jeolojik ve arkeolojik bir hazine:Van

Derleme
jeolojik ve arkeolojik bir hazine: Van
saptanmasý nedenleriyle birer aktif yanardað olarak
tanýmlanabilirler.
Nemrut Volkaný, Pleyistosen boyunca, baþlangýcý
daha eskidir, devam eden ve Holesen'de (Son 10 bin
yýl) meydana gelen çökmelerle bugünkü görünümünü
kazanan bir volkandýr. Jeolojik kayýtlara göre
Nemrut'tan son lav çýkýþlarý 1441, 1597 ve 1692'de
yaþanmýþtýr. 1441 yýlýnda, halk arasýnda “Kantaþý
Mevkii” olarak adlandýrýlan yerde, aktivite sonucu lav
akýntýlarý yaklaþýk 10 km2'lik bir alanda etkili olmuþtur.
Anadolu'da volkanizma genel olarak sönmek üzeredir.
Ancak, bazý yanardaðlarda (Erciyes, Hasandaðý,
Büyük ve Küçük Aðrý daðlarý, Tendürek, Nemrut,
Süphan daðlarý vb.) halen gaz ve buhar çýkýþlarý
gözlenmektedir. Kuvaterner yaþlý bu genç
yanardaðlar; günümüzde lav çýkarmamalarýna karþýn,
çevrelerinde yer alan sýcak ve mineralize su kaynaklarý
ile volkanik kökenli gaz ve subuharý çýkýþlarýnýn
Van Gölü oluþumu ile eþsiz olduðu
gibi, bütün dünyada en büyük
sodalý göl olma özelliðine de
sahiptir. Nemrut Daðý ise dumaný
tüten, dev bir stratovolkandýr. Van
Gölü, denizler gibi su seviyesi
alçalýp yükselen, dolayýsýyla
geçmiþ iklim deðiþikliklerinin
kayýtlarýný tutan arþiv niteliðinde
olmasý nedeniyle, Nemrut Volkaný
ile birlikte ülkemizin önemli Jeopark
alaný olma özelliðini taþýmaktadýr.
Bölgeyi oluþturan önemli dinamiklerin baþýnda
volkanik faaliyetler gelmiþtir.
49
Van Gölü, Nemrut'un devam eden püskürmeleriyle
oluþan lavlarýn Bitlis Vadisini doldurmasýyla
oluþmuþtur. Yaklaþýk 200 bin yýl önce; Buzul Çaðýn
ortalarýnda, Nemrut'tan akan lavlar uzunluðu 60 km'yi
aþan bir akým oluþturmuþ. Bu akým, Van Çukuru ile
Muþ Çukuru arasýndaki su akýmýný engelleyince
volkanik set gölü oluþmuþtur.
Van Gölü oluþumu ile eþsiz olduðu gibi, bütün
dünyada en büyük sodalý göl olma özelliðine de
sahiptir. Nemrut Daðý ise dumaný tüten, dev bir
stratovolkandýr. Van Gölü, denizler gibi su seviyesi
alçalýp yükselen, dolayýsýyla geçmiþ iklim
deðiþikliklerinin kayýtlarýný tutan arþiv niteliðinde
olmasý nedeniyle, Nemrut Volkaný ile birlikte ülkemizin
önemli Jeopark alaný olma özelliðini taþýmaktadýr.
Van Gölü ve çevresinin jeolojik oluþumu kadar insan
yerleþimi ile ortaya çýkan kültürel miraslarý da oldukça
ilgi çekicidir. Van Gölü havzasý yerleþim açýsýndan
uygun koþullarý oluþturmuþ ve birçok medeniyete ev
sahipliði yapmýþtýr. Eski Yunan coðrafyacýlarý
tarafýndan 'Thospitis Lacus' ya da 'Arsissa Lacus'
olarak anýlan Van Gölü, modern zamanlardaki ismini,
sýnýrlarýna dahil olduðu Van ilinden almýþtýr. Van ilinin
adý ise tar týþmalý olup kesin bir kaynak
bulunamamýþtýr. Van bölgesi bir çok medeniyetin
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odasý
Van ve dolaylarý, volkanlarý ile görülmeye deðer bir
zenginlik taþýr. Günümüzden 1,8 milyon yýl
öncesinden baþlayarak bugüne kadar süregelen 4.
Jeolojik zamanda (Kuvaterner), volkanik etkinlikler
zaman zaman yoðunlaþmýþ; Aðrý Daðý, Nemrut,
Süphan ve Tendürek daðlarý gibi bölgenin önemli
jeolojik zenginliklerini oluþturmuþtur.
haber bülteni
Akdamar Kilisesi
Diðer yandan, 24.11.1976 Çaldýran Depremi
sonrasýnda konutlarý yýkýlan afetzedeler için yapýlan
konutlarýn bulunduðu alanda “zehirli gaz çýkýþý”
sorunlarý baþ göstermiþtir. Bölgede yapýlan jeolojik
araþtýrmalarýn sonucunda bu gazlarýn Tendürek
Volkaný'na ait akvitelere dayalý ve volkanik kökenli
olduðu, depremde oluþan kýrýklarýn gaz çýkýþýný
kolaylaþtýrdýðý bulgusuna ulaþýlmýþtýr.
yaþam alaný olmasýna karþýn en simgesel uygarlýk
Urartular olmuþtur. Urartu Krallýðý'nýn baþkenti, MÖ
10. ve 8. yüzyýllar arasýnda, gölün doðu kýyýlarýnda
kurulmuþtur.
Van Gölü sahilleri boyunca ayrýca pekçok adalarýnda
Ermeni Klisesi ve manastýr kalýntýlarý bulunabilir. En iyi
korunaný onuncu yüzyýldaki Kutsal Haç (Surp Haç)
Klisesidir. Akdamar Adasý'ýnda yer alýr. Kral Gagik
Artzruni tarafýndan MÖ 915 ve 921 yýllarý arasýnda
inþa edilmiþtir. Dýþ duvarlardaki rölyefler kutsal kitaba
ait Adam and Eve (Adem ve Havva), Jonah and the
Whale (Yunus ve Balina), David and Goliath (Davud ve
Golyat) gibi hikâyeler sunar.
50
Çavuþtepe, Urartular zamanýndaki adýyla Sardurihinili,
MÖ 764 ile 735 yýllarý arasýnda devleti yöneten II.
Sarduri tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Sardurihinili'nin
Urartu dilindeki anlamý Sarduri'nin kurduðu kenttir.
Urartulular Kimdir?
Urartular MÖ I. binin baþlarýnda Van Gölü çevresinde
bir devlet kurmuþlardýr. En güçlü dönemlerinde Urartu
devletinin topraklarý; Urmiye Gölü'nden Fýrat Nehri
Vadisi'ne, Kafkasya'nýn güneyindeki Gökçegöl, Aras
Nehri Vadisi ve Karadeniz'in doðu sahillerinden
Musul'a, Halep'e, Akdeniz'e kadar uzanan geniþ bir
alanda idi. Urartu topraklarý yüksek ve kayalýk daðlarla
çevrili düzlüklerden, platolardan, dar ve derin
vadilerden meydana gelmiþtir. Doðu Anadolu'nun sert
doða koþullarýna uymak zorunda kalan Urartular
hayvancýlýk ve ziraatte baþarýlý olmuþlardýr.
11. yüzyýldan günümüze Türk hâkimiyetinde bulunan
Van Gölü çevresinde birçok Selçuklu ve Osmanlý eseri
de görmek mümkün.
Doðu Anadolu Bölgesi hayvan yetiþtirilmesine uygun
olduðu kadar ziraate de elveriþli ovalara ve zengin
maden filizlerine sahiptir. Bölgenin bu doðal
zenginlikleri, Mezopotamya kavimlerinin eski
zamanlardan beri dikkatini çekmiþtir. Bundan dolayý bu
topraklar sýk sýk Asur akýnlarýna uðramýþtýr. Bu akýnlara
karþý koymak zorunda kalan Urartular MÖ I. binin
baþlarýnda birleþerek merkezi bugünkü Van (Tuþba)
olan Urartu Krallýðý'ný kurmuþlardýr.
Kutsal Haç (Akdamar) Kilisesi
Kral Gagik Artzruni tarafýndan MÖ 915 ve 921 yýllarý
arasýnda inþa edilmiþtir. Dýþ duvarlardaki rölyefler
kutsal kitaba ait Adam and Eve (Adem ve
Havva),Jonah and the Whale (Yunus ve Balina),David
(Davud) ve Goliath (Golyat) gibi hikâyeler sunar.
Hoþap Kalesi
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odasý
Çavuþtepe (Sardurihinili)
Diðer önemli tarihsel anýt gölün goðu kýyýsýndaki Van
Kalesi'dir. Modern Van þehri bu kalenin doðusunda yer
alýr. Gölün doðusunda Akdamar, Çarpanak, Adýr ve
Kuþ adalarý bulunmaktadýr. Bu adalar turistlik özelliðe
sahiptir. SÝT alaný olarak ilan edilmiþtir. Adalar
üzerindeki sivil yerleþimin 16. Yüzyýla kadar sürdüðü
ancak sonrasýnda tamamen dini merkez olarak
kullanýldýðý görülmektedir. Akdamar adasýndaki Kutsal
Haç Kilisesi (Akdamar Kilisesi) ile Adýr adasýndaki Lim
manastýrýna ait kalýntýlar ve kiliseler önemli tarihi
eserlerdir.
Van bölgesinde öne çýkan tarihi yerler
haber bülteni
döneminde, Osmanlý-Safevi mücadelelerinde
Osmanlýlardan yana tavýr koyup, baþarý göstermeleri
neticesinde kendilerine bir takým imtiyazlar verilmiþtir.
Hoþap'da günümüze kadar saðlam kalmýþ kalede
yaþayan bu beyler varlýklarýný 1839 Tanzimat Fermaný
'nýn ilanýna kadar sürdürmüþlerdir.
Hoþap'ýn bilinen tarihi Urartular'a kadar inmektedir. Bu
dönemde Hoþap kalesinin güney doðuya açýlan
Tuþba-Keliþin ordu yolu ile, Van-Kotur doðu yolunun
kesiþtiði kavþak noktasýnda askeri bir tesis olarak
kurulduðu kabul edilmektedir.
Urartular'dan sonra Van ve çevresi ile birlikte Hoþap
sýrsýyla; Pers, Makedonya (Büyük Ýskender),
Selevkos, Roma ve Bizans egemenliðinde kalmýþtýr.
Ortaçaðda Vaspurakan Prensliði'nin þehirleri arasýnda
yer almýþ, XI. yüzyýldan itibaren Türklerin hakimiyetine
girmiþtir. Selçuklular'la baþlayan Türk hakimiyeti,
Ýlhanlýlar döneminde devam etmiþ ve bu dönemde
Vilayet-i Ermen olarak adlandýrýlan eyaletin bir þehridir.
Daha sonra Karakoyunlular hükümdarý Kara Yusuf
tarafýndan 'Mahmudiler' olarak adlandýrýlan Kürt aþiret
Hoþap'a yerleþtirilmiþtir. Burada Mahmudiler, kendi
adlarýyla anýlan bir beylik kurmuþlardýr. Osmanlý
Anadolu'nun en özgün uygarlýklarýndan biri Urartu
Krallýðý'dýr. Urartu Krallýðý, 250 yýl boyunca Doðu
Anadolu Bölgesi'ne altýn çaðýna yaþattý; ilk düzenli
karayolu ve kaya tünelleri ile Van Gölü kýyýlarýndaki
limanlar, bu krallýk tarafýndan yapýldý.
Doðu
Anadolu'nun ilk kuyumcu toplumu olan Urartular,
bölgede bulunan gümüþ, kurþun, bakýr ve demir
madenlerini iþletti.
Urartular, yaptýrdýklarý baraj, gölet ve sulama
kanallarýyla, Doðu Anadolu Bölgesi'nde ilk kez
sulamaya dayalý modern tarýmý baþlattý. 1987 yýlýndan
günümüze kadar keþfedilen 121 adet baraj, gölet ve
sulama kanalý, bu krallýða haklý olarak "Hidrolik
Uygarlýk" adýný vermemize neden oldu. Halen, bölgede
bulunan sulama tesislerinin yüzde 12'si, geçirdiði
küçük onarýmlarla 2800 yýldan beri çalýþmaya devam
ediyor.
Kaynakça: JMO web sitesi, Kültür Bakanlýðý web sitesi, Van Ýl idare web
sitesi Van ili yerel kaynaklar
Fotoðraflar : H Bayrak