmetlerinin devlet taraf›ndan gerçeklefltirilmesine iliflkin ilkesinden yaklafl›k 10 y›l sonra, 1946 y›l›nda ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu Kurulufl ve Görevleri Hakk›nda Kanun’la ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu kuruldu. Kurum, Çal›flma Bakanl›¤›’na ba¤l› olmakla birlikte, özel hukuk hükümlerine tabi olarak çal›flacak özerk bir kurum olarak oluflturuldu. Türkiye’de emek piyasas›n›n düzenlenmesinde böyle bir kurumun varl›¤› gerekli olmakla beraber, yeterli de¤ildi. Dönem koflullar›nda emek piyasas› ifl ve iflçi bulma hizmetlerinin yürütülmesi aç›s›ndan büyük olumsuzluklar tafl›yordu. Kurum, emek piyasas›na iliflkin de¤iflik etkinlikler gösterdi. Bunlar›n bafl›nda, ifle yerlefltirme çal›flmalar› gelmektedir ve bu etkinlikler zaman içerisinde tedricen geliflmifltir. Kurum, bunun yan› s›ra, özellikle vas›fs›z iflçilerin yetifltirilmelerine yönelik meslekî kurslar da düzenlemifltir. ‹nceleme dönemimiz itibariyle ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu’nun çal›flmalar›n›n yeterli oldu¤u söylenemez. Ancak, güç koflullar alt›nda yürütülen bu çal›flmalar zaman içerisinde geliflecektir. Çal›flma ‹liflkilerinin ‹flçi ve ‹flveren Taraflar›n›n Örgütlenmesine ‹liflkin Hukuksal Çerçeve Çal›flma yaflam›na yönelik iflçi örgütlenmelerinin iki temel aya¤›, 1946 Cemiyetler Kanunu de¤iflikli¤i ve 1947 tarihli ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun’dur. Cemiyetler Kanunu’nda De¤ifliklik (1946) 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, ç›kar›ld›¤› dönemin koflullar›na uygun olarak otoriter bir karakter tafl›maktayd›. Yasa, cemiyetlerin kurulufllar› konusunda bir ön izin sistemi getiriyor, faaliyetleri konusunda idari makamlara genifl yetkiler tan›yor ve belirli tür cemiyetlerin kurulmas›n› yasakl›yordu. Yasan›n “Aile, cemaat, ›rk, cins ve s›n›f esas›na veya ad›na dayanan” cemiyetler kurulamayaca¤›n› öngören hükmü uyar›nca da, s›n›f esas›na dayanan cemiyetler olan sendikalar›n kurulmas› olana¤› ortadan kald›r›l›yordu (Makal, 1999: 181-184, 344-345). Türkiye’nin de¤iflen koflullar›, 2. Dünya Savafl› sonras› dönemde yaflanan iç ve d›fl geliflmeler ve bu çerçevede çok partili hayata geçifl süreci, bu yasada de¤ifliklikler yap›lmas›n› zorunlu k›l›yordu. 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda de¤ifliklikler yap›ld› ve baz› tür cemiyetlerin kurulmas›na iliflkin yasaklar kald›r›ld›. Bunlar aras›nda “s›n›f esas›na veya ad›na dayanan” cemiyet kurma yasa¤› da vard› ve bu de¤ifliklikle, sendikalar›n kurulmas›n›n önündeki yasal engel kald›r›lm›fl oluyordu. Böylece, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinde sendika yasa¤› rejiminden sendika özgürlü¤ü rejimine geçilmifl oldu. Bu yeni koflullarda, sendikalar kurulmaya baflland›. Bu sendikalar›n bir bölümü üzerinde sol görüfllerin ve özellikle iki siyasal partinin etkileri bulunuyordu. Ancak, bu sendikalar›n çal›flmalar› üzerinde iktidar partisinden ve idari makamlardan gelen ciddi s›n›rlamalar yafland› (Güzel, 1982(b): 325 vd.). Türk çal›flma iliflkileri yaz›n›nda s›k s›k kullan›lan “1946 Sendikac›l›¤›” ifadesi, Cemiyetler Kanunu de¤iflikli¤i sonras›ndaki bu çok k›sa süren sendikac›l›k deneyimini nitelemektedir. 1947 y›l›nda ç›kar›lan 5018 say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun ise sendikalar›n kurulufllar›n› ve faaliyetlerini yasal bir çerçeveye oturttu. 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu’nda yer alan “s›n›f esas›na veya ad›na dayanan” cemiyet kurma yasa¤›n›n 1946’da kald›r›lmas›yla, Türkiye’de sendika yasa¤› rejiminden sendika özgürlü¤ü rejimine geçilmifl oldu. 168 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 1947 TAR‹HL‹ VE 5018 SAYILI ‹fiÇ‹ VE ‹fiVEREN SEND‹KALARI VE SEND‹KA B‹RL‹KLER‹ HAKKINDA KANUN (SEND‹KALAR KANUNU) (SK) 1947 y›l›nda 5018 say›l› Sendikalar Kanunu’nun ç›kar›lmas›yla, Türkiye’de sendika özgürlü¤ü rejiminden sendika hakk› rejimine geçilmifl oldu. 5018 say›l› yasa, dar kapsam›na ve s›n›rl› düzenlemelerine karfl›n, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin en önemli hukuksal düzenlemelerindendir. Bu yasa ile Cemiyetler Kanunu de¤iflikli¤i ile gelen sendika özgürlü¤ü rejiminden sendika hakk› rejimine geçilmifl, çal›flma iliflkileri sisteminin üç sacaya¤›ndan biri olan sendikalar›n kurulufllar› ve faaliyetleri ilk defa hukuki olarak düzenlenmifl oluyordu. 1963 tarihli ve 274 say›l› SK’na kadar yürürlükte kalan yasa, bu tarihe kadar sendikalar›n kurulufl ve faaliyetlerini düzenledi. Yasan›n do¤uflu üzerinde, çal›flma yaflam›ndan kaynaklanan etmenler yan›nda, Türkiye’nin çok partili yaflama geçifline yol açan sosyoekonomik ve siyasal faktörler de rol oynad›. ‹ç Koflullar SK, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinin bir dönüm noktas›nda ve karmafl›k etkiler alt›nda ortaya ç›km›flt›r. Siyasal alanda çok partili hayata geçifl, çal›flma iliflkileri alan›nda da buna uygun de¤iflimleri h›zland›rm›flt›r. ‹ktidardaki CHP ile muhalefetteki DP aras›ndaki rekabet; sendikal örgütlenme, grev vb. konular›n tart›fl›lmas›na da yol açm›flt›r. Bu tart›flmalarda DP’nin daha ileri düzenlemeleri savundu¤u, bunun CHP’yi de etkiledi¤i ve baz› konulara iliflkin düzenlemeler yap›lmas›n› h›zland›rd›¤› görülmektedir. Soruna bir baflka aç›dan yaklafl›ld›¤›nda ise iktisadi faktörlerin yasan›n ç›kar›l›fl› üzerinde etken oldu¤unu görüyoruz. Özellikle devletçi dönemde sanayileflme alan›nda at›lan ad›mlar, hem ba¤›ml› çal›flanlar›n say›s›nda bir art›fla yol açm›fl, hem de bu kesimin göreli olarak büyük ölçekli kurulufllarda yo¤unlaflmas›, örgütlenme sorunlar›n›n düzenlenmesi ihtiyac›n› art›rm›flt›. 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda yap›lan de¤ifliklik ve daha sonra bu çerçevede ortaya ç›kan geliflmeler ise Hükümet aç›s›ndan SK’nun bir an önce ç›kart›lmas› gereksinimini do¤urmufltur. Bu de¤ifliklikle kurulmaya bafllanan sendikalar›n faaliyetlerini düzenleyen bir yasan›n yoklu¤u, yönetim aç›s›ndan durumu güçlefltirmekte ve iflçi örgütlenmeleri üzerindeki kontrolünü azaltmaktayd›. D›fl Koflullar Sendikalar Kanunu’nun ç›kar›lmas› üzerinde çok say›da iç ve d›fl etmen etkili oldu. 2. Dünya Savafl› sonras›nda dünyada oluflan siyasal ortam Türkiye’yi de etkilemifl ve yasan›n ç›kar›l›fl› ile temel düzenlemelerinde yans›mas›n› bulmufltur. Bu ortam, Türkiye’de siyasal alanda çok partili yaflama geçifli ve çal›flma iliflkileri alan›nda uluslararas› normlara daha yak›n düzenlemeler yap›lmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Talas’a göre “Bu lüzumun ilk d›fl amili, Milletleraras› Çal›flma Teflkilat›na üye olmaktan do¤an vecibelerdir” (Talas, 1967: 214). Bunun yan›nda “2. Dünya Harbi içindeki ve sonundaki genifl alanl› sosyal politika çal›flmalar› ve geliflmeleri memleketimizde 1945 y›l›ndan sonraki sosyal politika geliflmesini etkileyen ikinci d›fl amil olarak mütalaa olunabilir” (Talas, 1967: 214). Temel Felsefesi SK, temel karakteri ve düzenlemeleri itibariyle, dönemin siyasal yap›s›na ve bu yap›da ortaya ç›kan de¤iflmelere uygun özellikler tafl›maktad›r. Cumhuriyetin daha önceki dönemlerinde egemen olan ve s›n›fs›z toplum anlay›fl› biçiminde belirginleflen halkç›l›k ilkesi, zay›flayarak yerini bir ölçüde milliyetçilik ilkesine b›raksa bi- 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 le, varl›¤›n› sürdürmekte ve de¤iflik tonlarla kullan›lmaktad›r. S›n›flar›n ve s›n›f mücadelelerinin reddi üzerinde yükselen zihniyet devam etmekle birlikte; aradan geçen zaman aral›¤›nda Türk toplumunun geçirdi¤i de¤iflimler, sanayileflme ve bunun ortaya ç›kard›¤› s›n›f oluflumlar›, eski tarz bir halkç›l›k savunusunun etkilerini zay›flatmaktad›r. S›n›flar›n varl›¤›n›n ve buna dayal› olarak s›n›flar›n örgütlenmesinin reddinden, Cemiyetler Kanunu de¤iflikli¤inden sonra s›n›flar›n örgütlenebilmelerine gelinmifltir. Ancak, her ne kadar sendikalar›n kurulmalar› ve faaliyette bulunmalar› yasal olarak mümkün hale gelmiflse de, bu kurulufllar›n faaliyetlerine getirilen s›n›rlamalar, vesayet alt›nda bir sendikac›l›k hareketinin arzuland›¤›n› göstermektedir. Bir baflka deyiflle, sendikalar iflçi s›n›f› üzerinde toplumsal kontrolü sa¤laman›n bir arac› olarak düflünülmekte ve planlanmaktad›rlar. Sonuç olarak, 2. Dünya Savafl› sonras› dönemin yumuflama koflullar›n› k›smen yans›tmakla birlikte, yasan›n tek partili dönemde ve özellikle 3008 say›l› ‹K taraf›ndan çerçevesi çizilen çal›flma iliflkileri anlay›fl›na uygun bir nitelik tafl›d›¤› söylenmelidir. Sendikalar Kanunu ile “...1936 yasas›n›n özellikle ifl uyuflmazl›klar›n›n çözülmesi konusunda belirginleflen bask›c› ve otoriter yaklafl›m›na ve sistemine dokunulmam›fl, tersine bu yaklafl›m ve sistem, benimsenen sendikac›l›k modelinin gerekçesini oluflturmufltur” (Gülmez, 1995: 237). Temel Düzenlemeleri Sendikalar›n Kuruluflu Yasada, iflçi sendikalar› “ayn› ifl kolunda veya bu ifl kolu ile ilgili ifllerde çal›flanlar›n yard›mlaflmalar› ve ortak menfaatlerini korumalar› ve temsil etmeleri amaçlariyle kendi aralar›nda kurabilecekleri dernekler”, iflveren sendikalar› ise “bir ifl kolunda iflverenlerin ayn› maksatlarla kurabilecekleri dernekler” olarak tan›mlanmaktad›r. ‹K’nun iflçi tan›m› dolay›s›yla sadece fikren çal›flanlar yan›nda, esnaf ve esnaf yan›nda çal›flanlar›n da sendikalara üye olma hakk› bulunmamaktad›r. Yasa, sendika özgürlü¤ünün olumlu ve olumsuz yönleri ile sendikalar›n kurabilecekleri üst örgütler konusunu da düzenlemektedir. Buna göre, sendikalar›n kurulmas› iste¤e ba¤l›d›r; hiç bir kimse, herhangi bir sendikaya üye olmaya veya olmamaya veyahut üyelikten çekilmeye veya çekilmemeye zorlanamaz. Türlü ifllerde çal›flan iflçiler bu ifllere ait sendikalardan birine veya birkaç›na üye olabilecekler, ayn› iflkolunda birden çok sendika kurulabilecektir. Yasada, sendikalar›n kuracaklar› üst örgütlere iliflkin bir düzenleme de yap›lmaktad›r ve “Sendikalar›n aralar›nda kuracaklar› birlikler de bu kanun hükümlerine tâbidir. Bu gibi birliklerin kurulabilmesi ancak birli¤e kat›lmak istiyen sendikalar›n mevcut üyelerinin üçte ikisinin muvafakat›na ba¤l›d›r.” Sendikalar›n Faaliyet Alanlar› Yasa, iflçi ve iflveren sendikalar›n›n faaliyet alanlar›n› düzenlerken; tüzel kifli olarak genel hükümlere göre sahip olduklar› yetkiler d›fl›nda, çeflitli giriflim ve faaliyetlerde bulunabileceklerini belirtmekte ve genifl biçimde düzenlenen bu faaliyetler aras›nda, “üyeleri ad›na genel sözleflmeler akdetmek” de bulunmaktad›r. Böylece Borçlar Kanunu’nda yer alan umumi mukavele yapma hakk›, sendikalara da tan›nm›fl olmaktad›r. SK’nun en önemli düzenlemelerinden biri, siyasal faaliyetlerle ilgilidir ve sendikalar›n “siyasetle, siyasi propaganda ve siyasi yay›n faaliyetleriyle ifltigal” edemeyecekleri “ve herhangi bir siyasi teflekkülün faaliyetlerine vas›ta” olamayacaklar› 169 Sendikalar Kanunu’nun s›n›rland›r›c› hükümleri, bat›l› anlamda özgür bir sendikac›l›k hareketinden çok, hükümetlerin vesayeti alt›nda bir sendikac›l›k hareketinin arzuland›¤›n› ortaya koymaktad›r. 170 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Omurgas›n› ‹fl Kanunu ile Sendikalar Kanunu’nun oluflturmufl oldu¤u sistem, birçok aç›dan dönemin bat› ülkeleri ile UÇÖ’nün normlar›na ayk›r› hükümler içermekteydi. hükme ba¤lanmaktad›r. Sendikalar “milliyetçili¤e ve mili menfaatlere ayk›r› hareket” de edemeyeceklerdir. meslekî teflekküllerin uluslararas› kurulufllara üyelikleri konusu düzenlenirken de, “Bakanlar Kurulu karar›yla her türlü milletleraras› teflekküllere ifltirak” edebilecekleri belirtilmektedir. Böylece, üyelik konusu, hükümet taraf›ndan verilecek ön izne ba¤lanm›fl olmaktad›r. Yasa sendikalar›n denetimi ve faaliyetlerinin durdurulmas› konular›n› da düzenlemifltir. Yarg› denetimi yan›nda, genifl bir idari denetim de getirilmektedir; sendikalar Çal›flma Bakanl›¤›’n›n idari denetimine tâbi olduklar› gibi, Cemiyetler Kanunu’nun ilgili maddeleri uyar›nca da ayr› bir denetime tabi olacaklard›r. Sendikalar Kanunu ve Uluslararas› Normlar Çal›flma iliflkileri sisteminin sa¤l›kl› bir biçimde iflleyebilmesi için, kurumsallaflman›n üç ö¤esi olan sendikal örgütlenme, toplu sözleflme ve grevlokavt kurumlar›n›n bir arada varl›k kazanmas›, bu kurumlar aras›ndaki içsel ba¤l›l›ktan dolay› zorunludur. Sendikal örgütlenme, çal›flma koflullar› üzerinde de¤iflik kanallarla etkide bulunur. Genel oy esas›n›n geçerli oldu¤u demokratik toplumlarda, sendikalar üyelerinin oy güçlerinden dolay›, bizatihi varl›klar›yla ücretliler lehine yap›lan düzenlemeler üzerinde etken olurlar. Gene bu çerçevede, sendikalar birer bask› grubu olarak da, çal›flma koflullar› ve ücrete iliflkin konularda yasama, yarg› ve yürütme erkleri ile siyasal partileri ve kamuoyunu etkilemek için çaba gösterirler. Ancak, sendikalar›n çal›flma koflullar› üzerindeki esas etkileri, toplu pazarl›k kurumu çerçevesinde gerçekleflir. ‹fl mücadelesi arac› olarak grev kurumuyla desteklenmifl bir toplu pazarl›k, iflçi sendikalar›n›n di¤er çal›flma koflullar› yan›nda, ücretler üzerindeki en büyük gücünü oluflturur. Türkiye’de 1936’dan 1963 y›l›na kadar olan dönemde çal›flma iliflkileri üzerinde etkili olan en önemli faktörün grev yasa¤› rejimi oldu¤u söylenebilir. Bu kurumun yoklu¤u, sistemin di¤er kurumlar›n›n iflleyiflini de etkileyerek nihai analizde belirleyici olmufltur. SK’nun bu düzenlemeleri, dönemin uluslararas› normlar› çerçevesinde de de¤erlendirilmeli ve bunda UÇÖ ilkeleri yan›nda, de¤iflik ülkelerdeki uygulama da göz önünde tutulmal›d›r. Di¤er taraftan, karfl›laflt›rma SK yan›nda, ‹K’nun grev-lokavt yasa¤› çerçevesinde de yap›lmal›d›r. Bu aç›dan bak›ld›¤› zaman, dönemin bat› ülkelerinde sendikal haklar, toplu pazarl›k ve grev-lokavtla tamamlanm›fl durumdad›r ve Türkiye’deki grev-lokavt yasa¤›na ve zorunlu tahkime dayal› çal›flma iliflkileri sistemi bu normlara ayk›r›d›r. Di¤er taraftan umumi mukavele-genel sözleflmeye dayal› bir serbest toplu pazarl›k sisteminin kurulmas› da mümkün de¤ildir. Bu genel çerçeveye ek olarak, kapsam d›fl› b›rak›lanlar›n geniflli¤i, sendika birlikleri kurma konusunda getirilen s›n›rlamalar, uluslararas› kurulufllara kat›lman›n Bakanlar Kurulu’nun iznine ba¤lanmas› noktalar›nda da ciddi uyumsuzluklar söz konusudur. Toplu Pazarl›k ve Greve ‹liflkin Geliflmeler Borçlar Kanunu’nun umumi mukaveleye iliflkin düzenlemeleri yürürlükteyken, SK’na “genel sözleflme”ye iliflkin bir hüküm de konularak, sendikalara umumi mukavele hakk› tan›nm›fl olmaktayd›. Her ne kadar ‹K kapsam›na giren kurulufllar aç›s›ndan grev ve lokavt konusundaki yasaklamalar devam ediyor olsa da, sendikalar›n art›k varl›k kazanm›fl olmalar› itibariyle bunun ileri bir ad›m oldu¤u belirtilmelidir. Uygulamada ise sendikalar›n yapt›¤› genel sözleflmeler yok denecek kadar az say›dad›r. Saymen, 1960’da, “Sendikalar›n pek ço¤u bugüne kadar bu haktan istifade imkân›n› bulamam›fl, baz› kollektif mukaveleler akdine muvaffak olan bir ikisi ise bu birinci ad›ma bir ikincisini ilâve edememifl ve bu hukukî müesseseyi yürütememifltir” demekteydi (Saymen, 1960: 49). Talas’a göre de, 1961 öncesi dönemde “...toplu pazarl›k düzeni ülkemizde hemen hemen hiçbir uygulama alan› bulamam›flt›r. ...1963 y›l›na gelinceye kadar ülkemizi toplu pazarl›k düzeninden tamamiyle yoksun saymak mümkündür” (Talas, 1976: 384). Kuflkusuz, Türkiye’de toplu sözleflme kurumunun ifllerlik kazanamamas›n›n alt›nda, döneme iliflkin hukuki ve fiili koflullar yatmakta ve bunlar›n bafl›nda da, grev-lokavt yasa¤› rejiminin devam ediyor olmas› gelmektedir. Hukuki aç›dan bak›ld›¤›nda, yürürlükte olan mevzuat grev ve lokavt› yasaklamakta ve bu yasa¤a ayk›r› davran›fllar› cezai yapt›r›mlara ba¤lamaktad›r. 1947 tarihli SK da, “greve teflvik ve teflebbüs”ü cezai yapt›r›ma ba¤lamaktad›r. Deniz ve Bas›n ‹fl Kanunlar›nda grev yasakl›¤›na iliflkin belirlemeler olmamas›na ra¤men, Saymen’in de¤erlendirmeleriyle “‹fl hukukuna hâkim olan ve yaflat›lan umumî hava fiilen greve tevessül olunmas›n› imkâns›z k›lmaktad›r” (Saymen, 1960: 52). Belki de bu nedenle, grev, çal›flma iliflkileri alan›n›n üzerinde en çok konuflulan konusu olmufl ve dönem itibariyle neredeyse simgesel bir nitelik kazanm›flt›r. ‹ktidardaki ve muhalefetteki iki siyasal partinin d›fl›nda; greve taraftar olanlarla karfl› olanlar iki karfl›t kamp oluflturmufllard›r. D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 AMAÇLARIMIZ Sendikalar Kanunu ile dönem içindeki sendikal geliflmeler konusunda, Makal’›n K ‹ T AAhmet P Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1963 bafll›kl› kitab›na bak›n›z. SEND‹KAL ALANDAK‹ GEL‹fiMELER TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE 171 AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Sendika ve Sendikal› ‹flçi Say›s›ndaki Geliflmeler Dönem itibariyle Türk sendikac›l›¤› karmafl›k bir örgütlenme yap›s› göstermekteTERNET dir ve afla¤› yukar› sendikac›l›k tarihi içerisinde gözlenen tüm‹ Nörgütlenme biçimleri denenmifltir. Bunlar içerisinde, iflletme düzeyinde kurulan mahalli sendikalar, 1960 öncesi dönemde Türk sendikac›l›¤›n›n hâkim örgütlenme biçimini oluflturmufltur (Dereli, 1965: 166). Buna karfl›l›k SK’nda sadece birlikten söz edilmesine karfl›n, yasan›n 8. maddesine dayan›larak dört ayr› üst sendikal örgütlenme biçimi ortaya ç›km›flt›r: Birlik, federasyon, genel sendikalar ve konfederasyon (Kutal, 1977: 18). Kuflkusuz, dönem içerisinde sendikalar›n örgütlenme bazlar› itibariyle bu kadar çeflitlilik göstermesi, üstelik bazen bu bazlardaki örgütlenmelerin “birbirini tamamlar ve güçlendirir de¤il de, birbirini d›fllar ve birbiriyle çeliflir nitelikte geliflmesi” Türkiye’de sendikac›l›¤›n geliflimini olumsuz yönde etkilemifltir (Koç, 1992: 133). Bu tarz bir örgütlenme, bir yandan Türkiye koflullar›n›n bir sonucu iken, di¤er yandan da sendikac›l›k hareketinin geliflememesi üzerinde etken olmufltur. Sendika Sendikal› Birlik ve bafl›na ‹K'na tâbi Sendikal› Sendika federasyon Y›llar ‹ndeks ‹ndeks iflçilerin üye iflçi say›s› iflçi say›s› say›s› oran› say›s› say›s› 1948 329.463 100,00 52.000 100,00 15,78 73 1 712 1950 373.961 113,51 78.000 150,00 20,86 88 3 886 1954 583.292 177,04 180.387 346,90 30,93 323 23 558 1957 681.012 206,70 244.853 470,87 35,95 383 18 639 1960 824.881 250,37 282.967 544,17 34,30 432 27 655 1963 975.570 296,11 295.710 568,67 30,31 565 - 523 Bu verilerle bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda, hem sendika say›s›n›n, hem de sendikal› iflçi say›s›n›n ciddi art›fllar gösterdi¤i ve bu art›fl›n 1950’li y›llarda h›zland›¤› gözlenmektedir. Sendikal› iflçilerin say›s›ndaki oransal art›fl da, ‹K kapsam›na giren iflçi say›s›ndaki oransal art›fltan daha fazlad›r. ‹flçi say›s› yaklafl›k üç kat›na ç›karken, sendikal› iflçi say›s› yaklafl›k alt› kat›na ç›kmaktad›r. Ancak, de¤iflik nedenlerle, tablodaki sendikal› iflçi rakamlar›n›n ihtiyatla karfl›lanmas› gerekmektedir. Tablodaki veriler sendikalar aç›s›ndan yorumland›¤›nda ise bu kurulufllar›n, say›lar› artmakla birlikte son derecede küçük olduklar› ve bünyelerinde az say›da iflçiyi bar›nd›rd›klar› görülmektedir. Bu dönemde sendika bafl›na düflen üye say›s› 500 dolaylar›ndad›r. Bu sendikalar›n güçsüz olacaklar› ve özellikle dönem koflullar›nda üyelerinin ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için yeterli çal›flmalar› yapamayacaklar› aç›kt›r. ‹NTERNET Tablo 6.7 1948-1963 Döneminde Sendika ve Sendikal› ‹flçi Say›s›na ‹liflkin Geliflmeler Kaynak: ÇB-1978: 146-147; Talas, Dilik, Ifl›kl›, 1965; 56; Kutal, 1977:20. 1960 öncesi dönemde Türk sendikac›l›k hareketi da¤›n›k, güçsüz ve çok say›da küçük sendikadan oluflan bir görünüm içerisindedir. 172 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ‹flveren Kesiminin Örgütlenmesine ‹liflkin Geliflmeler ‹flçi sendikac›l›¤›nda meydana gelen geliflmelere karfl›n, dönem içerisinde iflveren kesiminin örgütlenme e¤ilimi çok düflük kalm›flt›r. SIRA S‹ZDE 4 Çal›flma iliflkileri sisteminin aktörleri olan devlet ve iflçi sendikalar›n›n örgütlenmesine iliflkin de¤erlendirmelerimizin, sistemin üçüncü aktörü olan iflverenlerin örgütlenmesine iliflkin geliflmelerle tamamlanmas› gerekir. Genel bir de¤erlendirme ile, hemen her ülkede iflveren örgütlenmeleri iflçi örgütlenmelerinden daha sonra gerçekleflmifltir. Bunun önemli nedenlerinden biri, iflveren kesiminin bafllang›çta formel örgütlenmeye iflçilere göre daha az ihtiyaç duymas›d›r. “...teflebbüs erbab› iflçilere nazaran aralar›nda çok daha kolayl›kla geçici koalisyonlar teflkil etmek imkânlar›na sahiptirler. Bir taraftan iflverenlerin miktar›n›n iflçilerle k›yaslanamayacak kadar cüz’i oluflu, di¤er taraftan bunlar›n birbirile irtibat temini hususunda bir çok imkânlara sahip bulunmalar› aralar›nda kolayca ve süratle sözleflme ve anlaflma yapmalar›na yol açmaktad›r” (Tuna, 1951: 56). Türkiye’de de, iflveren kesiminin örgütlenmesi, iflçi kesimine göre daha geç gerçekleflmifltir. 1946’dan bafllay›p, 1947 tarihli SK ile devam eden süreçte “iflverenleri iflçi örgütlenmesi karfl›s›nda örgütlenmeye teflvik edecek ve özendirecek koflullar mevcut de¤ildir” (Esin, 1974: 171). Sorun bir yönüyle hukuksald›r. ‹K’nda 1950 y›l›nda 5518 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklikle, iflçi sendikalar›na toplulukla ifl ihtilaflar› ç›karma yetkisi verilmifl; iflçi sendikalar› bu de¤ifliklikle, grev hakk›na sahip olmasalar da, ifl ihtilaf› ç›karma ve resmî makamlar önünde iflçileri temsil yetkisine sahip k›l›nm›fllard›. Oysa, iflveren sendikalar›n›n ifl uyuflmazl›¤› ç›karmak ve iflvereni bu uyuflmazl›klarda temsil etme yetkileri yoktu. Bu da, iflverenlerin sendikal örgütlenmesini olumsuz yönde etkileyen önemli bir hukuksal faktör olmufltur (Lök, 1966: 239-240; Türkiye Metal Sanayicileri Sendikas›, 1999: 16). Sorun bir yönüyle de iflçi örgütlenmelerinin fiili durumuyla ilgilidir. Dönem içerisinde iflçi kesimi aç›s›ndan h›zl› olarak nitelendirilebilecek bir örgütlenme hareketi gözlenmektedir. Bununla birlikte, sendikal örgütlenme henüz gelifliminin bafllar›ndad›r ve SK ile dönemin uygulamalar›ndan kaynaklanan nedenlerle, iflverenleri kendi karfl›s›nda örgütlenmeye itecek kadar güçlü de¤ildir. Umumi mukavele ve genel sözleflme hükümlerinin iflletilemedi¤i, toplu pazarl›¤›n ifl mücadelesi araçlar› ile tamamlanm›fl bir biçimde kurumsallaflmam›fl oldu¤u koflullarda iflçi kesiminin güçsüz olmas› do¤ald›r. Sorun bir yönüyle ise iflveren kesiminin iktisadi gücü ile ilgilidir. ‹ktisadi aç›dan güçlü olan iflverenler, çal›flma koflullar›n› bu dönemde genellikle tek tarafl› olarak belirleyebilmekteydiler. Çal›flma koflullar› ve bu koflullar›n en önemlisi konumunda olan ücretler, emek piyasas›nda cari olan koflullar ve bu çerçevede emek arz ve talebi taraf›ndan belirlenmekteydi ve bu ortamda ortaya ç›kan koflullar›n iflveren lehine olmas› da flafl›rt›c› de¤ildi. Tüm bu etkiler alt›nda, iflveren sendikalar› iflçi sendikalar›ndan daha geç kurulman›n yan› s›ra, onlardan say›ca da daha az olmufllard›r. ‹flveren kesimi de, iflçi kesiminde oldu¤u gibi, kendi içinde de¤iflik örgütlenme sorunlar› ve zorluklar›yla karfl›laflm›flt›r. ‹lk iflveren sendikas›n›n kurulmas› için 1949 y›l›n› beklemek gerekmifltir. Tekstil sanayiindeki iflverenler taraf›ndan kurulan bu ilk iflveren sendikas›n›, az say›daki di¤er sendikalar izledi ve süreç 1962 y›l›nda Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu’nun (T‹SK) oluflumuna uzand› (Lök, 1966: 240-241). Türkiye’de iflveren kesiminin çal›flma hayat›na iliflkin örgütlenmesinin iflçi kesimine göre SIRA S‹ZDE daha geç gerçekleflmifl olmas› nas›l aç›klanabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 173 Sendikal Hareketin Geliflimi Üzerinde Etkili Olan Faktörler Ülkenin Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Kültürel Koflullar› Dönem içerisinde sendikalar›n çal›flma iliflkileri sistemi üzerinde etkili olamamalar›na iliflkin olarak, nedenler halkas›n›n en d›fl›nda ve hepsini kuflatacak biçimde; sendikal örgütlerin içinde kurulup geliflebilece¤i bir siyasal, toplumsal, ekonomik ve kültürel ortam›n varl›k kazanamamas› baflta gelmektedir. ‹ktisadi koflullar, sendikac›l›k hareketinin geliflebilmesi için elveriflli de¤ildir. Türkiye, belirli bir mesafe kaydetmifl olmakla birlikte, henüz sanayileflme sürecinin bafllar›ndad›r. ‹flgücü içerisinde ücretlilerin oran› düflük oldu¤u gibi, süreklilik kazanm›fl ve s›n›f bilincine ulaflm›fl bir iflçi s›n›f› mevcut de¤ildir. K›rsal kesime ba¤›ml›l›k devam etmektedir ve iflçilerin e¤itim düzeyleri çok düflüktür. Siyasal koflullar da sendikac›l›k hareketinin geliflebilmesi için elveriflli de¤ildir. Ço¤ulcu bir demokrasinin geliflemedi¤i, ço¤unlukçu bir siyasal anlay›fl›n egemen oldu¤u koflullarda sendikal hareketin de geliflmesi güçtür. Siyasal partiler üzerindeki yasal s›n›rlamalar ve uygulama, ço¤ulcu bir demokrasinin geliflimi önündeki s›n›rlardan sadece biridir. Dönem içerisinde düflünce, tart›flma ve örgütlenme özgürlü¤ünün sa¤lanamamas› da, sendikal hareketin geliflimini olumsuz yönde etkilemektedir. S›n›flar›n ve s›n›f mücadelelerinin reddedildi¤i, fliddetli cezai müeyyidelere ba¤land›¤› bir toplumda, s›n›f örgütleri olarak sendikalar›n geliflmesi mümkün olamayacak ve Türkiye’de önce dayan›flmac› anlay›fl üzerinde infla edilen halkç› görüfl, sonra da bunu bast›ran fliddetli bir milliyetçilik anlay›fl› buna uygun ortam oluflturmayacakt›r. Yüz y›llard›r süren otoriter bir ortamda içsellefltirilen boyun e¤me, hakk›n› aramama ve tevekkül düflüncesi de ortam› tamamlayan ö¤eler olmaktad›r. Bunun yan›nda, var olan ya da zamanla ç›kar›lan antidemokratik yasalar ve uygulamalar; sendikal hareket yan›nda, bas›n›, üniversiteleri ve tüm toplumu bask› alt›nda tutmaktad›r. Bu genel çerçeve içerisinde, sendikal hareketin geliflimini olumsuz yönde etkileyen faktörleri, afla¤›da baz› ö¤eler itibariyle daha kapsaml› bir biçimde de¤erlendiriyoruz. Mevzuat ve Yönetimin Uygulamalar› Dönem içerisinde çal›flma iliflkileri sisteminin hukuksal çerçevesi, 1936 tarihli ‹K ile onun getirdi¤i yap›y› de¤ifltirmeyen 1947 tarihli SK ile çizilmifltir. Bu yasalar›n zaten s›n›rland›r›c› olan hükümleri, uygulamada daha da dar anlamda yorumlanm›fl ve gerek 1950 y›l›na kadar olan CHP yönetiminde, gerekse 1950-1960 aras›ndaki DP yönetiminde, iktidarlar›n ç›karlar›na hizmet etmek üzere uygulanm›flt›r. “...Toplu sözleflme ve grev yapma haklar›ndan yoksun zay›f bir sendikac›l›k hareketi, uyuflmazl›klar›n çözümünün zorlay›c› hakem müessesesiyle birlefltirildi¤i bir sistem içinde, zaman zaman uyuflmazl›k ç›karmada hudutlu fonksiyonlar görmüfl olsa dahi, kuvvetlenip üye, mali güç ve örgüt yap›s› itibariyle geliflemedi¤i gibi, çal›flanlar›n lehine istihdam koflullar›n›n de¤ifltirilmesinde de etkin bir fonksiyon görememifltir” (Ekin, 1976: 238). Kuflkusuz, iktidarlar›n sendikalar üzerindeki gücünü ve kontrolünü art›ran bir husus da, dönem itibariyle sendikalar›n daha çok kamuya ait iflyerlerinde örgütlenmifl olmalar›d›r. 1955 y›l› itibariyle toplam sendika üyelerinin %56.5’i kamuya ait imalat sanayii ve maden iflletmelerinde çal›flmaktayd› (Bianchi, 1984: 299). Kamuya ait hizmet kurulufllar›n›n da dahil edilmesi durumunda, bu oran daha da yükselecektir. Dönem içerisinde sendikal mevzuat›n s›n›rland›r›c› hükümleri ile yönetimlerin uygulamalar›, sendikac›l›k hareketinin geliflimini olumsuz yönde etkiledi. 174 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Sendikalar›n Denetimi SK’nun denetime iliflkin hükümleri, birçok potansiyel tehlike içeriyordu ve Cemiyetler Kanunu’nun hükümleri de bu tehlikeleri pekifltirmekteydi. Yasan›n ç›kar›l›fl›ndan itibaren, idari makamlar bu denetimi yo¤un bir biçimde uygulad›lar. 19501960 döneminde de DP iktidar›, yasan›n bu hükümlerine dayanarak, sendikal faaliyetler üzerinde s›n›rland›r›c› uygulamalara gitti. Denetime iliflkin mevzuat ve uygulama 1950’li y›llarda Türkiye-UÇÖ iliflkilerine de yans›m›fl, bu Örgüt nezdinde yap›lan iki flikâyetin önemli unsurlar›ndan birini oluflturmufltu. Siyaset Yasa¤› SK’nun siyaset yasa¤›na iliflkin hükmü, daha sonraki dönemlerde ciddi tart›flmalara yol açacak, sendikalar üzerinde bir bask› arac› olarak kullan›ld›¤› gibi, baz› sendikalar bu hüküm uyar›nca kapat›lacaklard›r. Ancak yasan›n mutlak anlamda bir siyaset yasa¤› getirmesine karfl›l›k, uygulamada bu hüküm muhalefetteki siyasal partiyle siyasal iliflkiye girilemeyece¤i biçiminde yorumlanm›flt›r. Nitekim hem CHP, hem de DP döneminde iktidar partileri sendikalarla ve sendikac›larla yak›n iliflki içerisinde olmufllar, sendikal hareketi etki ve vesayet alt›na alma çabas› içerisine girmifller; sendikal hareket ve liderler de bu iki parti aras›nda neredeyse parsellenmifllerdir. ‹flverenlerin Sendikal Harekete Karfl› Tavr› Gerek özel kesim, gerekse kamu kesimi iflverenlerinin iflçi sendikalar›na karfl› olumsuz tav›rlar› da, bu kurulufllar›n geliflmesini olumsuz yönde etkiledi. Sendikal örgütlenmenin salt hukuksal düzlemde tan›nmas› yeterli de¤ildi. Bunun toplumsal düzeyde de kabul görmesi; iflçi ve iflverenlerin birbirlerinin örgütlenme hakk›n› tan›yarak, bu örgütleri çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde iflbirli¤i yap›lacak kurulufllar olarak kabul etmeleri gerekliydi. 1946’dan itibaren sendikalar›n kurulmas› hukuken olanakl› hale gelmifl olmakla birlikte; iflçi sendikalar› kendilerini, aralar›nda bazen devlete ait iflletmelerin de bulundu¤u iflverenlere kabul ettirmekte zorlanm›fllar, çeflitli bask›larla karfl›laflm›fllard›r. Baz› kamu kurulufllar› da sendikalara karfl› olumsuz tav›rlar içerisindeydi. Sendika baflkanlar›n› iflten ç›karan, sendika yöneticilerini baflka kentlere tayin eden kamu kurulufllar› bulunuyordu. Kuflkusuz, gerek CHP, gerekse DP dönemlerinde kamu kurulufllar›n›n sendikac›lara ve sendikalara karfl› tav›rlar›nda, partizanl›klar da rol oynam›flt›. Denilebilir ki 1960 öncesi dönem, sendikalar›n kendilerini gerek kamu makamlar›na gerekse özel kesim iflverenlerine kabul ettirme mücadeleleriyle geçmifltir. Sendikal Hareketin Liderlik, Kadro, E¤itim ve Mali Sorunlar› Sendikal hareket, yönetimlerden ve mevzuattan kaynaklanan sorunlar yan›nda, üyeleri ve liderlik kadrolar› itibariyle, aralar›nda e¤itim eksikli¤inin ve mali sorunlar›n da bulundu¤u çok say›da olumsuz etmenle de karfl› karfl›ya kald›. Sendikal hareketin en önemli sorunlar›ndan biri de, kendi insan malzemesine iliflkindi. ‹flçiler aras›nda s›n›f bilincinin geliflmesi, ancak kuflaktan kufla¤a aktar›lan deneyimlerle oluflabilecekti. Oysa, dönem içerisinde sendika üyelerinin ve yöneticilerinin büyük bölümü de birinci kuflak iflçiydi. Tek parti döneminin hukuksal düzenlemeleri ve uygulamalar› çerçevesinde, geçmifl kuflaklardan önemli bir örgütlenme ve mücadele deneyimi de devral›nmam›flt›. Bu deneyimin yoklu¤u özellikle iflçi liderleri aç›s›ndan önemliydi ve sendikal hareketin geliflmesi, örgütlenebilmesi, sorunlar› aflarak etkinlik kazanabilmesi için bu deneyim gerekliydi. Sendikal liderlik kadrolar› yan›nda, iflçi kesiminin niteli¤inden kaynaklanan sorunlar da önemli s›n›rlamalar getiriyordu. Deneyim eksikli¤i gibi, e¤itim eksikli¤i de bilinç 175 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 düzeyini olumsuz yönde etkiliyordu. Gerek sendika yöneticileri, gerekse sendika üyesi iflçiler aç›s›ndan hem formel anlamda, hem de sendikal anlamda e¤itim eksikli¤i önemli sorunlardan biriydi. Bunlara ilave olarak, dönemin koflullar› ve siyasal partilerin yaklafl›m ve uygulamalar›, sendikal hareketin kendi içerisinde de siyasal bölünmeler ve rekabet yaratm›flt›. Bu bölünme ve rekabet, gelifliminin bafllang›ç aflamalar›ndaki sendikal hareketi olumsuz yönde etkilemifltir. Türkiye’de 1946-1960 döneminde sendikac›l›k hareketinin yeterince üzeSIRAgeliflememesi S‹ZDE rinde etkili olan faktörler nelerdir? 5 SIRA S‹ZDE EL‹M D Ü fi Ü NYÖNEL‹K B‹REYSEL ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ ALANINA HUKUKSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMALAR D Ü fi Ü N E L ‹ M 1947-1960 döneminde, çerçevesini ‹K ile SK’nun çizdi¤i toplu iflS iliflkileri alan› uyO R U gulama ile de kontrol alt›nda tutulmaya çal›fl›l›rken ve cemiyetlerin faaliyetlerini s›n›rland›r›c› yasalaflt›rma çal›flmalar› devam ederken bireysel ifl iliflkileri alan›nda çaD‹KKAT l›flanlar› koruyucu hukuksal düzenlemeler yap›lmaktad›r. Bu dönemde, belirli y›llar d›fl›nda sa¤lanan iktisadi büyüme, bireysel haklar›n SIRA S‹ZDE karfl›n, tek daha genifl tutulabilmesini olanakl› k›lm›fl olmal›d›r. Tüm s›n›rl›l›klar›na partili dönemden çok partili döneme geçifl de, otoriter çizginin daha yumuflak ve ince tutulmas› sonucunu do¤ururken, bireysel haklar›n geliflimine katk›da bulunAMAÇLARIMIZ mufltur. Çok partili yaflama geçilmifl olmas› “..parlamenter rejimin gere¤i olarak genifl halk kitlelerinin toplum sahnesinde, art›k seyirci de¤il, aktörler olarak yer almas› sonucunu do¤urmufltur. Siyasi iktidarlar, bu tarihten sonra, en az›ndan seçimK ‹ T A P den seçime, iflçi, köylü, esnaf gibi kalabal›k halk kesimlerinin ekonomik ve sosyal isteklerini dikkate almak, bunlara flu veya bu biçimde yan›t vermek zorunda kalacaklard›r” (Boratav, 1990: 73). Art›k oy hakk›na sahip olan ve bu hakk›n› seçimden TELEV‹ZYON seçime iki rakip parti aras›nda kullanan genifl halk y›¤›nlar›n›n oy gücü, bölüflüm politikalar›nda ve sosyal politikalarda belki popülizm olarak nitelendirilebilecek uygulamalar›n varl›k kazanmas› üzerinde etkili olmaktad›r. Baz› yasalar›n hemen ‹ N T E Rkoymaktad›r. NET seçim öncelerinde ç›kar›lm›fl olmas›, bu etkiyi aç›k biçimde ortaya Kapsam itibariyle birçok s›n›rlamaya sahip olan ‹K’nda gelifltirici de¤ifliklikler yap›ld›¤› gibi, yasa kapsam› d›fl›nda kalan çal›flanlardan bir bölümü de Bas›n ve Deniz ‹fl Kanunlar›’n›n kapsam›na al›nd›. Bunlar›n d›fl›nda da, çal›flma yaflam›n›n de¤iflik yönlerine iliflkin düzenlemeler yapan yeni yasalar, tüzük, yönetmelik ve kararnameler ç›kar›ld› ve bunlar Türkiye’de bir ifl kodunun oluflmas›na katk›da bulundu. Afla¤›da, dönem içerisinde ç›kar›lan bireysel çal›flma iliflkilerine yönelik yasalar›n en önemlilerini genel çizgileri ile de¤erlendiriyoruz. Bu yasa ve di¤er düzenlemeler temel olarak bireysel alanda olmakla birlikte, toplu iliflkilere yönelik olarak yap›lan baz› ‹K de¤iflikliklerine de bu bölümde yer veriyoruz. Toplu çal›flma iliflkileri S O R U alan›ndaki otoriter uygulamalara karfl›n, bireysel ifl iliflkileri alan›nda ‹ K say›da KAT iflçileri koruyucuDçok yasa ç›kar›ld›. N N ‹K’nun Kapsam›nda Geniflleme ‹K’nun kapsam aç›s›ndan ciddi s›n›rlamalar› bulunuyordu. ‹flçi niteli¤i aç›s›ndan yap›lan s›n›rlamayla, bir iflverene tâbi olarak sadece fikren çal›flanlar yasan›n kapsam› d›fl›nda kalmaktayd›lar. ‹flçi say›s›na iliflkin s›n›rlamayla ise yasan›n kapsam›na “mahiyeti itibariyle yolunda iflliyebilmesi için günde en az on iflçi çal›flt›rmay› icabettiren” iflyerleri ve buralarda çal›flan iflçilerle bunlar›n iflverenleri al›nmaktayd›. Faaliyet alanlar›na iliflkin s›n›rlamayla da, baz› faaliyet alanlar› ‹K’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lmaktayd›. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 176 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Dönem içerisinde ‹fl Kanunu’nun kapsam›nda genifllemeler olurken, baz› konulara iliflkin olarak yasada olumlu de¤ifliklikler de yap›ld›. 1950’li y›llarda, yasal ve idari düzenlemeler ile yarg› kararlar› yoluyla ‹K’nun kapsam›nda genifllemeler sa¤land›. Daha sonra 1952 y›l›nda ç›kar›lan Bas›n ‹K ve 1954 y›l›nda ç›kar›lan Deniz ‹K ile bu kesimlerde çal›flanlar, bu kanunlar kapsam›na al›nd›. Buna ilave olarak, ‹K’nun kapsam›, yasan›n yürürlükte kald›¤› dönem içerisinde yarg› yoluyla da genifllemelere u¤rad›. Ayr›ca, ç›kar›lan teflmil kararnameleriyle 50.000’den fazla nüfuslu yerleflim birimlerinde baz› ifl kollar›nda 4-9 iflçi çal›flt›ran iflyerleri de kanun kapsam›na al›nd›. ‹K’nda Yap›lan Di¤er De¤ifliklikler 1950’li y›llarda ‹K’nda, kapsam genifllemesine yönelik olanlar d›fl›nda da önemli de¤ifliklikler gerçeklefltirildi. Bunlar›n en önemlileri 1950 tarihli ve 5518 say›l› yasa ile 1954 tarihli ve 6298 say›l› yasayla yap›lan de¤iflikliklerdir. Özellikle 5518 say›l› yasayla ‹K’nun bireysel ve toplu ifl iliflkilerine yönelik birçok maddesine iliflkin kapsaml› de¤ifliklikler yap›ld›. Bunlar aras›nda iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤ine iliflkin önlemlerin art›r›lmas›, iflçinin hizmet akdinin feshinde ihbar önellerinin art›r›lmas›, çal›flma süresi içerisindeki dinlenme sürelerinin art›r›lmas› gibi önemli düzenlemeler bulunmaktad›r. Toplu ifl iliflkileri aç›s›ndan ise iflçi temsilcileri yan›nda sendikalara da ifl ihtilaf› ç›karma yetkisinin verilmesi ve iflçi temsilcilerine hukuki güvence sa¤lanmas› hususlar› özel bir öneme sahiptir. Bu de¤ifliklikle, sendikalar›n ifl ihtilaflar› yolu ile, baflta ücret olmak üzere çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi üzerindeki etkisi artt›. 5518 say›l› yasayla bu olumlu de¤ifliklikler yap›l›rken, ‹K’yla getirilmifl olan otoriter sistemin özüne dokunulmamas› için çaba gösterildi ve uyuflmazl›klar› çözmekle görevli hakem kurullar›n›n devlet a¤›rl›kl› yap›s› sabit kald›. Ancak, ‹K’nun baz› maddelerini de¤ifltiren 1954 tarihli ve 6298 say›l› yasa ile hakem kurullar›n›n bilefliminde k›smi bir de¤ifliklik sa¤land› ve iflçi ve iflveren temsilcilerinin kurullara kat›l›mlar› söz konusu oldu. Ancak, yasan›n getirdi¤i de¤iflikliklerle dahi, kurullara seçilecek iflçi ve iflveren temsilcilerinin seçimi taraflara de¤il, kurulun bürokrat üyelerine b›rak›lm›flt›. ‹fl Mahkemeleri Kanunu (1950) Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› sürecinde ortaya ç›kan geliflmelerden biri de, ifl uyuflmazl›klar›n›n bar›flç› yollarla çözümüne iliflkindir. Hakem kurullar› yan›nda, sadece ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümüyle görevli ihtisas mahkemelerinin ortaya ç›kmas› ve bunlar›n oluflumunda iflçi ve iflveren temsilcilerine yer verilmesi, uyuflmazl›klar›n k›sa sürede ve pratik bir biçimde çözülmesinin bir gere¤i olarak düflünülmüfltür. Bu uygulaman›n kökenlerinin 19. yüzy›l bafllar›na kadar uzand›¤›, sonra tedrici bir biçimde de¤iflik Avrupa ülkelerinde yayg›nlaflt›¤› görülmektedir (Ataç, 1946; Erkün, 1949: 39-41). Türkiye’de de, ‹K nihai düzeyde toplulukla ifl uyuflmazl›klar›n›n hakem kurullar›, tek bafll› ifl uyuflmazl›klar›n›n ise mahkemeler yoluyla çözümünü öngörmüfltü. Ancak, bunu izleyen y›llarda uygulama de¤iflik nedenlerle aksam›fl, sorunun çözümü için özel ifl mahkemeleri kurulmas› düflünülür olmufltu. Sorunlar› ortadan kald›rmak üzere 1950 tarihinde ‹fl Mahkemeleri Kanunu ç›kar›ld› ve hak uyuflmazl›klar›n›n çözümünü kolaylaflt›rmak amac›yla özel mahkemeler kurulmas› olanakl› hale geldi. 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 177 ‹flçilere Hafta Tatili ve Genel Tatil Günlerinde Ücret Ödenmesi Hakk›nda Kanun (1951) DP Program›’nda yer alan sosyal hedefler do¤rultusunda, 1950-1960 döneminde yasalar yoluyla di¤er çal›flma koflullar› yan›nda, tatiller ve tatil günlerinde ödenecek ücretler ve oranlar›yla ilgili düzenlemeler de getirildi. 1951’de kabul edilen ve 1952’de yürürlü¤e giren ‹flçilere Hafta Tatili ve Genel Tatil Günlerinde Ücret Ödenmesi Hakk›nda Kanun bunlardan biridir. Kanunun düzenlemelerine göre, ‹K’nun uygulanmakta oldu¤u ifl yerlerinde, günlük ifl müddetlerine uygun olarak haftan›n alt› gününde muntazaman çal›flm›fl olan iflçilere iflveren taraf›ndan bir ifl karfl›l›¤› olmaks›z›n yar›m gündelik ücret ödenecektir. Bunun yan› s›ra, iflçiler Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu’nda belirtilen genel tatil günlerinde çal›flmad›klar› takdirde, bir ifl karfl›l›¤› olmaks›z›n o güne ait ücretleri yar›m olarak, tatil yapmayarak çal›flt›klar› takdirde ise çal›flt›klar› bu günlere ait ücretleri %50 fazlas›yla ödenecektir. 1956’da kabul edilen 6734 say›l› yasa ise kanunun baz› maddelerini de¤ifltirerek, iflçilere tatil günleri için yap›lacak ödemelerin oranlar›n› tama yükseltti. Bas›n Mesle¤inde Çal›flanlarla Çal›flt›ranlar Aras›ndaki ‹liflkilerin Tanzimi Hakk›nda Kanun (Bas›n ‹K) (1952) ‹K, sadece bedenen veyahut bedenen ve fikren çal›flanlar› kapsam›na alm›fl, sadece fikren çal›flanlar› kapsam d›fl›nda b›rakm›flt›. Bu belirleme ile kapsam d›fl›nda kalan bir kesim de bas›n çal›flanlar›yd›. 1952 tarihinde kabul edilen Bas›n Mesle¤inde Çal›flanlarla Çal›flt›ranlar Aras›ndaki ‹liflkilerin Tanzimi Hakk›nda Kanun ile bu faaliyet kolunda çal›flanlar, koruyucu mevzuat içerisine al›nd›lar. Bas›n mesle¤inde çal›flanlar›n fikir iflçilerinin sadece bir bölümü oldu¤u düflünülecek olursa, bunlar için bir yasa ç›kar›l›p, di¤erlerinin d›fllanmas› aç›klanmaya muhtaçt›r. Aç›klanmaya muhtaç bir baflka husus da, Kanun ile bas›n mesle¤inde çal›flanlara sa¤lanan haklar›n, ‹K’nun sa¤lad›¤› haklar›n çok üzerinde olmas›d›r. Neden, kuflkusuz, bas›n iflkolunda çal›flanlar›n mesle¤in gerekirliklerinden kaynaklanan kendilerine özgü sorunlar› yan›nda, bu kesimin demokratik toplumlardaki güç ve nüfuzudur. Di¤er taraftan, DP’nin iktidara gelifl sürecinde kendisine bir biçimde destek veren bas›n çal›flanlar›na manevi borcunu ödeme ve sa¤lanacak olanaklarla bu kesimi etkileme ve kendine yak›n tutma çabas› da önemli olmal›d›r. Kanun gazetecilere k›dem tazminat› ve y›ll›k ücretli izin itibariyle ‹K kapsam›ndaki iflçilere sa¤lanan haklardan daha fazlas›n› sa¤lamaktad›r. Gazeteciler, SK hükümleri dahilinde sendikalar kurabilecekler ve yeni ç›kart›lan sosyal sigorta kanunlar›na tâbi olacaklard›r. Garson ve Benzeri ‹flçilerin Hizmet Karfl›l›klar› Hakk›nda Kanun (1953) Otel, lokanta ve e¤lence yerlerinde çal›flan garson ve benzeri iflçiler; de¤iflik çal›flma koflullar› ve özellikle ücretler aç›s›ndan, di¤er iflçilerden ayr›lan kendine özgü bir kategoridirler. 1953 y›l› öncesinde, bu kesimin çal›flma koflullar›na iliflkin özel bir düzenleme bulunmuyor; ‹K ve Borçlar Kanunu, müflterilerden hizmet karfl›l›¤› al›nan yüzde onlar ile bahflifllerin iflçiye aktar›lmas›n› sa¤layacak net hükümler içermiyordu. Bu durumda bu gibi iflyerlerinde çal›flanlarla çal›flt›ranlar aras›nda sürekli olarak sorunlar ç›k›yordu ve bir çözüme yönelik olarak bu yasa ç›kar›ld›. ‹fl Kanunu kapsam› d›fl›nda kalan bas›n ve deniz iflçileri için 1950’li y›llarda ç›kar›lan özel yasalarla, bu kesimlerde çal›flanlar da koruma alt›na al›nd›. 178 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Ö¤le Dinlenmesi Kanunu (1954) 1954 tarihinde ç›kar›lan Ö¤le Dinlenmesi Kanunu’nun ç›kar›l›fl tarihi üzerinde, 2 May›s 1954 tarihinde yap›lacak genel seçimler etkili olmufltur. Yasan›n düzenlemelerine göre, “Nüfusu onbin ve daha fazla olan flehir ve kasabalardaki fabrika, imalâthane, ma¤aza, dükkân, yaz›hane, büro ve bunlar›n benzerleriyle bilûmum ticari ve s›nai müesseselerde çal›flt›r›lan iflçilere ve di¤er müstahdemlere bir saatten afla¤› olmamak üzere ö¤le dinlenmesi verilmesi mecburiyeti” getiriliyordu. ‹K’na tâbi iflyerlerinde çal›flanlar aç›s›ndan ise ‹K’nun hükümleri uygulanmaya devam edilecekti. Dönem içerisinde 10.000 ve daha fazla nüfuslu yerlerde yaflayanlar›n oran› küçük olup, yasan›n ç›kar›lmas›ndan önceki son Genel Nüfus Say›m› verilerine göre 1950’de %18.7 idi. Bu oran, zaman içerisinde küçük yükselmelerle 1955’te %22.5’e ve 1960’ta %25.9’a yükselecekti (D‹E-1973(b): 78). Deniz ‹fl Kanunu (1954) Deniz ifllerinde çal›flanlar, ‹K kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›fllard›. Bu düzenlemeyle, Türkiye’de 1950’li y›llarda say›lar› 30.000 olarak tahmin edilen genifl bir kesim kapsam d›fl›nda kalm›fl olmaktayd› (Talas, 1961: 132). Bu kesimin çal›flma koflullar›n›n, yap›lan iflin do¤as›ndan kaynaklanan zorlu¤u, 1946 y›l›ndan bafllayarak de¤iflik yasa tasar›lar› haz›rlanmas› üzerinde etken oldu. 1954 tarihinde kabul edilen Deniz ‹fl Kanunu ile bu faaliyet kolunda çal›flanlar da koruyucu mevzuat içerisine al›nd›lar. Yasan›n ç›k›fl tarihi üzerinde, bir hafta önce ç›kar›lan Ö¤le Dinlenmesi Kanunu’nda oldu¤u gibi, 1954 y›l›nda yap›lan genel seçimler etkili olmufltur. Nihai biçimiyle, yasa tüm deniz iflçilerini kapsam›na almamakta, ticaret gemilerinin tonaj› itibariyle s›n›rlamalar yapmaktad›r. Kanun, kapsam›na giren gemiadamlar› itibariyle ifl akdinin içeri¤i ve feshi, tazminat, ücret, gemiadamlar›na ödenecek asgari ücretlerin belirlenmesi ve iafle gibi konular d›fl›nda: çal›flma süreleri, y›ll›k ücretli izin, sosyal sigortalar, sendikal örgütlenme konusunda da düzenlemeler yapmaktad›r. Cezai hükümler ile denetim konular›nda ise ‹K hükümlerinin uygulanaca¤› belirtilmifltir. Deniz ‹K, genel çal›flma süresini daha çok büro ve hizmet kategorilerinde çal›flanlardan oluflan bir grup d›fl›nda, haftada 70 saat olarak belirlemekte ve fazla çal›flma sürelerini de düzenlemektedir. Bu biçimiyle, yasan›n belirledi¤i çal›flma sürelerinin ‹K’nun çok üzerinde oldu¤u görülmektedir. ‹flin niteli¤inden kaynaklanan bir farkl›l›k do¤al karfl›lanabilse de, bu süreler iflkolundaki uluslararas› normlar›n da üzerindedir. Kanun, gemiadamlar›n›n de¤iflik sigorta kollar›na iliflkin olarak ç›kar›lan kanunlara tâbi olaca¤›n› ve 5018 say›l› Kanun hükümleri dahilinde sendikalar kurabilece¤ini de hükme ba¤lam›flt›r. Deniz ‹K ile sa¤lanan haklar aras›nda, ayn› iflverene ba¤l› olarak bir y›l çal›flm›fl olma kofluluyla, y›lda bir ay ücretli izin de bulunuyordu. Bu yasa öncesinde, y›ll›k ücretli izin hakk›, sadece 1952 tarihli yasa ile gazetecilere tan›nm›flt› ve ‹K’na tâbi olarak çal›flanlar aç›s›ndan y›ll›k ücretli izin için, 1960 y›l›nda kabul edilen Y›ll›k Ücretli ‹zin Kanunu’nu beklemek gerekecekti. Bu düzenlemeleriyle, Deniz ‹K’nun, çal›flma koflullar› ‹K’yla düzenlenmemifl önemli bir kesim için koruyucu önlemler getirdi¤i görülmektedir. 1956 y›l› sonunda kanuna tabi iflyeri say›s› 899’a, iflçi say›s› ise 12.182’ye ulaflm›flt› (ÇV-1956: 122). 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 179 Devlet ve Ona Ba¤l› Müesseselerde Çal›flan ‹flçilere ‹lâve Tediye Yap›lmas› Hakk›nda Kanun (1956) Devlete ait kurulufllarda çal›flanlara ayl›k gelirleri d›fl›nda ilave bir ödeme yap›lmas›na iliflkin bu kanunun yapt›¤› düzenlemeler, uzun bir zaman aral›¤›nda tedrici olarak ortaya ç›kan geliflmeler çerçevesinde de¤erlendirilmelidir. Özellikle 1950’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren yaflanan iktisadi geliflmeler, di¤er ba¤›ml› çal›flanlar yan›nda, kamu kesimi çal›flanlar›n› ve ücret gelirlerini olumsuz yönde etkilemiflti. De¤iflik tarihlerde ç›kar›lan yasalarla, bu kesimin gelirlerinin iktisadi koflullara uygun bir biçimde yükseltilmesi yoluna gidildi. 1956 tarihinde kabul edilen Devlet ve Ona Ba¤l› Müesseselerde Çal›flan ‹flçilere ‹lâve Tediye Yap›lmas› Hakk›nda Kanun, iflçi niteli¤ini tafl›yan kimseler aç›s›ndan tüm bu düzenlemeleri bütünlefltiriyordu. Bu kanunla devlet ve ona ba¤l› kurulufllarda çal›flan ve ‹K’na göre iflçi niteli¤i tafl›yanlara, ‹K kapsam›na giren bir iflyerinde çal›fl›yor olsun ya da olmas›nlar, her y›l için birer ayl›k ücretleri tutar›nda ilave ödemede bulunulaca¤› hükme ba¤lanmaktad›r. Y›ll›k Ücretli ‹zin Kanunu (1960) 1960 y›l›nda ç›kar›lan bu kanun, Türk ‹fl Hukuku’nda ücretli izinler konusunda uzun bir süreç içerisinde ortaya ç›kan geliflmelerin nihai halkas›d›r. Baz› ‹DT’nde çal›flan iflçiler aç›s›ndan, 1940’l› y›llardan itibaren bu tür uygulamalar bulunmaktayd›. Özellikle 1951 ve 1956 y›llar›nda hafta tatili ve genel tatil günlerinde ücret ödenmesine iliflkin olarak ç›kar›lan yasalardan sonra, zincirin eksik halkas› olarak y›ll›k ücretli izinler kal›yordu. Konu daha önce Bas›n ve Deniz ‹fl Kanunlar›’nda düzenlenmifl, ancak ‹K kapsam›ndakilere uygulanarak genel bir nitelik kazanmam›flt›. Yasa, ‹K’na tâbi bulunan iflyerlerinde çal›flan iflçi ve müstahdemlerle bunlar›n iflverenlerine uygulanacakt›. Yasayla, iflyerine girdi¤i tarihten itibaren bir y›l çal›flma koflulunu yerine getiren iflçi veya müstahdemler y›ll›k ücretli izne hak kazan›yorlard›. Y›ll›k ücretli iznin süresi ise k›deme göre belirlenmiflti. Çal›flma Mevzuat›n›n Uygulanma ve Denetim Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi Dönem içerisinde geliflen çal›flma kodu, çal›flma yaflam›n›n kurumsallaflmas› üzerinde etkide bulunurken, ücretli çal›flanlar›n bireysel çal›flma iliflkileri alan›nda koruyucu bir flemsiye alt›na al›nmalar› da mümkün hale gelmifltir. Ancak, yasalar›n içerdi¤i koruyucu hükümlerin uygulanmas›na iliflkin ciddi sorunlar yafland› ki, bunlar aras›nda iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i konular› ile çal›flma süreleri baflta gelmektedir. Yasa hükümlerinin uygulamaya aktar›lamamas›n›n alt›nda çok say›da iktisadi, sosyal ve hukuki neden yatmaktad›r. ‹K’nun ç›kar›lmas›n› zorunlu tuttu¤u tüzük ve yönetmeliklerin gecikmeli olarak ç›kar›labilmifl olmas›, ifl mevzuat›n›n uygulanmas›nda önemli bir rol oynayabilecek iflçi-iflveren örgütlenmelerinin ve yasa hükümlerinin uygulanmamas›na iliflkin cezai hükümlerin yetersizli¤i, uygulamaya iliflkin temel sorunlar aras›ndad›r. 2. Dünya Savafl› y›llar›n›n özel koflullar›nda ç›kar›lan Milli Korunma Kanunu da ‹K uygulamas›n› olumsuz yönde etkiledi. ‹K ve di¤er baz› yasalar›n koruyucu hükümlerinin uygulamaya aktar›lmas›nda karfl›lafl›lan sorunlar›n biri de “denetim” konusuydu. ‹K, ifl teftiflini önemli bir husus olarak düzenlemifl ve Çal›flma Bakanl›¤›’n›n örgütlenme yap›s› içerisinde de ifl müfettifllerine yer verilmiflti. Ancak, bu denetim sistemi etkin bir biçimde iflletilemedi ve bu durum koruyucu mevzuat›n aksamas› üzerinde birinci derecede etkili Çal›flma mevzuat›nda meydana gelen de¤iflikliklere karfl›n, gerekli denetimin aksamas› nedeniyle, mevzuattaki baz› koruyucu hükümler yeterince yaflama geçirilemedi. 180 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi oldu. ‹fl müfettifllerinin say›s›n›n azl›¤›, iflin gerektirdi¤i nitelik ve e¤itimden uzak olufllar›, bu aksakl›klar›n önemli nedenleri aras›ndayd›. ‹flçi sendikalar›n›n etkinlik kazanamam›fl olmalar› da, ifl denetiminin yeterli ölçüde yap›lamamas›n›n önemli bir nedenidir. Güçlü bir sendikal örgütlenme, bizatihi denetime konu olabilecek sorunlar›n ortaya ç›kmas›n› engelleyebilece¤i gibi, bu sorunlar›n saptanmas›n› ve denetimini de kolaylaflt›racakt›r (Güzel, 1982(a): 228). SOSYAL GÜVENL‹K ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER ‹ç ve d›fl koflullar, 2. Dünya Savafl› sonras›nda sosyal güvenlik alan›nda önemli ad›mlar at›lmas› sonucunu do¤urdu. Türkiye’de sosyal güvenlik uygulamalar›, her ülkede oldu¤u gibi, hem kapsanan toplum kesimleri ve kifliler, hem de sa¤lanan hizmetler itibariyle tedrici bir geliflme göstermifltir. ‹ktisadi aç›dan de¤erlendirildi¤inde, sosyal güvenlik hizmetlerinin geliflmesinde nihai belirleyici, ülkenin iktisadi olanaklar›n›n artmas›d›r. Ulusal gelirdeki art›fllar, potansiyel olarak sosyal güvenli¤e ayr›labilecek fonlar›n da fazlalaflmas› anlam›na gelmektedir. Sosyal güvenlik kurumlar›n›n oluflturulmas› ile yönetiminin büyük ölçüde bir kamu hizmeti olarak yerine getirildi¤i göz önüne al›n›rsa kamu fonlar›n oluflumunun ve süreklili¤inin sa¤lanmas› önemli bir gerekirliktir. Bu geliflme üzerinde, iflgücünün statü da¤›l›m›ndaki de¤iflmeler de etkili olmufltur. Türkiye’nin sanayileflme süreci, gerek kamu kesiminde, gerekse özel kesimde ücretlilerin say›s›n› art›rm›fl; ücretlilerin iflgücü içerisindeki pay›n›n yükselmesi ise geleneksel sosyal güvenlik uygulamalar›n›n yetersiz kalmas› sonucunu do¤urmufltur. Toplam istihdam içerisinde kamu kesiminin a¤›rl›¤›n›n artmas› da, sosyal güvenlik uygulamalar›n›n geliflmesi üzerinde h›zland›r›c› bir etki yapm›flt›r (Makal, 2002: 383-385). Sosyal aç›dan de¤erlendirildi¤inde, k›rdan kente göç ile aile yap›s›nda meydana gelen de¤iflmeler k›rsal kesime ve genifl aile tipine ba¤›ml›l›¤› azaltarak, sosyal güvenli¤e duyulan gereksinimi art›rm›flt›r. Nihayet, siyasal aç›dan de¤erlendirildi¤inde, 1946 y›l›nda çok partili siyasal hayata geçifl; çal›flma iliflkileri alan›ndaki di¤er oluflumlar kadar, koruyucu sosyal politika ve bu arada sosyal güvenli¤in geliflimini olumlu yönde etkilemifltir. Bu içsel faktörlerin yan› s›ra, d›flsal faktörler de Türkiye’de sosyal güvenlik hizmetlerinin geliflmesi üzerinde etkili olmufltur. Türkiye’nin zaman içerisinde d›fl dünyaya aç›lmas›, genel çal›flma normlar› yan›nda sosyal güvenlik standartlar›na yaklaflmay› da zorunlu k›lm›fl; 2. Dünya Savafl› sonras› özellikle ‹ngiltere’de bafllayan ve K›ta Avrupas›’na da yay›lan sosyal güvenlik ak›m›, Türkiye’ye de sirayet etmifltir (Talas, 1953: 94). UÇÖ’nün de bu geliflim süreci üzerinde etkili oldu¤u belirtilmelidir. ‹flçi Sigortalar› Kurumu’nun ve De¤iflik Sigorta Kollar›n›n Kuruluflu ‹K, de¤iflik alanlarda gelece¤e yönelik ilkeler koyarken, sosyal sigorta kollar›n›n kademeli olarak kurulmas› ilkesini de getirmiflti. “Sosyal yard›mlar›n Devlet taraf›ndan tanzim ve idare edilmesi için bir ‹flçi sigorta idaresinin bir y›l sonra kurulmas›” ve kurulacak idarenin 6 ay içinde ilk sigorta kanunlar›n› ç›karmas› öngörülmekle birlikte, bunlar mümkün olmad› ve ilk sigorta kolu ancak 1945 y›l›nda gerçeklefltirilebildi. Bu geliflme üzerinde kamu fonlar›n›n s›n›rl›l›¤› yan›nda, hizmetlerin yürütülebilmesi için gerekli örgüt ve insangücü aç›s›ndan duyulan eksiklikler rol oynam›flt›r. 2. Dünya Savafl›’n›n kendine özgü koflullar› ise bu eksiklikleri ve gecikmeyi pekifltirdi. Ancak, Savafl di¤er taraftan da, “büyük kütlelerin hayat seviyelerinde yaratt›¤› gerilemeler” nedeniyle bir sosyal güvenlik sistemine olan ihtiyac› art›rm›flt› (Talas, 1953: 94). 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 181 Sigorta kollar›n›n kurulmas›na 1945 y›l›nda ‹fl Kazalar› ile, Meslek Hastal›klar› ve Anal›k Sigortalar› Hakk›nda Kanun ile baflland›. Bu yasan›n kabulünü izleyen günlerde ise ‹flçi Sigortalar› Kurumu kuruldu. Bunu izleyen y›llarda, de¤iflik riskleri kapsayan sigorta kollar›n›n kurulmas›, çeflitli tarihlerde yürürlü¤e giren yasalarla tedrici bir biçimde gerçeklefltirildi. Kuflkusuz, tüm sigorta kollar›n›n bir anda gerçeklefltirilmemesi, zamana yay›larak olanaklar ölçüsünde sa¤lanmas› makûl karfl›lanmal›d›r. ‹htiyarl›k Sigortas› Kanunu 1949’da, Hastal›k ve Anal›k Sigortas› Kanunu 1950’de, Maluliyet, ‹htiyarl›k ve Ölüm Sigortalar› Kanunu ise 1957’de kabul edildi. Zaman içerisinde bu kanunlarda gerekli de¤ifliklikler yap›larak sa¤lanan hizmetlerin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Bu uygulamalarla, kamu ve özel kesimde iflçi statüsünde çal›flanlar›n sosyal güvenlikleri bir kurum çerçevesinde düzenlenmifl oldu. Bütün bu yasalar, sigorta kapsam›n› ‹K ile s›n›rland›rm›flt›. Dönem içerisinde ‹K kapsam›n›n genifllemesine koflut olarak, ‹flçi Sigortalar› Kurumu’nun kapsam›na giren iflçi say›s› da art›fl gösterdi. Bütün bu geliflmelere ba¤l› olarak, 1950’li y›llarda ‹flçi Sigortalar› Kurumu’na tâbi iflçi say›s› ciddi bir art›fl gösterdi. 1950 y›l›ndan 1960 y›l› sonuna kadar, sigortal›lar›n say›s› %112 oran›nda artt›. Ancak, sigorta kapsam›na girenlerin say›s›yla ‹K kapsam›na girenlerin say›s› aras›nda ciddi bir aç›kl›k da vard›. Bu durum, yasal olmayan bir biçimde sigortas›z iflçi istihdam edilmesiyle aç›klanabilir. Dönem itibariyle denetimlerin yetersiz kalmas› da bu durum üzerinde etkendir. Tablo 6.8’de, 1950-1960 döneminde ‹flçi Sigortalar› Kurumu’na tâbi iflçi say›s›ndaki geliflmelerle, ‹K kapsam›na giren iflçilere oran› görülmektedir. ‹flçi Sigortalar› Kurumu’nun ve de¤iflik sigorta kollar›n›n kurulmas›yla, iflçi statüsünde çal›flanlar sosyal güvenlik kapsam›na al›nm›fl oldular. Kapsama giren iflçi say›s› da zaman içerisinde ciddi art›fllar gösterdi. Y›llar Sigortal› Sigortal› ‹K Sigortal› Sigortal› iflçi say›s› iflçi say›s› kapsam›na iflçilerin, ‹K iflçilerin, ‹K (Eylül ay› (Y›l giren iflçi kapsam›na kapsam›na itibariyle) ortalamas› say›s› (3) giren giren (1) itibariyle) iflçilere oran› iflçilere (2) (1) / (3) oran› (2) / (3) Sigortal› iflçi say›s› indeksi (Y›l ortalamas› itibariyle, 1951=100) Y›ll›k art›fl oranlar› Tablo 6.8 1950-1963 Döneminde ‹flçi Sigortalar› Kurumu’na Tâbi ‹flçi Say›lar› Kaynak: ‹SK-1964: 22; ÇB-1978: 146. 1951 382.024 348.440 427.364 89,39 81,53 100 - 1954 510.344 449.284 583.292 87,49 77,03 129 3,94 1957 577.630 530.029 681.012 84,82 77,83 152 4,71 1960 620.900 577.991 824.881 75,27 70,07 166 3,99 1963 710.820 650.432 975.570 72,86 66,67 187 1,86 Sigortal› say›s› dönem içerisinde mutlak rakamlarla artmakta ve faal nüfus içerisindeki oran› da küçük art›fllar göstermekle birlikte, sigortal›lar›n toplam ücretlilere oran› azalmaktad›r. Bu durum, dönem içerisinde toplam ücretli say›s›n›n sigortal› iflçi say›s›ndan daha büyük bir h›zla artmas›ndan kaynaklanmaktad›r (‹SK-1964: 22; D‹E-1965: 81-82). Memurlar›n Sosyal Güvenli¤ine ‹liflkin Geliflmeler: Emekli Sand›¤› Kamu kesiminde memur statüsünde çal›flanlar›n sosyal güvenli¤ine iliflkin olarak ise 1949 y›l›nda kabul edilen ve 1 Ocak 1950’de yürürlü¤e giren yasa ile kurulan T.C. Emekli Sand›¤› ile büyük bir ad›m at›ld›. Bu yasa ile daha önceki dönemlerde 182 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Emekli Sand›¤›’n›n kurulmas›yla, memurlar›n sosyal güvenlikleri tek çat› alt›nda ve bütüncül bir çözüme ulaflt›r›lm›fl oldu. ç›kar›lm›fl olan yasalar, özellikle de 1930 tarihli Askeri ve Mülki Tekaüt Kanunu ile çeflitli özel emeklilik sand›klar› yasalar› yürürlükten kald›r›ld›. Emekli Sand›¤›’n›n ifllerli¤e kavuflmas›ndan sonra, 1950-1960 döneminde kuruma tâbi olarak çal›flan aktif sigortal›lar›n say›s› %80 oran›nda artarak, 199.000’den 359.000’e ulaflt›. Hizmetlerden yararlanan ba¤›ml›lar›n say›s› ise 614.000’den 1.178.000’e yükseldi (ÇSGB-1998: 251). Dönem içerisinde sosyal güvenlik uygulamalar›nda gözlenen geliflmeler her iki kurum aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, aktif sigortal›lar›n oran›n›n %100 dolaylar›nda artt›¤› gözlenmektedir. Bunun yan›nda, sa¤lanan hizmetlerin niceli¤inde ve niteli¤inde de geliflmeler sa¤lanm›flt›r. Uygulama alan›, kapsam ve sa¤lanan hizmetler aç›s›ndan önemli eksiklikler tafl›makla birlikte 1960 öncesi dönemde sosyal ve iktisadi geliflmeye koflut olarak sosyal güvenlik alan›nda önemli ilerlemeler sa¤lanm›flt›r. TÜRK‹YE-ULUSLARARASI ÇALIfiMA ÖRGÜTÜ ‹L‹fiK‹LER‹ 1946-1963 döneminde Türkiye’de çal›flma iliflkilerinin geliflmesinde rol oynayan d›flsal dinamikler aras›nda, UÇÖ’nün kritik bir önemi vard›r. Türkiye, 1932 y›l›nda Milletler Cemiyeti’ne ve bu ifllemle otomatik olarak UÇÖ’ne üye olmufltu. Ancak, TürkiyeUÇÖ iliflkileri bafllang›çta s›n›rl› kald›. Ülkenin geliflmifl bir sosyal politika mevzuat›na sahip olmay›fl›, önce fiili sonra da hukuksal olarak, iflçi ve iflveren meslekî teflekküllerinin kurulmas›n›n 1946 y›l›na kadar olanaks›z olmas›, bunun nedenleri aras›ndayd›. Daha sonraki geliflmeler, Örgüt’le iliflkilerin gelifltirilmesini olanakl› hale getirdi. Bunlar aras›nda; ‹K’yla çal›flma yaflam›n›n belirli bir düzene kavuflturulmas›, sosyal güvenlik alan›nda sa¤lanan geliflmeler, Çal›flma Bakanl›¤›’n›n kuruluflu ile 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda yap›lan de¤ifliklik ve 1947 tarihinde SK’nun yürürlü¤e girmesi baflta gelmektedir. Böylece, Türkiye’nin sosyal politikan›n asgari normlar› aç›s›ndan belirli bir geliflme sa¤lam›fl olmas› ve çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n örgütlenme olana¤› bulmas›, Örgüt nezdinde temsili de olanakl› hale getirdi. Buna karfl›n, örgütle iliflkilerin, yeterli ölçüde gelifltirilebildi¤i ve sorunsuz oldu¤u söylenemez. UÇÖ, 2. Dünya Savafl› sonras› dönemde, çal›flmalar›n› azgeliflmifl ülkelerin e¤itim, dan›flmanl›k gibi acil teknik ihtiyaçlar›n› da göz önüne alacak flekilde yeniden düzenlemiflti. Türkiye, bu teknik yard›m olanaklar›ndan bafllang›çtan itibaren yararland›. Bu teknik yard›mlar, yeni geliflmeye ve kurumsallaflmaya bafllayan Türk çal›flma iliflkileri sisteminin gereksinim duydu¤u teknik bilgi ve eleman temini aç›s›ndan yararl› oldu. UÇÖ’nün Türk Çal›flma Mevzuat›na Etkileri Dönem içerisindeki içsel oluflumlar, UÇO ile iliflkileri kolaylaflt›rd› Örgüt Türk çal›flma mevzuat›n› olumlu yönde etkiledi. Ancak Türkiye’nin UÇÖ sözleflmelerini onaylama politikas› s›n›rl› ve sorunlu oldu. Tüm s›n›rl›l›klara ve sorunlara karfl›n, üyelikle birlikte UÇÖ’nün Anayasas›ndan do¤an yükümlülükleri kabul etmifl olmak, çal›flma yaflam›n› düzenleme gerekirli¤ini do¤urmufl ve bu Türk çal›flma mevzuat› aç›s›ndan olumlu sonuçlar vermifltir. Bunun en önemli örne¤i ‹K’dur. Yasa, olumlu ve olumsuz d›fl etkiler aras›nda, özellikle bireysel ifl iliflkileri alan›ndaki iflçiyi koruyucu hükümleri itibariyle UÇÖ’nün etkilerini de tafl›maktad›r (Talas, 1967: 199; Tuna; Yalç›ntafl, 1981: 279). Bunun yan› s›ra, Türkiye’nin daha Örgüte kat›lmad›¤› dönemlerdeki mevzuat üzerinde bile UÇÖ’nün olumlu etkileri olmufltu. Hafta Tatili Kanunu ile Umumi H›fz›s›hha Kanunu buna örnek olarak gösterilebilir (Saymen, 1954: 115). Türkiye, dönem içerisinde Örgüt’ün baz› sözleflmelerini de onaylayarak çal›flma mevzuat›na dahil etti. Ancak, Türkiye’nin onaylad›¤› sözleflmeler say›ca çok azd›r. Türkiye’nin inceleme dönemimiz öncesinde onaylad›¤› sadece bir sözleflme mev- 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 183 cuttur ve 1946-1960 döneminde de 10 sözleflme onaylanm›flt›r. 1946 y›l›nda Çal›flma Bakanl›¤›’n›n kurulmufl oldu¤u ve görevlerinden birinin de UÇÖ’ne üye olmaktan do¤an ifllerin yerine getirilmesi oldu¤u, üstelik dönem içerisinde yasalaflt›rma yoluyla çal›flma yaflam›na iliflkin önemli mevzuat de¤ifliklikleri gerçeklefltirilmekte oldu¤u düflünülecek olursa, bu çok küçük bir rakamd›r. Ayr›ca, onaylanan sözleflmelerin y›llara göre da¤›l›m› da çok dengesizdir ve 1952-1959 y›llar› aras›nda hiçbir sözleflmenin onaylanmad›¤› görülmektedir. Türkiye’nin çal›flma mevzuat›n› en çok gelifltirmesi gereken ve bunu k›smen de yapt›¤› bir dönemde, çok uzun süre hiçbir Örgüt sözleflmesini onaylamamas› ilginçtir. Bu durum üzerinde, 1951 ve 1957 y›llar›nda Örgüt nezdinde Türkiye “aleyhine yap›lan flikâyetlerin az çok etkili oldu¤u tahmin edilebilir” (Kutal, 1970: 187). Türkiye, tepkisini yeni onaylamalara gitmemek biçiminde ortaya koyarken, yeni sözleflmelerin kendisine getirece¤i yükümlülüklerden de kaç›nmak istemifl olmal›d›r. Ayr›ca, Türkiye’nin, UÇÖ sözleflmelerini epeyce gecikmeli olarak onaylad›¤› görülmektedir. Türkiye’nin bafllang›çtan itibaren genellikle çal›flma mevzuat›nda zaten düzenlenmifl olan konulara iliflkin sözleflmeleri onaylad›¤›, dolay›s›yla bu sözleflmelerin Türk çal›flma mevzuat›na katk›s›n›n s›n›rl› oldu¤u görülmektedir (Sur, 1959: 16; Ifl›k, 1968: 173). Buna karfl›l›k, iç mevzuatla büyük ölçüde uyumlu oldu¤u halde onaylanmayan sözleflmeler de bulunmaktad›r. Türkiye’nin dönem içerisinde onaylad›¤› sözleflmelerin en çok yorum gerektireni ise 98 say›l› Teflkilâtlanma ve Kollektif Müzakere Hakk› Prensiplerinin Uygulanmas›na Müteallik Sözleflme’dir. Bu, Türkiye’nin dönem içerisinde toplu ifl iliflkilerine yönelik olarak onaylad›¤› en önemli sözleflmedir. Sözleflme ile Örgüt’ün 1948 tarihli ve 87 say›l› Sendika Özgürlü¤ü ve Sendikalaflma Hakk›n›n Korunmas› Sözleflmesi tamamlanmaya çal›fl›lmaktad›r (Türkiye 87 say›l› sözleflmeyi çok ileri bir tarihte, 1993 y›l›nda onaylayacakt›). 87 say›l› sözleflme sendika özgürlü¤ünü devlete karfl› korumay› amaçl›yor, bir ayr›m gözetilmeksizin bütün çal›flanlar›n sendika kurabilme ve onlara serbestçe kat›labilme özgürlü¤ünü öngörüyordu. 98 say›l› sözleflme ise sendika hakk›n› a¤›rl›kl› olarak iflverenlere karfl› güvence alt›na almay› amaçl›yordu. Ancak, Türkiye’nin sendika özgürlü¤üne iliflkin temel belge olan 87 numaral› sözleflmeyi onaylamam›fl olmas›na karfl›n, bu sözleflmedeki özgürlükleri garanti alt›na almaya çal›flan 98 say›l› sözleflmeyi onaylamas› ilginç ve çeliflkili bir durumdur. Bütün bu de¤erlendirmelerimiz, dönem içerisinde onaylanan sözleflmeler itibariyle sa¤l›kl›, rasyonel ve sistematik çabalar›n gösterilmedi¤ini ortaya koymaktad›r. ÜCRETLERDEK‹ GEL‹fiMELER 1950 Öncesi Dönemde Ücretler Döneme iliflkin istatistiksel veri kaynaklar›, ücretlerin iki alt dönem içerisinde incelenmesini gerekli k›lmaktad›r: 1950 öncesi ve 1950 sonras›. Tablo 6.9’daki rakamlar, de¤iflik verilerden yararlan›larak yap›lan bir hesaplama niteli¤indedir: Ücret, iflçilerin yaflam düzeylerini yans›tan en önemli de¤iflken olmas› nedeniyle, bir anlamda tüm çal›flma koflullar›n› temsil etme özelli¤ini tafl›maktad›r. Ücret düzeyleri ile belirlenmesine iliflkin süreçler, içinde olufltuklar› çal›flma iliflkileri sisteminin temel karakteristiklerini yans›tt›klar› için de önemli ve sistemi temsil edici niteliktedir. 184 Tablo 6.9 1940-1950 Döneminde Nominal ve Gerçek Ücretlerdeki Geliflmeler (‹malat Sanayii ve Tar›m, TL./Ay) Kaynak: Bulutay, 1995: 305. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Gerçek ücretler (1948 fiyatlar›yla) Nominal ücretler Y›llar Toptan eflya fiyat indeksi (1948=100) ‹malat sanayii Tar›m Tar›m ‹malat sanayii 1940 20,85 47,30 27,1 76,9 174,5 1941 24,67 61,25 37,6 65,6 162,9 1942 69,69 95,91 72,8 95,7 131,7 1943 113,38 102,07 126,5 89,6 80,7 1944 63,45 96,82 98,4 64,5 98,4 1945 44,88 74,32 95,3 47,1 78,0 1946 64,45 81,59 91,6 70,4 89,1 1947 58,54 88,40 92,8 63,1 95,3 1948 84,92 136,21 100,0 84,9 136,2 1949 70,77 119,60 108 65,5 110,7 1950 77 121 97 79,4 124,7 Türkiye’de 1950 öncesi dönemde ücretlerin geliflimi incelendi¤inde, gerçek ücretlerde 1945 y›l›na kadar bir düflüfl görülmektedir. Bu durum, 2. Dünya Savafl›’n›n Türkiye üzerindeki etkileriyle aç›klanmal›d›r. Savafl›n sona eriflini takiben ise gerçek ücretler tekrar yükselme e¤ilimi içerisine girmektedir. Ancak, tüm art›fllara karfl›n, gerçek ücretlerin 1950 y›l›nda 1938 y›l›ndaki düzeyi bile yakalayamad›¤› görülmektedir. Tablodan yap›labilecek bir baflka saptama ise imalat sanayiinde ücretlerin tar›m kesimine göre yaklafl›k %50 oran›nda daha yüksek oldu¤u, bunun yan›nda daha istikrarl› bir geliflim seyri gösterdi¤idir. 1950-1960 Döneminde Ücretler 1950-1960 dönemine iliflkin genel nitelikli ücret de¤erlendirmelerine en uygun veriler, tüm s›n›rl›l›klar›na karfl›n, ‹flçi Sigortalar› Kurumu’nun ücret rakamlar›d›r. Bu veriler, dönem içerisinde gerçek ücretlerin, belirli y›llar ve dalgalanmalar d›fl›nda, küçük oranlarda da olsa tedrici biçimde art›fl gösterdi¤ini ortaya koymaktad›r. Sigortal› iflçiler itibariyle art›fl oran› 1951-1960 dönemi için %27, 1951-1963 dönemi için ise %37’dir (‹SK-1964: 22; D‹E-1973(b): 367). Yani gerçek ücretler, 10 y›ll›k bir dönemde yaklafl›k 1/3 oran›nda artm›fl olmaktad›r. Dönem içerisinde ücretlerde meydana gelen bu de¤iflmeleri iki farkl› aç›dan de¤erlendirmek gerekir. Bunlardan biri ücretlerdeki geliflmenin GSMH ile, di¤eri ise kurumsal düzenlemelerle ba¤lant›land›r›lmas›d›r. 1947-1960 dönemi, 1949 ve 1954 y›llar› d›flar›da b›rak›l›rsa; ekonominin canl›l›k gösterdi¤i, GSMH’n›n artt›¤› y›llar› kapsar. 1968 y›l› üretici fiyatlar›yla GSMH, 1948-1960 döneminde %91,20 oran›nda art›fl göstermifltir. 1968 y›l› faktör fiyatlar›yla kifli bafl›na GSMH ise 1.854 TL.’den 2.576 TL.’ye yükselirken, art›fl oran› %38,94’ü bulmufltur (D‹E-1973(a): 118-119, 172). Daha önceki dönemden farkl› olan bu koflullar, ücretlerin ve maafllar›n artmas›n›n nesnel koflullar›n› yaratmakta ve gerçek ücretler de artmaktad›r. 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 Tar›m ve ‹malat Sanayiinde Ücretler Yukar›daki veriler, sadece ‹K kapsam›na giren iflçilerin ücretlerine iliflkin oldu¤u ve ‹K da baflta tar›m olmak üzere baz› faaliyet alanlar›n› kapsam d›fl›nda b›rakt›¤› için, bu veriler arac›l›¤›yla di¤er faaliyet alanlar›ndaki geliflimi de¤erlendirmek mümkün olmamaktad›r. Bir çal›flma, 1950-1960 döneminde, imalat sanayiinde 1955 y›l› d›fl›nda gerçek ücretlerin sürekli bir art›fl e¤iliminde oldu¤unu, 1950-1961 y›llar› aras›nda %60’l›k bir yükselifl gösterdi¤ini ortaya koymaktad›r. Buna karfl›l›k, tar›m kesiminde ücretler ayn› dönem için %52 art›fl göstermektedir. Ancak, tar›m kesimi ücretlerinin çok düflük oldu¤u 1950 y›l› yerine 1951 y›l› temel al›n›rsa, 1961’e kadar olan gerçek ücret art›fl oran› sadece %21’de kalmaktad›r. ‹malat sanayii ile tar›m kesimi aras›ndaki yaklafl›k %50 oran›ndaki ücret farkl›l›¤› da, y›ldan y›la küçük de¤ifliklikler olmakla birlikte, dönem boyunca varl›¤›n› korumaktad›r (Bulutay, 1995: 301-302, 306). Burada ücret farklar›n› aç›klay›c› faktör, kuflkusuz sektörler aras›ndaki verimlilik farkl›l›klar›d›r (Bulutay, 1995: 264). Ayn› çal›flma, sektörler aras›nda da önemli ücret farkl›l›klar› oldu¤unu, en yüksek ücretlerin hizmet sektöründe ödendi¤ini, baz› faaliyet alanlar› itibariyle ortalama ücret düzeyinin tar›m kesiminin iki kat›na ulaflt›¤›n› göstermektedir (Bulutay, 1995: 301-302). Burada da aç›klay›c› faktör, gene faaliyet kollar› aras›ndaki verimlilik farkl›l›klar› olmaktad›r. Kamu Kesimi Çal›flanlar›n›n Maafl ve Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler Memur Maafllar›ndaki Geliflmeler: 1947-1960 Dönemine ‹liflkin De¤erlendirme 1947-1960 dönemi, 1949 ve 1954 y›llar› d›flarda b›rak›l›rsa; ekonominin canl›l›k gösterdi¤i, GSMH’n›n artt›¤› y›llar› kapsamaktayd› ve ücretlerin ve maafllar›n artmas›n›n nesnel koflullar›n› yaratmaktayd›. Buna karfl›l›k, dönem içerisinde memurlar›n gerçek ayl›klar›nda yüksek oranl› düflüfller olmaktad›r. 1947-1960 döneminde bu azalma, en düflük maafl kademesinde %25, en yüksek kademede %21, orta maafl kademelerinde ise %23 dolaylar›ndad›r. Bu nedenle, 1947-1960 döneminde tüm memurlar itibariyle gerçek ayl›klar›n %25 dolaylar›nda azald›¤›n› söylemek yanl›fl olmaz. 1954-1960 döneminde gerçek ayl›klardaki düflme ise %35 dolaylar›ndad›r. 2. Dünya Savafl›’n›n etkilerini tafl›yan 1947 öncesi dönem de çözümlemeye kat›l›rsa ve de¤erlendirmeler daha uzun bir zaman aral›¤› için yap›l›rsa, memur maafllar›ndaki reel düflüfller daha ciddi boyutlara ulaflmaktad›r. 1938 y›l› esas al›n›rsa, memur maafllar›nda 1960 y›l› itibariyle düflme en düflük ayl›k kademesinde %31, orta ayl›k kademesinde %39, yüksek ayl›k kademesinde ise %64’e ulaflmaktad›r (B‹GM1961(b): 4-5). Memur maafllar›ndaki reel gerilemenin, 1938-1946 döneminden farkl› olarak, bu defa ulusal gelirdeki art›fllara ra¤men gerçekleflti¤i görülmektedir. 1951-1960 döneminde ‹flçi Sigortalar› Kurumu’na tâbi iflçilerin gerçek ücretlerindeki art›fl %27,06 oran›ndad›r. Art›fl oran›, 1951-1963 y›llar› itibariyle ise %37,01 olmaktad›r. Bu durumda, iflçiler ile memurlar›n reel gelirlerindeki de¤iflimin ters yönlü oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. 1950-1960 döneminde ulusal gelir ve iflçilerin reel ücretleri artarken memurlar›n durumunda meydana gelen gerileme, di¤er faktörler yan›nda, DP’nin bürokrat kesime olumsuz bak›fl›yla da ba¤lant›l›d›r. 185 186 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kamu Kesimindeki ‹flçi Ücretleri:1974-1963 Dönemindeki Geliflmeler Kamu-özel kesim ay›r›m› itibariyle de¤erlendirildi¤inde, 1946 sonras› dönemde de, ücretlerin kamu kesiminde daha yüksek olmaya devam etti¤i, genel ortalamadan 1947 y›l›nda %38, 1950 y›l›nda %28,38, 1954 y›l›nda ise %33 oran›nda daha yüksek oldu¤u saptanabilmektedir. Zaim, bu veriler ›fl›¤›nda “devlet sektöründeki iflçilerin gerek nominal, gerek reel ücretleri itibariyle vasatinin oldukça fevkinde olan iyi durumlar›”ndan söz etmektedir (Zaim, 1956: 279). 1950-1961 döneminde ‹DT ile özel kesimde çal›flan iflçilerin ücret düzeyleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda da veriler, kamu kesimindeki ücretlerin özel kesimden daha yüksek oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Ancak, zaman içerisinde iki kesim aras›ndaki ücret farkl›l›klar› tedrici bir biçimde azalmaktad›r. 1950 y›l›nda özel kesimde büyük kurulufllardaki ücretler kamu kesimindekinin %71,24’ü iken, bu oran 1960’ta %94,10’a, 1963’te ise %92,71’e yükselmektedir. Kamu kesimiyle özel kesim aras›ndaki ücret farkl›l›klar›, büyük iflletmeler yerine orta ölçekli iflletmeler göz önüne al›nd›¤›nda daha da belirginleflmektedir (Bulutay, 1995: 296-298). Bu konudaki çal›flmalar, nitelikli iflçi ücretlerinin özel kesimde, buna karfl›l›k yar›-nitelikli ve niteliksiz iflçi ücretlerinin kamu kesiminde daha fazla oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Zaim, 1974: 263). Niteliksiz iflgücü itibariyle bunun nedeni, niteliksiz emek arz›n›n, niteliksiz emek talebini aflmas›; buna karfl›l›k, özel kesim piyasa flartlar›na göre ücret öderken, kamu kesiminin sosyal ve siyasal kayg›larla daha yüksek ücret ödeyebilmesidir. Buna karfl›l›k, nitelikli iflgücü aç›s›ndan durum de¤iflmekte, kamu kesimi hukuksal nedenlerle belirli s›n›rlar içerisinde kalmak zorundayken, özel kesim daha yüksek ücretler ödeyebilmektedir (Zaim, 1974: 263). Kamu Kesiminde Memur ve ‹flçi Olarak Çal›flanlar Aras›ndaki Gelir Farkl›l›klar›na ‹liflkin Bir De¤erlendirme Kamu kesiminde iflçi statüsünde çal›flanlar›n reel gelirleri dönem içerisinde art›fl gösterirken, memur maafllar› itibariyle düflüfller söz konusu oldu. Memur ayl›klar› hem 1938-1947, hem de 1947-1960 dönemlerinde fiyat art›fllar› karfl›s›nda sat›n alma gücünü koruyamazken, iflçilerin gerçek ücretleri savafl döneminin birkaç y›l› ile 1950-1960 döneminde iktisadi daralman›n yafland›¤› y›llar d›fl›nda sürekli bir art›fl göstermektedir. Bu geliflmenin sonuçlar›ndan biri, iflçi ücretlerinin memur maafllar›na oran›n›n yükselmesi olacakt›r. 1960’lar›n bafl› itibariyle memurlar›n büyük bölümünün gelirlerinin, kamu kesimindeki ortalama iflçi ücretlerinin alt›na indi¤i söylenebilir. Tüm bu geliflmeler, memurlar aç›s›ndan, maafllarda sa¤lanan art›fllar›n konjonktürü takip edecek düzeyde olmamas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bunda ise flüphesiz devletin bütçe olanaklar›n›n s›n›rl›l›¤› yan›nda, özellikle 1950 sonras› dönemde siyasal iktidar›n bürokrasiyle ilgili görüflleri etkin olmufltur. Buna karfl›l›k, kamu kesiminde iflçi statüsünde çal›flanlar›n ücretlerinin iktisadi konjonktürü daha iyi izledi¤i görülmektedir. Kuflkusuz bunu mümkün k›lan faktörlerden biri “piyasa mekanizmas›”d›r. Özellikle ekonominin büyüme gösterdi¤i, piyasa koflullar›n›n uygun oldu¤u, üretilen mal ve hizmete olan talebin fiyat ayarlamalar›n› mümkün k›ld›¤› dönemlerde, ücretlerin de bu koflullara uyum sa¤lamas› do¤ald›r. Ancak, geliflmeler üzerinde piyasan›n iflleyifli d›fl›nda, dönem içerisinde ücret düzeyleri üzerinde etken olmas› muhtemel baz› “kurumsal düzenlemeler”in etkilerini de araflt›rmak icap eder. Konuya iliflkin de¤erlendirmeleri, az afla¤›da yap›yoruz. 187 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 ‹ncelenen dönem boyunca memur ücretleri ile kamu iflçilerinin ücretlerinin SIRA S‹ZDEgeliflimi aras›ndaki farkl›l›k nas›l aç›klanabilir? 6 Kad›n ‹flçilerin Ücretlerine ‹liflkin GeliflmelerD Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Türkiye’de dönem itibariyle kad›n iflçilerin ücretlerine iliflkin koruyucu hukuki düzenlemeler yok denecek düzeydeydi. ‹K’nda, çal›flan kad›nlar› Sve koruO Rçocuklar› U yucu birçok hükme yer verilmiflken, ücret eflitli¤ini sa¤lamaya yönelik bir düzenleme bulunmuyordu. Ancak, 1950 y›l›nda ‹K’nun baz› maddelerini de¤ifltiren 5518 D‹KKAT say›l› yasaya bu konuya iliflkin bir hüküm konmufltur. Buna göre, “Bir iflyerinde ayn› mahiyette ifllerde ve eflit verimle çal›flan kad›n ve erkek iflçilere sadece cinsiS‹ZDE yet ayr›l›¤› sebebiyle farkl› ücret verilmez. Hakem kurullar›ncaSIRA ifl uyuflmazl›klar›n›n karara ba¤lanmas›nda da bu esas göz önünde bulundurulur.” Türkiye’de 1951 y›l›nda bafllayan ve tedrici bir biçimde geniflleyen asgari ücret uygulamalar›n› düzenAMAÇLARIMIZ leyen yönetmeliklerde de, kad›n ve erkek iflçilerin asgari ücretleri aras›nda bir fark gözetilmeyece¤i belirtilmiflti. Buna karfl›l›k, uygulamada bu ilkeye uyulmad›¤›, 1950’li y›llar itibariyle ayn› komisyon taraf›ndan yap›lan saptamalarda dahi, kad›n K ‹ T A P ve erkek asgari ücretleri aras›nda %100’e varan farkl›l›klar bulundu¤u görülmüfltür (Kutal, 1969: 192). S O R U D‹KKAT N N TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Türkiye Genelinde Kad›n ‹flçilerin Ücretlerine ‹liflkin Geliflmeler Türkiye’de 1950’li y›llarda kad›n iflçilerin ücretlerine iliflkin de¤erlendirmeler, önceki dönemlere göre daha kapsaml› bir biçimde yap›labilmekte, ‹flçi Sigorta‹ N T E Rbilgiler NET lar› Kurumu’nun istatistiklerinde, 1955 ve sonras› y›llara iliflkin bulunmaktad›r. Erkek iflçi Erkek iflçi ücretinin ücretinin Erkek Kad›n Erkek Kad›n Çocuk Ankara yüzdesi yüzdesi gerçek gerçek iflçi iflçi Y›llar iflçi Toplam geçinme olarak olarak ücret ücret ücreti ücreti ücreti indeksi kad›n iflçi çocuk iflçi indeksi indeksi ücreti ücreti 1955 7,64 4,99 65,31 4,27 55,89 7,16 100 100 100 1956 8,73 5,72 65,52 5,06 57,96 8,22 111 103 103 1957 9,67 6,55 67,74 5,60 57,91 9,19 125 101 105 1958 11,40 7,57 66,40 6,62 58,07 10,86 143 104 106 1959 13,82 9,31 67,37 7,98 57,74 13,25 175 103 107 1960 15,06 10,23 67,93 8,72 57,90 14,44 188 105 109 1961 16,28 11,10 68,18 9,28 57,00 15,59 190 112 117 1962 17,04 12,52 73,47 9,35 54,87 16,48 198 113 127 1963 18,51 13,40 72,39 10,13 54,73 17,91 211 115 127 Tablo 6.10’daki verilerden, Kurum’a tâbi kad›n ve çocuk iflçilerle erkek iflçilerin ücretleri aras›nda ciddi farkl›l›klar oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Kad›n ve çocuk iflçi ücretlerinin erkek iflçi ücretlerine oran›, dönem içerisinde ciddi de¤iflmeler göstermemekte ve yaklafl›k 2/3 düzeyinde kalmaktad›r. Döneme iliflkin di¤er kaynaklar, ‹NTERNET Tablo 6.10 ‹flçi Sigortalar› Kurumu Verilerine Göre Cinsler ve Çocuklar Aras› Ücret Farkl›l›klar› (Ortalama Günlük Kazanç, TL, 19551963) Kaynak: Makal, 2002: 482. 188 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi cinsiyete dayal› ücret farkl›l›klar›n›n iktisadi faaliyet kollar› itibariyle de söz konusu oldu¤unu ve de¤iflik iktisadi faaliyet kollar› itibariyle ortalama kad›n iflçi ücretlerinin, kamu kesiminde, özel kesimden ciddi ölçüde yüksek oldu¤unu da ortaya koymaktad›r (B‹UM-1960: 4-22). Kurumsal Düzenlemelerin Ücretler Üzerindeki Etkileri Kuramsal aç›dan de¤erlendirildi¤inde, ücretlerin oluflumu üzerinde piyasa mekanizmas› ile kurumsal düzenlemeler belirleyici olmaktad›r. Dönem içerisinde ücretler üzerinde etkili olabilecek kurumlar›n büyük bölümü ise ifllerlik kazanamam›fllard›r. “Umumi mukavele”-”genel sözleflme”ye iliflkin düzenlemeler bunlar aras›ndad›r. Ancak, dönem itibariyle Türkiye’de ücretler üzerinde s›n›rl› da olsa etkili olabilecek iki kurumsal düzenleme bulunmaktad›r. Bunlar, “asgari ücret saptamalar›” ve “toplulukla ifl ihtilaflar›”d›r. Bunlardan ifl ihtilaflar›, ücretler d›fl›ndaki di¤er çal›flma koflullar› üzerinde de etkili olabilecek bir düzenlemedir. Bu iki kurumsal düzenlemeyi hukuksal ve uygulama aç›lar›ndan kapsaml› bir biçimde de¤erlendirerek, ücret düzeyleri üzerindeki olas› etkilerini belirlemeye çal›flal›m. Asgari Ücret Saptamalar› ‹K’nun gelece¤e yönelik ilkeleri aras›nda, asgari ücretin saptanmas› da bulunuyordu. Yasan›n ç›kar›l›fl›ndan 15 y›l sonra, 1951’de Asgari Ücretin Tesbitine Müteallik Yönetmelik ç›kar›ld›. 1952 y›l›nda ç›kar›lan Bas›n-‹fl Kanunu ile 1954 y›l›nda ç›kar›lan Deniz ‹fl Kanunu’ndan sonra, 1955 y›l›nda, bu iki yasa kapsam›ndakiler için de benzeri iki asgari ücret talimatnamesi ç›kar›ld›. 1951’den bafllayarak, yönetmelik uyar›nca asgari ücretlerin tespitine baflland› ve uygulama tedrici olarak yayg›nlaflt›r›ld›. (Kutal, 1969: 182-192). Ancak, 1960 öncesi dönemde gerek iflkolu, gerekse il itibariyle, yap›lan tespitlerin yetersiz, uygulaman›n aksak oldu¤u görülmektedir. Asgari ücretten yararlanan iflçi say›s› da düflük kalm›flt›r. Bu koflullarda varaca¤›m›z sonuç, asgari ücret saptamalar›n›n ücretler ve ba¤›ml› çal›flanlar›n yaflam koflullar› üzerinde ciddi bir etkide bulunmad›¤›d›r. Toplulukla ‹fl ‹htilaflar› Dönem içerisinde ‹K’nda yap›lan de¤ifliklikler, hem iflçi temsilcilerinin hem de sendikalar›n ifllevlerini art›rarak sendikal hareketin geliflimini olumlu yönde etkiledi¤i gibi, sendikalar›n ücret düzeyleri üzerindeki etkisini de art›rd›. Bu geliflmeler sonucunda, mevzuattaki ve uygulamadaki tüm s›n›rl›l›klara karfl›n, sendikalar çal›flma koflullar› üzerinde daha önceki k›sa döneme göre daha etkili oldular. 19391963 döneminde Yüksek Hakem Kurulu’na ulaflan ifl uyuflmazl›klar›n›n say›s› 1.453’tür (Tuna, 1969: 33). 1939-1950 döneminde 41 uyuflmazl›k ç›karken, rakam 1951-1960 dönemi için 1.104; 1961-1963 dönemi için 308’dir. 1950 sonras› dönemde gözlenen art›fl, ‹K’nda yap›lan de¤iflikliklerin sonucudur. Çok partili siyasal yaflama geçifl ve iktidar de¤iflikli¤i de, bu hakk›n kullan›m›n› olumlu yönde etkileyerek, s›çrama üzerinde etkin olmufltur. Bir baflka saptama, uyuflmazl›klar›n giderek daha çok oranda, iflçi temsilcileri yerine sendikalar taraf›ndan ç›kar›lmakta oldu¤una iliflkindir. Bu da, s›n›rl› olmakla birlikte dönem içerisinde sendikal örgütlenmede meydana gelen geliflmelerle aç›klanabilir. Bir baflka saptama, Yüksek Hakem Kurulu’nun uyuflmazl›klar›n yaklafl›k 2/3’ünü iflçiler lehine sonuçland›rm›fl olmas›d›r. Veriler sendikalar›n ifl ihtilaflar› yoluyla ücret düzeyleri üzerinde bir miktar etkin olduklar› biçiminde yorumlanabilir. Zaim “Bu sebeple ücretlerde s›çramalar oldu¤unu” belirtmektedir (Zaim, 1974: 110). 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 189 Kuflkusuz, ifl uyuflmazl›klar›n›n ücret ve di¤er çal›flma koflullar› üzerinde daha yüksek etkiler yapmas›n› engelleyen çok say›da faktör bulunmaktad›r. Yasan›n uyuflmazl›klar› sadece iflyeri düzeyi ile s›n›rland›rmas›, yasal de¤iflikli¤e karfl›n iflçi temsilcilerinin ifl güvencelerine iliflkin sorunlar, sendikalar›n dönem itibariyle güçsüz bulunmas›, hakem kurullar›n›n yasadan kaynaklanan devlet a¤›rl›kl› bileflimleri, kurul üyelerinin konuya iliflkin bilgi ve uzmanl›k düzeylerinin düflük olmas›, dönem itibariyle ifl uyuflmazl›klar›n›n de¤erlendirilmesinde kullan›labilecek kapsaml› istatistiklerin yoklu¤u bunlar aras›ndad›r (Tuna, 1969: 23 vd.). Dönem içerisinde yok denecek kadar az say›da genel sözleflme olmas›na karfl›n, iflçi temsilcilerinin ve iflçi sendikalar›n›n, çal›flma koflullar›n› ve ücretleri etkilemek konusunda yasan›n kendilerine sa¤lam›fl oldu¤u tahkim yolunu kulland›klar› ve zaman içerisinde bu uyuflmazl›klar›n ç›kar›lmas›nda sendikalar›n a¤›rl›¤›n›n ciddi ölçüde artt›¤› görülmektedir. Bu mekanizman›n ücret düzeyleri üzerinde, iflçilerin tümü aç›s›ndan geçerli olmasa da, ihmal edilmemesi gereken olumlu bir etki yapt›¤› ifade edilebilir (Makal, 2002: 512). Ç›kar›lan uyuflmazl›klar içerisinde kamu kesiminin ciddi bir a¤›rl›¤› olup, 19591963 döneminde Yüksek Hakem Kurulu’na ulaflan 470 uyuflmazl›¤›n %55,75’i bu kesimdeydi (Tuna, 1969: 35). Kamu kesiminde iflletme ölçeklerinin büyüklü¤ü göz önüne al›n›rsa, kapsanan iflçi say›s› itibariyle kamunun a¤›rl›¤›n›n bu rakam›n çok daha üzerinde olmas› beklenir. Bu koflullar alt›nda ise kan›m›zca, maafllar› devlet taraf›ndan tek tarafl› olarak belirlenen ve bu süreç üzerinde etkili olacak örgütlenme ile kurumsal mekanizmalardan yoksun olan memurlar›n gelirleri özellikle siyasal iktidar›n kendilerine sempatiyle yaklaflmad›¤› dönemlerde gerileme gösterirken; iflçi ücretlerinde gözlenen art›fllar üzerinde, memur maafllar›ndan farkl› olarak konjonktürü izleyebilme esnekli¤i yan›nda, ‹K uyar›nca ç›kar›lan toplulukla ifl ihtilaflar› da etkili olmufltur (Makal, 2002). ‹fl ihtilaflar›, dönem içerisinde ücret düzeyleri üzerinde en çok etkili olan kurumsal düzenleme olmakla birlikte, tüm ücretliler aç›s›ndan düflünüldü¤ünde, dönem içerisindeki bölüflüm iliflkilerinin kurumsal düzenlemelerden çok, piyasan›n iflleyifli içerisinde belirlendi¤i söylenebilir. Dönem içerisindeki kurumsal düzenlemelerin ücretler üzerinde etkisi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, s›n›rl› uygulamas› olan asgari ücretlerin etkisizli¤ine ve genel sözleflme uygulamalar›n›n s›n›rl›l›¤›na karfl›n, ifl ihtilaflar›n›n giderek fazlalaflt›¤› ve ücret art›fllar› üzerinde etkili oldu¤u söylenebilir. D‹⁄ER ÇALIfiMA KOfiULLARI Dönem içerisindeki çal›flma koflullar› hakk›nda bütüncül bir fikir sahibi olabilmek için, ücret d›fl›ndaki di¤er çal›flma koflullar›n›n da gözden geçirilmesi faydal› olur. Burada, çal›flma süreleri, çal›flma yafl› ve iflçi sa¤l›¤›-ifl güvenli¤i konular›na k›saca de¤iniyoruz. Çal›flma Süreleri ‹K, haftal›k çal›flma sürelerini 48 saat olarak belirlemifl ve bunun istisnalar›n› da koymufltu. Ancak, fiili aç›dan bak›ld›¤›nda, uygulamayla ilgili sorunlar›n bafl›nda çal›flma sürelerinin geldi¤i görülmektedir. Bunda, Milli Korunma Kanunu’nun ciddi rolü olmufltur. Kanun uyar›nca ç›kart›lan kararnamelerle, çal›flma hayat›na iliflkin di¤er düzenlemeler yan›nda, ‹K’nun çal›flma süresine iliflkin hükmüne önemli istisnalar getirilmiflti. Bu kararnamelerin büyük bölümü, savafl›n bitiminden sonra da uzun süre yürürlükte kalm›fl ve özellikle mensucat gibi baz› sanayilerde uzun çal›flma süreleri neredeyse norm haline gelmifl, daha sonra 48 saatlik normal çal›flma haftas›na dönüfl iflçi sendikalar›n›n uzun mücadelelerini gerektirmifltir. Dönem içerisindeki fiili çal›flma sürelerine iliflkin olarak, de¤iflik kaynaklardan bilgiler sa¤lamak mümkün olmaktad›r. 1946 y›l›nda ‹stanbul’da küçük sanayide 190 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi yap›lan gözlemler “küçük sanayide ortalama günlük çal›flma sürelerinin 12 saata vard›¤›n›” ortaya koymaktad›r. Bunun d›fl›nda, çal›flma süresi bazen 17-18 saate kadar da yükselebilmektedir (Tuna, 1946: 36). 1947 y›l›nda Türkiye’nin de¤iflik yörelerinde incelemeler yapan T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin Raporu’nda da konuya iliflkin çok say›da gözlem yer almaktad›r. Zaim de, 1954 y›l›nda ‹stanbul mensucat sanayiinde yapt›¤› çal›flmada, ‹K’na tâbi olan küçük dokuma müesseselerinde günde 9-12 saat aras›nda çal›flma süreleri saptamakta, büyük bir kuruluflta da iflçilerin günde 11 saat çal›flt›r›ld›klar›n› ve bunun karfl›l›¤›nda kendilerine ‹K’na göre ödenmesi gereken fazla mesai ücretinin ödenmedi¤ini belirtmektedir (Zaim, 1956: 246). Dönemin gazete koleksiyonlar› konuya iliflkin haberlerle doludur. ‹K kapsam› d›fl›nda kalan tar›m kesimi aç›s›ndan ise ‹K’nda oldu¤u bir yasal düzenleme söz konusu olmay›p; çal›flma süreleri, yüzy›llard›r süre gelen örf-adetlerle belirlenmiflti ve bu da genellikle gün do¤umundan gün bat›m›na kadar olan süreydi (Çalgüner, 1943: 40-41; Erkul, 1967: 95). Ancak, tüm tar›m kesimini kapsayan mutlak bir çal›flma süresi telâffuz etmek olanakl› de¤ildi ve çal›flma süreleri, bölgeden bölgeye de¤iflti¤i gibi, yetifltirilen ürünlere göre de farkl›l›k göstermekteydi (Makal, 2002: 515-516). Çal›flma Yafl› Umumi H›fz›s›hha Kanunu ve ‹K’nun çal›flma yafl›na iliflkin standartlar›na göre, 12 yafl›ndan küçük çocuklar›n sanayi ifllerinde ve 16 yafl›ndan küçük çocuklar›n hangi iflte olursa olsun günde 8 saatten fazla çal›flt›r›lmalar› yasakt›. 18 yafl›ndan küçükler, yer alt›nda ve su alt›nda çal›fl›lacak ifllerde ve geceleri sanayi ifllerinde çal›flt›r›lamayacaklard›. Ancak, Milli Korunma Kanunu’nun bu s›n›rlar› ciddi ölçüde geçersiz k›ld›¤› da eklenmelidir. Birçok gözlem, yasalardaki yetersiz düzenlemelerin dahi ciddi ölçüde ihlal edildi¤ini, minimum yafl hadlerine iliflkin her üç s›n›rlaman›n da afl›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r. ‹flçi gazetelerinde, buna iliflkin örneklere s›k s›k rastlanmaktad›r. T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin Raporu’nda da, konuya iliflkin yüzlerce gözlem yer almaktad›r. Gözlemler aras›nda minimum yafl s›n›rlar›n›n büyük aral›klarla afl›ld›¤› dramatik durumlar da yer almaktad›r. Bunlardan sadece birkaç›n› vermekle yetinelim: ‹zmir’de 25-30 iflçi çal›flt›ran bir üzüm imalathanesinde “7-8 yafl›nda 3 çocuk, 10-11 yafllar›nda 7-8 çocuk” çal›flmaktad›r ve “Buralarda sa¤l›k ve ‹K olmad›¤› gibi nizamname ve Talimatname mefhumlar› da yoktur.” ‹stanbul’da bir mensucat fabrikas›nda da “Tashih suretiyle veya baflkalar›n›n hüviyet cüzdan›yle kaydolmufl küçük çocuklar nazar› dikkat› çekmektedir. 9-12 yafl›nda olan yavrucuklar›n hafif ifllerde çal›flt›r›lmas› ustalar›n insaf›na kalm›fl oluyor.” ‹stanbul’da bir cam imalathanesinde “7-10 yafl›nda yavrucuklar, 1300-1400 derece atefl karfl›s›nda çal›flmaktad›rlar. Buraya ne H›fz›s›hha Kanunu ne Belediye Kanunlar› ve ne de ‹fl Mevzuat› u¤ram›flt›r.” Rapor, bu çocuklar›n, ayn› zamanda uzun sürelerle ve her türlü iflçi sa¤l›¤›-ifl güvenli¤i önleminden yoksun koflullarda da çal›flt›r›ld›klar›n› ortaya koymaktad›r. ‹hlâlci kurulufllar aras›nda kamu kurulufllar›n›n da bulunmas› ise kan›m›zca daha da dramatik bir durumdur. Örne¤in Sümerbank Gemlik Suni ‹pek Fabrikas›’nda “kayden 13 yafl›nda fakat hakikatta daha küçük çocuklar” bulunmaktad›r. Çocuk çal›flt›r›lmas›na iliflkin fiili durum ve sorunlar, kuflkusuz iktisadi dinamikler yan›nda, devlet korumas›n›n ve denetimlerinin yetersizli¤iyle de ba¤lant›l›d›r. 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 191 ‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i Uygulamaya aktar›lamayanlar aras›nda, ‹K baflta olmak üzere birçok yasan›n iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i konusundaki hükümleri de bulunmaktayd›. T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin Raporu’nda, konuya iliflkin yüzlerce örnek vard›r. Bu örnekler, iflçiler aras›nda salg›n hastal›klar›n yayg›n oldu¤unu, iflçilerin son derecede kötü sa¤l›k ve çevre koflullar› alt›nda çal›flt›r›ld›¤›n›, birçok iflletmenin yasalar›n hekim bulundurma düzenlemesine uymad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Rapor gerek kamu iflyerleri, gerekse özel iflyerleri itibariyle konuyu ele al›p de¤erlendirirken, kamuda iflçi sa¤l›¤›-ifl güvenli¤i önlemlerinin özel iflyerlerinden iyi olmakla birlikte, olmas› gerekenden uzak oldu¤u ve ilgili yasalar›n düzenlemelerine tam uymad›¤› sonucuna varmaktad›r. Sorun, özel iflyerleri itibariyle ise flu flekilde özetlenmektedir: “Hususi ifl yerlerine gelince: Yine burada heman ilave edelim ki %95 flinde h›fz›s›hha kaidelerine riayet hiç yoktur. Bu ifl yerleri birer batakhanedir. (Pek az müstesnalar› vard›r)” “...bir kaç› müstesna kazaya karfl› emniyet tedbiri yoktur. Hele s›hh› emniyet tedbiri var demek günaht›r” (T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin Raporu). Mevzuattaki koruyucu hükümlere karfl›n; çal›flma süreleri, çal›flma yafl› ve iflçi sa¤l›¤›-ifl güvenli¤i konusundaki önlemlerin yaflama aktar›lmas›nda ciddi sorunlar yafland›. 192 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 N A M A Ç 3 Türkiye’de 1946-1960 döneminde, çal›flma iliflkilerinin iktisadi temellerini aç›klamak. 2. Dünya Savafl› sonras›nda Türkiye her aç›dan ciddi dönüflümler yaflarken, içsel ve d›flsal dinamiklerin etkisiyle iktisat politikalar›nda da önemli de¤iflimler ortaya ç›kt›. Devletçi ve d›fla kapal› iktisat politikalar›, yerini özel kesime öncelik veren ve d›fl iktisadi iliflkilere aç›k politikalara b›rakt›. Dönem içerisinde, belirli y›llar hariç tutulursa, GSMH’da düzenli art›fllar sa¤lan›rken, istihdam›n sektörel yap›s› da sanayi kesimi lehine de¤iflime u¤rad›. Sa¤lanan iktisadi büyüme, popülist bölüflüm politikalar›n›n izlenmesine olanak yaratt› ve di¤er toplum kesimleriyle birlikte iflçiler de bundan faydaland›. Bu olanaklar, bireysel ifl iliflkileri alan›nda yap›lan düzenlemeleri de kolaylaflt›rd›. Türkiye’de 1946-1960 döneminde, çal›flma iliflkilerini kuflatan siyasal koflullar› tart›flmak. Türkiye, 1946 y›l›nda içsel ve d›flsal dinamiklerin etkisi alt›nda çok partili siyasal yaflama geçti. Her ne kadar, bu geçifl bat›l› anlamda ço¤ulcu bir demokrasinin oluflumuna yol açmam›fl, ço¤unlukçu ve iki partili bir sistem ortaya ç›km›flsa da, çok partili hayat›n dinami¤i ve iki parti aras›ndaki rekabet çal›flma iliflkileri alan›nda da önemli de¤iflimlere yol açt›. S›n›f esas›na veya ad›na dayanan cemiyet kurma yasa¤›n›n kald›r›lmas› ve Sendikalar Kanunu ile sendika hakk› rejimine geçilmifl olmas›, toplu ifl iliflkileri alan›nda sa¤lanan geliflmelerin en önemli ad›mlar› olmakla birlikte; yasan›n içeri¤ine iliflkin s›n›rlamalar ile uygulamadan kaynaklanan sorunlar da, çok partili yaflam›m›z›n eksikliklerini yans›tmaktayd›. Gerek CHP, gerekse DP dönemlerinde toplu ifl iliflkileri alan›na yönelik otoriter e¤ilimler devam etmiflse de, bireysel ifl iliflkileri alan›nda önemli ad›mlar at›ld›. Kelimenin bu anlam›nda, toplu ve bireysel alanlardaki uygulamalar›n, Türk demokrasisinin art›lar›n› ve eksilerini yans›tt›¤› söylenebilir. Türkiye’de 1946-1960 döneminde, üretlilerin nicel ve nitel varl›¤›nda meydana gelen geliflmeleri anlatmak. Belirli y›llar d›fl›nda sa¤lanan düzenli iktisadi büyüme ve sanayi kesiminin pay›ndaki art›fl, ücretlilerin toplam nüfus ve iflgücü içerisindeki pay›n› art›rd›. Bunun yan› s›ra, ‹K’nun koruma alan› kapsam›na giren ücretlilerin say›s› da düzenli biçimde artt›. Di¤er taraftan, izlenen özel kesim yanl›s› iktisat politikalar›na ra¤men, kamu kesiminde memur ve iflçi istihdam› da art›fl gösterdi. Ücretlilerin niceli¤i artarken, sürekli ve nitelikli bir sanayi iflçili¤inin oluflumu do¤rultusunda da tedrici ad›mlar at›ld› ve bir önceki döneme göre mesafeler katedildi. N AM A Ç 4 N AM A Ç 5 Türkiye’de 1946-1960 döneminde, ücretli kesimin çal›flma ve yaflama koflullar›n› aç›klamak. 2. Dünya Savafl› sonras› yaflanan iktisadi büyümeyle birlikte reel ücretler sürekli art›fl e¤ilimi gösterdi. 1950-60 döneminde ücretlerin sat›n alma gücü 1/3 oran›nda artt›. Buna karfl›l›k, kamu kesiminde iflçi olarak çal›flanlar›n reel ücretlerinde art›fllar olurken, memurlar›n maafllar›nda düflme yafland›. Bu flüphesiz, memur maafllar›n›n konjonktürü izleyememesi yan›nda, DP’nin bürokrasiye karfl› tavr›yla da ba¤lant›l› bir sonuçtu. Kurumsal aç›dan bak›ld›¤›nda ise, ifl ihtilaflar› ücret düzeyleri üzerinde geçmifl döneme göre daha etkili oldu. Çal›flma süreleri, çal›flma yafl› ve iflçi sa¤l›¤›-ifl güvenli¤i gibi di¤er çal›flma koflullar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise, mevzuat›n koruyucu hükümlerine ayk›r› durumlar s›kl›kla yafland›. Ücretli çal›flanlar›n refah›na iliflkin önemli bir geliflme de sosyal güvenlik alan›nda yafland›, ‹SK’nun kurulmas› ve de¤iflik sigorta kollar›n›n hayata geçirilmesiyle iflçilerin sosyal güvenli¤i konusunda önemli ad›mlar at›l›rken, memurlar›n sosyal güvenli¤i konusunda da Emekli Sand›¤›’n›n kurulmas› ile bütüncül bir uygulamaya ulafl›ld›. Türkiye’de 1946-1960 döneminde, çal›flma iliflkilerinin hukuksal çerçevesini de¤erlendirmek Toplu ifl iliflkileri alan›nda, Cemiyetler Kanunu de¤iflikli¤i ve Sendikalar Kanunu ile önemli ad›mlar at›l›rken, hem bu yasan›n ve ‹K’nun otoriter hükümleri, hem de uygulamada bunlar› da aflan keyfi uygulamalar nedeniyle, dönem içerisinde sa¤l›kl› bir sendikal hareketin geliflmesi mümkün olmad›. Buna karfl›l›k, bireysel çal›flma iliflkileri alan›nda önemli ad›mlar at›ld› ve ücretlileri koruyucu hukuksal flemsiye geniflledi. ‹K’nda yap›lan de¤ifliklikler, Bas›n ve Deniz ‹fl Kanunlar›’n›n ç›kar›lmas›, sosyal güvenlik alan›nda at›lan ad›mlar ve di¤er yasalaflt›rma faaliyetleri ile bunlar do¤rultusunda yap›lan uygulamalar arac›l›¤›yla, çal›flma kodu dönem içerisinde epeyce geliflti. 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 193 Kendimizi S›nayal›m 1. Demokrat Parti’nin çal›flma yaflam›na yaklafl›m› ve uygulamalar› de¤erlendirildi¤inde, afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. DP’nin çal›flma yaflam›na yaklafl›m› hem otoriter, hem de koruyucu ö¤eler içermektedir. b. DP, toplu ifl iliflkileri alan›nda özgürlükçü ve koruyucu uygulamalara baflvurmufltur. c. DP, gerek toplu ifl iliflkilerinde gerekse bireysel ifl iliflkilerinde bask›c›-otoriter bir tutum tak›nm›flt›r. d. DP’nin bask›c›-otoriter yaklafl›m› nedeniyle, iktidar› süresince çal›flma iliflkileri alan›nda hiçbir olumlu geliflme yaflanmam›flt›r. e. DP’nin özgürlükçü yaklafl›m› sayesinde, iktidar› süresince sendikal özgürlükler güvenceye al›nm›fl, sendikalar üzerindeki s›n›rlay›c› uygulamalara son verilmifltir. 2. 1946-1960 döneminde kad›n iflgücüne iliflkin geliflmeler göz önünde bulunduruldu¤unda, afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar› ciddi boyutlarda düflmüfltür. b. Kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar›n›n düflmesi üzerinde etkide bulunan bafll›ca faktör kentleflmedir. c. Kad›n iflçilerin, geleneksel olarak kad›n eme¤inin yo¤un bir biçimde kullan›ld›¤› tütün, mensucat ve g›da sanayiinde çal›flt›¤› görülmektedir. d. Kad›n iflgücünün çok büyük bir bölümünü ücretsiz aile iflçileri oluflturmaktad›r. e. Kentsel yerlerde kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar›, k›rsal yerlerden daha yüksektir. 3. Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinde sendika yasa¤› rejiminden sendika özgürlü¤ü rejimine geçiflin bafllang›c› afla¤›daki geliflmelerden hangisidir? a. 1945 y›l›nda Çal›flma Bakanl›¤›’n›n kurulmas› b. 1945 y›l›nda ‹flçi Sigortalar› Kurumu’nun kurulmas› c. 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’ndaki s›n›f esas›na veya ad›na dayanan derneklerin kurulmas›na iliflkin yasa¤›n kald›r›lmas› d. 1947 y›l›nda 5018 say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun’un ç›kar›lmas› e. 1950 y›l›nda ‹fl Mahkemeleri Kanunu’nun ç›kar›lmas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi, 5018 say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun’un ç›kar›lmas›nda etken de¤ildir? a. Çok partili siyasal yaflama geçifl b. Ba¤›ml› çal›flanlar›n say›s›ndaki art›fl c. S›n›f esas›na dayal› birliklerin kurulmas›n› önleme iste¤i d. ‹ktidar ve muhalefet partileri aras›ndaki rekabet e. Türkiye’nin Uluslararas› Çal›flma Örgütü’ne üyeli¤i 5. 5018 say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun’un temel düzenlemeleri göz önünde bulunduruldu¤unda, afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Yasaya göre, “sadece fikren çal›flanlar”›n sendikaya üye olma hakk› yoktur. b. Yasayla sendikalar›n uluslararas› kurulufllara üyeli¤i konusunda serbesti ilkesi kabul edilmifltir. c. Yasaya göre, hiç kimse herhangi bir sendikaya üye olmaya veya olmamaya zorlanamaz. d. Yasaya göre sendikalar, Çal›flma Bakanl›¤›’n›n denetimine tabidir. e. Yasayla sendikalar›n siyasetle, siyasi propaganda ve siyasi yay›n faaliyetleriyle u¤raflmas› yasaklanm›flt›r. 6. 1960 öncesi Türk sendikac›l›¤›na hâkim örgütlenme biçimi hangisidir? a. ‹flletme düzeyinde kurulan mahalli sendikalar b. Ulusal meslek sendikalar› c. ‹flkolu sendikalar› d. Bölge esas›na göre kurulmufl meslek sendikalar› e. Genel sendikalar 7. Afla¤›dakilerden hangisi 1946-1960 döneminde sendikac›l›k hareketinin geliflimini olumsuz yönde etkileyen faktörlerden birisi de¤ildir? a. ‹flverenlerin sendikal harekete karfl› tavr› b. Sendikalara yönelik siyaset yasa¤› c. Ço¤ulcu bir demokrasinin geliflememifl olmas› d. Uluslararas› Çal›flma Örgütü ile iliflkiler e. ‹flçilerde ve sendikal liderlik kadrolar›nda e¤itim ve bilinç eksikli¤i 194 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 8. Afla¤›dakilerden hangisi, çal›flma mevzuat›n›n yeterince uygulanamamas›n›n nedenleri aras›nda gösterilemez? a. Mevzuat›n uygulanmas›n› sa¤layacak bir teftifl kurumunun oluflturulmam›fl olmas› b. Yasa hükümlerinin uygulanmamas›na iliflkin cezai hükümlerin yetersizli¤i c. ‹fl müfettifllerinin hem nicel hem de nitel bak›mdan yetersizli¤i d. ‹fl Kanunu’nun ç›kar›lmas›n› zorunlu tuttu¤u tüzük ve yönetmeliklerin gecikmeli olarak ç›kar›lmas› e. Güçlü bir sendikal örgütlenmenin yoklu¤u 1. a 9. 1946-1960 döneminde sosyal güvenlik alan›nda tedrici bir geliflme gözlenmifl ve çeflitli riskleri kapsayan sigorta kollar› kurulmufltur. Afla¤›dakilerden hangisi, kurulan sigorta kollar› ile kapsama al›nan risklerden birisi de¤ildir? a. ‹fl kazas› ve meslek hastal›¤› b. ‹htiyarl›k c. ‹flsizlik d. Malûliyet e. Hastal›k 6. a 10.Afla¤›dakilerden hangisi, toplulukla ifl ihtilaflar›n›n ücret ve çal›flma koflullar› üzerindeki etkilerini s›n›rland›ran faktörler aras›nda say›lamaz? a. Hakem kurullar›n›n devlet a¤›rl›kl› yap›s› b. Etkin asgari ücret saptamalar› c. Güçsüz sendikalar d. ‹flçi temsilcilerinin ifl güvencelerine iliflkin sorunlar e. Uyuflmazl›klar›n sadece iflyeri düzeyiyle s›n›rland›r›lmas› 2. e 3. c 4. c 5. b 7. d 8. a 9. c 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyaset ve Çal›flma ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ücretlilerin Nicel ve Nitel Varl›klar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›na ‹liflkin Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›na ‹liflkin Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerinin Kurumsallaflmas›na ‹liflkin Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal Alandaki Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal Alandaki Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireysel Çal›flma ‹liflkileri Alan›na Yönelik Hukuksal Düzenlemeler ve Uygulamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Güvenlik Alan›ndaki Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ücretlerdeki Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Kentleflme artt›kça, kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› azalm›flt›r. K›rsal kesimden kentlere do¤ru yaflanan iç göçler sonucunda, tar›m kesiminde ücretsiz aile iflçisi olarak çal›flan ve iflgücü içinde yer alan kad›nlar; kentlerdeki ifl alanlar›nda çal›flmak için gerekli e¤itim ve nitelikten yoksun olduklar› için iflgücü d›fl›na itilmifller ve yaflamlar›n› a¤›rl›kl› biçimde ev kad›n› olarak devam ettirmifllerdir. S›ra Sizde 2 Kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar›ndaki düflme ve kad›n iflgücünün sektörel da¤›l›m›nda tar›m kesiminin büyük a¤›rl›¤›, kad›n iflgücünün statü da¤›l›m›nda ücretlilerin düflüklü¤ü, buna karfl›l›k ücretsiz aile iflçilerinin büyük a¤›rl›¤›; kad›n iflgücüne iliflkin temel özellikler aras›ndad›r. Bu çerçevede dönem içerisinde kad›n ücretlilerin say›s› ve ‹K kapsam›na giren kad›n ücretlilerin say›lar› artarken, oransal olarak bu art›fl erkek ücret- 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 lilerden daha düflük kalmaktad›r. Di¤er taraftan kad›n ücretlilerin genellikle tütün, mensucat, g›da gibi geleneksel olarak kad›n eme¤inin yo¤un biçimde kullan›ld›¤› faaliyet kollar›nda istihdam edildi¤i görülmektedir. S›ra Sizde 3 Bu geliflmenin bir nedeni, 2. Dünya Savafl›’n›n yaratt›¤› sosyal ve iktisadi aç›dan olumsuz koflullar› giderme ihtiyac›n›n ortaya ç›kmas›d›r. 1930’lu y›llarda Keynes’le birlikte ön plana ç›kan tam istihdam›n sa¤lanmas› düflüncesinin yayg›nlaflmas› da bu yönde önemli bir etki oluflturmufltur. Tam istihdam›n sa¤lanmas› hedefi ise emek piyasan›n düzenlenmesini gerektirmifl ve bu sebeple ifl ve iflçi bulma hizmetleri büyük önem kazanm›flt›r. UÇÖ’nün konuya iliflkin sözleflme ve tavsiyeleri de, kamusal ifl ve iflçi bulma hizmetlerinin geliflmesi üzerinde etkili olmufltur. S›ra Sizde 4 Bunun önemli nedenlerinden biri, tüm dünyada oldu¤u gibi, Türkiye’de de iflveren kesiminin örgütlenmeye iflçilere göre daha az ihtiyaç duymas›d›r. Çünkü iflverenler iktisadi aç›dan daha güçlü konumdad›rlar ve kendi aralar›nda formel örgütlenme olmaks›z›n da kolayl›kla iletiflim ve anlaflma sa¤layabilmektedirler. Di¤er taraftan, ‹K’nda 1950 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle iflçi sendikalar›na ifl ihtilaf› ç›karma yetkisi verilirken, iflveren sendikalar›na bu yetkinin tan›nmamas› da örgütlenme e¤ilimi üzerinde olumsuz etkiler yapm›flt›r. Gene dönem içerisinde iflçi sendikalar›n›n, iflverenleri örgütlenmeye itecek kadar güçlü olmamalar› da bu oluflum üzerinde rol oynayan bir baflka önemli etkendir. S›ra Sizde 5 Türkiye’nin iktisadi alanda sa¤lad›¤› tüm geliflmelere karfl›n, henüz ücretlilik iliflkisinin s›n›rl› oluflu; dönemin siyasal kültürünün tafl›d›¤› otoriter tonlar ve bunun iflçi örgütlerine yans›mas›; toplu çal›flma iliflkileri alan›na yönelik mevzuat›n s›n›rland›r›c› ve otoriter hükümleri ile zaman zaman bunlar› da aflan keyfi uygulamalar; baz› kamu kesimi iflverenleri de dahil olmak üzere iflverenlerin sendikalar› kabul etmekteki gönülsüzlü¤ü ve buna karfl› dirençleri; sendikal hareketin kendi içinden kaynaklanan liderlik, kadro, e¤itim ve mali sorunlar›; Türkiye’de 1946-1960 döneminde sendikac›l›k hareketinin yeterince geliflememesi üzerinde etkili olan bafll›ca faktörlerdir. 195 S›ra Sizde 6 Bu dönemde, memur ayl›klar›ndaki art›fl fiyat art›fllar›n›n gerisinde kal›rken, kamu iflçilerinin ücretleri birkaç y›l d›fl›nda reel olarak yükselmifltir. Bu farkl›l›¤›n bir sebebi, 1950 sonras›nda siyasal iktidar›n bürokrasiye iliflkin olumsuz bak›fl›d›r. Bir di¤er önemli etken ise memur ücretleri belirli dönemlerde ç›kar›lan yasalarla düzenlenirken, piyasa mekanizmas›n›n iflçi ücretlerinin konjonktüre uyumunu daha iyi sa¤layabilmifl olmas›d›r. Di¤er taraftan kamu kesimi iflçileri, ‹K uyar›nca, toplu ifl ihtilaflar› yoluyla ücret düzeyleri üzerinde k›smen de olsa etkili olabilmifllerdir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ataç, N. (Çeviren) (1946), “‹fl Mahkemeleri”, Çal›flma, 6: 50-52. Baflbakanl›k Devlet Personel Dairesi (BDPD-1962) (1962), Devlet Personel Rejimi Hakk›nda Ön Rapor, Ankara: Baflbakanl›k Devlet Matbaas›. Baflbakanl›k ‹statistik Genel Müdürlü¤ü (B‹GM-1961a) (1961a), 1955 Genel Nüfus Say›m› Sonuçlar›, ‹stanbul. Baflbakanl›k ‹statistik Genel Müdürlü¤ü (B‹GM-1961b) (1961b), Memur ‹statistikleri, 1939-1960, Ankara. Baflvekâlet ‹statistik Umum Müdürlü¤ü (B‹UM-1960) (1960), ‹flçi Ücretleri Anketi, A¤ustos 1957, Ankara: Ankara Bas›m ve Ciltevi. Bianchi, R. (1984), Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton: Princeton University Press. Boratav, K. (1990), Türkiye ‹ktisat Tarihi: 1908-1985, 3. Bask›, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterli¤i Araflt›rma ve Dökümantasyon Bürosu (1959), ‹flçi ve ‹flveren meslekî Teflekkülleri Kanunu Projesi, Sendika Hürriyeti, Ankara. Çal›flma Bakanl›¤› (ÇB-1978) (1978), Çal›flma Dergisi, Ekim. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› (ÇSGB-1998) (1998), Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Dergisi, 1(1). Çal›flma Vekâleti Dergisi (ÇV-1956) (1956), IV (4). Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1964) (1964), 1960 Genel Nüfus Say›m› Sonuçlar›, Ankara. Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1965) (1965), ‹statistik Y›ll›¤› 1964-1965, Ankara. Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1968) (1968), 1964 Sanayi ve ‹flyerleri Say›m›: ‹malat Sanayii, Ankara. 196 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1969)(1969), 1965 Genel Nüfus Say›m› Sonuçlar›, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Ankara. Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1973a) (1973a), Türkiye Milli Geliri - Kaynak ve Yöntemler, 1948-1972, Ankara: Devlet ‹statistik Enstitüsü Matbaas›, Ankara, Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1973b) (1973b), Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Geliflmenin 50 Y›l›, Ankara. Devlet ‹statistik Enstitüsü (D‹E-1995) (1995), ‹statistiklerle Kad›n, 1927-1992, Ankara. Devlet Planlama Teflkilat› (DPT-1963) (1963), Kalk›nma Plan›, Birinci Befl Y›l: 1963-1967, Ankara. Ekin, N. (1968), ‹flgücü ve Ekonomik Geliflme, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, ‹stanbul, 1968. Ekin, N. (1976), Endüstri ‹liflkileri, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Eldem, V. (1951-1952), “Devlet Hizmetinde Çal›flanlar›n Refah Seviyesinde Husule Gelen De¤ifliklikler”, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, 13 (1-4): 229-238. Erkün, S. fi. (1949) “‹fl Mahkemeleri Kurulurken Baz› Düflünceler”, ‹çtimaî Siyaset Konferanslar›, ‹kinci Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 34-48. Ero¤ul, C. (1990), Demokrat Parti - Tarihi ve ‹deolojisi,2. Bask›, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Ersoy, Y. (1973), Çal›flma Hürriyetine Karfl› Suçlar, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Esin, P. (1974), Türkiye’de ‹flveren Sendikac›l›¤›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Gülmez, M. (1995), Meclislerde ‹flçi Sorunu ve Sendikal Haklar (1909-1961), Ankara: Öteki Yay›nevi. Güngör, F. (1994), Türk-‹fl ve Uluslararas› ‹liflkiler, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Güzel, fi. (1982a), Türkiye’de ‹flçi Örgütlenmesi (19401950), Yay›mlanmam›fl Doçentlik Tezi, Birinci Cilt, Ankara. Güzel, fi. (1982b), Türkiye’de ‹flçi Örgütlenmesi (19401950), Yay›mlanmam›fl Doçentlik Tezi, ‹kinci Cilt, Ankara. Ifl›k, R. (1968), “Milletleraras› Çal›flma Sözleflmelerinin Türk Mevzuat›na Tesiri”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Ondokuzuncu Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 167-174. ‹flçi Sigortalar› Kurumu (‹SK-1964) (1964), 1963 Y›l› ‹fl ve Faaliyet ‹statistikleri, Ankara: Ankara Bas›m ve Ciltevi. Kazgan, G. (1979), “Türk Ekonomisinde Kad›nlar›n ‹flgücüne Kat›lmas›, Meslekî Da¤›l›m›, E¤itim Düzeyi ve Sosyo-Ekonomik Statüsü”, içinde (Derleyen Nermin Abadan-Unat) Türk Toplumunda Kad›n, Ankara: Türk Sosyal Bilimler Derne¤i Yay›n›, 155-189. Kazgan, G. (1999), Tanzimattan XXI. Yüzy›la Türkiye Ekonomisi - 1. Küreselleflmeden 2. Küreselleflmeye, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar. Kepenek, Y. (1987), Türkiye Ekonomisi, Ankara: Teori Yay›nlar›. Koç, Y. (1986), Türk-‹fl: Neden Böyle? Nas›l De¤iflecek?, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k. Koç, Y. (1992), Türkiye ‹flçi S›n›f› Tarihinden Yapraklar, ‹stanbul: Ataol Yay›nc›l›k. Kutal, G. (1977), Türkiye’de ‹flçi Sendikac›l›¤›: 19601968, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Kutal, M. (1969), Teorik Esaslar› ve Tatbikat› Bak›m›ndan Asgari Ücret, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Kutal, M. (1970), “Uluslararas› Çal›flma Teflkilât›n›n Yasama Faaliyeti ve Türkiye Cumhuriyetinin Durumu (1919-1969)”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Yirminci Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 169-197. Lök, ‹. (1966), “Türkiye’de ‹flveren Teflekkülleri”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Onyedinci Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 238-249. Makal, A. (1999), Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1920-1946, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Makal, A. (2002), Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1963, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›. Makal, A. (2011), Ameleden ‹flçiye - Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çal›flmalar›, 2. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Saymen, F. H. (1954), Türk ‹fl Hukuku, ‹stanbul: ‹smail Akgün Matbaas›. Saymen, F. H. (1960), “Türkiye’de Kollektif ‹fl Mukavelesi”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Dokuzuncu Onuncu - Onbirinci Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 46-54. Sur, F. H. (1959), “Milletleraras› Çal›flma Normlar› ve Türkiye”, Çal›flma Dergisi, 1(3): 9-16. T.B.M.M. Çal›flma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin 15.7.1947-12.9.1947 Tarihleri Aras›ndaki Araflt›rma Gezilerine ‹liflkin Raporlar›, Türkiye Cumhuriyeti Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü, Cumhuriyet Arflivi Daire Baflkanl›¤›. 6. Ünite - Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1960 Talas, C. (1953), Sosyal Güvenlik ve Türk ‹flçi Sigortalar›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Talas, C. (1961), ‹çtimai ‹ktisat, 2. Bas›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›. Talas, C. (1967), Sosyal Politika, Birinci Kitap: Sosyal Politikaya Girifl ve Tarihsel Geliflim, Yenilenmifl 3. Bas›, Ankara: Sevinç Matbaas›. Talas, C. (1976), Sosyal Ekonomi, 4. Bas›, Ankara: S Yay›n›, Ankara. Talas, C., Dilik, S. ve Ifl›kl›, A. (1965), Türkiye’de Sendikac›l›k Hareketi ve Toplu Sözleflme (‹ktisadî Yönleri ‹le), Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Enstitüsü Yay›n›. Tuna, O. (1946), “Küçük Sanayide ‹fl fiartlar›”, Çal›flma, 1(6): 35-38. Tuna, O. (1951), Grev Hakk› - ‹fl Mücadelelerinde Yeri ve Ehemmiyeti, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Tuna, O. (1969), Toplu ‹fl Sözleflmesi Düzeninin ‹ktisadi ve Sosyal Tesirleri, Ön Araflt›rma Raporu, Ankara: Devlet Planlama Teflkilât› Yay›n›. Tuna, O. ve Yalç›ntafl, N. (1981), Sosyal Siyaset, ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Zadil, E. (1951), “‹fl ve ‹flçi Bulma Hizmeti, Mahiyet ve Vazifeleri”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Dördüncü Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 18-32. Zaim, S. (1956), ‹stanbul Mensucat Sanayiinin Bünyesi ve Ücretler, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Zaim, S. (1974), Türkiye’de Ücret ve Gelirler Siyaseti, Ankara: Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu Yay›n›. 197 7 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, Türkiye’de 1960-1980 döneminde; Çal›flma iliflkilerini etkileyen siyasal, toplumsal ve iktisadi etkenleri tan›mlayabilecek, Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›n› ve 1961 Anayasas› ile 274 ve 275 say›l› sendikal yasalar›n oynad›¤› rolü aç›klayabilecek, Sosyal taraflar›n örgütlenmesinde ve sendikac›l›kta yaflanan geliflmeleri de¤erlendirebilecek, Sendikalaflma, toplu ifl sözleflmeleri, grev ve iflçi eylemlerinde yaflanan geliflmeleri aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Çal›flma iliflkileri • Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› • Toplu çal›flma iliflkileri • • • • 1961 Anayasas› 274 ve 275 say›l› yasalar Sendikalaflma Toplu sözleflme ve grev hakk› ‹çindekiler Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 • G‹R‹fi • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹ ÇEVRELEYEN VE ETK‹LEYEN KOfiULLAR • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASI • SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹L‹fiK‹LER‹ • ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹ Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 G‹R‹fi 1960-1980 döneminde Türkiye’de çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› yönünde önemli geliflmeler yaflanm›flt›r. Dönem boyunca sosyal hukuk devleti anlay›fl› öne ç›km›fl, grevli-toplu ifl sözleflmeli sendikal haklar güçlü hukuksal güvencelere kavuflmufl ve iflçi hareketinde ciddi bir yükselifl yaflanm›flt›r. Dönemin çal›flma iliflkilerine damgas›n› vuran yasal düzenlemeler 1961 Anayasas› ile 274 say›l› Sendikalar Kanunu ve 275 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu (T‹SGLK) olmufltur. 27 May›s 1960 askeri darbesi ile bafllayan ve 1961 Anayasas› ile somut bir içeri¤e kavuflan dönem, 12 Eylül 1980 askeri darbesine kadar devam etmifl ve toplumsal yaflam›n tüm alanlar›nda ve iliflkilerinde köklü etkiler ve sonuçlar do¤urmufltur. 27 May›s sonras› dönemin çal›flma iliflkileri aç›s›ndan en belirgin yanlar›ndan biri, iflçi s›n›f›n›n nicel ve nitel olarak yükselmesi ve bir s›n›f olarak varl›¤›n› güçlü biçimde hissettirmesidir. Bu dönemde, yeni bir sosyal ve siyasal güç olarak eme¤in yükselifline tan›k olmaktay›z (Ecevit, 1973). ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹ ÇEVRELEYEN VE ETK‹LEYEN KOfiULLAR Siyaset ve Çal›flma ‹liflkileri 1960 sonras›nda çal›flma iliflkilerini etkileyen çevresel koflullara bakt›¤›m›zda, siyasal özgürlük ve ço¤ulculuk konusunda köklü bir de¤iflim görmekteyiz. 27 May›s askeri darbesi ve 1961 Anayasas› uzun vadeli toplumsal ve siyasal sonuçlar do¤urmufltur. 1961 Anayasas› toplu çal›flma haklar›n› (sendikalaflma, toplu sözleflme ve grev) anayasal güvenceye kavuflturarak iflçi hareketinin güçlenmesi, siyasal ve toplumsal etkisinin artmas› için oldukça elveriflli koflullar sunmufltur. 1961 Anayasas› özgürlükçü ve sosyal karakteriyle Türkiye’de siyasal ve sosyal aç›dan yeni bir dönemi bafllatm›flt›r. 27 May›s’›n hemen ard›ndan çal›flma iliflkileri aç›s›ndan özgürlükçü bir ortam oluflmufltur. Sendikalar›n uluslararas› kurulufllara üyeliklerine izin verilmifl, sosyal politika ve çal›flma iliflkileri alan›ndaki çal›flmalar›yla bilinen Prof. Dr. Cahit Talas Çal›flma Bakanl›¤›’na getirilmifltir. Talas, 1961 y›l›nda Türkiye ad›na Avrupa Sosyal fiart›’n› imzalam›flt›r. 1961 Anayasas› özgürlükçü ve sosyal karakteriyle Türkiye’de siyasal ve sosyal aç›dan yeni bir dönemin bafllang›c› olmufltur. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 200 D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Çal›flma ‹liflkileri Tarihi D‹KKAT 1961 Anayasas›’n›n özgürlükçü ve sosyal karakterine ra¤men, Türkiye 1960SIRA S‹ZDE 1980 dönemi boyunca ciddi siyasal sorunlar, gerilimler ve istikrars›zl›klar yaflam›flt›r. Ekim 1961 seçimlerinin ard›ndan dört y›l sürecek bir koalisyonlar dönemi bafllam›flt›r. 1961 Anayasas›’n›n çal›flma iliflkileri ve sosyal politika alan›nda ön gördüAMAÇLARIMIZ ¤ü düzenlemeler bu dönemde gecikmeli olarak gündeme gelmifltir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1961 y›l›nda 12 sendikac› taraf›ndan Türkiye ‹flçi Partisi ad›yla bir iflçi partisi kurulmufltur. 27 May›s 1960 K ‹ darbesi T A P sonras› siyasal geliflmeler için Feroz Ahmad’›n Demokrasi Sürecinde Türkiye, Kemal Karpat’›n Türkiye Demokrasi Tarihi ve Ali Gevgilili’nin Yükselifl ve Düflüfl adl› kitaplar›na bak›n›z. TELEV‹ZYON 1965 seçimlerinde tek bafl›na iktidara gelen Adalet Partisi (AP) 1969 seçimlerini de tek bafl›na kazanm›fl ve 12 Mart 1971 askeri muht›ras›na kadar tek bafl›na iktidarda kalm›flt›r. 1970’lerin ikinci yar›s›nda AP liderli¤inde Milliyetçi Cephe hükü‹NTERNET metleri kurulmufltur. AP hükümetleri döneminde s›k s›k sendikal haklar› s›n›rlay›c› önlemlere baflvurulmufltur. AP hükümetleri döneminde özellikle grev hakk›na yönelik yaflanan s›n›rlamalar; millî güvenlik ve memleket sa¤l›¤› gibi gerekçelerle grevlerin ertelenmesi, grev hakk›n›n özünü ortadan kald›r›c› boyutlara ulaflm›flt›r (Çelik, 2010; Çelik, 2008). Ayr›ca sendikalaflma hakk›n›n özünü zedeleyen 1317 say›l› yasa da AP hükümeti döneminde (1970) kabul edilmifltir. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 1960 sonras›nda devlet-kurucu bir partiden sol/sosyal demokrat bir partiye yönelme ve emekle daha yak›n ba¤lar kurma aray›fl›na girmifltir. 1965 seçimleri öncesinde “ortan›n solunda” oldu¤unu aç›klayan CHP, seçimlerde AP karfl›s›nda büyük bir yenilgi alm›flt›r. CHP’nin seçim yenilgisi ve AP’nin seçim zaferi, çal›flma iliflkileri ve sosyal politika alan›nda 1961 Anayasas›’n›n sa¤lad›¤› zeminin korunmas›n› zorlaflt›rm›flt›r. Dahas› bu sonuç sendikal hareket içinde de önemli sonuçlar do¤urmufl ve Türk-‹fl içinde bir yar›lmay› ve D‹SK’in kurulmas›n› tetiklemifltir. CHP 1974 ve 1978’de k›sa süreli koalisyon hükümetleri ile iktidara gelebilmifltir. 1960-80 döneminde çal›flma iliflkilerini etkileyen bir di¤er siyasal geliflme 1961 y›l›nda 12 sendikac› taraf›ndan Türkiye ‹flçi Partisi (T‹P) ad›yla bir iflçi partisinin kurulmas›d›r. T‹P sendikalar›n siyasete müdahalesi aç›s›ndan önemli bir ad›m olarak ortaya ç›km›fl ve 1965 seçimlerinde 15 milletvekili ile parlamentoya girmifltir. 12 Mart 1971 askeri muht›ras›, 1961 Anayasas› ile bafllayan özgürlükçü yönelimde önemli bir duraksama ve k›r›lma yaratt›. Anayasan›n özgürlükçü ve sosyal içerikli hükümlerinin ciddi s›n›rlamalarla karfl›laflt›¤› bu dönemde (1971-1973) teknokrat nitelikli hükümetler kuruldu. 1974-1980 dönemi ise koalisyon hükümetlerinin ifl bafl›nda oldu¤u y›llar oldu. 1970’lerin sonlar›na artan do¤ru siyasal istikrars›zl›k ve fliddet sarmal› çal›flma iliflkilerini de olumsuz etkileyen bir atmosfer oluflturdu. Çal›flma ‹liflkilerinin Toplumsal ve ‹ktisadi Temelleri Toplumsal yap›da meydana gelen de¤iflimler, toplumun s›n›fsal yap›s›, s›n›flar›n durumu ve izlenen iktisat politikalar› çal›flma iliflkilerinin dolays›z belirleyenleri aras›ndad›r. ‹ktisadi Politikalar ve Geliflmeler Döneme damgas›n› vuran ve çal›flma iliflkileri aç›s›ndan yaflamsal rolü olan iktisat politikas›, Türkiye’nin d›flar›dan ald›¤› mallar›n ülke içinde üretilmesi anlam›na ge- 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 201 len ithal ikamesidir. ‹thal ikamesi yerli sanayinin geliflmesini ve iç pazar› hedef alan bir iktisat politikas›d›r. ‹thal ikameci sanayileflme içinde ücretler siyasi yöntemlerle bask› alt›nda tutulmam›fl, grevli-toplu pazarl›kl› sendikalaflma hakk›yla iflçi s›n›f›n›n reel gelirlerindeki art›fl güvence alt›na al›nm›flt›r. Bu modelde özellikle kamu kesiminde emekle devlet aras›nda örtük bir uzlaflman›n yafland›¤› ve ücret art›fllar› konusunda esnek davran›ld›¤› görülmektedir (Boratav, 2003). Bu politikalar›n bir di¤er yans›mas› ise oldukça ileri bir sosyal güvenlik sistemi kurulabilmesidir. Böylece iflçi s›n›f›, ücret d›fl›nda önemli güvencelere ve parasal olmayan gelir türlerine kavuflabilmifltir (Boratav, 2003). Dönemin ithal ikameci politikalar› sanayileflme, ekonomik büyüme, yeni istihdam olanaklar› ve refah›n yükselmesi gibi sonuçlar vermifl ve bu nedenle devletin sosyal boyutlar›n› geniflletmifltir. Oldukça etkili bir sendikal hareket olufltu¤undan, 1960 ile 1977 aras›ndaki dönem gerek kamu, gerek özel sektörde reel ücretlerin anlaml› flekilde büyüdü¤ü bir dönem olmaktad›r (Boratav, 1987). Dönem boyunca ekonomik büyüme, genifl halk kitlelerine neredeyse kesintisiz reel gelir art›fllar›yla yans›m›fl ve genellikle herkesi belli ölçülerde hoflnut k›lmaya dayanan bu model, 1977’deki bunal›m koflullar›na kadar devam etmifltir (Boratav, 2003). Ancak ithal ikameci sanayileflme modeli 1970’lerin ikinci yar›s›nda t›kanmaya bafllam›flt›r. Türkiye’deki imalat sanayii üretimini sürdürmek için gereken dövizi sa¤lamaktan uzak kal›nca, ekonomi toplumsal bütünleflmenin garantörü olma ifllevini art›k sürdüremez olmufltur (Koray ve Çelik, 2007). ‹thal ikamesi: Mallar›n ithal edilmesi yerine ülke içinde üretilmesi anlam›na gelen ithal ikamesi 1960-1980 döneminin temel iktisat politikas›d›r. ‹thal ikameci sanayileflme politikas› ne demektir, çal›flma iliflkileri SIRA aç›s›ndan S‹ZDE nas›l sonuçlar yaratm›flt›r? Dönemin iktisat politikalar› sanayileflme, ekonomik büyüme, yeni istihdam olanaklar› ve refah›n yükselmesi gibi sonuçlar yaratm›fl, devletin sosyal boyutlar›n› geniflletmifltir. Popülist politikalar: Genifl toplum kesimlerini tatmin etmeye ve onlar›n deste¤ini almaya yönelik iktisadi ve sosyal politikalar. 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Sosyal-S›n›fsal Yap›da De¤iflim: ‹flgücü, ‹flçilik ve Ücretliler D Ü fi Ü N E L ‹ M Dönem boyunca sosyal-s›n›fsal yap›da, istihdam›n sektörel da¤›l›m›nda yavafl anS O Rde¤er U cak istikrarl› biçimde devam eden bir dönüflüm yaflanm›flt›r. Kayda bir sanayileflme, iflçileflme ve kentleflme görülmektedir. ‹stihdamda tar›m›n pay› azal›rken sanayi ve hizmetler sektörünün pay›nda belirgin bir art›fl yaflanm›fl, özel olarak D‹KKAT imalat sektörünün pay› ise daha h›zl› artm›flt›r. Sanayi ve hizmetler sektörünün pay›n›n giderek artmas› istihdam›n s›n›fsal da¤›l›m›n› da de¤ifltirmifl; ücretlilerin, iflçiSIRA S‹ZDE lerin ve sigortal›lar›n say›s› belirgin biçimde yükselmifltir. S O R U D‹KKAT N N Y›l Toplam Tar›m Tar›m D›fl› ‹malat Sanayi Toplam Sanayi Hizmetler 1960 11.945 8.344 3.601 791 1.328 2.273 1965 12.761 8.352 4.409 1.019 1970 13.768 8.243 5.525 1.338 1975 15.169 8.398 6.771 1980 16.523 8.360 8.163 1960-80 (%) 38,3 0,2 126,7 AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Tablo 7.1 AMAÇLARIMIZ ‹stihdam›n Sektörel Durumu (Bin) 19601980 1.762 K ‹ T A P 2.137 2.647 1.787 2.783 3.988 K ‹(1996). T A P Kaynak: D‹E Çal›flma ‹statistikleri 1995, Ankara. 2.060 T3.197 ELEV‹ZYON 4.966 TELEV‹ZYON 160,4 140,7 118,5 3.388 ‹ N T E R N Ancak ET Dönem boyunca toplam istihdam, yüzde 38 civar›nda artm›flt›r. bunun sektörlere da¤›l›m› oldukça farkl› gerçekleflmifltir. Tar›mda çal›flanlar›n say›s› 8.3 milyon ile nicel olarak ayn› kal›rken, tar›m d›fl› istihdam yüzde 126 artarak 3.6 milyondan 8.1 milyona ç›km›fl ve nicel olarak ise neredeyse tar›mla bafla bafl sevi- ‹NTERNET 202 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 1960’da yüzde 30 olan tar›m d›fl› çal›flanlar, 1980’de yüzde 50’ye yükselmifltir. yeye ulaflm›flt›r. Sanayideki istihdam art›fl› yüzde 140 ile daha da yüksek olmufltur. ‹malat sanayiindeki art›fl daha da belirgindir. ‹malat sanayi istihdam› yüzde 160 oran›nda artm›flt›r (Tablo 7.1). Bu veriler 1960-80 döneminde Türkiye ekonomisinin tar›mdan sanayiye yavafl ama belirgin dönüflümünü, çok önemli bir sosyal yap› de¤iflikli¤ini göstermektedir. ‹stihdam›n sektörler aras›nda oransal da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda yükselen sanayi ve gerileyen tar›m sektörünü görmekteyiz. 1960’ta tar›mda çal›flanlar toplam çal›flanlar›n yüzde 70’i iken, bu oran 1980’de yüzde 50’ye gerilemifltir. Tar›m d›fl› istihdam ise yüzde 30’dan yüzde 50’ye yükselmifltir. Dönem bafl›nda pay› yüzde 11 olan sanayi dönem sonunda yüzde 19’un üzerine ç›km›flt›r (Tablo 7.2). Veriler 1960-80 döneminde tar›m d›fl› istihdamda h›zl› bir büyümeyi ortaya koymakla birlikte, ayn› dönemde tar›msal istihdam›n hâlâ çok yüksek oldu¤unu unutmamak gerekir. Bu durumu daha iyi anlamak için bir karfl›laflt›rma yerinde olacakt›r. Örne¤in ele ald›¤›m›z dönemden 120-130 y›l önce, 1840’larda ‹ngiltere’de 3,3 milyon iflçinin varl›¤› söz konusudur ve 1850’lerde ‹ngiltere’de faal nüfusun yüzde 42’si sanayide istihdam edilmektedir (Kuyucuklu, 1980). Tablo 7.2 ‹stihdam›n Sektörel Da¤›l›m› (Yüzde) 1960-1980 Kaynak: D‹E (1996). Çal›flma ‹statistikleri 1995. 1960-1980 döneminde ücretle çal›flanlar›n oran› iki kat›na ç›km›flt›r. Tablo 7.3 Ücretliler Tablosu (Bin) (1955-1980) Y›l Tar›m Tar›m D›fl› ‹malat Sanayi Toplam Sanayi Hizmetler 1960 69,9 30,1 6,6 11,1 19,0 1965 65,4 34,6 8,0 13,8 20,7 1970 59,9 40,1 9,7 15,5 24,6 1975 55,4 44,6 11,8 18,3 26,3 1980 50,6 49,4 12,5 19,3 30,1 Tar›m d›fl› çal›flanlar›n nicel ve oransal art›fl›n›n ayn› zamanda ücretlilerin say›s›n› ve oran›n› art›raca¤›na kuflku yoktur. Nitekim bu dönemde iflçiler gerek nicel, gerekse nitel aç›dan yeni bir sosyal s›n›f olarak yükselmektedir. 1950’lerin ortas›nda 1,6 milyon olan toplam ücretli say›s› 1960’ta 2.4 milyona, 1965’te ise 3 milyona yükselmifltir. 1980’e gelindi¤inde ise ücretli say›s› 6,4 milyona yaklaflm›flt›r. Ücretlilerin toplam istihdam içindeki pay› yüzde 18’lerden yüzde 35’lere yükselmifltir (Tablo 7.3). Bu yükselifl ciddi bir iflçileflme sürecine yol açmakta s›n›fsal yap›da köklü bir dönüflüm anlam›na gelmektedir. Y›llar ‹stihdam Ücret ve Maafll› Oran 1955 12.205 1.624 13,3 1960 12.993 2.437 18,7 1965 13.558 3.038 22,4 1970 15.119 4.173 27,6 1975 17.383 5.387 30,9 1980 18.186 6.380 35,0 Kaynak: 1960 y›l› için D‹E, 1960-1962 ‹statistik Y›ll›¤›, Ankara, 1962; Di¤er y›llar için D‹E, Genel Nüfus Say›m›, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, 1965, 1970, 1975 ve 1980 y›llar›na ait raporlar. Dönem boyunca sigortal› iflçi say›s›nda da önemli bir art›fl yaflanm›flt›r. 1963 y›l›nda 710 bin olan sigortal› iflçi say›s›, 1980’de 2.2 milyona ulaflm›flt›r. Yayg›n kay›t 203 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 d›fl›l›k nedeniyle tek bafl›na aç›klay›c› olmayan sigortal› iflçi say›s›na iliflkin veriler, istihdamdaki sektörel de¤iflim, ücretli say›s› ve imalat sanayiinde çal›flan iflçi say›s› ile birlikte ele al›nd›¤›nda daha aç›klay›c› olacakt›r. Sigortal› iflçi say›s›nda kamu-özel ay›r›m› aç›s›ndan çarp›c› e¤ilimler gözlemek mümkündür. Kamuda çal›flan sigortal› iflçi say›s› 312 binden, 794 bine ç›km›flt›r. Kamuda sigortas›z çal›flma söz konusu olmad›¤› için bu say›, tüm kamu iflçilerinin say›s›n› vermektedir. Özel sektörde çal›flan sigortal› say›s› ise 398 binden 1.4 milyona yükselmifltir (Tablo 7.4). Sigortal› ‹flçi Say›s› (Bin) Y›l Toplam Kamu-Özel Da¤›l›m (Yüzde) Kamu Özel Kamu Özel 1963 710 312 398 44 56 1965 921 389 532 42 58 1970 1.314 526 788 40 60 1975 1.823 618 1.205 34 66 1980 2.205 794 1.411 36 64 Tablo 7.4 Sigortal› ‹flçi Say›s› 1963-1980 Kaynak: Petrol-‹fl (1992), Petrol-‹fl 91 Y›ll›k. ‹malât sanayiinde benzer bir e¤ilimin daha da güçlü biçimde ortaya ç›kt›¤›n› görmekteyiz. 1960 y›l›nda 296 bin olan ücretle çal›flan say›s›, 1980 y›l›na gelindi¤inde 787 bine ulaflm›fl, imalât sanayinde ücretle çal›flanlar yüzde 166 oran›nda artm›flt›r. Özel sektör imalât sanayinde ücretli art›fl h›z› daha yüksektir. Kamuda imalât sanayinde ücretli çal›flanlar yüzde 124 art›fl göstererek, 128 binden 287 bine ulaflm›flt›r. Özel sektörde ise yaklafl›k yüzde 200’lük bir art›flla ücretli say›s› 168 binden 500 bine ulaflm›flt›r (Tablo 7.5). Ancak kamunun imalât sanayi istihdam›nda yüzde 36 gibi son derece önemli bir paya sahip oldu¤unun alt›n› çizmek gerekir. Y›l Toplam (Bin) Kamu (Bin) Özel (Bin) Kamu (%) Özel (%) 1960 296 128 168 43 57 1965 362 157 205 43 57 1970 506 185 321 37 63 1975 678 239 439 35 65 1980 787 287 500 36 64 Tablo 7.5 ‹malat Sanayinde Ücretle Çal›flanlar (1960-1980) Kaynak: D‹E (1994). ‹statistik Göstergeler (1923-1992). Ücretli çal›flanlar içinde kamu görevlileri de önemli bir yer tutmaktad›r. Dönem boyunca kamu personeli-memur say›s›nda ciddi bir yükselifl yaflanm›flt›r. 1960 y›l›nda toplam 359 bin olan kamu görevlisi say›s› dönem sonunda yaklafl›k 3.5 kat artarak 1 milyon 250 bine ulaflm›flt›r (D‹E, 1996). Sigortal› çal›flanlar ile imalât sanayinde ücretli çal›flanlar›n say›s›ndaki art›fl ve özel sektörün pay›n›n büyümesi, toplu çal›flma iliflkilerini çok daha önemli k›lm›flt›r. ‹flgücünün yap›s›ndaki bu sosyal de¤iflim çal›flma iliflkilerinin de yap›s›n› de¤ifltirmifl ve emek-sermaye iliflkilerini daha belirgin hale getirmifltir. SIRA S‹ZDE Dönem içinde iflgücünün yap›s›nda ne gibi de¤ifliklikler gündeme gelmifltir? 2 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 204 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KURUMSALLAfiMASI Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›: Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n serbestçe örgütlenmesi, toplu pazarl›k ve grev haklar›n›n güvence alt›na al›nmas› ve çal›flma iliflkilerinin yürütümü için uygun yasal ve idari çerçevenin oluflturulmas›d›r. 1960-1980 döneminde çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› aç›s›ndan köklü ad›mlar at›lm›flt›r. Çal›flma iliflkilerinin taraflar›n›n örgütlenmesi, toplu pazarl›k hakk›n›n kullan›lmas› ve uyuflmazl›k çözüm yöntemleri aras›nda grev hakk›n›n belirgin bir yer tutmas› bu kurumsallaflman›n önemli göstergeleridir. 1961 Anayasas› ile 274 ve 275 say›l› sendikal yasalar çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› ve demokratikleflmesi aç›s›ndan Cumhuriyet tarihinin en kapsaml› ve özgürlükçü düzenlemelerini içermektedir. Toplu Çal›flma ‹liflkilerine Yönelik Yasal Düzenlemeler 1961 Anayasas› 1961 Anayasas› devletin nitelikleri aras›nda “sosyal hukuk devleti” ilkesine yer vermifltir. 1961 Anayasas› memurlar dâhil bütün çal›flanlara sendikalaflma hakk› tan›m›flt›r. 1961 Anayasas›, Türkiye’de sosyal politikan›n ve çal›flma iliflkilerinin gelifliminde köklü bir yönelim de¤iflikli¤i anlam›na gelmektedir. 1961 Anayasas›, devlete ödevler yükleyen güçlü bir sosyal devlet vurgusuna, sendikal ve sosyal haklar› güvence alt›na alan ve çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›na olanak sa¤layan özgürlükçü bir yaklafl›ma sahiptir. Böylece 2. Dünya Savafl› sonras› Bat›’da güçlenen sosyal politikalar ülkemize de yans›m›flt›r. 1961 Anayasas›, 1924 Anayasas›’n›n klasik özgürlükler sistemati¤i ile yetinmemifl, ikinci kuflak haklar olarak kabul edilen ekonomik ve sosyal haklara da genifl yer vermifltir. 1961 Anayasas›, sosyal haklar bak›m›ndan Türkiye’nin anayasal evrimi içinde özel bir yere sahiptir ve ça¤dafl anayasalar›n en iyilerinden ve en ilerilerinden biri olarak kabul edilmektedir (Talas, 1992). 1961 Anayasas› gerek bafllang›ç bölümü gerekse çeflitli maddeleri ile sosyal haklara özel bir yer vermekle kalmam›fl, ayn› zamanda devlete ödev yükleyen düzenlemelere de yer vermifltir (Talas, 1992). Anayasan›n 2. maddesi devletin nitelikleri aras›nda sosyal hukuk devleti ilkesine yer vermifltir. Anayasa’n›n 10. maddesi ile devlete sosyal haklar› da içeren temel haklar› korumak ve gelifltirmek konusunda aç›k bir ödev yüklenmifltir. Talas’a göre bu madde ile devlete ikili bir görev verilmifltir: Bir yandan kimi engelleri kald›racak, öte yandan yap›c› olarak somut ad›mlar atacakt›r (Talas, 1992). 1961 Anayasas› ile çal›flanlar›n toplu haklar›n›n bütünü (sendika, toplu sözleflme ve grev hakk›) anayasal güvence alt›na al›nm›flt›r. 1961 Anayasas›, ayr›ms›z bütün çal›flanlara (memurlar dâhil) sendikalaflma hakk› tan›m›flt›r. 1961 Anayasas›’n›n 46. maddesi ile Türkiye’de sendika hakk›na ilk kez aç›k anayasal güvence getirilmifltir. Anayasa’n›n “sendika hakk›” bafll›kl› 46. maddesi flu hükümleri içeriyordu: “Çal›flanlar ve iflverenler, önceden izin almaks›z›n, sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten ayr›lma hakk›na sahiptirler. ‹flçi niteli¤i tafl›m›yan kamu hizmetli görevlilerinin bu alandaki haklar› kanunla düzenlenir. Sendika ve sendika birliklerinin tüzükleri, yönetim ve iflleyiflleri demokratik esaslara ayk›r› olamaz.” Ancak Anayasa’n›n 46. maddesi, 12 Mart 1971 askeri muht›ras›n›n ard›ndan yap›lan anayasa de¤ifliklikleri ile çal›flanlar aleyhine de¤ifltirildi. “Çal›flanlar” ifadesi madde metninden ç›kar›larak, “iflçiler” ifadesi konuldu. Böylece kamu görevlileri sendikalar›n›n anayasal dayana¤› kald›r›lm›fl oldu. De¤ifliklik bununla da s›n›rl› 205 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 kalmad›. Anayasa’n›n 119. maddesi de de¤ifltirilerek “memurlar sendikalara üye olamazlar” hükmü eklendi. Böylece 1961 Anayasas› ile örgütlenme hakk›n› elde eden memurlar, 10 y›l sonra örgütlenme yasa¤› ile karfl› karfl›ya gelmifl oldu. 1961 Anayasas›’n›n “toplu sözleflme ve grev hakk›” bafll›¤›n› tafl›yan 47. maddesi toplu sözleflme ve grev hakk›n› güvence alt›na al›yordu: “‹flçiler, iflverenlerle olan münasebetlerinde, iktisadî ve sosyal durumlar›n› korumak veya düzeltmek amac›yla toplu sözleflme ve grev haklar›na sahiptirler. Grev hakk›n›n kullan›lmas› ve istisnalar› ve iflverenlerin haklar› kanunla düzenlenir.” Anayasa’n›n 47. maddesi, toplu sözleflme hakk›n› iflverenlerle olan iliflkilerinde iktisadi ve sosyal durumlar›n› korumak ve düzeltmek amac›yla özel olarak iflçilere tan›yordu. Di¤er bir ifadeyle toplu sözleflme hakk›, iflverenlere tan›nm›fl de¤ildi. Bu vurgu ve ayr›m çal›flma hukukunun temel ilkelerinden biri olan “iflçiyi koruma” ilkesiyle ve sosyal hukuk devleti yaklafl›m›yla uyumludur. Toplu sözleflme ve grev hakk› anayasal bir hak olarak iflçilere tan›nmakla birlikte, kamu personeli için anayasal bir yasak söz konusu de¤ildi. Öte yandan grev hakk›na aç›kça yer verilen anayasada, lokavt anayasal bir düzenleme olarak yer almam›fl, sadece madde metninde “iflverenlerin haklar›” ifadesi ile yetinilmifltir. Bu tutum 1961 Anayasas›’n›n sosyal içeri¤ini göstermesi aç›s›ndan son derece önemlidir. Anayasa, liberal yaklafl›mlara önemli bir mesafe koyarak, sosyal koruma perspektifini benimsiyordu. 274 ve 275 Say›l› Sendikal Yasalar 1961 Anayasas› sonras›nda sendikal haklar› yak›ndan ilgilendiren üç temel yasa kabul edilmifltir: 274 say›l› Sendikalar Kanunu, 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu (T‹SGLK) ve 624 say›l› Devlet Personeli Sendikalar› Yasas›. 15 Temmuz 1963 tarihinde kabul edilen 274 ve 275 say›l› yasalar, 24 Temmuz 1963 tarihli Resmi Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e girmifltir. 274 say›l› Sendikalar Kanunu, 1947 tarih ve 5018 say›l› Sendikalar Kanunu’na göre oldukça özgürlükçü bir yaklafl›m benimsemifltir. Talas, 274 say›l› yasay›; “özgürlükçü, ilerici, ço¤ulcu evrenselci ve düzenleyici” olarak tan›mlamaktad›r (Talas, 1992). Kutal, yasan›n sendikalar›n uluslararas› normlara göre serbestçe faaliyet gösterebilmeleri ve k›sa sürede güçlenebilmeleri için yasal dayanak haz›rlamak amac›yla haz›rland›¤›n› belirtmektedir (Kutal, 1996). Ancak söz konusu yasalar, bazen 1961 Anayasas›’n›n özgürlükçü ve sosyal felsefesinin gerisinde kalan ve bazen onu s›n›rlayan bir içeri¤e bürünmüfltür. 274 say›l› yasan›n temel düzenlemeleri: 35 maddeden oluflan 274 say›l› yasa, 13 maddeden oluflan ilk sendikalar yasas› 5018’e göre oldukça kapsaml›d›r. Bu kapsam sadece flekil aç›s›ndan de¤il, içerik aç›s›ndan da söz konusudur. 5018’in yasaklay›c›, k›s›tlay›c› ve daralt›c› felsefesinin aksine, 274 özgürlükçü ve kapsay›c› bir yaklafl›ma sahiptir. 5018 say›l› kanun “fikri faaliyeti bedeni faaliyetinden üstün olan” fikir iflçilerinin sendikalaflmas›na olanak tan›m›yordu. Oysa 274 say›l› Yasa, hizmet sözleflmesiyle çal›flan herkese sendika kurma ve üye olma imkân› vermifltir. Dahas› yasa, sadece hizmet sözleflmesiyle çal›flanlar› de¤il, eme¤i ile geçinenleri olabildi¤ince iflçi sendikalar› içinde örgütlemeye çal›fl›yordu. Örne¤in serbest yazarlar iflçi tan›m› içine sokulmufltur (Kutal, 1996). 274 Say›l› Sendikalar Kanunu, 1947 tarihli ve 5018 Say›l› Sendikalar Kanunu’na göre oldukça özgürlükçü bir yaklafl›m benimsemifltir. 206 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Yasa “iflçi ve iflveren mesleki teflekkülleri” olarak tan›mlad›¤› sendika, birlik, federasyon ve konfederasyonlar›n iflçi ve iflverenler taraf›ndan serbest ve gönüllü bir biçimde kurulabilece¤ini düzenlemektedir (Madde 1). Yasa, iflçi ve iflveren kurulufllar›n›n çeflitli düzey ve ölçekte kurulmas›na olanak tan›m›flt›r (Madde 9 ). Buna göre iflyeri ve iflkolu sendikas›, bölgesel sendika birlikleri, federasyon ve konfederasyon fleklinde iflçi kurulufllar› kurmak mümkündü. Sendika birlikleri, belirli bir yer veya bölge s›n›rlar› içinde kurulu en az iki sendikan›n bir araya gelmesiyle kurulabiliyordu. Federasyonlar ise ayn› iflkolunda ve o iflkolu ile ilgili iflkollar›nda mevcut sendikalardan en az ikisinin bir araya gelmesiyle kurulabilirdi. Konfederasyonlar, mevcut birlik, federasyon ve Türkiye çap›nda faaliyette bulunmay› hedef tutmak flart›yla, iflkolu esas›na göre kurulu sendikalardan en az ikisinin üye s›fat›yla bir araya gelmeleriyle kurulabiliyordu. Sendika üyeli¤i ve üyelikten ayr›lma konusunda serbestlik ilkesini benimseyen yasa, sendika üyeli¤inin ve üyelikten ayr›lman›n iflçi kurulufluna yaz›l› baflvuruyla olaca¤›n› hükme ba¤lam›flt›r. Ancak bu kural 1970 y›l›nda 1317 say›l› yasa ile de¤ifltirilerek üyelikten çekilmede noter koflulu getirilmifltir (1317/6). 274 say›l› yasaya göre birden çok sendikaya üye olmak yasak de¤ildi. Sendikalar aras›nda yaflanan yetki rekabeti, yetki uyuflmazl›klar› ve uzayan toplu ifl sözleflmelerinden yararlanma kayg›s› nedeniyle iflçiler birden çok sendikaya üye oluyordu. Bu durum, dönem boyunca sendikal› iflçi say›s›n›n oldu¤undan yüksek görünmesinin önemli nedenlerinden biridir (Koç, 2010, 188). 274 say›l› yasa, kamu görevlilerinin sendikal haklar›n›n özel bir kanunla düzenlenece¤i hükmüne yer vererek (Madde 2), kamu görevlilerinin iflçi sendikalar›na üye olmalar›n› engellemifltir. Ayr›ca sendika üyesi olamayacaklar aras›nda, asker kifliler ile din ve ibadet ifllerinde çal›flanlar da yer alm›flt›r. Yasa ile iflçi ve iflveren kurulufllar›n›n uluslararas› iflçi ve iflveren kurulufllar›na serbestçe üye olmalar›na olanak tan›nmaktayd› (Madde 10). 5018 say›l› yasada oldu¤u gibi, Bakanlar Kurulu izni gerekli de¤ildi. 5018 say›l› yasa döneminde, Türk‹fl Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu’na (ICFTU) üye olmak için defalarca baflvurmas›na karfl›n DP hükümeti, üyelik izni vermemiflti. Türk-‹fl ve sendikalar 27 May›s sonras›nda ç›kar›lan kararnameler ile uluslararas› kurulufllara üye olabilmiflti (Çelik, 2010). 5018’de yer alan yasaklar, özellikle de siyaset yasa¤› 274 say›l› yasada yer alm›yordu. Yasa genifl anlamda siyaset yasa¤› getirmiyor, sadece dar anlamda (siyasi partilerle organik iliflki, siyasi partilerden yard›m al›nmas› veya onlara yard›m yap›lmas› gibi) siyaset yasa¤› içeriyordu. Bu s›n›rlamalar sendikalar›n siyasetle ilgilenmesini, istediklerini siyasi partiyi desteklemesini engellemiyordu. 274 say›l› yasa ile sendikalara genifl anlamda siyaset hakk› tan›nm›flt›r ve sendikalar bu dönemde çeflitli yöntemlerle siyasete müdahil olmufllard›r (Çelik, 2010). Yasa, sendikalar›n faaliyetlerini oldukça genifl bir çerçevede düzenliyordu. Toplu ifl uyuflmazl›¤› ç›karmak, toplu ifl sözleflmeleri ve umumi mukaveleler yapmak, grev ve lokavta karar vermek ve yönetmek, uluslararas› kurulufllara temsilci göndermek, yard›mlaflma sand›klar› ve kooperatifler kurmak, idari ve adli makamlara baflvurmak belli bafll› faaliyetler olarak say›labilir (14. Madde). 274 say›l› yasa sendika üyeli¤i ve sendika yöneticileri için koruyucu düzenlemeler içeriyordu. 19. madde sendikaya üye olma ve olmamay› (olumlu ve olumsuz sendika özgürlü¤ü) güvenceye al›yor ve iflverenin iflçi sendikas› üyeli¤i nedeniyle iflçiye karfl› ayr›mc› davranmas›n› yapt›r›ma ba¤l›yordu. ‹fle almada, iflin sevk ve idaresinde, ücret, sosyal hak ve benzeri konularda sendikal nedenle ayr›m ya- 207 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 p›lmas›n› ve sendikal faaliyet nedeniyle iflçinin iflten ç›kar›lmas›n› yasakl›yordu. Bu hükümlere ayk›r› davranan iflverenin ödeyece¤i tazminat›n iflçinin bir y›ll›k ücretinden az olamayaca¤› hükme ba¤lan›yordu. Yasa, sendikalara ödenecek aidat miktar›n›n sendikan›n genel kurul karar›yla belirlenmesini öngörüyor ve herhangi bir s›n›r getirmiyordu. Aidat›n kaynaktan kesilmesi (check-off) sistemi yasan›n önemli yeniliklerinden biriydi (Madde 23/3). Bu hüküm sendikalar›n mali güçlerinin artmas›n› sa¤layacakt›. Yasaya göre iflveren sendika üye aidatlar›n› iflçilerin ücretlerinden kesmeye ve sendikaya ödemeye zorunluydu. 274 say›l› kanuna göre hangi tür ve düzeyde iflçi kuruluflu (sendika)SIRA kurulabiliyordu? S‹ZDE 1970 y›l›nda AP Hükümeti döneminde kabul edilen 1317 say›l› kanun ile 274 D Ü fi Ü N E L ‹ M say›l› Sendikalar Kanunu’nda çok say›da de¤ifliklik yap›ld›. Bu de¤iflikliklerin en önemlisi sendika, federasyon ve konfederasyon kurulufluna iliflkin baraj kofluluyO R U du. Yasaya göre, bir iflçi sendikas›n›n Türkiye çap›nda faaliyet Sgösterebilmesi için kurulu bulundu¤u iflkolunda çal›flan sigortal› iflçilerin en az üçte birini, iflçi federasyonlar›n›n ayn› iflkolunda mevcut sendikalardan en az ikisiniD bir getirme‹ K K araya AT leri ve o iflkolunda çal›flan sigortal› iflçilerin en az üçte birini temsil etmeleri gerekiyordu. ‹flçi konfederasyonlar› da sendika ve federasyonlardan en az üçte birini SIRA S‹ZDE ve Türkiye’deki sendikal› iflçilerin en az üçte birinin üye s›fat›yla bir araya gelmeleri suretiyle kurulabilecekti. Bu, pek çok sendikan›n ve özellikle 1967 y›l›nda kurulan D‹SK’in ve üye sendikalar›n›n yerine getiremeyece¤i son derece yüksek bir AMAÇLARIMIZ barajd›. Yasan›n amac›, D‹SK’i yok etmek ve sendikac›l›k tekeli kurmak olarak yorumlanmaktad›r (Talas, 1992; 157; Kutal, 1996). K ‹ T A Polaylar› di1317 say›l› yasa, Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinde 15-16 Haziran ye bilinen iki günlük kitlesel iflçi eylemlerini tetiklemifltir. Yasa, Meclis’te T‹P d›fl›nda kalan bütün partilerin oylar›yla kabul edilmifltir (Koç, 2003; 187). T‹P’in baflvuT E L E V ‹ Zsay›l› Y O N karar›yla rusu üzerine Anayasa Mahkemesi 8 ve 9 fiubat 1972 tarih 1972/3 (Resmi Gazete 19.10.1972) yasan›n sendikal barajlara iliflkin hükümlerini, hakk›n özünü ortadan kald›rd›¤› gerekçesiyle iptal etmifltir. 275 Say›l› Yasan›n Temel Düzenlemeleri: 275 say›l› yasa ile ülkemizde ça‹NTERNET l›flma iliflkilerinin bireysel ifl sözleflmeleri ile düzenlenmesinden, toplu ifl sözleflmeleriyle düzenlenmesi dönemine geçilmifltir. Bu nedenle 275 say›l› yasa ülkemiz çal›flma iliflkileri tarihinde köklü bir dönüflüm anlam›na gelmektedir. Yasa ile 1936 tarihli ve 3008 say›l› ‹fl Kanunu’nda yer alan grev yasa¤› kald›r›lm›fl ve Anayasa’da güvenceye al›nan grev hakk›n›n uygulanmas›na iliflkin ayr›nt›lara yer verilmifltir. Ülkemizde toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmesinin hukuksal olarak kurumsallaflmas›, 1961 Anayasas› ve 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile gerçekleflmifltir. 1926 Borçlar Yasas›’n›n 316 ve 317. maddelerinde düzenlenen Umumi Mukavele (Genel Sözleflme) ile toplu ifl sözleflmelerinin taraflar›ndan, fleklinden, süresinden, bireysel ifl sözleflmeleri ile iliflkisinden söz edilmifl ve 1947 Sendikalar Kanunu ile sendikalar›n üyeleri ad›na genel sözleflmeler yapabilmeleri hüküm alt›na al›nm›flt›r. Ancak gerek grev hakk›n›n yoklu¤u, gerekse sendikalar›n deneyimsizli¤i ve zay›fl›¤› nedenleriyle 1961 öncesinde toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmeleri yok denecek kadar azd›r. 275 say›l› yasa 1980 y›l›na kadar uygulanm›fl, 12 Eylül 1980 askeri darbesi ile ask›ya al›nm›fl ve 1983 y›l›nda yürürlükten kald›r›lm›flt›r. 275 say›l› yasan›n uygulan- 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE 1317 say›l› yasa ile sendikalara kendi AMAÇLARIMIZ iflkollar›ndaki sigortal› iflçilerin üçte birini temsil etme koflulu getiriliyordu. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Ülkemizde toplu pazarl›k ve grevin kurumsallaflmas› 275 say›l› yasa ile olanakl› olmufltur. 208 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U 275 say›l› yasa iflyeri ve iflkolu düzeyinde ayr› toplu ifl sözleflmelerine olanak D‹KKAT veriyordu. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET d›¤› 1963-1980 döneminde, iflçilerin çal›flma koflullar› düzelmifl, gerçek ücretleri artm›fl ve gelir da¤›l›m›n›n düzeltilmesi yolunda ad›mlar at›lm›flt›r (Talas, 1992). 275 say›l› yasa toplu ifl sözleflmesi ile grev ve lokavt› birlikte ve eflit haklar olarak ele almaktad›r. Oysa Anayasa’da grev bir hak olarak tan›n›rken lokavta yer verilmeyip sadece “iflverenlerin haklar›” ifadesi ile yetinilmiflti. Anayasa grev ve lokavt› efl de¤er tutmam›fl ve önemli bir hukuksal fark yaratm›flt›r. Ancak yasa ile bu fark ortadan kald›r›lm›fl ve grev ile lokavt eflitlenmifltir. Konuya sosyal aç›dan bakacak olursak, toplu ifl sözleflmesi ve grev hak niteli¤inde iken lokavt bu niteli¤i tafl›mamaktad›r. Talas, lokavt›n insanlar› aç b›rakmak anlam›na geldi¤ini bu nedenle ça¤dafl haklar aras›nda yer alamayaca¤›n› vurgulamaktad›r (Talas, 1992). Yasaya göre toplu ifl sözleflmeleri, iflçi kurulufllar› ile iflveren kurulufllar› veya iflverenler aras›nda yap›labilecektir. Dolay›s›yla toplu ifl sözleflmesi yapma ehliyeti, di¤er bir ifadeyle taraf olabilme durumu iflçi kurulufllar›, iflveren kurulufllar› ve iflverenler için geçerlidir. Toplu ifl sözleflmesinin bir taraf›n›n mutlaka sendika olmas› gerekirken, iflveren taraf› aç›s›ndan böyle bir zorunluluk söz konusu de¤ildir. 275 say›l› yasa toplu ifl sözleflmelerini bireysel ifl sözleflmelerine üstün tutmaktad›r. ‹fl sözleflmelerinde toplu ifl sözleflmelerine ayk›r› hükümler varsa bunlar›n yerine toplu ifl sözleflmesi hükümleri uygulanacakt›r (Madde 3). Yasa iki düzeyli bir yetki sistemi öngörüyordu: ‹flkolu yetkisi ve iflyeri yetkisi. SIRA S‹ZDE Yasan›n 7. maddesine göre, bir iflkolunda çal›flan iflçilerin ço¤unlu¤unu temsil eden iflçi federasyonu veya iflkolu esas›na göre kurulmufl iflçi sendikas›, o iflkolundaki iflyerlerini toplu ifl sözleflmesi yapmaya yetkilidir. Bir veya birden D Ü fi Ü Nkapsayan EL‹M fazla iflyerinde çal›flan iflçilerin ço¤unlu¤unu temsil eden sendika ise, o iflyeri veya iflyerleri için toplu ifl sözleflmesi yapmaya yetkilidir. R U 275 say›l›S Oyasan›n toplu sözleflme yapmaya yetkili sendikan›n belirlenmesine iliflkin hükümleri, uyguland›¤› dönem boyunca sendikalar ile iflverenler ve sendikalar›n kendi büyük uyuflmazl›klara, tart›flmalara ve sorunlara yol açD ‹ Karalar›nda KAT m›flt›r. Bunlardan birincisi ço¤unlu¤a sahip sendikan›n belirlenmesi sorunudur. Di¤eri ise iflkolu düzeyinde yetkili sendika ile iflyeri düzeyinde yetkili sendikalar›n SIRA S‹ZDE ayr› ayr› toplu ifl sözleflmeleri yapmalar› sorunudur. Bu konuda yaflanan tart›flmalar Yarg›tay’›n bir karar›yla son bulmufltur. Yarg›tay karar›na göre bir iflyerinde iflyeri düzeyinde bir toplu ifl sözleflmesi, iflkolu düzeyinde de ayr› bir toplu ifl sözleflAMAÇLARIMIZ mesi uygulanabiliyordu. N N Aziz Çelik ve Paflabahçe 1966-Gelenek Yaratan Grev bafll›kl› kitaplar›na K Zafer ‹ T A Ayd›n’›n, P bak›n›z. Paflabahçe 1966 grevi, 275 say›l› yasan›n yetki ile ilgili hükümlerinin nas›l uygulanaca¤› sorunuyla iç içe geçmifltir. ‹flkolu düzeyinde bir toplu ifl sözleflmesi varken ayr›ca iflyeri düzeyinde ifl sözleflmesi ba¤›tlan›p ba¤›tlanamayaca¤› bu grevin arka plaT E L E V ‹bir Z Y Otoplu N n›ndaki en önemli hukuksal tart›flmad›r. Yetkili sendikan›n belirlenmesine iliflkin olarak yaflanan yo¤un ihtilaflar ve üye ‹ N T E R Nusulsüzlükler ET say›lar›na iliflkin nedeniyle, yetkili sendikan›n saptanmas›nda “referandum” ve “irade beyan›” gibi yöntemler uygulanm›flt›r. Ancak bu yöntemler, yasada olmad›¤› için yayg›nlaflamam›fl ve sorunun çözümünü sa¤layamam›flt›r. Bu nedenle dönem boyunca sendikalar aras›nda ciddi yetki ihtilaflar› ve sendikal rekabet gündeme gelmifltir (Uçkan, 2002). Sendikalar›n üye say›lar›na iliflkin veriler, yetki rekabeti nedeniyle iyice sa¤l›ks›z bir görünüm kazanm›flt›r. Örne¤in 1980 y›l›nda toplam sigortal› iflçi say›s› 2 milyon 205 bin iken sendikal› iflçi say›s› 5 milyon 721 bin olarak gözüküyordu. Bu say›lar›n gerçe¤i yans›tmad›¤› ve büyük hatalar içerdi¤i aç›kt›r. 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 275 say›l› yasa toplu ifl sözleflmesi görüflmelerinde anlaflma sa¤lanamamas› durumunda önce bir uzlaflt›rma aflamas› (15. Madde), ard›ndan da grev ve lokavt› düzenlemifltir. Grev ve lokavt, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde son aflamad›r. 275 say›l› yasan›n en özgün yan› toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n ve hak uyuflmazl›klar›n›n çözümünde grev hakk›na yer vermesidir. 275 say›l› yasadaki hükümlere uygun olarak yap›lan grevler “kanuni grev”, bu hükümlere uyulmaks›z›n yap›lan grevler ise “kanun d›fl› grev” olarak tan›mlanmaktad›r. Yasa “hak grevi” olarak bilinen bir grev türüne de olanak sa¤lamaktad›r. Grev, sadece toplu ifl sözleflmeleri sonucunda ortaya ç›kan ç›kar uyuflmazl›klar› ile s›n›rl› olmay›p toplu ifl sözleflmesinin ve mevzuat›n uygulanmas› nedeniyle ortaya ç›kan hak uyuflmazl›klar› için de söz konusu olabilecektir (Madde 19/2). “Hak grevi” dönem içinde neredeyse hiç uygulanmam›fl olsa da toplu ifl sözleflmeleri ve ifl mevzuat›n›n uygulanmas›n› sa¤lay›c› bir bas›nç oluflturdu¤unu söylemek mümkündür. 275 say›l› yasaya göre savafl ve genel veya k›smi seferberlik hallerinde grev yap›lamaz. Yasa belirli iflyerlerinde de grevi yasaklam›flt›r. Bunlar hastane, klinik, sanatoryum, prevantoryum, dispanser, eczane, afl› ve serum imal eden sa¤l›kla ilgili iflyerleridir. Yasa can veya mal kurtarma ifllerinde, kamu taraf›ndan yerine getirilen su, elektrik ve havagaz› istihsal ve da¤›t›m› ifllerinde grevi yasaklam›flt›r. Grevin yasak oldu¤u hizmetler aras›nda noterlik hizmetleri ile e¤itim ve ö¤retim kurumlar› ve çocuk bak›m yerleri de say›lm›flt›r. 275 say›l› yasan›n grev hakk›na iliflkin en önemli s›n›rland›rmas› grev ve lokavt›n bakanlar kurulu karar›yla geçici olarak durdurulmas›d›r. Yasan›n 21. maddesine göre “memleket sa¤l›¤›” ve “milli güvenlik” gerekçesiyle grev ertelenebilecekti. Erteleme iki aflamal›yd›. ‹lk erteleme en çok 30 gün, ikinci erteleme 60 gün süreli olabilecekti. Dan›fltay bir hafta içinde yürütmeyi durdurma talebi konusunda karar verecekti. Bu süre içinde devreye giren uzlaflt›rma mekanizmas› taraflar›n kabulüne ba¤l› olacakt› ve geciktirme süresinin sonunda grev ve lokavt devam edebilecekti. 275 say›l› yasa ile uzlaflt›rma ve tahkim konusunda yeni düzenlemeler getirilmifltir. 275 say›l› yasa tahkim kurumu olarak ‹l Hakem Kurullar›n› ve Yüksek Hakem Kurulunu (YHK) düzenlemifltir. YHK, iflkolu seviyesindeki uyuflmazl›klarla, birden fazla ilde bulunan iflyerlerini ilgilendiren uyuflmazl›klar› ve ‹l Hakem Kurulu kararlar›na yap›lan itirazlar› ele al›yordu. Yüksek Uzlaflt›rma Kurulu (YUK) ise 275 say›l› yasada düzenlenen istisnai bir uzlaflt›rma yoludur. Bir grev veya lokavt›n memleket sa¤l›¤›n› ve milli güvenli¤i bozucu nitelikte görülmesi nedeniyle hükümetçe geciktirildi¤i hallerde Yüksek Uzlaflt›rma Kurulu devreye girmekteydi. YUK kararlar› tavsiye niteli¤inde olup YHK kararlar› gibi ba¤lay›c› de¤ildi. 624 ve 657 Say›l› Yasalar Anayasan›n memurlar dâhil tüm çal›flanlara sendika hakk› tan›mas›ndan dört y›l sonra ç›kar›lan 624 say›l› Devlet Personeli Sendikalar› Yasas› kamu görevlilerinin sendikal örgütlenmesini düzenlemifltir. 624 say›l› Yasa, 8 Haziran 1965 tarihinde kabul edilmifl ve 17 Haziran 1965 tarihli Resmi Gazetede yay›mlanarak yürürlü¤e girmifltir. Yasa ile kamu personelinin sendikal haklar› s›n›rlanm›fl, grev yasa¤› gibi, toplant› ve gösteri yasa¤› da getirilmifltir. Talas, bu yasa ile düzenlenen kamu personeli sendikalar›n›n adeta bir yard›mlaflma sand›¤›na indirgendi¤ini vurgulamaktad›r (Talas, 1992). Gerçekten de 624 say›l› yasa bir sendikan›n temel ifllevlerinden olan toplu sözleflme ve grev hakk›na yer vermemekle kalmam›fl, baflka a¤›r s›n›rlamalar da getir- 209 275 say›l› yasa toplu hak uyuflmazl›klar›nda greve (hak grevi) olanak tan›yordu. 1963-1980 döneminde grevler “memleket sa¤l›¤›” ve “milli güvenlik” gerekçesiyle hükümet taraf›ndan ertelenebiliyordu. 210 624 say›l› yasa ile memurlara grevsiz, toplu sözleflmesiz, toplu eylemsiz son derece k›s›tl› bir sendika hakk› tan›nd›. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi mifltir. Yasan›n 1961 Anayasas›’n›n özgürlükçü yaklafl›m›n› yans›tmad›¤› aç›kt›r. Yasa devlet personelinin örgütlenmesini sendikadan çok, bir tür dernek örgütlenmesi olarak ele alm›flt›r. Yasa çeflitli yasaklarla doludur. Devlet personeli taraf›ndan kurulan sendikalar›n, bu yasa d›fl›ndaki kurulufllarla örne¤in 274 say›l› yasaya göre kurulmufl sendikalarla birleflmeleri veya bir baflka kuruluflun çat›s› alt›nda üye olarak bir araya gelmeleri yasaklanm›flt›r (Madde 5). Faaliyetlerine önemli s›n›rlamalar getirilen memur sendikalar›na çok say›da kamu personeli kategorisinin üye olmas› da yasaklanm›flt›r. Hâkimler savc›lar, asker kifliler, polisler, Say›fltay denetçileri ve raportörleri, Millî Savunma Bakanl›¤› memurlar›, D›fliflleri Bakanl›¤› memurlar› ile din ve ibadet ifllerinde çal›flanlar›n da aralar›nda oldu¤u çok say›da kamu görevlisinin memur sendikalar›na üye olmalar› yasaklanm›flt›r (Madde 7). 624 say›l› yasa, kamu personeli sendikalar›n›n faaliyetleri aras›nda toplu sözleflme ve toplu pazarl›¤a yer vermemifltir. Sendikalar›n faaliyetleri daha çok araflt›rma yapmak, ilgili kurumlara teklif sunmak ve onlarla iflbirli¤inde bulunmak fleklinde say›lm›flt›r. Bunlar›n d›fl›nda izin verilen faaliyet ise daha çok bir yard›mlaflma derne¤i için söz konusu olabilecek konulard›r (Madde 13). Kamu görevlileri sendikalar›n›n faaliyetlerini s›n›rlayan yasa, baz› konularda oldukça kat› yasaklara yer vermifltir. Siyaset ve grev yasa¤› en belirgin yasaklard›r. Yasa memur sendikalar›n›n herhangi bir suretle siyasi faaliyette bulunmalar›n› yasaklam›flt›r. Bu yasak ayr›ca “hiçbir siyasi teflekkülün leh veya aleyhinde herhangi bir davran›flta bulunamazlar” hükmü ile pekifltirilmifltir. Memur sendikalar›n›n siyasi partiler, iflçi ve iflveren kurulufllar› ile meslek örgütlerinden yard›m almas›, onlara yard›m etmesi ve onlarla ayn› örgütlenme içinde yer almalar›n› da yasaklanm›flt›r (Madde 14). Yasa ayr›ca afla¤›daki yasaklara da yer vermifltir: Grev giriflimi ve faaliyetlerini destekleyici davran›fllarda bulunma yasa¤›, çal›flma saatleri d›fl›nda da olsa organlar›n›n toplant› ve çal›flmalar›n› kamu kurum ve kurulufllar›na ait yerlerde yapma yasa¤›, devlet personeli hukukuna veya kamu hizmeti görevlilerine iliflkin mevzuat›n uygulanmas›na dair isteklerini aç›klamak veya desteklemek amac›yla aç›k yer toplant›lar› ve gösteri yürüyüflleri yapma yasa¤›, Bakanlar Kurulu’ndan izin almad›kça milletleraras› örgütlere kat›lma yasa¤›. Görüldü¤ü gibi, 624 say›l› yasa, Anayasa ve 274 say›l› yasan›n aksine son derece k›s›tlay›c› ve sendikal çal›flmay› olanaks›z hale getiren bir yasad›r. Bu haliyle daha çok 1947 Sendikalar Yasas›’n› and›rmaktad›r. 624 say›l› yasaya paralel olarak k›sa bir süre sonra ç›kar›lan 657 say›l› Devlet Memurlar› Yasas›’nda ise kamu personeli rejimine iliflkin önemli düzenlemeler yap›lm›flt›r. 1926 tarih ve 788 say›l› Memurin Kanunu yerine 14 Temmuz 1965 tarihinde kabul edilen ve 23 Temmuz 1965 tarihli Resmi Gazetede yay›mlanan 657 say›l› Devlet Memurlar› Kanunu kabul edilmifltir. Yasan›n 4. maddesi ile kamudaki istihdam flekilleri belirlenmifltir. Bunlar devlet memuru, sözleflmeli personel ve yevmiyeli personeldi. Devlet memuru, devlet hizmetlerinin gerektirdi¤i asli ve sürekli ifllerde devaml› çal›flanlar›; sözleflmeli personel, yurtta yap›lamayan özel ihtisas ö¤renimine ihtiyaç gösteren belirli istisnai görevlerde geçici süreli ve sözleflme ile çal›flt›r›lanlar›; yevmiyeli personel ise devlet kamu hizmetlerinin asli nitelikte olmayan ifllerinde bedenen, belirli ve geçici süre için gündelikle çal›flanlar› ifade ediyordu. Görüldü¤ü gibi, sözleflmeli ve yevmiyeli personelin s›n›rlar› oldukça belirgin ve dard›. Yasan›n “Sendika kurma hakk›” bafll›kl› 22. maddesinde “devlet memurlar›n›n özel kanunda belirtilen hükümler uyar›nca sendika ve meslek birlikleri kurabilecekleri ve bunlara üye olabilecekleri” hükmüne yer verilmifltir. Madde bu kurulufl- 211 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 lar›n özel kanundaki hükümler uyar›nca mesleklerinin ve üyelerinin ortak hak ve ç›karlar›n› yetkili merciler önünde arayabileceklerini hükme ba¤lam›flt›r. Ancak 657 say›l› yasa, örgütlenme ve yetkili merciler önünde hak arama olana¤› tan›d›¤› memurlar için aç›k bir grev yasa¤›na yer vermifltir. Yasaya göre, devlet memurlar›n›n greve karar vermeleri, grev tertiplemeleri, ilan etmeleri ve bu yolda propaganda yapmalar›, ayr›ca memurlar›n herhangi bir greve ve grev giriflimine kat›lmalar›, desteklemeleri ve teflvik etmeleri yasaklanm›flt›r (Madde 27). Bu madde 1926 tarihli eski Memurin Kanunu’ndaki yasa¤›n devam› niteli¤indedir. Yasa ayr›ca memurlar›n, kamu hizmetlerini aksatacak flekilde memurluktan birlikte çekilmelerini yasaklam›flt›r (Madde 26). Ancak 624 ve 657 say›l› yasalara göre kurulan kamu personeli sendikalar› uzun ömürlü olamam›fl, 12 Mart 1971 askeri muht›ras›ndan sonra 1488 say›l› kanunla yap›lan Anayasa de¤iflikli¤i ile sendikalaflma hakk› yaln›zca iflçilere tan›nd›¤›ndan, kamu personeli için sendika kurma yolu kapat›lm›flt›r. Anayasa’n›n 119. maddesine eklenen bir hüküm ile memurlar›n sendika üyesi olmas› yasaklanm›fl ve anayasa de¤iflikliklerinin yürürlü¤e girmesi ile birlikte kamu personeli sendikalar›n›n varl›klar›n›n sona erece¤i hükme ba¤lanm›flt›r. 23.12.1972 tarih ve 2 say›l› Kanun Hükmünde Kararname ile 657 say›l› yasan›n 22. maddesi yürüklükten kald›r›lm›flt›r. Kamu görevlilerinin sendikalaflma hakk›n›n ortadan kald›r›lmas› üzerine, 1970’li y›llarda yayg›n biçimde dernek örgütlenmeleri ortaya ç›km›flt›r. S‹ZDE nelerdi? 624 say›l› yasa ile düzenlenen kamu personeli sendikalar› rejimininSIRA özellikleri Bireysel Çal›flma ‹liflkileri 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M Dönem içinde bireysel çal›flma iliflkileri aç›s›ndan en önemli de¤ifliklik 1936 tarih ve 3008 say›l› ‹fl Yasas›n›n yerine yeni bir ifl yasas›n›n kabul edilmifl olmas›d›r. O R U 1971 y›l›nda, 1475 say›l› yasa yürürlü¤e girmifltir. 3008 say›l› ‹fl SKanunu, uyguland›¤› uzun y›llar boyunca çok say›da de¤iflikli¤e u¤ramas›, baz› yeni hükümler eklenmesi ve baz› konularda ayr› kanunlar ç›kar›lm›fl olmas› nedeniyle da¤›n›k bir D‹KKAT hal alm›flt›. Özellikle 1961 Anayasas›n›n kabulünden sonra 3008 say›l› ‹fl Yasas›n›n yetersizSIRA S‹ZDE likleri çok daha fazla ortaya ç›kmaya bafllam›flt›. 3008 say›l› yasan›n grev yasaklar›na iliflkin hükümleri 275 say›l› yasan›n kabulü ile yürürlükten kald›r›lm›fl olsa da 3008’in fikir iflçilerini kapsamamas› ve iflçiler aç›s›ndan da kapsam›n›n s›n›rl› olmaAMAÇLARIMIZ s› ciddi sorunlara yol aç›yordu. Bu çerçevede 1964 y›l›nda bir ifl kanunu tasar›s› haz›rlan›p TBMM’ye sunulmufltur. Tasar›, iflçi ve iflveren kesimleri aras›nda önemli tart›flmalara ‹flveK ‹ yol T Aaçm›flt›r. P renler tasar›ya fliddetle karfl› ç›km›fllar ve tasar›n›n dünyada efline rastlanmayan ve ifl hayat›n› tahrip edici nitelikte bir tasar› oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Türk-‹fl ise tasar›n›n önemli bir yenilik getirmedi¤ini ancak karfl› ç›kmay› gerektirecek T E L E V ‹ Z Y O N derecede iflçi aleyhine hükümler de içermedi¤ini belirtmifltir (Türk-‹fl, 1968, 235-246). 1964 y›l›nda tasar› olarak TBMM’ye sunulan ‹fl Kanunu uzun süren bir Meclis ve Senato maratonundan sonra 1967 y›l›nda yasalaflm›flt›r. Önce 1967 tarihli ve 931 ‹ N T Ebaflvurusu RNET say›l› ‹fl Kanunu kabul edilmifl, ancak Anayasa Mahkemesi T‹P’in üzerine 14 May›s 1970 tarihli ve 1970/26 say›l› karar›yla yasay› usul yönünden iptal etmifltir. ‹ptal karar›n›n ard›ndan 6 ay içinde yeni bir ifl kanunu kabul edilmedi¤i için, iptal karar›n›n yürürlü¤e girdi¤i 12 Kas›m 1970 ile 931 say›l› kanunun 1475 say›l› kanun numaras› yay›mland›¤› 1 Eylül 1971 tarihleri aras›nda iflçiler ifl kanunundan yoksun kalm›fllard›r. K›deme ba¤l› haklar› aç›s›ndan iflçilerin ma¤dur olmamas› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 1936’dan itibaren uygulanan ‹fl Kanunu S O Ryerine, U 1971 y›l›nda 1475 say›l› ‹fl Kanunu kabul edildi. N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 212 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 1475 say›l› ‹fl Kanunu kapsamdaki iflçi say›s›n› geniflletmifltir. 1975 y›l›nda k›dem tazminat› tutar› 30 güne ç›kar›ld›, hak etme koflulu bir y›la indirildi. SIRA S‹ZDE 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹L‹fiK‹LER‹ D‹KKAT D‹KKAT Sendikalaflma 1960-1980 dönemi SIRA S‹ZDE sendikalar›n yükselifl dönemidir. K ‹ T A P 1475 say›l› yasan›n getirdi¤i yenilikler nelerdi? SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E LAnayasal ‹M Sendikal haklar›n ve yasal güvence alt›na al›nmas› dönem boyunca sendikalaflmay› tetikleyici bir rol oynam›flt›r. ‹flçi, ücretli ve sigortal› say›s›ndaki art›fl›n, 1960 sonras›n›n hukuksal koflullar›yla birleflmesi sonucunda sendikalaflS O R elveriflli U mada ciddi bir yükselifl yaflanm›flt›r. S O R U AMAÇLARIMIZ için 1475 say›l› ‹fl Kanunu ceza hükümleri hariç geçmifle etkili k›l›nm›fl ve 12 Kas›m 1971 tarihinden itibaren yürürlü¤e konmufltur (fiakar, 2005,15). 1475 say›l› Kanun, 2003 y›l›na kadar yürürlükte kald›. 1475 say›l› yasan›n en önemli özelli¤i, 3008 say›l› yasaya göre kapsam›n›n önemli ölçüde genifllemesidir (Talas, 1992). 3008 say›l› ‹fl Yasas›’n›n kapsam› “10 iflçi çal›flt›rmay› gerektiren ifller ve burada çal›flan iflçiler” ile s›n›rl› idi. Ayr›ca deniz, hava tafl›mac›l›¤› ve tar›m iflçileri de yasan›n kapsam› d›fl›ndayd›. 3008’›n getirdi¤i bir baflka k›s›t iflçi tan›m› ile ilgiliydi. 3008’de “Bir ifl akdi dolay›s›yla baflka bir flahs›n iflyerinde bedenen veyahut bedenen ve fikren çal›flan kimseye iflçi denir” hükmü yer al›yordu. 1475 say›l› ‹fl Yasas›’nda yeni bir iflçi tan›m› getirilmifltir: “Bir hizmet akdine dayanarak herhangi bir iflte ücret karfl›l›¤› çal›flan kimseye iflçi denir.” Böylece bedenen çal›flma-fikren çal›flma ayr›m› kald›r›lm›flt›r. Ayr›ca kifli say›s› aç›s›ndan da ifl kanunu kapsam› geniflletilmifltir. Ancak yeni ‹fl Yasas› da tüm çal›flanlar için geçerli olmam›flt›r. Deniz ve hava tafl›ma iflleri, tar›m iflleri, aile üyeleri ve h›s›mlar aras›nda evlerde yap›lan ifller ve ev hizmetleri yasan›n kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r (Madde 5). 4 Temmuz 1975 tarih ve 1927 say›l› yasa ile 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nda de¤ifliklikler yap›lm›flt›r. K›dem tazminat›n› hak etme koflulu üç y›ldan bir y›la indirilmifl ve k›dem tazminat› tutar› da 15 günden 30 güne ç›kar›lm›flt›r. 1927 say›l› yasa ile ayr›ca k›dem tazminat›na tavan getirilmifl ve k›dem tazminat›n›n asgari ücretin 7.5 kat›n› aflamayaca¤› ön görülmüfltür. Ancak daha sonra yap›lan bir baflvuru üzerine tavana iliflkin bu k›s›tlama Anayasa Mahkemesi’nin 23 Ocak 1979 tarih ve 1979/6 say›l› karar› ile flekil yönünden iptal edilmifltir. K›dem tazminat› tavan›, 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonras› tekrar kabul edilmifltir. Dönemin hemen bafllar›nda bas›n çal›flanlar›n›n haklar›n› düzenleyen 5953 say›l› Bas›n ‹fl Kanunu’nda 4 Ocak 1961 tarih ve 212 say›l› kanunla önemli de¤ifliklikler yap›lm›fl ve bas›n çal›flanlar›n›n haklar› geniflletilmifltir (fiakar 2005; Özsever 2004). 1960-1980 dönemi Türkiye’de sendikalar›n “yükselifl dönemi” olarak nitelenebilir. SIRAsendikalar S‹ZDE Bu dönemde hem nicel, hem de nitel aç›dan güçlendiler. Sendika üye say›s›, toplu ifl sözleflmesinden yararlanan iflçi say›s› ve iflçi ücretleri aç›s›ndan önemli yükselifller yafland›. AMAÇLARIMIZ Ancak sendikal› iflçi say›s›ndaki geliflmeyi sa¤l›kl› olarak de¤erlendirmek istatistikî sorunlar nedeniyle güçtür (Çelik ve Lordo¤lu, 2006). 274 say›l› yasaya göre sendikalar Ktemsil üyelerin listesini her y›l›n bafl›nda Çal›flma Bakanl›¤›’na ‹ T Aettikleri P bildirmek zorundayd›. Bu dönemde iflyerlerinin ayr›ca bakanl›¤a çal›flt›rd›klar› iflçiler için bilgi verme yükümlülü¤ü olmad›¤› için sa¤l›kl› bir bilgi toplanam›yordu. N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 ‹flçilerin ayn› anda birden çok sendikaya üye olabilmesi ve iflsiz kalma durumunda üyeli¤in sürmesi nedeniyle üyelikler kabar›yordu. Tablo 7.6’dan da görülece¤i gibi, 1960-1965 döneminde nispeten aç›klanabilir olan sendikal› iflçi say›s›, 1970’lerden itibaren inan›lmaz bir hal almakta ve sendikal› iflçi say›s›, sigortal› iflçi say›s›n›n iki kat›n› aflmaktad›r. 1970 y›l›nda 1.3 milyon sigortal› iflçiye karfl›l›k 2 milyondan fazla sendikal› iflçi vard›r. 1980’e gelindi¤inde ise durum iyice 盤›r›ndan ç›km›flt›r. Bu verilerden dönem içi sendikalaflma oranlar›n›n geliflimini sa¤l›kl› olarak izlemek olanakl› de¤ildir. Y›l Sigortal› Say›s› Sendikal› ‹flçi Sendikalaflma Oran› 1960 621 282 45 1965 921 360 39 1970 1314 2088 159 1975 1823 3329 183 1976 2018 3269 162 1980 2205 5721 259 Ücretli Say›s› Sigortal› Yaklafl›k (Bin) Say›s› (Bin) Sendikal› ‹flçi Say›s› (T‹S Kapsam›) Dönemin sendikal istatistikleri ciddi hatalar içermektedir. Tablo 7.6 Hatal› Sendikalaflma Verileri (Bin) (1960-1980) Kaynak: Petrol-‹fl (1987)., ’86 Petrol-‹fl Y›ll›k. Bu hatal› veriler karfl›s›nda sendikalaflma oranlar› konusunda daha sa¤l›kl› sonuçlara ulaflmak için kullanabilece¤imiz bir hesaplama yöntemi, toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s›d›r. Toplu ifl sözleflmelerinin genellikle ikifler y›ll›k yap›ld›¤› dikkate al›nacak olursa, iki y›ll›k toplamlar, toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki sendika iflçi say›s› aç›s›ndan bir fikir verecektir (Tablo 7.7). Ancak toplu ifl sözleflmelerinin bafllang›ç ve bitifl tarihlerinin farkl›l›¤›, yetki uyuflmazl›klar›, grevler ve benzeri nedenlerle bu sürelerde kaymalar söz konusudur. Bu nedenle iki ve üç y›ll›k ortalamalar birlikte ele al›nmal›d›r. Bu yöntem uyguland›¤›nda, toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki sendikal› iflçi say›s› 1960’lar›n ikinci yar›s›nda 400-800 bin, 1970-1980 döneminde ise 800 bin-1 milyon aral›¤›nda ortaya ç›kmaktad›r. Böylece 275 say›l› yasa öncesinde 300 bin civar›nda olan sendikal› iflçi say›s› dönem içinde üç kattan daha fazla artarak yaklafl›k 1 milyon iflçiye ulaflm›fl olmaktad›r. Tablo 7.7’de toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›s›ndan hareketle sigortal› ve ücretli say›s›na göre yaklafl›k bir sendikalaflma oran› yer almaktad›r. Y›llar 213 Sendikal›/ Ücretli Sendikal›/ Sigortal› 1960 2437 621 283 12 45 1965 2990 921 506 17 54 1970 4173 1314 758 18 57 1975 5387 1823 918 17 50 1980 6162 2205 925 15 41 Not: Toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›lar› 1965 y›l› için 1965 ve 1966 toplam›, 1970 y›l› için 1969, 1970 ve 1971 ortalamas›, 1975 y›l› için 1974, 1975, ve 1976 ortalamas›, 1980 y›l› için son üç y›l (1977, 1978 ve 1979 ortalamas›) esas al›nm›flt›r. Ücretli ve sigortal› say›lar› için yukar›daki tablolara bak›n›z. Dönem boyunca sendikal› say›s› 300 bin civar›ndan 1 milyon civar›na yükselmifltir. Tablo 7.7 Sendikalaflma Oran› (Yaklafl›k) (1960-1980) 214 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ‹flyeri sendikalar› nedeniyle sendika say›s›nda “enflasyon” yaflanm›flt›r. Ancak 275 say›l› Sendikalar Kanunu’na göre iflyeri ve iflkolu sözleflmelerinden ayn› anda yararlanmak mümkün oldu¤undan, toplu sözleflmeden yararlanan iflçi say›s›, fiili sendikal› iflçi say›s›n›n üzerine ç›kabilmektedir. Sonuç olarak toplu ifl sözleflmesinden yararlanan iflçi say›s›n›n sendikal› iflçi say›s›n›n üst s›n›r› olabilece¤ini söylemek mümkündür. Dönem içinde sendikal› iflçi say›s› nicel olarak ciddi bir art›fl göstermesine karfl›n sendikalaflmadaki art›fl h›z›n›n ücretli ve sigortal› iflçi say›s›ndaki art›fl h›z›n›n alt›nda kald›¤› görülmektedir. Yaklafl›k olarak 1960-1980 döneminde ücretliler içinde sendikalaflma oran›n›n yüzde 10-20, sigortal›lar içinde sendikalaflma oran›n›n yüzde 45-60 aral›¤›nda gerçekleflti¤ini söylemek mümkündür. Sendikalaflma aç›s›ndan bir di¤er de¤erlendirme ise kamu ve özel sektör baz›nda yap›labilir. Kamuda ve özel sektördeki sendikalaflma e¤ilimleri dönem aç›s›ndan çok önemli göstergelerdir. Bu dönemde kamu sektörünün baflat niteli¤ini korudu¤unu söylemek mümkündür. Dönemin en belirgin özelliklerinden biri zaman zaman “sendika enflasyonu” olarak da nitelenen sendika say›s›n›n çoklu¤udur. 274 say›l› yasan›n iflyeri sendikalar›na olanak tan›mas› nedeniyle çok say›da iflyeri sendikas› kurulmufl ve bu durum sendika say›s›n› art›rm›flt›r. 1963 y›l›nda 565 olan sendika say›s› 1978’de 900’ü aflm›flt›r (Tablo 7.8). Öte yandan iflyeri sendikas› say›s›n›n çoklu¤u ve birden çok iflçi konfederasyonunun varl›¤› da sendika say›s›n› art›ran bir etken olmufltur. 1963 y›l›nda bir iflçi konfederasyonu (Türk-‹fl) söz konusuyken, 1970’li y›llarda dördü etkin (Türk-‹fl, D‹SK, Hak-‹fl ve M‹SK) olmak üzere yedi iflçi konfederasyonu faaliyet halindedir. Oysa ayn› dönemde tek bir iflveren sendikas› konfederasyonunun varl›¤› söz konusudur. Tablo 7.8 ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› Say›lar› 1963–1980 Y›llar Kaynak: Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› (2004). Çal›flma Bakanl›¤› ‹statistikleri 2003. Sendika Konfederasyon ‹flçi ‹flveren ‹flçi ‹flveren 1963 565 78 1 1 1964 595 92 2 1 1965 668 95 2 1 1966 704 104 2 1 1967 798 108 3 1 1968 755 104 3 1 1969 797 110 5 1 1970 737 120 6 1 1971 631 109 5 1 1972 642 98 3 1 1973 637 104 3 1 1974 675 101 3 1 1975 781 107 4 1 1976 800 106 6 1 1977 863 118 6 1 1978 912 116 7 1 1979 750 104 7 1 1980 733 106 7 1 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 215 Sendikal Geliflmeler Dönem boyunca iki büyük iflçi konfederasyonu çal›flma iliflkilerinde belirleyici olmufltur: 1952 y›l›nda kurulan Türk-‹fl ve 1967’de Türk-‹fl’ten kopma sonucu kurulan Türkiye Devrimci ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (D‹SK). Kamu kesimi sendikac›l›¤› esas olarak Türk-‹fl taraf›ndan temsil edilirken, D‹SK a¤›rl›kla özel sektörde örgütlenmifltir. Dönem boyunca, kamu kesimi/kamu iflçili¤i a¤›rl›kl› bir sendikac›l›k ön planda olmas›na karfl›n, özellikle 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak özel sektör eksenli bir sendikac›l›k geliflmeye bafllam›flt›r. Bu durum, özellikle kamu sendikac›l›k gelene¤i ile özel sektör sendikac›l›k gelene¤i aras›nda (Türk-‹fl ve D‹SK) önemli bir gerilim yaratm›flt›r. Türk-‹fl’in özellikle özel sektör iflyerlerinde bekleneni verememesi, sendika-siyaset iliflkisi ve Türk-‹fl’in benimsedi¤i “partiler üstü politika” yaklafl›m› konusunda yaflanan farkl›laflmalar, 1966 Kongresi’nde T‹P’li sendikac›lar›n Türk-‹fl yönetimi d›fl›nda kalmas›, Türk-‹fl’in ABD sendikalar›yla iliflkileri ve grevlere yönelik tutumu gibi nedenlerle bir grup sendikac› Türk-‹fl ile yollar›n› ay›rm›fl ve 1967 y›l›nda D‹SK’i kurmufltur. D‹SK’in kurulmas› ve özel sektörde etkinli¤inin artmas›, sendikal hareket aç›s›ndan önemli bir dinamizm yaratm›flt›r. Dönem boyunca, sendika-siyaset iliflkileri sendikac›l›k aç›s›ndan önemli bir tart›flma ve gerilim alan› olmufltur. Sendikalar›n siyasallaflma ve siyasete müdahale olanaklar› artarken bunun nas›l olaca¤› konusunda ciddi bir ayr›flma yaflanm›flt›r. Türk-‹fl, ABD sendikac›l›¤›n›n da etkisiyle bask› grubu yaklafl›m›n›, “partiler üstü” politikay› benimserken, 1961 y›l›nda T‹P’in kurulmas›na öncülük eden ve daha sonra D‹SK’i kuran sendikac›lar, sendikalar›n siyasete aktif müdahalesini savunmufltur (Çelik, 2010). D‹SK’in kurulmas›n›n ard›ndan sendikal harekette sert bir rekabet yaflanm›flt›r. 1970’lerin bafllar›nda, bu kez Türk-‹fl’in politikalar›n› yetersiz bulan 12 sendika, Türk-‹fl içinde “sosyal demokrat muhalefet” hareketi oluflturmufltur. Bu sendikalardan baz›lar› 1970’lerin ortas›nda Türk-‹fl’ten ayr›larak D‹SK’e kat›lm›flt›r. 1970’li y›llarda sendikal hareketin siyasallaflmas›na paralel olarak muhafazakâr‹slamc› e¤ilimli bir konfederasyon olarak Hak-‹fl ile milliyetçi-ülkücü e¤ilimli bir konfederasyon olarak M‹SK kurulmufltur. Ancak 1970’li y›llarda sendikal hareketin ana gövdesini Türk-‹fl ve D‹SK oluflturmufltur. Dönem boyunca emek ve sermaye aras›nda giderek artan bir gerilim yaflan›rken, sendikal hareketin kendi içinde de yo¤un bir rekabet ve çat›flma görülmektedir. 1960’tan sonra sendikac›l›kta merkezileflme e¤ilimi güçlenmeye bafllam›flt›r. Sendikalar Kanunu iflyeri sendikac›l›¤›n› esas almas›na ve bu durum bir da¤›n›kl›¤a yol açmas›na karfl›n, Türk-‹fl sendikalar›n “milli tip” sendika haline gelmeleri ve kafa-kasa birli¤i esas›na göre Türkiye çap›nda örgütlenmeleri ilkesini kabul etmifltir (Dereli, 1966, 51-52). Ancak bu karar›n uygulanmas› çeflitli güçlüklerle karfl›laflm›fl ve ancak k›smen yerine getirilebilmifltir. Dönemin sendikac›l›k e¤ilimi aç›s›ndan vurgulanmas› gereken bir di¤er nokta ise, 1950’lerin aksine sendikalar›n mali olarak güçlenmesidir. Özellikle sendika aidatlar›n›n kayna¤›ndan kesilmesi (check off) uygulamas› sendikalar›n mali gücünde önemli bir art›fl sa¤lam›flt›r. Mali güçlenmeyle birlikte profesyonel sendikac› ve sendikal uzman say›s›, 1950 dönemi ile karfl›laflt›r›lmayacak oranda artm›flt›r. Dönem boyunca k›sa süreli de olsa kamu görevlilerinin sendikal örgütlenmesine tan›k olmaktay›z. Bu zaman aral›¤›nda 2 konfederasyon, 16 federasyon ve 533 Türk-‹fl a¤›rl›kla kamu sektörü iflçisini temsil ederken, D‹SK özel sektör a¤›rl›kl› bir örgütlenme olmufltur. Check-off: Aidat›n kaynaktan kesilmesi yöntemi (check off) sendikalar›n mali olarak güçlenmesine yol açm›flt›r. 216 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi sendika kurulmufltur (M›hç›o¤lu 1968: 99-135, aktaran Benli, 2003, 93). Kamu personel sendikalar› içinde en etkin olanlar› ö¤retmen sendikalar› olmufltur. Her ikisi de 1965 y›l›nda kurulan Türkiye Ö¤retmenler Sendikas› (TÖS) ile Türkiye ‹lkokul Ö¤retmenleri Sendikas› (‹LK-SEN) ö¤retmen sendikalar›n›n en güçlü ve etkin olanlar›yd› (Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, Cilt 2 ve Cilt 3). ‹flveren Örgütleri Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu (T‹SK) 1962 y›l›nda kurulmufltur. 1960 sonras›nda iflveren örgütlenmesinde de art›fl ve merkezileflme yaflanm›flt›r. 15 Ekim 1961 tarihinde aralar›nda Madeni Eflya Sanayicileri Sendikas›’n›n (MESS) da oldu¤u alt› iflveren sendikas›, ‹stanbul ‹flveren Sendikalar› Birli¤i ad› alt›nda bir üst kurulufl oluflturdular. ‹stanbul ‹flveren Sendikalar› Birli¤i’nin ad› 1962 y›l›nda Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu (T‹SK) olarak de¤ifltirilmifltir. Bu dönemde iflveren örgütleri aras›nda bir ifl bölümü ortaya ç›km›fl, ekonomik ve ticari hayat ile ilgili konularla Odalar Birli¤i, sosyal ve çal›flma hayat› ile ilgili konularla ise T‹SK ilgilenmeye bafllam›flt›r (Esin, 1974). T‹SK’e üye sendikalara 1962 y›l›nda toplam 276 iflveren üye iken, bu say› 1974 y›l›nda 1500’e yaklaflm›flt›r. Ancak 70’li y›llarda iflçi sendikalar›n›n bask›s›yla iflverenlerin bir bölümü, iflyeri düzeyinde ba¤›ms›z sözleflme imzalamay› kabul etmifl ve bu durum T‹SK’in üye say›s›nda bir azalmaya yol açm›flt›r. Bir yandan ödenecek aidat, öte yandan sermaye içi farkl›l›klar ve sendikalar›n bask›s› sonucu 1978 bafl›nda T‹SK üyesi iflverenlerin say›s› 1100’e düflmüfltür (Esin, 1974). Toplu ‹fl Sözleflmeleri ve Ücretler Dönem boyunca toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçilerin yaklafl›k yüzde 60’› kamuda, yüzde 40’› ise özel sektördedir. Kamuda çal›flan iflçilerin neredeyse tamam› toplu sözleflme kapsam›ndad›r. Dönem boyunca toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s›nda önemli bir art›fl gerçekleflmifltir. Kapsamdaki iflçi say›s› yaklafl›k 400 bin civar›ndan 1 milyon civar›na yükselmifltir. Toplu ifl sözleflmelerinin sürelerinin farkl›l›¤›, iflkolu ve iflyeri sözleflmelerinin ayn› anda uygulanabiliyor olmas›, grev ve lokavt uygulamalar› nedeniyle dönem için sa¤l›kl› seriler elde etmek olanakl› de¤ildir. Ancak iki ve üç y›ll›k ortalamalardan hareketle dönem içinde toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s›n›n ortalamas›n› ve e¤ilimini bulmak olanakl›d›r. Tablo 7.9’da y›l baz›nda toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›lar› yer almaktad›r. Dönem boyunca toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçilerin toplam›n›n yaklafl›k yüzde 60’› kamuda, yüzde 40’› ise özel sektördedir. Ancak özel sektördeki sigortal› ve ücretli say›s› kamunun çok üzerinde oldu¤u için toplam sigortal›lar ve ücretliler içinde kamu-özel sektör ayr›m› aç›s›ndan toplu sözleflme kapsam› oldukça farkl›l›k göstermektedir. ‹ki y›ll›k ortalamalara göre kamu kesimi içinde toplu ifl sözleflmesi kapsam› yüzde 70-90 aral›¤›nda seyretmektedir. Özel sektörde ise toplu ifl sözleflmesi kapsam› kamuya göre oldukça düflüktür. 1960’larda özel sektörde sigortal› çal›flanlar›n yüzde 35 ile 45’i toplu sözleflme kapsam›nda iken 1970’l› y›llarda yüzde 30’lar civar›na gerilemifltir. Özel sektörde toplu sözleflme kapsam› nicel olarak artarken, oransal olarak gerilemifltir. 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 Y›l Toplu Sözleflme Kapsam› (Bin) Toplu Sözleflme Kapsam›n›n Da¤›l›m Toplam Kamu Özel Kamu Özel 1964 437 264 173 60 40 1965 172 122 50 71 29 1966 334 159 175 48 52 1967 189 110 79 58 42 1968 418 254 164 61 39 1969 244 108 136 44 56 1970 551 335 216 61 39 1971 343 189 154 55 45 1972 426 278 148 65 35 1973 443 250 193 56 44 1974 602 427 175 71 29 1975 300 91 209 30 70 1976 476 221 255 46 54 1977 590 369 221 63 37 1978 484 280 204 58 42 1979 314 266 48 85 15 1980 330 237 93 72 28 217 Tablo 7.9 Toplu ‹fl Sözleflmesi Kapsam› (Bin) Kaynak: Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› (2004). Çal›flma Bakanl›¤› ‹statistikleri 2003, Ankara. Aç›klama: 1980 y›l› özel sektör toplu ifl sözleflmesi kapsam›n›n düflük gözükmesinin nedeni 12 Eylül 1980 darbesine kadar devam eden grevlerdir. Grevli toplu ifl sözleflmeli sendikal haklar, yükselen sendikal mücadele ve ithal ikameci politikalar›n da etkisi ile dönem boyunca iflçi ücretlerinde önemli art›fllar yaflanm›flt›r. Örne¤in 1965 y›l›nda 100 olan gerçek ücret endeksi, 1977 y›l›na gelindi¤inde 154 olmufl; kamu kesimi gerçek ücret endeksi 1977 y›l›nda 183’e ulafl›rken, özel sektördeki endeks 138’i bulmufltur (Tablo 7.10). Veriler kamuda daha cömert Gerçek Ücret Endeksi (Kamu) Gerçek Ücret Endeksi (Özel) Gerçek Ücret Endeksi (Genel) 1965 100,0 100,0 100,0 1966 107,1 100,5 103,3 1967 113,2 102,5 107,0 1968 120,8 106,2 112,2 1969 125,6 117,5 120,8 1970 126,8 112,4 118,1 1971 119,6 101,8 108,3 1972 113,6 100,6 104,8 1973 124,4 107,0 112,3 1974 134,4 115,5 122,1 1975 144,4 120,4 128,5 1976 166,7 138,3 149,2 1977 183,5 137,9 154,3 Toplu ifl sözleflmeleri ile gerçek ücretlerde önemli art›fllar sa¤lanm›flt›r. Tablo 7.10 ‹flçi Ücretlerindeki Art›fllar (1965-1977) Kaynak: TÜ‹K, ‹statistik Göstergeler, 1923-2004, s. 552553’te yer alan Tüketici Fiyat Endeksi ve Talas, 1982: 20’de yer alan ücret tablosundan yararlanarak taraf›m›zdan hesaplanm›flt›r. 218 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi bir ücret politikas›n›n izlendi¤ini göstermekte ve dönemin popülist iktisat politikalar›n› teyit etmektedir. Kamu sektörünün öncülük etti¤i ve özel sektördeki büyük iflletmeleri de kapsayan toplu sözleflmelerle oldukça ileri koflullar sa¤lanm›flt›r. Ancak ayn› koflullar› daha küçük iflletmelerde elde etmek mümkün olmam›flt›r. 1975 sonras›ndaki toplu sözleflmelerin ço¤unda fazla çal›flma ücreti, ikramiye uygulamas›, y›ll›k izin gibi konularda yasal s›n›rlar›n ötesine geçilmifltir. Örne¤in 1976-78 döneminden sonraki sözleflmelerinin ço¤unda, fazla çal›flman›n yüzde 75 veya yüzde 100 zaml› ödenece¤i hükmü yer almaktad›r. ‹kramiye uygulamas›n›n da genellikle iki aydan üç veya dört aya ç›kt›¤› ve toplu sözleflmelerle çok say›da sosyal yard›m kaleminin sa¤land›¤› görülmektedir. Toplu sözleflmelerin ekonomik kazan›mlar aç›s›ndan baSIRA S‹ZDE flar›l› olduklar› ortadad›r. Buna karfl›n, ifle alma veya iflten ç›karma gibi iflverenin yönetim hakk› olarak görülen konularda sözleflmelerle getirilmifl hükümler ise son D Ü fi Ü N E L ‹ M derece s›n›rl›d›r (Koray ve Çelik, 2007). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O RS‹ZDE U SIRA 6 D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON ‹NTERNET Sosyal Taraflar Aras›ndaki ‹liflkiler D‹KKAT D Ü fi Ü N E Lgüvence ‹M Sendikal haklar›n alt›na al›nmas› yan› s›ra, Anayasa’n›n benimsedi¤i “sosyal hukuk devleti” ilkesi ve devletin ekonomiye müdahalesine imkân veren iktisat S‹ZDE politikalar›,SIRA sosyal S O R U diyalog ve uzlaflma aray›fllar› için nesnel bir zemin oluflturmaktayd›. Ancak nesnel olanaklar›n geliflmesine ra¤men dönem içinde çal›flma iliflkilerinde sosyal diyalog ve uzlaflmaya yönelik kurumsal ad›mlar at›lamam›fl ve bu do¤AMAÇLARIMIZ D‹KKAT rultuda yap›lar oluflturulamam›flt›r (Koray ve Çelik, 2007). N N N N ‹flçi K ‹mümessilli¤i T A P yerine iflyeri sendika temsilcili¤i kurumu ‹ N T E Rkabul N E T edildi. TELEV‹ZYON S O toplu RS‹ZDE U ifl sözleflmelerinin gerçek ücretler üzerindeki etkisi nas›l olmufltur? Dönem boyunca SIRA SIRA S‹ZDEtaraflar aras›ndaki iliflkilerin ayr›nt›l› bir de¤erlendirmesi için MerDönem içinde K ‹sosyal T A P yem Koray ve Aziz Çelik’in Avrupa Birli¤i ve Türkiye’de Sosyal Diyalog bafll›kl› kitab›na bak›n›z. AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON ‹flyeri Düzeyindeki ‹liflkiler ‹flyeri sendika 1963 y›l›nda ç›kar›lan 274 say›l› Sendikalar Yasas› ile K ‹ T temsilcili¤i: A P 3008 say›l› Yasa’da var olan iflçi temsilcili¤inin yerini iflyeri sendika temsilcili¤i alT E R N EYasa’ya T m›flt›r. 3008‹ Nsay›l› göre, iflçi temsilcileri iflyerinde çal›flan bütün üyelerce seçilmekteydi. 274 say›l› Yasa, temsilcilerin sendika üyeleri aras›ndan atanmas›n› önTELEV‹ZYON görüyordu. 274 say›l› Yasa ile getirilen düzenleme, 3008 say›l› ‹fl Kanunu kapsam›nda yer alan iflçi temsilcili¤inden daha dar kapsaml›d›r. Do¤rudan sendikay› temsil ediyor ‹ N T E R N E Tgüçleri daha fazla olsa da sadece toplu ifl sözleflmesi kapsam›nolmalar› nedeniyle da olan iflyerlerini kapsad›¤›ndan bu düzenleme daralt›c› olmufltur. Kamu iflletmelerinde yönetime kat›lma: Sosyal taraflar aras›nda diyalogun ve çal›flma iliflkilerinin araçlar›ndan biri olarak ele al›nabilecek yönetime kat›lma mekanizmas›n›n s›n›rl› bir örne¤i, ülkemizde 1960-1980 y›llar› aras›nda uygulanm›flt›r. Büyük ölçekli ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri’nde uygulanan bu model, hem kapsam, hem de temsil aç›s›ndan s›n›rl› kalm›flt›r. 1960 y›l›nda ç›kar›lan 23 say›l› yasa, ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri’nde yönetime kat›lman›n yolunu açan ilk yasal düzenleme olmufltur. Yönetim kuruluna kat›lacak iflçi üye, gizli oyla ve tüm kurum personeli taraf›ndan seçilmekteydi. 1964 y›l›nda kabul edilen ve 23 say›l› yasan›n yerine geçen 440 say›l› yasa ile 10 binden fazla iflçi çal›flt›ran ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri’nin yönetim kurullar›nda bir iflçi üye bulundurulmas› düzenlenmiflti. 440 sa- 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 219 y›l› yasa kat›l›m aç›s›ndan 23 say›l› yasadan daha geri bir düzenleme içermekteydi (Talas, 1976). Çal›flma Meclisi Çal›flma Bakanl›¤›’n›n kuruluflunu düzenleyen 30 Ocak 1946 tarih ve 4841 say›l› yasayla oluflturulan Çal›flma Meclisi ulusal düzeyde oluflturulan üç tarafl› bir kuruldu. Çal›flma Meclisi kendisine atfedilen öneme paralel bir çal›flma yürütmemifl çok seyrek aral›klarla toplanabilmifltir. Dönem boyunca dört kez toplanan Çal›flma Meclisi’nden 1962’de yap›lan üçüncü toplant› hariç, çal›flma iliflkileri aç›s›ndan önemli sonuçlar ç›kmam›flt›r. Üçüncü Çal›flma Meclisi, ‹kinci Çal›flma Meclisi’nin toplanmas›ndan yaklafl›k 8 y›l sonra, 22-29 Ocak 1962 tarihlerinde, Çal›flma Bakan› Bülent Ecevit’in ça¤r›s›yla toplanm›flt›r. Bu toplant›da ifl kanununun kapsam›, iflçi ücretlerinin ödenmesinin garanti alt›na al›nmas›na yönelik tedbirler, sendika hak ve özgürlükleri, grev ve lokavt›n istisnalar›, iflyerlerinde “ifl emniyeti komitesi” kurulmas›, hastal›k sigortas›n›n efl ve çocuklara yayg›nlaflt›r›lmas›, iflçi konutlar› ve iflsizlik sigortas› gibi konular yer alm›flt›r. Üçüncü Çal›flma Meclisinde ele al›nan konular iflsizlik sigortas› d›fl›nda birkaç y›l içinde büyük ölçüde gerçekleflmifltir (Baydere, 1966). Toplumsal Anlaflma Avrupa ülkelerinde çok say›da örne¤i olan temel veya toplumsal anlaflmalara iliflkin ülkemizdeki ilk ve tek örnek 20 Temmuz 1978 tarihli Toplumsal Anlaflma belgesidir. Dönemin Baflbakan› Bülent Ecevit ile Türk-‹fl Genel Baflkan› Halil Tunç aras›nda yap›lan anlaflma, 14 ay yürürlükte kalm›flt›r. Talas, Toplumsal Anlaflma’y›, toplumsal yaflam›n son derece a¤›r ve bunal›ml› bir döneminin ürünü olarak de¤erlendirmekte ve kamu kesiminde örgütlü iflçilerden sosyal ve siyasal bir destek amac›n› güttü¤ünü vurgulamaktad›r (Talas, 1982). 20 Temmuz Toplumsal Anlaflmas›, sadece kamu kesimini kapsam›flt›r. Kamu kesiminde iflçi iflveren iliflkilerini düzenleyerek sa¤l›kl› ve bar›flç› bir çal›flma yaflam›n›n oluflturulmas› anlaflman›n temel amac› olmufltur. Bu çerçevede taraflar, ücret politikas›, toplu pazarl›k, ifl hukuku ve yönetime kat›lma konusunda ayr›nt›l› hükümler üzerinde anlaflmaya varm›fllard›r. Toplumsal Anlaflma ile ifl yasas›n›n 13, 17 ve 24. maddelerinde de¤iflikli¤e gidilerek ifl güvencesinin sa¤lanmas› hedeflenmifltir. ‹flçi kanad› hükümetin vaatlerini yerini getirmedi¤ini belirterek toplumsal anlaflmadan çekilmifltir (Kutal, 1998). Türk-‹fl’in anlaflmadan çekilmesine, hükümetin toplumsal anlaflmada yer alan taahhütlere uymamas› yol açm›flt›r. ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹ Grevler Anayasa’n›n grev hakk›n› güvence alt›na almas› ve 275 say›l› Yasa ile grev uygulamas›n›n düzenlenmesinin ard›ndan 1963-1980 döneminde giderek artan bir grev e¤ilimine tan›k olmaktay›z. 1964 y›l›nda greve kat›lan iflçi say›s› 6.640 iken 1980 y›l›nda (12 Eylül’e kadar) yaklafl›k 85 bin iflçi greve kat›lm›flt›r. Grevde geçen iflgünü say›s› 238 bin günden 1 milyon 303 bin güne yükselmifltir. 275 say›l› Yasa’n›n uyguland›¤› dönem boyunca toplam 1.440 greve 291 bin iflçi kat›lm›fl ve toplam 10 milyon 190 bin gün grevde geçmifltir. Dönem boyunca toplam 252 grevin Bakanlar Kurulu’nca ertelendi¤i düflünülecek olursa, grev uygulamalar›n›n kapsam›n›n daha genifl oldu¤u görülecektir. Grevci iflçi ve grevde geçen ifl günü say›s›nda 1978 y›l›nda Türkiye’de ilk kez bir toplumsal anlaflma imzaland›. 220 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 1974, 1977, 1979 ve 1980 y›llar›nda ciddi bir s›çrama yafland›¤› görülmektedir. 12 Mart döneminde grevlere yönelik ciddi bir müdahale söz konusu olmasa da s›k›yönetim ve ola¤anüstü koflullar›n grev e¤ilimini s›n›rlad›¤›n› söylemek mümkündür. O nedenle 1974 y›l›ndaki art›fl, 12 Mart döneminde dizginlenen grev e¤iliminin demokratik koflullarda d›fla vurumu olarak görülebilir. 1977 ve 1980 y›llar›nda metal sektöründe yaflanan grevler belirgin bir etki yaratm›flt›r. Yine 1977 sonras› giderek artan enflasyon ve yaflam koflullar›n›n zorlaflmas›n›n grev e¤ilimini art›rd›¤›, özellikle 24 Ocak 1980 tarihli istikrar program›n›n çal›flanlar aç›s›ndan yaratt›¤› zorluklara karfl› yayg›n grevlerin gündeme geldi¤i söylenebilir. Tablo 7.11 Grevler 1963-1980 Kaynak: Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, (2004) Çal›flma Hayat› ‹statistikleri 2003. Y›l Grev Say›s› Greve Kat›lan ‹flçi Say›s› Grevde Geçen ‹flgünü 1963 8 1.514 19.739 1964 83 6.640 238.261 1965 46 6.593 336.836 1966 42 11.414 430.104 1967 101 9.499 350.037 1968 54 5.289 174.905 1969 77 12.601 235.134 1970 72 21.156 220.189 1971 78 10.916 476.116 1972 48 14.879 659.362 1973 55 12.286 671.135 1974 110 25.546 1.109.401 1975 116 13.708 668.797 1976 58 7.240 325.830 1977 59 15.682 1.397.124 1978 87 9.748 426.127 1979 126 21.011 1.147.721 1980 220 84.832 1.303.253 1.440 290.554 10.190.071 Toplam Dönem içi geliflmeleri de dikkate alarak bir de¤erlendirme yapt›¤›m›zda, 19631970 dönemi ile 1974-1980 dönemi aras›nda belirgin bir fark oldu¤unu görmekteyiz. 1964-1970 döneminde y›ll›k ortalama 10 bin iflçi greve kat›l›rken, 1974-1980 döneminde bu say› 25 bini aflm›flt›r. Grevde geçen ifl günü y›ll›k ortalama 283 binden, 911 bine yükselmifltir. Grevde geçen ifl günü say›s›n›n grevci say›s›ndan h›zl› artmas› grevlerin giderek daha uzun sürdü¤ünü göstermektedir. Ola¤anüstü bir dönem olan ve s›k›yönetim alt›nda geçen 12 Mart dönemi (1971-1973) boyunca y›ll›k ortalama grev e¤iliminde düflüfl yaflanmam›flt›r. Tersine y›ll›k grevci say›s› ve grevde kaybolan ifl günü ortalamas› artm›flt›r. Ancak 1970 ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda ciddi bir gerileme söz konusudur. 221 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 Dönem Grev Say›s› Greve Kat›lan ‹flçi Say›s› Grevde Geçen ‹flgünü Say›s› 1964-1970 68 10.456 283.638 1971-1973 60 12.694 602.204 1974-1980 111 25.395 911.179 1977-1980 123 32.818 1.068.556 Aç›klama: Tablo 11’den hesaplanm›flt›r. 275 say›l› Yasa’n›n yürürlükte oldu¤u dönemde grev erteleme yolu yayg›n bir biçimde kullan›lm›fl ve grev hakk› üzerinde ciddi bir bas›nç oluflmufltur. Bu dönemde toplam 252 grev erteleme kararnamesi yay›mlanm›fl; bu kararnamelerin 154’ü milli güvenlik, 42’si memleket sa¤l›¤› ve 55’i ise memleket sa¤l›¤› ve millî güvenlik gerekçelerine birlikte yer vermifltir. Milli güvenlik gerekçeli ertelemeler toplam ertelemeler içinde ezici bir üstünlü¤e sahiptir. Erteleme kararlar›n›n 159’u kamu kesimine iliflkindir. Bunu o dönemde kamu kesiminin ekonomideki a¤›rl›¤› ile aç›klamak mümkündür (Tayanç, 1980; Topalhan, 1997 ve Çelik, 2008). Grev D›fl› Eylemler Yürürlükteki mevzuata göre yap›lan ve yasalar›n “kanuni grev” olarak tan›mlad›¤› grevler d›fl›nda kalan yayg›n bir iflçi eylemleri grubu vard›r. ‹fl yavafllatma, ifl b›rakma, direnifl, iflyeri iflgali, oturma grevi, yürüyüfl ve miting, ifle geç gitme, boykot, yemek boykotu gibi iflçi eylemleri de çal›flma iliflkilerinin önemli bir parças›d›r. Ancak bu eylemlerin istatistiki olarak saptanmas› zordur. Kanuni grev görece dar bir kapsama sahip oldu¤u için iflçi hareketlerinin gerçek boyutunun anlafl›labilmesi için grev d›fl› eylemlerin de dikkate al›nmas› ve incelenmesi önem arz etmektedir. 27 May›s’tan k›sa bir süre sonra iflçi eylemlerinde ciddi bir s›çrama yafland›. Bu eylemler düflük ücretlerden, kötü çal›flma koflullar›na, grev yasas›n›n ç›kar›lmas›na, kamu iflletmelerinin yöneticilerinin otoriter tav›rlar›na gösterilen tepkiye kadar genifl bir yelpazeyi kaps›yordu. 5 bin Sümerbank iflçisinin yal›nayak yürüyüflü (25 Kas›m 1961), Saraçhane Mitingi (31 Aral›k 1961), 5 bine yak›n iflsizin Ulus meydan›ndan TBMM’ye yürüyüflü ve polisle çat›flmalar› (3 May›s 1962), Yap›-‹fl Sendikas›’n›n Zonguldak Ere¤lisi’nde düzenledi¤i miting ve iflten atmalara karfl› protestolar (12-13 A¤ustos 1962) ve Kavel grevi (Ocak 1963) 274 ve 275 say›l› yasalar ç›kmadan önce 1961-1963 döneminde yaflanan belli bafll› iflçi hareketleridir. 1961-63 döneminde (274 ve 275 say›l› yasalar öncesi) 10 grev, 6 oturma grevi, 7 sakal grevi, 12 sessiz yürüyüfl, 5 miting ve gösteri gerçeklefltirilmifltir (Fiflek, 1969). Kuflkusuz bu iflçi eylemlerinin en çok iz b›rakan› ve iflçi hareketi tarihi aç›s›ndan bir dönüm noktas› oluflturan› Saraçhane mitingidir. Mitinge yaklafl›k 100 bin iflçinin kat›ld›¤› belirtilmektedir (Çelik, 2010). Do¤rudan siyasal iktidara yönelik ve siyasal taleplerin dile getirildi¤i miting, ‹stanbul ‹flçi Sendikalar› Birli¤i (‹‹SB) taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Miting Anayasa taraf›ndan güvence alt›na al›nan sendikal haklara iliflkin yasalar›n gecikmesine tepkinin ürünü olarak ortaya ç›km›flt›r. 274 ve 275 say›l› sendikal yasalar›n ç›kmas›n›n ard›ndan da yayg›n grev d›fl› eylemler yaflanm›flt›r. 10-12 Mart 1965 tarihinde Zonguldak Kozlu’da meydana gelen ve iki iflçinin ölümüyle sonuçlanan iki günlük direnifl Türkiye sendikal hareketinin önemli dönüm noktalar›ndan biri olmufltur. Zonguldak-Kozlu olaylar› iflletme kâr›ndan da¤›t›lacak 6 milyon liral›k liyakat zamm›n›n sadece k›demli iflçilere de¤il, her iflçiye Tablo 7.12 Dönemsel Grev E¤ilimi (Y›ll›k Ortalama) 222 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi eflit olarak da¤›t›lmas› talebinden ç›km›flt›r. Greve çok genifl kat›l›m olmas› nedeniyle grevcilere karfl› askerler kullan›lm›fl ve Sat›lm›fl Tepe ve Mehmet Çavdar adl› iki iflçi yaflam›n› yitirmifltir (Çelik, 2010). 1968 y›l›ndan bafllayarak üniversite gençli¤inin boykot ve iflgallerinden de etkilen yayg›n fabrika iflgalleri gündeme gelmifl, aralar›nda Çelik Halat, Alpagut Kömür ‹flletmesi, Derby Lastik, Emayetafl, Singer, Türk Demirdöküm gibi iflletmelerin de yer ald›¤› çok say›da fabrikada iflçi iflgalleri yaflanm›flt›r (Koç, 2010). Bunlardan Derby iflgali oldukça önemlidir. Çünkü bu iflgal yetkili sendikan›n belirlenmesi tart›flmas›ndan ç›km›flt›r ve ilk kez bu iflgal sonucunda yetkili sendika referandum ile belirlenmifltir. 1960-1980 döneminin en önemli grev d›fl› eylemi 15-16 Haziran olaylar›d›r. 1516 Haziran do¤rudan ekonomik hedefler d›fl›nda sendikal haklar›n savunulmas› için yap›lan bir eylem olmas› nedeniyle oldukça önemlidir. Yukar›da aktar›lan 1317 say›l› yasa ile D‹SK’in fiilen yok edilmesine gösterilen tepki sonucu ç›kan olaylar iki gün sürmüfltür. D‹SK yasan›n kendi varl›¤›n› hedef ald›¤›n› düflünerek direnme karar› alm›fl ve 15-16 Haziran 1970 tarihlerinde iki gün boyunca ‹stanbul ve ‹zmit’te on binlerce iflçinin kat›ld›¤› iflçi eylemleri yaflanm›flt›r. Olaylarda üçü iflçi olmak üzere 5 kifli yaflam›n› yitirmifl, olaylar›n ard›ndan s›k›yönetim ilan edilmifl ve çok say›da sendikac› tutuklanm›flt›r. Dönem boyunca kamu görevlilerinin de eylemleri söz konusudur. 15 fiubat 1969’da Türkiye Ö¤retmenler Sendikas› (TÖS) taraf›ndan Ankara’da Büyük E¤itim Yürüyüflü düzenlenmifltir. TÖS 15-18 Aral›k 1969’da ise Büyük Ö¤retmen Boykotunu gerçeklefltirmifltir. Bu boykot asl›nda bir genel grevdi. 1965-1971 döneminde memur sendikalar› 37 protesto gösterisi düzenlemifltir (Koç, 2010). Grev d›fl› iflçi eylemleri, 12 Mart sonras›nda tekrar yükselmeye bafllad›. Türk-‹fl, 16 Haziran 1975 günü, ‹zmir’de bölgesel bir genel grev yapt›. D‹SK 1975 y›l›nda Demokratik Hak ve Özgürlükler mitingleri düzenledi. D‹SK ayr›ca 1976 y›l›nda bafllayarak 1 May›s iflçi bayram›n› mitinglerle kutlamaya bafllad›. 1 May›s 1977’de Taksim meydan›nda yap›lan 1 May›s mitingi s›ras›nda iflçilerin üzerine atefl aç›lmas› sonucu 36 kifli yaflam›n› yitirmifltir. D‹SK, 1976 y›l›nda Devlet Güvenlik Mahkemeleri kanununun ç›kmas›n› engellemek amac›yla 16-19 Eylül günlerinde “genel yas” ilan etmifltir. Bu eylemler DGM kanunun ç›kmas›n› engellemifltir (Koç, 2010, 267). Grev d›fl› eylemler 1978 y›l›ndan itibaren daha da yo¤unlaflm›flt›r. 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 223 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Türkiye’de 1960-1980 döneminde, çal›flma iliflkilerini etkileyen siyasal, toplumsal ve iktisadi etkenleri tan›mlamak. Çal›flma iliflkileri siyasal, sosyal ve iktisadi bir dizi çevresel koflul taraf›ndan etkilenir ve flekillendirilir. Bir dönemin çal›flma iliflkileri ancak o dönemin sosyal, siyasal ve iktisadi etkenleri ile birlikte bütünsel olarak de¤erlendirildi¤inde kavranabilir. Siyasal ve hukuksal alanda yaflanan geliflmeler, izlenen iktisat politikalar›, iflgücünün sektörel ve s›n›fsal yap›s›nda meydana gelen de¤iflimler o dönemin çal›flma iliflkileri aç›s›ndan dolays›z belirleyenler durumundad›r. 1960-1980 döneminde izlenen ithal ikameci sanayileflme politikalar›, artan sanayileflme ve kentleflme dönemin çal›flma iliflkileri üzerinde önemli etkilerde bulunmufltur. ‹thal ikameci model çal›flanlar›n ekonomik kazan›mlar› üzerinde olumlu etkilerde bulunmufltur. Dönem boyunca tar›m d›fl› iflgücü önemli ölçüde artm›fl ve sanayileflmeye paralel olarak ücretlilerin oran› toplam istihdam içinde yüzde 30’lar civar›na ulaflm›flt›r. Ücretli say›s›ndaki art›fl çal›flma iliflkilerinin önemini art›rm›flt›r. Türkiye’de 1960-1980 döneminde, çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›n› ve 1961 Anayasas› ile 274 ve 275 say›l› sendikal yasalar›n oynad›¤› rolü aç›klamak. 1960-80 döneminin ay›rt edici özelli¤i çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›d›r. 1961 Anayasas› ile 274 ve 275 say›l› yasalar›n sa¤lam›fl oldu¤u yasal güvenceler sonucunda grevli, toplu ifl sözleflmeli sendikal haklar kullan›labilir hale gelmifltir. Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›n›n bütün unsurlar›; sendikalaflma, toplu pazarl›k, uyuflmazl›k çözüm mekanizmalar›, hukuksal ve kurumsal biçimler kazanm›fl ve kullan›labilir hale gelmifltir. Anayasa toplu çal›flma haklar›n› güvence alt›na alm›fl, 274 ve 275 say›l› yasalar ise bu haklar›n uygulanmas›na iliflkin detaylar› belirlemifltir. Ancak zaman içinde 1961 Anayasas›n›n sa¤lad›¤› güvencelerin bir bölümü yasal de¤iflikliklerle ortadan kald›r›lm›flt›r. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Türkiye’de 1960-1980 döneminde, sosyal taraflar›n örgütlenmesi, sendikac›l›kta yaflanan geliflmeleri de¤erlendirmek. Dönem boyunca sendikalaflmada ciddi bir at›l›m yaflanm›flt›r. Toplu sözleflme ve grev hakk›n›n güvence alt›na al›nmas›yla baflta kamu sektörü olmak üzere sendikalar, nicel ve nitel aç›dan güçlenmifltir. Dönemin bafl›nda 300 bin civar›nda olan sendikal› iflçi say›s› dönem sonunda bir milyon civar›na ulaflm›flt›r. Sendikac›l›kta merkezîleflme e¤ilimi artm›fl, çok say›da iflyeri sendikas› kurulmufl olmas›na karfl›n merkezî sendikalar belirleyici olmufltur. Dönem içinde Türkiye sendikal hareketi aç›s›ndan önemli ayr›flmalardan biri gerçekleflmifl ve D‹SK kurulmufltur. Kamu ve özel sektörde farkl› sendikal yaklafl›mlar ortaya ç›km›fl öte yandan sendika-siyaset iliflkisi de sendikal harekette önemli bir ayr›flt›r›c› olmufltur. Türkiye’de 1960-1980 döneminde, sendikalaflma toplu ifl sözleflmeleri ile grev ve iflçi eylemlerinde yaflanan e¤ilimleri aç›klamak. Dönemin önemli niteliklerinden biri çal›flma iliflkilerinde bireysel sözleflme döneminden toplu ifl sözleflmesine geçilmesidir. Bu Türkiye çal›flma iliflkileri tarihi aç›s›ndan bir dönüm noktas›d›r. Dönem boyunca toplu ifl sözleflmeleri, iflçi ücretlerinin belirlenmesinde önemli bir rol oynam›fl ve ücretlerde önemli art›fllar sa¤lam›fllard›r. ‹fl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde grev dönem içinde giderek daha çok baflvurulan bir araç olmufl ve grev e¤ilimi giderek artm›flt›r. Grevde geçen iflgünü say›s› dönem içinde neredeyse dört kat artm›flt›r. Grevler yan›nda dönem boyunca yayg›n grev d›fl› iflçi eylemleri de ortaya ç›km›flt›r. 224 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi, 1960-1980 döneminde sendikalar›n mali olarak güçlenmesini sa¤layan uygulamad›r? a. Play off b. Stand by c. Check off d. Check out e. Lock out 2. 1961’de sendikac›lar taraf›ndan kurulan siyasi partinin ad› nedir? a. CHP b. AP c. DP d. T‹P e. YTP 3. 1960’lar›n bafl›nda tar›m d›fl› istihdam›n oran› yaklafl›k ne kadard›? a. % 15 b. % 20 c. % 30 d. % 50 e. % 65 4. Afla¤›dakilerden hangisi 1961 Anayasas›’nda devletin nitelikleri aras›nda say›lm›flt›r? a. Liberal devlet b. Üniter devlet c. Federal devlet d. Sosyal devlet e. Ulus devlet 5. 1961 Anayasas› sendikalaflma hakk›n› kimlere tan›m›flt›r? a. ‹flçilere b. ‹flverenlere c. Ücretlilere d. Çal›flanlara ve iflverenlere e. Çal›flanlara 6. Sendikalara üçte bir oran›nda baraj getiren ve 1970 y›l›nda kabul edilen yasa hangisidir? a. 274 b. 275 c. 1475 d. 657 e. 1317 7. 1967 y›l›nda kurulan iflçi konfederasyonunun ad› nedir? a. Türk-‹fl b. D‹SK c. M‹SK d. Hak-‹fl e. TÖS 8. 274 say›l› yasaya göre hangi sendika türü serbestti? a. ‹flyeri b. ‹flkolu c. Federasyon d. Sendika birlikleri e. Konfederasyon 9. Afla¤›dakilerden hangisi 1960-1980 döneminde sendika üye say›lar›n›n sa¤l›ks›z hale gelmesinin nedeni de¤ildir? a. Yetki uyuflmazl›klar› b. Sendikalar aras› rekabet c. Üyeliklerin sendika beyan›na ba¤l› olmas› d. Olumlu sendika özgürlü¤ü e. Birden çok sendikaya üye olabilmek 10. 1978 y›l›nda Hükümet ile Türk-‹fl aras›nda Türkiye’de ilk kez imzalanan belgenin ad› nedir? a. Kamu toplu sözleflmesi b. Ulusal anlaflma c. Toplumsal anlaflma d. Temel Anlaflma e. Ekonomik-Sosyal Anlaflma 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 225 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. c 4. d 5. d 6. e 7. b 8. e 9. d 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyaset ve Çal›flma ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal-S›n›fsal Yap›da De¤iflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1961 Anayasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1961 Anayasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1317 Say›l› Yasa” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikal Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “274 ve 275 Say›l› Yasalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalaflma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Taraflar Aras›ndaki ‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹thal ikameci sanayileflme politikas› bir ülkenin ihtiyaç duydu¤u mallar› ithalat etmek yerine kendisinin üretmesidir. ‹thal ikamesi 1960-80 döneminde Türkiye’nin benimsedi¤i bir sanayileflme politikas›d›r. Bu politika iç pazar›n al›m gücünün yükseltilmesini gerektirdi¤i için çal›flma iliflkileri üzerinde olumlu bir etki yaratm›flt›r. Toplu çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas› ve izlenen sosyal politikalar ile çal›flanlar›n al›m gücü yükselmifltir. S›ra Sizde 2 Tar›msal iflgücü azal›rken tar›m d›fl› iflgücü artm›flt›r. Dönem bafl›nda toplam istihdam›n yüzde 30’unu oluflturan tar›m d›fl› iflgücü dönem sonunda istihdam›n yar›s›na ulaflm›flt›r. Dönem boyunca ücretlilerin ve imalat sanayinde çal›flanlar›n say› ve oran›nda ciddi art›fllar yaflanm›flt›r. S›ra Sizde 3 274 say›l› yasa, sendikalar›n biçimi ve kurulufl düzeyi konusunda oldukça serbest bir yaklafl›ma sahiptir. Buna göre iflyeri, iflkolu, bölgesel düzeyde sendika kurmak, federasyon, sendika birli¤i ve konfederasyon oluflturmak serbestti. S›ra Sizde 4 624 say›l› yasa ile düzenlenen kamu personeli sendikalar› rejimi toplu sözleflme ve grev hakk›n› içermeyen bir rejimdi. Bu kanuna göre kurulan sendikalara mutlak bir siyaset yasa¤› getirilmiflti. Ayr›ca bu sendikalar›n toplant› ve gösteri yürüyüflü düzenlemesi yasakt›. S›ra Sizde 5 1475 say›l› yasan›n getirdi¤i en önemli yenilik, kapsam aç›s›ndan genifllemedir. Kapsam hem say›sal olarak hem de kategorik olarak genifllemifltir. Ayr›ca yeni bir iflçi tan›m› yap›larak, fikren çal›flan-bedenen çal›flan ay›r›m› ortadan kald›r›lm›flt›r. S›ra Sizde 6 Dönem boyunca toplu ifl sözleflmelerinin gerçek ücretler üzerindeki etkisi olumlu olmufltur. ‹zlenen iktisat politikalar›n›n da etkisiyle dönem içinde reel ücretlerde önemli art›fllar sa¤lanm›flt›r. Kamu kesimindeki reel ücret art›fllar› özel sektörün oldukça üzerinde gerçekleflmifltir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ahmad, F. (2007), Demokrasi Sürecinde Türkiye, ‹stanbul: Hil Yay›n. ‹stanbul. Baydere, F. (1966), “‹fl Mevzuat›na Tesirleri Bak›m›ndan Çal›flma Meclisleri”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Onyedinci Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Benli, A. (2003). “Türkiye’de Kamu Çal›flanlar›n›n Sendikalaflmas›”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, K›rkalt›nc› Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Boratav, K. (2003), Türkiye ‹ktisat Tarihi 1908-2002, Gözden Geçirilmifl ve geniflletilmifl 7. Bask›, Ankara: ‹mge Kitabevi. Çal›flma Bakanl›¤› (1973), 50 Y›lda Çal›flma Hayat›m›z, Ankara. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› (2004), Çal›flma Hayat› ‹statistikleri 2003, Ankara. Çelik, A. (1996), “‹flkollar›”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 2. Cilt, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Ortak Yay›n›. Çelik, A. (2008), “Milli Güvenlik Gerekçeli Grev Ertelemeleri”, Çal›flma ve Toplum, 18:87-136. 226 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Çelik, A. (2010), Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikac›l›k (1946-1967), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Çelik, A. ve Lordo¤lu, K. (2006), “Türkiye’de Resmi Sendikalaflma ‹statistiklerinin Sorunlar›”, Çal›flma ve Toplum Dergisi, 9:11-30. Çelik, A. ve Ayd›n, Z. (2008), Paflabahçe 1966 Gelenek Yaratan Grev, Gözden Geçirilmifl 2. Bas›m, ‹stanbul: Kristal-‹fl Sendikas› Yay›n›. Çelik, N.(2000), ‹fl Hukuku Dersleri, ‹stanbul: Beta Yay›nevi. Çetik, M. ve Akaya, Y. (1999), Türkiye’de Endüstri ‹liflkileri, ‹stanbul: Tarih Vakf› ve Friedrich Ebert Vakf›. Dereli, T. (1966), “Türk Sendikac›l›¤›nda Merkezileflme Temayülü ve Neticeleri”, Sosyal Siyaset Konferanslar›, Onyedinci Kitap, ‹stanbul: ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Dereli, T. (1968), The Developments of Turkish Trade Unionism, ‹stanbul: ‹.Ü. ‹ktisat Fakültesi ‹ktisat ve ‹çtimaiyat Enstitüsü Yay›n›. D‹E (1962), 1960-1962 ‹statistik Y›ll›¤›, Ankara. D‹E (1969), Genel Nüfus Say›m›, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 1965, Ankara. D‹E (1977), Genel Nüfus Say›m›, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 1970, Ankara. Ifl›kl›, A. (1979), Sendikac›l›k ve Siyaset, ‹stanbul: Birikim Yay›nlar›. Karpat, K. H. (1996), Türk Demokrasi Tarihi, ‹stanbul: Afa Yay›nc›l›k. Karpat, K. H. ve di¤erleri (1973), Social Change and Politics in Turkey, A Structural-Historical Analysis, Leiden: E. J. Brill. Koç, C. ve Koç, Y. (2008), D‹SK Tarihi, Efsane mi Gerçek mi? Ankara: Epos Yay›nlar›. Koç, Y. (1985), “Türkiye’de Sendika Üyeli¤i ve Sendikal› ‹flçiler”, Yeni Gündem, 1 Eylül 1985. Koç, Y. (2010), Türkiye ‹flçi S›n›f› Tarihi, Ankara: Epos Yay›nlar›. Koray, M. ve Çelik, A. (2007), Avrupa Birli¤i ve Türkiye’de Sosyal Diyalog, Ankara: Belediye-‹fl Sendikas›. Fiflek K. (1969), Türkiye’de Devlet-‹flçi ‹liflkileri Aç›s›ndan Devlete Karfl› Grevlerin Kritik Tahlili, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. Kutal, G. (1977), Teflkilat Sorunlar› ve Bafll›ca Faaliyetleri Aç›s›ndan Türkiye’de ‹flçi Sendikac›l›¤› (19601968), ‹stanbul: ‹.Ü. ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Kutal, M. (1996), “1317 Say›l› Kanun”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, 2. Cilt, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Ortak Yay›n›. D‹E (1981), Genel Nüfus Say›m›, Nüfusun Sosyal ve Eko- Kutal, M. (1996), “274 Say›l› Kanun”, Türkiye Sendika- nomik Nitelikleri, %1 Örnekleme Sonuçlar› 1980, c›l›k Ansiklopedisi, 2. Cilt. ‹stanbul: Kültür Bakanl›- Ankara. D‹E (1982), Genel Nüfus Say›m›, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 1975, Ankara. D‹E (1994), ‹statistik Göstergeler 1923-1992, Ankara. D‹E (1996), Çal›flma ‹statistikleri 1995, Ankara. ¤› ve Tarih Vakf› Ortak Yay›n›. Kuyucuklu, N. (1980), ‹ktisadi Olaylar Tarihi, ‹stanbul: Filiz Kitabevi. Makal, A. (2002), Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çal›flma ‹liflkileri: 1946-1963, Ankara: ‹mge Kitabevi. Ecevit, B. (1973), “Labor in Turkey as a New Social and Makal, A. (2007), Ameleden ‹flçiye-Erken Cumhuriyet Political Force”, Social Change and Poltics in Turkey Dönemi Emek Tarihi Çal›flmalar›, ‹stanbul: ‹letiflim a Structural- Historical Analysis içinde (Kemal H. Yay›nlar›. Karpat and Contributors), Leiden: E. J. Brill. Esin, P. (1974), Türkiye’de ‹flveren Sendikac›l›¤›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. Gevgilili, A. (1981), Yükselifl ve Düflüfl, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi. Güzel, M. fi. (1996), Türkiye’de ‹flçi Hareketi, 1908-1984, ‹stanbul: Kaynak Yay›nlar›. Özsever, A. (2004), Tekelci Medyada Örgütsüz Gazeteci, Ankara: ‹mge Kitabevi. Petrol-‹fl (1987), ‘86 Petrol-‹fl, (Haz.‹lyas Köstekli), ‹stanbul: Petrol-‹fl Yay›n›. Sülker, K. (1980), Türkiye’yi Sarsan 2 Uzun Gün, ‹stanbul: Yazko Yay›nlar›. fiakar, M. (2005), ‹fl Hukuku Uygulamas›, Yenilenmifl 6. Bask›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Ifl›kl›, A. (1967), Toplu ‹fl Sözleflmeleri ve Türkiye Ekono- Talas, C. (1982), Bir Toplumsal Politika Belgesinin Yo- misi ‹çindeki Yeri, Ankara: Ankara Üniversitesi Ya- rumu: Toplumsal Anlaflma. Ankara Üniversitesi Si- y›n›. yasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. 7. Ünite - Türkiye’de Çal›flma ‹liflkilerinde Kurumsallaflma: 1960-1980 Talas, C. (1992), Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal Politika Tarihi, ‹stanbul: Bilgi Yay›nevi. Tayanç, T. (1980), “Geciktirilen Grevler Üstüne Bir De¤erlendirme”, ODTÜ Geliflme Dergisi, 7 (1-2). Topalhan, T. (1997), Türkiye’de Grev Ertelemesi Grev Ertelemesinde Zorunlu Tahkim ve Uygulamalar›n Analizi, (Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Türk-‹fl (1968), Türk-‹fl 7nci Genel Kurulu Çal›flma Raporlar›, Ankara. Uçkan, B. (2002), Türkiye’de Sendikalararas› Rekabet, ‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas›. 227 8 ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹ TAR‹H‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Türkiye’de 1980-2010 döneminde; Çal›flma iliflkilerini etkileyen siyasal, toplumsal ve iktisadi etkenleri tan›mlayabilecek, Çal›flma iliflkilerinin esnekleflmesini ve 1982 Anayasas› ile 2821 ve 2822 say›l› sendikal yasalar›n oynad›¤› rolü aç›klayabilecek, Sosyal taraflar›n örgütlenmesinde ve sendikac›l›kta yaflanan geliflmeleri de¤erlendirebilecek, Sendikalaflma, toplu ifl sözleflmeleri, grevler ve iflçi eylemlerinde yaflanan geliflmeleri ifade edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • 1982 Anayasas› Çal›flma ‹liflkileri Çal›flma ‹liflkilerinin Esnekleflmesi 4688 Say›l› Yasa 4857 Say›l› ‹fl Yasas› • • • • • 2821 ve 2822 Say›l› Yasalar Kurals›zlaflma (Deregülasyon) Sendikalaflma Toplu Çal›flma ‹liflkileri Toplu Sözleflme ve Grev Hakk› ‹çindekiler Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 • G‹R‹fi • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹ ÇEVRELEYEN VE ETK‹LEYEN KOfiULLAR • ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ESNEKLEfiMES‹ • SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹L‹fiK‹LER‹ • TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹ VE ÜCRETLER • ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹ Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma:1980-2010 G‹R‹fi Bu ünitede 1980 sonras› Türkiye’de çal›flma iliflkileri çeflitli aç›lardan ele al›nacakt›r. ‹nceleme dönemi 2010 y›l›na kadar uzanacakt›r. Çal›flma hayat›na iliflkin çok yak›n geliflmelerin, “Çal›flma ‹liflkileri Tarihi” adl› bir kitapta ele al›nmas›n›n zorluklar› oldu¤u kuflkusuzdur. Olgular›n tarihsel aç›dan ele al›nabilmesi için üzerlerinden belirli bir zaman geçmesi önemlidir. Ünitede bu nedenle yaz›m tarihinde devam eden tart›flmalara ve geliflmelere yer verilmemifltir. 1980 sonras›, 1960-1980 döneminin aksine çal›flma iliflkilerinde esneklik ve kurals›zlaflman›n (deregülasyon) ön plana ç›kt›¤› ve sosyal devlet yöneliminin zay›flad›¤› bir dönemdir. Bu döneme damgas›n› vuran temel geliflmeler 24 Ocak 1980 kararlar› ile bafllayan yeni iktisat politikalar› ve 12 Eylül 1980 askeri darbesi olmufltur. 12 Eylül 1980 askeri darbesinin toplumsal ve siyasal yaflam›n tüm alanlar›nda yaratm›fl oldu¤u bask›c› ve otoriter sonuçlar çal›flma iliflkileri alan›nda da çok ciddi biçiminde hissedilmifltir. 1961 Anayasas›’n›n sa¤lam›fl oldu¤u özgürlükçü zemin, 12 Eylül darbesi ile ortadan kald›r›lm›fl ve ard›ndan 1982 Anayasas›, 2821 ve 2822 say›l› sendikal yasalar ile otoriter bir sendikal rejim infla edilmifltir. Dönem boyunca bir yandan yeni sendikal yasalar›n anti-demokratik hükümleri, öte yandan 24 Ocak 1980 sonras› izlenen iktisat politikalar› sonucunda sendikal hareketin say›sal gücünde ve toplumsal etkisinde ciddi bir gerileme ortaya ç›km›flt›r. Talas, 1980 sonras›n› Cumhuriyet tarihinde sosyal politikalara en yabanc›laflm›fl dönem olarak tan›mlamaktad›r (Talas, 1992). ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹N‹ ÇEVRELEYEN VE ETK‹LEYEN KOfiULLAR ‹ktisatta Liberalizm Siyasette Anti-Liberalizm: 24 Ocak ve 12 Eylül 1980’li y›llar ile birlikte bir yandan iktisat politikas›nda köklü bir de¤iflikli¤e gidildi (24 Ocak 1980 kararlar›), öte yandan siyasal ve sosyal haklar alan›nda bask›c›otoriter bir rejim de¤iflikli¤i (12 Eylül 1980 darbesi) gerçeklefltirildi. 12 Eylül askeri darbesi ile 1961 Anayasas› ask›ya al›nd›. 1982 y›l›nda yeni bir anayasa yap›ld› ve aralar›nda sendikal yasalar›n da oldu¤u temel yasalar de¤ifltirildi. 12 Eylül 1980 ile Kas›m 1983 seçimleri aras›ndaki dönem, Milli Güvenlik Konseyi (MGK) ad› verilen ve 5 darbeci generalden oluflan askeri cuntan›n yönetiminde geçti. Yeni bir Ana- 230 24 Ocak program›n›n “emek aleyhtar›” bir do¤rultuda uygulanabilmesi, 12 Eylül 1980’de gerçekleflen askeri darbe ile olanakl› oldu. Çal›flma ‹liflkileri Tarihi yasa yapmak üzere üyeleri MGK taraf›ndan seçilen bir Dan›flma Meclisi (DM) oluflturuldu. Ancak MGK bu dönem boyunca son karar verici olarak kald›. Kas›m 1983 seçimleri ile tek bafl›na iktidara gelen Turgut Özal liderli¤indeki Anavatan Partisi (ANAP), 24 Ocak kararlar› ile bafllayan liberalizasyon ve ihracata yönelik sanayileflme politikalar›n› derinlefltirdi. (Özal, darbe dönemindeki Bülent Ulusu hükümetinde ekonomiden sorumlu Baflbakan Yard›mc›l›¤› görevinde bulunmufltu.) Bu dönemde özellefltirme uygulamalar› ile çal›flma iliflkilerinde esneklik ve kurals›zlaflmaya dönük giriflimler h›z kazand›. ‹ktisat politikalar›nda yaflanan köklü de¤ifliklikle birlikte devletin 1960-80 aras›nda yürüttü¤ü sosyal ifllevler göz ard› edilmeye baflland›. Özellikle ANAP döneminde, kamu kesimi çal›flma iliflkilerinde iflveren örgütlerinin ilkeleri egemen olmufltur. 1980 sonras›n›n ekonomi politikalar›nda ulusal kalk›nmac›l›k ve devletçilik, ya da karma-ekonomi anlay›fl›, buna ba¤l› olarak popülist politikalar terk edilmifltir. Bunlar›n yerini üretimden elini çekmifl, piyasay› güçlendirme görevi üstlenmifl ve kamu bütçesini disipline etmek için sosyal politikalardan vaz geçen bir devlet alm›flt›r (Koray ve Çelik, 2007). 24 Ocak’ta yürürlü¤e konan istikrar program›n›n arka plan›nda yatan gerekçe, mevcut ücret seviyesi ile Türkiye’nin ihracat yapamayaca¤› iddias› ve ücretleri disiplin alt›na alacak yöntemlerin bulunmas› talebiydi (Boratav, 2003). Boratav, 24 Ocak kararlar›yla bafllayan bu süreci sermayenin bir karfl› sald›r›s› olarak tan›mlamaktad›r. 1960-80 döneminde klasik liberal reçetenin savafl sonras› Dünya’da terk edilmesinin getirdi¤i kazan›mlar söz konusu olmufltu. 1980’lerde ise sosyal haklar› k›s›tlamak üzere bir karfl› hareket gerçeklefltirildi. 24 Ocak program›, içte ve d›flta piyasa serbestisi ile uluslararas› ve yerli sermayenin eme¤e karfl› güçlendirilmesi hedefini güdüyordu. 24 Ocak program›n›n “emek aleyhtar›” bir do¤rultuda uygulanabilmesi, 12 Eylül 1980’de gerçekleflen rejim de¤iflikli¤i ile olanakl› oldu (Boratav, 2003). Bu görüfl iflveren çevreleri taraf›ndan da teyit edilmektedir. Dönemin önde gelen iflverenleri, 12 Eylül askeri darbesi olmasayd› 24 Ocak kararlar›n›n uygulanamayaca¤›n› vurgulamaktad›r: “Bundan iki y›l önce al›nan ve cesaretle uygulamaya konan 24 Ocak Kararlar›n›n ekonomi tarihimizde önemli bir yeri bulunmaktad›r. 24 Ocak kararlar› ilke yönünden fevkalade isabetlidir. Kararlar›n al›nmas› kadar, 12 Eylül’den sonraki yönetimin bunlara devaml›l›k sa¤lamas› da büyük önem tafl›maktad›r. 24 Ocak kararlar›n›n baflar›ya ulaflmas›nda en büyük pay bu yönetime aittir. 12 Eylül’den sonraki yönetim 24 Ocak kararlar›n›n baflar›s›n› iki kat art›rm›flt›r” (Bodur, 1982) . 1980 sonras›n›n iktisat politikalar›n›n temel hedefi d›fla aç›k/ihracata yönelik sanayileflme, küresel sermaye ile bütünleflme ve liberalleflme olarak tan›mlanabilir. Yeni modelin temel özelli¤inin, “ücretlerin düflürülmesi yoluyla yur tiçi talebin daralt›larak, yurtd›fl› pazarlara ihraç edilecek bir art›¤›n yarat›lmas›” oldu¤u vurgulanmaktad›r (Yeldan, 2001). 1980 sonras›nda d›fl dünyaya eklemlenme hedefinin baflat oldu¤u bir ekonomi anlay›fl› benimsenmifltir. Bu anlay›fl çerçevesinde ABD’de “Reaganizm”, ‹ngiltere’de “Thatcherizm” uygulamalar›nda oldu¤u gibi Türkiye’de de bir “Özalizm” döneminden söz etmek mümkündür. Bu dönem içinde ülkenin kendi ihtiyaçlar› do¤rultusunda belirleyece¤i ulusal politikalardan büyük ölçüde vazgeçilmekte, bunun yerini küreselleflen bir dünya piyasas›na uyum sa¤lama çabas› almaktad›r (Koray ve Çelik, 2007). 1980 sonras› Türkiye’de uygulanan iktisat politikalar›, dünyada neo/yeni liberalizm olarak adland›r›lan ve piyasan›n iflleyifline müdahale edilmesine karfl› ç›kan, çal›flma iliflkilerinde esneklik ve kurals›zl›¤›, ekonomik alanda özellefltirmeleri ve kamunun ekonomiye müdahalesini en aza indirmeyi hedefleyen politikalar›n bir benzeridir. 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 231 Bu politikalar›n çal›flma iliflkileri üzerinde do¤rudan olumsuz etkileri olmufltur. Kutal, “Türkiye’de 24 Ocak 1980 kararlar› ile benimsenen ve uygulamaya konulan bu yeni ekonomik düzen, kuflkusuz sendikalar› da etkilemifltir. Sosyal haklar›n ve kurumlar›n ekonomik büyüme önünde en önemli engel oldu¤u mesaj› düzenli biçimde topluma verilmifl, uygulamalar buna göre yap›lm›flt›r” de¤erlendirmesini yapmaktad›r (Kutal, 2005). 1980 sonras› iktisat politikalar›n›n temel hedefleri d›fla aç›k/ihracata yönelik sanayileflme, küresel sermaye ile bütünleflme ve liberalleflmedir Sosyal-S›n›fsal Yap›da Yaflanan Geliflmeler: ‹stihdam ve Ücretliler Çal›flma iliflkilerini dolays›z etkileyen etkenlerden biri iflgücünün yap›s›d›r. Dönem boyunca istihdam›n sektörel yap›s›nda çok köklü de¤iflimler yaflanm›flt›r. ‹stihdam›n sektörler aras›nda oransal da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda, yükselen hizmet sektörünü ve h›zla gerileyen tar›m sektörünü görmekteyiz. Tar›msal istihdam mutlak ve oransal olarak ciddi bir biçimde gerilerken, sanayi ve hizmet sektörünün istihdam içindeki pay› mutlak ve oransal olarak t›rmanm›flt›r. Tar›m›n istihdam içindeki pay› yüzde 53’ten 26’ya gerilerken sanayinin pay› yüzde 20’den 25’e yükselmifltir. Tar›msal istihdamda meydana gelen düflüflün karfl›l›¤›nda hizmet sektöründe büyük bir s›çrama yaflanm›flt›r. Hizmet sektörünün istihdam içindeki pay› yüzde 26’dan 49’a yükselmifltir. Dönemin bafl›nda tar›m›n istihdam içinde tuttu¤u yeri, 2010’a do¤ru hizmet sektörü tutmaya bafllam›flt›r (Tablo 8.1). 1980 sonras›n›n temel iktisadi politika tercihleri nelerdir? Y›llar Tar›m Oran % Sanayi Oran % (Genel) ‹malat Sanayi SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Oran % Hizmet Oran % 1980 8.360 53 3.197 20 2.060 U 13S O R 4.143 26 1985 8.246 49 3.582 21 2.339 14 4.872 29 1990 8.691 47 3.738 20 2.625 14D ‹ K K 6.112 AT 33 1995 9.080 44 4.533 22 3.027 15 34 2000 7.769 36 5.174 24 3.638 SIRA S‹ZDE 17 8.637 2005 5.154 26 5.285 26 3.994 20 2009 5.554 26 5.379 25 3.949 18 10.644 AMAÇLARIMIZ 6.974 9.628 Tablo 8.1 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹stihdam›n Sektörel Durumu (Bin) 1980S O R U 2009 Kaynak: TÜ‹K, D‹KKAT ‹statistik Göstergeler 1923-2009. N N 40 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 48 49 Türkiye’de istihdam›n yap›s› 1980 sonras›nda ciddi bir dönüflüme u¤ram›flt›r. Tar›m›n istihdam içindeki pay›n›n (Bat›l› sanayileflmifl ülkelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda K ‹ T A P yüksek olmaya devam etmekle birlikte) 30 y›l gibi bir sürede çok h›zla geriledi¤i aç›kt›r. 1980’de tar›m d›fl› istihdam yüzde 47 iken, 2009 y›l›nda yüzde 74’e ulaflm›flt›r. 1960’ta tar›m d›fl› istihdam›n pay›n›n yüzde 30 civar›nda oldu¤u düflünülecek TELEV‹ZYON olursa, son 50 y›l içinde yaflanan de¤iflimin boyutlar› daha iyi anlafl›lm›fl olur. Tar›mdaki bu h›zl› çözülmenin ve kente göçün yeni sosyal sorunlar yaratt›¤› ve çal›flma iliflkilerinin önemini art›rd›¤› aç›kt›r. ‹ N T döneminde ERNET Tar›m d›fl› çal›flanlar›n nicel ve oransal art›fl›n›n t›pk› 1960-1980 oldu¤u gibi ücretlilerin say›s›n› ve oran›n› art›raca¤›na kuflku yoktur. Nitekim ücretliler dönem boyunca en büyük sosyal s›n›f haline gelmifltir. 1960’ta 2.4 milyon olan ücretli say›s› 1980’e gelindi¤inde 6.4 milyona, 2009 y›l›nda ise 13 milyona yaklaflm›flt›r. Ücretlilerin toplam istihdam içindeki pay› yüzde 35’ten yüzde 60’a yükselmifltir (Tablo 8.2). Bu yükselifl belirgin bir iflçileflme anlam›na gelmekte ve s›n›f iliflkilerinin ka- AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 1980’de yüzde‹ 47 N Tolan E R Ntar›m ET d›fl› çal›flanlar, 2009’da yüzde 74’e yükselmifltir. 232 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi pitalistleflti¤ini ortaya koymaktad›r. Yukar›da de¤inilen tar›mdaki çözülmeye paralel olarak ücretsiz aile iflçili¤inde de h›zl› bir düflüfl yaflanm›flt›r. 1980’de toplam istihdam›n yüzde 40’›n› oluflturan ücretsiz aile iflçili¤i, 2009’da yüzde 13’e gerileyerek birinci istihdam kategorisi olmaktan üçüncü s›raya düflmüfltür. Ücret ve maaflla çal›flanlar›n oran›n›n yüzde 60’a ulaflmas› çal›flma iliflkileri aç›s›ndan kritik öneme sahiptir. Tablo 8.2 Ücretliler Tablosu: 1980-2009 (Bin) Kaynak: D‹E, Genel Nüfus Say›m›, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, 1980; TÜ‹K, ‹statistik Göstergeler 19232009. 1980 sonras› dönemde ücretle çal›flanlar›n istihdam içindeki oran› yüzde 60’a ulaflm›flt›r Tablo 8.3 Sigortal› ‹flçi Say›s›: 1980-2010 (Bin) Kaynak: D‹E, Çal›flma ‹statistikleri 1996, Sosyal Güvenlik Kurumu’nun çeflitli y›llara ait istatistikleri. Kendi Ücretsiz Ücretli Kendi Ücretsiz Hesab›na Aile ve Ücret ve Aile Y›llar ‹stihdam ‹flveren Hesab›na Çal›flan ‹flçisi Maafll› Maafll› Çal›flan ‹flçisi Oran› % Oran› % Oran› % 1980 18.063 6.380 175 4.198 7.310 23 40 35 1988 17.754 7.169 629 4.594 5.362 26 30 40 1995 20.587 8.551 1.112 5.063 5.871 25 29 42 2000 21.581 10.488 1.109 5.325 4.659 25 22 49 2005 20.067 11.436 1.101 4.689 2.891 23 14 57 2009 21.277 12.770 1.209 4.429 2.870 21 13 60 Dönem boyunca sigortal› iflçi say›s› yaklafl›k dört kat artm›flt›r. Sigortal› iflçi say›s›ndaki bu art›fl›n istihdam ve ücretli say›s›ndaki art›fl oran›n›n çok üzerinde oldu¤u aç›kt›r. Bunun anlam› kay›tl› istihdam oran›n›n yükselmifl olmas›d›r. Ancak kay›tl› istihdam oran›ndaki art›fla ra¤men Türkiye’de 2011 itibariyle toplam istihdam›n yüzde 39’unun, tar›msal istihdam›n yüzde 83’ünün ve tar›m d›fl› istihdam›n yüzde 26’s›n›n kay›t d›fl› oldu¤unun alt› çizilmelidir (TÜ‹K, 2012). 1980’de 2.2 milyon olan zorunlu sigortal› say›s› 2010’da 10 milyonun üzerine ç›km›flt›r. Sigortal› say›s›ndaki art›fl kamu-özel ayr›m› aç›s›ndan irdelenmeye de¤er. Kamuda istihdam›n›n sigortal› olmas›n›n kural oldu¤u düflünülecek olursa, özel sektörde 1.4 milyondan 9.1 milyona ulaflan sigortal› say›s›n›n, ücretli say›s›ndaki art›fl›n çok çok üzerinde oldu¤u ve özel sektörde kay›tl›l›k e¤iliminin art›fl›na iflaret etti¤i söylenebilir. Kamu istihdam› nicel aç›dan yaklafl›k ayn› kal›rken, oransal olarak ciddi bir gerileme söz konusudur. Dönem bafl›nda toplam sigortal› iflçiler içinde yüzde 36 olan kamu sigortal›lar›n›n oran› 2010’da yüzde 9’a gerilemifltir. Özel sektörün pay› ise yüzde 91’lere yükselmifltir. Bu durum dönem boyunca yaflanan kamunun küçülmesi sürecinin önemli göstergelerinden biridir (Tablo 8.3). Kamu Özel Toplam Kamu Oran % Özel Oran % 1980 794 1.411 2.205 36 64 1985 775 1.839 2.614 30 70 1990 966 2.479 3.445 28 72 1995 906 3.504 4.410 21 79 2000 763 4.491 5.254 15 85 2005 681 6.238 6.919 10 90 2010 869 9.162 10.031 9 91 Ücretli çal›flanlar içinde kamu görevlileri de önemli bir yer tutmaktad›r. Dönem boyunca kamu personeli (memur) say›s›nda ciddi bir yükselifl yaflanm›flt›r. 1980 y›l›nda 1.1 milyon olan kamu personeli say›s› 2009 y›l›nda 2 milyonun üzerine ç›km›flt›r (TÜ‹K, 2010). 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 1980 sonras› dönemde tar›msal istihdam›n azalmas›, iflgücünün s›n›fsal yap›s›nda ücretlilerin bask›n bir konuma ulaflmas› ve sigortal› say›s›ndaki art›fl çal›flma iliflkilerinin nesnel zeminini güçlendirmifltir. Kapitalist iktisadi iliflkiler yo¤unlafl›rken, toplumun s›n›fsal yap›s›ndaki ayr›mlar daha belirgin hale gelmifltir. Ancak sosyals›n›fsal yap›da yaflanan ve 1960-80 döneminin devam› olan bu de¤iflim çal›flma iliflkilerinde beklenen güçlenmeyi getirmemifltir. Tersine çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›nda ve sosyal korumada ciddi gerilemeler yaflanm›flt›r. ÇALIfiMA ‹L‹fiK‹LER‹NDE ESNEKLEfiME SÜREC‹ 1980 sonras› çal›flma iliflkilerinin temel çerçevesi 12 Eylül 1980 askeri darbesi ile çizilmifltir. Özellikle toplu çal›flma iliflkilerinde çizilen bu çerçevenin askeri darbeden çok daha dayan›kl› oldu¤unu ve 2000’li y›llarda da devam etti¤ini söylemek mümkündür. 1982 Anayasas› ve 1983 y›l›nda ç›kar›lan 2821-2822 sendikal yasalar ile 1961 Anayasas›’n›n getirmifl oldu¤u özgürlükçü düzen ortadan kald›r›ld›. 1982 Anayasas› ve sendikal yasalar haz›rlan›rken büyük ölçüde iflveren örgütlerinin görüfllerinin esas al›nd›¤› bilinmektedir. Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu (T‹SK), 1982 Anayasa’s›n›n haz›rl›k sürecinde Dan›flma Meclisi’ne sundu¤u raporda, sosyal sorunlar›n yeni bir yaklafl›mla ele al›nmas›n› istemifl ve flu görüflleri dile getirmiflti (Türk-‹fl, tarihsiz): “Geçmiflte iflveren-iflçi iliflkilerine yaklafl›mda daima iflçilerin himayeye muhtaç oldu¤u görüflünün hakim oldu¤u bilinen bir gerçektir. Art›k günümüzde iflçinin ezildi¤i, istismar edildi¤i iddialar›n›n geçersizli¤i ortadad›r. Üç milyona yak›n iflsizin varl›¤› düflünülürse ülkemizde çal›flan iflçilerin mutlu bir az›nl›k teflkil etti¤i söylenebilir.... Bu sebeple sosyal sorunlara yaklafl›rken iflçi lehine yorum kriteri terk edilmeli ve ülke yarar› gözetilmelidir.” Bu görüfller do¤rultusunda 1961 Anayasas›’n›n temel felsefesi terk edilmifl ve bunun yerine yasakç›, sosyal korumadan uzak ve devleti topluma karfl› korumay› amaçlayan bir yaklafl›m benimsenmifltir. 1982 Anayasas›, devletin sosyal niteli¤ini ka¤›t üzerinde korurken, sosyal ve sendikal haklarda önemli k›s›tlamalar getirmifltir (Koray ve Çelik, 2007). Toplu Çal›flma ‹liflkilerinde Yaflanan Geliflmeler 12 Eylül Döneminin Yasal Düzenlemeleri 12 Eylül 1980 askeri darbesi çal›flma iliflkilerinde dolays›z olumsuz sonuçlara yol açm›flt›r. Toplu ifl iliflkileri daha ilk günlerden bafllayarak darbeden nasibini alm›flt›r. Darbe ile sendikal haklar için oldukça elveriflli bir zemin sa¤lam›fl olan 1961 Anayasas› ask›ya al›nm›fl ve askeri darbeyi yapan generallerden oluflan Milli Güvenlik Konseyi’nin (MGK) kararlar› Anayasa ve yasalar›n yerini alm›flt›r. Darbe ile birlikte sendikal faaliyetler durdurulmufl ve devam eden grevler sona erdirilmifltir. MGK’n›n darbeden hemen sonra yay›mlad›¤› çeflitli bildiriler do¤rudan çal›flma iliflkileri ile ilgilidir. Dahas› MGK Baflkan› General Kenan Evren taraf›ndan yap›lan ilk aç›klamada “çal›flkan ve vatanperver Türk iflçisinin mevcut ekonomik koflullar çerçevesinde her türlü haklar› korunacakt›r” ifadesine yer verilmifltir. Aç›klamada ayr›ca temiz Türk iflçisini ideolojik görüflleri do¤rultusunda kullanan “baz› a¤alar›n” bu faaliyetlerine asla izin verilmeyece¤i tehditkar bir üslupla yer al- 233 1982 Anayasas› ve 1983 y›l›nda ç›kar›lan 2821-2822 sendikal yasalar ile 1961 Anayasas›’n›n getirmifl oldu¤u özgürlükçü düzen ortadan kald›r›ld›. 234 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi m›flt›r (Resmi Gazete, Mükerrer, 12.09.1980). Darbenin ilk günü yay›mlanan 7 numaral› bildiri ile siyasi parti faaliyetlerinin yasaklanmas›n›n yan› s›ra, D‹SK ve M‹SK ile bunlara ba¤l› sendikalar›n faaliyetleri de durdurulmufltur. 14 Eylül 1980 tarihinde yay›mlanan 3 numaral› MGK karar› ile 15 numaral› MGK bildirisi çal›flma iliflkileri aç›s›ndan son derece önemli düzenlemeler içeriyordu (Resmi Gazete, 14 Eylül 1980). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 12 Eylül askeri ard›ndan toplu ifl sözleflmeleri nas›l ba¤›tland›? SIRAdarbesinin S‹ZDE MGK kararlar›yla tüm grev ve lokavtlar ikinci bir karara kadar ertelendi ve iflçiD Ü fi Ügünü N E L ‹ Mifle bafllamas› istendi. Grev ve lokavt ertelemesi yap›lan iflyerlerin 15 Eylül leri ile faaliyeti durdurulan sendika ve federasyonlar›n taraf oldu¤u toplu ifl sözleflmeleri müzakere S O R Usafhas›nda olan iflyerlerinde çal›flan iflçilerin mevcut ücret ve yan ödemelerine iflverenler taraf›ndan yüzde 70 oran›nda ve avans mahiyetinde ek ödeme yap›lmas›na karar verildi. Ayr›ca grev ve lokavt› ertelenen iflyerlerinde, erD‹KKAT teleme süresince, iflçilerin kendi iste¤i, ahlak ve iyi niyet kurallar›na uymayan haller ile sa¤l›k sebepleri d›fl›ndaki herhangi bir nedenle iflten ç›kar›lmas› yasakland›. SIRA S‹ZDE Böylece grevlerin yasakland›¤› ve sendikalar›n faaliyetlerinin ask›ya al›nd›¤› koflullarda olas› toplumsal hoflnutsuzluklar› giderecek önlemler de al›nm›fl oldu. 15 Eylül 1980 tarih ve 8 numaral› MGK karar› ile D‹SK, M‹SK ve HAK-‹fi ile ba¤l› sendiAMAÇLARIMIZ kalar›n hesaplar› bloke edildi. 21 Eylül 1980 tarihli Resmi Gazetede yay›mlanan ve 1402 Say›l› S›k›yönetim Kanunu’nda de¤ifliklik yapan kanun ile s›k›yönetim komutanl›klar›naKgrev, irade beyan› gibi sendikal faaliyetleri sürekli olarak dur‹ T Alokavt, P durmak ve izne ba¤lamak yetkisi tan›nd›. 12 Eylül döneminin toplu ifl iliflkileri ile ilgili önemli düzenlemelerinden biri 2364 Say›l›T Eve 24.12.1980 tarihli “Süresi Sona Eren Toplu ‹fl Sözleflmelerinin Sosyal LEV‹ZYON Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yürürlü¤e Konmas› Hakk›nda Kanun”dur. 2364 Say›l› Kanun ile 275 Say›l› Kanun’un bu kanuna ayk›r› hükümlerinin uygulanmayaca¤› hükme ba¤land›. Böylece 274 ve 275 say›l› yasalar ile kurulan toplu ifl iliflki‹ N T E R N E Tkalkm›fl oldu. 2364 Say›l› Kanun ile Yüksek Hakem Kurulu’na leri rejimi ortadan (YHK) sendikalar›n faaliyetlerinin durduruldu¤u, grev ve lokavt yetkilerinin ertelendi¤i veya ask›ya al›nd›¤› hal ve yerlerde; yürürlük süresi sona ermifl bulunan iflkolu veya iflyeri toplu ifl sözleflmelerini gerekli gördü¤ü de¤ifliklikleri yapmak suretiyle yeniden yürürlü¤e koyma yetkisi tan›n›yordu. YHK’nin bu yetkisi 1984 y›l›na kadar devam etti. N N 1982 Anayasas›: Sendikal Haklara Ayr›nt›l› S›n›rlamalar 1982 Anayasas›’n›n 1960-1980 dönemine ve 1961 Anayasas›’na karfl› tepkisel bir nitelik tafl›d›¤› ve bir önceki dönemin özgürlükçü ortam›na ve toplumsal geliflmelerine karfl› otoriter bir anlay›fl› yans›tt›¤› bilinmektedir. Anayasa, iktisatta liberalizm, siyasette ise anti-liberalizm anlam›na gelmekte, siyasal ve sendikal hayata getirdi¤i k›s›tlamalar dikkate al›n›nca sosyal devleti de, kat›l›mc› demokrasiyi de s›n›rlad›¤› görülmektedir (Tanör, 1986). Örgütlenme haklar› aç›s›ndan k›s›tlay›c› yaklafl›mlar çok daha belirgindir. Anayasa genel yap›s› itibariyle hem demokratik rejim hem de iflçi haklar› aç›s›ndan son derece pürüzlü bir zemin oluflturmaktad›r (Sa¤lam, 1987). Örne¤in sendikal haklar ayr›nt›l› ve s›n›rlay›c› biçimde düzenlendi¤i gibi, dernek, vak›f ve sendika gibi kurulufllara yaln›z siyaset yasa¤› getirilmekle kal›nmam›fl, bunlar›n birbirleriyle iliflkilerini ve iflbirli¤ini k›s›tlay›c› hükümlere de yer ve- 235 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 rilmifltir. 1982 Anayasas› ile 1961 Anayasas›’n›n tam tersi bir biçimde sendika kurma, sendikal faaliyet, toplu ifl sözleflmesi ve grev haklar› konusunda önemli k›s›tlamalar getirilmifltir. 1982 Anayasas› sendikal haklar› dört ayr› madde ile (51, 52, 53 ve 54. Maddeler) ayr›nt›l› bir biçimde düzenlemifltir. Bu ayr›nt›l› düzenlemeler sendikal haklar› k›s›tlayan ve kullan›lmaz hale getiren hükümler içermekteydi. Pek ço¤u yasa konusu olabilecek bu ayr›nt›l› düzenlemelere, Anayasa’da yer verilmesi, sendikal hükümlerin de¤ifltirilmesini zorlaflt›rma düflüncesine dayanmaktad›r. Talas, Anayasan›n iflçilere ve sendikalara duyulan kuflku üzerine getirilen ayr›nt›l› k›s›tlama ve kurallarla dolu oldu¤unun alt›n› çizmektedir (Talas, 1992). 1982 Anayasas› özgün halinde sendikalaflma hakk›n› kimlere tan›maktayd›? SIRA S‹ZDE Anayasan›n 51. maddesi sendikalaflma hakk›n› sadece iflçilere ve iflverenlere taD Ü fi Ü N Eyer L ‹ Mvermemifln›m›fl, kamu görevlilerinin sendika hakk› konusunda ise bir hükme tir. Bilindi¤i gibi 1961 Anayasas›’nda 1971 y›l›nda yap›lan de¤iflik sonucunda Anayasan›n 119. maddesine eklenen bir hüküm ile kamu görevlilerinin S O R Usendika kurmas› aç›kça yasaklanm›flt›. Genel olarak yasakç› hükümler içeren 1982 Anayasas›’nda böyle bir düzenlemeye yer verilmemifl olmas› ilginçtir ve daha sonraki döD‹KKAT nemlerde memur sendikalar›n›n kurulmas›nda bu anayasal boflluk önemli bir rol oynayacakt›r. Anayasan›n 51. maddesinde yer alan “iflçiler” ifadesi 2001 y›l›nda yaSIRA S‹ZDE p›lan de¤ifliklik ile “çal›flanlar” fleklinde de¤ifltirilmifltir. 51. madde, iflçi sendikalar› ve üst kurulufllar›na yönetici olabilmek için en az 10 y›l fiilen çal›flma kofluluna ve birden fazla sendikaya üye olma yasa¤›na yer verAMAÇLARIMIZ mifltir. Bu s›n›rlamalar 2007 ve 2010 y›llar›nda yap›lan de¤ifliklikler ile Anayasadan ç›kart›lm›flt›r. Anayasan›n “sendikal faaliyet” bafll›kl› 52. maddesi ile sendikal cidK ‹ T faaliyetlere A P di s›n›rlamalar ve özellikle kapsaml› bir siyaset yasa¤› getirilmifltir. Maddeye göre “sendikalar siyasi amaç güdemezler, siyasi faaliyette bulunamazlar, siyasi partilerden destek görmezler ve onlara destek olamazlar; derneklerle,T Ekamu kurumu niteLEV‹ZYON li¤indeki meslek kurulufllar› ve vak›flarla bu amaçlarla ortak hareket edemezler.” Madde ayr›ca sendikalar›n gelirlerini kamu bankalar›nda saklamalar› ile idari ve mali denetim yap›lmas› hükümlerini içeriyordu. 52. madde 1995 y›l›nda 4121 Say›‹NTERNET l› Yasayla kald›r›ld›. Anayasan›n 53. maddesi toplu ifl sözleflmesi hakk›n› düzenlemektedir. Bir önceki üniteden bilindi¤i gibi 1961 Anayasas› “iflçiler, iflverenlerle olan münasebetlerinde, iktisadî ve sosyal durumlar›n› korumak veya düzeltmek amac›yla toplu sözleflme ve grev haklar›na sahiptirler” hükmünü içermekteydi. Madde aç›kça toplu sözleflme ve grev hakk›n› iflçilere, ç›karlar›n› korumak için tan›m›flt›. 1982 Anayasas› ise bu yaklafl›m› terk ederek, toplu sözleflme hakk›n› her iflçi ve iflverene çift tarafl› ve eflit bir hak olarak tan›m›flt›r. 1982 Anayasas›’n›n 53. maddesi “‹flçiler ve iflverenler, karfl›l›kl› olarak ekonomik ve sosyal durumlar›n› ve çal›flma flartlar›n› düzenlemek amac›yla toplu ifl sözleflmesi yapma hakk›na sahiptirler” hükmünü içermektedir. 1990’l› y›llarda kamu görevlileri (memur) sendikalar›n›n kurulmaya bafllanmas›n›n ard›ndan Anayasa de¤iflikli¤i gündeme gelmifl ve Anayasan›n 53. maddesine 23.7.1995 tarih ve 4121 Say›l› Yasa ile afla¤›daki ek yap›lm›flt›r: 3 N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 236 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi “128inci Maddenin ilk f›kras› kapsam›na giren kamu görevlilerinin kanunla kendi aralar›nda kurmalar›na cevaz verilecek olan ve bu Maddenin birinci ve ikinci f›kralar› ile 54üncü Madde hükümlerine tabi olmayan sendikalar ve üst kurulufllar›, üyeleri ad›na yarg› mercilerine baflvurabilir ve idareyle amaçlar› do¤rultusunda toplu görüflme yapabilirler. Toplu görüflme sonunda anlaflmaya var›l›rsa düzenlenecek mutabakat metni taraflarca imzalan›r. Bu mutabakat metni, uygun idari veya kanuni düzenlemenin yap›labilmesi için Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Toplu görüflme sonunda mutabakat metni imzalanmam›flsa anlaflma ve anlaflmazl›k noktalar› da taraflarca imzalanacak bir tutanakla Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Bu f›kran›n uygulanmas›na iliflkin usuller kanunla düzenlenir.” Ancak bu hüküm ile öngörülen “toplu görüflme” mekanizmas›n›n toplu ifl sözleflmesi ile ilgisi yoktur. “Toplu görüflme” daha çok sendikalar ile kamu idaresi aras›nda görüfl-al›flverifli mekanizmas› olarak adland›r›labilir. 2001 y›l›nda Anayasan›n 51. Maddesinde yap›lan de¤ifliklik ile “iflçiler” ifadesi yerine “çal›flanlar” ifadesi konmufl ve böylece 53. maddede yap›lan de¤ifliklik ile bütünlük sa¤lanm›flt›r (3.10.2001 tarih ve 4709 Say›l› Kanun). 2010 y›l›nda yap›lan anayasa de¤iflikli¤i ile Anayasan›n 53. maddesi kamu görevlileri aç›s›ndan yeniden düzenlenmifl ve 1995 y›l›nda yap›lan de¤ifliklik Anayasadan ç›kart›larak 53. maddeye afla¤›daki yeni hükümler eklenmifltir (7.5.2010 ve 5982 Say›l› Kanun): “Memurlar ve di¤er kamu görevlileri, toplu sözleflme yapma hakk›na sahiptirler. Toplu sözleflme yap›lmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas› halinde taraflar Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna baflvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu kararlar› kesindir ve toplu sözleflme hükmündedir. Toplu sözleflme hakk›n›n kapsam›, istisnalar›, toplu sözleflmeden yararlanacaklar, toplu sözleflmenin yap›lma flekli, usulü ve yürürlü¤ü, toplu sözleflme hükümlerinin emeklilere yans›t›lmas›, Kamu Görevlileri Hakem Kurulunun teflkili, çal›flma usul ve esaslar› ile di¤er hususlar kanunla düzenlenir.” 1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak lokavta yer vermifltir. 2010 y›l›nda yap›lan de¤ifliklik ile memurlara “toplu sözleflme” hakk› tan›nm›fl olmakla birlikte bu hak grevi içermemektedir. Toplu sözleflme görüflmelerinde anlaflma olmamas› halinde bir zorunlu tahkim kurumu olarak Kamu Görevlileri Hakem Kurulu son karar› verecektir. Bu nedenle de¤ifliklik örtülü bir grev yasa¤› olarak de¤erlendirilmektedir (Gülmez 2010; Çelik, 2010). 53. maddenin özgün halinde yer alan “ayn› iflyerinde, ayn› dönem için, birden fazla toplu ifl sözleflmesi yap›lamaz ve uygulanamaz” hükmü de 2010 anayasa de¤ifliklikleri ile yürürlükten kald›r›ld›. Böylece toplu ifl sözleflmesinin kapsam ve düzeyi konusunda anayasal bir s›n›rlama kalmad›. 1982 Anayasas›’n›n çal›flma iliflkileri konusunda en kat› maddesi, grev hakk›na iliflkin 54. maddedir. Sendikal haklara iliflkin di¤er maddelerde çok say›da de¤ifliklik yap›lmas›na ra¤men, 54. maddede 2010 y›l›na kadar de¤ifliklik yap›lmam›flt›r. 54. maddenin bafll›¤› “grev hakk› ve lokavt” fleklindedir. Bilindi¤i gibi 1961 Anayasas›’nda grev hakk›na yer verilmifl ancak lokavt ifadesine yer verilmemiflti. Böylece lokavta anayasal bir statü tan›nmam›flt›. 1982 Anayasas› ise lokavta yer vermeyi tercih etmifltir. Bu de¤ifliklik 1982 Anayasas›n›n temel yaklafl›m› aç›s›ndan önemli bir gösterge niteli¤indedir. Ancak Anayasa lokavt kavram›na yer vermekle birlikte “grev ve lokavt hakk›” ifadesinden kaç›nm›fl ve lokavt› aç›kça bir hak olarak tan›mam›flt›r. Anayasa böylece yasama organ›n›n lokavt› yasaklamas›n› önlemifltir (Sa¤lam, 1987). 237 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 Anayasan›n 54. maddesi, grev hakk›n›n kullan›m› aç›s›ndan ayr›nt›l› yasaklara ve s›n›rlamalara yer vermifltir. 54. madde grev hakk›n› sadece iflçilere tan›makta, kamu personelinin tümü grev hakk›n›n d›fl›nda b›rak›lmaktad›r. Madde grev hakk›n› sadece toplu ifl sözleflmeleri müzakerelerinde uyuflmazl›k ç›kmas› durumu (menfaat uyuflmazl›¤›, menfaat grevi) ile s›n›rland›rmaktad›r. Toplu ifl sözleflmesinin ve mevzuat›n iflveren taraf›ndan ihlal edilmesi durumunda greve (hak grevi) olanak tan›nmamaktad›r. 54. madde bu s›n›rlama ile yetinmemifl ayr›ca siyasal amaçl› grev, dayan›flma grevi, genel grev, iflyeri iflgali, ifli yavafllatma, verimi düflürme ve di¤er direniflleri de yasaklanm›flt›r. 2010 Anayasa de¤iflikli¤i ile bu yasalar kald›r›lm›fl olmakla birlikte, gerek maddenin ilk f›kras›na göre toplu ifl sözleflmesi görüflmelerinde ç›kacak uyuflmazl›klar d›fl›nda (menfaat grevi) di¤er grev türlerine yer verilmemesi, gerekse 2822 Say›l› Yasada bu yasaklar›n korunmas› nedeniyle ad› geçen grev türleri halen yasak kapsam›ndad›r. Anayasa, 54. madde ile ayr›ca grev yasaklama ve ertelemelerine olanak tan›nmakta; yasaklama ve erteleme durumunda son karar bir tahkim kurumu olan Yüksek Hakem Kurulu’na b›rak›lmaktad›r. 1982 Anayasas› grevi hangi durumda yasal kabul etmektedir? SIRA S‹ZDE 4 Madde, grev hakk›n›n “iyi niyet kurallar›na ayk›r› tarzda, toplum zarar›na ve D Ü fi Ü N E L ‹ M milli serveti tahrip edecek flekilde kullan›lamayaca¤›” gibi keyfi yoruma ve uygulamaya imkan veren genifl bir s›n›rlama getirmektedir. S O R y›l›nda U 1982 Anayasas›n›n bu k›s›tlay›c› düzenlemelerine ra¤men, 2004 Anayasan›n 90. maddesi son f›kras›na eklenen cümle ile sendikal haklar aç›s›ndan yeni olanaklar ortaya ç›km›flt›r (7.5.2004 ve 5170 Say›l› Kanun). Son f›krada var olan D‹KKAT “Usulüne göre yürürlü¤e konulmufl milletleraras› andlaflmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakk›nda Anayasaya ayk›r›l›k iddias› ile Anayasa Mahkemesine baflSIRA S‹ZDE konulmufl vurulamaz” ifadesinden sonra gelmek üzere “usulüne göre yürürlü¤e temel hak ve özgürlüklere iliflkin milletleraras› andlaflmalarla kanunlar›n ayn› konuda farkl› hükümler içermesi nedeniyle ç›kabilecek uyuflmazl›klarda milletleraAMAÇLARIMIZ ras› andlaflma hükümleri esas al›n›r” hükmü eklenmifltir. Böylece temel hak ve özgürlüklere iliflkin onaylanm›fl uluslararas› sözleflme ve antlaflmalar›n iç hukuktan üstün oldu¤u ve bu sözleflmelerin do¤rudan uygulanmas› gerekti¤i K ‹ T A hiç P bir tart›flmaya yer b›rakmayacak flekilde ortaya konmufltur (Gülmez, 2005). N N 2821 ve 2822 Say›l› Yasalar TELEV‹ZYON 1982 Anayasas›’n›n ard›ndan, toplu çal›flma iliflkileri düzenleyen 5 May›s 1983 tarihli ve 2821 Say›l› Sendikalar Yasas› ile 2822 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Yasas› kabul edildi. Bu yasalar›n kabulü ile 274 ve 275 say›l› yasalar ‹ N T E R N E T gönderilyürürlükten kald›r›ld›. 2821 ve 2822 say›l› yasalar Dan›flma Meclisi’ne meden do¤rudan MGK taraf›ndan yasalaflt›r›ld›. MGK’da bu yasalar ile ilgili yap›lan tart›flmalar, 2821 ve 2822 say›l› yasalar›n 274 ve 275 say›l› yasalar›n uyguland›¤› döneme aç›k bir tepki olarak oluflturuldu¤unu ortaya koymaktad›r. (Bu konuda ayr›nt›l› de¤erlendirmeler için bak›n›z: Murat Özveri, “Türkiye’de Uygulanan Toplu ‹fl Sözleflmesi Yetki Sistemi ve Sendikalaflmaya Olan Etkileri (19832009)”) 1980 sonras› sendikal haklara iliflkin düzenlemelerde en çok dikkati çeken nokta sendikalar›n faaliyetlerine getirilen kapsaml› ve kümülatif s›n›rlamalard›r (Eyrenci, 1987). Bu nedenle söz konusu yasalar daha haz›rl›k aflamas›nda Türk-‹fl’in bü- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 238 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Çal›flma ‹liflkileri Tarihi yük tepkisine yol açt›. Sendikalar› ifllevsiz hale getiren sendikal yasa taslaklar› hakSIRA“sendikalar S‹ZDE k›nda Türk-‹fl devlet cihaz› içinde görevleri s›n›rl› müdürlük ya da ünite de¤ildir” tepkisini gösterdi ve özgür sendikac›l›k ve serbest toplu pazarl›k düzeninin ortadan kalkaca¤›n› vurgulad› (Türk-‹fl, 1983). ‹flçi kesiminin tersine, tasar›lar D Ü fi Ü N E L ‹ M iflveren örgütlerini memnun etti. Tasar›lar kamuoyuna aç›klanmadan bir gün önce, 9 fiubat 1983 günü T‹SK Genel Baflkan› Halit Narin yasa hakk›ndaki görüfllerini iflS O Rkastederek U çi sendikalar›n› flöyle aç›kl›yordu: “20 y›ld›r biz a¤lad›k, onlar güldü” (MESS, 2000). 2821 ve 2822 yasalar›n uluslararas› normlara; örgütlenme ve kolektif senT D ‹ K K Asay›l› dikal haklarla ilgili önde gelen iki ILO sözleflmesine (87 Say›l› Sendika Özgürlü¤ü ve Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas›na ve 98 say›l› Örgütlenme ve Toplu Pazarl›k SIRA S‹ZDE Hakk›na iliflkin sözleflmelere) ayk›r› oldu¤u ILO denetim organlar› taraf›ndan y›llard›r vurgulanmaktad›r. ILO Uzmanlar Komitesi raporlar›nda çeflitli defalar Türkiye’deki sendikal haklar›n pek çok aç›dan ILO normlar›yla çeliflti¤i belirtilmifl ve hüAMAÇLARIMIZ kümet acil de¤ifliklikler yapmaya ça¤r›lm›flt›r (ILO, 2002). N N Anayasa ile K2821 ‹ T ve A P2822 say›l› yasalar›n uluslararas› normlara ayk›r›l›¤› konusu Mesut Gülmez’in Sendikal Haklarda Uyum Sorunu adl› kitab›nda ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. Sendikalar Temel Özellikleri: 2821 Say›l› Sendikalar Kanunu T E L E V ‹Kanunu’nun ZYON 274 Say›l› Kanuna tepki olarak haz›rlanm›fl olup sendikal haklar› k›s›tlay›c› ve daralt›c› bir felsefeye sahiptir. 2821 Say›l› Yasa 5018 ve 274 say›l› yasalarda oldu¤u gibi bireysel (olumlu ve olumsuz) sendika özgürlü¤ünü esas alm›fl ve sendikalar›n ‹ N T E Rserbestlik NET kurulufllar›nda ilkesini benimsemifl olmakla birlikte, sendika kuruluflunu, sendika üyeli¤ini ve sendikal faaliyeti zorlaflt›r›c› hükümlere sahiptir. Yasa sendika ve konfederasyon d›fl›nda iflçi kuruluflu kurulmas›n› engelleyici niteliktedir. 2821 Say›l› Yasa ile din ibadet ifllerinde çal›flanlara, ö¤rencilere, özel ö¤retim kurumlar›nda ö¤retmenlik yapanlara ve özel güvenlik görevlilerine sendika üyeli¤i yasaklanm›flt›r. Ancak zaman içinde yap›lan de¤iflikliklerle, Sendikalar Kanunu’na göre iflçi olan herkesin sendika üyesi olmas›na olanak tan›nm›flt›r. Yasa, sendika özgürlü¤ünün korunmas› konusunda düzenlemelere yer vermifl ve iflçilerin ifle al›nmalar› ve ifl s›ras›nda sendikal nedenle ayr›mc›l›¤a u¤ramalar›n› yapt›r›ma ba¤lam›flt›r (Madde 31). Ancak yasan›n iflyeri temsilcilerine sa¤lam›fl oldu¤u güvenceler 2002 y›l›nda yap›lan de¤ifliklik ile azalt›lm›flt›r. 2821 Say›l› Yasa iflkolu sendikac›l›¤›n› benimsemifl, iflyeri ve meslek sendikac›l›¤›n› yasaklam›flt›r. Yasaya göre “‹flçi sendikalar›, iflkolu esas›na göre bir ifl kolunda ve Türkiye çap›nda faaliyette bulunmak amac› ile bu ifl kolundaki iflyerlerinde çal›flan iflçiler taraf›ndan kurulur.” Ayn› koflul iflveren sendikalar› için de getirilmifltir. Ancak kamu iflveren sendikalar›n›n, ayn› iflkolundaki kamu iflverenleri taraf›ndan kurulmas› ve ayn› iflkolunda faaliyette bulunmas› flart›n›n aranmayaca¤› belirtilmifltir. Yasa zoruyla getirilen iflkolu sendikac›l›¤›n›n merkezi, oligarflik ve bürokratik e¤ilimlere yol açabilece¤i vurgulanm›flt›r (Eyrenci, 1987). 2821 Say›l› Yasa, 274’ten farkl› olarak tek sendikaya üyelik koflulunu getirmifltir. Yasaya göre 16 yafl›n› doldurmufl olup iflçi say›lanlar, iflçi sendikalar›na üye olabilirler. 16 yafl›n› doldurmam›fl olanlar›n üyeli¤i kanuni temsilcilerinin yaz›l› iznine ba¤l›d›r. 2821 Say›l› Yasan›n en çok elefltirilen hükümlerinden biri sendikaya üyelik ve ayr›lmay› noter kofluluna ba¤lam›fl olmas›d›r (Madde 22). Bu hüküm sendikal örgütlenmeyi zorlaflt›r›c› ve maliyetini art›r›c› bir düzenlemedir. Siyasi parti ve dernek üyeli¤i için öngörülmeyen bu flart›n sendika üyeli¤i için aranmas› kabul edilebilir de¤ildir. 239 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 Yasa ile sendika aidatlar›na bir günlük brüt ücret tutar› s›n›r› getirilmifl ve aidat d›fl›nda baflka bir kesinti yap›lamayaca¤› hükme ba¤lanm›flt›r. Ancak sendika aidat›n›n kaynaktan kesilmesi uygulamas› (check-off) korunmufltur. Yasan›n bir di¤er s›n›rlay›c› hükmü, Anayasaya paralel olarak iflçi sendikalar›n›n merkez organlar›na seçilebilmek en az 10 y›l bilfiil çal›flm›fl olmak koflulunu getirmifl olmas›d›r (Madde14). Ancak bu hüküm 2007 y›l›ndan kanundan ç›kart›lm›flt›r. Yasa, Anayasan›n 52. maddesine paralel olarak kapsaml› siyasi yasaklar getirmifltir (Madde 37 ve 39). Sendika ve konfederasyonlar›n hiç bir biçimde siyasi faaliyette bulunamayaca¤›, dernekler ve meslek kurulufllar› ile ortak hareket edemeyece¤i hükme ba¤lanm›flt›r. 2821’in siyasi faaliyete iliflkin s›n›rland›rmalar› 1997 y›l›nda yap›lan yasa de¤iflikli¤i ile daralt›lm›flt›r. Toplu çal›flma iliflkilerini yak›ndan ilgilendiren bir düzenleme de 2004 y›l›nda kabul edilen yeni Türk Ceza Kanunu ile getirilmifltir. Böylece sendika özgürlü¤ünü korumak için 2821 Say›l› Yasa ile getirilen hukuksal güvencelere cezai güvenceler de eklenmifltir Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) “Sendikal haklar›n kullan›lmas›n›n engellenmesi” bafll›kl› 118. Maddesinde flu hükümlere yer vermektedir: “(1) Bir kimseye karfl› bir sendikaya üye olmaya veya olmamaya, sendikan›n faaliyetlerine kat›lmaya veya kat›lmamaya, sendikadan veya sendika yönetimindeki görevinden ayr›lmaya zorlamak amac›yla, cebir veya tehdit kullanan kifli, alt› aydan iki y›la kadar hapis cezas› ile cezaland›r›l›r.” “(2) Cebir veya tehdit kullan›larak ya da hukuka ayk›r› baflka bir davran›flla bir sendikan›n faaliyetlerinin engellenmesi hâlinde, bir y›ldan üç y›la kadar hapis cezas›na hükmolunur.” Suç, beklenen sonucu do¤urmam›fl ve henüz tamamlanmam›fl olsa bile bir “teflebbüs suçu” niteli¤ini tafl›makta ve cezaland›r›lmaktad›r. “Cebir veya tehdit” kullanarak veya “hukuka ayk›r›” baflka bir davran›flla “sendikan›n faaliyetinin engellenmesi” ayr› bir suç olarak tan›mlanmaktad›r. Son y›llarda sendika özgürlü¤ünü ihlal nedeniyle TCK 118’e ayk›r›l›ktan davalar aç›lmakta ve cezalar verilmektedir (Çelik, 2012). Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun (T‹SGLK) Temel Özellikleri: T‹SGLK toplu pazarl›k ve grev hakk›n›n kullan›m› konusunda ciddi s›n›rlamalara yer vermifltir. Toplu ifl sözleflmesi yetkisi için zorunlu olan ikili baraj ve greve iliflkin s›n›rlay›c› düzenlemeler T‹SGLK’ye damgas›n› vurmufltur. T‹SGLK iki tür toplu ifl sözleflmesi öngörmüfltür: ‹flyeri ve iflyerleri toplu ifl sözleflmesi ile iflletme toplu ifl sözleflmesi. Kanuna göre, bir toplu ifl sözleflmesi ayn› iflkolunda bir veya birden çok iflyerini kapsayabilir. Ayr›ca fiilen birden çok iflyerini kapsayan “grup toplu ifl sözleflmesi” yap›lmas› mümkündür. Ancak yasa iflkolu ve ulusal ölçekli toplu ifl sözleflmelerinin önünü kapatm›flt›r. 2822 Say›l› Yasan›n toplu ifl sözleflmesi yetkisi için öngördü¤ü koflullar SIRA nelerdir? S‹ZDE 2822 Say›l› Yasa toplu ifl sözleflmesi yapma ehliyetini, yap›lacak sözleflmenin D Ü fi Ü N E L ‹ Mkurulu iflçi kapsam›na girecek iflyeri veya iflyerlerinin içinde bulundu¤u iflkolunda sendikalar›na vermifltir. Di¤er bir ifadeyle konfederasyonlar›n toplu ifl sözleflmesi ehliyeti yoktur. 2822 Say›l› Yasa toplu ifl sözleflmesi yetkisi için Soldukça a¤›r s›n›rO R U lamalar getirmifltir. Yasaya göre yetki için iki koflul gereklidir: 1) Ön koflul niteli- 5 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 240 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ¤inde olan iflkolu baraj›: ‹flçi sendikas›n›n kurulu bulundu¤u iflkolunda çal›flan iflçilerin en az yüzde onunu (tar›m ve ormanc›l›k, avc›l›k ve bal›kç›l›k iflkolu hariç) üye kaydetmifl olmas›, 2) Sendikan›n toplu ifl sözleflmesi ba¤›tlamak istedi¤i iflyerinde iflçilerin yar›dan bir fazlas›n› üye yapm›fl olmas›. Yetki tespit ifllemleri Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› taraf›ndan yap›lmaktad›r. Bakanl›¤›n ilgili iflyeri için vermifl oldu¤u ço¤unluk tespit belgelerine karfl› iflverenlerin, iflveren sendikalar›n›n ve iflkolundaki di¤er sendikalar›n itiraz hakk› bulunmaktad›r. Yetki itiraz›, yetki prosedürünü durdurmaktad›r. Bu nedenle yetki ifllemleri y›llarca sürmekte ve sendikal örgütlenme ciddi biçimde engellenmektedir. Mevcut yetki sisteminin sendikalaflmay› ciddi bir biçimde zay›flatt›¤› yap›lan araflt›rmalarla ortaya konmufltur (Özveri, 2012). Yasa, toplu ifl sözleflmesi görüflmeleri, uyuflmazl›k ve grev-lokavt için için ayr›nt›l› ve karmafl›k bir prosedürü getirmifltir. Bu prosedür, toplu sözleflme özerkli¤ini ve sendikal haklar›n kullan›m›n› engelleyici niteliktedir. Grev ve lokavt uygulamas›ndan önce arabuluculuk aflamas› zorunludur ve arabuluculuk süresince çal›flma bar›fl›n›n korunmas› flart› vard›r. Arabuluculuk bitmeden al›nacak grev ve lokavt karar› yasad›fl› kabul edilmektedir. Yasa, Anayasaya paralel olarak sadece menfaat uyuflmazl›klar› s›ras›nda grev ve lokavta baflvurulmas›na olanak tan›m›flt›r. Toplu ifl sözleflmesinin yap›lmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas› halinde iflçilerin iktisadi ve sosyal durumlar›yla çal›flma flartlar›n› korumak veya düzeltmek amac›yla T‹SGLK hükümlerine uygun olarak yap›lan grevi kanuni grev olarak tan›mlanm›flt›r (25/2). Grev sadece toplu menfaat uyuflmazl›klar›n›n çözümlenmesinde söz konusu olabilecektir. Bunun d›fl›ndaki grev türleri yasad›fl› grev olarak tan›mlanm›flt›r. Oysa 275 Say›l› Yasa belli hâllerde -mevzuat veya toplu ifl sözleflmedeki haklara uyulmamas› hâlinde- hak grevine de cevaz vermekteydi. Yasa’n›n tan›mlad›¤› grev için aranan flartlar gerçekleflmeden yap›lan greve kanund›fl› grev denilir. Siyasi amaçl› grev, genel grev ve dayan›flma grevi kanund›fl› grevdir. ‹flyeri iflgali, ifli yavafllatma, verimi düflürme ve di¤er direnifller hakk›nda kanund›fl› grevin yapt›r›mlar›n›n uygulanmas› öngörülmektedir. Yasa sadece grev türleri konusunda de¤il grev karar› ve uygulamas› konusunda da s›n›rlay›c› süreler öngörmüfltür. Grev ve lokavt karar›, karfl› tarafa tebli¤inden itibaren 60 gün içinde ve karfl› tarafa noter arac›l›¤›yla 6 iflgünü önce bildirilecek tarihte uygulanabilir. Böylece sürpriz grev uygulamas› engellenmifltir. Yasa aralar›nda bankac›l›k sektörünün de bulundu¤u oldukça genifl grev yasaklar› getirmifltir. Can ve mal kurtarma ifllerinde, cenaze ve tekfin ifllerinde, su, elektrik, havagaz›, termik santrallar›n› besleyen linyit üretimi, tabii gaz ve petrol sondaj›, üretimi, tasfiyesi, da¤›t›m›, nafta veya tabii gazdan bafllayan petrokimya ifllerinde, banka ve noterlik hizmetlerinde, kamu kurulufllar›nca yürütülen itfaiye, sehiriçi deniz, kara ve demiryolu ve di¤er rayl› toplu yolcu ulaflt›rma hizmetlerinde, ilaç imal eden iflyerleri hariç olmak üzere, afl› ve serum imal eden müesseselerle, hastane, klinik, sanatoryum prevantoryum, dispanser ve eczane gibi sa¤l›kla ilgili iflyerlerinde, e¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda, çocuk bak›m yerlerinde ve huzurevlerinde, mezarl›klarda ve Milli Savunma Bakanl›¤› ile Jandarma Genel Komutanl›¤› ve Sahil Güvenlik Komutanl›¤›nca do¤rudan iflletilen iflyerlerinde grev ve lokavt yasaklanm›flt›r. Yasaya göre karar verilmifl veya bafllanm›fl olan kanuni bir grev veya lokavt genel sa¤l›¤› veya milli güvenli¤i bozucu nitelikte ise Bakanlar Kurulu bu grev ve lokavt› altm›fl gün süre ile erteleme yetkisine sahiptir. 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 Kamu Görevlilerinin Sendikal Haklar› ve 4688 Say›l› Yasa 2001 y›l›nda kabul edilen 4688 Say›l› Kamu Görevlileri Sendikalar› Kanunu ile kamu görevlileri sendikalar›n›n faaliyetleri düzenlendi. 4688, Anayasada yer alan düzenlemelere paralel olarak grevsiz ve toplu sözleflmesiz bir çal›flma iliflkileri sistemi öngörmektedir. Yasa Anayasada öngörülen “toplu görüflme” mekanizmas›n›n ayr›nt›lar›n› düzenlemektedir. Kanun, kamu görevlileri sendikalar› kurucusu olabilmek için en az iki y›ldan beri kamu görevlisi olarak çal›flma zorunlulu¤u getirmektedir. Sendikalara üye olmas› yasaklanan kamu görevlilerinin kapsam› çok genifl tutulmufltur (15. Madde). Yasa, toplu görüflmelerde anlaflma sa¤lan›rsa bir mutabakat metni imzalanmas›n› öngörmektedir. E¤er anlaflma sa¤lanamazsa taraflardan biri Uzlaflt›rma Kurulu’na baflvurabilmektedir. Uzlaflt›rma Kurulu’nun karar›na taraflar›n kat›lmas› durumunda, bu karar mutabakat metni olarak Bakanlar Kuruluna sunulmaktad›r. Taraflar›n Uzlaflt›rma Kurulu karar›na kat›lmamas› durumunda anlaflma ve anlaflmazl›k konular›n›n tümü taraflarca imzalanan bir tutanakla saptanarak Bakanlar Kurulu’na sunulur. Toplu görüflme aflamas›nda mutabakat metni imzalan›rsa bu metin de Bakanlar Kurulu’na sunulmaktad›r. Bu mutabakat metinlerinin uygulanmas› konusu Bakanlar Kurulu’nun takdirindedir. Ba¤lay›c›l›klar› yoktur. Yasa böylece greve olanak tan›mamaktad›r. Bireysel Çal›flma ‹liflkilerinde Yaflanan Geliflmeler Bireysel çal›flma iliflkilerinde dönem içinde yap›lan en önemli de¤ifliklik 2003 y›l›nda 4857 Say›l› yeni ‹fl Yasas›’n›n kabulüdür. Ancak 12 Eylül darbesinden hemen sonra bireysel çal›flma iliflkilerinde baz› önemli de¤ifliklikler yaflanm›flt›r. Bunlardan biri k›dem tazminat› di¤eri ise ikramiyelerle ilgilidir. 17.10.1980 tarih ve 2320 Say›l› Kanunla 1475 Say›l› ‹fl Yasan›n 14. maddesinde yap›lan de¤ifliklik ile k›dem tazminat› tavan› asgari ücretin 7.5 kat› ile s›n›rland› ve bu hükme ayk›r› davrananlar için hapis ve para cezas› getirildi. Ard›ndan 11.12.1982 tarih ve 2762 Say›l› Kanun ile yap›lan bir de¤ifliklik sonucunda k›dem tazminat› tavan›n›n asgari ücretle ba¤› kopar›ld›. K›dem tazminat› tavan› en yüksek devlet memurunun bir hizmet y›l› için alaca¤› azami emeklilik ikramiyesi ile s›n›rland›r›ld›. Böylece toplu ifl sözleflmeleri yoluyla sendikalar›n k›dem tazminat› tutar›n› art›rmalar›n›n önüne geçilmifl oldu. 6772 say›l› iflçilere ilave tediye yap›lmas›na iliflkin kanunda 17.4.1981 tarihinde yap›lan de¤ifliklik ile iflçilerin toplu ifl sözleflmeleri ile en çok dört ikramiye almas› hükme ba¤land›. Böylece 12 Eylül 1980 öncesinde oldu¤u gibi sendikalar›n toplu ifl sözleflmesi ile ikramiye say›s›n› art›rmas›n›n önüne geçilmifl oldu. ‹fl Güvencesi ve 4857 Say›l› ‹fl Yasas› ‹fl güvencesi konusu dönem boyunca bireysel çal›flma iliflkilerinin en önemli tart›flmalar›ndan birini oluflturdu. ‹fl güvencesi konusunda 1980 sonras›n›n ilk yasa tasla¤› 1992 y›l›nda DYP-SHP hükümeti döneminde gündeme geldi ve ifl güvencesi konusu o zamandan sonra çal›flma hayat› gündeminde önemli bir yer tuttu. Tasar› iflverenlerin yo¤un tepkileri sonucu yasalaflamad›. Ancak bu süreçte önemli bir baflka geliflme yafland›: Türkiye, ‹fl Sözleflmesinin Sona Erdirilmesine ‹liflkin 158 say›l› ILO sözleflmesini kabul etti. 158 Say›l› Sözleflme iflçinin, “geçerli bir nedene” dayanmayan feshe karfl› korunmas›n› öngörüyordu (Çelik 2003). 158 Say›l› Sözleflmenin yürürlü¤e girmesi ve ILO denetiminin bafllamas› ile birlikte Türk-‹fl, ilki 241 242 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Ocak 1996, ikincisi fiubat 2000’de olmak üzere ILO nezdinde flikayet sürecini bafllatt›. ILO hükümetten iç hukukta gerekli de¤ifliklikleri yapmas›n› istedi. Bu tart›flma ve geliflmelerin sonucu olarak ifl güvencesine iliflkin yasa tasar›s› 14 fiubat 2002 tarihinde hükümet taraf›ndan TBMM’ye gönderildi. Tasar›, 9 A¤ustos 2002 tarihinde Mecliste ele al›narak “‹fl Kanunu, Sendikalar Kanunu ile Bas›n Mesle¤inde Çal›flanlarla Çal›flt›r›lanlar Aras›ndaki Münasebetlerin Tanzimi Hakk›nda Kanunda De¤ifliklik Yap›lmas› Hakk›nda Kanun” (4773) ad›yla yasalaflt›. Ancak yürürlük tarihi iflveren örgütlerinin bask›s›yla 15 Mart 2003’e b›rak›ld›. Yasan›n kabulünün ard›ndan da tart›flmalar devam etti. Çal›flma Bakan› Yaflar Okuyan ifl güvencesinde ›srar etmesi nedeniyle istifa ettirildi¤ini söyledi (TBMM Tutanak Dergisi, 2002). 4773 Say›l› Yasa, iflçi kesiminde 50 y›ll›k mücadelenin zaferi olarak sevinçle karfl›lan›rken (Türk-‹fl, 2002) iflveren kesiminde büyük tepki yaratt›. T‹SK yasay› seçim tavizi ve siyasi popülizm olarak nitelendirdi (‹flveren, 2002). On iflveren örgütü yay›mlad›klar› ortak bildiri ile TBMM’nin ifl güvencesi yasas›n› ç›kararak “Türk sanayiine büyük darbe indirdi¤ini” iddia ettiler (T‹SK, 2003). Oysa 4773 Say›l› Yasa, tam bir ifl güvencesi (ifle iade mekanizmas›) de¤il “geçerli bir nedene” dayanmayan iflten ç›karmalara karfl› s›n›rl› bir güvence getiriyordu. Yasaya göre iflçinin ifl akdi “geçerli bir neden” olmadan feshedilemeyecekti. Sendikal faaliyet, hak arama, sendika temsilcili¤i yapmak, ›rk, renk, cinsiyet, medeni hal, din, siyasi görüfl vb. geçerli bir neden olarak kabul edilmeyecekti. ‹flçinin feshe karfl› yarg›ya baflvurma hakk› vard›. ‹flveren iflten ç›karma nedenini ispat ile yükümlü olacakt›. Yarg›ç, iflten ç›karmay› geçersiz kabul ederse iflçinin ifle dönmesi iflverenin kabul etmesine ba¤l› olacakt›. ‹flveren davay› kazanan iflçinin ifle iadesini kabul etmezse en az 6 ve en çok 12 ayl›k ücreti tutar›nda bir tazminat ödeyecekti. Yasa, keyfi iflten ç›karmay› maddi tazminat yapt›r›m›na ba¤l›yor; ancak iflten ç›karmay› engellemiyor ve ifle iadeyi güvence alt›na alm›yordu. Ancak 4773 say›l› ifl güvencesine iliflkin yasan›n uygulanmas›na f›rsat kalmadan yeni ifl yasas› yap›lmas› gündeme geldi. 4857 Say›l› ‹fl Yasas› 22 May›s 2003’te kabul edildi ve 10 Haziran 2003 tarihinde Resmi Gazetede yay›mlanarak yürürlü¤e girdi. 1971 y›l›nda yürürlü¤e giren 1475 say›l› ‹fl Yasas›n› köklü de¤iflikliklere u¤ratan 4857 say›l› yeni ‹fl Yasas› emek-sermaye iliflkilerini derinden etkileyecek yeni kurumlar ve kurallar getirdi. Yasan›n yürürlü¤e girmesinin ard›ndan T‹SK, “yeni kanun ile getirilen düzenlemelerin 1475 Say›l› ‹fl Kanunu’nun dar ve kat› kurallar›ndan bizi kurtard›¤› bir gerçektir” de¤erlendirmesini yapt› (Baydur, 2003). Yeni ifl yasas›na iflçi kesimi itiraz etti. Türk-‹fl, 17 May›s 2003 tarihinde yasay› protesto etmek için Ankara’da bir miting düzenledi ancak etkili olamad›. 4857 Say›l› ‹fl Yasas›, 1475 Say›l› Yasada yer almayan pek çok yeni esnek düzenlemeye yer verdi. Yeni yasa 30 y›l› aflk›n süredir istikrar kazanm›fl pek çok uygulama ve kurumu ya de¤ifltirdi ya da ortadan kald›rd›. “Geçici ‹fl ‹liflkisi”, “K›smi Süreli ‹fl Sözleflmesi”, “Belirli Süreli Sözleflme”, “Ça¤r› Üzerine Çal›flma”, “‹fl Zaman› Denklefltirilmesi”, “Telafi Çal›flmas›”, fazla çal›flmada süre s›n›r›n›n kald›r›lmas›, fazla çal›flman›n fiilen ücretsiz hale getirilmesi ve ifl güvencesine iliflkin 4773 Say›l› Yasada yer alan hükümlerin daralt›lmas› yeni ifl yasas›n›n belli bafll› yenilikleridir. SIRA S‹ZDE 6 4857 Say›l› ‹fl Yasas›na SIRA S‹ZDE göre ifl güvencesinin kapsam›na hangi iflyerlerinde çal›flan iflçiler girmektedir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 243 Meclis Genel Kurulu’nda hükümetten ve komisyondan gelen ifl yasas›na iliflkin tasar› özelikle ifl güvencesi aç›s›ndan önemli de¤iflikliklere u¤rad›. ‹ktidar partisinin grup baflkanvekili ve milletvekilleri daha önce sosyal taraflar›n üzerinde uzlaflt›¤› ve kendi hükümetlerinden gelen maddeler üzerinde de¤ifliklik önergeleri vererek iflçiler aleyhinde de¤ifliklikler yapt›lar. Genel Kurulda yap›lan de¤ifliklikler ile ifl güvencesinin uygulama s›n›r› 10 iflçiden 30 iflçiye ç›kart›ld›. Öngörülen ifl güvencesi tazminat› da 6-12 aydan, 4-8 aya indirildi. Böylece 4857 say›l› ‹fl Yasas›n›n ifllevlerinden biri henüz uygulanma f›rsat› bulamayan ifl güvencesi hükümlerinin (4773 say›l› yasa) daralt›lmas› oldu. 4857 Say›l› Yasa k›dem tazminat› kurumunu ifl yasas›n›n sistemati¤i d›fl›na ç›karm›flt›r. 1475 Say›l› Yasan›n 14. madde d›fl›ndaki tüm hükümleri yürürlükten kald›r›lm›flt›r. 4857’nin geçici 6. maddesi ile k›dem tazminat› için bir fon kurulaca¤› ve fon kuruluncaya kadar 1475/14. maddenin geçerli olaca¤› belirtilmifltir. 4857 Say›l› ‹fl Yasas› ile devlet ve sosyal taraflar aras›nda yeni bir sosyal diyalog mekanizmas› olarak “Üçlü Dan›flma Kurulu” oluflturulmufltur. 4857 Say›l› Yasan›n 114. maddesi “Üçlü Dan›flma Kurulu”nu flöyle düzenlemifltir: “Çal›flma bar›fl›n›n ve endüstri iliflkilerinin gelifltirilmesinde, çal›flma hayat›yla ilgili mevzuat çal›flmalar›n›n ve uygulamalar›n›n izlenmesi amac›yla: Hükümet ile iflveren, kamu görevlileri ve iflçi sendikalar› konfederasyonlar› aras›nda etkin dan›flmay› sa¤lamak üzere, üçlü temsile dayal› istiflari mahiyette bir dan›flma kurulu oluflturulur. Kurulun çal›flma usul ve esaslar› ç›kar›lacak bir yönetmelikle düzenlenir.” SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹L‹fiK‹LER‹ Sendikal Geliflmeler 1980 sonras›nda kabul edilen iflkolu sendikac›l›¤› ilkesi nedeniyle, dönem boyunca merkezileflme e¤iliminin artt›¤› ve buna ba¤l› olarak sendika say›s›nda önemli bir düflüflün yafland›¤› görülmektedir. 1980 öncesinde var olan 700-800 sendikaya karfl›l›k, 1980 sonras›nda sendika say›s› 100’ün alt›na düflmüfltür. 2009 y›l› itibariyle 93 iflçi sendikas› ve 48 iflveren sendikas› faaliyet yürütmektedir. Bu 93 iflçi sendikas›n›n 46’s› toplu sözleflme yapma yetkisine sahiptir. 1980 sonras› dönemde Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (TÜRK-‹fi), Türkiye Devrimci ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (D‹SK) ve Hak ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (HAK-‹fi) olmak üzere üç iflçi konfederasyonu varl›¤›n› sürdürmüfltür. Üç iflçi konfederasyonu sendikal örgütlenmenin as›l gövdesini oluflturmakla birlikte, az say›da üyesi olan ba¤›ms›z sendikalar da söz konusudur. TÜRK‹fi, D‹SK ve HAK-‹fi Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) ve Uluslararas› Sendikalar Konfederasyonu (ITUC) üyesidir. 12 Eylül sonras›nda faaliyetleri durdurulan HAK-‹fi, k›sa bir süre sonra fiubat 1981’de yeniden faaliyetlerine bafllarken, D‹SK uzun y›llar faaliyet gösterememifltir. D‹SK yöneticileri uzun y›llar boyunca tutuklu kalm›fl, haklar›nda idam cezas› istenmifltir. D‹SK, aç›lan davan›n 1991 y›l›nda beraatla sonuçlanmas› ve 1991 sonras› yap›lan yasa de¤iflikli¤i ile birlikte yeniden sendikal hayata dönebilmifltir. M‹SK ise etkisizleflmifl ve tasfiye olmufltur. TÜRK-‹fi’in faaliyetleri 12 Eylül sonras›nda durdurulmam›fl, ancak sendikal faaliyet 1984 y›l›na kadar a¤›r k›s›tlamalara tabi oldu¤u için TÜRK-‹fi de bu dönemde fiilen etkinlik gösterememifltir. TÜRK-‹fi Genel Sekreteri Sad›k fiide’nin darbe hükümetinde bakan olarak yer almas› nedeniyle sert elefltirilere u¤ram›flt›r. 1980’e kadar “partiler üstü politika” ilkesi ile hareket eden Türk-‹fl, 1983 y›l›nda ANAP’›n iktidara gelmesinin TÜRK-‹fi, Genel Sekreteri Sad›k fiide’nin darbe hükümetinde bakan olarak yer almas› nedeniyle sert elefltirilere u¤ram›flt›r. 244 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ard›ndan bu partinin izledi¤i ve sendikalar› güç durumda b›rakan yeni-liberal politikalar nedeniyle bu partiye karfl› aç›k tutum almaya bafllam›flt›r. Üç iflçi konfederasyonu dönem boyunca “Demokrasi Platformu” ve “Emek Platformu” ad› verilen ve içinde meslek örgütlerinin de yer ald›¤› gevflek ortak hareket zeminleri oluflturmufllard›r. Ancak bu platformlar kal›c› olamam›flt›r. 1990’l› y›llarda grevler ve grev d›fl› eylemlerle etkin aktörler olan iflçi sendikalar›n›n nicel ve nitel gücünde 2000’li y›llarda önemli gerilemeler yaflanm›flt›r. Üye say›lar› giderek azalan sendikalar, büyüyen ve giderek daha esnek ve güvencesiz koflullarda çal›flan yeni ücretli kitlesini örgütlemekte zay›f kalm›flt›r. Örgütlenmede yaflanan bu s›n›rl›l›k bir yandan mevzuat ve uygulamadan öte yandan sendikalar›n iç sorunlar›ndan kaynaklanmaktad›r. (Sendikal hareketin krizi ile ilgili tart›flmalar için bak›n›z: Fikret Sazak (Ed.), Sendikal Kriz ve Aray›fllar) Dönem içinde kamu görevlilerinin sendikalaflmas› konusunda da önemli geliflmeler yaflanm›flt›r. Yasal bir düzenleme olmasa da anayasal bir engel bulunmad›¤› için kamu çal›flanlar› 1980’lerin sonunda sendikalaflma çal›flmalar›na bafllad›lar. ‹lk olarak 1990 y›l›nda E¤itim-‹fl kuruldu. Ayn› y›l Kamu Çal›flanlar› Sendikalaflma Platformu oluflturuldu. Bu platform daha sonra Kamu Emekçileri Sendikalar› Konfederasyonu’nu (KESK) oluflturdu (1995). 1992 y›l›nda Türkiye Kamu Sen Konfederasyonu ve 1995 y›l›nda ise Memur-Sen kuruldu. Kamu çal›flanlar›n›n sendikal haklar›n›n kazan›lmas› sürecinde, bafl›n› Kamu Çal›flanlar› Sendikalaflma Platformunun çekti¤i eylemler önemli bir rol oynad› (Kamu çal›flanlar›n›n sendikalaflmas› süreci hakk›nda ayr›nt›l› bilgiler Canan ve Y›ld›r›m Koç’un KESK Tarihi-I ve KESK TarihiII adl› kitaplar›nda bulunabilir). Kamu görevlilerinin örgütlendikleri sendika say›s› 97 ve üst örgüt say›s› (konfederasyon) ise 7’dir. Bunlar içinde KESK, KAMU-SEN ve MEMUR-SEN belirleyici konuma sahiptir. Toplam 1 milyon 195 bin sendikal› kamu görevlisinin 1 milyon 141 bini (yüzde 95) bu üç konfederasyonun üyesidir. Sendikalaflma Oranlar› Türkiye’de sendikalaflma oranlar› konusunda resmi veriler ile fiili durum aras›nda büyük bir uçurum yafland›¤› bilinmektedir . Sendikalaflma ve çal›flma hayat›na iliflkin veriler Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› (ÇSGB) taraf›ndan toplanmakta ve yay›mlanmaktad›r. ‹flçi sendikalar› ile kamu görevlileri sendikalar›na iliflkin verileri farkl› yöntemlerle saptanmaktad›r. ‹flçi sendikalar›n›n üyeliklerinde bakanl›¤a gönderilen üye fiflleri esas al›n›rken, kamu görevlileri sendikalar› aç›s›ndan aidat ödeyen üyeler esas al›nmaktad›r. ÇSGB, iflçi sendikalar› için, sendikal› iflçi say›s›n› sigortal› iflçi say›s›na oranlayarak sendikalaflma oran›n› elde etmektedir. Ancak bu hesaplamada yer alan gerek sendikal› iflçi say›lar› gerekse sigortal› iflçi say›lar› tart›flmal›d›r. Tüm bu yöntemsel farkl›l›klar›n ülkemizde sa¤l›kl› sendika üyeli¤i ve sendikalaflma oran› istatistiklerinin oluflmas›n› engelledi¤i de bilinmektedir (Çelik ve Lordo¤lu, 2006). Bakanl›¤›n Ocak 1984 ile Temmuz 2009 aras›nda yay›mlad›¤› iflçi sendikalar› iflkolu istatistiklerine göre ülkemizde sendikalaflma oranlar› yüzde 51 ile yüzde 69 aras›nda de¤iflmektedir. Bakanl›¤›n en son yay›mlad›¤› 2009 Temmuz istatistiklerine göre sigortal› iflçi say›s› 5.4 milyon, sendikal› iflçi say›s› 3.2 milyon ve sendikalaflma oran› da yüzde 59.9’dur. Ancak bu say›lar gerçe¤i yans›tmaktan çok uzakt›r. Bu oranlar ‹skandinav ülkeleri hariç hemen hemen bütün AB ülkelerinin ve AB ortalamas›n›n oldukça üzerindedir. ILO araflt›rmalar›, Türkiye’deki resmi sendikalaflma istatistiklerini dikkate almamakta ve kullanmamaktad›r (ILO, 1997). OECD sendikalaflma ile ilgili olarak resmi verilere itibar etmemektedir. OECD, 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 Çelik ve Lordo¤lu (2006) taraf›ndan kullan›lan metodu tercih ederek yapt›¤› hesaplamada 2009 y›l› için sendikalaflma oran›n› yüzde 5.9 olarak vermektedir (http://www.oecd.org/dataoecd/37/2/35695665.pdf). ÇSGB taraf›ndan aç›klanan sendika üye say›lar›n›n inand›r›c› olmamas›, sendikalaflma oranlar›n›n saptanmas›nda baflka yöntemleri gündeme getirmektedir: Bunlardan biri de toplu ifl sözleflmesi (T‹S) kapsam›ndaki iflçi say›s› ya da toplu ifl sözleflmesinden yararlanan iflçi say›s›d›r. Bu kavram ILO taraf›ndan yay›mlanan uluslararas› sendikalaflma istatistiklerinde ve sosyal politika yaz›n›nda da kullan›lmaktad›r. ILO bu kavrama göre yap›lm›fl hesaplamalara yer vermektedir (ILO, 1997). Ülkemizde toplu ifl sözleflmeleri en az bir, en çok üç y›l için yap›labilmektedir. Ancak uygulamada sözleflmelerin hemen hemen tümünün ikifler y›ll›k olarak ba¤›tland›¤› görülmektedir. ÇSGB istatistiklerinde toplu sözleflmelerden yararlanan iflçi say›s› y›ll›k olarak yer almaktad›r. Ancak y›l baz›nda de¤erlendirme bir anlam ifade etmeyece¤inden, toplu ifl sözleflmelerinden yararlanan iflçi say›s› hesaplan›rken iki y›ll›k toplamlar› veya üç ile dört y›ll›k ortalamalar› dikkate almak gerekmektedir. ILO’nun önerdi¤i yöntem do¤rultusunda ücret, maafl ve yevmiye geliri elde eden tüm ücretlileri dikkate ald›¤›m›zda, toplu ifl sözleflmeleri kapsam›nda yer alan iflçi say›s› 1988 y›l›nda 1.6 milyon dolay›nda iken, giderek azald›¤› ve 2010’da 750800 bin dolay›na indi¤i görülmektedir. Buna ba¤l› olarak sendikalaflma oran› da yüzde 22 seviyesinden yüzde 6’ya inmektedir (Tablo 8.4). Y›l Toplam Ücretli Say›s› (bin) T‹S Kapsam› (bin) (*) Fiili Sendikalaflma Oran› % 1988 7.170 1.590 22,2 1989 7.077 1.544 21,8 1990 7.419 1.433 19,3 1991 7.305 1.516 20,8 1992 7.595 1.427 18,8 1993 7.891 1.546 19,6 1994 8.323 1.418 17,0 1995 8.471 1.257 14,8 1996 8.953 1.289 14,4 1997 9.657 1.176 12,2 1998 9.697 1.171 12,1 1999 9.544 1.203 12,6 2000 10.488 1.049 10,0 2001 10.256 1.016 9,9 2002 10.625 1.034 9,7 2003 10.707 934 8,7 2004 10.693 993 9,3 2005 11.435 899 7,9 2006 12.028 923 7,7 2007 12.534 842 6,7 2008 12.378 811 6,5 2009 12.770 769 6,0 2010 12.825 786 6,1 (*) Toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›s›n›n dört y›ll›k ortalamas› esas al›nm›flt›r. 245 Fiili sendikalaflma oran› 1980’lerin ortalar›nda yüzde 22 iken, 2010’a do¤ru yüzde 6’ya gerilemifltir. Tablo 8.4 Toplu ‹fl Sözleflmesi Kapsam› ve Fiili Sendikalaflma Oranlar› 1998-2010 Kaynak: TÜ‹K Hane Halk› ‹flgücü verileri ile ÇSGB Çal›flma Hayat› ‹statistiklerinden hesaplanm›flt›r. 246 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kamu görevlilerin sendikalaflma oran› yüzde 60’›n üzerindedir. 4688 say›l› Kamu Görevlileri Sendikalar› Kanunu ile saptanan 11 iflkolunda faaliyet gösteren konfederasyon ve sendikalara iliflkin istatistikler, 2002 y›l›ndan bu yana ÇSGB taraf›ndan yay›mlanmaktad›r. Bu dönem boyunca kamu görevlileri sendikalaflma oran› ortalama yüzde 65 civar›ndad›r. Kamu görevlilerinin sendika üyeli¤inin tespiti bordrodan yap›lan aidat kesintisine dayal› oldu¤u için istatistiki aç›dan iflçilere göre çok daha sa¤l›kl›d›r. Ancak 4688 Say›l› Yasada yer alan sendika üyeli¤ine yönelik yasaklamalar nedeniyle sendika üyesi olamayanlar istatistiklere yans›mamaktad›r. Tablo 8.5 Kamu Görevlileri Sendikalaflma Oranlar›: 2002-2011 Kaynak: Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› tebli¤lerinden haz›rlanm›flt›r. Y›l Sendikalaflabilir Kamu Görevlisi Say›s› (Bin) Toplam Sendika Üye Say›s› (Bin) Sendikalaflma Oran› % 2002 1.272 789 62 2003 1.357 651 48 2004 1.565 788 50 2005 1.584 748 47 2006 1.568 779 50 2007 1.617 855 53 2008 1.691 930 55 2009 1.784 1.017 57 2010 1.767 1.023 58 2011 1.874 1.195 64 Henüz toplu sözleflme ve grev hakk›na sahip olmamalar›na karfl›n, kamu görevlilerinin yüksek sendikalaflma düzeyi nas›l aç›klanabilir? Kamu görevlilerin güvencesi sendikalaflmay› art›ran önemli bir faktördür. Bir di¤er faktör “toplu sözleflme primi” ad› alt›nda sendikal› kamu personelinin sendika aidatlar›n›n devlet taraf›ndan ödenmesidir. Son olarak, politik faktörlerin de etkili oldu¤unu söylemek mümkündür. Siyasal iktidara yak›n veya uyumlu sendikalar›n üye say›s›n›n h›zla artt›¤› gözlenmifltir (Çelik, 2008). ‹flveren Örgütleri Türkiye’de gönüllü ve zorunlu üyelik sistemine dayal› çok say›da iflveren örgütü vard›r. Bunlar›n üçü zorunlu üyelik sistemine dayal› odalardan oluflan konfederasyonlard›r: Türkiye Odalar ve Borsalar Birli¤i (TOBB), Türkiye Ziraat Odalar› Birli¤i (TZOB) ve Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu (TESK). Çal›flma iliflkileri aç›s›ndan iflçilerin muhatab› olan iflveren örgütü ise Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonudur (T‹SK). T‹SK, sendikalar yasas›na göre kurulan ve faaliyet yürüten bir iflveren örgütü olarak çal›flma iliflkileri alan›na yo¤unlaflm›flt›r. Sosyal taraf örgütü olarak pek çok ikili ve üçlü yap›da iflverenleri temsil etmektedir. 1961 y›l›ndan bu yana iflçi sendikalar›n›n muhatab› konumundaki T‹SK, 19 iflveren sendikas›n›n üye oldu¤u bir iflveren konfederasyonudur. 1978 Toplumsal Anlaflmas›n›n ard›ndan T‹SK’ten ayr›lan kamu iflveren sendikalar›, ANAP hükümeti döneminde, 1986 tarihinden bafllayarak yeniden T‹SK’e üye olmufltur. Toplam 48 ‹flveren sendikas›n›n 22’si T‹SK’e üye iken, di¤erleri ba¤›ms›z faaliyet yürütmektedir. 2821 Say›l› Sendikalar Kanunu’nun 3. maddesi, uygulamada “Kamu ‹flveren Sendikalar›” olarak ifade edilen sendikalar› bu isimle ilk defa kanun metnine alm›fl ve kamu iflveren sendikalar›n›n kurulmas› ile ilgili olarak yeni bir düzenlemeye yer 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 247 vermifltir. 2821 Say›l› Sendikalar Kanunu’nun 3. maddesinde “Kamu ‹flveren Sendikalar›n›n, ayn› iflkolundaki kamu iflverenleri taraf›ndan kurulmas› ve ayn› iflkolunda faaliyette bulunmas› flart› aranmaz” istisnas›na yer verilmifl, kamu iflveren sendikalar›n›n tüzüklerine koyacaklar› hükümlerde birden fazla iflkolunda toplu ifl sözleflmesi yapabilmeleri ve de¤iflik iflkollar›nda yer alan kamu iflverenlerini üye olarak kaydedebilme imkân›na sahip olduklar› ifade edilmifltir. An›lan 3. maddenin gerekçesinde kamu iflveren sendikalar›n›n bir veya bir kaç tane olmas› da öngörülmüfltü. Bu ilkeden hareket eden 12 kamu iflveren sendikas› birlefltiler ve say›lar›n› KAMU-‹fi, TÜRK KAMU-SEN ve TÜH‹S olarak üçe indirdiler. 1995 y›l›nda KAMU-‹fi ile TÜRK KAMU-SEN de birleflti fakat TÜH‹S ayr› bir kurulufl olarak kald›. Ayr›ca iki yerel yönetim iflveren sendikas› Mahalli ‹dareler Kamu ‹flveren Sendikas› (M‹KSEN) ve Mahalli ‹dareler ‹flverenler Sendikas› (M‹S) de T‹SK üyesidir. “Kamu iflveren sendikalar›” kavram› iflçi kesiminin sert elefltirilerine de yol açm›flt›r. Kamu iflveren sendikalar›n›n T‹SK’e üye yap›lmas›n›n, kamu iflletmelerinin de sendikalar›n karfl›s›na özel sektör iflverenleriyle ayn› çat› ve ilkeler alt›nda ortak hareket etmesi ve kamu kaynaklar› ile T‹SK’in lokavt fonunun desteklenmesi anlam›na gelece¤ini dile getiren Türk-‹fl, y›llar boyunca kamu iflveren sendikalar›n›n kapat›lmas› talebini ›srarla sürdürmüfl ve 17. Genel Kurulunda genel kurul karar› haline getirmifltir (Türk-‹fl 1999). TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹ VE ÜCRETLER 24 Ocak kararlar› ve 12 Eylül darbesi ile bafllayan dönemin, toplu pazarl›k düzeninde de kendini güçlü biçimde hissettirdi¤i görülmektedir. 24 Ocak kararlar›ndan k›sa bir süre sonra toplu ifl sözleflmelerinde izlenecek ana politikalar› belirlemek amac›yla, hükümet taraf›ndan “Toplu Sözleflme Koordinasyon Kurulu” oluflturulmufltur. Kurul, Baflbakanl›k Müsteflar› Turgut Özal imzas›yla özel sektör ve kamu sektöründe toplu ifl sözleflmesi görüflmelerinde izlenmesini istedi¤i ana prensipleri bir genelgeyle saptam›flt›r. Bu prensipler aras›nda sözleflmelerde yönetime müdahale niteli¤indeki hükümlerin yer almamas›, ek mali yükümlülükler getirecek yeni maddelere yer verilmemesi, k›dem tazminat›na esas sürelerin art›r›lmamas›, y›ll›k izin sürelerinin uzat›lmamas› ve haftal›k çal›flma saatlerinin azalt›lmamas› gibi konular yer al›yordu. Dahas› bu ilkelerin sadece kamu için de¤il, özel sektör için de geçerli oldu¤u belirtiliyordu (Sönmez 1984; Özveri 2012). Hükümetin özgür toplu pazarl›k düzenine aç›k bir müdahalesi anlam›na gelen bu genelgesinin özel sektör için de geçerli oldu¤unun vurgulanmas›, 24 Ocak kararlar›n›n toplu pazarl›k düzeni üzerindeki gölgesi olarak nitelenebilir. fiafak’›n de¤erlendirmesiyle, dönem boyunca toplu pazarl›k sürecinin hukuksal çerçevesini düzenleyen ve esasen bu sürecin kaderini tayin eden devlet, en can al›c› noktalar›nda sürece müdahale etmifl, grevleri yasaklayarak toplu pazarl›k sürecini parçalam›flt›r. Devlet bir yandan da kamuda iflveren olarak bu sürece do¤rudan kat›lm›fl, kamuda “çerçeve anlaflmalar›” yoluyla merkezileflmifl toplu pazarl›k, hükümetlerin bafll›ca “gelirler politikas›” arac› durumuna sürüklenmifltir. Bu tayin edici rolüyle devlet, sosyal politika alan›ndaki -klasik anlat›m›yla- en önemli aktör payesini gerçekten hak etmifltir (Dönem boyunca toplu pazarl›¤›n de¤iflen çizgisi için bak›n›z Can fiafak, Türkiye’de Toplu Pazarl›¤›n De¤iflen Çizgisi (1980-2005)). Özgür toplu pazarl›¤›n ask›ya al›nd›¤› 1980-1984 aras›nda toplu ifl sözleflmelerini YHK ba¤›tlad›. 248 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi YHK Dönemi Yüksek Hakem Kurulu (YHK) özgür toplu pazarl›k düzeninin ortadan kald›r›ld›¤› 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonras›ndan bafllayarak, 1984 y›l› sonbahar›na kadar toplu ifl sözleflmelerini ba¤›tlayan kurum olarak çal›flma iliflkilerinde belirleyici yap› oldu. Bu dönem tüm toplu ifl iliflkileri aç›s›ndan bir zorunlu tahkim dönemi oldu. 27 Aral›k 1980 tarihinde Süresi Sona Eren Toplu ‹fl Sözleflmelerinin Sosyal Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yürürlü¤e Konmas› Hakk›nda 2364 say›l› yasa ile YHK yeniden oluflturuldu ve ola¤anüstü yetkilere kavufltu. YHK bu dönemde toplu ifl sözleflmelerinin tek belirleyicisi haline geldi. YHK’ye sadece yeni toplu ifl sözleflmelerini yapma yetkisi de¤il, yeniden yürürlü¤e koydu¤u toplu ifl sözleflmelerini de yürürlük süresi içinde de¤ifltirme yetkisi de tan›nd›. Yasa ile YHK’nin yap›s› yeniden oluflturuldu. YHK önceden oldu¤u gibi yine dokuz üyeden olufluyordu. Ancak hükümetçe atanan veya görevlendirilen üye say›s› ikiden befle yükseltildi. Böylece YHK hükümetin kesin hakimiyeti alt›na girmifl oldu. YHK kararlar› kesindi ve kararlara itiraz edilemeyecekti. YHK 1981-1983 y›llar› aras›nda 1.9 milyon iflçiyi kapsayan 4859 sözleflmeyi yeniden yürürlü¤e koydu (ÇSGB, 2005). YHK ilk toplant›s›n›n ard›ndan bir dizi ilke karar› benimsedi ve bunlar› yeniledi¤i toplu ifl sözleflmelerinde uygulamaya bafllad›. Bu ilke kararlar›n›n bir ço¤u daha önceki toplu ifl sözleflmelerinde elde edilmifl haklar› büyük ölçüde k›s›tlad›¤›n› ve öngörülen ücret zamlar›n› yetersiz bulduklar›n› belirten iflçi temsilcileri YHK kararlar›na muhalif kald›lar (Türk-‹fl, 1982; MESS, 2000). ‹flverenler ise YHK’den memnundu. MESS Baflkan› Bahri Ersöz 1983 y›l›nda YHK’yi flöyle de¤erlendiriyordu: “Yüksek Hakem Kurulu ülkenin demokrasiye geçifl döneminde son derece önemli bir görev ifa etmifltir ve etmektedir. Yeniledi¤i toplu ifl sözleflmelerinde ücret zamlar›n› ülkenin genel ekonomik flartlar›n› ve iflyerlerinin ücret yap›s›n› dikkate alarak tespit etmektedir” (MESS, 2000). 1983 y›l›nda 2822 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Yasas› ile YHK’nin yap›s› yeniden belirlendi. Toplu pazarl›klar›n yeniden bafllad›¤› 1984 ve sonras›nda YHK 1980-84 dönemine göre daha s›n›rl› bir ifllev görmeye bafllad›. YHK, 19842005 aras›nda toplam 423 bin iflçiyi kapsayan 2466 toplu ifl sözleflmesini karara ba¤lad›. Y›ll›k ortalama sözleflme say›s› yüz civar›na ve kapsad›¤› iflçi say›s› 20 binin alt›na düfltü (Tablo 8.6). Tablo 8.6 YHK Taraf›ndan Sonuçland›r›lan Toplu Sözleflmeler: 1981-2005 Kaynak: ÇSGB, Çal›flma Hayat› ‹statistikleri (çeflitli y›llara ait istatistiklerden derlenmifltir). Toplu Sözleflme Say›s› Kapsad›¤› ‹flçi Say›s› 1981-1983 Toplam 4.859 1.896.421 1981-1983 Y›ll›k Ortalama 1.620 632.140 1984-2005 Toplam 2.466 423.227 112 19.238 7.325 2.319.648 1984-2005 Y›ll›k Ortalama 1981-2005 Toplam Kamu Kesimi Toplu Pazarl›k Süreci Yasal/kurumsal bir mekanizma olmamas›na ra¤men, 1980’li y›llar›n ortalar›ndan bafllayarak kamu kesimi toplu ifl sözleflmeleri süreci, Türk-‹fl ile hükümet aras›nda fiilen ulusal ölçekli bir çerçeve sözleflme olarak yürütülmektedir. Kamu kesimi iflletmelerinin neredeyse tümünde örgütlü olan Türk-‹fl, kamu kesimi toplu ifl sözleflmelerini oluflturdu¤u bir koordinasyon kurulu ve/veya Türk-‹fl 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 Yönetim Kurulu arac›l›¤›yla sürdürmüfltür. Bu kurul kamu toplu ifl sözleflmeleri için temel politikalar› belirlemekte ve hükümetle bunlar› müzakere etmektedir. Uyuflmazl›k prosedürü de birlikte yürütülmektedir. Var›lan sonuçlar bir mutabakat metni (protokol) haline getirilmekte bu mutabakat metni çerçevesinde her sendika kendi sözleflmesini ba¤›tlayarak hukuksal süreci tamamlamaktad›r. Hukuksal bir ba¤lay›c›l›¤› olmasa da mutabakat metni son derece ciddi bir siyasi ve sendikal iradenin göstergesi olmaktad›r. Kamu toplu ifl sözleflmeleri süreci özellikle ücret düzeyi aç›s›ndan belirleyici bir role sahiptir. Bu toplu ifl sözleflmelerinde ortaya ç›kan ücret düzeyi özel sektör sözleflmeleri üzerinde etkili olmaktad›r (Koray ve Çelik, 2007). Türk-‹fl’in kamu kesimi toplu ifl sözleflmelerini koordinasyon içinde yürütmesi Özal hükümeti döneminde, 1984 y›l›ndan itibaren bafllat›lan uygulamalar›n bir sonucu olmufltur. 2364 Say›l› Süresi Sona Eren Toplu ‹fl Sözleflmelerinin Sosyal Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yürürlü¤e Konulmas› Hakk›nda Kanun TBMM’nin yeniden göreve bafllad›¤› Aral›k 1984 tarihinde yürürlükten kalkm›flt›r. Ancak ANAP hükümeti taraf›ndan 5 Temmuz 1984 tarihinde 1984/15 say›l› Baflbakanl›k genelgesiyle oluflturulan Kamu Toplu ‹fl Sözleflmeleri Koordinasyon Kurulu, yeni yasal düzenlemelerin getirdi¤i k›s›tlamalar yan›nda, hükümetin izledi¤i iktisat politikalar›n› da bir bütün olarak toplu ifl sözleflmelerine yans›tmak istemifl ve bu durum Türk-‹fl ile hükümet aras›nda ciddi bir gerilime yol açm›flt›r. Türk-‹fl, hükümetin oluflturdu¤u koordinasyon kurulunu serbest toplu pazarl›k hakk›na bir müdahale olarak yorumlam›flt›r (Koray ve Çelik, 2007). Kamu Koordinasyon Kurulunun daha önce YHK ve T‹SK taraf›ndan benimsenen bir dizi ilkeyi benimsedi¤i vurgulanmaktad›r (Petrol-‹fl, 1985). ANAP hükümeti daha sonra Koordinasyon Kurulu yerine kamu iflveren sendikalar›n› geçirmifltir. Bakanlar Kurulunun 27.6.1985 tarihli 1986/1 say›l› Baflbakanl›k genelgesinde kamu iflveren sendikalar›n›n kurulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r (Türk-‹fl, 1989). Bir yandan yasal k›s›tlamalar, öte yandan ANAP hükümetinin izledi¤i iktisat politikalar›ndan kaynaklanan sorunlar toplu ifl sözleflmelerinin s›k s›k ç›kmaza girmesine yol açm›flt›. Kamu kesimi toplu ifl sözleflmelerinin ortaklafla yürütülmesi ve bunun düzenli bir yap›ya kavuflturulmas› 1989 Bahar Eylemleri (Çelik, 1996) olarak adland›r›lan yo¤un iflçi eylemleri öncesinde gerçeklefltirildi. Kamu sözleflmelerinin merkezi koordinasyonla yürütülmesi hem toplu eylemlerin örgütlenmesi hem de toplu ifl sözleflmelerinde al›nan yüksek oranl› zamlar aç›s›ndan son derece etkili olmufltur. Kamu toplu ifl sözleflmeleri koordinasyon süreci, kamuda iflyeri ve iflletme ölçekli toplu pazarl›¤›n yerine ulusal ölçekli toplu pazarl›¤›n geçmesine yol açm›fl ve toplu pazarl›¤› merkezilefltirici bir rol oynam›flt›r. Kamu sözleflmeleri, özel sektörde büyük ölçekli grup toplu pazarl›klar› (metal, tekstil, çimento, kimya) ile birlikte ele al›nd›¤›nda toplu ifl sözleflmelerinde önemli bir merkezileflme e¤ilimi göze çarpmaktad›r. Kamudaki merkezileflme e¤ilimi do¤rudan yeni-liberal iktisat politikalar›n›n gelir k›s›c› özelliklerine ve “mali disiplin” hedefine uygundur. Çünkü “mali disiplin” ayn› zamanda ücretler üzerinde önemli bir bas›nç anlam›na gelmektedir. 249 250 Tablo 8.7 Kamu ve Özel Sektör Toplu Sözleflmelerinin Kapsam›: 1985-2010 (Bin) Kaynak: ÇSGB, Çal›flma Hayat› ‹statistikleri (çeflitli y›llar). Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Y›llar Kamu Özel Toplam 1984 147 193 340 1985 648 272 920 1986 349 359 707 1987 641 282 923 1988 248 381 629 1989 631 198 829 1990 279 205 484 1991 631 459 1.090 1992 270 181 451 1993 734 334 1.068 1994 86 142 228 1995 509 257 766 1996 281 235 516 1997 626 216 842 1998 95 125 219 1999 545 283 828 2000 103 105 209 2001 474 302 775 2002 132 123 255 2003 392 238 629 2004 122 203 325 2005 383 204 587 2006 117 187 304 2007 322 144 466 2008 107 156 263 2009 289 216 505 2010 166 172 339 Genel Olarak Toplu Sözleflmeler 12 Eylül 1980 darbesi sonras›nda sendikal faaliyetlerin yeniden bafllad›¤› 1984 y›l›ndan bu yana toplu ifl sözleflmeleri kapsam›ndaki iflçi say›s›nda ciddi bir gerileme yaflanm›flt›r. Tablo 8.7’de y›ll›k toplu ifl sözleflmesi kapsam›na iliflkin bilgiler yer almaktad›r. Ancak bu veriler toplu ifl sözleflmesi kapsam›n› anlayabilmek aç›s›ndan yetersizdir. Toplu ifl sözleflmeleri genellikle iki y›l süreli olarak ba¤›tlanmaktad›r. Bu nedenle en az iki y›ll›k toplamlar› dikkate almak gerekir. Ancak toplu ifl sözleflmelerinin tümü ayn› anda bafllay›p bitmedi¤i, uyuflmazl›k ve grevler nedeniyle süreler sarkt›¤› için iki y›ll›k toplamlarla da sonuca ulaflmak zordur. Bu nedenle üç veya dört y›ll›k ortalamalardan hareket etmek hata pay›n› azaltacakt›r. Afla¤›da Tablo 8.8’de dört y›ll›k ortalamalara göre toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s› yer almaktad›r. Toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s›n›n 1980’lerin ortalar›ndan 2010’a ciddi biçimde geriledi¤i görülmektedir. 1987 y›l›nda 1 milyon 400 bin civar›nda olan toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›s›, 2010’da 780 bin civar›na gerilemifltir. Toplu ifl sözleflmesi kapsam›n›n en yüksek oldu¤u 1988’i esas ala- 251 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 cak olursak toplu ifl sözleflmesi kapsam› 1 milyon 590 binden 786 bine gerilemifltir. Di¤er bir ifadeyle toplu sözleflme kapsam› yar› yar›ya azalm›flt›r. Kamu kesiminde 900 bine yak›n olan toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s› 400 bin civar›na gerilemifltir. Bu say›ya belediye çal›flanlar› dahildir. Kamudaki bu h›zl› gerilemenin en önemli nedeninin özellefltirmeler ile d›flsallaflt›rma (alt iflveren ve hizmet sat›n alma) yöntemleri oldu¤u bilinmektedir. Dört Y›ll›k Ortalamalara Göre (Bin) Y›llar Kamu Özel Toplam Kapsam De¤iflimi (Yüzde) Kamu Özel Toplam 1987 892 553 1.445 95 85 91 1988 943 647 1.590 100 100 100 1989 935 610 1.544 99 94 97 1990 900 533 1.433 95 82 90 1991 894 622 1.516 95 96 95 1992 905 522 1.427 96 81 90 1993 957 590 1.546 97 91 97 1994 860 558 1.418 91 86 89 1995 799 457 1.257 85 71 79 1996 805 484 1.289 85 75 81 1997 751 425 1.176 80 66 74 1998 755 416 1.171 80 64 74 1999 773 429 1.203 82 66 76 2000 684 365 1.049 73 56 66 2001 608 408 1.016 65 63 64 2002 627 407 1.034 66 63 65 2003 550 384 934 58 59 59 2004 560 433 993 59 67 62 2005 514 384 899 55 59 57 2006 507 416 923 54 64 58 2007 472 370 842 50 57 53 2008 465 346 811 49 53 51 2009 418 352 769 44 54 48 2010 442 344 786 47 53 49 Kamu kesimindeki toplu sözleflme kapsam› özel sektörden h›zl› erimifltir. 1985 ve 1986 y›llar›na göre kamu kesimindeki erime yüzde 50’den fazlad›r. Özel sektörde toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›s› 300 bin civar›na gerilemifltir. Bir di¤er ifadeyle bu veriler özel sektörde toplu sözleflme kapsam›n›n (fiili sendikalaflma oran›n›n) yüzde 3 civar›na indi¤ini göstermektedir (Bak›r ve Akdo¤an, 2009). Ücretler Dönem boyunca iflçi ücretlerindeki geliflmeleri gösteren düzenli veri serileri elde etmek oldukça zordur. Farkl› kurulufllar›n farkl› dönemler için ve farkl› yöntemler kulland›klar› ücret endeksleri söz konusudur. Ancak bunlar çeflitli sorunlar içer- Tablo 8.8 Toplu Sözleflme Kapsam› ve De¤iflim: 1987-2010 Kaynak: ÇSGB, Çal›flma Hayat› ‹statistiklerinden hesaplanm›flt›r. 252 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi mektedir. D‹E ve DPT’nin uzun dönemli seri oluflturmaya olanak sa¤layacak sistematik ücret çal›flmalar› yoktur. Ancak yine de aç›klanan verilerden bir e¤ilim ç›karmak mümkündür. Di¤er yayg›n kullan›lan ücret serileri sosyal güvenlik primine esas ücret endeksleridir. Bunlar sadece sigortal› iflçileri yans›tmakta ve genellikle çal›flan›n fiilen ald›¤› ücretten farkl›l›k göstermektedir. Ancak yine de e¤ilim göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Bir di¤er ücret endeksi ise T‹SK verilerine dayal› olarak yap›lmaktad›r. Ancak T‹SK verileri de sendikal› ve büyük ölçekli iflyerlerini kapsamaktad›r. O nedenle özel sektörün genelini yans›tmaktan uzakt›r. Ancak bu farkl› endekslerin bir arada kullan›m› gerçek ücretlerdeki de¤iflme konusunda önemli bir gösterge olabilir. Tablo 8.9’da üç farkl› endekse göre 1979-1995 aras›nda gerçek ücretlerin de¤iflimi yer almaktad›r. Üç farkl› yönteme ve ölçe¤e göre hesaplanan üç ayr› endekse bak›ld›¤›nda benzer e¤ilimler ortaya ç›kmaktad›r. SSK primlerine esas kazanç endeksine bakt›¤›m›zda 1970 y›l›nda 100 olan gerçek ücret endeksinin 1980 y›l›ndan bafllayarak h›zla geriledi¤ini görüyoruz. Daha yayg›n bir ücret da¤›l›m›n› yans›tan SSK verilerindeki bu düflüflü, 24 Ocak kararlar›yla uygulanmaya bafllayan ve ücretler üzerinde bask› oluflturan politikalar›n ve 1980 askeri darbesinin yaratt›¤› bask›c› iklimin sonucu olarak okumak mümkündür. T‹SK ve kamu kesimi endekslerinde biraz daha farkl› bir e¤ilim görmekteyiz. T‹SK verilerinde 1980’de düflen ücretler 1981 ve 1982 y›llar›nda k›smi bir art›fl göstermekte ancak daha sonra h›zla düflmektedir. Tablo 8.9 Gerçek Ücret Endeksleri (19791995) SSK* T‹SK** Kamu *** 1979 100 100 - 1980 69,1 77,5 100 1981 64,4 84,2 106,4 1982 62,5 82,6 94,1 1983 65 78,6 91,5 1984 60,7 69,2 78,8 1985 55,5 67,8 67,3 1986 54,3 65,4 58,9 1987 83,2 66,8 70,8 1988 78,3 60,4 60,3 1989 90,4 77,3 88,2 1990 100,6 90,6 110 1991 118 133,5 156 1992 107,7 137 170 1993 97,5 139,5 181 1994 67,4 111,8 158,7 1995 51 94,1 - Aç›klamalar: * SSK primine esas ortalama günlük ücretler üzerinden SSK ‹statistik Y›ll›klar›ndaki veriler kullan›larak hesaplanm›flt›r. ** T‹SK Çal›flma ‹statistikleri ve ‹flgücü Maliyeti araflt›rmalar›ndaki veriler kullan›larak hesaplanm›flt›r *** Yüksek Denetleme Kurulu ve DPT verilerinden hesaplanm›flt›r. Ham verilerden gerçek ücret endeksine dönüfltürme çal›flmalar› ‹lyas Köstekli taraf›ndan yap›lm›flt›r. Tabloda yer alan veriler Petrol-‹fl 95-96 Petrol-‹fl Y›ll›k (‹stanbul, 1995) s. 341-343 aras›ndan al›nm›flt›r. 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 Ancak her üç endeksin ortak özelli¤i 1983 ile 1988 aras›nda yaflanan keskin düflüfltür. Bu y›llarda gerçek ücretlerde yüzde 40-50 civar›nda bir erime yaflanm›flt›r. 1980-1984 aras›nda toplu ifl sözleflmelerinin YHK taraf›ndan ba¤›tlanmas› ve sonras›nda ANAP hükümeti ve iflveren örgütleri taraf›ndan toplu ifl sözleflmeleri üzerinde oluflturulan bas›nç sonucunda gerçek ücretlerde önemli bir afl›nma yaflanm›flt›r. Gerçek ücretlerde yaflanan gerileme ve iflçi ücretleri üzerindeki bas›nç 1989 y›l›nda kamu kesiminde Bahar Eylemleri olarak adland›r›lan iflçi eylemlerine yol açm›fl ve ayn› dönemde grev e¤iliminde de ciddi bir art›fl gündeme gelmifltir. Bu geliflmelerin sonucu olarak 1989’dan bafllayarak iflçi ücretlerinde özellikle de kamu iflçilerinin ücretlerinde ciddi bir s›çrama yaflanm›flt›r. 1980’de 100 olan kamu iflçisi reel ücreti endeksi, 1991’de 156’ya 1993’te 181’e yükselmifltir (Tablo 8.9). Ücretlerdeki bu yükselme e¤ilimi 1995’te gerilemeye dönüflmüfltür. 1994 y›l›nda yaflanan ekonomik kriz, 5 Nisan 1994 kararlar›yla uygulanmaya bafllanan ekonomik önlemler ve 1995 y›l›ndaki yo¤un grev ertelemeleri kamu toplu ifl sözleflmelerini ve ücret düzeyini yak›ndan etkilemifltir. Kamu kurulufllar› ekonomik krizi gerekçe göstererek 1994 y›l› içinde ödenmesi gereken toplu sözleflme zamlar›n›n son dilimini ödeme imkanlar› olmad›¤›n› ileri sürdüler. Sonuçta kamu iflveren sendikalar› ile Türk-‹fl aras›nda yap›lan görüflmeler sonucunda yeni bir ödeme plan› gündeme geldi. Böylece toplu sözleflme zamlar› 6 ay süreyle faizsiz olarak ertelendi. Yüksek enflasyon ve faiz oranlar›n›n söz konusu bu dönemde 6 ayl›k faizsiz erteleme reel ücretlerde önemli bir gerilemeye yol açm›flt›r. (Bu sürecin ayr›nt›l› bir de¤erlendirmesi için bak›n›z Murat Özveri, ‹flçiler ve Bir Hukuk Devleti Masal›, Murat Özveri, Ekonomik Kriz Koflullar›nda Tolu ‹fl Sözleflmesi Özerkli¤i, “Uygulama Sorunu”). Reel ücretlerdeki düflüfl e¤ilimi 1998 ve 2001 krizlerinin de etkisiyle daha sonraki y›llarda da devam etmifltir. 1997 y›l›nda kamu toplu ifl sözleflmelerinde ayl›k zam sistemine geçilmesi ücretlerin düflmesinin bir baflka nedeni olarak say›labilir (Koray ve Çelik, 2007). DPT verilerine göre kamu sektörü iflçi ücretleri 1995’te yüzde 17, 1996’da yüzde 25, 1998’de 1,1, 2001 y›l›nda yüzde 11,5 ve 2002 y›l›nda yüzde 9,2 oran›nda gerilemifltir (Koç, 2010). ‹flçi ücretlerinde bir önceki y›la göre reel art›fllara bak›ld›¤›nda, 1990-2002 y›llar› aras›nda iflçi hareketinin yükseliflinin ve ekonomik kriz dönemlerinin ücretler üzerindeki olumlu ve olumsuz etkisi net olarak görülecektir (Tablo 8.10). Kamu Özel 1990 18,4 16,3 1991 3,6 37,1 1992 6,0 6,0 1993 8,0 1,7 1994 - -18,2 1995 -17,1 -8,3 1996 -25,0 1,9 1997 19,2 -3,0 1998 -1,1 17,0 1999 42,1 11,6 2000 6,9 1,1 2001 -11,5 -20,3 2002 9,2 -1,0 253 Gerçek ücretlerde 1980’li y›llarda önemli gerilemeler yaflanm›flt›r. Tablo 8.10 Net Gerçek Ücretlerde Bir Önceki Y›la Göre De¤iflim 1990-2002 (Yüzde) Kaynak: Y›ld›r›m Koç, Türkiye ‹flçi S›n›f› Tarihi, Tablo 1999, 2001 ve 2004 y›l› programlar›ndan yararlanarak (DPT) Koç taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. 254 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 2002 sonras›nda sa¤lanan h›zl› büyüme koflullar›nda 2002-2006 aras›nda kifli bafl›na sabit fiyatlarla gayri safi yurt içi has›la yüzde 25,4 oran›nda artm›flt›r. Ayn› dönem boyunca reel ücretlerde ise 2,3 oran›nda bir gerileme yaflanm›flt›r. Ancak milli gelirdeki art›fl dikkate al›nd›¤›nda gerçek ücretlerdeki göreli gerilemenin çok daha yüksek oldu¤u görülecektir (Tablo 8.11). Tablo 8.11 2002-2006 Döneminde Gerçek Ücretler ve Büyüme Kaynak: Aziz Çelik (2010). Y›l Çal›flan Bafl›na Gerçek Ücret Endeksi Kifli Bafl›na Sabit Fiyatlarla GSY‹H Endeksi Göreli Gerçek Ücret Endeksi 2002 100,0 100,0 100,0 2003 93,2 104,2 89,4 2004 94,3 111,8 84,4 2005 96,6 119,6 80,7 2006 97,7 125,4 77,9 ‹fiÇ‹ HAREKETLER‹: GREV VE GREV DIfiI EYLEMLER Grevler Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinde en yo¤un grevler 1990’l› y›llarda yaflanm›flt›r. 12 Eylül 1980 askeri darbesi ile birlikte yasaklanan grevler 1984 y›l›ndan itibaren yeniden uygulanmaya bafllad›. 1984 y›l›nda c›l›z olarak bafllayan grevler ilerleyen y›llarda kitlesel hale geldi. 1984 ile 2009 y›llar› aras›nda toplam 820 bin iflçi greve kat›ld›. Bu iflçilerin 440 bini kamuda 380 bini özel sektörde çal›flmaktayd›. Dönem boyunca y›ll›k ortalama grevci say›s› 30 bin civar›ndad›r. Ancak grevci iflçi say›s›n›n dönem içi da¤›l›m› oldukça istikrars›zd›r. Grevci say›s›n›n birkaç bine indi¤i y›llar oldu¤u gibi bu say›n›n 200 bine yaklaflt›¤› y›llar da söz konusudur (Tablo 8.12). 1987, 1988 ve 1989’da y›ll›k ortalama 30 bin iflçinin kat›ld›¤› grevlere 1990 ve 1991 y›llar›nda ortalama 160 binin üzerinde iflçi kat›ld›. 1995 y›l›nda ise greve kat›lan iflçi say›s› 200 bine yaklaflt›. Bu Türkiye çal›flma iliflkileri tarihindeki en yüksek grevci iflçi say›s›d›r. 2000’li y›llarda ise greve kat›lan iflçi say›s› binlerle ifade edilmektedir. 2000’li y›llar›n bir baflka kayda de¤er noktas› ise kamu kesimi grevlerine kat›lan iflçi say›s›n›n neredeyse ihmal edilebilir kadar düflük bir noktaya gerilemifl olmas›d›r. Dönem boyunca grevlerin yo¤unlaflt›¤› y›llar 1990’l› y›llar›n ilk yar›s› olmufltur. Grevlerdeki bu yükselme, iflçi hareketinde Bahar Eylemleri olarak adland›ran dönemi takiben gerçekleflmifltir. 255 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 YILLAR Toplam Kamu Oran % Özel Oran % 1984 561 526 94 35 6 1985 2.410 - 0 2.410 100 1986 7.926 - 0 7.926 100 1987 29.734 6.507 22 23.227 78 1988 30.057 12.850 423 17.207 57 1989 39.435 30.153 76 9.282 24 1990 166.306 58.616 35 107.690 65 1991 164.968 62.528 38 102.440 62 1992 62.189 57.464 92 4.725 8 1993 6.908 2.189 32 4.719 68 1994 4.782 2.718 57 2.064 43 1995 199.867 178.539 89 21.328 11 1996 5.461 3.434 63 2.027 37 1997 7.045 3.362 48 3.683 52 1998 11.482 4.111 36 7.371 64 1999 3.263 67 2 3.196 98 2000 18.705 11.879 64 6.826 36 2001 9.911 737 7 9.174 93 2002 4.618 2.735 59 1.883 41 2003 1.535 8 1 1.527 99 2004 3.557 283 8 3.274 92 2005 3.529 437 12 3.092 88 2006 2.061 948 46 1.113 54 2007 25.920 268 1 25.652 99 2008 5.040 610 12 4.430 88 3.101 - 0 3.101 100 Toplam 2009 820.371 440.969 54 379.402 46 Y›ll›k Ortalama 31.552 16.960 54 14.592 46 Grevlerle ilgili bir di¤er önemli gösterge grevde geçen iflgünü say›s›d›r. Dönem boyunca toplam 25 milyonu aflk›n iflgünü grevlerde geçmifltir. Y›ll›k ortalama 970 bin iflgünü grevlerde geçerken bu sürenin kamu ve özel sektör aras›nda dengeli da¤›ld›¤› görülmektedir. Grevde geçen iflgünü say›s› da greve kat›lan iflçi say›s› ile benzerlik göstermektedir. 1990’l› y›llar Türkiye çal›flma iliflkileri tarihinde gerek kat›lan iflçi say›s› ve gerekse grevde geçen iflgünü aç›s›ndan en yo¤un grevlerin yafland›¤› dönemdir. Tablo 8.12 Greve Kat›lan ‹flçi Say›s›:1984-2009 Kaynak: ÇSGB, Çal›flma Hayat› ‹statistikleri (çeflitli y›llar). 256 Tablo 8.13 Grevde Geçen ‹flgünü:1984-2009 Kaynak: ÇSGB Çal›flma Hayat› ‹statistikleri Çal›flma ‹liflkileri Tarihi YILLAR Oran % Özel Oran % 4.947 2.252 45 2.695 55 1985 194.296 - - 194.296 100 1986 234.940 - - 234.940 100 1987 1.961.940 325.707 17 1.636.233 83 1988 1.892.655 1.054.089 56 838.566 44 1989 2.911.407 2.558.633 88 352.774 12 1990 3.466.550 1.363.850 39 2.102.700 61 1991 3.809.354 1.189.428 31 2.619.926 69 1992 1.153.578 761.629 66 391.949 34 1993 574.741 75.468 13 499.273 87 1994 242.589 30.553 13 212.036 87 1995 4.838.241 4.249.920 88 588.321 12 1996 274.322 79.251 29 195.071 71 1997 181.913 60.061 33 121.852 67 1998 282.638 60.035 21 222.603 79 1999 229.825 1.917 1 227.908 99 2000 368.475 132.990 36 235.485 64 2001 286.015 18.617 7 267.398 93 2002 43.885 15.450 35 28.435 65 2003 144.772 184 - 144.588 100 2004 93.161 1.981 2 91.180 98 2005 176.824 874 1 175.950 99 2006 165.666 2.394 1 163.272 99 2007 1.353.558 4.246 - 1.349.312 100 2008 145.725 610 - 145.115 100 2009 Y›ll›k Ortalama Tablo 8.14 Dönemsel Grev E¤ilimi (1984-2009) Kamu 1984 Toplam Grev e¤ilimi 2000’li y›llarda h›zla gerilemifltir. Toplam 209.913 - - 209.913 100 25.241.930 11.990.139 47 13.251.791 53 970.843 461.159 47 509.684 52 Grevlerin dönemsel e¤ilimine bakt›¤›m›zda oldukça farkl› bir tablo görmekteyiz. Son y›llarda grev e¤iliminde giderek önemli bir düflüfl yaflanmaktad›r. 1995’e kadar olan dönem boyunca y›ll›k ortalama greve kat›lan iflçi say›s› 60 bin civar›nda iken, bu say› 1995-2000 y›llar› aras›nda 9 bin civar›na, 2000 sonras›nda ise 6 bin civar›na gerilemifltir. Greve Kat›lan ‹flçi Say›s› Dönemler Toplam Kamu Özel Grevde Geçen ‹flgünü Toplam 25.254 1.773.770 Kamu Özel 1984-1995 Y›l Ortalama 59.595 34.341 967.627 806.142 1996-2000 Y›l Ortalama 9.191 4.571 4.621 267.435 66.851 200.584 2001-2009 Y›l Ortalama 6.586 670 5.916 291.058 4.928 286.129 1984-2009 Y›l Ortalama 31.553 16.960 14.592 970.843 461.159 509.684 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 257 1989 y›l›nda kamuda, 1990 y›l›nda özel sektörde yaflanan ve çok say›da iflçinin kat›ld›¤› grevlerden sonra 1995 y›l›na kadar ifl uyuflmazl›klar›n›n oldukça yo¤un oldu¤u bir dönem yaflanm›fl, 1995 y›l›nda kamu sektöründe 180 bine yak›n iflçiyi kapsayan grevlerden sonra ise 1995 sonras›nda grev say›s›nda da greve kat›lan iflçi say›s›nda da düflüfl e¤ilimi bafllam›flt›r. Çal›flma iliflkilerinde yaflanan bu “bar›fl” ortam›n›n gerçek bir uzlaflmadan daha çok sendikal› iflçi say›s›nda ve toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›s›nda yaflanan azalman›n bir sonucu oldu¤unu söylemek mümkündür. Ayr›ca dönem boyunca yayg›n olarak kullan›lan grev ertelemelerinin, grev e¤iliminin azalmas›nda kilit bir rol oynad›¤›n› söylemek mümkündür. Dönem boyunca 22 erteleme kararnamesi ile 300 bin iflçiyi kapsayan 506 grev ve grev karar› ertelenmifltir. 1990 ve 1991 ile 1995 grev erteleme kararlar› en çok iflçiyi kapsayan kitlesel grev ertelemeleridir. 2000 y›l›ndan sonra ise 9 büyük grev “milli güvenlik” ve “genel sa¤l›k” gerekçesiyle ertelenmifltir. Bu ertelemelerin en önemli sonucu grev konusunda cayd›r›c› olmas›d›r (Çelik, 2008). Grev D›fl› Eylemler Dönem boyunca grevler yan›nda grev d›fl› eylemler de önemli bir yer tutmufltur. Yeni sendikal yasalarla grev mekanizmas›n›n son derece karmafl›k bir prosedüre ba¤lanmas› ve sonuç al›nmas›n›n zorlu¤u nedeniyle grev d›fl› eylemlerde ayr›ca bir art›fl olmufltur. Dönemin grev d›fl› eylemlerinin en yayg›n ve kapsaml›s› Bahar Eylemleri olarak adland›r›lan eylem dizisi olmufltur. Kamu kesiminde çal›flan iflçilerin 1989 y›l› Mart, Nisan ve May›s aylar›nda yapt›klar› ve Bahar Eylemleri olarak bilinen protesto eylemleri, Türk-‹fl’e ba¤l› 26 sendikan›n oluflturdu¤u Koordinasyon Kurulu’yla üç kamu iflveren sendikas› aras›nda sürdürülen toplu sözleflme görüflmelerinde ilerleme sa¤lanamamas› üzerine yap›lm›flt›r. Eylemler, belirli sektörler için zaman zaman genel grev havas›na büründü. Kamu kesiminde çal›flan iflçilerin ve bunlara destek veren di¤er çal›flanlar›n gerçeklefltirdikleri Bahar Eylemleri süresince iflçiler bilinen eylem türlerinin yan› s›ra baz›lar› ilk defa uygulanan ilginç eylemler de uygulad›lar: ‹fli durdurma, ifli yavafllatma, toplu yürüyüfller, trafi¤i kapatma, iflyeri iflgali, iflbafl›nda oturma, ifle gitmeme, fazla mesaiye kalmama, servis araçlar›na binmeme, yemek ve sakal boykotu, çocuklar›n› evlatl›k verme, toplu boflanma davas› açma, ç›plak ayakla yürüyüfl, açl›k grevi, vezne önünde bekleme, vizite eylemi, siyah çelenk b›rakma, bas›n bildirisi, ücret almama, alk›fll› protesto, fabrika önünde so¤an ekmek yeme, bordrolar› postalama, bordrolar› balona ba¤lay›p uçurma ve tüm ailece yürüyüfl bafll›ca eylem türleriydi. 12 Eylül bask› koflullar› ve ANAP hükümetleri döneminde yaflanan ciddi reel ücret kay›plar› ve yoksullaflma eylemlerin en büyük nedeniydi. Bu nedenle eylemler salt ekonomik çerçeveyle s›n›rl› kalmay›p politik talepler de içeriyordu. Eylemler devam ederken yap›lan 27 Mart 1989 yerel seçimlerinde ANAP’›n oy oran› yüzde 35’ten yüzde 22’ye düfltü. Türk-‹fl taraf›ndan yap›lan aç›klamada seçim sonuçlar› “ben yapt›m oldu zihniyetinin iflas›” olarak de¤erlendiriliyordu. Bahar Eylemleri sürerken yap›lan görüflmeler sonucunda 18 May›s 1989 günü anlaflma sa¤land›. Bahar Eylemleri öncesinde yüzde 40 civar›nda ücret zamm›ndan söz eden hükümet, eylemler sonras›nda birinci y›l için ortalama yüzde 140 oran›nda bir zamm› kabul etmek zorunda kald›. Eylemler ile iflçi ücretlerinde önemli bir reel art›fl sa¤land›. Bu e¤ilim 1990 ve 1989 Bahar Eylemleri gerek kat›l›m gerekse sonuçlar› aç›s›ndan 1980 sonras›n›n en önemli grev d›fl› iflçi eylem dizisidir. 258 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi 1991 toplu ifl sözleflmelerinde de devam etti. Sonuçlar› itibariyle reel iflçi ücretlerinde önemli bir art›fl sa¤layan eylemler, memurlar›n Temmuz 1989 zamm›n› ve özel sektör sözleflmelerini de olumlu yönde etkiledi. 1989 y›l›nda reel ücretlerde genel olarak bir iyileflme sa¤land›. Di¤er bir ifadeyle ülkedeki genel ücret seviyesinin yükselmesinde önemli bir manivela oldu (Çelik, 1996). 4-8 Ocak 1991 tarihlerinde grevdeki yaklafl›k 50 bin maden iflçisi taraf›ndan gerçeklefltirilen Zonguldak-Ankara yürüyüflü, Ankara’ya ulaflmadan engellenmifl olsa da dönemin iz b›rakan eylemlerinden biri olmufltur (Karakafl, 1992). Dönem boyunca Türk-‹fl, 1960-1980 döneminin tersine çok say›da yürüyüfl ve miting ile çeflitli genel eylem ve ifl b›rakma (genel grev) gerçeklefltirmifltir. Türk-‹fl 12 Eylül sonras›nda ilk mitinglerini fiubat 1986’da Bal›kesir ve ‹zmir’de yapt›. Türk‹fl 1986 y›l›nda yap›lan ara seçimlerde ANAP’a oy verilmemesi yönünde ça¤r› yapt›. Bu amaçla çeflitli mitingler yap›ld›. Bu Türk-‹fl’in fiilen partiler üstü politikadan ayr›lmas› anlam›na geliyordu. Türk-‹fl, 1987 y›l›nda ANAP hükümetine karfl› çok daha aç›k bir tav›r ald› ve siyasi yasaklar›n kalkmas›na iliflkin referandum s›ras›nda aktif tutum alarak (hükümetin tersine) siyasi yasaklar›n kalkmas› yönünde oy kullan›lmas› ça¤r›s› yapt›. Türk-‹fl’in 12 Eylül sonras› en önemli eylemlerinden biri 3 Ocak 1991 tarihinde gerçeklefltirilen “ifle gitmeme eylemi” oldu. 1991 kamu toplu ifl sözleflmelerinde yaflanan t›kanma nedeniyle yayg›n grev d›fl› eylemler gündeme geldi. 1990’l› y›llar grevler yan›nda yayg›n grev d›fl› eylemlerin yafland›¤› bir dönem oldu. 1 May›s Türk-‹fl, D‹SK ve Hak-‹fl taraf›ndan bir salon toplant›s›yla kutland›. Bu kutlama Türkiye çal›flma iliflkileri tarihi aç›s›ndan bir ilkti. Çünkü Türk-‹fl 1 May›s’› 12 Eylül öncesinde kutlam›yordu. 1 May›s daha sonra mitinglerle kutlanmaya baflland›. 2000’l› y›llarda Taksim’de düzenlenmek istenen kutlamalar önce engellendi. Ancak daha sonra bu kutlamalara izin verildi. 2009 y›l›nda 1 May›s Emek ve Dayan›flma günü olarak resmi tatil ilan edildi. 20 Temmuz 1994 tarihinde üç iflçi konfederasyonu ilk kez ülke çap›nda genel eylem (ifl b›rakma) yapt›. Eylem k›smen uygulanabildi. Ayn› y›l Türk-‹fl’in ça¤r›s›yla Tando¤an meydan›nda büyük bir miting yap›ld›. Eylemin amac› 5 Nisan istikrar program›na paralel olarak 1995 Bütçe Kanununda çal›flanlar›n baz› haklar›n› kald›rmay› hedefleyen hükümlerdi. Eylem üzerine bu düzenlemeler geri çekildi. 1990’l› y›llarda sosyal güvenlik haklar›nda yap›lmak istenen de¤iflikliklere karfl› da büyük iflçi eylemleri yap›ld›. 5 A¤ustos 1995’te Ankara’da büyük bir miting ve 8 A¤ustos’ta ise iflbafl›nda ifl durdurma eylemi yap›ld›. 15 Ekim 1995 tarihinde Ankara’da büyük bir izinsiz miting düzenlendi. Bu miting Tansu Çiller az›nl›k hükümetinin güven oyu alamamas›nda etkili oldu. Sosyal güvenlik haklar› ile ilgili bir di¤er büyük eylem 24 Temmuz 1999’da Ankara’da gerçeklefltirildi. Kamu çal›flanlar› da 1990’l› y›llarda çok say›da grev d›fl› eylem gerçeklefltirdi. Kamu çal›flanlar›n›n grev hakk› yasal olarak tan›nmad›¤› için grev d›fl› eylemler kamu çal›flanlar› aç›s›ndan tek toplu eylem arac› olarak öne ç›kt›. Kamu çal›flanlar› çeflitli mitingler yan› s›ra ifl b›rakma eylemleri de gerçeklefltirdi. 1993 ve 1994 y›llar›nda ifl b›rakma ve toplu vizite eylemleri yap›ld›. 17-18 Haziran 1995 günlerinde 100 bini aflk›n kamu çal›flan› K›z›lay Meydan›n› iflgal etti. Dönem boyunca irili ufakl› yüzlerce iflçi eylemi ve direnifli içinde Paflabahçe Cam Fabrikas›’nda 1991 y›l›nda toplu iflçi ç›karmaya karfl› yap›lan direniflin, SEKA’n›n kapat›lmas›na karfl› 1997 ve 2005 y›llar›nda yap›lan direnifllerin, Paflabahçe Cam Fabrikas›n›n kapat›lmas›na karfl› 2002 y›l›nda yap›lan direniflin, Tekel iflçileri- 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 nin 2009-2010 k›fl›nda Ankara’da gerçeklefltirdikleri 78 günlük eylemin alt› özel olarak çizilmelidir (Grev d›fl› eylemlerle ilgili bilgilerin önemli bir bölümü Y›ld›r›m Koç’un Türkiye ‹flçi S›n›f› Tarihi kitab›ndan derlenmifltir). Özellikle 1980’l› y›llar›n sonunda bafllayan ve 2001 kriz dönemine kadar yaflanan yayg›n grev ve iflçi eylemlerinin iflçi ücretlerinde önemli kazan›mlar getirdi¤ini ve iflçi haklar›n› s›n›rlamaya yönelik giriflimleri geciktirdi¤ini söylemek mümkündür. Ancak 2000’li y›llardan sonra iflçi hareketlerinde yaflanan durgunluk 1980’li y›llarda bafllayan çal›flma iliflkilerinde esnekleflme ve kurals›zlaflma e¤ilimini güçlendirmifltir. 259 260 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Türkiye’de 1980-2010 döneminde, çal›flma iliflkilerini etkileyen siyasal, toplumsal ve iktisadi etkenleri tan›mlamak. Çal›flma iliflkileri siyasal, sosyal ve iktisadi bir dizi çevresel koflul taraf›ndan etkilenir ve flekillendirilir. Çal›flma iliflkileri bütünsel bir yaklafl›mla, dönemin sosyal, siyasal ve iktisadi etkenleri ile birlikte ele al›nd›¤›nda anlafl›labilir. Siyasette, iktisadi politika tercihlerinde ve hukuksal alanda yaflanan geliflmeler, iflgücünün sektörel ve s›n›fsal yap›s›nda meydana gelen de¤iflimler çal›flma iliflkilerini anlayabilmek için kilit öneme sahiptir. 1980 sonras› dönemde, 1960-80 döneminin ithal ikameci sanayileflme politikalar› terk edilmifl, bunun yerine ihracata dayal› sanayileflme olarak adland›r›lan ve küresel ekonomiye eklemlenmeyi amaçlayan yeni bir iktisat politikas› tercih edilmifltir. Benimsenen iktisat politikalar› ile kamunun ekonomideki rolü azalt›lm›fl özellefltirme ve d›flsallaflt›rma uygulamalar› ile kamu istihdam› zay›flam›flt›r. Dönem boyunca tar›m d›fl› iflgücü önemli ölçüde artm›fl ve sanayileflmeye paralel olarak ücretlilerin oran› toplam istihdam içinde yüzde 60 civar›na ulaflm›flt›r. 1980 sonras› dönemde Türkiye’de çal›flma iliflkilerinin esnekleflmesini ve 1982 Anayasas› ile 2821 ve 2822 say›l› sendikal yasalar›n oynad›¤› rolü aç›klamak. 1980 sonras› dönemin temel özelli¤i çal›flma iliflkilerinde esneklik ve kurals›zlaflman›n güçlenmesidir. Bu yönüyle 1960-1980 döneminin tersi bir geliflme söz konusudur. 1982 Anayasas› ile 2821 ve 2822 say›l› yasalar sendikal haklar› güvence alt›na almaktan daha çok, bu haklar› s›n›rlamak yaklafl›m›na sahiptir. Bireysel çal›flma iliflkilerinde de benzer bir geliflme yaflanm›fl ve 4857 Say›l› ‹fl Yasas›, 1475 say›l› eski ‹fl Yasas›na göre çal›flma iliflkilerinde esnekli¤i art›r›c› düzenlemeler getirmifltir. Anayasa ve sendikal yasalar di¤er faktörlerin yan›nda sendikalaflma ve toplu ifl iliflkilerinin etkisini azalt›c› bir rol oynam›flt›r. N A M A Ç 3 N AM A Ç 4 Türkiye’de 1980-2010 döneminde, sosyal taraflar›n örgütlenmesi, sendikac›l›kta yaflanan geliflmeleri de¤erlendirmek. Dönem boyunca 1960-1980 döneminin tersine sendikac›l›kta ciddi bir gerileme yaflanm›flt›r. Ücretli çal›flanlar›n say›s›ndaki büyük art›fla ra¤men toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki iflçi say›s› ve sendikal› iflçi say›s› nicel olarak gerilemifltir. 1980’lerin ortalar›nda 1.5 milyona yaklaflan toplu sözleflme kapsam›ndaki iflçi say›s› 2010’da 750 bin civar›na gerilemifltir. Fiili sendikalaflma oran› ise yüzde 22’den yüzde 6 civar›na inmifltir. ‹flyeri sendikalar›n›n yasaklanmas›yla sendikac›l›kta ciddi bir merkezîleflme e¤ilimi yaflanm›flt›r. Yasa merkezi bir toplu pazarl›¤a olanak tan›masa da bu dönemde toplu ifl sözleflmesi sürecinin fiilen mekezîleflti¤i görülmektedir. Türkiye’de 1980-2010 döneminde, toplu ifl sözleflmeleri ile grev ve iflçi eylemlerinde yaflanan e¤ilimleri ifade etmek. 1960-1980 döneminde bireysel ifl sözleflmeleri yerini h›zla toplu ifl sözleflmelerine b›rak›rken 1980 sonras›nda toplu ifl sözleflmelerinin kapsam›n›n giderek darald›¤›n› görüyoruz. Böylece çal›flma iliflkilerinin toplu boyutu zay›flarken bireysel boyutu ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Sendikal yasalar›n k›s›tlay›c› özelliklerine ra¤men grev e¤ilimi 1990’lar›n ortas›na kadar yükselmifltir. Özellikle 12 Eylül döneminde bast›r›lan iflçi haklar› ve düflen reel ücretlere tepki olarak 1990’lara do¤ru grevler yo¤unlaflm›flt›r. Greve kat›lan iflçi say›s› ve grevde geçen iflgünü aç›s›ndan dönem boyunca istikrars›z bir geliflme yaflanm›flt›r. 1995 sonras› grev e¤ilimi azalmaya bafllam›fl ve 2000’li y›llarda ise h›zla gerilemifltir. 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 261 Kendimizi S›nayal›m 1. 1980 sonras›n›n iktisadi politikalar› ile simgeleflen kararlar›n ad› nedir? a. 12 Eylül kararlar› b. 28 fiubat kararlar› c. 24 Ocak kararlar› d. 5 Nisan kararlar› e. 12 Mart kararlar› 6. 12 Eylül sonras›nda toplu ifl sözleflmelerini ba¤›tlama yetkisi verilen tahkim organ›n›n ad› nedir? a. Milli Güvenlik Kurulu b. Milli Güvenlik Konseyi c. Yüksek Hakem Kurulu d. Dan›flma Meclisi e. Ekonomik ve Sosyal Konsey 2. 1980 sonras› uygulanan iktisat politikalar›na ne ad verilmektedir? a. ‹thal ikamesi b. Karma ekonomi c. ‹hracata yönelik sanayileflme d. Devletçilik e. Milli iktisat politikas› 7. 4857 Say›l› ‹fl Yasas› ile getirilen sosyal taraflar aras› dan›flma organ›n›n ad› nedir? a. Çal›flma Meclisi b. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu c. Uzlaflt›rma Kurulu d. Üçlü Dan›flma Kurulu e. Asgari Ücret Tespit Komisyonu 3. 1980 sonras› dönemde istihdam içinde say›sal ve oransal aç›dan en h›zl› büyüyen sektör hangisidir ? a. Tar›m b. Sanayi c. ‹malat sanayi d. Hizmet e. ‹nflaat 8. 2821 say›l› yasaya göre hangi sendika türü serbesttir? a. ‹flyeri sendikas› b. ‹flkolu sendikas› c. Federasyon d. Sendika birlikleri e. Meslek sendikas› 4. 1961 Anayasas›’nda yer almayan ancak 1982 Anayasas›’nda yer alan çal›flma iliflkisi uygulamas›n›n ad› nedir? a. Grev b. Toplu sözleflme c. Uyuflmazl›k d. Lokavt e. Arabuluculuk 5. 1982 Anayasas›’n›n (özgün halinde) sendikalaflma hakk› kimlere tan›nm›flt›r? a. ‹flçilere ve iflverenlere b. ‹flverenlere c. Ücretlilere d. Çal›flanlara ve iflverenlere e. Çal›flanlara 9. 1982 Anayasas› ve 2822 Say›l› Yasa hangi grev türünü yasal kabul etmektedir? a. Menfaat (ç›kar) grevi b. Hak grevi c. Dayan›flma grevi d. Genel grev e. Hepsi 10. 1989-90 y›llar›nda gerçekleflen ve a¤›rl›kla kamu iflçilerinin kat›ld›¤› ülke çap›nda yap›lan ve aylarca süren grev d›fl› eylemlerin ad› nedir? a. 1 May›s b. Netafl grevi c. Zonguldak-Ankara yürüyüflü d. Bahar eylemleri e. Seka direnifli 262 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. c 3. d 4. d 5. a 6. c 7. d 8. b 9. a 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerini Çevreleyen Koflullar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma ‹liflkilerini Çevreleyen Koflullar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal-S›n›fsal Yap›da Yaflanan De¤iflimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1982 Anayasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1982 Anayasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Eylül Sonras› Düzenlemeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Güvencesi ve Yeni ‹fl Yasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “2821 ve 2822 Say›l› Yasalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1982 Anayasas› ile 2821 ve 2822 Say›l› Yasalar” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi Hareketleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 1980 sonras›n›n iktisat politikalar›n›n temel hedefi d›fla aç›k/ihracata yönelik sanayileflme, küresel sermaye ile bütünleflme ve liberalleflme olarak tan›mlanabilir. 1980 sonras›nda ulusal kalk›nma yerine d›fl dünyaya eklemlenme hedefinin baflat oldu¤u bir ekonomi anlay›fl› benimsenmifltir. S›ra Sizde 2 Süresi Sona Eren Toplu ‹fl Sözleflmelerinin Sosyal Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yürürlü¤e Konmas› Hakk›nda 2364 Say›l› Kanun ile Yüksek Hakem Kurulu’na (YHK) sendikalar›n faaliyetlerinin durduruldu¤u veya grev ve lokavt yetkilerinin ertelendi¤i veya ask›ya al›nd›¤› hal ve yerlerde; yürürlük süresi sona ermifl bulunan iflkolu veya iflyeri toplu ifl sözleflmelerini gerekli gördü¤ü de¤ifliklikleri yapmak suretiyle yeniden yürürlü¤e koyma yetkisi tan›nd›. Toplu ifl sözleflmelerini 1984 y›l›na kadar YHK ba¤›tlad›. S›ra Sizde 3 1982 Anayasas›’n›n 51. Maddesinin özgün hâlinde sendikalaflma hakk›n› sadece iflçilere ve iflverenlere tan›m›fl, kamu görevlilerinin sendika hakk› konusunda bir hükme yer vermemifltir. Ancak Anayasa’da kamu görevlilerinin sendikalaflmas›na iliflkin bir yasa¤a da yer verilmemifltir. S›ra Sizde 4 1982 Anayasas›’n›n 54/1 maddesi grevi toplu ifl sözleflmesi görüflmeleri s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas› durumunda (menfaat uyuflmazl›¤›) iflçilere tan›maktad›r. Anayasa menfaat grevi d›fl›ndaki grev türlerine olanak tan›mamaktad›r. 2822 Say›l› Yasa da menfaat grevi d›fl›ndaki grevleri yasa d›fl› grev olarak tan›mlamaktad›r. S›ra Sizde 5 2822 Say›l› Yasa bir sendikan›n toplu ifl sözleflmesi ba¤›tlayabilmesi için iki aflamal› bir yetki sistemi öngörmektedir. Kurulu bulundu¤u ifl kolunda çal›flan iflçilerin en az yüzde 10’unu ve toplu ifl sözleflmesi yapmak istedi¤i iflyeri veya iflletmede çal›flanlar›n yar›dan bir fazlas›n› üye kaydetmifl olmak. S›ra sizde 6 4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun ifl güvencesi hükümleri kapsam›na 30 ve daha fazla iflçi çal›flt›ran iflyerlerinde çal›flan, en az 6 ay k›deme sahip belirsiz süreli ifl sözleflmesi ile çal›flan iflçiler girmektedir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bak›r, O. ve D. Akdo¤an. “Türkiye’de Sendikalaflma ve Özel Sektörde Sendikal Örgütlenme”, Türk-‹fl Dergisi, S. 383. Baydur, R. (1992). Aktin Feshinde Yarg› Denetimi Sempozyumu, Türk-‹fl Yay›n›, Ankara. Baydur, R. (2004). ‹fl Güvencesi Tart›flmalar›, Do¤an Kitap, ‹stanbul. Bodur, ‹. (1982). “12 Eylül Harekat› Olmasayd› 24 Ocak Kararlar› Asla Baflar›ya Ulaflmazd›”, Cumhuriyet, 26 Ocak 1982. Boratav, K. (2003), Türkiye ‹ktisat Tarihi 1908-2002, Gözden Geçirilmifl ve geniflletilmifl 7. Bask›, ‹mge Kitabevi, Ankara. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› (2010), Çal›flma Hayat› ‹statistikleri 2009, Ankara. 8. Ünite - Çal›flma ‹liflkilerinde Esneklik ve Kurals›zlaflma: 1980-2010 Çelik, A. (1996). “Bahar Eylemleri, 1989”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi, Tarih Vakf› ve Kültür Bakanl›¤› Yay›n›, 1. Cilt. ‹stanbul. Çelik, A. (2003). “Yeni ‹fl Yasas›n›n Anlam›”, Türkiye Barolar Birli¤i Dergisi, Ekim 2003, Say› 48. Çelik, A. (2008), “Milli Güvenlik Gerekçeli Grev Ertelemeleri”, Çal›flma ve Toplum. Say› 18. 2008/3. Çelik, A. (2008). “‹flte Sendikac›l›k Mucizesi”, Birgün gazetesi, 10 Temmuz 2008. Çelik, A. (2010). “Muhafazakar Demokrasi”nin S›n›rlar›”, Birikim dergisi, A¤ustos-Eylül 2010, Say› 256-257. Çelik, A. (2010). “Muhafazakar Sosyal Politika Yönelimi: Hak Yerine Yard›m-Yükümlülük Yerine Hay›rseverlik”, ‹stanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Say› 42, Mart 2010. Çelik, A. (2012). “Sendikal Bask›ya Hapis Cezas›”, Birgün gazetesi, 16 fiubat 2012. Çelik, A. ve Lordo¤lu, K. (2006), “Türkiye’de Resmi Sendikalaflma ‹statistiklerinin Sorunlar›”, Çal›flma ve Toplum Dergisi, 9:11-30. Çetik, M. ve Akkaya, Y. (1999). Türkiye’de Endüstri ‹liflkileri, Tarih Vakf› Yay›n›, ‹stanbul. D‹E (1981). Genel Nüfus Say›m›, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, %1 Örnekleme Sonuçlar› 1980, Ankara. D‹E (1994). ‹statistik Göstergeler 1923-1992, Ankara. D‹E (1997). Çal›flma ‹statistikleri 1996, Ankara. Eyrenci, Ö. (1987). “Sendikalar Hukukunun Güncel Sorunlar›”, Çal›flma Hayat›m›z›n Güncel Sorunlar›, 1987, ‹stanbul. Gülmez, M. (2005). “Sendikal Haklara ‹liflkin Sözleflmelerin ‹ç Hukuka Üstünlü¤ü ve Yasalar›m›zdaki Ayk›r›l›klar”, Çal›flma ve Toplum, 2005/1. Gülmez, M. (2005). Sendikal Haklarda Uyum Sorunu. Belediye-‹fl Yay›n›, Ankara. Gülmez, M. (2010). “Grev Yasak Demenin Baflka Yolu” Radikal ‹ki, 28 Mart 2010. ILO (2002). International Labour Conference, Application Committee Report, 90th Session, Geneva. ‹flveren (2002) , Cilt XL, Say› 11, A¤ustos 2002. ‹flveren (2003). Cilt 41 Say› 9 Haziran 2003. Karakafl, S. N. (1992). Eylem Günlü¤ü, Zonguldak Maden Grevi ve Yürüyüflü Kas›m 90-Ocak 91, Metis Yay›nlar›, ‹stanbul. Koç, C-Y. Koç (2009). KESK Tarihi-2 Yerleflenler, 19952001, Epos Yay›nlar›, Ankara. Koç, C.-Y. Koç (2009). KESK Tarihi-1 Risk Alanlar, Yolu Açanlar 1985-1995, Epos Yay›nlar›, Ankara. Koç, Y. (2010). Türkiye ‹flçi S›n›f› Tarihi, Osmanl›’dan 2010’a, Epos Yay›nlar›, Ankara. Koray, M. ve A. Çelik (2007). Avrupa Birli¤i ve Türkiye’de Sosyal Diyalog, Belediye-‹fl Yay›n›, Ankara. 263 Kutal, M. (2005). “Türk Sendikac›l›¤›n› Çevreleyen Olumsuz Koflullar, Özellikler ve Yeni Bir Yap›lanma ‹htiyac›” Çal›flma ve Toplum, 2005/2. MESS (2000). Gelenek ve Gelecek. MESS Yay›n›, ‹stanbul. Özveri, M (tarihsiz). ‹flçiler ve Bir Hukuk Devleti Masal›, Selülöz-‹fl Sendikas›, ‹zmit. Özveri, M. (1999). Ekonomik Kriz Koflullar›nda Tolu ‹fl Sözleflmesi Özerkli¤i, “Uygulama Sorunu”, Türk Harb-‹fl Sendikas› Yay›n›, Ankara. Özveri, M. (2012). “Türkiye’de Uygulanan Toplu ‹fl Sözleflmesi Yetki Sistemi ve Sendikalaflmaya Olan Etkileri (1983-2009)” Doktora Tezi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Petrol-‹fl (1985), Petrol-‹fl 84 Y›ll›k, Haz›rlayan: ‹lyas Köstekli, ‹stanbul. Resmi Gazete, 14 Eylül 1980. Resmi Gazete, Mükerrer, 12 Eylül 1980 Sa¤lam, F. (1987). “Anayasa Hukuku Aç›s›ndan ‹flçi Haklar›n›n Güncel Sorunlar›”, Çal›flma Hayat›m›z›n Güncel Sorunlar›, 1987, ‹stanbul. Sönmez, M. (1984). Özal Ekonomisi ve ‹flçi Haklar›, Belge Yay›nlar›, ‹stanbul. fiafak, C. (2006), “Türkiye’de Toplu Pazarl›¤›n De¤iflen Çizgisi 1980-2005”, Çal›flma ve Toplum, Say› 10, 2006/3. fiafak, C. (2006). “Türkiye’de Toplu Pazarl›¤›n De¤iflen Çizgisi (1980-2005)”, Çal›flma ve Toplum, 2006/3. Talas, C. (1992), Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal Politika Tarihi, Bilgi Yay›nevi, ‹stanbul. Tanör, B. (1986), ‹ki Anayasa, Beta Bas›m, ‹stanbul. TBMM Tutanaklar›, 127 Birleflim, 3. Oturum, 8 A¤ustos 2002 T‹SK (2002). “Reel Sektör Kurulufllar›n›n Ortak Bildirisi”, 31 Temmuz 2002. www.tisk.org.tr (Eriflim: 15.08.2002). T‹SK (2002). Aç›k Mektup, 13 Mart. 2002. www.tisk.org.tr (Eriflim: 15.08.2002). T‹SK (2002b).”Türk Özel Sektör Temsilcilerinin Ortak Bildirisi”, 9 A¤ustos 2002. www.tisk.org.tr (Eriflim: 15.08.2003). TÜ‹K (2010). ‹statistik Göstergeler 1923-2009, Ankara. TÜ‹K (2012). Hanehalk› ‹flgücü Araflt›rmas› 2011 Aral›k Dönemi Sonuçlar› (Kas›m, Aral›k 2011, Ocak 2012). Türk-‹fl (1999). 18. Genel Kurul Çal›flma Raporu, Ankara. Türk-‹fl (tarihsiz). ‹flte ‹spat›! Anayasa Tasar›s› ‹flveren ‹steklerine Göre Haz›rland›, Ankara. Türk-‹fl dergisi, Say› 351, Haziran-Temmuz 2002. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi (1996, 1998), Tarih Vakf› ve Kültür Bakanl›¤› Ortak yay›n›, Üç Cilt, ‹stanbul. Yeldan, E. (2001). Küreselleflme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, ‹letiflim Yay›nlar›, 4. Bask›, ‹stanbul. Sözlük 265 Sözlük A E ABD medeni haklar/siyah güç hareketleri: 1955-1968 y›l- Endüstriyalizm: Üretim sürecinde do¤an›n makine kullan›- lar›nda Amerika Birleflik Devletleri’ndeki siyahlara karfl› ›rk ayr›mc›l›¤›n› ortadan kald›rmay› ve Afrika kökenli larak dönüfltürülmesi. Amerikal›lara yasalar önünde eflitlik sa¤lamay› hedefle- F yen sosyal hareketler. Federasyon: Ayn› iflkolunda kurulu bulunan sendikalar›n bir araya gelerek kurduklar› üst kurulufl modeli. B Fordizm: Standart mallar›n, dikey biçimde örgütlenmifl flirketler taraf›ndan kitlesel üretimi. Bireysel çal›flma iliflkileri: ‹flçi ve iflveren aras›nda kurulan, ifl sözleflmesine dayal› olarak bireysel düzeyde yürütü- Franklin Delano Roosevelt (1882 – 1945): Dünya ekonomik krizi ve 2. Dünya Savafl› y›llar›nda ABD’nin 32. Bafl- len iliflkiler. C-Ç Check-off: ‹flyerinde yetkili olan iflçi sendikas› aidatlar›n›n iflveren taraf›ndan iflçinin ücretinden kesilerek ilgili sendi- kan› (1933–1945). G Gazino kapitalizmi: Keynes’in 1929 Buhran›n› incelerken kaya ödenmesi. gelifltirdi¤i kavram. Sermaye birikim sürecinin malilefl- Conspiracy doktrini: Mahkemelerin, dava konusu yap›lan mesine ve fonlar›n üretken yat›r›mlar yerine spekülatif sendikal faaliyetleri de¤erlendirirken baflvurdu¤u bir doktrindir. Bu doktrine göre, bir kifli için yasal olan bir alanlara yönelmesine iflaret eder. Geçifl ekonomileri: Merkezi planl› bir ekonomiden serbest eylem, birden fazla kifli taraf›ndan, ayn› amaç için, ara- piyasa ekonomisine geçen ekonomiler. lar›nda anlaflma yap›larak gerçeklefltirilirse yasad›fl› ka- Grev d›fl› eylemler: Yasada düzenlenmifl grev tan›m›na gir- bul edilmektedir. ABD’de, bu doktrini temel alan mah- meyen, iflçilerin topluca ifl b›rakt›klar› ya da yavafllatt›k- kemeler, sendikal faaliyetlere 1806-1842 y›llar› aras›nda ciddi k›s›tlamalar getirmifltir. lar› eylemler. Grev ertelemesi: Bakanlar Kurulu’nun ç›kard›¤› bir kararna- Çal›flma iliflkileri tarihi: ‹flgücü içerisindeki farkl› statü ka- me ile milli güvenlik veya genel sa¤l›¤› tehlikeye att›¤› tegorileri aras›ndaki iliflkilerin geçmiflteki geliflimiyle il- gerekçesiyle karar› al›nm›fl veya uygulanmaya bafllam›fl gilenen sosyal bilgi alan›. Çal›flma iliflkileri: Dar anlamda, iflgücü içerisindeki farkl› bir grevi [ya da lokavt›] ertelemesidir. Grev hakk› rejimi: Grevin bir hak olma niteli¤ini kazand›¤› statü kategorileri aras›nda üretim sürecinden kaynaklanan iliflkiler; genifl anlamda ise bu iliflkinin de¤iflik bo- ve hukuki düzenlemelerle korundu¤u rejim. Grev özgürlü¤ü rejimi: Grevin iflçiler aç›s›ndan ceza gerek- yutlar›n› konu alan sosyal disiplin. tirmeyen bir mücadele arac› olmakla birlikte, hukuki ko- Çal›flma iliflkilerinin esnekleflmesi: Özellikle bireysel ifl iliflkilerini düzenleyen mevzuatta, iflçiyi koruyucu dü- ruma alt›na al›nmam›fl oldu¤u durum. Grev yasa¤› rejimi: ‹flçi kesiminin bir ifl mücadelesi arac› zenlemelerin azalt›larak, atipik istihdam biçimlerinin düzenlenmesi; çal›flma sürelerinin iflyerinin ihtiyac›na göre olarak greve baflvurmas›n›n suç say›lmas›. iflverence daha rahat düzenlenmesi ve ifl sözleflmesinin H feshinin kolaylaflt›r›lmas›na yönelik uygulamalar. Hak grevi: Çal›flma yaflam›n› düzenleyen mevzuattan, iflye- Çal›flma iliflkilerinin kurumsallaflmas›: Çal›flma iliflkilerin- rinde uygulanmakta olan toplu ifl sözleflmesinden ya da de sendikal örgütlenme, toplu pazarl›k ve toplu ifl uyufl- di¤er ifl hukuku kaynaklar›ndan do¤an bir çal›flma koflu- mazl›klar›n›n bar›flç› çözüm yollar› ile ifl mücadelesi araç- lunun uygulanmamas› nedeniyle yap›lan grev. lar›n›n kurumsallaflmas› ve toplu ifl iliflkilerinin büyük ölçüde bu kurumlar çerçevesinde yürütülmesi. ‹ Çartist hareket/chartizm: 1838 y›l›nda yay›nlanan People’s ‹hracata yönelik sanayileflme: ‹ç pazar›n de¤il, uluslarara- Charter (Halk›n Bildirgesi) ile ortaya ç›kan ve 1848 y›l›- s› pazarlar›n önceliklerinin gözetilmesine dayanan sana- na kadar ‹ngiltere’de iflçilerin seçme ve seçilme haklar› için ülke çap›nda etkinlik gösteren hareket. yileflme politikas›. ‹stikrar ve yap›sal uyum programlar›: Uluslararas› Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankas›’n›n geliflmekte olan ülkeler için öngördü¤ü neo-liberal ekonomik programlar. 266 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi ‹fl mükellefiyeti (zorunlu çal›flt›rma): Yasal bir düzenleme ile belli ifllerde, bir süreli¤ine kifliler için çal›flma zorunlulu¤unun getirilmesi. L Labor injunction: Bir mahkeme karar› olan “injunction”, bir kifliye veya bir kiflinin mal›na zarar verdi¤i ileri sürülen ‹flkolu sendikac›l›¤›: Sendikalar›n iflkolu esas›na göre kurul- bir hareketin, uyuflmazl›k çözülünceye kadar mahkeme- mas› ve faaliyet göstermesi. ce durdurulmas›n› ifade etmektedir. “Injunction” kararla- ‹fllevsel esneklik: Çal›flanlar›n firma içinde farkl› faaliyetlere r› ABD’de, sendikalar›n toplu pazarl›k ve grev eylemleri- ve görevlere aktar›labilmelerindeki esneklik. ‹thal ikamesi: ‹thalat yerine mallar›n ülke içinde üretilmesi. ni büyük ölçüde s›n›rland›rm›flt›r. Lonca: Ortaça¤da üretim ve iflgücünün düzenlenmesinde önemli görevler üstlenmifl, ayn› meslekteki usta niteli¤i- J ne sahip zanaatç›lar›n kurduklar› ve egemen olduklar› John Maynard Keynes (1883 – 1946): Fikirleri modern mak- meslek kurulufllar›d›r. 18. yüzy›l›n sonuna kadar, üretim ro iktisat teorisini ve prati¤ini oldu¤u kadar hükümetle- faaliyetlerini koyduklar› kurallarla kat› bir flekilde düzen- rin ekonomik politikalar›n› da derin bir biçimde etkile- lemifllerdir. yen ‹ngiliz iktisatç›. M K Kanun d›fl› grev: Yasada belirlenmifl amaç ve durumlar d›- Margaret Thatcher: ‹ngiltere’nin en uzun süre iktidarda kalm›fl baflbakan› (1979–1990). Thatcherizm olarak da bilinen bir fl›nda, yasadaki usule uymaks›z›n gerçeklefltirilen grev. Kanuni grev: Yasada belirlenmifl amaç ve durumlarda, yasada belirlenen usule uygun olarak gerçeklefltirilen grev. dizi neo-liberal politika uygulamas›na imza atm›flt›r. Menfaat (ç›kar) grevi: Toplu ifl sözleflmesinin yap›lmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas› üzerine, iflçilerin iktisadi ve Kapitalizmin alt›n ça¤›: 2. Dünya Savafl›’ndan sonra baflla- sosyal durumlar› ile çal›flma flartlar›n› korumak ya da dü- yan ve 1970’li y›llar›n sonuna kadar olan büyüme ve refah dönemine iktisat yaz›n›nda verilen isim. Bu dönemde tüm dünyada ama özellikle Kuzey Amerika, Bat› Avrupa ve Do¤u Asya’da ekonomiler h›zla büyümüfl ve ço- zeltmek amac›yla yap›lan grev. Milli tip sendika: Ülke çap›nda faaliyet yürüten sendika. Modernite: Sembolik olarak 1492'de Yeni Dünya’n›n keflfi ile bafllayan, 17. 18. ve 19. Yüzy›llarda h›zlanan ve yay›lan; ¤u ülkede tam istihdam koflullar› yaflanm›flt›r. Bu büyüme ve refah y›llar›, ayn› zamanda toplumsal eflitsizliklerin azald›¤› y›llard›r. ak›lc›l›k, sanayileflme, kentleflme ve ulus devletleflme ça¤›. Mülksüzleflme: Baflta zanaatkârlar ve köylüler olmak üzere, üretim araçlar›na sahip olan toplumsal kesimlerin eko- Keynesçilik: John Maynard Keynes’in teorilerine dayanarak, nomik ve siyasal geliflmeler sonucunda, sahip olduklar› istihdam› art›rmak ve ekonomik faaliyetleri canland›r- üretim araçlar›n› kaybetmelerini ifade etmektedir. Mülk- mak için hükümetlerin parasal ve mali politikalar uygu- süzleflen toplumsal kesimler, iflçi s›n›f›n›n toplumsal kö- lamalar›n› savunan makro-ekonomik düflünce okullar›. kenlerini oluflturmufllard›r. Konfederasyon: Farkl› iflkollar›nda kurulu sendikalar›n bir araya gelerek oluflturduklar› üst kurulufl. Kurals›zlaflma (deregülasyon): Çal›flma iliflkilerinde koruyucu kurallar›n zay›flat›lmas›, kald›r›lmas›. Küreselleflme: 1980 sonras› dönemde küresel çapta yaflanan ekonomik ve toplumsal dönüflümün tümünü anlatmak için yayg›n bir biçimde kullan›lan terim. Bu dönemde, bir yandan üretim sisteminde ve üretimin organizasyonunda köklü de¤ifliklikler olurken, bir yandan da tüm dünyada mal ve hizmet ticaretinin serbestlefltirilmesi, sermaye hareketlerinin önündeki engellerin kald›r›lmas›, kamunun elindeki üretim birimlerinin, alt yap› hizmetlerinin ve sosyal hizmetlerin özellefltirilmesi, ifl yasalar›n›n esneklefltirilmesi, sosyal devlet harcamalar›n›n daralt›lmas› fleklindeki neo-liberal anlay›fl ekonomik politikalara egemen olmufltur. N Neo-korporatizm: Emek-sermaye karfl›tl›¤›n› yönetme süreçlerinde, iflçi ve iflveren örgütlerinin birbirleriyle ve devletle, yap›sal ve ifllevsel ayr›cal›klara sahip biçimde girdikleri kurumsallaflm›fl iflbirli¤i. Neo-liberalizm: Ekonomik serbestleflme, serbest ticaret ve aç›k pazarlar› savunan siyasi hareket. Neo-liberalizm özel sektörün rolünün art›r›lmas›n› ve özellefltirmeyi desteklerken, ekonomik alanda devletin küçültülmesini savunur. New deal/yeni anlaflma: Franklin D. Roosevelt’in ABD’yi 1930’lar›n Büyük Bunal›m›ndan ç›karmak için gelifltirdi¤i Plan. New-Deal kapsam›nda Amerikal›lara istihdam sa¤lamak, yafll›lara belirli sosyal olanaklar sunmak, yoksullara yiyecek ve ilaç yard›m› yapmak, alt yap› yat›r›mlar›n› art›rmak gibi uygulamalar hayata geçirilmifltir. Sözlük O 267 Sendika birlikleri: 274 say›l› Sendikalar Kanunu’na göre belirli bir yer veya bölgede faaliyet gösteren en az iki sen- Olumlu sendika özgürlü¤ü: Çal›flan›n istedi¤i sendikaya serbestçe üye olmas›. Olumsuz sendika özgürlü¤ü: Çal›flan›n sendikaya üye ol- dikan›n bir araya gelmesiyle oluflan iflçi kuruluflu. Sendika hakk›: Sendika özgürlü¤ünün, kifliler ve sendikal kurulufllar taraf›ndan somut olarak kullan›labilmesi için mama ve üyelikten ayr›lma özgürlü¤ü. hukuk kurallar› ile güvence alt›na al›nm›fl olmas›d›r. Sen- P dika kurma ve üye olma hakk›, pozitif sendika özgürlü¤ü, negatif sendika özgürlü¤ü, sendika çoklu¤u ilkesi, Partiler üstü politika: Türk-‹fl taraf›ndan 1960’l› y›llarda be- bireysel ve kolektif sendika özgürlü¤ü bu hakk›n kapsa- nimsenen ve bütün siyasi partilere eflit mesafede durmay› ve siyasete aktif müdahale yerine bask› grubu olarak davranmay› ifade eden, daha çok ABD sendikac›l›¤›na m›nda yer alan ilkelerdir. Sendika özgürlü¤ü: Kiflilerin birey olarak sendika kurma ve üye olabilme özgürlükleri (bireysel sendika özgürlü¤ü) özgü bir yaklafl›m. ile sendikalar›n tüzel kiflilik olarak faaliyetlerini ve ba- Post-endüstriyalist toplum: Üretim sürecindeki önemi aç›- ¤›ms›zl›klar›n› (kolektif sendika özgürlü¤ü) serbestçe yü- s›ndan makinenin yerini bilginin, sanayinin yerini hizmetlerin ald›¤› toplum. Post-fordizm: Esnek üretim sistemlerinin ve esnek çal›flma biçimlerinin kullan›ld›¤›, yerel pazarlar için farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üreten üretim sistemi. rütebilmelerini ifade etmektedir. Sendika yo¤unlu¤u: Toplam sendikal› say›s›n›n potansiyel sendika üyesi say›s›na bölünmesi ile bulunan oran. Sendikalaflma oran›: Sendikalara üye olan iflçi say›s›n›n toplam ücretli ve maafll› çal›flanlara oran›. Post-modern toplum: ‹nsan yaflamlar›n›n aile, s›n›f, toplum, ulus aidiyetleri ile belirlenmedi¤i, farkl› kimliklerin ve bireysel özelliklerin ön plana geçti¤i, gerçekli¤e iliflkin politik ve ahlâki de¤erlerin ve seçimlerin çözüldü¤ü toplum. R T Taiichi Ohno (1912 – 1990): Toyota üretim sisteminin babas› olan ünlü Japon ifl adam›. Taylorizm: 19. yüzy›l›n sonlar› ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Amerikal› mühendis F. W. Taylor taraf›ndan gelifltirilen, Refah devleti: Yurttafllar› için iyilefltirilmifl yaflam olanaklar› makine bafl›ndaki iflçinin davran›fllar›n›, birim zamanda ve düzenekleri sa¤layan siyasal düzen. en fazla üretimi gerçeklefltirecek biçimde düzenlemeye Referandum: Yetkili sendikan›n, iflçilerin oylar›yla belirlenmesi. S dayanan sistem. Toplu çal›flma iliflkileri: ‹flçi ve iflverenlerin kendi aralar›nda birleflerek oluflturduklar› sendikalar arac›l›¤›yla yürüt- Sanayi Devrimi: 18. yüzy›l›n sonlar›nda, ‹ngiltere’de, pamuk- tükleri ve çal›flma koflullar›n›n kolektif düzeyde olufltu- lu tekstil sanayiinde bafllayan ve giderek ekonominin bütün di¤er alanlar›n› da etkisi alt›na alan Sanayi Devrimi, üretim tekni¤i aç›s›ndan buhar enerjisine dayal› makine- ruldu¤u iliflkiler. Toplu sözleflme kapsam›: Toplu ifl sözleflmelerinden yararlananlar›n ücretli çal›flanlara oran›. nin ve büyük fabrika sanayiinin do¤uflu olarak tan›mlanabilir. Sanayi Devrimi, ayn› zamanda bu teknik de¤iflimin yol açt›¤› toplumsal de¤iflimi de ifade etmektedir. Sar› sözleflme: ‹flçi ve iflveren aras›nda imzalanan, iflçinin is- U-Ü Uzaklaflt›rma stratejileri: Çal›flanlar›n, normal iflyerinin d›fl›nda, tafleron veya fason firmalarda ya da evlerde istih- tihdam koflulu olarak sendikaya üye olmayaca¤›n› taahhüt etti¤i sözleflmedir. ABD’de iflverenler iflyerlerinde sendikalaflmay› önlemek amac›yla bu tür sözleflmelere dam edilmesi. Ücret esnekli¤i: ‹flletme baz›nda ücretlerin yap›s› ve düzeyinin, ekonomik faktörlere ve piyasa koflullar›na uyarlana- yayg›n olarak baflvurmufltur. ABD’de iflverenlerin iflçile- bilme serbestisi. riyle sar› sözleflme imzalamas›, ancak 1932 y›l›nda ç›kar›lan Norris-La Guardia Yasas› ile yasaklanm›flt›r. Say›sal esneklik: ‹flçi al›m›n›n ve iflten ç›karmalar›n piyasa koflullar›na h›zla uyarlanmas›. Bu uyarlanman›n yap›labilmesi için, yasalarla iflçilere sa¤lanan ifl güvencesinin s›n›rlanmas› gerekecektir. Ayr›ca k›smi sürelerle çal›flma, geçici ifller, belirli süreli çal›flma ve ça¤r› üzerine çal›flma; say›sal esnekli¤i gerçeklefltirmenin araçlar›ndand›r. Y Yal›n üretim: En k›sa zamanda, en az kaynakla, en düflük maliyetli ve hatas›z üretimi, müflteri talebini tam karfl›layacak flekilde, israfs›z ya da en az israfla ve tüm üretim faktörlerini en esnek flekilde kullanarak gerçeklefltirmek. 268 Çal›flma ‹liflkileri Tarihi Yeni model sendikac›l›k: ‹ngiltere’de 1850’li ve 1860’l› y›llarda ortaya ç›kan bir sendikac›l›k ak›m›d›r. Daha önceki dönemde varolan sendikalardan farkl› olarak, bu y›llarda ‹ngiltere’de öne ç›kan ve “Yeni Model” olarak tan›mlanan sendikalar, belirli meslek dallar›nda örgütlenen, vas›fl› ve görece yüksek gelirli iflçileri örgütleyen ve grev gibi endüstriyel eylem araçlar›ndan yararlanmak yerine iflverenlerle daha iyi iliflkiler kurarak toplu sözleflmeler yapmaya çabalayan bir sendikac›l›k modelini oluflturmufllard›r. Yeni sendikac›l›k: ‹ngiltere’de 1880’li y›llarda ortaya ç›kan bir sendikac›l›k ak›m›d›r. “Yeni Model Sendikac›l›k”tan farkl› olarak, yar›-vas›fl› ve vas›fs›z iflçileri de örgütlemeye çal›flan, sendikalar› sadece vas›fl› iflçilerin örgütlendi¤i örgütler olmaktan ç›karmay› amaçlayan bir sendikac›l›k modelini ifade etmifltir. Grev vb. endüstriyel eylem araçlar›ndan s›kl›kla yararlanan bir yaklafl›ma sahip olmas› ve sosyalizme yak›n fikirlere yatk›n olmas› da “Yeni Model Sendikac›l›k”tan bir baflka fark›n› oluflturmaktad›r. Yeni uluslararas› ifl bölümü: Fransa'da Palloix (1977), Almanya'da Fröbel, Henrich ve Kreye (1980) taraf›ndan gelifltirilmifl olan yaklafl›m. Bu yaklafl›m uluslararas› düzeydeki mekânsal ifl bölümünün 1960'l› y›llardan sonra önemli bir de¤iflime u¤rad›¤› ve sanayi üretiminin emek yo¤un bölümünün, merkez ülkelerden eme¤in göreceli olarak ucuz ve örgütsüz oldu¤u az geliflmifl çevre ülkelere kayd›¤› sav›na dayanmaktad›r. Z Zamana ba¤l› esneklik: Firma içindeki iflçilerin çal›flma saatlerinin esneklefltirilmesi. Kayan ifl süreleri, vardiyal› çal›flma, telâfi edici çal›flma, yo¤unlaflt›r›lm›fl ifl haftas›, izin sürelerinin esnetilmesi zamana ba¤l› esnekli¤i gerçeklefltirmenin araçlar›ndand›r. 1929 krizi: 1929'da bafllayan, etkilerini ancak 1930 y›l›n›n sonlar›nda tam anlam›yla hissettiren ve 1930'lu y›llar boyunca devam eden ekonomik buhrana verilen isim. Buhran, Kuzey Amerika ve Avrupa'y› merkez almas›na ra¤men, dünyan›n geri kalan›nda da y›k›c› etkiler yaratm›flt›r.
