müzik teorisi ve armoni

ADIM ADIM UYGULAMALI
MÜZİK TEORİSİ VE
ARMONİ
Başlangıçtan İleri Düzeye
Doç. Dr. Serhat YENER • Varol ÇİÇEK
Editör: Yrd. Doç. Dr. Köksal Apaydınlı
Yazarlar: Doç. Dr. Serhat Yener
Müzik Öğretmeni Varol Çiçek
Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni
ISBN 978-605-318-527-7
DOI 10.14527/9786053185277
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Ağustos 2016, Ankara
Yayın Proje: Özlem Sağlam
Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Görseli: http://tr.depositphotos.com
İmaj ID: 103537234
Copyright: jukai5
Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.
Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1
İskitler/ANKARA
Tel: 0312-3411020
Faks: 0312-3413050
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No:26062
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Bu çalışma, gerek amatör ve gerekse profesyonelce müzik eğitimi süreçleri içerisinde bulunan bireylere,
farklı bir kaynak olması düşüncesiyle ele alınmıştır. Müzik teorisi ile ilgili literatür tarandığında, diğer disiplinlere
göre oldukça az kaynak olduğu tespit edilmiştir. Müzik bilimi içerisinde önemli bir yer tutan “Müzik Teorisi” ile
ilgili bilgilerin, bir arada sistematik ve daha düzenli bir şekilde verilmesini amaçlayan bu kitap, müzik eğitimcileri
ve öğrencilerine yardımcı kaynak olması amacıyla hazırlanmıştır.
“Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni” isimli bu kitap, üç bölümden oluşmaktadır. Eserin I. bölümünde müziğin temel unsurlarına değinilmektedir. II. bölümde majör-minör diziler ve çeşitleri, dizinin derecelendirilmesi, aralık-akor bilgisi, kadans ve çeşitleri, III. bölümde ise; Armoni bilgileri, yedili akor ve çevrimleri,
modülasyon ve kontrpuan gibi konular ele alınmıştır.
Bu kitabın yazılmasındaki temel amaç; mesleki müzik yaşantısının gerektirdiği, müzik teorisi içerisinde yer
alan, müziksel işitme okuma ve yazma, armoni ve kontrpuan konularında aşamalı olarak gerekli bilgi ve becerilerin kazandırılmasıdır. Bu müziksel davranışların kazandırılmasında kitapta yer alan teorik konular, örneklerle,
ödevlerle ve daha sade bir dille anlatılmıştır. Bu düşüncelerden hareketle müzik eğitimi süreçleri içerisinde aktif
olarak yer alan bireylerin, müziksel yaşantılarının her aşamasında kullanacakları bir eğitim kitabıdır.
Meslektaşlarımızın iyi niyetlerinden güç ve cesaret alarak kaleme almaya çalıştığımız bu kitabın eksikliklerini, bu iyi niyetlere bırakıyor ve müzik eğitiminin layık olduğu yerlere ulaşmasında, bu eserin tüm müzik
eğitimcileri ve öğrencilerine faydalı olmasını temenni ediyoruz.
Doç. Dr. Serhat YENER
Müzik Öğretmeni Varol ÇİÇEK
İÇİNDEKİLER
Önsöz ................................................................................................................................................................................... iii
Giriş ........................................................................................................................................................................................1
1. BÖLÜM
TEMEL MÜZİK BİLGİLERİ
Müzikte Temel Unsurlar ......................................................................................................................................................3
Süre .........................................................................................................................................................................................4
Nota Şekilleri ve Porte Üzerinde Gösterilişi .....................................................................................................................6
Ek (İlave) Çizgileri................................................................................................................................................................6
Anahtarlar (Açkı) .................................................................................................................................................................7
Ölçü - Ritim (Usûl) ..............................................................................................................................................................8
Eksik Ölçü (Auftakt-Önel) ................................................................................................................................................11
Ses Değiştirici (Altere) İşaretler........................................................................................................................................12
Hız (Hareket) Bildiren Terimler .......................................................................................................................................13
Nüans (Gürlük) Terimleri .................................................................................................................................................13
Nota Yazımında Kısaltmalar-Tekrar İşaretleri................................................................................................................15
Puandorg (
) ...................................................................................................................................................................18
Süslemeler............................................................................................................................................................................19
a. Trill
.......................................................................................................................................................19
b. Süsleme Notaları (Grace Notes) .............................................................................................................................19
c. Bend
....................................................................................................................................................................19
d. Vibrato vib.................................................................................................................................................................19
e. Yukarı Mordan (Üst İşleme) ...................................................................................................................................19
f. Aşağı Mordan (Alt İşleme) ......................................................................................................................................19
g. Grupetto ....................................................................................................................................................................20
Senkop (Aksatım)...............................................................................................................................................................20
a. Eşit Senkop ................................................................................................................................................................21
b. Eşit Olmayan Senkop...............................................................................................................................................21
c. Aksak Senkop ...........................................................................................................................................................21
Sesin Temel Özellikleri ................................................................................................................................................21
İnsan Seslerinin Genişliği ve Ses Alanı............................................................................................................................22
Müzikal Algılama ve İşitme ..............................................................................................................................................23
Metronom............................................................................................................................................................................24
Diyapazon............................................................................................................................................................................25
vi
vi Müzik Teorisi
Adım Adım Uygulamalı
2. BÖLÜM
TEMEL MÜZİK TEORİSİ
Müzik Teorisi ....................................... ..............................................................................................................................27
Tarihsel Süreçte Dizilerin Oluşturulması ........................................................................................................................27
Diziler ve Çeşitleri ..............................................................................................................................................................28
Majör Diziler .......................................................................................................................................................................28
1. Doğal Majör Dizi......................................................................................................................................................28
2. Armonik Majör Dizi ................................................................................................................................................29
3. Melodik majör Dizi ..................................................................................................................................................29
Minör Diziler ......................................................................................................................................................................29
1. Doğal Minör .............................................................................................................................................................29
2. Armonik Minör ........................................................................................................................................................29
3. Melodik Minör .........................................................................................................................................................30
Ton-Tonalite ........................................................................................................................................................................30
Diyezli Tonlar ...............................................................................................................................................................31
Bemollü Tonlar .............................................................................................................................................................31
İlgili Minör Tonu Bulma .............................................................................................................................................32
Dizinin Derecelendirilmesi.........................................................................................................................................41
Aralık Bilgisi........................................................................................................................................................................42
a. Müzikte Aralık Kavramı, Çeşitleri ve Diziler .......................................................................................................42
Tartım Çalışmaları .............................................................................................................................................................44
Solfej Çalışmaları - 1 ..........................................................................................................................................................45
Dikte Çalışmaları -1 ...........................................................................................................................................................47
Solfej Çalışması - 2 .............................................................................................................................................................49
Aralıklarda Çıkıcılık ve İnicilik Kavramları ...................................................................................................................54
b. Aralık Çevrimleri .....................................................................................................................................................54
c. Uyumlu (Konsonans) ve uyumsuz (Dissonans) Aralıklar ..................................................................................56
Uyumsuz (Dissonans) Aralıklar .................................................................................................................................57
Aralık Çalışması - 1 ............................................................................................................................................................59
Aralık Çalışması - 2 ............................................................................................................................................................59
Tartım Çalışması - 2 ...........................................................................................................................................................60
Tartım Çalışmaları - 3 ........................................................................................................................................................61
Solfej Çalışması - 3 .............................................................................................................................................................62
Dikte Çalışması - 2 .............................................................................................................................................................64
Akor Bilgisi ..........................................................................................................................................................................65
Artırılmış (Augmented) Akor ....................................................................................................................................66
Eksiltilmiş (Diminished) Akor ...................................................................................................................................66
Sustain 4 Akoru ............................................................................................................................................................66
İçindekiler
vii
Akor Çalışması-1 ................................................................................................................................................................66
a) Akor Çevrimleri .......................................................................................................................................................67
Çevrim Akorları Çalışması ..............................................................................................................................................69
Kadans..................................................................................................................................................................................69
a) Kırık Kadans .............................................................................................................................................................71
b) Genişletilmiş Kadans ..............................................................................................................................................71
3. BÖLÜM
ARMONİ
Temel Bilgiler ......................................................................................................................................................................74
Beşli Akorlar........................................................................................................................................................................74
Tonâl Bir Dizide Derecelerin Adlandırılması .................................................................................................................76
Beşli Akorların Partilere Dağıtımı .............................................................................................................................77
Armonik Kurallar .........................................................................................................................................................79
Akor Seslerinin Katlanma Durumları .......................................................................................................................80
Akor Kurma Şekilleri ...................................................................................................................................................80
Temel Akor Bağlantıları.....................................................................................................................................................81
Akor Bağlantılarında Derecelerin Durumları ..........................................................................................................81
Bas Partisinin Armonize Edilmesi ...................................................................................................................................82
Soprano Partisinin Armonize Edilmesi...........................................................................................................................83
Birinci Çevrim (Altılı Akorlar) .........................................................................................................................................84
İkinci Çevrim (Dört-Altı Akorları) .................................................................................................................................85
Partilerin Durum Değiştirmesi ........................................................................................................................................85
Akora Yabancı Sesler ..........................................................................................................................................................86
Yedili Akorlar ......................................................................................................................................................................88
1. Majör Yedili Akor .....................................................................................................................................................89
2. Minör Yedili Akor ....................................................................................................................................................89
3. Eksiltilmiş Yedili Akor .............................................................................................................................................90
4. Yarı Eksiltilmiş Yedili Akor .....................................................................................................................................90
Majör Gamın Yedili Akorları ......................................................................................................................................91
Doğal Minör Gamın Yedili Akorları..........................................................................................................................92
5. Dominant Yedili Akor Çevrimleri .........................................................................................................................92
Dominant Yedili Akor Çözülmesi..............................................................................................................................93
6. Sub Dominant Paraleli Yedili Akoru (Sp7-II7) ....................................................................................................93
Sp7’li Akor Çevrimleri.......................................................................................................................................................94
7. Temelsiz Dominant Yedili Akoru (V7-VII7)........................................................................................................94
VII7’li Akor Çevrimleri .....................................................................................................................................................95
viii
viii Müzik Teorisi
Adım Adım Uygulamalı
Uyumsuz Armoni (Disonans) ..........................................................................................................................................95
Köksüz Dominant 7’li Akoru .....................................................................................................................................96
Dominant Dokuzlu Akor ............................................................................................................................................96
Uyumsuz Armoni ............................................................................................................................................................ 106
1. Dominant Yedili Akor .......................................................................................................................................... 106
Beş Sesli Akorlar (Dominant 9’lu Akorlar) ........................................................................................................... 109
Dominant 9’lu Akor Şifreleri ................................................................................................................................... 110
Modülasyon (Geçki) ....................................................................................................................................................... 111
a. Diatonik modülasyon ........................................................................................................................................... 112
b. Kromatik modülasyon .......................................................................................................................................... 112
2. Ritmik Modülasyon .............................................................................................................................................. 114
Alterasyon (Değişim) ...................................................................................................................................................... 115
Napoliten Akoru .............................................................................................................................................................. 116
Pikardi Üçlüsü.................................................................................................................................................................. 116
Sekvens (Kalıp Yürüyüş)................................................................................................................................................. 116
Marş Armoni.................................................................................................................................................................... 117
Kontrpuan ........................................................................................................................................................................ 118
Kontrpuan Kuralları........................................................................................................................................................ 118
KAYNAKÇA ...................................................................................................................................................135
GİRİŞ
Müzik kuramları eğitimi, dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi, Türkiye’de de öteden beri müzik
eğitiminin ana boyutlarından biri olup, köklü bir geçmişe, geniş bir kapsama ve yaygın bir uygulama
alanına sahiptir. Mesleki müzik eğitimi veren kurum, kuruluş ve programlar çerçevesinde yapılagelen
çalışmalar ve gerçekleştirilen etkinlikler yoluyla bu alanda, geçmişten günümüze artan bir hızla çok yönlü,
çok boyutlu, zengin bir birikim olmuştur. Bu birikimin bir sonucu ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçların bir
gereği olarak bu alanda, içinde bulunduğumuz dönemde yeni bir yapılanma sürecine girilmiştir. Böylece
bu alan, “kuramsal bilgiler ve dersler demeti” olmanın ötesine geçerek, yeni bir yükseköğrenim dalı haline
gelmiş bulunmaktadır.1
Bu yeni durum ve oluşumun ilk aşamasında yapılması gereken ilk çalışmalardan biri, kuşkusuz, “müzik
kuramları ve eğitimi” alanının “kuram” ve “eğitim” boyutlarıyla bir bütün halinde ele alınarak kavramsal
temellerinin belirlenmesi ve genel kuramsal çerçevesinin çizilmesidir.
Müzik yeteneğine sahip olma, temelde müzikal olma/müzikalite ile eş anlamlıdır ve müziğin kendi öz
niteliklerini yaşama ve müziksel anlatımları estetik değerleri yönünden algılayıp değerlendirme ihtiyacı, bu
ihtiyacı giderme gücü ve bu gücü kullanma yeteneği olarak tanımlanabilir. Müzik yeteneğinin kapsadığı
başlıca özellikler arasında ise, müziksel işitme, ritm duygusu, aynı anda tınlayan iki ya da daha çok ses
algılama/ çözümleme/yineleme, duyduğunu söyleme/çalma ve müziksel yaratıcılık sayılabilir.2
Müzik teorisi, müziğin temel yapıtaşlarını; porte, nota, artikülasyon, açkılar, ton, gam, ritim, melodi
ve armoniyi tanımlar. Diğer bir deyişle, müzik dilinin kurallarını belirler ve bunların nasıl kullanılacağını
açıklar.3
Müzik teorisi terimi genel olarak iki farklı ama birbiriyle ilgili anlamda kullanılır:
1
2
3
1.
Müziğin temel yapıtaşları,
2.
Bu yapıtaşları ile müziğin incelenmesi, sınıflandırılması ve hatta bestelenmesini konu alan bilim
dalıdır.
Uçan, Ali, “Müzik Eğitimi”, Evrensel yay., s.142-143, Ankara, 2005
Uçan, A. Müzik Eğitimi: Temel Kavramlar- İlkeler- Yaklaşımlar, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Birinci Basım, S:16,
Ankara, 1994.)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Müzik_kuram%C4%B1Erş. Tarihi: 11 Mayıs 2010
1. BÖLÜM
TEMEL MÜZİK BİLGİLERİ
Bu bölümde müzikte kullanılan sesli ve sessiz süreler, porte, ilave (ek) çizgileri, anahtarlar (açkı),
değiştirme işaretleri, hız (hareket) bildiren terimler, vurgu, nüans terimleri ve anlamları, tekrar işaretleri,
uzatma (çoğaltma) noktası, dizinin derecelendirilmesi anlatılmıştır.
Müzikte Temel Unsurlar
Nota: Seslerin yüksekliklerini (incelik/kalınlık) ve sürelerini göstermeye yarayan işaretlerdir.
Solfej: Notaları adlarıyla, sesleriyle ve süreleriyle okumaya denir.
Bona: Notaları sadece adları ve süreleriyle okumaya denir. Müziği tek başına notalar oluşturmaz.
Müzik eserleri, notaların zamansal organizasyonu ile anlam kazanır.
Ritim: En geniş anlamında, müziğin zaman içinde akışına denir.
Solfej çalışmaları notaların seslerini öğrenmemizi, bona çalışmaları ise notaların ritmik değerlerini
öğrenmemizi sağlar. 1
Müzik temel olarak diklik (frekans), yoğunluk, süre ve tını olmak üzere dört ana unsurdan oluşur;
Diklik, bir sesin ne kadar ‘tiz’ ya da ‘pest’ olduğunu ifade eder. Örneğin her nota ismi (Do, re, mi) farklı
bir dikliğe sahiptir. Aynı nota isimleri de hangi oktavda bulunduklarına bağlı olarak farklı diklikleri ifade
edebilirler. Akustik olarak birimi frekanstır.
Yoğunluk, bir sesin gürlüğünü ifade eder. Müzikte nüans olarak da kullanılır (forte, piano, fortessimo
vb). Akustik olarak birimi desibeldir.
Süre, bir sesin ne kadar sürdüğünü ifade eder. Müzikte ikinin katları biçiminde ifade edilir (birlik,
ikilik, dörtlük, sekizlik) ancak nota değerlerinin yanlarına konan noktalar sürenin kendi değerinin yarısı
kadar daha uzamasını sağlar.
Tını, bir sesin rengini ifade eder. Örneğin aynı oktavda aynı notayı aynı yoğunlukta ve aynı uzunlukta
çalan bir kemanla bir flüt arasındaki fark tını farkıdır. Dört özellik içinde en karmaşık olan özellik budur.
Akustik olarak tını, sesin doğuşkan (harmonik) yapısına bağlı olarak değişir.
1
http://www.erhanbirol.info/TemelMuzikEgitimi/tmb1.htm
Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni
SÜRE
Seslerin ve susların uzadıkları zaman bütünlüğüne süre denir. Bu tanımlamadan da anlaşılacağı gibi,
iki türlü süre vardır;
1.
Sesli Süre (Nota)
2.
Sessiz Süre (Sus-es)
1. Sesli Süreler
Müzikteki sesli süreler notalardır ve yedi türlü sesli süre şekli vardır. Notaların şekilleri, süre değerlerini
belirtir. Aşağıda notaların şekillerine göre süre değerleri verilmiştir.
Seslerin Süreleri ve Biçimleri
dört vuruş
iki vuruş
İkilik Nota
Birlik Nota
Dörtlük Nota
Bir vuruş
Sekizlik Nota
1/2 vuruş
1/4 vuruş
Onaltılık Nota
Otuzikilik Nota
1/8 vuruş
Altmışdörtlük Nota
1/16 vuruş
değerindedir.
Bir vuruşluk yani dörtlük notanın farklı kalıplarla örneklendirilmesi;
Süresi en uzun olan birlik notadır ve dört vuruştur. Birlik nota her seferinde süresi ve vuruş sayısı
ikiye bölünerek diğer değerleri oluşturur. Bu notalar süre olarak kendi isimlerini alırlar. Örnek; 2’lik nota 2
vuruştur, yani tınlama süresi 2 birim kadardır. Sayısal olarak da 2/4 bütünün yarısıdır (Birlik nota). Birlik
notadan iki tane ikilik, dört tane dörtlük, sekiz tane sekizlik elde edilir diyebiliriz. Tersten de gidersek sekiz
tane sekizlik nota bir tane birliğe denktir.
4
Temel Müzik Bilgileri
2. Sessiz Süreler
Müzikte sessiz süreler susma ile gösterilir ve işaretlenir. Türkçede “susmak”, “susku” ve “es” gibi benzer
kelimelerle de belirtilir. Sesli notalar gibi sessiz notalarda da yedi susma işareti vardır.
Birlik Sus
dört vuruş
İkilik Sus
iki vuruş
Dörtlük Sus
bir vuruş
Sekizlik Sus
½ vuruş
Onaltılık Sus
¼ vuruş
Otuzikilik Sus
1/8 vuruş
Altmışdörtlük Sus
1/16 vuruş değerindedir.
Sessiz (es) notalarda isminden de anlaşıldığı gibi müzik partisinde işaretlerin olduğu yerde ses kesilirsus(tur)ulur. Bu işaretlerin dizek üzerinde gösterimi aşağıdaki gibidir.
Aşağıda 4/4’lük ölçü içerisinde yer alan suslar ve şekilleri örnek olarak gösterilmiştir. Birlik Sus 1 tane,
İkilil Sus 2 tane, Dörtlük Sus 4 tane, Sekizlik Sus 8 tane, Onaltılık Sus 16 tane, Otuzikilik Sus 32 tane,
Altmışdörtlük Sus 64 tanedir.
Sesli ve sessiz süreler incelendiğinde vuruş değerleri aynı, ancak isimlerinin farklı olduğu görülmektedir.
Aslında sesli sürelerde birlik nota, ikilik nota vb. iken, sessiz sürelerde ise birlik sus, ikilik sus gibi
adlandırılmaktadır. Bir başka göze çarpan nokta da, sesli ve sessiz sürelerin isimleri katına kat artarken,
zaman değerlerinin katına kat azalmasıdır.
5
Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni
Porte
Kelime anlamı “taşımak” tır. Birbirine paralel beş çizgi ve dört eşit aralıktan oluşan, notaların yükseklik
değerlerini ifade etmeye yarayan şekle “porte” denir. Portenin çizgi ve aralıkları aşağıdan yukarıya doğru
sayılır. Buna göre alttaki ilk çizgiye 1. çizgi, ilk aralığa da 1. aralık denir. Portenin çizgi ve aralıklarına
yazılan notalar, soldan sağa doğru okunur.
Porte (Dizek)
Nota Şekilleri ve Porte Üzerinde Gösterilişi
Portenin çizgi ve aralıklarında bulunan notaların kulanım şekilleri aşağıda gösterilmiştir.
Porte Çizgileri Üzerinde Bulunan Notalar ve Kullanım Şekilleri
Portenin çizgileri üzerinde bulunan notalar 1.çizgi; mi, 2. çizgi; sol, 3. çizgi; si, 4. çizgi; re ve 5.çizgi; fa
olmak üzere beş tanedir.
Porte Aralıkları Üzerinde Bulunan Notalar ve Kullanım Şekilleri
Portenin aralıklarına yazılan notalar, 1.aralık; fa, 2. aralık; lâ, 3. aralık; do ve 4. aralık mi olmak üzere
dört tanedir.
Ek (İlave) Çizgileri
Porte (Dizek) üzerinde 5 çizgi ve 4 aralık, müzikte kullanılan seslerin bütününü ifade etmede yetersiz
kalmaktadır. Bu durumda portenin 1. çizgisinin altına bir nota, 5. çizgisinin üstüne de bir nota ilave
edildiğinde, ancak 11 nota ile müziksel duygularımızı ifade etmek zorunda kalırız.
Ek çizgileri
Ancak, porte üzerinde gösterilen 5 adet çizginin uzantıları tiz seslere doğru sonsuza ve pest seslere
doğru da yine sonsuza doğru devam etmektedir. Ancak batı müziğinde kullanılan 12 adet notayı belli
bir alan içerisinde göstermek için bu porte çizgileri 5 çizgi ile sınırlandırılmıştır. Bu sınır dışında kalan
notaların gösterimi için, dışarıda kalan notanın üzerine ek bir çizgi konulur. Bu çizgi aslında sonradan
eklenen bir çizgi değil, gerçekte oradan geçen asıl çizginin somutlaştırılmış biçimidir. Ek çizgiler, aslında
6