uluslararası ticarette çevre koruma uygulamaları ve türkiye`nin durumu
advertisement
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ ( KENT VE ÇEVRE BİLİMLERİ ) ANABİLİM DALI ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI VE TÜRKİYE’NİN DURUMU Yüksek Lisans Tezi Selçuk YILMAZ Ankara-2007 I T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ ( KENT VE ÇEVRE BİLİMLERİ ) ANABİLİM DALI ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI VE TÜRKİYE’NİN DURUMU Yüksek Lisans Tezi Selçuk YILMAZ Tez Danışmanı Prof.Dr. Nesrin ALGAN Ankara-2007 II İÇİNDEKİLER TABLOLAR DİZİNİ KISALTMALAR 1 GİRİŞ ................................................................................................................... 1 2 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER BAĞLAMINDA TİCARETTE ÇEVRE KORUMA AMAÇLI UYGULAMALAR................................................................... 5 2.1 GATT / Dünya Ticaret Örgütü......................................................................... 5 2.1.1 Tarife Dışı Ticaret Engelleri ................................................................ 8 Kotalar.............................................................................................................. 8 Maliyet Artırıcı Engeller .................................................................................. 8 Kamunun Yerli Üreticileri Koruması .............................................................. 9 Sübvansiyonlar ya da Vergi Muafiyetleri ........................................................ 9 Akreditasyon Engelleri..................................................................................... 9 2.1.2 GATT / DTÖ Kuralları Çerçevesinde Çevre Koruma Uygulamaları 10 2.1.2.1 En Çok Kayırılan Ülke Kuralı ( Most Favoured Nation - MFN)... 11 2.1.2.2 Ulusal İşlem Kuralı (National Treatment) ..................................... 12 2.1.2.3 GATT İstisnalarında Çevre Koruma Maksatlı Ticari Kısıtlamalar 12 2.1.3 Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller ....................... 13 2.1.3.1 Ticarette Teknik Engeller Anlaşması............................................. 16 2.1.3.2 Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması ................................................. 19 2.1.3.2.1 Codex Alimentarius Komisyonu.............................................. 21 2.1.3.3 2.2 2.3 2.4 Ticarette Teknik Engeller ve Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşmalarının Değerlendirmesi ............................................................................................. 22 Birleşmiş Milletler ......................................................................................... 24 2.2.1 BM Çevre Programı (UNEP) ............................................................. 25 2.2.2 BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı(UNCTAD) ............................. 26 2.2.3 BM Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO)............................................... 26 2.2.4 BM Çevre ve Kalkınma Konferansı (UNCED) ................................. 27 İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD).............................................. 28 Avrupa Birliği ................................................................................................ 30 2.4.1 2.4.1.1 AB’de Çevre Politikası Yönetimi ...................................................... 32 AB Ortak Çevre Politikası Kapsamında Mevzuat ......................... 32 III 2.4.1.1.1 Atık Yönetimi .......................................................................... 33 2.4.1.1.2 Su Kirliliği................................................................................ 34 2.4.1.1.3 Hava Kirliliği ........................................................................... 35 2.4.1.1.4 Gürültü Kirliliği ....................................................................... 35 2.4.1.1.5 İklim Değişikliği ...................................................................... 36 2.4.1.1.6 Kimyasal Maddeler, Sanayide Riskler ve Biyoteknoloji ......... 37 2.4.1.1.7 Avrupa Birliğinde Çevre Politikasının Teknik Araçları .......... 38 3 TÜZEL DÜZENLEMELER BAĞLAMINDA ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI ................................................................................................... 40 3.1 Viyana Sözleşmesi ve Montreal Protokolü .................................................... 41 3.2 Basel Sözleşmesi............................................................................................ 42 3.3 CITES............................................................................................................. 42 3.4 Rotterdam Sözleşmesi.................................................................................... 43 3.5 Cartagena Biyogüvenlik Protokolü ................................................................ 43 3.6 Stockholm Sözleşmesi ................................................................................... 45 3.7 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) ........ 46 4 ÜRÜN NİTELİĞİ VE ÜRETİM VE TÜKETİM SÜRECİ BAĞLAMINDA ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI .................................................................. 48 4.1 Ürün Niteliği Bağlamında Uygulamalar ........................................................ 48 4.1.1 Standartlar ve Teknik Düzenlemeler.................................................. 49 4.1.2 Diğer İhtiyari Uygulamalar ................................................................ 51 4.1.2.1 4.2 Avrupa Birliği’nin Etiketleme Programı (Eco-Label) ................... 52 4.1.2.2 CE İşaretlemesi .............................................................................. 54 Üretim Sürecini Baz Alan Uygulamalar ........................................................ 55 4.2.1 Üretime İlişkin Standart Uygulamaları .............................................. 57 4.2.2 Toplam Kalite Çevre Yönetimi.......................................................... 58 4.2.3 Çevre Yönetim Sistemleri.................................................................. 59 4.2.3.1 EMAS............................................................................................. 59 4.2.3.2 Responsible Care ( Üçlü Sorumluluk) ........................................... 60 4.2.3.3 BS7750........................................................................................... 61 4.2.3.4 ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi Standartları ............................ 61 4.2.4 Kirletme/Atık Hakkı Ticareti ............................................................. 64 4.2.5 Gönüllü Anlaşmalar ........................................................................... 65 4.3 Tüketim Sürecini Baz Alan Uygulamalar ...................................................... 66 5 4.3.1 Çevre Vergileri................................................................................... 68 4.3.2 Depozito-Geri Ödeme Sistemi ........................................................... 70 ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI KARŞISINDA TÜRKİYE’NİN DURUMU.............................................................. 72 IV 5.1 Türkiye’deki Çevre Mevzuatı ........................................................................ 73 5.1.1 Anayasa .............................................................................................. 73 5.1.2 Kanunlar............................................................................................. 74 5.1.2.1 5.1.3 Çevre Kanunu................................................................................. 76 Türkiye’nin Uluslararası Sözleşmelerden Kaynaklanan Yükümlülükleri .................................................................................................. 79 5.2 Türkiye’deki Mevzuat Kapsamında İthalat ve İhracata Konu Mallara Uygulanan Çevre Koruma Politikaları....................................................................... 82 5.2.1 Dış Ticarete Dair Hüküm İçeren Yönetmelik ve Tebliğler............... 83 5.3 Uluslararası Çevre Koruma Uygulamaları Bakımından Türkiye’deki Sektörlerin Değerlendirilmesi .................................................................................... 89 5.3.1 5.3.1.1 Tekstil Sanayii................................................................................ 91 5.3.1.2 Otomotiv Sanayii ........................................................................... 96 5.3.1.3 Deri Sanayi..................................................................................... 99 5.3.1.4 Kimya Sanayii.............................................................................. 103 5.3.1.5 Çimento Sanayi ............................................................................ 103 5.3.1.6 Demir Çelik Sanayi ...................................................................... 104 5.3.1.7 Sanayi Sektörlerinin AB Çevre Mevzuatını Uyumu................... 104 5.3.2 6 Sanayi................................................................................................. 89 Tarım ................................................................................................ 107 5.3.2.1 Türkiye’de Tarım Dış Ticaretinde Çevresel Uygulamalar........... 109 5.3.2.2 Türkiye’de Tarımsal Dış Ticarette Karşılaşılan Riskler .............. 110 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME................................................................... 116 KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT V TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Çevre Koruma Açısından Olası Teknik Engel Kaynakları.........................16 Tablo 2. Avrupa Eko-Etiketleri Listesi......................................................................53 Tablo 3. ISO 14000 Serisi Standartları Ailesi............................................................62 Tablo 4. Çevre ile İlgili Hükümler İçeren Kanunlar..................................................75 Tablo 5. Türkiye'nin Çevre Konusunda Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler.................................................................................................................80 VI KISALTMALAR AB Avrupa Birliği BM Birleşmiş Milletler CITES Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora DTÖ Dünya Ticaret Örgütü EMAS European Union Eco-Management and Audit Scheme GATT Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması OECD İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü SPS Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması TBT Ticarette Teknik Engeller Anlaşması UNCED Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı UNCTAD Ticaret ve Kalkınma Konferansı UNEP Birleşmiş Milletler Çevre Programı UNIDO Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü VII 1 BÖLÜM I 1GİRİŞ İçerdiği iki dünya savaşı ve bir “soğuk” savaş ile insanlık tarihine hayli maliyetli bir dönem olarak geçen yirminci yüzyıl, finalini “küreselleşme süreci” olarak adlandırılan olguyla tamamlamış, bu süreç, yüzyılın son çeyreğinde toplumsal ve ekonomik anlamda yükselen bir trend haline dönüşerek, beraberinde kendine özgü sorun ve sonuçları getirmiştir. Bu sonuçlardan birisi, gelişmiş ülkelerde var olan kâr potansiyellerinin gittikçe azalması ile ortaya çıkan pazar arayışı olgusunun sonucu olarak hızla artan mal ve hizmet arzının, -klasik öğretinin öngördüğü biçimde- kendi talebini yaratması ve kültürel ve ekonomik benzerliklerin hacim olarak büyüttüğü dış ticarette gözlenen artıştır. Özellikle, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması'nın (GATT) imzalanması ile birlikte gerek gelişmiş, gerekse gelişmekte olan ülkelerde dış ticaret üzerindeki engellerin kaldırılmaya başlanması bir çok sektörde uluslararası rekabeti doğurmuş ve hem ülkeler hem de firmalar, uluslararası arenada giderek kızışan bir rekabet ortamına girmişlerdir. Aynı dönemde gözlenen bir başka olgu ise, küresel endüstrileşme ve modern üretim/tüketim alışkanlıklarının bir başka sonucu olarak ortaya çıkan çevre sorunlarına karşı yükselen bireysel ve toplumsal hassasiyettir. Çevresel bozulmanın insan hayatı üzerindeki etkisi arttıkça doğal çevrenin korunmasına dönük hassasiyet de artmış, endüstri, teknoloji ve çevresel faktörlerin birarada değerlendirilmesi ile ekonomik faaliyetlerde çevresel etkinin ölçülmesi zorunlu hale gelmiştir. Bu süreçte çevre sorunları, yerel ve ulusal bir tehdit olmaktan çıkıp bölgesel ve küresel 1 bir boyut kazanmış, çevre konusundaki duyarlılık da birçok çevresel düzenlemenin yapılması gereğini beraberinde getirmiştir.1 Çevre sorunlarının önemli bir niteliği bölgesel ve sınırlı olmaması, uluslararası bir karakter taşıyor olmasıdır.2 Bunların ulusal sınırlar içerisinde tutulmaları mümkün olmadığı gibi, başka ülkelerden kaynaklanan çevresel etkileri engellemek de çoğu zaman imkansızdır.3 Bu nedenle, çevresel konular uluslararası ilişkilerde ön sıralarda tartışılan konulardandır. Uluslararası düzeyde ilk başlarda kirlenme sorunları olarak dar bir çerçevede ele alınan çevre sorunları, derinleştikçe, daha bütüncül bir bakış açısı ile ele alınmaya başlanmış ve çözümü için uluslararası dayanışmanın gerekliliği gündeme gelmiştir.4 Ülkeler arasında ilişkilerin çok boyutlu bir hale dönüşerek dış ticarette liberal eğilimin güçlendiği, rekabetin arttığı ve serbest ticaretin teşvik edildiği bir dönemde artan çevresel duyarlılık, ülkelerin kendi iç sanayi ve ticaret düzenlemeleri ile birlikte uluslararası alanda da bir çok ortak kurum ve kuralların tesis edilmesini zorunlu kılmıştır. Birleşmiş Milletlerin 1972'deki Stockholm Çevre Konferansından bugüne kadar geçen süreçte çevrenin korunmasına yönelik çok sayıda uluslararası anlaşma yapılmıştır. 1 Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, Ortak Geleceğimiz, Çev. Belkıs Çorakçı, Ankara, 1991, s.286. 2 Ruşen Keleş, Can Hamamcı, Çevrebilim, Ankara, 1997, s.149. 3 Özcan Dağdemir, Çevre Sorunlarına Ekonomik Yaklaşımlar ve Optimal Politika Arayışları, Ankara, 2003, s.115. 4 Hasan Ertürk, Çevre Bilimlerine Giriş, Bursa, 1996, s.207. 2 Dış ticaret ve çevre koruma uygulamaları arasındaki ilişkilerin son yıllarda giderek daha çok gündeme gelmesinde iki temel süreç rol oynamaktadır. İlki, ticaretin giderek serbestleşmesi, diğeri ise çevre korumaya yönelik artan hassasiyettir. Bu iki eğilim ürün ve üretim süreçlerinin çevresel etkileri sözkonusu olduğunda birbirleri ile karşı karşıya gelmektedirler. Bunların arasında bir dengenin oluşturulmasına dönük olarak gerek ulusal ve bölgesel bazda gerekse uluslararası toplum nezdinde başta Dünya Ticaret Örgütü ve Birleşmiş Milletler olmak üzere araştırma ve çalışma komiteleri kurularak çeşitli kurallar konulmuş, farklı görüşleri bir araya taşıyan konferanslar düzenlenmiş, kitaplar, makaleler, raporlar yayınlanmıştır. Bu konudaki yoğun çabalara rağmen bu dengenin istenen düzeyde sağlanabildiği söylenebilir mi? Bu tezin amacı, bu soruya uygun bir yanıt vermek üzere veriler ve gelişmeler ışığında uluslararası ticarette karşılaşılan çevre koruma uygulamalarının tarihsel süreçleri ve kaynakları bağlamında incelenmesi ve toplu bir biçimde ortaya konulmasıdır. Dünya ticaretini etkileyen uluslararası çevre koruma uygulamalarının Türkiye’de tarım ve sanayii sektörüne olan yansımaları ve ülkemizin gerek mevzuat gerekse özel sektörün üretim uygulamaları açısından nerede olduğunu araştırmaktır. Çalışmada uluslararası ticarette en sık karşılaşılan çevre koruma uygulaması olarak çevre koruma kaynaklı tarife dışı teknik ticaret engelleri, ardından da ürün ve üretim standartları bazında uygulamalar ele alınmıştır. Müteakiben özel kuruluşlardan kaynaklanabilen çevre korumaya dönük ticari engeller incelenmiştir. Ayrıca uluslararası anlaşmalar ve kurumlardan kaynaklanan ticari engellerin yanı 3 sıra ulusal ölçekte çevre koruma kaynaklı kısıtlar incelenerek, kamu otoritelerince çevresel bozulmaya karşı geliştirilen çevresel vergi ve harçlar, depozito ücretlerigeri ödeme sistemi ve pazarlanabilir kirletici izinleri gibi ekonomik araçlar ele alınmıştır. Daha sonra çevre koruma uygulamalarının Türkiye’de ki sektörlere olan etkileri incelenmiştir. Bunun için öncelikle Türk çevre mevzuatı ele alınarak, mevzuat kapsamında uluslararası ticarete ilişkin tebliğ, yönetmelik, hüküm ve kararlar ele alınmıştır. Türkiye’deki belli başlı sektörlerin çevre koruma uyumu noktasında kamu ile yaptıkları protokoller ve uyum noktasında sektörel bazda nerede oldukları araştırılmıştır. Tez, bir değerlendirme ve öneriler kümesi ile sona ermektedir. 4 BÖLÜM II 2 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER BAĞLAMINDA TİCARETTE ÇEVRE KORUMA AMAÇLI UYGULAMALAR Çevre sorunu ile üretim ve tüketim faaliyetleri arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Çoğunlukla bu faaliyetlerden kaynaklanan çevresel zararların doğanın kendini yenileyebilme yeteneğinin üzerine çıkması,5 hızlı sanayileşme, doğal çevreyi dikkate almayan teknoloji kullanımı, düzensiz kentleşme ve hızlı nüfus artışı yaşadığımız çevresel bozulmanın tetikleyicileri olmuşlardır.6 Üretim ve tüketimin çevre sorunlarındaki önemli payı nedeniyle, hükümetler, uluslararası örgütler ve sivil toplum kuruluşları çevre koruma ile ilgili politika belirleme süreçlerinde ticari uygulamaları da gündeme taşımışlardır. Yirminci yüzyılın ikinci yarısında hızlanan ve serbestleşen küresel ticaretin kurallarının ortaya konması amacıyla gelişmiş ülkelerin başını çektiği uluslararası örgütler kurulmuştur. Bunlar, başta Dünya Ticaret Örgütü’nün temel anlaşması olan GATT Anlaşması olmak üzere OECD, IMF, Dünya Bankası gibi örgütlerdir. Bu örgütlerin ticaret-çevre ilişkilerinde üstlendikleri roller aşağıda incelenmektedir. 2.1 GATT / Dünya Ticaret Örgütü Günümüzde uluslararası ticaret, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tarafından denetlenen genel kurallara göre yapılmaktadır. Bu kuralların amacı uluslararası ticaretin olabildiğince liberal koşullar altında ve haksız rekabete yol açmaksızın 5 6 Keleş, Hamamcı, 1997, s.14–15 Ertürk, 1996, s.80–82 5 yürütülmesidir. Bu amaçla DTÖ kuralları ticari maliyetin aşağı çekilmesi ve haksız rekabetin oluşması yönünde önemli bir rol oynadığı düşünülen devlet sübvansiyonlarını AR/GE, çevre koruma, eğitim gibi gibi özel konular dışında büyük ölçüde ortadan kaldırmıştır.7 Bununla beraber, hükümetler özellikle ithalatı kısıtlayıcı önlemler alma noktasında yerli sanayi ve tarımı korumak adına ısrarcı olmaktadırlar.8 Özellikle gelişmiş ülkelerin çevre koruma, insan sağlığı, teknik emniyet gibi konularda toplumdaki hassasiyetleri gözeterek dış ticaret kısıtları geliştirmeleri ile çevre-ticaret ilişkisi uluslararası ticaretin gündemindeki en önemli konulardan birisidir.9 Bu ilişkiyi düzenleyen kuralların serbest ticareti engellemesi nedeni ile çevre koruma uygulamalarının öncelikle korumacı ticaret engellerinin ortadan kaldırılmasını hedefleyen GATT/DTÖ sürecinin gelişimi bağlamında incelenmesi yerinde olacaktır. DTÖ sisteminin ilk ayağı ITO ( International Trade Organization / Uluslararası Ticaret Örgütü)’dür. İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan Bretton Woods sisteminin ticari ayağını oluşturmak üzere 1946-48 yıllan arasında elli civarında ülke temsilcisi Küba'nın başkenti Havana'da toplanarak Uluslararası Ticaret Örgütü'nün kurulmasını kararlaştırdılar. ITO'nun kuruluş yasasının ulusal parlamentolar tarafindan onaylanmasına kadar geçecek süre içinde geçerli olmak üzere, 23 sanayileşmiş ülke tarafından belirli mallarda tarife indirimleri için 1947 yılında İsviçre'nin Cenevre kentinde "geçici olarak" Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel 7 Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD), Dış Ticarette Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller ve Türk Sanayi İçin Eylem Planı, İstanbul, 1998, s. 25. 8 James Markusen, James R. Melvin, “International Trade, Theory and Evidence”, Singapore, 1995, s.245. 9 Tusiad, 1998, s.15. 6 Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) imzalanmıştır.10 Ancak, oluşturulan Uluslararası Ticaret Örgütü (ITO) projesinin hayata geçirilememesi nedeniyle, 1948 yılında 23 ülke hükümeti tarafından imzalanan ITO’nun ticarette serbestleşmeye ilişkin anlaşması Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT), fiili olarak uluslararası ticaretin düzenlenmesinden sorumlu bir platform halini almıştır. Anlaşma, uluslararası rekabeti etkileyen; kotalar, ticaret engelleri ve tarifeler, yabancı yatırım düzenlemeleri, tarım sübvansiyonları, patent uygulamaları ve fikri hakların korunması konularında taraf ülkeler için bağlayıcı hükümler içermektedir.11 GATT, taraf ülkeler arasındaki uluslararası ticarette kısıtlamaların kaldırılması ve gümrük tarifelerinin indirilmesi yoluyla serbestliğin arttırılmasını amaçlayan bütünleştirilmiş bir ticaret anlaşmaları dizisidir.12 İmzalandığı yıldan itibaren ticaretin serbestleştirilmesi yönünde atılan pek çok adıma ev sahipliği yapmış ve uluslararası ticaret alanında ülkeler açısından önemli bir platform olmuştur. 1995 yılında anlaşma dizisinin bir örgüte dönüştürülmesi kararı alınmış ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmuştur. DTÖ de GATT’ın uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi ana hedefinden ayrılmamış, yeni örgütsel yapısı bu gelişmeyi daha da olanaklı kılmıştır.13 10 Aaron Cosbey, Environmental Management and International Trade, Winnipeg, Canada, International Institute for Şustainable Development, 1997, s.3. 11 James Markusen, James R. Melvin, International Trade, Theory and Evidence, Singapore, 1995, s.3. 12 Rodrigo Prudencio, Stewart Hudson, Environmental Reform of the GATT and International Trade System, Washington D.C., 1994, s.4. 13 Gökhan Örnek, Ticarette Teknik Engeller Anlaşması Ve Türkiye Uygulaması, DTM Dergisi, Sayı 34, Nisan 2005, s.23. 7 2.1.1 Tarife Dışı Ticaret Engelleri Dünya Ticaret Örgütü’nce belirlenen kurallar çerçevesinde gümrük vergisi dışında ticareti kısıtlayan uygulamalar “Tarife dışı engeller” olarak adlandırılmaktadır. Ticarette tarife dışı engellerin ortaya çıkışı GATT anlaşması çerçevesinde gümrük vergilerinin azaltılmasını takip eden bir süreçtir. Ticaretteki serbestleşme nedeniyle 1947 yılında gelişmiş ülkelerde yaklaşık ortalama % 40 civarında olan gümrük vergileri, 1990 lı yıllar başında yüzde % 5 ler seviyesine gerilemiştir.14 Ancak, GATT’a bağlı olarak gümrük vergilerinde önemli düşüşler sağlanırken, özellikle gelişmiş ülkeler rekabetçi malların ithalatını kısıtlamak amacıyla GATT’ın istisna hükümlerine dayanarak çeşitli tarife dışı engel uygulamaları yürürlüğe koymuşlardır. Tarife dışı engeller genel olarak aşağıdaki gruplar altında sıralanabilir:15 Kotalar Belirli grup mallar için belirli ülkelerden ithal edilecek ürünlerde miktar kısıtlamaları yapılmasıdır. Maliyet Artırıcı Engeller Bir ürünün ithal edilmesinin maliyetini artırarak ticaretini güçleştiren engellerdir. Bunlar iki grup altında toplanmaktadır: Vergilendirme : İthal edilen mallar açısından farklı KDV ve özel tüketim vergisi uygulamaları yapılabilir. 14 15 Tüsiad, 1998, a.g.e., s.35 Tüsiad, 1998, a.g.e., s.36 8 Gümrük Formaliteleri: Farklı oranlarda dolaylı vergilendirme (KDV ve özel tüketim vergisi) doğal olarak gümrük kontrollerini ve bürokrasiyi gerektirmekte böylelikle ticaret güçleştirilerek maliyetler gereksiz yere artırılmaktadır. Kamunun Yerli Üreticileri Koruması Kamu sektörü ürün ve servislerin önemli bir tüketicisidir. Hükümet, belediyeler ve ulusal endüstriler, savunma sanayii ekipmanının, güç santrallarının, ofis donanımının, demiryolları gereksinimlerinin ya da resmi arabaların kendi ulusal endüstrilerinden satın alınmasını tercih edebilmektedirler. Sübvansiyonlar ya da Vergi Muafiyetleri Devlet tarafından yapılan bu tür finansal destekler iç maliyetleri düşürerek hem ithalat karşısında rekabet gücünü hem de ihracat gücünü arttırmaları nedeniyle yerli üreticilere ve ihracatçılara haksız sayılabilecek ayrıcalıklar sağlarlar. Akreditasyon Engelleri İthal malların belgelendirilmesi ile ilgili olarak yalnızca ulusal kurumlar ve belgeler tanınması türü uygulamalardır. Ticarette tarife dışı engellere oldukça sık olarak başvurulmaktadır. Ancak bu uygulamaların en yoğun olduğu alanlardan birisi de çevre koruma adına yapılan engellemelerdir. 9 2.1.2 GATT / DTÖ Kuralları Çerçevesinde Çevre Koruma Uygulamaları 1970’lerin başlarından itibaren Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasına (GATT) taraf ülkeler, çevrenin korunmasına ve özellikle sanayi tesislerinin yol açtığı kirliliğe karşı önlemler ile ticaret kuralları arasındaki etkileşimi dikkate alarak, bu konunun da GATT kapsamında ele alınması ihtiyacını duymuşlardır. Bu çerçevede GATT kapsamında 1971 yılında “Çevresel Önlemler ve Uluslararası Ticaret Grubu” kurulmuş ancak 1991 yılına kadar aktif olamamıştır.16 Bu grup GATT çatısı altında başlatılan ilk kurumsal girişimdir. Söz konusu Grup, taraflar arasında çevre kirliliğine karşı alınan önlemler nedeniyle ortaya çıkabilecek anlaşmazlıkların giderilmesi amacıyla talep üzerine işleyecek bir mekanizma olarak düşünülmüş, fakat yaklaşık yirmi yıl boyunca Çalışma Grubunun faaliyete geçirilmesi yönünde bir girişim olmamıştır.17 Ancak 1990 yılındaki Brüksel Bakanlar Konferansında başta EFTA üyeleri olmak üzere bir grup ülke çevre politikaları ve uluslararası ticaret kuralları arasındaki ilişkinin kapsamlı şekilde incelenmesi amacıyla “Çevre Önlemleri ve Uluslararası Ticaret Grubunun” aktif hale getirilmesini talep etmişlerdir. Grup, 1991 - 1994 yılları arasında toplanarak, çok taraflı çevre anlaşmalarında yer alan ticari hükümler, ticari etkileri olan ulusal çevre düzenlemeleri ve çevresel paketleme ve etiketleme kuralları konularını ele almıştır.18 16 Veena Jha, Environmental Regulation and the WTO, Development, Trade and the WTO, Washington D.C., 2002 s. 472 17 Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ticaret ve Çevre Üst Düzey Toplantısı, 6 Mayıs 2005, Toplantı Kitapçığı, s.17 18 ibid, s.17 10 GATT kuralları çerçevesinde çevresel maksatlı ticari uygulamaların yaptırımı açısından iki temel şart vardır. İlk olarak, uygulanılması düşünülen önlem uluslararası ticarette ayrımcılığın kaldırılması için konmuş olan En Çok Kayırılan Ülke (MostFavoured Nation-MFN) kuralına ve ikinci olarak ithal mallarına karşı geliştirilen uygulamaların ulusal malları da kapsamasını öngören Ulusal İşlem (National Treatment) kuralına uymalıdır.19 Bu iki kurala uyulduğu sürece GATT/WTO sisteminde çevresel maksatlı ticari kısıtlamaların bir diğer dayanağı olan GATT 20. Madde’ye uygun olarak işlem yapılabilir. 20. madde içerisinde çevre ile ilintili durumlar "Genel İstisnalar"(The General Exceptions) içerisinde yer alan (b) ve (g) fıkraları ile düzenlenir. Bununla beraber, DTÖ sürecinde çevre koruma kaynaklı ticaret kısıtlarının genel çerçevesi iki önemli anlaşma metni ile çizilmiştir. İlk olarak Ticarette Teknik Engeller (Technical Barriers to Trade-TBT) Anlaşması ve ikinci olarak Sağlık ve Bitki Sağlığı (The Agreement on Sanitary and Phytosanitary Measures-SPS) Anlaşmaları çevre koruma kaynaklı uygulamaları düzenlemektedir. Aşağıda DTÖ sürecindeki bu düzenlemelerin detayına inilecektir. 2.1.2.1 En Çok Kayırılan Ülke Kuralı ( Most Favoured Nation - MFN) GATT’ın 1. Maddesinde yer alan bu kurala göre bir üye ülke, diğerinin mallarının ithalatı ile ilgili olarak ona verilen bir ödün veya sağlanan bir kolaylığı 19 James Markusen, James R. Melvin, “International Trade, Theory and Evidence”, Singapore, 1995, s.344 11 ayırım yapmadan diğer bütün üye ülkelere de aynen uygulamalıdır. Diğer bir ifadeyle, tüm üye ülkeler "en çok kayırılan" ülke konumunda olmalıdır.20 2.1.2.2 Ulusal İşlem Kuralı (National Treatment) GATT'ın 3. Maddesinde yer alan bu kural, yurt içinde uygulanan vergi ve diğer işlemlerde yerli mallarla ithal malları arasında bir fark gözetilmeden hepsine aynı işlem yapılmasını ifade eder. Bu kural, yerli ve yabancı mal ayrımcılığını engellemektedir. Bu durumda yabancı mallara, yerli mallara nazaran daha sıkı kurallar getirmek GATT’ın Ulusal İşlem Kuralı'na aykırıdır.21 2.1.2.3 GATT İstisnalarında Çevre Koruma Maksatlı Ticari Kısıtlamalar GATT, özellikle "Genel İstisnaları" içeren Madde 20'nin (b) ve (g) fıkralarında "insan, hayvan ve bitki yaşamını veya sağlığını korumak için gerekli olan" ya da "tükenebilir doğal kaynakların korunmasına yönelik" ticaret sınırlamalarına izin vermektedir. Ancak, bu sınırlamaların uygulanabilmesi için, yukarıda söz edilen kurallara aykırılık olmaması gerekmektedir. Taraf ülkeler, GATT'ın kuruluşundan itibaren GATT kuralları içerisinde yer alan 20. Maddenin uygulanması esnasında, yine GATT'ın başlangıcından itibaren varolan ve dış ticarette ayrımcılığı engellemeye yönelik olan En Çok Kayırılan Ülke(MFN) Kuralı ve Ulusal İşlem (National Treatment) Kuralına uymak 20 21 Cosbey, 1997, s.5. Cosbey, 1997, s.5. 12 zorundadırlar.22 20. Maddenin (b) ve (g) fıkraları GATT üyesi ülkelere çevresel maksatlı ticari kısıtlamaları gerçekleştirme imkanı vermektedir. Buna göre, üye ülkeler sağlık, güvenlik ve yurt içi doğal kaynakların korunması amacıyla ayrımcılık yapmaksızın belirli ticari kısıtlamalar getirebilirler. Söz konusu ticari tedbirler, yurt içi üretimi dış rekabete karşı korumaya yönelik olarak değil, öngörülen amaçlara uygun olarak konmalıdır. Madde 20'nin (b) ve (g) fıkraları şöyledir: “(b) İnsan, hayvan ve bitki yaşamını ve sağlığını korumak için gerekli olan; (g) Tükenebilir doğal kaynakların korunmasına yönelik olarak, yurt içinde de yerli üretim ve tüketim üzerinde uygulanmak şartıyla, kısıtlamalar getirilebilir.”23 GATT’ın istisna oluşturan hükümlerine dayandırılan tarife dışı engeller, ticarete konu olan ürünlerin insan hayvan ve bitki sağlığına etkisi ve hammadde işleme ve üretim yöntemi ile nihai ürünlerin ekolojik dengeye etkisi olmak üzere iki ana grupta uygulanabilinir. Ancak bu uygulama için teknik olarak tanımlanabilen ve kanıtlanabilen bir gerekçenin (çevre ve insan sağlığına aykırılık gibi) varlığı ve Dünya Ticaret Örgütü’nün serbest ticaret kapsamındaki tarife dışı engel tanımlarına uygunluğu gerekmektedir. 2.1.3 Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller Dünya Ticaret Örgütü kurallarına göre, ithal edilen malların kamu sağlığı ve güvenliğini korumak amacıyla benimsenen zorunlu standardlarla uyum içinde olması 22 Steve Charnovitz, "Exploring the Environmental Exceptions in GATT Articie XX", Journal of World Trade, Volume:25, No:5, 1991, s.3. 23 Dünya Ticaret Örgütü web sitesi, www.wto.org, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007 13 gerekmektedir.24 Bu tür engeller; örneğin, ithal malların ambalaj malzemelerini belirli özellikte olmaya zorlayarak ithalat maliyetinin arttırılmasının yanısıra çevre, sağlık ve güvenlik standardları gerekçe gösterilerek ithalatı tümüyle durduracak şekilde uygulanabilir. Bu uygulama sırasında temel sorun, ithalat sırasında yapılan test ve incelemelerin, sistemi kötüye kullanmak suretiyle, örneğin ertelenmesi, sonuç raporlarının açıklanmasının geciktirilmesi ve yerli ürünlerle rekabet etme gücünün zayıflatılması ihtimalidir. Her ne kadar ülkeler, uyguladıkları standart ve ölçüm yöntemleri noktasında şeffaf davranmak zorundalarsa da, iç hukuk noktasındaki uygulamalarına Dünya Ticaret Örgütü kuralları çerçevesinde çok fazla müdahale edilmemektedir.25 Buna bir istisna olarak, 1990 yılında ABD ile Meksika arasındaki ton balığı tartışmaları gösterilebilir. Meksikalı balıkçıların ton balığı avlamaları esnasında kullandıkları tekniklerin yunus balıklarına zarar verdiği gerekçesiyle ve çevreci lobilerin etkisiyle, ABD bu ülkeden ton balığı ithalatını durdurması üzerine, Meksika Dünya Ticaret Örgürü’ne başvurmuştur. DTÖ Tahkim heyeti, Meksika’yı bu başvurusunda haklı bularak ABD’nin kendi iç yasalarından kaynaklanan nedenlerle başka bir ülkeyi çevresel açıdan bir uygulamaya zorlayamayacağı hükmünü vermiştir. Sonuçta ABD, Meksika ve diğer Latin Amerika ülkeleri ile balıkçılık tekniklerinin “yunus-dostu” haline getirilmesine ilişkin bir anlaşma imzalamıştır. Sonralarında kutusunda “yunus-dostu” olarak avlandığı belirtilen ton balıklarına karşı Amerikan kamuoyunda oluşan olumlu eğilim nedeniyle Meksikalı 24 Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007 25 Markusen, 1995, s. 366 14 ve diğer Latin Amerikalı balıkçılar bu konudaki hassasiyetlerini artırmış oldular.26 Bu tartışmanın en verimli sonuçlarından birisi de Dünya Ticaret Örgütü kapsamında kurulan Çevresel Önlemler ve Uluslararası Ticaret grubunu aktif hale getirmiş olmasıdır.27 Uluslararası ticarette çevre koruma açısından uluslararası ticarette olası teknik engel kaynakları Tablo 1’ de verilmektedir. Buna göre üretim girdileri, üretim süreci, ambalaj, depolama, taşımacılık ve tüketim sonucunda ortaya çıkan etkilerin tamamı teknik engel olarak kullanılabilir. Teknik engeller önceleri sadece ürün bazında iken Dünya Ticaret Örgütü Uruguay Round’da alınan kararlar neticesinde üretim sürecinin çevresel nitelikleri de teknik engel olarak kabul edilmiştir. 26 27 Markusen, 1995, s. 367 Jha, 2002, s. 472 15 Tablo 1. Çevre Koruma Açısından Olası Teknik Engel Kaynakları28 ÇEVRESEL ETKİ ÜRETİM GİRDİLERİ ÜRETİM SÜRECİ AMBALAJ, DEPOLAMA TAŞIMACILIK Enerji Nakliye Türünden Kaynaklanan Ekolojik ve Çevresel Etkiler İnsan Gücü Plansız Yerleşim – Sosyoekonomik Etkiler Doğal Hammadde Doğadan Alınması Sırasındaki Ekolojik ve Çevresel Etkiler İşlenmiş Hammadde Hammadde Üretim Sürecindeki Ekolojik ve Çevresel Etkiler Süreç Geri Kazanım Kaynakların Etkin Kullanımı - Ekolojik ve Çevresel Etkiler Ekonomik Sorun Emisyonlar Alıcı ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler Atık Bertarafı Alıcı ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler Ürün Güvenliği Alıcı ortama ulaşma durumunda Ekolojik ve Çevresel Etkiler Ambalaj Güvenliği Teknik Emniyet Sorunu - Ekolojik ve Çevresel Etkiler Depolama Güvenliği Teknik Emniyet Sorunu - Ekolojik ve Çevresel Etkiler Taşıma Aracı Teknik Emniyet Sorunu - Ekolojik ve Çevresel Etkiler Güvenliği Taşıma Yolu Teknik Emniyet Sorunu - Ekolojik ve Çevresel Etkiler Güvenliği TÜKETİM SÜRECİ Ürün Güvenliği Kullanım Hatalarından Oluşan Ekolojik ve Çevresel Etkiler Atık Ambalaj Alıcı Ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler Sorunu Kullanılmış Ürün Sorunu Alıcı Ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler 2.1.3.1 Ticarette Teknik Engeller Anlaşması 1995 yılında kurulan Dünya Ticaret Örgütü’nün GATT 1994 anlaşması ile ekli 15 anlaşmadan meydana geldiğine yukarıda değinilmişti. Bu anlaşmalardan birisi de ticarette teknik engellerin şart ve kısıtlarını düzenleyen “Ticarette Teknik Engeller Anlaşması”dır. 28 Tüsiad, 1998, s.40 16 Ticarette uygulanan teknik engeller, gerek GATT gerek DTÖ’de önemli gündem maddeleri arasında yer almıştır. Teknik engeller ilk defa Tokyo Çok Taraflı Ticaret Müzakerelerinde gündeme gelmiş ve “Standartlar Kodu” olarak da adlandırılan “Ticarette Teknik Engeller Çoklu Anlaşması”, 102 ülkenin katıldığı müzakereler sonucunda sadece 32 ülke tarafından 1979 yılında imzalanmıştır. Standartlar Kodu ile temel olarak teknik düzenlemelerin, standartların ve uygunluk değerlendirmesi prosedürlerinin hazırlanması, kabulü ve uygulanmasına ilişkin kurallar benimsenmiştir. Ancak, Standartlar Kodunun çoklu anlaşma niteliğinde olması sebebiyle sadece taraf olan ülkelerce uygulanma zorunluluğunun bulunması, ticarette karşılaşılan teknik engellerin ortadan kaldırılması amacıyla GATT bünyesinde yürütülen çalışmalarda tatminkar bir sonuca ulaşılmasını etkilemiştir.29 Ticarette teknik engeller, uluslararası ticaret üzerindeki etkileri nedeniyle Uruguay Çok Taraflı Ticaret Müzakerelerinin de ana gündem maddeleri arasında yer almıştır. Gerçekleşen müzakereler sonucunda Ticarette Teknik Engeller Anlaşması, 01.01.1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir.30 Ticarette Teknik Engeller Anlaşması’nın özünü oluşturan terimler standartlar ve teknik düzenlemeler ve uygunluk değerlendirmesi prosedürleridir. Bunlar, mal ve hizmet standardizasyonunu sağlayarak, sınai, ekonomik ve ticari gelişme ile insan can ve mal güvenliğini, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığını, çevrenin korunmasını 29 Örnek, 2005, s.23. Gülay Babadoğan, Tarım ve Gıda Ürünleri İhracatımızda Karşılaşılan Tarife Dışı Teknik Engeller, Uzmanlık Tezi, 2000. s. 64. 30 17 amaçlayan, ekonominin ve standardizasyon sisteminin temel taşları olarak nitelendirilmektedir.31 Anlaşmaya göre,32 en çok kayırılan ülke ile ulusal muamele ilkeleri bağlamında gerek yerli ürünlerle ithal ürünler arasında, gerekse ithalatın gerçekleştiği üye ülkelere göre yapılacak her türlü ayrım yasaktır. ( Madde 1 ) Uluslararası ticarette karşılaşılan pek çok teknik engel; standart, teknik düzenleme ve uygunluk değerlendirmesi prosedürlerinin hazırlanışı, kabulü ve uygulamasındaki farklılıklar coğrafi koşullar, gelir düzeyi, kalite ve ürün güvenliği gereksinimleri gibi meşru birtakım gerekçelere dayansa dahi, ticarete engel teşkil etmektedirler. TTE Anlaşması, ülkeler arasındaki çeşitli farklılıkları göz önünde bulundurmakta ve ülkelere teknik düzenlemeler alanında belirli bir esneklik tanımaktadır. Anlaşmanın 2.2 maddesinde hiçbir ülkenin, ihracatında kaliteyi, insan, hayvan ya da bitki yaşam ya da sağlığını ve çevreyi korumayı veya aldatıcı uygulamaları önlemeyi temin etmek için gerekli olan önlemleri, uygun gördüğü düzeyde almasının engellenemeyeceği belirtilmektedir. Ancak, bu önlemlerin aynı koşulların geçerli olduğu ülkeler arasında keyfi ya da mazur görülemeyen bir ayrım ya da uluslararası ticaret üzerinde gizli bir kısıtlama oluşturacak şekilde uygulanmaması şartı getirilmiştir. Bu şekilde, hükümetlerin meşru amaçlarının 31 Bernard M, Hoekman ve Michel B, Kostecki, The Political Economy of the World Trading System , Oxford, 2001, s.186-188. 32 Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 18 ötesinde daha katı ve ticareti engelleyici teknik düzenleme, standart ve uygunluk değerlendirmesi prosedürleri benimsemelerinin önüne geçilmesi amaçlanmaktadır.33 Anlaşma, ürünün ithalatçı ülkenin teknik düzenlemelerine uygunluğunun değerlendirilmesi sürecinde, gereksiz ve zaman alıcı uygulamalardan kaçınılmasını, uluslararası standardların uyumlaştırılmasını ve ülkelerin diğer ülkelerin kendilerininkinden farklı teknik düzenlemelerini “eşdeğer” kabul etmeleri suretiyle ticarette karşılaşılan bazı teknik engellerin ortadan kaldırılmasını hedeflemektedir. Anlaşmada yer alan bir diğer ilke de gelişmekte olan ülkeler için “özel ve lehte muamele”dir. Uluslararası standartların uygulanması ve yürürlüğe konulması için gelişmekte olan ülkeler yeterli teknik ve mali kaynağa sahip olmayabilmektedir. Dolayısıyla, TTE Anlaşmasında özel ve lehte muamele ilkesine yer verilmiştir. Anlaşmada yer alan bir diğer önemli hüküm ise ülkelerin bildirim yükümlülüklerini belirleyen ve bildirim merkezlerinin kurulmasını gerektiren şeffaflık şartıdır. Bu çerçevede, teknik düzenlemeler açısından ilgili tarafların bilgilendirilmesi amacıyla, söz konusu gelişmelerin resmi belgelerde yer verilerek erken safhada duyurulması gerekmektedir. 2.1.3.2 Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması da Dünya Ticaret Örgütü(WTO) kuruluş anlaşmasının eki olan bir metin olarak uluslararası ticareti etkileyecek tüm sağlık ve bitki sağlığı önlemlerine ilişkin kuralları belirlemektedir. Bu anlaşma kapsamında 33 Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 19 ithal edilen ürünlerde insan, hayvan ve bitki sağlığını etkileyecek katkı maddeleri, kirleticiler, pestisitler, hastalık yayıcı organizmalar, vb. maddelere ilişkin standart ve düzenlemeler yer alır. Örneğin, bir ülke ithal ettiği et ürünleri için karantina zorunluluğu getirebilir, ithal ettiği tarımsal ürünlere yönelik olarak pestisit standartları geliştirerek uygulayabilir. Ancak geliştirilen bu standartlar ve düzenlemeler Birleşmiş Milletlere bağlı Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile Dünya Sağlık Örgütü(WHO)'nün ortaklaşa geliştirdiği "Codex Alimentarius(Gıda Kodu)" normlarına uygun olmalıdır.34 Sözkonusu anlaşmaya göre Sağlık ve Bitki Sağlığı’na dönük önlemler aşağıdaki durumlarda uygulanabilir:35 - Üye devletin kendi bölgesinde; hayvan, bitki yaşamı veya sağlığını hastalık ya da hastalığa neden olan organizmadan korumak, - Katkı maddeleri, toksinler veya hastalığa neden olan organizmaları taşıyan gıda maddelerinden korunmak, - Salgın durumlarında salgının yayılmasını engellemek Genel olarak, Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması insan ve hayvanları gıdadan kaynaklanan risklerden, insan sağlığını bitki ve hayvanlardan kaynaklanan hastalıklardan ve hayvan ve bitkileri salgın ve hastalıklardan korumaya yönelik, ülkeler tarafından alınacak önlemleri kapsamaktadır. 34 35 Cosbey, 1997, s.6. Babadoğan, 2000, s. 51. 20 2.1.3.2.1 Codex Alimentarius Komisyonu GATT Uruguay turu sonrasında imzalanan SBS Anlaşması, gıda standartlarının uluslararası düzeyde uyumlaştırılmasını ve ülkelerin SBS önlemlerini bilimsel bir temele dayandırabilmesi için tüm ülkeler tarafından kabul görmüş uluslararası bir sistemin işletilmesini öngörmüştür.36 Bu amaçla, 1963 yılında WHO ( Dünya Sağlık Örgütü) ve FAO ( Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü ) tarafından kurulan Codex Alimentarius ( Gıda Kodeksi ) komisyonunca belirlenen standartlara her ülkenin zorunlu olarak uyması kabul edilmiştir. Gıda kodeksi bir bölgede ya da tüm dünyada geçerli olacak şekilde, gıda standartları oluşturmaktadır. Bu standartlar ilgili ürün için aşağıdaki formatta hazırlanmaktradır: - Kullanılabilecek katkı maddeleri - Kontaminantlar ( Bulaşıcı Maddeler) - Ağırlık ve Ölçüler - Etiketleme kuralları - Örnekleme ve Analiz Metodları Codex Alimentarius komisyonu bugüne kadar 240’dan fazla ürün ve genel standardı uyumlaştırmıştır. Böylelikle ülkeler arasında var olan farklı hukuki ve idari yapılardan kaynaklanan uygulama zorlukları büyük ölçüde ortadan kalkmaktadır. 36 Babadoğan, 2000, s. 59. 21 2.1.3.3 Ticarette Teknik Engeller ve Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşmalarının Değerlendirmesi Gelişmiş ülkelerin 1995 yılında yürürlüğe giren bu anlaşmalardan kaynaklanan yükümlülüklerine tam olarak uyduklarını söylemek oldukça zordur. Sadece 1995 ile 2000 yılları arasında, Dünya Ticaret Örgütü’ne TTE ve SBS Anlaşmalarının ihlali ile ilgili başvurular iki düzineden fazla olmuş37 ve bir çoğu sonuçlanmamıştır. Örneğin Avrupa Birliği Ocak 1998’de Kenya, Mozambik, Tanzanya ve Uganda’dan taze balık ithalatını kolera riskini öne sürerek durdurmuştur. Halbuki SBS Anlaşması kapsamında bu riski bilimsel olarak kanıtlaması ve sadece duyuma göre değil, bilimsel verilere göre bu kararı alması gerekmekte idi. Hatta böyle bir riskin varlığının kanıtlanması durumunda, ihracatçı ülkenin uyarılması ve ürünlerini uyumlaştırması için süre tanınması gerekiyordu. Sonuçta Avrupa Birliği tüm bunları göz ardı ederek kararından geri adım atmadı ve Kenya gibi yoksul bir ülke görece üstünlük sahibi olduğu taze balık ihracatında yıllık yaklaşık 50 milyon dolar zarara uğramış oldu.38 Yine, Amerika Birleşik Devletleri ile Japonya arasında cereyan eden karantina tartışmasında ABD Japonya’ya geri adım attırabildi. Japonya’nın ABD’den gelen sekiz meyve çeşidinde ilaç kalıntısı olduğunu öne sürerek bunların ABD’den ithalini yasaklaması üzerine ABD bunun SBS Anlaşmasına aykırı olduğunu ileri sürerek 37 John S. Wilson, “Standards, Regulation and Trade”, Development, Trade and the WTO, Washington D.C., 2002 s. 430. 38 Wilson, s.430. 22 Dünya Ticaret Örgütü’ne başvurdu. Panel süreci neticesinde Japonya haksız bulundu.39 Avrupa Birliği’nin mango hamuru ve süt ithalatında uyguladığı yöntemden de ticari bir engel olarak bahsetmeliyiz. Birlik, mango ithalatında her bir konteynerde bulunan mango hamurunun (mango pulp) hangi çiftçinin ürünü olduğunu bilmek istemekte idi. İsteğin gerekçesi ise her hangi bir konteynerda zararlı ürün çıkarsa bir daha o ürünün üretildiği çiftlikten gelen malın engellenmesi idi. Mango ihracatında oldukça yüksek bir ticaret hacmine sahip olan Hindistan yetkilileri ise bunun belirlenmesinin hayli zor ve karmaşık bir süreç olduğunu belirterek AB’nin imkansızı istediğini söylemektedirler. Benzer şekilde AB, süt ithalatında, sütün sağıldığı ineğin günlük olarak minimum 2 litre süt vermesi şartını öne sürerek belli ülkelerden yaptığı ithalatı kısıtlamıştır.40 Zira bu rakam, gelişmekte olan ülkelerdeki çiftliklerde yetişen inekler için hayli yüksektir. Görüldüğü üzere Dünya Ticaret Örgütü kuralları çerçevesinde özellikle çevresel anlamda çeşitli bahaneler öne sürülerek teknik engel yaratmak mümkün olmaktadır. Kuşkusuz çevre koruma kaynaklı her engelin haksız olduğu söylenemez. Ancak, sistem işleyiş açısından, çevre kaynaklı engelin ortadan kaldırılmasına dönük ortak işbirliğinden çok, kararı alan politik gücün yasaklama hürriyetini teyit noktasında işlemekte ve politik olarak güçlü olan tarafın boyunduruğu altına girme zaafını taşımaktadır. 39 40 Wilson, 2002, s.436 ibid, s.433. 23 2.2 Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler Örgütü, uluslararası kamuoyunda çevreye yönelik sorunların algılanması ve etkin bir işbirliği geliştirilmesinde kuruluşundan itibaren önemli rol oynamaktadır. Çevre sorunlarının uluslararası boyutta tartışılmaya başlandığı 60’lı yıllarda Birleşmiş Milletler ülkelerin bu konuda yapması gerekenlern koordinasyonunu üstlenmiştir. 1969 yılında BM Genel Sekreteri U-Thant, Birleşmiş Milletler Örgütü üyesi ülkelerin, geçmişten gelen çatışmaları bir kenara bırakarak, nüfus artışını kontrol altına almak, çevreyi korumak ve yoksulları kalkındırmak için işbirliği gereğinin üzerinde durarak, gelecek on yıl içinde bu konuların çözülmemesi durumunda bu sorunların altından kalkılamayacağını deklare etmiştir.41 Roma Klubu tarafından hazırlanan ve 1972 yılında yayınlanan Büyümenin Sınırları ( Limits to Growth ) adlı raporda da, dünyadaki gelişme hızı ve metodunun değişmemesi durumunda doğal kaynakların hızla tükenerek, önümüzdeki 150 yıl içerisinde dünyanın yaşanılabilir bir yer olmaktan uzaklaşacağı ifade edilmiştir.42 Dünya kamuoyunda çevre sorunu bir gündem maddesi haline gelince, 1972 yılı Haziran ayında Birleşmiş Milletler tarafından “Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı” düzenlenerek, gezegenin ekolojik açıdan duyarlı bir şekilde yönetimi için bir dizi ilke belirlenmiştir. Dünya liderlerinin çevre ile uyumlu ekonomik kalkınma konusunu tartıştıkları ilk forum olan Stockholm Konferansı sonucunda, 41 United States Environmental Protection Agency internet sayfası, www.epa.gov/history/topics/epa/15c.htm, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 42 Fehmi Yavuz, Ruşen Keleş, Çevre Sorunları, Ankara, 1983, s.237. 24 çevresel konulardaki uluslararası çalışmalarda önemli rol oynayan BM Çevre Programı (UNEP) kurulmuştur.43 2.2.1 BM Çevre Programı (UNEP) UNEP, 1972 Stockholm Çevre Konferansından bir yıl sonra 1973 yılında, Birleşmiş Milletler'in çevreden sorumlu birimi olarak hayata geçirilmiştir. 1993 yılında UNEP bünyesinde, öncelikli olarak çevre ve dış ticaret üzerinde çalışmalar yapmak üzere "Çevre ve Ekonomi Birimi" oluşturulmuştur. Bu bağlamda UNEP, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), iktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), UNCTAD ve UNDP gibi diğer örgütlerle koordineli olarak çalışır. UNEP'in bu konudaki çalışmaları üç gruba aynlır.44 Mevzuat Grubu: Uluslararası çevresel faaliyetler ile ticaretteki serbestleşme arasındaki ilişki UNEP'in ilgilendiği yasal konuların başında gelir. Çok taraflı çevre anlaşmalarına dayanılarak uygulanan ticari tedbirler ile kurallar arasındaki ilişkileri inceler. Ekonomik Konular: Çevre ve Ekonomi Birimi dört alanda çalışmalar yürütmektedir. Bunlar, çevre ve ticaret politikalarının doğuracağı etkilerin belirlenmesine yöneliktir. • Çevre ve doğal kaynaklar muhasebesi • Çevresel mal ve hizmetlerin değerlendirilmesi • Çevresel etki yardımı 43 Orman Genel Müdürlüğü Web Sitesi, www.ogm.gov.tr/rio/rio1.htm Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. Ekrem Gül, Çevresel Düzenlemelerin Dış Ticaret Üzerine Etkisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001, s.44. 44 25 • Piyasa mekanizmasına dayalı çevresel koruma araçlarıdır. Bilimsel Konular: Çevresel konuların bilimsel çerçevesini belirlemesine yönelik olarak, çevresel duyarlılık, veri koordinasyonu, kaynak bozulma değerlemesi, çevresel değerlerin yenilenme oranlan, kirliliği asimile etme kapasitesi, risk değerlemesi ve çevresel standartlar konularında UNEP'in yoğun çalışmaları bulunmaktadır. UNEP Programının kurulmasını müteakip Birleşmiş Milletler bünyesinde kalkınma, ticaret ve çevre konularında uluslararası düzeyde faaliyet gösteren yeni örgütlenmeler gerçekleşmiştir. Bu örgütlenmeler aşağıda yer almaktadır: 2.2.2 BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) İsviçre'nin Cenevre kentinde 1964 yılında Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) düzenlenmiştir. Özellikle az gelişmiş ülkelerin kalkınma ve ticaret sorunlarını görüşmek üzere toplanan UNCTAD, Kuzey-Güney diyaloğu'nun en önemli halkası olmuştur. Bu konferansta az gelişmiş ülkeler ekonomik sorunlarını dile getirme olanağını bulmuştur. Ticaret ve Kalkınma Kurulu (Trade and Development Board) adlı sürekli bir organa sahip olan UNCTAD, her dört yılda bir toplanarak Kuzey ile Güney arasında uluslararası ekonomik konuların savunulduğu forum rolü oynamaktadır.45 2.2.3 BM Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO) 45 Halil Seyidoğlu; Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, İstanbul, 1998, s.787-788 26 Az gelişmiş ülkelerin uluslararası kalkınma sorunlarının Birleşmiş Milletler kanalıyla çözümü doğrultusunda yapılan başka bir oluşum da 1966 yılında Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı'nın (UNIDO) kurulması olmuştur. UNIDO, BM'nin bir uzmanlık kuruluşudur. Görevleri, az gelişmiş ülkelerle ilgili olarak yeni yapılacak yatırımların veya mevcut tesislerin modernleştirilmesi, teknoloji transferi, insan gücü kaynaklarının geliştirilmesi, bilimsel ve teknik yardım vb. gibi faaliyetlerde bulunmaktır. Örneğin, UNIDO, az gelişmiş ülkelerdeki belirli projelere finansman bulmak için dış kredi veren ülke veya kuruluşlarla temas kurar, kredi şartlarını düzenler, sanayinin geliştirilmesi ve yenilenmesi konularında çalışmalar yapar. UNIDO’nun, yürütmüş olduğu faaliyetlerde çevresel değerlerin korunmasını gözetmektedir.46 2.2.4 BM Çevre ve Kalkınma Konferansı (UNCED) Birleşmiş Milletler tarafından 3-14 Haziran 1992 tarihinde Brezilya'nın Rio de Janerio kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı’nda (UNCED), sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirmek için uluslararası bir ortaklığın oluşturulması ve uluslararası ticarette serbestleşme sağlanarak desteklenmesi konusunda ekonomi, çevre ve dış ticaret politikalarının birbirini karşılıklı olarak desteklediği şartların oluşturulması için çeşitli kararlar alınmıştır. Konferans kararlarının uygulanmasında eşgüdümü sağlamak için Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Komisyonu (UNSCD) kurulmuştur. 46 UNIDO web Sayfası, www.unido.org, Erişim Tarihi: 28 Ocak 2007. 27 2.3 İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) Sanayileşmiş ülkeler, 1960 yılında Paris'te toplanarak İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa'nın imarına yardımcı olmak amacıyla Avrupa İktisadi İşbirliği Örgütü'nü (Organization for European Economic Cooperation-OEEC) kurmuşlardır. 1961 yılında Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'nın katılımlarıyla OEEC yeni bir örgüte dönüştürülerek, İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organization for Economic Cooperation and Development-OECD) kurulmuştur. Daha sonra bu örgüte Japonya da katılmıştır. Türkiye de bu örgütün üyesidir. Örgütün amacı, üye ülkelerde iş ve yaşam düzeylerini yükselterek, ekonomileri geliştirmek ve dünya ticaretinin uluslararası kurallara uygun ve tarafsız bir biçimde gelişmesine yardımcı olmaktır.47 Bu amaçlara yönelik olarak kurulan örgüt, kalkınma ve çevre ilişkisinin, kirlilik ihracının, kirliliğin ve kirliliğe yönelik izlenen politikaların ülkelerin ödemeler dengelerine ve rekabet koşullarına etkide bulunması gibi konuların önem kazanması ile birlikte, çevre konuları ile ilgilenmeye başlamıştır. OECD bünyesinde çevre sorunları, enerji sorunu, ticaretin serbestleştirilmesi, sermaye hareketleri, dünya para sistemi, eğitim ve bilim, sanayi ve istihdam gibi konularda çalışmalar yapmak ve ortak politikalar belirlemek üzere çeşitli komiteler oluşturulmuştur. Çevre sorunlarının uluslararası ve bütüncül niteliğini vurgulayan OECD, bu sorunların çözümünü uluslararası işbirliğinin gelişiminde görmektedir. Bu nedenle, 47 KOSGEB, “OECD’nin Yapısı ve Üyesi Ülkelerin Bilgi Profilleri”, Ankara, 2004 s.4. 28 örgüt bünyesinde bir "Çevre Politikaları Komitesi" oluşturulmuştur. Bu komitenin görevleri şunlardır:48 • Çevre yönetimine ilişkin sorunları saptamak ve çözüm önerileri geliştirmek; • Üye ülkelerin çevre politikaları arasında uyum sağlamak; • Ulusal çevre politikalarının uygulanmasında üye ülkeler arasında ortaya çıkabilecek anlaşmazlıkları gidermek; • Çevre kalitesi eğilimlerini belirlemek; • Üye ülkelerce uygulanan çevre politikalarını izlemek ve danışmanlık hizmeti vermek; • Kendi örgütünün dışında da çevrenin geliştirilmesine ve doğal kaynak yönetimine katkıda bulunabilecek çözüm yollan aramaktır OECD'nin 1974, 1979 ve 1985 yıllarında yayınladığı üç ayrı deklarasyon, örgütün temel çevre politikalarını üç ana ilke üzerine oturtmaktadır. 1974 yılında yayınlanan deklarasyonda, ekonomik büyüme amacının çevreyi dikkate almamanın bir gerekçesi olamıyacağı vurgulanmıştır. 1979 deklarasyonunda, önleyici politikalar ile çevre sorunlarının ortaya çıkmadan önlenebileceği belirtilmiştir. 1985 deklarasyonunda ise, sürdürülebilir bir ekonomik büyüme ile çevrenin iyileştirilmesinin birbiriyle yakın ilişkili olduğu ve bu konuda uluslararası işbirliğinin önemi vurgulanmıştır. Örgüt, çevre sorunlarına global ölçekte yaklaşmakta ve bu sorunların çözümünde uluslararası işbirliğini öngörmektedir. Zira, ülkelerin 48 OECD Web Sayfası, www.oecd.org/docume.../0,2340,en_2649_37465_1895129_1_1_1_37465,00.htm, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 29 uygulamış oldukları farklı çevre politikaları uluslararası iktisadi ve politik ilişkileri olumsuz yönde etkileyebilir.49 2.4 Avrupa Birliği Avrupa Birliği’nin kurucu Roma Anlaşması’nda çevreye ilişkin bir hüküm yer almamaktadır. Bununla beraber 1960’lı yıllardan itibaren gelişen ekonomik büyümenin çevre üzerinde oluşturduğu tahribatın azaltılması ve önlenmesi fikri, Stockholm Konferansı sonrasında Avrupa gündemine girmiş ve çevre politikalarına ilişkin eylem planları 1972 yılında düzenlenen Paris Konferansı sonrasında ivme kazanmıştır. Topluluk tarafından oluşturulan ilk “Çevre Eylem Programı”, 1973 yılında yürürlüğe konulmuş ve çevrenin korunmasına ilişkin temel ilkeleri belirlemiştir. 1973-2000 yılları arasında oluşturulan çevre eylem planlarında atıkların geri dönüşümü, su ve hava kirliliği ile ilgili minimum standartların oluşturulması ve yasal zeminin oturtulması üzerinde önemli aşamalar sağlanmıştır.50 Topluluğun çevre mevzuatı eylem planları ve çeşitli anlaşmalar yoluyla oluşturulan ilkelere dayanır. Özellikle Amsterdam Antlaşması’nın 174. Maddesi, Avrupa Çevre Politikasının dayanacağı ilkeleri sıralamaktadır. Bu ilkeler, (bütünleyicilik ilkesi, yüksek seviyede koruma ilkesi, ihtiyat ilkesi, önleme ilkesi, kaynakta önleme ilkesi ve kirleten öder ilkesi) tüm karar alıcılar için yol gösterici niteliktedir.51 49 Gül, 2001, s.63 Thisvi Ekmeztoglou, Sevim Budak, Athanassios Balodimos, Avrupa Birliği’nin Çevre Politikası ve Türkiye’nin Uyumu, İstanbul, 2001, s. 11. 51 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s. 13. 50 30 • Bütünleyicilik İlkesi: Topluluğun tüm politikalarının hazırlanması ve uygulanması sırasında çevre unsurunun göz önünde bulundurulmasını öngörür. • Yüksek Seviyede Koruma İlkesi: Bu ilke yasama yetkileri dahilinde tüm AB kurumlarının Topluluğun farklı bölgelerindeki durumları da hesaba • İhtiyat İlkesi: Belli bir hareketin çevre açısından olumsuz sonuçlar doğuracağı hakkında ciddi bir şüphe mevcutsa, bilimsel kanıtın ortaya çıkmasına kadar beklemeden önlem alınması anlamına gelmektedir. • Önceden önleme ilkesi: Kirliliğin temizlenmesi yerine, meydana gelmeden önce alınacak tedbirlerle önlenmesi esasına dayanır. Özellikle 3. Çevre Eylem Programı'yla birlikte önem kazanan bu görüş, özellikle 1990'lı yılların çevre mevzuatının temelini oluşturmuştur. • Kirliliği kaynağında önleme ilkesi: Kirliliğin ortaya çıkışına göre mümkün olan en erken safhada önlenmesidir. Eğer bu mümkün olmuyorsa, kirlilik mümkün olduğunca dar bir alanda tutulmalıdır.52 • Kirleten öder ilkesi: Kirliliğin temizlenmesi için gereken maliyete ilişkin bu ilke, daha sonra sıklıkla kullanılacak olan ekonomik araçların da temelini oluşturmaktadır. Bu ilke çerçevesinde varolan ya da meydana gelen kirliliği temizleme maliyeti kirletene yüklenmiştir. 52 Burcu Durmaz, “AB Çevre Politikası Alanında Muhtemel Müzakere Sürecine Yönelik Gerekli Hazırlıkların Çalışılması”, AB Genel Sekreterliği Uzmanlık Tezi, Ankara, 2004, s.3. 31 Fransa ve Hollanda tarafından referandumda kabul edilmediği için herhangi bir hukuki yükümlülügü bulunmayan Avrupa Anayasası, sürdürülebilir kalkınmayı, çevrenin korunmasını ve çevre kalitesinin geliştirilmesini anayasal güvence altına almaya amaçlamakta (Madde I-3.3) ve tüm alanlara çevre koruma politikalarının içselleştirilmesini öngörmektedir. 2001 yılından beri uygulanmakta olan Çevre için 6. Çerçeve Programı ise 2010 yılına kadar çevre ile ilgili Topluluk önceliklerini ortaya koymaktadır. “Çevre 2010: Geleceğimiz, Tercihimiz” adı verilen Program’da iklim değişikliklerinin önlenmesi, doğanın ve biyolojik çeşitliliğin korunması, çevre kirliliğinin insan sağlığına zarar vermesinin önlenmesi ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı ile atık yönetiminin geliştirilmesi konuları öncelikli konular olarak belirlenmiştir. 2.4.1 AB’de Çevre Politikası Yönetimi Genel olarak çevre politikası, bir ülkenin çevre konusundaki tercih ve hedeflerinin belirlenmesi olarak tanımlanmaktadır. Bunlar geleceğe yönelik olarak alınması gereken tedbirlerin ve benimsenen ilkelerin bütünüdür. Avrupa Birliği’nde çevre politikasının belirleyicisi çevre mevzuatıdır. 2.4.1.1 AB Ortak Çevre Politikası Kapsamında Mevzuat Ortak Çevre Politikası mevzuatı, politikaların uygulanmaya başladığı 1972 yılından itibaren çevrenin korunması amacıyla oluşturulan ve tüm alanlarda çevre 32 kirliliği sınır değerleri ile standartlarını belirleyen yönerge, tüzük ve kararlardan oluşmaktadır. Dörtyüzden fazla karardan oluşan bu mevzuatın bütüncül bir yapıda ele alınması oldukça kapsamlı bir çalışma gerektirmekle beraber, özellikle aşağıda belirtilen alanlarda yoğunlaştığı söylenebilir:53 2.4.1.1.1 Atık Yönetimi Atık yönetimine ilişkin Topluluk mevzuatı, büyük ölçüde 75/442/AET sayılı yönerge ile düzenlenmiştir.54 Yönerge kapsamında üye devletler atıkların, insan sağlığı tehlikeye atılmadan ve çevreye zarar verilmeden bertarafı ile yükümlüdürler. Bununla beraber, ürün tasarımlarını geliştirilerek atıkların üretim aşamasında azaltılmasını, geri dönüşüm ve atıkların yeniden kullanımını, atıkların yakılarak yaratılan kirliliğin azaltılmasını ve atık taşımacılığının denetlenmesini sağlayacaklardır. Atıkların depolanması sırasında meydana gelebilecek çevresel zararların engellenmesi amacıyla, 1999/31/EC Atıkların Depolamasına İlişkin Uygulama Direktifi55, yapılarında poliklorlu bifenil ve poliklorlu terfenil içeren atıkların yönetimi konusunda 96/59/EC sayılı Direktif56, akümülatör ve pil atıklarına ilişkin uygulamalar için ise 91/157/EEC sayılı direktif57 benimsenmiştir. Ambalajlama ve ambalaj atıklarına ilişkin olarak 94/62/EC sayılı direktifle ambalaj atıklarının en az % 25 oranında geri dönüşümünün sağlanması hedeflenmektedir.58 53 İktisadi Kalkınma Vakfı, “ Avrupa Birliği ve Türkiye’nin Çevre Politikalarının Karşılaştırmalı İncelemesi”, İstanbul, 1998 s.37. 54 25.07.1975 tarih ve L 194 sayılı Avrupa Topluluğu Resmi Gazetesi, s.39 55 16.07.1999 tarih ve L 182 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.19 56 24.09.1996 tarih ve L 243 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.31 57 26.03.1991 tarih ve L 078 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.38 58 31.12.1994 tarih ve L 365 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.10-23 33 Atıkların yakılmasına ilişkin 4 Aralık 2000 tarih ve 2000/76/EC sayılı direktif59 yayınlanmıştır. Burada amaç atıkların yakılmasından kaynaklanan hava, su ve toprak kirliliğini mümkün olduğu kadar azaltmak ve önlemektir. Evsel atıkların yakılmasına ilişkin olarak 89/369/EC sayılı direktif uygulanmaktadır. Atıkların Birlik içinde ve dışında taşınımının kontrolü ise 1 Şubat 1993 tarih ve 259/93/EEC sayılı Konsey tüzüğü ile yapılmaktadır. Birlik uygulamaları çerçevesinde tehlikeli atıkların yönetimi 91/156/AET sayılı yönerge60 ile sağlanmaktadır. 2.4.1.1.2 Su Kirliliği Avrupa Birliği’nde su ortamının iyileştirilerek muhafaza edilmesi amacıyla yüzey suları, sınıraşan suları, kıyı suları ve yer altı sularını koruma politikalarını düzenleyen 2000/60/EC sayılı Su Çerçeve Direktifi benimsenmiştir.61 İçme suyunun karşılaması gereken standartlar 98/83/EC sayılı direktifi ile62, yüzme sularının kalitesi ise 76/160/EEC sayılı Konsey Direktifi ve eklerinde yer almaktadır.63 Kentsel atıksu arıtmı konulu 21 Mayıs 1991 tarih ve 91/271/EEC sayılı Konsey Direktifi64 atıksuyun toplanması, işlenmesi ve deşarjını; tarımsal kaynaklardan gelen nitratın sebep olduğu kirliliğe karşı suların korunmasına ilişkin 2 Aralık 1991 tarih ve 91/676/EEC sayılı Konsey direktifi65 ise nitrat kirliliğinden 59 28.12.2000 tarih ve L 332 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.91 26/03/1991 tarih ve L078 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.1 61 22.12.2000 tarih ve L 327 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.1 62 05.12.1998 tarih ve L 330 sayılı AB Resmi Gazetesi s.32 63 05.02.1976 tarih ve L 031 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.1 64 30/05/1991 tarih ve L 135 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.40 65 31/12/1991 tarih ve L 375 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.1 60 34 etkilenmiş veya etkilenebilecek akarsu ve yer altı sularının belirlenmesi ve korunmasını düzenler. 2.4.1.1.3 Hava Kirliliği Toplulukta, insan sağlığı ve çevrenin korunması, zararlı hava kirleticilerin önlenmesi ve azaltılması için sınır değerler direktiflerle düzenlenmiştir. Üye devletlerde dış hava kalitesinin ölçüm metotları 27 Eylül 1976 tarih ve 96/62/EC sayılı Direktif ile belirlenmektedir. 13 Ekim 1998 tarih ve 98/70/EC sayılı Direktif66 ise başlıca hava kirleticileri olan azot oksitlerin, yanmamış hidrokarbonların, partikül maddelerin, karbon monoksit, benzin ve diğer zehirli egzoz emisyonlarının çevreye verdiği zararı dikkate alarak, dizel yakıt ve benzin kalitelerini belirlemektedir. Avrupa Birliği Konseyi kükürt dioksit emisyonlarının atmosferde asitleşmeye yol açarak Topluluk ekosistemine, insan sağlığına, tahıl üretimine, bitki türlerine olan olumsuz etkilerini ve asit yağmurlarının çevresel zararlarını dikkate alarak, sıvı yakıtların ihtiva ettiği kükürt dioksit miktarını azaltmak üzere 99/32/EC sayılı ve 26 Nisan 1999 tarihli Direktifi uygulamaya koymuştur.67 2.4.1.1.4 Gürültü Kirliliği Avrupa Birliği, gürültüye yol açan araç ve aletlerde izin verilebilir en yüksek gürültü seviyesini belirleme amacıyla çeşitli yönergeler oluşturmuştur. Bu yönergeler 8 Mayıs 2000 tarih ve 2000/AT/14 sayılı Dışarıda Kullanılan Araçların Gürültü 66 67 28/12/1998 tarih ve L 350 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.58 11.5.1999 tarih ve L 121 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.13 35 Emisyonlarına İlişkin Çerçeve Yönergesi68 kapsamında çeşitli ürünler için maksimum gürültü seviyesini belirlemektedir. Evde kullanılan aletlerin yayabileceği sınır gürültü değerleri ise 1 Aralık 1986 tarih ve 86/594/AET sayılı yönerge ile düzenleme altına alınmıştır.69 2.4.1.1.5 İklim Değişikliği Avrupa Birliği 1992 Birleşmiş Milletler İklim Değişiklikleri Konvansiyonu ve 1997 Kyoto Protokolü’nü imzalamıştır. AB, ozon konsantrasyonunun azaltılması, diğer atmosfer kirleticileri için ulusal tavan değerlerinin belirlenmesi ve büyük çaplı sınai tesislerdeki kirlilik emisyonunun sınırlandırılması amacıyla petrol ve motorlu taşıt endüstrilerine yönelik, yakıt tüketiminin azaltılması ve hava kalitesinin artan trafiğe rağmen iyileşmesini sağlayacak, düşük maliyetli emisyon limitleri ve yakıt kalitesi standartları getirilmesi yönünde politikalar geliştirmektedir. Enerji, ulaştırma ve sanayi sektörlerine odaklanmış politika ve önlemlerin, tarım, ormancılık ve atık sektörünü içine alacak şekilde genişlenmesi beklenmektedir. Avrupa Birliği motorlu araçların sebep olduğu CO2 emisyonlarının en geç 2010 yılına kadar 120 g/km’ye düşürülmesini amaçlamaktadır.70 68 03.07.2000 tarih ve L 162 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.1 06.12.1986 tarih ve L 344 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.24 70 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s.105. 69 36 2.4.1.1.6 Kimyasal Maddeler, Sanayide Riskler ve Biyoteknoloji Avrupa Birliği mevzuatında çevre ile ilgili resmi ve özel projelerin etkilerinin değerlendirilmesi ÇED (Çevresel Etki Değerlendirmesi) konusunda yayımlanan 85/337/EEC sayılı direktif71 çerçevesinde olmaktadır. Bununla beraber, plan ve programların çevre üzerindeki olası önemli etkilerinin değerlendirilmesi ve mümkün olan en az düzeye indirgenmesi veya ortadan kaldırılması konularının ele alındığı Stratejik Çevresel etki Değerlendirme sürecine ilişkin olarak 2001/42/EC sayılı ve 27 Haziran 2001 tarihli Direktifi72 yayınlanmıştır. 96/61/EC sayılı Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü Direktifi73 sanayi tesislerinin entegre izin almasını, işletmenin çevre performansının bütüncül bir yapı içerisinde değerlendirilmesini öngörür. Tehlikeli maddeler, sağlığa ve çevreye tehlikeli etkileri olan temizleyiciler ve katkı maddelerinin sınıflandırılması, ambalajlanması ve etiketlenmesi 1999/45/EC sayılı direktif74 ile sağlanmaktadır. Bu Direktif kapsamında üye devletlerin yetkilileri ürünler pazara ulaşmadan önce her türlü bilgiyi üreticiden isteyebilirler. Birliğin Sınırötesi Etkileri Olan Endüstriyel Kazalara Dair Anlaşmayı kabulü dolayısıyla yayınlanan 96/82/AT sayılı yönerge ( SEVESO II) büyük kazaların önlenmesine ilişkin amaçların dikkate alınmasını, güvenlik tedbirlerini ve ilgili 71 05.07.1985 tarih ve L 175 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.40 21.07.2001 tarih ve L 197 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.30 73 10.10.1996 tarih ve L 085 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.26 74 30.07.1999 tarih ve L 200 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.1-68 72 37 bildirimleri düzenlemektedir. Genetik olarak değiştirilmiş mikro organizmaların sınırlı kullanımı ise buna dair 98/81/EC sayılı yönerge ile düzenlenmiştir. 2.4.1.1.7 Avrupa Birliğinde Çevre Politikasının Teknik Araçları75 AB bünyesinde çevre politikalarının diğer politikalarla bütünleştirilmesi düşüncesi 1999 tarihli Amsterdam Anlaşması’nın 6.maddesinde yer alır.76 Bu kapsamda, çevrenin en etkin ve geniş kapsamda korunması ve sürdürülebilir kalkınmanın teşvik edilmesi amacıyla bu konudaki Topluluk politika ve tedbirleri diğer politikalarla entegre edilerek uygulanmalıdır.77 Çevresel Etki Değerlendirmesi: Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED), herhangi bir alandaki proje önerilerinin uygulanmasına başlanmadan önce, çevreye olası etkileri bakımından sistemli bir inceleme ve değerlendirmeye tabi tutulmasını ifade etmektedir. Vatandaşların ve sivil toplum kuruluşlarının ilgili proje hakkında bilgi sahibi olmalarına ve projelerin, insan sağlığı, flora ve fauna, toprak, su, hava, iklim, kırsal alan, maddi zenginlikler ve kültür mirası üzerinde yaratabileceği etkilerin tek tek incelenmesine katkıda bulunmaktadır. Avrupa Birliği, Topluluk politikalarının ve bütünleşme çabalarının sonuca ulaşabilmesi açısından halkın desteğinin sağlanması ve yasama ve yürütme erklerini kullananların denetlenmesi için “Çevre Sorunları Konusunda Bilgiye Erişim, Karar 75 Avrupa Birliği’nde çevre politikasına ilişkin teknik araçlardan Avrupa Birliği Çevre Etiketi (Ecolabel) ve Çevre Yönetimi ve Denetimi Sistemi (EMAS) bu tezin ilgili bölümlerinde anlatılmıştır. Burada tekrar ele alınmayacaktır. 76 Amsterdam Anlaşması 77 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001,s.10 38 Verme Süreçlerine Katılım ve Yargıya Başvurma İmkanı Hakkında Birleşmiş Milletler Aarhus Sözleşmesi”ne 25 Haziran 1998 tarihinde taraf olmuştur.78 Avrupa Çevre Ajansı, objektif, güvenilir ve mukayese edilebilir bilgiler sağlayarak, çevrenin korunması için gerekli tedbirlerin alınmasına, tedbirlerin uygulanışını değerlendirmeye ve halkı çevre konusunda yeterince bilgilendirmeye katkıda bulunmak üzere, Avrupa Çevre Ajansı ve Avrupa Çevre Bilgi ve Gözlem Ağı kurulmuştur.79 Ajans, çevrenin durumu hakkında bilgi toplamakta, değerlendirmekte ve yaymaktadır.80 78 “Avrupa Birliğinde ve Türkiye’de Çevre Mevzuatı”, 2001, Ankara, Türkiye Çevre Vakfı Yayınları, s. 125-149. 79 11.05.1990 tarih ve L 120 sayılı AB resmi gazetesi. 80 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s.25. 39 BÖLÜM III 3TÜZEL DÜZENLEMELER BAĞLAMINDA ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI Uluslararası ticareti etkileyen çevre koruma uygulamalarının önemli bir kısmı uluslarararası anlaşmalarla belirlenmektedir. Küresel ölçekte çevre sorunlarına ilişkin anlaşmalar üç başlıkta incelenebilir:81 Bağlayıcı Anlaşmalar: Hükümetler tarafından küresel veya bölgesel ölçekte kabul edilip imzalanan anlaşmalar ve hukuki düzenlemeler. Örneğin, 1989 tarihli Basel Sözleşmesi imzalayan devletleri bağlayıcı bir uluslararası hukuk belgesidir. Bağlayıcı Olmayan Hükümetlerarası Deklarasyonlar: Bu tür deklarasyonlar ortak bir fikir birliğini ifade etse de ancak bağlayıcı anlaşmalara çerçeve oluşturabilirler. Örneğin Rio Deklarasyonu bağlayıcı değildir. Uluslararası kuruluşların bölgesel ya da küresel ölçekte yasal düzenlemeleri: Tüzükler, yönergeler, kararlar, tavsiye kararları, tavsiyeler, deklarasyonlar, uygulama kararları biçiminde olabilir ve duruma gore bağlayıcı olabilir ya da olmayabilir. Bağlayıcı kararlara örnek olarak CITES Sözleşmesine taraf olan ülkelerin fildişi ve balina ticaretini yasaklayan kararları örnek olarak gösterilebilir. Avrupa Birliği’nin bu konudaki mevzuatı da üye ülkeleri bağlayıcıdır. 81 Tüsiad, 1998,s. 46. 40 Bu uluslararası hukuk düzenlemeleri taraf devletler için bağlayıcı olup, firmalar için bağlayıcı değildir. Ancak taraf devletler kendi mevzuatlarını bu düzenlemeler çerçevesinde oluşturarak firmalar için yükümlülükleri ortaya koyarlar. Böylelikle uluslararası bir düzenleme bu düzenlemeye taraf olan bir ülkede faaliyet gösteren firmalar için de bağlayıcı bir nitelik kazanabilir. Aşağıda uluslararası ticarete ilişkin hüküm içeren uluslararası anlaşmalar incelenmektedir: 3.1 Viyana Sözleşmesi ve Montreal Protokolü Dünyayı güneşin zararlı radyasyonundan koruyan ozon meydana gelen tabakasında incelmenin neden olabileceği olumsuz etkiler, 1985 yılında Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi ve 1987 yılında da Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü’nün oluşturulmasına yol açmıştır. “Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi” insan sağlığını ve çevreyi, ozon tabakasını değiştiren ya da değiştirme olasılığı bulunan insan faaliyetlerinin yarattığı veya yaratabileceği olumsuz etkilere karşı korumak için gerekli önlemlerin alınması yükümlülüğünü getirmektedir. Ayrıca ozon tabakasını incelten maddeleri ekonomik ve teknik imkanlara bağlı olarak ve gelişme yolundaki ülkelerin gelişmeye olan ihtiyaçlarını da dikkate alarak ortadan kaldırmayı nihai hedef olarak benimsemiştir. 41 Türkiye, 1 Ağustos 1990 tarihinde “Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi” ile sözleşmenin eki “Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü”ne 19 Aralık 1991 tarihinde, Protokol Londra Değişikliğine 12 Temmuz 1995 tarihinde ve Kopenhag Değişikliğine 8 Şubat 1996 tarihinde, Montreal ve Pekin Değişikliklerine ise 17 Eylül 2003 tarihinde taraf olmuştur.82 3.2 Basel Sözleşmesi 1989 yılında imzalanan Sözleşme kapsamında sıralanan tehlikeli atıkların taraflar arasında ticareti sınırlanmakta, üçüncü ülkeler ile ticaret ise yasaklanmaktadır. Bu çerçevede taraflar arasında atıkları ithal edecek tarafın önceden yazılı izni olmaksızın yapılan ticaret yasadışı sayılmaktadır. Türkiye Protokol'e 1994 yılında taraf olmuştur. 3.3 CITES Kısaca CITES olarak bilinen “Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora” (Tehlike Altındaki Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticareti Hakkında Konvensiyon) Temmuz 1975 tarihinde yürürlüğe girmiştir. CITES’in amacı, üyesi ülkelerde tehlike altında bulunan ve anlaşma kapsamında olan bitki ve hayvan türlerinin ticari ithalinin yasaklanmasını, anlaşma kapsamı liste dışında kalan ancak tehlike olasılığı altında bulunan türlerin ticari ithalatının gözetim altında tutulmasını sağlamak, ekolojik dengenin, uluslararası ticaret yoluyla istismar edilmesinin önlenmesi ve ülkelerin sahip 82 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.32. 42 oldukları biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımlarının sağlanması için, taraf ülkelere yardımcı olmaktır. 3.4 Rotterdam Sözleşmesi Birleşmiş Milletler Çevre Programı, Kimyasallar birimince yürütülen sözleşme 1998 yılı sonunda imzaya açılmış, Türkiye tarafından da imzalanmış ve 24.02.2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Sözleşme, çevre ve insan sağlığını olumsuz yönde etkilediği gerekçesi ile üye ülkelerin herhangi biri veya birkaçı tarafından satışı ve kullanımı yasaklanmış veya kısıtlanmış olan toksit sanayi kimyasalları ve pestisitlerin ihracatı öncesi, ihraç edilecek ülkeye bildirimde bulunularak izin alınması ve ülkenin ihraç edilecek maddenin tehlike özellikleri hakkında bilgilendirilerek kontrollü kullanımının sağlanmasını amaçlamaktadır. 3.5 Cartagena Biyogüvenlik Protokolü 1996 yılından itibaren GDO’lu ( Genetik olarak Değiştirilmiş Organizma ) tarımsal ürünlerin dünya ticaretine girmesiyle birlikte GDO’lar hakkında giderek artan biçimde tartışmalar devam etmektedir. Gen teknolojisi veya genetik mühendisliği (modern biyoteknoloji) geleneksel ve ıslah edici yöntemlerin tersine gıdalarda ürünün karakteristiğini değiştirmek için gen ve tür arasında kopyalama 43 ve transfer yapmaktadır. Böylece gıdalardaki organizmaların doğal yapısı değiştirilmektedir. Organizmaların bu yolla genetik olarak değiştirilmesine genetik olarak değiştirilmiş organizma (Genetically modified organisms-GMO) denilmektedir. Örneğin, balıktan alınan bir genin domatese nakledilmesiyle domatesin doğal yapısı değişmekte ve yeni bir özellik kazandırılmaktadır.83 Modern biyoteknoloji yöntemleriyle tarımda elde edilen transgenik ürünlerin, klasik ıslah yöntemleri ile çözülemeyen, ekonomik ve insani önemi olan bazı sorunları çözdüğü veya çözeceği iddia edilmektedir. Bunlar; tarımsal ilaç kullanımında azalma, verimlilikte artış, raf ömründe artış, besin değerinin artırılması, uygun olmayan iklim ve toprak koşullarında bile ürün alabilme ve dünya’daki açlığı azaltma olarak sıralanabilinir. Ancak, transgenik bitkilerin çevreye salındıktan doğal türlerde genetik çeşitliliğin kaybına, eko-sistemdeki tür dağılımının ve dengenin bozularak genetik kaynakları oluşturan yabani türlerin doğal evaluasyonlarından sapmalara neden olabileceği gerçeği genetik kaynakları zengin ülkelerin gen kaynaklarını tehdit etmektedir. GDO’lu ürünlerin üretim ve satışının giderek artması ve biyolojik çeşitliliği tehdit eder bir boyuta ulaşması ile Birleşmiş Milletler (BM) Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’nin 8(g) ve 19.3 maddelerinin uygulanmasına yönelik olarak ve Sözleşmenin II/5 no’lu Taraflar Konferansı Kararı gereğince 83 Sinan YANAZ, Genetik Olarak Değiştirilmiş Organizmalar (Gdo) Konusu ve Cartagena Biyogüvenlik Protokolü, DTM Web Sayfası, http://www.dtm.gov.tr/ead/ dtdergi/nisan2003/genetik.htm, Erişim Tarihi: 16 Şubat 2007. 44 Biyogüvenlik Protokolü hazırlanmış ve 130’dan fazla ülke tarafından 29 Ocak 2000 tarihinde kabul edilmiştir. Türkiye tarafından 24 Mayıs 2000 tarihinde imzalanan Cartagena Biyogüvenlik Protokolü, 17.06.2003 tarih ve 4898 sayılı Kanun ile onaylanmış ve 24.06.2003 tarih ve 25148 sayılı RG yayınlanarak 24 Ocak 2004’de yürürlüğe girmiştir. Cartagena Biyogüvenlik Protokolünün amacı, insan sağlığı üzerindeki riskler göz önünde bulundurularak ve özellikle sınır ötesi hareketler üzerinde odaklanarak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı üzerinde olumsuz etkilere sahip olabilecek ve modern biyoteknoloji kullanılarak elde edilmiş olan değiştirilmiş canlı organizmaların güvenli nakli, muamelesi ve kullanımı alanında yeterli bir koruma düzeyinin sağlanmasına katkıda bulunmaktır.84 3.6 Stockholm Sözleşmesi Stockholm Sözleşmesi, kalıcı kirletici düzine olarak adlandırılan 12 kimyasalı kapsamakta, bu kimyasalların üretimini ve kullanımını durdurmayı hedeflemektedir. Türkiye dahil, bugüne kadar 151 ülkenin imzaladığı, 51 ülkenin taraf olduğu sözleşme tüm dünyada 7 Mayıs 2004 tarihinde resmi olarak yürürlüğe girmiştir.85 84 85 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.41. Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.42. 45 Birleşmiş Milletler Çevre Programının hazırladığı çevresel sözleşmeler arasında önemli bir yere sahip olan bu sözleşme gereğince hükümetler uluslararası eylem planları dahilinde ulusal ve bölgesel eylem planını hazırlamak, söz konusu kimyasalların üretimini ve kullanımını yasaklamak, emisyonlarını sıfırlamak, yasaklama sonrası elde kalan stokları ile atıkları ve bu kimyasalları içeren cihazları ve atıkları çevresel açıdan en uygun teknolojileri kullanarak 2025 yılı sonuna kadar bertaraf etmekle yükümlüdürler.86 3.7 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) Sera etkisine neden olan gazların kullanımının kademeli olarak azaltılmasını hedefleyen Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, bu gazların salınımının büyük ölçüde gelişmiş ülkelerden kaynaklandığını göz önüne alarak, gelişmekte olan ülkelerin Sözleşme hüküm ve sınırlamalarından zarar görmemeleri ve kalkınmalarının bu sınırlamalar sebebiyle güçlüğe uğramaması için onlara gelişmiş ülkeler tarafından mali yardım ve teknoloji transferi yapılmasını uygun görmüştür. Sera etkisine neden olan gazların küresel emisyonlarının azaltılması ve iklim değişikliği sorunu ile mücadele edilmesi amacıyla 1997 yılında Kyoto'da düzenlenen ve oldukça hareketli tartışmalara sahne olan toplantı sonucunda Kyoto Protokolü oluşturulmuştur87. Protokolün 3.maddesine göre, protokolü imzalayan taraflar sera etkisi yaratan gazların emisyonlarını 2008-2012 aralığında 1990 seviyelerinin en az % 5 altına düşüreceklerdir. Sera etkisine yol açan gazların 86 87 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.34. Burcu Durmaz, 2004, s. 10. 46 azaltılması için belirlenen hedefler gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasında farklılık göstermektedir.88 88 Yunus Arıkan, “BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Kyoto Protokolü”, Bölgesel Çevre Merkezi Türkiye (REC), 2006, s.31 47 BÖLÜM IV 4ÜRÜN NİTELİĞİ VE ÜRETİM VE TÜKETİM SÜRECİ BAĞLAMINDA ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI 4.1 Ürün Niteliği Bağlamında Uygulamalar Ticarete konu olan malların belli nitelikleri taşıması konusu çok eski tarihlerden bugüne kadar önemini koruyagelmiştir. İlk ticari kanun olarak kabul edilen Hamurabi Yasası’nda tacirler, adil bir ticaret için, daha önceden belirlenmiş kuralların yararlarından bahsetmişlerdir.89 Ticaretin serbestleşmesi ile ithalatta kota ve lisansların kullanımının ortadan kalkması ile, ürün niteliklerinin standardizasyonu bir nevi ticaret engeli haline dönüşmektedir. Tüketici bilincinin artması ve ülkelerin ulusal düzeyde sanayi politikaları, mali teşvikler ve benzeri yöntemlerle ihracatlarının artırılmasına yönelik çalışmaları nedeniyle dış ticarette standardizasyonun önemi giderek artmaktadır. Temel fonksiyonları üretici ve tüketiciler arasında malın kalitesine ilişkin enformasyon akışını iyileştirmek olan ürün standartları; ürünün kalitesi, dayanıklılığı, boyutları, sağlığa etkileri gibi teknik özellikleri belirlemektedir. Bunlar arasında çevreyle ilgili olanlar, ürünün kullanımı ve sonrasında çevreye olan etkileri ile ilgili olmaktadır.90 Tarımsal ürünlerdeki kimyasal girdi artıklarına getirilen 89 90 Babadoğan, 2000, s.24. John S. Wilson, 2002, s. 429. 48 sınırlamalar, örneğin içeceklerin yeniden kullanılabilen şişelerde satılma ekonomik olarak mecburiyeti, bu tür standartlara örnek olarak verilebilir. 4.1.1 Standartlar ve Teknik Düzenlemeler “Standartlar”, ürünlerin birbirine uyumluluğunu, üretilmelerini ve ürün kalitesini garanti etmeyi amaçlayan, bu kapsamda firmalar ve sanayiler tarafından talep edilen ve geliştirilen pazar odaklı araçlardır. DTÖ Ticarette Teknik Engeller Anlaşmasında standart; “Tanınmış bir kuruluş tarafından yaygın olarak ve tekrar kullanılmak üzere kabul edilen, ürün ya da ilgili işlem ve üretim yöntemleri için kurallar, rehberler ya da özellikler belirleyen ve uyulması zorunlu olmayan belge” olarak açıklanmaktadır.91 Teknik düzenleme ise; “İdari hükümler de dahil olmak üzere ürün özelliklerini ya da söz konusu ürünlerin işlem ve üretim yöntemlerini belirten ve uyulması zorunlu olan belge” olarak tanımlanmaktadır.92 Standart ve teknik düzenlemeler bir ürün, işlem ya da üretim yöntemi ile ilgili terminoloji, sembol, ambalajlama, işaretleme ya da etiketleme gereklerini içerebileceği gibi, yalnızca bunlarla ilgili de olabilmektedir. Bir belgenin teknik düzenleme olarak nitelendirilebilmesi için gerekli üç temel kriter bulunmaktadır; tanımlanabilir bir ürün veya ürün grubuna yönelik olması, ürünün bir veya daha fazla özelliğini ortaya koyması, ürün özelliklerine uyum zorunluluğu getirmesidir. Standartlar ihtiyari, teknik düzenlemeler ise uyulması zorunlu belgelerdir. 91 Annex I, Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17tbt.pdf, Erişim Tarihi : 29 Ocak 2007. 92 Annex I, Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17tbt.pdf, Erişim Tarihi : 29 Ocak 2007. 49 Ürünün ilgili standardına veya teknik düzenlemesine uygunluğu ise “uygunluk değerlendirmesi prosedürleri” ile saptanmaktadır. Ticarette Teknik Engeller Anlaşmasında uygunluk değerlendirme prosedürleri; “teknik düzenlemelerin ya da standartların gereklerine uyulup uyulmadığını belirlemek üzere, doğrudan ya da dolaylı olarak kullanılan her türlü prosedür” olarak tanımlanmaktadır.93 Uygunluk değerlendirme prosedürleri diğerlerinin yanı sıra, örnekleme, test etme ve denetleme; değerlendirme, uygunluğun tasdiki ve güvencesi; tescil, akreditasyon ve kabul prosedürleri ile bunların kombinasyonlarını içermektedir. Uygunluk değerlendirmesi çerçevesinde gerçekleştirilen test, muayene ve belgelendirme işlemleri sonucunda, ürünün standartta veya teknik düzenlemede belirtilen teknik spesifikasyonlara uygunluğu, firma, sanayi ve tüketiciler açısından doğrulanmaktadır. Teknik düzenlemelere uygun olmayan ürünlerin gerek iç piyasada üretimi, gerekse ithal edilerek piyasaya arzı mümkün değildir. Buna karşılık, ilgili ulusal veya uluslararası standardına uygun olmayan bir ürün piyasaya sunulabilir. Ancak, üreticilerin ve tüketicilerin ara mal ve nihai tercihlerini ulusal veya uluslararası standartlara uygunluğu belgelenmiş ürünlerden yana kullanmaları, standarda uygun olmayan ürünlerin pazara giriş imkanını önemli ölçüde kısıtlamaktadır. Uluslararası ticarette standart uygulaması ticaretin hacmini önemli ölçüde artırıp azaltabilmektedir. Örneğin, 1999 yılında Avrupa Birliği’nin gıda maddelerinde aflatoksin miktarına sınırlama getiren kararı, Afrika ülkelerinin Birliğe olan tahıl, kuru meyveler ve yemişler ihracatını yüzde 60 (yaklaşık 670 milyon dolar) 93 Annex I, Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 50 oranında azaltmıştır. Uygulama sonucunda Birlik vatandaşlarının aflatoksinden kaynaklanan sağlık riski yıllık olarak milyarda 1.4 kişi azalmıştır.94 4.1.2 Diğer İhtiyari Uygulamalar Tüketicilerde çevre bilincinin artması ile birlikte; bir çok üretici, çevre dostu, zehirsiz, doğal v.b ifadelere başvurarak ürünlerinin bu tüketicilere ulaşmasını sağlamaya çalışmaktadırlar. Bunların sonucunda bir çok enstitü veya benzeri kuruluşlar ürünlerin çevre ile olan etkileşimlerini değerlendirerek ürünlere ekolojik etiketler vermektedir. Bunlar ürünlerin toksikolojik profillerini belirleyen kriter listeleri hazırlayarak, satın alınan ürünlerin zehirli kimyasallar ihtiva etmediği veya bu kimyasallar belirtilen limitleri aşmadığı, ürünün kullanımı ile çevreye zarar verilmeyeceği veya ürünün nihai olarak yok edildiğinde çevreye zarar vermediği, netice olarak çevre veya sağlık tehlikesi göstermediklerini tüketicilere taahhüt etmektedir.95 Eko-etiketleme sisteminin DTÖ kuralları çerçevesindeki yerinin halen muğlak olduğu görülmektedir. DTÖ’nün eğilimi özellikle gönüllü bir yapı sergileyen etiketleme sisteminin zorunlu hale gelerek tüketici tercihlerinin dışında bir ticaret engeli haline dönüşmemesi yönündedir. Dünya Ticaret Örgütü platformlarında tartışan ülkelerin ürün etiketleme noktasında da günden güne değişen ulusal çıkarları yönünde farklı uygulamaları 94 95 Wilson, 2002, s. 431. Tusiad, 1998, s. 66. 51 savundukları ve bu konuda baskı yaptıkları görülmektedir. Örneğin, geçmişte ABD ve Kanada tarafından şiddetle savunulan eko-etiketleme sistemi bugün aynı ülkelerce, özellikle Genetik Olarak Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) konusunda eleştirilmektedir. Bu ürünlerin dünyada en büyük ihracatçısı konumunda olan ABD, GDO’ların güvenli olduklarını ve yüksek test maliyetlerinin gereksiz bir biçimde ürünlerin fiyatlarını artırdığını öne sürmektedir. UNCTAD şemsiyesi altında ticaret ve çevre ilişkisini inceleyen Veena Jha, özellikle tekstil ürünlerinde eko-etiketleme uygulamalarına karşı gelişmekte olan ülkeler tarafından yükseltilen seslerin, tüketici tercihleri bahane edilerek geçmişte göz ardı edildiğini, bugünkü durumun gelişmiş ülkeler açısından bir ironi olduğunu ifade etmektedir.96 4.1.2.1 Avrupa Birliği’nin Etiketleme Programı (Eco-Label) AB ülkelerinde çeşitli çevre etiketlerinin oluşturulması ve yaygınlaştırılması üzerine tüm AB ülkeleri için geçerli olacak AB eko etiketi geliştirilmesi çalışmaları başlatılmış, bunun sonucunda AB Konseyi’nin 23 Mart 1992 tarihli 880 sayılı Yönetmeliği ile AB’nin çevre etiket sistemi oluşturulmuştur.97 Bu sistem kapsamında, çevre dostu ürünler çevre etiketi ile ödüllendirilmektedir. Avrupa Birliği çevre etiket sistemi çerçevesinde çevre etiketi edinilmesi bir zorunluluk olmayıp gönüllü bir uygulamadır. Eko-etiketleme sistemi, 1993’den bu yana 24 sektörel grup için 250’den fazla ürüne uygulanmıştır.98 96 Jha, 2002, s. 475. Özden Çatalbaş, Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü Açısından Çevre, Çalışma Koşulları ve İstihdam, IGEME Yay. Ankara, 2001, s.7 98 Eco-Label Scheme, http://ec.europa.eu/environment/ecolabel/index_en.htm, Erişim Tarihi: 25 Ocak 2007 97 52 AB Komisyonu belli ürünlerin Avrupa Birliği çevre etiketi ödülüne hak kazanması için gerekli ekolojik kriterleri belirlemektedir. Bununla beraber, bir çok Avrupa ülkesinde AB normlarına uygun, kendilerinin belirledikleri kriterlere dayalı çevresel etiketleme programları bulunmaktadır. AB’nin ekolojik etiketinden (EcoLabel) farklı olarak, genellikle özel enstitüler tarafından verilen bu işaretler çoğunlukla diğer üye ülkelerce tanınmamaktadır. İstisnai olarak, “Swan” etiketi İsveç, Norveç ve Danimarka’da, “SKAL” etiketi Hollanda ve Almanya’da geçerlidir. Ülkelerin kendi kriterleriyle oluşturdukları ekolojik işaretleme programları aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 2: Avrupa Eko-Etiketleri Listesi99 ETİKET Green DOT Neckermann SG Stiftung Warentest Blaue Engel Greenline IBR label FairWertung Toxproof&Ecoproof Wollsiegel Arbeitskreis Ecotex Label Öko-Tex Label Future Collection Hautfreundlich Its One World M.S.T. Umweltbeut ÜLKE Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya 99 Ürün Türleri Ambalaj Çeşitli Ürünler Deri ve Tekstil Tüketim Ürünleri Makinalar Halı Ağaç Ürünleri Giyim Tekstil Tekstil Tekstil Tekstil Tekstil Tekstil Tekstil Tekstil Tekstil Tüketim ürünleri Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD), “Dış Ticarette Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller ve Türk Sanayi İçin Eylem Planı”, İstanbul, 1998, s. 68 53 Eco Tree WWF Panda ECO-Label Milieukeur ISC CPE Eloff Stromsnal KRAV Almanya Almanya Danimarka Hollanda Hollanda Hollanda İsveç İsveç Falcon Label İsveç Enerji Tasarrufu Tüketim Ürünleri Çeşitli Ürünler Çeşitli Ürünler Et Tavuk-Yumurta Beyaz Eşya Gıda Kimyasal, tekstil, taşımacılık SWAN GuT İsveç,Norveç, Finlandiya, İzlanda Avrupa Çeşitli ürünler Halı 4.1.2.2 CE İşaretlemesi CE işareti, Avrupa Birliği’nin teknik mevzuat uyumu çerçevesinde 1985 yılında benimsediği Yeni Yaklaşım Politikası kapsamında belirlenen ürünlerle ilgili olup ürünlerin AB’nin standartlarına uygun olduğunu ve gerekli bütün uygunluk değerlendirme faaliyetlerinden geçtiğini gösteren bir Birlik işaretidir. Yeni yaklaşım politikası kapsamında yayımlanan direktiflerde; ürün tanımı, taşıdığı riskler, sahip olması gereken asgari güvenlik koşulları, uygunluk, değerlendirme prosedürleri ayrıntılı bir şekilde belirlenmektedir.100 Ürünün asgari güvenlik koşullarına sahip olduğunu gösteren CE işareti,. bir yandan tüketiciye ürünün güvenli olduğu bilgisini verirken, diğer taraftan, ticari açıdan, ürünlerin bir ülkeden bir diğerine dolaşımı sırasında bir çeşit pasaport işlevi 100 Hasan Köse, “CE İşareti”, IGEME Yay., Ankara, 2005, s.3. 54 görmektedir. Bu işaret; ilgili ürünün üretim amaçlarına ve kullanım kurallarına uygun kullanıldığı takdirde insan, çevre ve tüketiciye zarar vermeyeceğinin ve aynı zamanda birlikte çalışması öngörülen diğer ürünler üzerinde olumsuz bir etki yaratmayacağına dair bir taahhüt işlevi görmektedir. AB iç tüketime ve kullanıma yönelik olsa da belirlenen ürünlerde işaretlemesinin varlığını talep etmekte ve üçüncü ülkelerden gerçekleştirilen ithalatta da işaretlemesi aranmaktadır. Avrupa Birliği’nde alçak gerilim cihazları, sıcak su kazanları, basit basınçlı kaplar, sivil kullanım için patlayıcılar, oyuncaklar, tıbbi cihazlar, inşaat malzemeleri, patlayıcı ortamda kullanılan ekipmanlar, asansörler, makineler, dondurucular, kişisel korunma cihazları, basınçlı kaplar, otomatik olmayan tartı aletleri, telekomünikasyon terminal cihazları, tıbbi cihazlar, gaz yakan aletler, gezi amaçlı tekneler ve radyo ve telekomünikasyon terminal cihazları üreten ya da bu ürünleri Birliğe ithal eden ülkeler CE işareti alma zorunluluğu taşımaktadırlar. 4.2 Üretim Sürecini Baz Alan Uygulamalar Uluslararası ticarette çevre koruma ve insan sağlığı konularında ürün bazında geliştirilen standartlardan farklı olarak ürünün nihai aşamaya gelmesinden once geçirdiği evreleri konu edinen çevre koruma uygulamaları da bulunmaktadır. Bir ürünün kendi niteliklerinden farklı olarak üretiminin hangi şartlarda gerçekleştirildiğine yönelik detayları standardize eden üretim standartları konusu dış ticaret çevre ilişkileri bağlamında oldukça fazla tartışılan hususlardan birisi olmuştur. 55 Uluslararası ticarette üretim yöntemleri ile ilgili olarak çevreye zarar veren malların ithalatına sınırlamalar getirilebilir. Örneğin, çevreyi kirleten yöntemlerle üretilmiş bir deri, temiz yöntemlerle üretilmiş bir deri ile aynı niteliklere sahip olsa bile, sadece üretimi çevre dostu olmadığı için ithalat engelleriyle karşılaşabilmektedir.101 GATT kapsamında sadece ürünlerle ilgili sınırlamalara imkan sağlandığı için, teknik adı Processes and Production Methods (PPM) olan üretim standartlarının dış ticarette engellere temel oluşturması konusu, uluslararası alanda yaygın bir şekilde tartışılmaktadır.102 Ancak Uruguay Round öncesinde arası uygulamalar dışında teknik engel olarak kullanılamayan üretim metodlarının çevreye olan etkisi Dünya Ticaret Örgütü’nün kurulması ve Ticarette Teknik Engeller Anlaşması’nın yürürlüğe girmesi ile öne çıkan iki önemli konudan birisi olmuştur. Diğeri ise çalışma koşullarıdır. Bu koşullarda standardizasyon getirilmesine ya da koşulların iyileştirilmesine dönük talepler direkt olarak bir ürünün üretim sürecini hedef aldığından rekabetçi etkiyi azaltarak haksız rekabete yol açtığı noktasında eleştiri almaktadır. Standartlarla ilgili olarak ortaya konan bazı sınırlamalara bakıldığında ABD ve Almanya’nın gazete kağıdı ithalatına getirdikleri şartlar, çevre ile ilgili üretim standartlarının dış ticareti etkilediği uygulamalara örnek olarak gösterilebilir. Almanya ve bazı ABD eyaletlerinde kullanılan gazete kağıdında belli oranda eski kağıt bulunması şart koşulmaktadır. Bu, kağıdın niteliğiyle değil, üretim yöntemiyle 101 Cem Saatçioğlu, “Dış Ticaretin Önündeki Engeller Ve Çevresel Kriterler İle Dış Ticaret İlişkisi”, Dış Ticaret Dergisi, Ekim 2001. 102 DTM Dış Ticarette Standardizasyon Genel Müdürlüğü Internet Sayfası, www.dtm.gov.tr/dts/Sozluk/E.htm , Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007 56 ilgili bir standart olarak ortaya çıkmaktadır. Bu uygulama, ABD’ye ve Almanya’ya önemli miktarda gazete kağıdı ihraç eden fakat bunu genellikle eski kağıt kullanmadan üreten, hatta kağıt yapımında kullanmak üzere büyük fidanlıklar kuran, buna karşılık üretim için yeterli miktarda eski kağıt bulmaları zor olan Kanadalı ve İsveçli üreticileri ve ihracatçıları güç durumda bırakmıştır. Üretim standardı uygulamalarında en fazla üzerinde durulan, asıl maksadın çevre koruması değil fakat ticari korumacılık olduğu yolundaki kaygılardır.103 Artan çevresel hassasiyet neticesinde sadece ürüne değil aynı zamanda üretim koşullarına da ilişkin olarak da tüketici tercihleri değişebilmektedir. Üretimde uygulanan metotlar, tüketici tercihlerinin de bu yönde gelişmesiyle birlikte, pazarlama ve reklam amacı olarak kullanılabilmektedir. 4.2.1 Üretime İlişkin Standart Uygulamaları Üretim aşamasındaki çevre koruma uygulamaları genellikle Çevre Yönetim Sistemleri içerisinde yer alırlar. Çevre Yönetim Sistemleri rekabet gücünü ve çevresel performansı artıran süreçler ve ürünler geliştirmek yolu ile işletmelerin uzun vadedeki finansal performansını artırarak, iş yönetimini çevre ile ilgili konulara sistematik olarak uygulamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Ancak, Çevresel Yönetim Sistemleri uygulamaları, bir işletmenin çevreye etkisi ve karlılığı arasında dikkate değer bir ilişki olması nedeni ile bir zorunluluk olarak görülmeye başlanmıştır.104 103 Cem Saatçioğlu, 2001. Selda Başaran Alagöz, Yeşil Pazarlama ve Eko-Etiketleme, Akademik Bakış Web sayfası, www.akademikbakis.org/sayi11/makale/seldabasaran.doc, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 104 57 4.2.2 Toplam Kalite Çevre Yönetimi Kalite sözcüğüne farklı kaynaklarda bir çok farklı anlamlar yüklenmektedir. Bu anlamlarda genel olarak ortak nokta, sözcüğün ürün tatmini ve müşteri gereksinimlerine uyum koşullarını tanımlayan özellikleri ifade ediyor olmasıdır.105 Toplam Kalite Yönetimi herhangi bir örgütte her düzeyde performansın iyileştirilmesine yönelik, tamamıyla bütünleştirilmiş çabalarla, yöneticiden işçiye kadar tüm örgüt çalışanlarını kapsayan, düzenli faaliyetler dizisidir. 1990'larla birlikte Toplam Kalite Yönetimi (TKY) olarak ele alınan bu kavram, iç ve dış müşterilerin tatmin edilmesinde işletmelerde bölüm bazında değil bir bütün içerisinde uygulanan bir felsefe olarak karşımıza çıkmaktadır.106 Mevcut durumun sürekli geliştirilmesini sağlayan, problemlerin önlenmesine yardımcı olan kaliteye doğru yönlendirilmiş bir yaklaşımdır. Toplam Kalite Yönetimi'nde dikkat edilmesi gereken konular; müşteri odaklılık, liderlik, sürekli iyileştirme, sorumlulukları paylaşma ve geliştirme, tasarım kalitesi ve önleme, uzun dönemli bakış ve işbirliğini güçlendirmek olarak sayılabilir.107 Toplam Kalite Çevre Yönetimi kavramı da kalite ile çevre sorunları arasındaki paralelliği tam anlamıyla ifade etmektedir. Toplam Kalite Çevre Yönetimi (TKÇY), bir şirketin ürünlerinin ve faaliyetlerinin kalitesine katkısı olacak 105 İhracatta Pratik Bilgiler Serisi, IGEME Yayını, www.igeme.org.tr/TUR/Pratik/kalite.pdf Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007 106 MPM Yayınları., “Verimliliği Arttırıcı Yaklaşım ve Teknikler Dizisi”, S :2, Ankara, 1999.,s.1. 107 Maliye Bakanlığı Web Sitesi, www.maliye.gov.tr/kalite/menu/tkynedir.htm, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007. 58 çevreyle ilgili özelliklerinin belirlenmesi, değerlendirilmesi ve sürekli geliştirilmesi olarak tanımlanabilir.108 4.2.3 Çevre Yönetim Sistemleri Çevre Yönetim Sistemi, herhangi bir işletmenin, faaliyetlerinin potansiyel çevre etkilerini analiz edebilmesi ve kontrol altına alabilmesi için uyması gereken standartlar dizisini ifade eder.109 Çevre yönetim sistemlerinde firmalar çevre kanunlarına ve düzenlemelerine uygun olarak bir politika tespit ederler. Bu politika çerçevesinde kuruluş yapısı başta olmak üzere, faaliyetler gözden geçirilerek olumsuz çevresel etkilerin önüne geçilmesi planlanır. Çevre Yönetim Sistemi programlarına uyum; yatırım, üretim, enerji kullanımı, atık yönetimi gibi konularda belli bir standardın takip edildiğini gösterir. Bu sistemlerin işletmelere olan katkıları ulusal ve uluslararası mevzuata adaptasyon, uluslararası rekabette avantaj, firma itibarının artması, girdi ve enerji tasarrufu ve firmanın küresel pazarda kabul edilirliğinin artması olarak sayılabilir. 4.2.3.1 EMAS Açılımı, European Union Eco-Management and Audit Scheme (Eko Yönetim ve Denetim Programı) olan EMAS, Avrupa Topluluğunun çevre denetim planıdır. Avrupa Birliği ülkeleri, EMAS uygulamasını, 5. eylem planında, ürün ve 108 Esra Nemli,"Toplam Kalite ve Çevre Yönetimi", Verimlilik Dergisi, MPM Yayınları, Sayı:3, 1997.s:85. 109 Türk Standartları Enstitüsü, https:www.tse.org.tr/Turkish/KaliteYonetimi/14000bilgi.asp, Erişim Tarihi: 30 Ocak 2007. 59 faaliyetlerin çevre etkilerinin yasal uygulamalardan ziyade piyasa kuvvetleri tarafından kontrol edilmesini sağlaması için yürürlüğe koymuştur. 110 EMAS’ın işletmeler üzerinde atıkların azaltılması, maliyetlerin düşürülmesi, güvenilirliğin artırılması yönünde dolaylı etkileri olmaktadır. Gönüllülük esasına dayanan EMAS sisteminin gereklerini yerine getiren firmalar EMAS logosunu uygulamaya hak kazanarak çevrenin korunmasına özen gösterdiklerini belirten çevreci bir imaj kazanırlar. EMAS logosunu kullanan kuruluşlardan, çevresel politika ve programlarını hazırlamaları, uygulamaları ve kamuoyuna çevresel çabalarının etkenlik düzeyine ilişkin bilgi vermeleri beklenmektedir.111 4.2.3.2 Responsible Care ( Üçlü Sorumluluk) Uluslararası Kimya Sanayicileri Dernekleri Birliği ( International Council of Chemical Associations) tarafından 1985 yılında ilk olarak Kanada’da oluşturulan bu program kimya endüstrisinde çevreyi kirleten ürün ve üretim metodlarının önlenmesi; kamuoyunun eğitimi; çalışanların eğitimi, ürün taşıma ve depolama güvenliğinin sağlanması gibi amaçların yer aldığı ilkelerden oluşmaktadır.112 Responsible Care konsepti, bugün dünyanın 52 ülkesinde kimya sanayicileri birlikleri tarafından temsil edilmektedir. Türkiye’de de Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği tarafından “Üçlü Sorumluluk” adı altında uygulanmaktadır. Türkiye’de 110 MPM Yayınlan., Sanayi İşletmelerinde Çevre Yönetim Sistemlerinin Kurulması, No : 645, Ankara, 2000.s:25. 111 Özden Çatalbaş, 2001, s.1. 112 Responsible Care Web Sayfası, www.responsiblecare.org, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007 60 kimya sanayinin % 60’ını oluşturan 60 firma Üçlü Sorumluluk ilkesi uyarınca üretim yapmaktadır.113 4.2.3.3 BS7750 1992 yılında İngiliz Standartlar Enstitüsü (BSI) tarafından "Çevre Yönetim Sistemi Özellikler ve Kullanım Kılavuzu" adıyla, işletmelerin çevresel yönetim politikaları belirlemeleri ve uygulamaları yönünde bir standart olarak hazırlanmıştır. BS 7750, ISO'nun ISO 14001'i kabul etmesinden sonra, Mart 1997'de fiilen yürürlükten kalkmıştır.114 4.2.3.4 ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi Standartları ISO, (International Standartization Organization - Uluslararası Standartlar Organizasyonu)’nun amacı, uzmanlaşmanın gelişimini, mal ve hizmetlerin uluslararası dolaşımını kolaylaştırma faaliyetlerini geliştirmek, bununla birlikte uluslararası ekonomik ve teknolojik işbirliğini sağlamaktır.115 İsviçre Cenevre'de bulunan ve 143 ülkenin standartlar organizasyonlarının temsilciliğini yapan Uluslararası Standartlar Organizasyonu (ISO) çevre yönetimi standartları üzerinde çalışmaktadır. 1993 yılında kurulan TC207 (environmental management) teknik komitesi ve TC176 (quality management and quality assurance) 113 Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği Internet Sayfası, www.tksd.org, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007 BS 7750 Internet Sayfası, www.quality.co.uk/bs7750 .htm, Erişim Tarihi: 28 Ocak 2007 115 Özlem Doğan, “Kalite Yönetimi Uygulamalarının İşletmelerin Rekabet Gücü Üzerine Etkisi" Yayınlanmış Doktora Tezi, D.E.Ü. Sos. Bil. Enstitüsü, izmir, 1998, s.108. 114 61 olarak adlandırılan iki teknik komite ile yapılan çalışmalarla 1996’da ISO14000 çevre yönetim standartları serisi hazırlanmıştır.116 ISO 14000, işletmelerin uygulamakta olduğu faaliyetlerin potansiyel çevre etkilerini kontrol altına alabilmeleri için gerekli altyapıyı sağlayan bir standartlar serisidir. ISO 14000 aynı zamanda şirkete yönetim sisteminin sürekli gelişimini yerleştirir. ISO 14000 ÇYS ( Çevre Yönetim Sistemi ) Standartlarının amacı, çevre koruma konusunda tüketiciyi bilinçlendirmek ve çevreye duyarlı hale getirmek, çevre dostu teknolojilerin kullanımını teşvik etmek, doğal kaynakların rasyonel kullanımını sağlamak, çevrenin korunması, geliştirilmesi ve çevre kalitesinin iyileştirilmesinde gönüllü katılımı ön plana çıkarmak, uluslararası ticarette teknik engelleri ortadan kaldırmak ve ortak dil birliğini sağlamaktır. Tablo 3: ISO 14000 Serisi Standartları Ailesi117 Standart Başlık ISO 14001: Çevre Yönetim Sistemleri- Özellikler ve Kullanım Kılavuzu 199614004: ISO Çevre Yönetim Sistemleri- Çevre Yönetim Prensipleri Kılavuzu, ISO 14010: Çevresel Denetim İçin Rehberlik- Çevresel Denetimin Genel Prensibi ISO 14011: Çevresel Denetim İçin Rehberlik-Denetim Prosedürleri ISO 14012: ISO 14015: Çevresel Denetim İçin Rehberlik- Çevresel Denetimler İçin Niceliksel Çevresel Alan Değerlendirmeleri 116 Ige Tavmergen, "ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemleri: Uygulama Aşamaları ve Uygulayanlara Sağladığı Faydalar", DTM-Dış Ticaret Dergisi, No:9, Nisan 1998, s: 142. 117 ISO Internet Sayfası, http:www.iso.ch/iso/en/iso9000-14000/iso1400Q/iso14000index.html, Erişim Tarihi: 28 Ocak 2007 62 ISO 14020: Çevresel Etiketleme-Genel Prensipler ISO 14021: Çevresel Etiketleme-Öz beyan, Çevre ile İlgili İddialar Terimler Tarifler ISO 14024: Çevresel Etiketleme-Uygulamacı Programlar, Prensipler, Uygulamalar ve ISO 14031: Çevresel Yönetim- Çevre Performansı Değerlendirme- Kılavuz ISO 14032: Çevresel Yönetim- Çevre Performansını Değerlendirme Örnekleri ISO 14040: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme-Prensipler ve Çerçeve ISO 14041: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme- Amaç ve Alan ISO 14042: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme- Hayat Boyu ve etki ISO 14043: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme- Yorumlama ISO 14050: Çevresel Yönetim- Sözlük ISO 14061: Ürün Standardı Geliştirme ISO 19011: Kalite ve/veya Çevresel Yönetim Sistemlerinin denetimi için Kılavuz 2002 Bu Standart ISO 1410-1401 1-14012'nin yerini alır.) ISO 14000 Serisi; organizasyonun değerlendirilmesi ve ürünün değerlendirilmesi olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Organizasyonun değerlendirilmesinde yer alan standartlar bir çevre yönetim sisteminin oluşturulmasını, ürün değerlendirilmesinde yer alan standartlar ise, ürünlerin ve hizmetlerin ekonomik ömürleri boyunca çevre üzerindeki etkilerini, çevre etiket ve bildirimlerini ne yönde etkilediklerini araştırmaktadır.118 ISO Çevre Yönetim Sisteminin kuruluşlara olan etkisi üzerinde Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü ( UNIDO) tarafından yürütülen ve Latin Amerika 118 TSE, “TS-EN-ISO 14001 Çevre Yönetimi, “Çevre Yönetim Sistemleri Özellikler ve Kullanım Kılavuzu”, Birinci Baskı, Ankara, 1997. s.1 63 Ülkelerinin yanı sıra Orta Doğu, Doğu Avrupa ve Akdeniz ülkelerinde faaliyet gösteren 245 ticari işletmeyi kapsayan bir araştırmada çevre koruma kaynaklı standartların ihracata engel teşkil ettiği fikri yüzde 70’e yakın bir oranda ortaya konulmaktadır. Aynı araştırmada bu firmaların yaklaşık yüzde 75 ‘i ISO 14000 serisi Çevre Yönetim Sistemi uygulamalarının onlara yeni pazarlar açılımında yararlı olduğunu ve Pazar paylarını kalıcı kılma noktasında etkili olduğunu belirtmişlerdir.119 4.2.4 Kirletme/Atık Hakkı Ticareti Kirletme/atık hakkı ticareti, çevreyi kirletenlerin yasal çerçevede sahip oldukları kirletme düzeyinden daha az çevre kirliliğine sebep olmaları durumunda, bu hakkın kalan kısmını başka kirleticilere devretme hakkına sahip olmaları anlamına gelmektedir. Genellikle resmi makamlarca kirliliğe yol açan maddelerden herhangi biri için belirli bir coğrafi alan dahilinde izin verilebilir toplam emisyon sınırı çerçevesinde, bu maddeleri kullan işletmelere sınırlı bir 'kirletme hakkı" tanınır. 'Kirletme hakkı”, belirli bir zaman dilimi içerisinde o işletme tarafından çevreye bırakılmasına izin verilen emisyon değeridir. İşletmeler, tahsis edilen oranları içeren emisyon lisansları alırlar. Eğer işletme söz konusu zaman dilimi içerisinde kendisine tanınan "kirletme hakkı”nı tam kullanmaz ise, hakkın kalan kısmını başka işletmelere ya da aynı işletme bünyesindeki daha az kirleten birimlere devredebilir. Böylelikle, işletmeler arasında kirletme hakkının alınıp satıldığı bir pazar oluşur. İzin verilen orandan daha az çevre kirliliğine yol açanlar ya da çevre 119 UNIDO,“Implications Of International Standards for Quality and Environmental Management Systems, Survey Results”, Ekim 1997. 64 kirliliğini azaltmaya yönelik giderleri diğer işletmelere oranla daha düşük düzeyde olanlar, kazançlı çıkarlar. Zaten amaç, işletmelerin bu işten kar etmeyi ümit ederek, emisyon oranlarını düşürmek için girişimde bulunmalarını sağlamaktır. İzin verilen toplam emisyon sınırı, belirlenen bir takvim uyarınca azaltılarak, işletmeler üzerinde kirliliği azaltmaya yönelik bir tür baskı yapılmış olur. 4.2.5 Gönüllü Anlaşmalar Çevrenin korunmasına ilişkin olarak çevreyi kirleten sektörler bazında devletle sektör temsilcileri arasında “Taahhüt Protokolleri” yapılmaktadır. Sanayinin Gönüllü Taahhüdü olarak da adlandırılan bu protokoller, sanayi ve hükümet temsilcilerinin çevrenin korunmasına yönelik olarak bir araya gelerek gerçekleştirdiği çeşitli müzakereler sonucunda oluşturulur. Bu anlaşmalar zararlı emisyonların azaltılması, atıkların engellenmesi ya da geri dönüşümü, ürünlerdeki zararlı maddelerin kullanımının azaltılması gibi çok farklı alanlara yönelik olarak uygulanabilir. ABD’de EPA’nın 1988 yılında başlattığı on yedi tehlikeli kimyasalı içeren tehlikeli atıkların miktarının 1992 yılında % 33, 1995 yılında % 50 oranında azaltılmasının hedeflendiği 33/50 programı örnek olarak gösterilebilir.120 120 Tusiad, 1998, s.71. 65 4.3 Tüketim Sürecini Baz Alan Uygulamalar Uluslararası ticarette artan rekabet ve çevre ve insan sağlığı noktasında artan tüketici bilinci, çevre konusundaki hassas yaklaşımları etkili birer pazarlama ve reklam aracı haline getirebilmekte hatta yeni pazarlar açılımına sebebiyet vermektedir.121 Örneğin, organik bazlı boyaların yerine su bazlı boyaların geliştirilmesi artan duyarlılığın bir sonucu olarak gösterilebilir. Günümüzde çevre bilincinin ulaştığı düzey, tüketicilerin tercihlerini direkt olarak etkilemektedir. Özellikle Batı ve Kuzey Avrupa’da bu bilinç hayli yüksek seviyelere ulaşmıştır. 1996 yılında Almanya’da 1200 tüketici üzerinde yapılan bir araştırmada ortaya çıkan sonuçlar bu konuda yol gösterici niteliktedir:122 Buna göre tüketici, her hangi bir kirlilik içermeyen besin maddeleri için iki kat fiyat ödemeye ve besin maddelerinin sıkı bir şekilde kontrolü durumunda ortaya çıkacak maliyetlere katlanmaya hazır olup pestisit içeren ve genetik değişime uğratılmış besin maddelerine karşıdır. Tüketicilerin tercihinde ortaya çıkan ekolojik ağırlıklı hassasiyet, özel araştırma enstitüleri, tüketici birlikleri, yerel tüketici inisiyatifleri gibi çeşiti kurumların çalışmaları sonucunda uluslararası ticarette bir zorunluluğa ve engele dönüşebilmektedir. Tüketim kültürünü etkileyen bu tür örgütlenmeler sivil toplum örgütleri, medya, özel enstitüler ve firmalar bazında olabilmektedir. 121 122 Tusiad, 1998, s.61. Tüsiad, 1998, s.62. 66 Günümüzde çevre koruma alanında dünya çapında faaliyet gösteren irili ufaklı çok sayıda gönüllü kuruluş bulunmaktadır. WWF ( Dünya Doğayı Koruma Vakfı), GreenPeace, Friends of The Earth gibi kuruluşlar bunlara örnek olarak değerlendirilebilinir. Bu kuruluşların çalışmaları tüketicilerin tercihlerini etkileyebilmektedir. Bunların yanısra, sivil toplum kuruluşları arasında yer alan Tüketici İnisiyatifleri de tüketicilerin düşünceleri üzerinde önemli bir rol oynayabilmektedir. Örneğin, Almanya’da 1993 yılında “Die Verbraucher Initiative” tarafından yayınlanan bir broşür tekstil üretiminde boyarmadde kullanımının çevreye verdiği zararları ve kanserojen etkilerini anlatarak eko-tekstil konusunda tüketiciyi bilinçlendirmiştir. Bu ve buna benzer grupların lobi faaiyetleri sonucu 1994 yılında arilamin içeren azoboyar maddelerle işlenmiş tekstil ürünlerinin Avrupa’ya ithali yasaklanmıştır. Çevre Kirliliği ve çevre koruma konuları yetmişli yıllardan bu yana medyada giderek daha sıklıkla yer almaktadır. Konu öncelikleri değişmekle birlikte ( orman ölümleri, sera etkisi, zehirli atıklar v.b) gazete ve dergilerde çevre konularının ağırlığı artmış ve çevre korumaya ağırlık veren tüketici dergileri yayınlanmaya başlamıştır. Örneğin, Almanya’da ÖKO-TEST, Belçika’da TEST-Aankoop, Danimarka’da Rad & Resultater Fransa’da Que Choisir, Hollanda’da Gren Consumer isimi dergiler çevresel etkilerin de karşılaştırmalı deney sonuçlarını yayınlamaktadırlar.123 123 Tusiad, 1998, s.65. 67 değerlendirmeye alındığı Özellikle oluşan kamuoyu düzeninin kamu otoritelerince önlem alınmasına yetmediği durumlarda Eko Enstitüler ve benzeri kurumlar devreye girmektedirler. Bu enstitüler genellikle tüketicilere satın aldıkları ürünlerin zehirli maddeler içrmediğini ve kimyasal limitlerini aşmadıklarını sonuç olarak sağlığa ve çevreye zararlı olmadıklarını belirtmektedirler. Dünya ticaretinin giderek daha fazla oranda firmalar arasında gerçekleştirilmesi de firmaların çevresel hassasiyetlerini ön plana çıkarmaktadır. Kalite, güvenlik, sağlık gibi konuların yanı sıra özellikle çevre konusunda firmaların giderek daha yüksek oranda sınır koyucu oldukları dikkat çekmektedir. Örneğin IBM ve Ford firmaları artık çevreye duyarlı iş yapan tedarikçilerle çalışmak istediği için tedarikçilerini ISO 14000 standartları almaları konusunda teşvik etmektedir.124 4.3.1 Çevre Vergileri Vergi ve harçlar, üretici ya da tüketici üzerinde oluşturdukları mali baskı nedeniyle üretim ya da tüketim alışkanlıklarını uzun vadede kirliliğe yol açmayacak biçimde değiştirmeyi özendirirler. Genel olarak çevre harçları belirli bir hizmet karşılığında ödenir. Çevre vergileri ise genel bütçeye karşılık beklemeksizin yapılan katkılardır.125 Genel olarak “çevre vergileri” ana başlığı altında değerlendirilecek olan vergi ve harçlar, oluşturulma nedenlerine dayalı olarak ikiye ayrılırlar: 124 S. L. Jackson, ISO 14001 Gaining Momentum: “Acceptance of Environmental Management System Standard Parallels ISO 9000”, 1998, s. 65-68. 125 OECD, "Economic Instruments forEnvironmental Protection Experience in OECD Countries" Applying Environmental Policies in China&OECD Countries, 1997, s. 33. 68 Mali kaynak yaratmak amacıyla oluşturulan vergiler: Çevrenin kirletilmemesini özendirmek için değil, hükümetlerin çevrenin temizlenmesine ilişkin yürüttüğü çalışmalara mali fon yaratmak amacıyla oluşturulan vergilerdir.. Son dönemde bazı üye ülkelerin pil atıklarına karşı düzenlediği vergiler bu gruba dahil edilebilirler. Bu vergilerin ana hedefi mali kaynak oluşturmak olsa da, maliyetleri nedeniyle özellikle uzun vadede, çevreyi kirleten büyük çaplı üretici ve tüketiciler üzerinde özendirici etkileri olduğu söylenebilir. Özendirici işlev taşıyan vergiler: Tüketicileri çevreyi kirleten ürünleri kullanmamaya, üreticileri ise çevre kirliliğini azaltmaya yönelik üretim teknikleri üzerinde yatırım yapmaya yöneltme amacı taşıyan vergilerdir. Bu kapsamdaki vergiler, çevre yatırımlarını özendirmek amacıyla kirliliğin temizlenmesi için gerekli marjinal maliyetlerden daha yüksek olacak biçimde düzenlenirler. Bu vergilere örnek olarak, kurşun içeren benzinin daha yüksek vergi oranına tabi tutulması uygulaması verilebilir. Yukarıda açıklanan genel sınıflandırmaya rağmen, çevre vergilerinin kesin olarak hangi amaçla oluşturulduğunun tespit edilmesi her zaman kolay olmamaktadır. Örneğin mali fon yaratmak amacıyla oluşturulan vergiler uzun vadede, özellikle büyük çaplı tüketiciler üzerinde çevreyi kirletmemeye yönelik teşvik unsuru olabilirler. Aynı şekilde, CO2 vergileri örneğinde olduğu şekilde, ana hedefi özendirici olsa bile bir vergi mali kaynak yaratmak amacıyla kullanılabilir. 69 Bu genel sınıflandırmanın yanısıra çevre vergileri çeşitlerine göre üçe ayrılır:126 Emisyon/atık vergileri: Hava, su ve toprağa bırakılan atık maddeler ile gürültü emisyonlarının miktar ve içeriği temel alınarak hesaplanan ve bu maddeleri kullanarak çevreyi kirletenlerin emisyon oranlarını azaltma amacı taşıyan vergilerdir. Ürün temelinde belirlenen vergiler: Kullanıldıkları ya da çevreye bırakıldıkları takdirde bazı özellikleri nedeniyle çevreye zarar veren ürünlerden alınan vergidir. Bu vergiler nihai ürün fiyatı üzerinden bellenebileceği gibi, üretim süreci sırasında kullanılan ve çevre üzerinde zararlı etkisi olduğu tespit edilen ara mallar üzerinden de alınabilir. Naylon poşetler ya da diğer geri dönüştürülmeyen ambalajların pazar fiyatı üzerinden belirlenen vergiler buna örnektir. Kullanım temelinde belirlenen vergiler: Çevre temizliği ile ilgili olarak verilen hizmetler için bu alanda yetkili kurumlara ödenen vergilerdir. Örneğin belediye atıklarının ya da atıksuyun toplanması ve temizlenmesi için ödenen vergiler bu kapsamda yer alırlar. 4.3.2 Depozito-Geri Ödeme Sistemi Depozito-geri ödeme sisteminde çevreyi kirletme olasılığı bulunan ürünleri kullananlar, bu ürünler için belirli oranda depozito öderler. Ürünlerin tamamı ya da bir kısmı (örneğin ambalajı) çevreyi kirletmeden geri dönerse verilen depozito geri ödenir. Bu konuda en bilinen uygulama, OECD ve AB ülkelerinin büyük bir kısmında yürürlükte olan, meşrubat ve bira şişe ya da kutularının iade edilmesi 126 İktisadi Kalkınma Vakfı, 2001, s.44. 70 uygulamasıdır. OECD İstatistiklerine göre bu yöntem sayesinde, şişe ve kutuların %80'inin geri dönüşü sağlanabilmektedir.127 Bu uygulamanın son dönemde bazı ülkelerde pil, plastik, boya ve tarım ilaçlarının kutularını da kapsayacak biçimde genişletilmesi fikri giderek yaygınlaşmaktadır. 127 İktisadi Kalkınma Vakfı, 2001, s.45. 71 BÖLÜM V 5 ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI KARŞISINDA TÜRKİYE’NİN DURUMU Bu aşamaya kadar ağırlıklı olarak dünya ticaretindeki çevre koruma uygulamalarından bahsedilmiş; ancak Türkiye’nin bu uygulamalar karşısındaki durumu üzerinde durulmamıştır. Bu bölümde tezin bu aşamasına kadar işlenen konular çerçevesinde ülkemizin karşı karşıya bulunduğu durum incelenecektir. Türkiye’nin uluslararası ticaretteki çevre koruma uygulamaları ile iki yönden ilişkisi bulunmaktadır. Bunlardan ilki, Türkiye’nin çevre mevzuatı çerçevesinde Türkiye’ye giren mallara uyguladığı çevre koruma kaynaklı engellerdir. Bu bağlamda Türkiye, uluslararası ticaretteki çevre koruma uygulamalarının bir kısmını halihazırdaki ithalat rejimine uygulamaktadır. İlişkinin ikinci boyutu ise ihracat noktasındadır. Türkiye’de faaliyet gösteren sektörler uluslararası ticaretteki çevre koruma uygulamalarına ihracat aktivitelerinde muhatap olmaktadır. Türkiye’de tarım ve sanayi sektörlerinin ihracatta karşılaşılan çevre koruma uygulamalarına uyum çabaları neticesinde çevreye duyarlı ürün üretimi ve üretim süreci noktalarında önemli bir mesafe kat ettikleri görülmektedir. Türkiye’nin uluslararası ticaretteki çevre koruma politikaları karşısındaki durumunu tespit edebilmek açısından çevre mevzuatı, taraf olunan Çok Taraflı Çevre Anlaşmaları’ndan kaynaklanan yükümlülükler dahil olmak üzere incelenerek, mevzuat kapsamında uluslararası ticarete ilişkin tebliğ, yönetmelik, hüküm ve 72 kararlar ele alınacaktır. Daha sonra Türkiye’deki belli başlı sektörlerin çevre koruma uyumu noktasında sektörel bazda bulundukları yer ortaya konulacaktır. 5.1 Türkiye’deki Çevre Mevzuatı Türkiye’deki mevzuat kapsamında ülkeye giren mallara uygulanan çevre koruma politikalarını inceleyebilmek için öncelikle Türk çevre mevzuatının yapısına eğilmek gerekmektedir. Türk çevre mevzuatı, anayasada yer alan maddeler doğrultusunda, kanunlar, uluslararası sözleşmeler, tüzükler, yönetmelikler, tebliğler ve çeşitli kararlardan oluşur. Çevre konusunda bir çok kurum ve kuruluşun görev alanına giren düzenlemeler olduğundan mevzuatın bir bütün halinde ortaya konması oldukça zordur. Bununla beraber, başta Anayasa olmak üzere konuyla ilgili olan temel mevzuat aşağıda incelenmektedir. 5.1.1 Anayasa Anayasal bazda “çevre” kavramının ilk kullanılması 1982 anayasasında olmuştur. 56. maddede yer alan “Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması” başlığı altında düzenlenen hükümle “çevre hakkı” bir Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödev olarak nitelendirilmiştir. Bu maddede “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir.” hükmü yer almaktadır. 73 Anayasada, özel mülkiyet hakkının kullanılmasında getirilen kamu yararı sınırını düzenleyen 35. madde; deniz, göl ve akarsu kıyılarının sahil şehirlerinin kamu yararına açık alanlar olmasına ilişkin 43. madde; toprağın verimli kullanılmasına ve korunmasına ilişkin 44. madde; tarım alanları ile çayır ve meraların amaç dışı kullanımı ve tahribini önlemeyi düzenleyen 15. madde; konut hakkında, şehirlemede çevresel koşulların gözetilmesini ve planlamayı düzenleyen 57. madde; tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunmasını düzenleyen 63. madde; doğal afet ve tehlikeli salgın hastalıkları düzenleyen 119. madde; doğal servetlerin ve kaynakların aranması ve işletilmesini düzenleyen 168. madde; ormanların korunması ve geliştirilmesine ilişkin 169. madde sadece devlete değil, aynı zamanda yurttaşlara da hak ve ödevler yüklemektedir. Bu hak ve ödevler başta Çevre Kanunu ile çeşi,tli kanunlar ile düzenlenmektedir.128 5.1.2 Kanunlar Türk çevre mevzuatının temel yasası 5491 sayılı Çevre Kanunu’nda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile Değişik 2872 sayılı Çevre Kanunu’dur. Bunun yanı sıra, mevzuatımızda çevre üzerinde doğrudan ya da dolaylı etkileri bulunan bir çok kanun bulunmaktadır. 128 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s. 63. 74 Tablo 4. Çevre ile İlgili Hükümler İçeren Kanunlar 5215 Sayılı Belediye Kanunu 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu 5491 No’lu Kanunla Değişik 2872 Sayılı Çevre Kanunu 5312 Sayılı Deniz Çevre Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlen. Müdahale ve Zararl. Tazmini Hak. K. 6200 Sayılı DSİ Kanunu 3154 Sayılı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun 560 Sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun 4631 Sayılı Hayvan Islahı Kanunu 1234 Sayılı Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu 5199 Sayılı Hayvanları Koruma Kanunu 431 Sayılı Hazineye Ait Tarım Arazilerinin Satışı Hakkında Kanun 5197 Sayılı İl Özel İdaresi Kanunu 3194 Sayılı İmar Kanunu 5543 Sayılı İskan Kanunu 3402 Sayılı Kadastro Kanunu 4904 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu 2674 Sayılı Karasuları Kanunu 2918 Sayılı Karayolları Trafik Kanunu 3621 Sayılı Kıyı Kanunu 442 Sayılı Köy Kanunu 3202 Sayılı Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanun 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 618 Sayılı Limanlar Kanunu 3213 Sayılı Maden Kanunu 4683 Sayılı Maden Kanununda Değişiklik Yapılmasına ve Tuz Kanununun Yürürlükten Kaldırılmasına İlişkin Kanun 4342 Sayılı Mera Kanunu 3998 Sayılı Mezarlıkların Korunması Hakkında Kanun 4122 sayılı Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanunu 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu 5262 Sayılı Organik Tarım Kanunu 6831 Sayılı Orman Kanunu 4508 Sayılı Petrol Kir. Doğ. Zar. Uls. Sözl. Katılma ve Fon 4586 Sayılı Petrolün Boru Hatları İle Transit Geçişine Dair Kanun 2692 Sayılı Sahil Güvenlik Komutanlığı Kanunu 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu 3083 Sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Kanun 2634 Sayılı Turizmi Teşvik Kanunu 2690 Sayılı Türkiye Atom Enerisi Kurumu Kanunu 1593 Sayılı Umumî Hıfzıssıhha Kanunu 75 5346 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisine Dönüştürülmesine Dair Kanun 167 Sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun 6968 Sayılı Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu 5.1.2.1 Çevre Kanunu Çevre sorunlarının Türk mevzuatına ilk girişi, 1926 tarihinde kabul edilen Türk Medeni Kanunu iledir. Türk Medeni Kanunu’nda yer alan “Komşu Hakkı”nı düzenleyen 661. madde; mülkiyet hakkının kullanımında komşulara ve çevreye zarar verecek her türlü faaliyetten kaçınılmasını, 656. madde; “Kusursuz Sorumluluk” ilkesi çerçevesinde tazmin yükümlülüğünü hüküm altına alınmıştır. Çevre konusuna münhasır bir kanunun hazırlanması ise 1982 Anayasası’nda çevre ile ilgili maddelerin yer almasından sonra gündeme gelmiştir. Bu kapsamda 9.8.1983 tarihinde 2872 Sayılı Çevre Kanunu kabul edilerek, 11.8.1983 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 1986, 1987, 1988 ve 2001 yıllarında değişikliğe uğrayan kanun, 26.4.2006 tarihinde yasalaşan 5491 sayılı Çevre Kanunu'nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır. 1982 Anayasa’sında “çevre hakkı” kavramının yer almasının ardından ilk kez çevreye yönelik özel bir kanun olarak yürürlüğe giren Çevre Kanunu, Türk çevre mevzuatının temel taşını teşkil etmiştir. Kanunun amacı metninde belirtildiği üzere, “bütün vatandaşların ortak varlığı olan çevrenin korunması, iyileştirilmesi; kırsal ve kentsel alanda arazinin ve doğal kaynakların en uygun şekilde kullanılması ve korunması; su, toprak ve hava kirlenmesinin önlenmesi; ülkenin bitki ve hayvan varlığı ile doğal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak, bugünkü ve gelecek 76 kuşakların sağlık, uygarlık ve yaşam düzeyinin geliştirilmesi ve güvence altına alınması için yapılacak düzenlemeleri ve alınacak önlemleri, ekonomik ve sosyal kalkınma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuki ve teknik esaslara göre düzenlemektir.”129 Çevre Kanunu’nda yapılan değişiklikler ile çevresel maliyetler üzerinde ciddi yaptırım ve cezalar getirilmiştir. Buna göre, karar alma süreçlerinde sürdürülebilir kalkınma ilkesini gözetmek, arazi ve kaynak kullanım kararlarını veren ve proje değerlendirmesi yapan yetkili kuruluşlar için bir zorunluluktur. Ekonomik faaliyetlerin faydası ile doğal kaynaklar üzerindeki etkisi, sürdürülebilir kalkınma ilkesi çerçevesinde uzun dönemli olarak değerlendirilecek ve atık oluşumunu kaynağında azaltan ve atıkların geri kazanılmasını sağlayan çevreyle uyumlu teknolojiler kullanılacaktır. Kirlenme ve bozulmanın önlenmesi, sınırlandırılması, giderilmesi ve çevrenin iyileştirilmesi için yapılan harcamalar; kirleten ve bozulmaya neden olan tarafından karşılanacaktır. Kirletenin kirlenmeyi ve bozulmayı durdurmak, gidermek ve azaltmak için gerekli önlemleri almaması veya bu önlemlerin yetkili makamlarca doğrudan alınması nedeniyle, kamu kurum ve kuruluşlarınca yapılan gerekli harcamalar, kirletenden tahsil edilecektir. ( Madde 3. ) Çevre Kanunu, biyolojik çeşitliliğin sürdürülebilirliğinin sağlanması bakımından nesli tehdit veya tehlike altında olanlar ile nadir bitki ve hayvan türleri korunması için mevzuata aykırı biçimde ticareti yasaklamaktadır. ( Madde 6. ) Bununla beraber, gerçekleştirmeyi planladıkları faaliyetleri sonucu çevre sorunlarına 129 2872 Sayılı Çevre Kanunu, www.cyberpark.com.tr/tr/icerik/2872_saylı_Cevre_Kanunu.doc, Erişim Tarihi: 20 Şubat 2007. 77 yol açabilecek kurum, kuruluş ve işletmeler, ''ÇED olumlu kararı'' veya ''ÇED gerekli değildir'' kararı olmadıkça, onay, izin, teşvik, yapı ve kullanım ruhsatı alamamaktadırlar. ( Madde 7. ) Kanun atıklar noktasında da tarafların yükümlülüğünü ortaya koymaktadır. Atıkları alıcı ortamlara vermeleri uygun görülmeyen tesis ve işletmeler ile yerleşim birimleri, bunları arıtmak ve bertaraf etmekle yükümlüdür. Tehlikeli atıkların ithalatı yasak, bunların üretimi, satışı, depolanması, kullanılması ve taşınması faaliyetlerini yürütenlerin, bir kaza dolayısıyla çevreye ve üçüncü şahıslara verebilecekleri zararlara karşı mali sorumluluk sigortası yaptırmaları zorunludur. ( Madde 10. ) Çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik yatırımların desteklenmesi amacıyla ithaline izin verilen kontrole tabi yakıt ve atıkların CIF bedelinin yüzde 1'i ile hurdaların CIF bedelinin binde 5'i oranında katkı payı Çevre ve Orman Bakanlığı’na ödenmektedir. Hava kirliliğine neden olan tesisleri izin almadan kuran ve işleten veya iznin iptal edilmesine karşın kurmaya ve işletmeye devam edenlere 24 bin YTL, emisyon miktarlarının sınırları aşması durumunda 48 bin YTL, ceza uygulanabilmektedir. ( Madde 13. ) Kanunda gürültü kirliliğinin önlenmesi de hedef alınmaktadır. Ulaşım araçları, şantiye, fabrika, atölye, işyeri, eğlence yeri, hizmet binaları ve konutlardan kaynaklanan gürültü ve titreşimin standartlara indirilmesi için gerekli tedbirler, faaliyet sahiplerince alınmalıdır. Gürültü ve titreşime neden olanlara, konutlar için 400 YTL, ulaşım araçları için bin 200 YTL, işyerleri ve atölyeler için 4 bin YTL, 78 fabrika, şantiye ve eğlence yerleri için 12 bin YTL ceza verilmesi söz konusudur. ( Madde 14. ) Görüldüğü üzere, yeni Çevre Kanunu ticari/sinai işletmelerin çevresel yükümlülüklerinin artırmakta ve cezai yaptırımları somutlaştırmaktadır. Bununla beraber bir çerçeve kanun niteliği taşımasından ötürü bir çok mali ve teknik konular yönetmeliklerle düzenlenmektedir. Söz konusu yönetmeliklere ilerde değinilecektir. 5.1.3 Türkiye’nin Uluslararası Sözleşmelerden Kaynaklanan Yükümlülükleri Çevre sorunları ile mücadelede yerel önlemlerin yetersizliği çevresel sorunların çözümünde uluslararası işbirliğini zorunlu kılmaktadır. Bu işbirliğinin bir parçası olarak ülkeler arasında imzalanan çok taraflı çevre anlaşmaları taraflar için çeşitli yükümlülükler doğurmaktadır. Ülkemiz halihazırda çok taraflı ve bölgesel platformda çevrenin korunmasına yönelik pek çok anlaşmaya taraf olmuştur. Anayasa'nın anlaşmalarla ilgili 90. maddesinde belirtildiği üzere usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Bu yüzden taraf olunan anlaşma ve protokollerin Türk iç hukuk düzeninde sahip oldukları hukuki güç, kanun değerinde olup, bu sözleşmeler ulusal mevzuatın bir parçasıdır. Türkiye’nin çevre konusunda taraf olduğu çok taraflı çevre sözleşmelerinde çeşitli ticari hükümler yer almaktadır. Örneğin, ozon tabakasının korunmasına 79 yönelik Montreal Protokolü, tehlikeli atıkların sınır ötesi taşınımı ve ticaretine ilişkin Basel Konvansiyonu ile nesli tehlikede olan hayvanların korunmasını amaçlayan CITES Sözleşmesi amir hükümleri içerisinde ticarete ilişkin kayıtlar bulunan çok taraflı çevre anlaşmalarıdır. Tablo 5: Türkiye'nin Çevre Konusunda Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler130 Akdeniz Genel Balıkçılık Konseyi Kurulması Hakkında Anlaşma(Değişik), Roma 1949 (Türkiye R.G. 7.7.1967, sayı 12641) Kuşların Korunması Hakkında Uluslararası Sözleşme, Paris 1959 (Türkiye R.G. 17.12.1966, sayı 12480) Avrupa ve Akdeniz Bitki Koruma Teşkilatı Kurulması Hakkında Sözleşme(Değişik), Paris 1951 (Türkiye 10.8.1965) Nükleer Enerji Sahasında Hukuki Mesuliyete Dair Sözleşme(29.1.1960 ve onu değiştiren 28.1.1964 tarihli ek Protokol) (Türkiye R.G. 13.6.1967, sayı 12620) İşçilerin İyonize Edici Radyasyonlara Karşı Korunması Hakkında Sözleşme, Cenevre 1960 (Türkiye 15.11.1969) Atmosferde, Uzayda ve Sualtında Nükleer Silah Deneylerini Yasaklayan Sözleşme, Moskova 1963 (Türkiye R.G. 13.5.1965, sayı1997) Devletlerin Ay ve Öteki Gök Cisimleri Dahil Uzayın Keşfi ve Kullanımı Faaliyetlerini Düzenleyen İlkelere İlişkin Anlaşma, Londra, Moskova, Washington D.C. 1967, (Türkiye R.G. 1.6.1968, sayı 12913) Uçakların Gürültüsü Konusunda Uluslararası Standartlar ve Tavsiye Edilen Uygulamalar, 1971 Hayvanların Uluslararası Nakliye Sırasında Korunması Konusunda Avrupa Sözleşmesi, Paris 1968 (Türkiye 20.2.1971) Nükleer Silahların ve Öteki Toplu Tahrip Silahlarının Deniz Yataklarına, Okyanus Tabanı ve Bunların Altına Yerleştirilmesinin Yasaklanması Hakkında Antlaşma, Londra, Moskova, Washington D.C.(Türkiye 19.10.1972) Bakteriyolojik (Biyolojik) ve Toksik Silahların Geliştirilmesi, Üretimi ve Depolanmasının Yasaklanması ve Tahribi Hakkında Sözleşme, Londra, Moskova, Washington D.C. 1972 (Türkiye R.G. 5.11.1975) Balina Avcılığının Tanzimi Hakkında Mukavelename 24.9.1931 (Türkiye R.G. 8.11.1934, sayı 2399) 130 : Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı internet sayfası, “http://www.ockkb.gov.tr/TR/Icerik.ASP?ID=118” Erişim Tarihi : 27 Mart 2007 80 Avrupa Kültür Anlaşması19.12.1954 (Türkiye R.G. 17.6.1957, sayı 9635) Silahlı Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına Dair Sözleşme ve Ekleri 14.4.1954 (Türkiye R.G. 8.11.1965, sayı 12145) Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Hakkında Sözleşme, Paris 1972 ( Türkiye R.G. 14.2.1983, sayı 17959) Avrupa'nın Yaban Hayatı ve Doğal Yaşama Ortamlarının Korunması Sözleşmesi, Bern 1979 (Türkiye R.G. 20.2.1984, sayı 18318) Uluslararası Enerji Programı Anlaşması, Paris 1974 (Türkiye 4.5.1981) Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi, Barselona 1976 (Türkiye R.G. 12.6.1981, sayı 17368) Akdeniz'in Gemi ve Uçaklardan Vaki Olan Boşaltmalarla Kirlenmesinin Önlenmesine Dair Protokol, Barselona 1976 (R.G. 12.6.1981, sayı 17368) Akdeniz'in Kara Kökenli Kirleticilere Karşı Korunması Hakkında Protokol,Atina 1980 (Türkiye R.G. 18.3.1987, sayı 19404) Akdeniz'de Özel Olarak Korunan Alanlara Ait Protokol, Cenevre 1982,(imza tarihi 6.11.1986) (R.G. 23.10.1988, sayı 19968) Fevkalade Hallerde Akdeniz'in Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesinde Yapılacak Mücadele ve İşbirliğine Ait Protokol, (R.G. 12.6.1981, sayı 17368) Uzun Menzilli Sınırlarötesi Hava Kirliliği Sözleşmesi, Cenevre 1979 (Türkiye R.G. 23.3.1983, sayı 17996) Avrupa'da Hava Kirleticilerinin Uzun Menzilli Aktarılmalarının İzlenmesi ve Değerlendirilmesi İçin İşbirliği Programının (EMEP) Uzun Vadeli Finansmanına Dair 1979 Uzun Menzilli Sınırlarötesi Hava Kirlenmesi Sözleşmesi'ne ek Protokol, Cenevre 1984 (R.G. 23.7.1985, sayı 18820) Nükleer Kaza Halinde Erken Bildirim Sözleşmesi, Viyana 26.9.1986 (R.G. 3.9.1990, sayı 20624) Tehlikeli Atıkların Sınırlarötesi Taşınımının ve İmhasının Kontrolü Sözleşmesi, Basel 22.3.1989 (R.G. 15.5.1994, sayı 21935) Gemilerin Sebep Olduğu Deniz Kirlenmesini Önleme Sözleşmesi (MAR-POL 73/78), (13.9.1989 tarih ve 89/14547 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı)(R.G. 24.6.1990, sayı 20558) Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi ve Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü, (R.G. 8-9.9.1990, sayı 20629) Londra Değişiklikleri (28 Aralık 1994 tarih ve 22155 sayılı Resmi Gazete) Kopenhag Değişiklikleri (28 Eylül 1994 tarih ve 20629 sayılı Resmi Gazete) Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, Rio de Janeiro, 5.6.1992 (27 Aralık 1996 tarih ve 22860 sayılı Resmi Gazete) Karadeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi, 1992(R.G. 6.3.1994, sayı 21869) Karadeniz Deniz Çevresinin Kara Kökenli Kaynaklardan Kirlenmeye Karşı Korunmasına Dair Protokol,1992 (R.G. 6.3.1994, sayı 21869) Karadeniz Deniz Çevresinin Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesine Karşı Acil Durumlarda Yapılacak İŞbirliğine Dair Protokol, 1992 (R.G. 6.3.1994, sayı 21869) Karadeniz Deniz Çevresinin Boşaltmalar Nedeniyle Kirlenmesinin Önlenmesine İlişkin Protokol, 1992 (R.G. 6.3.1994, sayı 21869) 81 Özellikle Su Kuşları Yaşama Alanı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşme (RAMSAR), (R.G. 17.5.1994, sayı 21937) Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi, Aralık 1994, Paris (21 Kasım 1996 tarihinde Çevre Komisyonunda kabul edildi. TBMM gündeminde olup henüz onaylanmadı) Antarktika Antlaşması, (R.G.18.9.1985, sayı 22408)(3.8.1995 tarih ve 244 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı) CITES Nesli Tehlikede Olan Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine ilişkin Sözleşme (20 Haziran 1996 tarihli Resmi Gazete) 5.2 Türkiye’deki Mevzuat Kapsamında İthalat ve İhracata Konu Mallara Uygulanan Çevre Koruma Politikaları Ülkemiz mevzuatında ithalat ve ihracata konu ürünler çeşitli açılardan kontrole tabidir. Bunlar, yukarıda sözedilen kanunların yanısıra çok taraflı sözleşmelerden kaynaklanan yükümlülükler ve standardizasyon uyumları kapsamında Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Dış Ticaret Müsteşarlığı’nca yayımlanan mevzuat çerçevesinde yürütülmektedir. Bu bağlamda, uygulanan ithalat ve ihracat rejimi kapsamında mevzuat; rejim kararı, yönetmelik ve tebliğlerden oluşmakta olup; ihracatta, ürünlerin kalitesini ve rekabet gücünü yükseltmek, dış alıcıların ürünlerimizi tercih etmesini sağlamaya yönelik ihracat denetimleri ile ithalatta, sağlık, emniyet, sağlık, tüketici hakları ve çevrenin korunması ve ulusal güvenlik gereklerini sağlamak, düşük kaliteden kaynaklanan haksız rekabeti ve yanıltıcı uygulamaları önlemek amacıyla gerçekleştirilen ithalat kontrol ve denetimlerini içermektedir.131 131 Dış Ticaret Müsteşarlığı, Standardizasyon Genel Müdürlüğü Internet Sayfası, www.dtm.gov.tr, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007 82 Ülkemiz İhracat Rejimi Kapsamında kanun, kararname ve uluslararası anlaşmalarla ihracı yasaklanmış mallar dışında kalan bütün malların ihracı, piyasalarda meydana gelen olağan dışı bir gelişme, ihracata konu malda görülen yetersizlik, kamu güvenliği, kamu ahlakı, insan sağlığı, hayvanların, bitkilerin veya çevrenin korunması amacına yönelik tedbirler, sanatsal, tarihi ve arkeolojik değer taşıyan metanın korunması nedenleriyle ihracatta kısıtlama veya yasaklama getirilmediği sürece serbesttir.132 Ülkemiz İthalat Rejimi kapsamında kamu ahlakı, kamu düzeni ve kamu güvenliği ile insan, hayvan ve bitki sağlığının korunması veya sınai ve ticari mülkiyetin korunması amacıyla ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde önlem uygulanan ürünler kapsamı dışındaki tüm ürünlerin ithali serbesttir. Ayrıca, bütün tarım ve gıda maddelerinin ithalatında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'ndan, eczacılık sanayi ürünlerinin ithalatında ise Sağlık Bakanlığı'ndan kontrol belgesi alınması gerekmektedir.133 5.2.1 Dış Ticarete Dair Hüküm İçeren Yönetmelik ve Tebliğler Türkiye’de dış ticarete ilişkin mevzuatın uygulanması yönetmelik ve tebliğler marifetiyle sağlanmaktadır. Bunlar Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından ithalat ve ihracat rejimi bağlamında çıkarılan düzenlemelerdir. Bununla beraber, başta Çevre ve Orman Bakanlığı olmak üzere Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret 132 İhracat Rejimi Kararı, 31 Aralık 1995 tarih ve 22510 sayılı Mükerrer Resmi Gazete ve 6/1/1996 tarih ve 22515 sayılı Resmi Gazete. 133 İhracat Rejimi Kararı, 31 Aralık 1995 tarih ve 22510 sayılı Mükerrer Resmi Gazete ve 6/1/1996 tarih ve 22515 sayılı Resmi Gazete. 83 Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından da çıkarılan mevzuatta dış ticarete ilişkin çevresel uygulama zorunlulukları bulunmaktadır. Türkiye’nin uyguladığı ithalat rejimi kapsamında ithal edilen her ürünün belli standartları taşıması zorunlu değildir. Bununla beraber, çevre, sağlık ve güvenlik başta olmak üzere çeşitli hassasiyetler göz önünde bulundurularak ithalatta kısıtlamalara gidilmektedir. Türkiye, Ticarette Teknik Engeller anşlaşması kuralları çerçevesinde iç piyasada zorunlu uygulamada bulunan sanayi ürünleri standartları kapsamındaki ürünlere, ithalatta da uygunluk değerlendirmesi yapmaktadır. 2006/1 sayılı Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği çerçevesinde, söz konusu denetimler, Türk Standardları Enstitüsü (TSE) tarafından gerçekleştirilmektedir. İthalatta yapılan uygunluk değerlendirmesi ile, ithal edilen ürünlerin ilgili standartlarına temel gerekler (asgari sağlık, emniyet, çevrenin korunması ve tüketicinin doğru bilgilendirilmesi) yönlerinden uygun olmaları amaçlanmaktadır. Diğer taraftan, bu uygulama ile Dünya Ticaret Örgütü kurallarına uygun olarak iç piyasa ve ithalattaki uygulamalar arasında paralellik sağlanmaktadır.134 Çevre yönünden risk taşıyan kimyasal maddeler, metal hurdaları ve bazı katı yakıt ve atıkların ithalatı Çevre ve Orman Bakanlığı’nın kontrolüne tabidir. Bu kapsamda Çevre ve Orman Bakanlığı’nca çıkarılan 30/07/2004 tarih ve 25538 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği” 31/08/2004 tarih ve 25569 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Atık 134 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.89. 84 Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği” ve 21/01/2004 tarih ve 25353 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği” ile bu atıkların üretimi, geçici depolanması, toplanması, taşınması, geri kazanılması, bertarafı, ticareti, ithalat ve ihracatı ile transit geçişi düzenlenmektedir. Atık dış ticaretine ilişkin detaylar ise Çevrenin Korunması Yönünden Kontrol Altında Tutulan Yakıt ve Atıklara İlişkin Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği (2006/3), Çevrenin Korunması Yönünden Kontrol Altında Tutulan Kimyasallara İlişkin Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği (2006/6), Çevrenin Korunması Yönünden Kontrol Altında Tutulan Yakıtlara İlişkin Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği (2006/7) ve 29.12.2006 tarihli ve 26391 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Pil ve Akümülatörlerin İthalat Denetimlerini Düzenleyen Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği ( Tebliğ No: (2007/9) ) ile düzenlenmektedir. Türkiye’nin uluslararası sözleşmelerden kaynaklanan yükümlülükleri de ithalat rejimi altında düzenlenmektedir. Bu kapsamda nesli tehlike altında olan yabani hayvan ve bitki türlerinin ithalatı, Çevre ve Orman Bakanlığı’nca 06/08/2004 tarih ve 25545 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak çıkarılan “Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşmenin Uygulanmasına Dair” yönetmelik kapsamında Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından çıkarılan Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin İthalatına İlişkin Tebliğ (İthalat Genel Müdürlüğü : 2007/22 Nolu Tebliğ) çerçevesinde yapılmaktadır. Bu kapsama giren ithalat için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve Çevre ve Orman Bakanlığı’ndan CITES belgesi alınmaktadır. 85 “Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi ve Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü” ile Londra, Kopenhag ve Pekin değişiklikleri kapsamında, ozon tabakasını incelten maddeleri ithali Ozon Tabakasını İncelten Maddeleri İthaline İlişkin Tebliğ (Dış Ticaret Müsteşarlığı İthalat Genel Müdürlüğü : 2007/22 Nolu Tebliğ) kapsamında yapılmaktadır. Diğer taraftan, ülkemizde her türlü gıda maddelerinin ve ambalaj materyallerinin ithalatı 01.09.2003 tarih ve 25216 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan “Gıda Maddeleri ve Gıda ile Temas Eden Ambalaj Materyallerinin İthalatında Kontrol Belgesi Onaylanması ve İthalat Aşamasındaki Kontrol İşlemleri Hakkında Tebliğ” ile düzenlenmektedir. Buna göre, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İl Müdürlüklerince ithal edilecek ürün için kontrol belgesi düzenlenmektedir. Kontrol Belgesi hayvansal ürünlerde, üründe kullanılacak hammaddenin elde edildiği hayvanların bulaşıcı veya salgın hayvan hastalıklarından ari olduğunu gösteren orijin ülke ve/veya yükleneceği ülkenin yetkili resmi makamlarınca onaylanmış sertifikayı, bitkisel ürünlerde ise bitki sağlık sertifikasını gerektirir. Bunun dışında, orjin ve/veya çıkış ülkesinde salgın hastalık, dioksin, radyasyon ve diğer yaygın bulaşan tehdidi olması halinde ilave sertifikalar istenebilmektedir.135 02.08.1964 tarih ve 11796 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Zirai Karantina Tüzüğü kapsamında ithalatta bitki hastalık veya zararlılarının yurda bulaşmasını 135 Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Internet Sayfası, “http://www.kkgm.gov.tr/teblig/200331.html#EK-1” Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007 86 önlemek ve ihraç edilecek bitkilerin muayene ve kontrol edilmelerini sağlamak amacıyla, bunların ithal veya ihraçları veya transit olarak geçmeleri ve memleket dahilinde nakilleri veya satışları ve bu bitki ve maddeler hakkında gereken her türlü koruma tedbirlerinin alınması Dış Karantina işlemleri kapsamında yürütülmektedir. İthalatta ise orijin ülkenin resmi bitki koruma servisince verilen Bitki Sağlık Sertifikası veya bu sertifikada yer alan bilgileri kapsayan başka formatta düzenlenmiş Bitki Sağlık Sertifikası talep edilmektedir. İhracatı söz konusu olan bitkiler muayene edilerek Bitki Sağlık Sertifikası verilir. Sertifikanın gerekmediği durumlarda ise, muayenenin yapıldığına ve karantina bakımından ihracında bir sakınca olmadığına dair “İhraç İzin Belgesi” düzenlenir. Hayvan Hastalıklarına Karşı Kullanılan Aşı, Serum ve Biyolojik Maddeler, Canlı Hayvan ve Et, Tohum, Fide, Fidan ve Çiçek Soğanları Gibi Çoğaltım Materyalleri, Kesme Çiçek, Yem Sanayiinde Kullanılan Maddeler, Veteriner Müstahzarların Terkiplerinde Bulunan İlaç Ham Maddeleri ve Yardımcı Maddeleri ile Veteriner Müstahzarları ve hemen hemen bütün gıda maddeleri 17 Ocak 2007 Tarihli ve 26406 Sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği Tebliğ No: (2007/21) çerçevesinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nca insan sağlığı ve güvenliği, hayvan ve bitki varlığı ve sağlığı yönünden uygunluk değerlendirilmesine tabi tutulmaktadır. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın yayınladığı iki Tebliğ, çevreye zarar veren motorlu araçların ithalinin denetimi açısından büyük önem taşımaktadır. Trafiğe İlk Defa Çıkacak Motorlu Araçlar için Müsade Edilebilir Azami Dış Gürültü Seviyeleri 87 Uygulama ve Esasları Tebliği ile motorlu araçların gürültü değerlerinin istenen seviyenin üstünde olması durumunda fiili ithallerine izin verilmeyeceği hüküm altına alınmıştır. Bu uygulama gürültü kirliliğinin önüne geçilmesi açısından son derece önemlidir. Trafiğe ilk Defa çıkacak Motorlu Araçlar için Egzos Gazları Emisyon değerleri uygulama Usul ve Esasları Hakkındaki Tebliğ ile de Egsoz gazı emisyonu yüksek olan araçların ithalinin önlenmesi amaçlanmaktadır. Ülkemize ithal edilen benzin ve motorinler, 11.06.2004 tarih ve 25489 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği (2003/17/AT ile değişik 98/70/AT) ile düzenlenmektedir. Yönetmeliğin amacı, çevre ve insan sağlığının korunmasını sağlamak üzere motorlu araçlarda kullanılacak benzin ve motorin türlerinin teknik özellikleri ile uygulamaya ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Yüksek oranda radyasyon ihtiva eden maddelerin uluslararası ticaretinin kontrolü Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği ile yapılmaktadır. Bu yönetmeliğe göre Tıbbi teşhis, tedavi veya araştırma amacı ile insanlara uygulanan radyoaktif kaynaklar, radyoaktif madde içeren oyuncaklar, radyoaktif madde içeren gıda maddeleri, kırtasiye malzemeleri, giysiler, tıbbi malzeme ve ilaçlar, kozmetikler ve eşyaları vs. gibi eşyaların ithal, ihraç ve transiti Atom Enerjisi Kurumunun vereceği izne bağlıdır. Diğer taraftan zaman zaman yapılan düzenlemelerle yüksek düzeyde radyasyon düzeyi bulunan malların ithali de izne bağlanmaktadır. Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılarak 1 Aralık 2004 tarih ve 25657 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Doğal Mineralli Sular Hakkında Yönetmelik ise üçüncü ülkelerin topraklarından çıkartılan ve ülkemize ithaline Bakanlık tarafından 88 izin verilen doğal mineralli suların onaylanması, satışı, denetlenmesi ve etiketlenmesi ile ilgili usul ve esasları düzenlemektedir. 5.3 Uluslararası Çevre Koruma Uygulamaları Bakımından Türkiye’deki Sektörlerin Değerlendirilmesi 5.3.1 Sanayi Günümüz dünyasında insanların temel ihtiyaçlarının büyük bir kısmı sanayii tarafından üretilen ürünlerle sağlanmaktadır. Bir ülkeyi, gelişmiş bir ülke kategorisinde değerlendirilebilmek için sanayisinin durumu önemli bir gösterge olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle kalkınma politikaları üretmek ve sanayileşme hedefleri koyarak bunların gerçekleştirilmesine çalışmak tüm ülkeler için vazgeçilmez bir amaç olmuştur. Türkiye’nin de sanayileşme hedefini Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren benimsediği ve bu konuda oldukça önemli bir mesafe katettiği bir çok kaynakta ortaya konulmaktadır.136 Özellikle 1980 sonrasında dünya ile bütünleşen Türk sanayiisi bir çok pazara ürün satabilen, kalite, sağlık, çevre standartlarında üretim yapabilen bir karakteristiğe erişmiştir. 136 Atatürk’ün 1 Kasım 1937'de Meclis'te yaptığı konuşma, sanayileşme anlayışını belki de en iyi özetleyen açıklamalardan biridir: "Sanayileşme, en büyük ulusal davalarımızdan biridir. Sanayi işlerinde 'unsurları ülke içinde olan', yani hammaddesi, işçisi, mühendisi ve yöneticisi Türk olan fabrikalar kurulmalıdır. Büyük ve küçük her türlü sanayi tesisine ülkemizde ihtiyaç vardır. İleri ve müreffeh Türkiye idealine erişmek için sanayileşmek bir zorunluluktur. Bu yolda Devlet öncüdür. Birinci beş yıllık planın öngördüğü fabrikaları tamamlamak ve ikinci beş yıllık planı hazırlamak gereklidir." "Atatürk'ün l Kasım 1937 Meclisi Açış Konuşması" Prof. Dr. Ferudun Ergin "Atatürk Zamanında Türk Ekonomisi" Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, No:l, 1977, Sf. 17-18 89 Türk sanayii sektörü, özellikle 1990’lı yıllar sonrasında ve AB süreci çerçevesinde Birlik’teki çevre koruma uygulamalarını yakından takip etmekte ve bu konuda Çevre ve Orman Bakanlığı ile işbirliği içerisinde hareket etmektedir. Üretim süreçleri bağlamında, yurtdışından gelen talepler doğrultusunda ihracat ağırlıklı çalışan firmalarımızın bir çoğu ISO 9001 Kurumsal Yönetim Standartları ile ISO 14001 Çevresel Yönetim Standartları ve gönüllü çevre denetim sistemi olan EMAS başta olmak üzere sertifikalara sahiptir.137 Türkiye’de uluslararası çevre koruma uygulamalarına uyum noktasında sektörel odalar ve derneklerin faaliyetleri önemli bir yer teşkil etmektedir. İstanbul Sanayi Odası’nın Çevre İhtisas Kurulu, Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği’nin Çevre İhtisas Gurubu ve Otomotiv Sanayicileri Derneği’nin Çevre İhtisas Grubu bu konuda sayılabilecek örnekler olarak söylenebilir. Sanayi odaları başta olmak üzere bir çok sektörel dernek tarafından işçi sağlığı, iş güvenliği, çevre, ambalaj ve ambalaj atıkları yönetmeliğinin uygulanması gibi programlar oluşturulmakta ve firmalar bu konularda eğitilmektedir.138 1986 yılında başlayarak 1994 sonunda Dünya ticaret Örgütü’nün kurulması ile sona eren GATT Uruguay Round görüşmelerinde uluslararası ticaretin giderek serbestleşme eğilimine girmesi ve tarife içi korumacılığın ortadan kalkması çevre koruma uygulamalarını birer tarife dışı teknik engele dönüştürmüştür. Bu gelişme 137 Bu konuda İTÜ dergisinde yayımlanan bir makalede Türkiye’de Türkiye’de ISO 14000 ÇYS uygulayan ve bu sisteme geçmek üzere hazırlık yapan 66 firma ile anket çalışması yapılmıştır.Bu çalışmaya göre firmaların yüzde 80’i ihracata çalışmaktadır: Bersam Bolat, Sıtkı Gözlü; “ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi uygulamasında etken olan faktörler” İTÜ dergisi, Cilt:2, Sayı:2, 39-48; Nisan 2003 138 Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından ihracata yönelik çevresel yatırım desteği de verilmektedir. 90 sonrasında Türkiye’de sanayi kuruluşları çevresel açıdan gönüllü çevresel taahhütler uygulamaları içine girmişler ve bu taahhütler, sektörel temsilci derneklerinin uluslararası örgütlerine üye olunarak ve de Çevre Bakanlığı ile yapılan protokollerle kurumsallaştırılmıştır.139 Bu alanda yapılan protokoller, Çimento, Otomotiv ve Demir-Çelik sektörleri ile hava kirliliğinin önlenmesi noktasında Maya Sanayi, Şeker Sanayi ve Kağıt Sanayileri ile de su kirliliğinin önlenmesi amacıyla imzalanmıştır. Bu protokollerin detayları aşağıda incelenen sektörler bağlamında yeri geldikçe ortaya konacaktır. Aşağıda Türkiye’deki belli başlı sanayi sektörlerinin çevre koruma uygulamalarına karşı uyum açısından geldikleri nokta incelenecektir. 5.3.1.1 Tekstil Sanayii Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) verilerine göre, dünya tekstil ticareti 2005 yılında bir önceki yıla kıyasla %4 oranında artış göstererek 203 milyar dolara, dünya konfeksiyon ticareti ise %6’lık artışla 276 milyar dolara yükselmiştir. Dünya mal ticaretinde tekstilin payı 2004 yılında %2,2 iken, 2005’te %2, konfeksiyonun payı 2004’te %2,9 iken 2005 yılında % 2,7 olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılı verilerine göre, dünya tekstil ve konfeksiyon sektöründe en büyük üç pazar Avrupa Birliği, ABD ve Japonya’dır.140 139 Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Internet Sayfası, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=107&id=7, Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007 140 Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü Tekstil Ve Konfeksiyon Ürünleri Daire Başkanlığı; Tekstil Ve Konfeksiyon Sektör Raporu; Mart 2007 91 Türkiye 2005 yılı verilerine göre, dünya tekstil ihracatındaki %3,5, konfeksiyon ihracatındaki %4,3’lük payı ile tekstilde 9’uncu, konfeksiyonda 4’üncü büyük ihracatçı konumundadır. Ülkemiz ithalatta ise, konfeksiyon ihracatımızda görülen artışa bağlı olarak, büyük ölçüde hammadde ihtiyacını karşılamaya yönelik tekstil ithalatında sürekli artış kaydetmiş ve dünya tekstil ithalatında 9. sırada yer almıştır. Tekstil ve konfeksiyon sektörü yaklaşık 35 milyar dolarlık üretim değeri, sanayi üretimindeki %16,3’lük, imalat sanayi üretimindeki %18,7’lik, toplam kayıtlı istihdamda %4’lük ve sanayi istihdamı içindeki %20’lik payı ile ülkemiz ekonomisinin en önemli sektörlerinden birisidir. Tahminen 800 bini kayıtlı, 1,3 milyonu kayıtdışı olmak üzere toplamda 2,1 milyon kişinin istihdam edildiği sektör, üretiminin yaklaşık 2/3’nü ihraç etmektedir.141 Türkiye’de tekstil üretimininin hız kazanmaya başladığı 80’li yılların ikinci yarısı, dünyada da ürünlerin kalitelerine ilişkin bir standardizasyonun oluşturulma dönemi ile çakışmaktadır. 1987 yılında ISO tarafından yayınlanan Kalite Standartları Sistemi (ISO 9000) deklarasyonu, sanayicilerimizde belli bir çevre bilinci gelişmesi noktasında ilk tohumları atmıştır. Bu yüzden süreçlerde enerji kullanımının azaltılması veya temiz enerji kaynaklarının aranması, zararlı olmayan paketleme malzemelerinin kullanılması ve bunların kolayca bertaraf edilmesi gibi sorunlar 141 Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü Tekstil Ve Konfeksiyon Ürünleri Daire Başkanlığı; Tekstil Ve Konfeksiyon Sektör Raporu; Mart 2007 92 ortaya konarak bunlara cevap aranmıştır. Bu durum, kuşkusuz tekstil sektörünü de derinden etkilemiştir.142 Türkiye’nin hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının %70’inden fazlası AB üyesi ülkelere ihraç edilmekte olduğundan sektörde ABD ve AB ülkelerine uzun yıllardır ihracat yapan firmalar, çevre koruma uygulamaları noktasında belirli bir birikime sahip olmuşlardır. Tekstil sektörü en fazla su, hava ve kimyasal madde ve enerji tüketen endüstri dallarından birisidir. Hammaddeden başlayarak bitmiş ürün haline gelinceye kadar tekstil mamüllerine çeşitli işlemler uygulanmaktadır. Çevre konusunda tekstil sanayini en çok zorlayan süreç tekstil terbiyesidir. Terbiye fabrikaları, iplik ve dokumaya nazaran oldukça daha az elektrik enerjisi, fakat çok daha fazla miktarda ısı enerjisi tüketen, aynı zamanda suya ve havaya yüksek miktarda emisyonun söz konusu olduğu işletmelerdir. Türkiye’de 1 kg örme kumaşın terbiyesi için 110 litre, 1 kg dokuma kumaş için de 130 litreden fazla su tüketilmektedir. Buna göre Türk Tekstil Terbiye Sanayinin şu andaki günlük su tüketimi 350 bin metreküp (ton ) civarındadır. Tekstil sanayi kullandığı suyun büyük bir kısmını yer altı su kaynaklarından kendi imkanlarıyla sağlamaktadır. Fakat terbiye sanayinin % 60 nın yoğunlaştığı Trakya , özellikle Çorlu, Çerkezköy ve Bursa’sa yer altı su kaynakları süratle azalmaktadır. Dolayısıyla tekstil terbiye işletmeleri dikkat edilmediği, önlem alınmadığı takdirde çevreye zarar verebilme tehlikesinin yüksek olduğu işletmelerdir. 142 İstanbul Tekstil Ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği, Tekstil Ve Konfeksiyon Sektöründe Ekoloji Ve Ekolojik Etiketler, Istanbul, Mart 2005, s.2. 93 Bununla beraber, konfeksiyon sanayiinin normal evsel atıklarının dışında, havaya, suya veya toprağa herhangi bir zararlı emisyonu söz konusu değildir.143 Sektör 90’lı yıllarda Avrupa ülkelerine yapılan ihracatta üretimde kullanılan boya, kimyasal ve benzeri malzemeler noktasında tarife dışı teknik engellerle karşı karşıya kalmıştır. Bu çerçevede, 1994 yılında kanserojen arilamin ihtiva eden ve “azo boyar madde” tabir edilen bazı boyar maddelerin tekstil ve konfeksiyon üretiminde kullanılması ile ithalat ve ihracatının Almanya’da yasaklanmasının ardından, Türkiye’de de 29.12.1994 tarihli Sağlık Bakanlığı genelgesi ile insan sağlığına temas yoluyla zarar verebilecek kanserojen arilamin ihtiva eden azo boyarmaddelerin ithalatı, ihracatı ve kullanımı yasaklanmıştır. Böylece Türk hazırgiyim ve konfeksiyon ürünlerinin uluslararası pazarlarda bir tarife dışı engeli aşması ve rekabet gücünün korunması sağlanmıştır. Diğer yandan, ambalaj atıklarının çevreyi kirletmemesini teminen konfeksiyon ihracatında Türkiye’nin en büyük pazarı durumundaki Almanya’da 90’lı yılların başında uygulamaya konan “Yeşil Nokta” konusunda da Türk hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatçıları özellikle İhracatçı Birlikleri ve sektörel dernekler gibi sivil toplum kuruluşları tarafından ayrıntılı olarak bilgilendirilmiş ve ihracatın önündeki engeller aşılmaya çalışılmıştır.144 Tekstil ürünlerinin kullanımları sırasında da insan sağlığına olumsuz bir etkilerinin olmaması ve kullanım ömürleri bittiğinde çevreye zarar vermeden yok edilebilmeleri konusundaki talepler de artmaktadır. Özellikle Avrupa’da yoğun olan 143 İstanbul Tekstil ihracatçıları Birliği, Tekstil Ve Konfeksiyon Sektöründe Ekoloji Ve Ekolojik Etiketler, Mart 2005, s.2. 144 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı; Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Hazırgiyim Ve Konfeksiyon Raporu, Kasım 2005, s.30-31 94 organik-ekolojik ürün talebi bütün alanları olduğu gibi tekstil ve konfeksiyon sektörünü de etkisi altına almıştır. İhracatının büyük kısmını Avrupa Birliği ülkelerine yapan Türk tekstil sanayi de bu ülkelerin uyguladığı yaptırımlar sonucunda direk olarak etkilenmiş, tekstilde de eko-tekstil olayı gündeme gelmiştir.145 Sektörün ihracatta karşı karşıya kaldığı bir engel ise laboratuar ve analiz raporları noktasındadır. İTKİB üyesi tekstil-konfeksiyon sanayicilerinden alınan bilgilere göre, yabancı müşterilerin taleplerine istinaden bir firmanın yılda 1.5002.000 adet gibi oldukça yüksek sayıda test yaptırmasının söz konusu olabildiği anlaşılmaktadır. İthalatçılar, ürünün özelliğine göre bazen her parti üretimde, bazen her yüklemede, bazen her siparişte üretim prosesi esnasında ve üretim sonrasında tekstil ve konfeksiyon mamullerinin belli testlerden geçmesini istemektedirler.146 En çok aranan testler arasında kanserojen arilamin ( azo boyarmadde) ve ekolojik testler de bulunmaktadır. Marks & Spencer, Mexx, Wallmart, Gap gibi kendi kalite standartlarını oluşturmuş büyük alıcılar bu doğrultuda testler istemektedirler.147 Bu amaçla Türkiye’de büyük entegre işletmeleri kendi laboratuarlarını kurmuşlar, ayrıca uluslararası nitelikte gözetim şirketi ve laboratuarları da Türkiye’de yatırımlar yaparak şubeler açmışlardır. Bugün ağırlıklı olarak İstanbul ve İzmir’de yerleşik olmak üzere, Türkiye’de on beş kadar tekstil-konfeksiyon test ve analizleri yapabilen laboratuar ve 145 araştırma merkezi faaliyet Cevher İlhan Cevheri, http://www.tad.com.tr/makale.aspx?id=97, Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007. Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, 2005, s. 31 147 ibid., s. 33 146 95 göstermektedir. Sektörün ihtiyaç duyduğu test ve analizlerin büyük çoğunluğu Türkiye’deki laboratuarlarda yapılabilmektedir.148 5.3.1.2 Otomotiv Sanayii Ülkemizde 1990’lı yıllardan itibaren giderek büyüyen sektörlerden birisi olan otomotiv sektöründe 2006 yıl sonu verileri itibariyle yıllık 1 milyon araç üretimi yapılarak bunun yaklaşık % 70 ’i ihraç edilmiştir. Sektör, yıl sonu itibariyle 14,5 milyar dolarlık ihracat ile Türkiye ihracatının yaklaşık yüzde 17’sini gerçekleştirmiş durumdadır.149 Otomotiv sanayi, gerek üretim aşamasındaki proseslerde gerekse ürünlerin egzoz emisyonları noktasında çevre koruma uygulamalarına en fazla muhatap olan üretim dallarından birisidir. Otomotiv sanayimiz gerek know-how noktasındaki eksiklerimiz gerekse de yatırımların ölçek olarak oldukça büyük sermaye gerektirmesi nedeniyle yabancı ortaklıklar şeklinde kurulmuştur. Çevre konusunda zorunlu uluslararası mevzuatın uygulandığı bu sektörde en büyük pazarımızın Avrupa Birliği olması da çevre kriterleri açısından gelişmiş bir yapıyı beraberinde getirmiştir. 148 Türkiye’de ITKIB ( Istanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği), KOSGEB, Türk Tekstil Vakfı, Tekstil Mühendisleri Odası gibi kurumlar tarafından kurulan laboratuarlar sektörün ihtiyacını karşılamaya çalışmaktadır. Bununla beraber okuduklarıma göre Türkiye’de tekstil laboratuarı konusunda ciddi yatırımlar olmasına rağmen, yabancı alıcılar genellikle akredite ettikleri bazı laboratuarlardan raporlamayı şart koşmaktadırlar. Tekstil ve konfeksiyon sanayicileri, kendilerine müşteri tarafından dikte ettirilen test laboratuarlarının test-analiz maliyetlerini yüksek tutarak haksız kazanç elde ettikleri noktasında şikayetlenmektedirler. 149 Otomotiv Sanayicileri Derneği Internet Sayfası, www.osd.org.tr, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007 96 Ülkemizde üretilen veya ithal edilen benzin motorlu taşıtların, Avrupa Birliği'nde uygulanmakta olan EURO-93 Egzoz Emisyon Standartlarını sağlayabilen ve sadece kurşunsuz benzin kullanabilen çevre dostu katalitik konvertör ile teçhiz edilerek üretilmesi ve Otomotiv Sektörünün gerekli teknolojik değişiklikleri tamamlaması amacıyla 1993 yılı sonunda Türk Otomotiv Sanayiini temsilen Otomotiv Sanayi Derneği ve Çevre Bakanlığı arasında "Otomotiv Sanayii Çevre Deklarasyonu" ve "Uyum Programı" imzalanmıştır. Uyum programı çerçevesinde 1995 yılı başından itibaren öncelikle 1800 cc motor kapasiteli araçlardan başlamak üzere katalitik konvertörlü araç üretimi ve ithaline geçilmiştir. Daha küçük motor hacimlerinin de uygulamaya katılmasıyla, 2000 yılından itibaren katalitik konvertörsüz araç üretimi ve ithali kaldırılacaktır. 1998 yılı sonu itibariyle otomotiv sektörü Deklarasyonla belirlenen araç üretim yüzde oranlarını sağlamıştır.150 Otomotiv sanayinin çevreye olan etkileri iki aşamada ele alınabilir. Bunlardan biri üretim aşamasındaki çevresel etkiler, diğeri de ürünün kullanım ömrü boyunca oluşturduğu çevresel etkilerdir. Üretim aşamasında ortaya çıkan çevresel etkiler atmosferik emisyonlar ve atık yönetimi olarak iki başlık altında sınıflandırılabilir. En belirgin atmosferik emisyon etkisi boya operasyonlarından kaynaklanan uçucu organik bileşiklerdir. Su bazlı boyaya geçişle ilgili yapılan ve yapılması devam eden proseslerin dışında, solvent tüketimini azaltmaya yönelik faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Bunun yanı sıra solvent tüketiminin kaçınılmaz olduğu proseslerde de yakma tesislerinin 150 TİSK, s. 3 97 kurularak uçucu organik emisyonların azaltılması bazı fabrikalarda halen uygulanan ve bazı fabrikalarda da yatırımı planlanan bir uygulamadır. Enerji tasarrufuna yönelik yapılan önemli faaliyetler de CO2 emisyonlarının azalmasında önemli bir etkendir.151 Sektör genel olarak doğal gaz kullandığı için yanma neticesinde ortaya çıkan diğer emisyonlar ihmal edilebilir seviyelerdedir. Bununla birlikte kazan, fırın ve yakma tesislerinde yanma sonucunda ortaya çıkan ve sera etkisi olan CO2 emisyonu da önem arz etmektedir. Üretim aşamasında ortaya çıkan başlıca atıklar Boya çamuru, fosfat çamuru, atık yağ, kontamine eldiven & bez, kontamine ambalajlar, akü, kimyasal arıma çamurları, elektronik atıklar, neon tüpler, mastik, metal çamurları, çeşitli proseslerden çıkan filtreler olarak ortaya konulabilir. Sektörün tamamında Çevre Yönetim Sistemi uygulanmaktadır Sistem dahilinde uygulanan atık yönetim sistemi ile atıklar kaynağında ayrıştırılarak geri kazanım ve bertaraf tesislerine gönderilmektedir. Bununla beraber üretim süreçlerinde ortaya çıkan atık miktarının ve kirlilik oranının azaltılmasına yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. Sektörde yer alan fabrikaların tamamında kimyasal atık sular için fiziksel – kimyasal atık su arıtma tesisi mevcut olup evsel atık sular bazı fabrikalarda biyolojik arıtmaya tabii tutulmakta, bazılarında ise Organize Sanayi Bölgeleri ya da belediyenin kanalizasyon sistemlerine deşarj edilmektedir. Arıtma tesislerinden çıkan 151 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı; Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Otomotiv Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Kasım 2005, s.92-96 98 sular ise akredite laboratuarlara analiz ettirilerek izlenmekte ve kontrol edilmektedir. Tüketilen suyun azaltılmasına ilişkin yapılan çeşitli faaliyetlerle atık su miktarı ve daha az kirletici içeren kimyasal ürünlerin kullanımına geçerek atık suyla taşınan kirliliğin azaltılmasına çalışılmaktadır. 5.3.1.3 Deri Sanayi Yaklaşık 500 yıllık bir tarihi olan Türk Deri Sanayi, dünya deri işleme kapasitesindeki % 22’lik payı ile bu alanda dünyanın 2. ülkesi konumundadır. Deri ve deri mamulleri sektörü imalat sanayindeki %3.3, toplam sanayi istihdamındaki % 1,52’lik payları ile Türkiye’nin 10. büyük sanayi koludur. Deri konfeksiyon sektörü üretiminin yaklaşık % 95’ini ihraç etmektedir.152 Deri sanayii bol miktarda su kullanımının gerektiği bir alan olup tabaklamada yaygın olarak kullanılan kimyasal atıklar, bitkisel kökenli maddeler, sentetik, organik, anorganik maddeler, enzimli müstahzarlar, hayvansal ve bitkisel kökenli boyayıcı maddeler, sentetik, organik boyayıcı maddeler, boyayıcı laklar, diğer boyayıcı maddeler, yağlama müstahzarları, cila ve temizleme maddeleri şeklinde kabaca sınıflandırılabilecek çok sayıda madde bulunmaktadır. Bu maddelerden bazıları çevre kirliliğine neden olmaktadır. Önemli miktarda atık üreten ve çevre kirliliğine yol açan deri sektörünün Türkiye’de yükselmesi, sektörde üretimin çevre kirliliği ve emek maliyetlerinin 152 Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü Deri http://www.dtm.gov.tr/IHR/sektor/deri.htm Erişim Tarihi: 27 Mart 2007 99 Sektörü Raporu, yüksekliği nedeniyle gelişmiş ülkeler tarafından 1970’li yıllardan itibaren yavaş yavaş terkedilmeye başlanması ile hız kazanmıştır. Avrupa’da yayılan çevre baskısı nedeniyle Fransa, İtalya ve İspanya gibi ülkeler tabakhane işlentisinden çıkarken, Türkiye bir yandan bu boşluğu doldurmuş, bir yandan da yoğun bir çevre baskısı ile karşılaşmıştır. Bu nedenle hem çevreye uygun arıtmalı dünyada örnek olarak gösterilen deri organize sanayi bölgeleri oluşturulmuş hem de teknoloji yenilenerek talebe cevap verilmeye çalışılmıştır.153 Türkiye'de deri işleme faaliyetlerinin %70'i çevreye duyarlı yöntemlerle yapılmaktadır. 13 Deri Organize Sanayi Bölgesinde, Avrupa standartlarında, çevreye duyarlı, modern üretim gerçekleştirilmekte, özellikle deri organize sanayi bölgelerindeki arıtma tesisleri, çevre kirliliğinin önlenmesine katkıda bulunmaktadır.154 İstanbul Deri Organize Sanayi Bölgesinde yer alan ve fiziksel, kimyasal ve biyolojik arıtma kademelerine sahip olan Atıksu Arıtma, Krom Geri Kazanma Tesisi, dünyanın en büyük deri atıksu arıtma tesislerinden biridir.155 Bunun dışında İzmir-Menemen ve Çorlu deri işleme bölgelerindeki arıtma tesisleri de çevre kirliliğinin önlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Manisa-Salihli’de küçük ve orta ölçekli yaklaşık 35 adet deri işleme tesisine hizmet edecek olan arıtma tesisinin inşaatı tamamlanmış ve ruhsat alma işlemleri devam etmektedir. Deri işleme sanayiine yönelik olarak Balıkesir-Gönen, Bolu-Gerede, Bursa, Denizli, Isparta, 153 Türkiye Deri Sanayii İşverenleri Sendikası Internet Sayfası; “http://www.tudis.org.tr/default.asp”, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007. 154 Deri Tanıtım Grubu; http://www.turkishleather.com/dtg/StaticPages/showpage.aspx?fname=altsektorler.htm, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007. 155 İstanbul Deri Organize Sanayi Bölgesi Internet Sayfası; http://www.ideriosb.org.tr, Erişim Tarihi: 6 Nisan 2007. 100 Niğde-Bor, Uşak illerinde organize deri sanayi bölgeleri ile Isparta- Yalvaç’ta küçük sanayi sitesi yatırımlarına devam edilmektedir. Ancak sektör, çevresel yatırımlarına ayırdığı maliyet nedeniyle dış piyasalarda haksız dış rekabete maruz kalmaktadır. Uzak Doğu ülkeleri, Tayvan, özellikle Çin Halk Cumhuriyeti, Pakistan, Hindistan ve Endonezya gibi ihracatlarına çeşitli şekillerde destekler veren ülkelerle, Batı Avrupa ve Rusya pazarlarında ve yurt içi pazarda rekabet edilmektedir. Bu ülkelerin çoğunluğu, çevre ve sosyal damping olarak adlandırılan arıtma tesisleri olmadan ve yaygın olarak sosyal güvenceden yoksun iş gücü ile elde ettikleri avantajlarla uluslararası piyasa kurallarına aykırı bir şekilde rekabet üstünlüklerini kullanmaktadırlar. Arıtma yapmadan üretim yapan ülkeler, maliyet avantajı elde ederek uluslararası piyasalarda daha etkin hale gelmektedirler.156 Sektörde çevresel yatırımın büyüklüğünün boyutu şu örnekle anlaşılabilir: İtalya’da yaklaşık olarak 2500 adet ham deri işleme tesisi bulunmaktadır. Yılda 600.000 ton işlenmiş deri üretilmektedir. Oluşan atık su miktarı 40.000.000 m3/yıldır. Her yıl atık suyun arıtması ve 700.000 ton/yıl arıtma çamurunun bertarafı için 560 milyon dolar harcanmaktadır.157 156 İhracat Dünyası Internet Sayfası; http://www.ihracatdunyasi.com/guncel53.html; Erişim Tarihi: 3 Mart 2007. 157 Mustafa Öztürk; Çevre Ve Orman Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı, “Deri Sanayinde Kromun Geri Kazanılması Ve Üretimde Tekrar Kullanılması” http://www.Cevreorman.Gov.Tr/Belgeler1/Deri_Krom.Doc 101 Sektörde haksız rekabete uğrayan arıtma yapan ülkelerin örgütlenerek bu konuda tedbir almaları gereği üzerinde durulmaktadır. Buna göre az gelişmiş ülkelerde sanayinin geliştirilmesine yönelik programlar uygulayan ve finans sağlayan uluslararası kuruluşların, programlarında ve finans koşullarının arasında çevre konusunu daha sıkı dikkate almaları, ithalatçı ülkelerin de, ithalatlarını arıtması olmayan ülkelerden yapmamaya özen göstermeleri etkin bir yaptırım olabilir. Çevre ve Orman Bakanlığı, sektörde çevresel yatırım yapanların uğradığı haksız rekabetin önlenmesi amacıyla deri işletmeciliği yapmak isteyenlerin belirlenen bölgeler dışında faaliyet gösteremeyeciğ yönünde politikalar geliştirmektedir. Çevre ve Orman Bakanı Osman Pepe, 26 Ocak 2007’de Gerede Deri Organize Sanayi Bölgesi’nin açılışında "Artık Çevre ve Orman Bakanlığı'nın belirlediği bölgeler dışında dericilik işletmesine izin vermeyeceğiz. Uşak'ta ve şimdi hizmete açtığımız Gerede'de olduğu gibi trilyonlarca para vererek arıtma tesisi yapan iş adamlarına haksız rekabet ortamı yaratmak istemiyoruz. Artık merdiven altlarında deri işletmeciliğine izin vermeyeceğiz. Haksız rekabet ortamını ortadan kaldıracağız" diyerek konudaki kararlılıklarını ortaya koymuştur.158 Deri sektörü temsilcileri, üretimde pcb, azoboyar maddeler ve pentaklorofenol kullanımını ihracatta engel teşkil etmeyecek düzeylere çektiğini ifade etmektedir. Dericiler konuya çeşitli yünleriyle hakim olduktan sonra yurtdışından alınan derilerde çevre uyumunun kontrolünü de sağlayarak döngüyü tamamlamışlar ve analizlerin seri, hızlı ve güvenilir şekilde gerçekleşmesi için üniversitelerde 158 Internet haberi, http://www.haberler.com/gerede-deri-organize-sanayi-bolgesi-aritma-tesisihaberi/, Erişim Tarihi: 28 Mart 2007. 102 laboratuarlar kurmuşlardır. Deri sanayii bu konuda diğer sektörlere örnek olacak şekilde gelişmiş ve Türk dericileri üçüncü ülkelere karşı antidamping isteme noktasına geldiği ifade edilmektedir.159 5.3.1.4 Kimya Sanayii Ülkemizdeki kimya sanayi kuruluşları, kimya sanayince üretilen ve kullanılan kimyasalların yönetiminin daha da geliştirilmesini sağlamak ve bu konularda ulaşılan başarıları topluma duyurmak amacına yönelik olarak bir küresel gönüllü taahhüt uygulaması olan Responsible Care’i, Üçlü Sorumluluk adı altında uygulamaya koymuşlardır. Bu uygulama, 1993 yılından itibaren Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği’nin (TKSD) koordinasyonunda yürütülmekte olup Çevre Bakanlığı ile TKSD arasında 1993 yılında yapılan bir protokolle resmiyet kazanmıştır. 5.3.1.5 Çimento Sanayi Tozlu maddeler kullanarak üretim yapan çimento fabrikalarının en önemli hava kirletici maddesi bacalarından atmosfere verilen toz emisyonudur. Çimento fabrikalarından kaynaklanan hava kirliliğinin azaltılması ve AB standardlarına uyum sağlamaya yönelik olarak toz emisyonunu Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğinde belirtilen sınır değerlerin altına çekmek için 10 Şubat 1993 tarihi itibari ile Çevre Bakanlığı ve Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği arasında "Çimento Sanayi Çevre Deklarasyonu" imzalanmıştır. 159 Tüsiad, 1998, s.60. 103 Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği ayrıca, kalite kavramına da uyulması gereğinden hareketle, Birlik’ten bağımsız, özerk olarak çalışan ve Müdürlük olarak yönetilen bir Kalite ve Çevre Kurulu kurmuştur. Kalite ve Çevre Müdürlüğü ulusal bazda akredite edilmiştir. Halen uluslararası akreditasyon çalışmaları yürütülmektedir. 5.3.1.6 Demir Çelik Sanayi Demir çelik sektörü temsilcileri ile bu sektörden kaynaklanan çevre kirliliğinin gelişen teknolojilerden de yararlanılarak azaltılması ve sektörün çevre ile uyum içinde üretim yapması için hazırlanan "Demir Çelik Sanayi Çevre Deklarasyonu" maalesef imzalanamamıştır. Özellikle entegre demir çelik tesislerinde üretim teknolojileri ile çevre yatırımlarının entegre edilme zorlukları, eski teknoloji ile kurulmuş tesislerin deklarasyona uymak ve çevre yatırımlarını yapabilmek için uzun zaman istemeleri, uyulması istenen emisyon sınır değerler hakkında mutabakata varılamaması, temiz yakıt kullanılmasının üretim maliyetlerini artıracağından hareketle ark ocaklı tesislerde fuel oil kullanımı için izin talep edilmesi, deklarasyon taslağı üzerinde anlaşmaya varılmasını engellemiş bulunmaktadır. 5.3.1.7 Sanayi Sektörlerinin AB Çevre Mevzuatını Uyumu Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği sürecinde çevre konusunda bilinçlenen Türk sanayiisi Avrupa Birliği’nde yürürlükte olan yatay mevzuat kapsamında yer 104 alan pek çok direktifi bilfiil uygulamaktadır. Bunların dışında ISO 9001 Kurumsal Yönetim Standartları ile ISO 14001 Çevresel Yönetim Standartları ve gönüllü çevre denetim sistemi olan EMAS uygulamaları oldukça yaygındır. Türkiye’de 2001 yıl sonuna kadar verilen ISO 9000 belgesi adedi 72 iken 2005 yıl sonu itibariyle bu sayı 11 bin, yine 2001 yıl sonu itibairyle ISO 14001 sayısı 91 iken 2005 sonu itibariyle 493’tür.160 Günümüzde ihracatının yüzde 50’sinden fazlasını AB ülkelerine yapan Türk sanayi işletmelerinin çevresel yeterlilik konusunda hayli mesafe katettikleri görülmektedir. Firmalar AB Çevre Mevzuatını yakından takip etmekte ve Çevre ve Orman Bakanlığımız ile işbirliği geliştirmektedirler. Tekstil sektöründe Birlik mevzuatı dışında, AB orjinli ithalatçılardan kaynaklanan kriterlere uyum önemli bir hale gelmiştir. Firmalar sadece Ökotex 100 gibi, ürünlerin insan sağlığına zarar vermeyen ürünler olduğunu belirten etiketlerin mevcudiyeti ile yetinmemekte, AB normlarına uygun olarak çevreye zarar vermeden üretilmiş olmasını da talep etmektedirler. Bu amaçla AB’de 2007 yılı sonunda devreye girecek olan IPPC (Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol) direktifince AB ülkelerinde yeni işletmeler kurulurken veya yeni makineler devreye sokulurken uygun görülmeyen kimyasal maddelerin, boyarmaddelerin, yöntemlerin ve makinelerin kullanımı yasaklanacaktır. Direktifin bir önemli özelliği ise bir "anlayış değişikliği" getiriyor olmasıdır. Direktif "ürünlerin" değil "üretim faaliyetleri sürecinde" yaratılan kirliliğin önlenmesine yöneliktir. Diğer bir deyişle, bacada sınır koymak yerine kirliliği kaynağında 160 önleme yaklaşımına dayalı The ISO Survey of Certifications, http://www.iso.org/iso/en/iso9000-14000/certification/ isosurvey. html; s 33 – 37; Erişim Tarihi: 13 Nisan 2007. 105 olarak hazırlanmıştır.161 Bu amaçla yeni kurulması düşünülen sanayi işletmeleri fabrika yerleri seçiminde Avrupa Birliği Mevzuatının Uluslararası Sözleşmeler kapsamına giren belli kriterlerin göz önünde bulundurulması gereği vardır. Son dönemde Avrupa Birliği tarafından karbondioksit emisyonlarını düşürmesinin Türkiye'deki otomotiv üretimini olumsuz etkilemesi beklenmemektedir. Bu konuda bir açıklama yapan Otomotiv Sanayicileri Derneği (OSD) Genel Sekreteri Ercan Tezer “ Türkiye'de oto sanayii emisyon değerleri konusunda bir sorun yaşamıyor, Avrupa çevre normlarını karşılayabiliyoruz. Asıl sorun yakıtta. Kaliteli ve normları karşılayacak yakıtların üretimi için Tüpraş yatırımda çok gecikti. Yeni başlatılan yatırımlar 2009'da tamamlanacak. Bu da Avrupa'nın dört yıl gerisinde kalmak demek.”162 diyerek otomotiv sanayiinin şu an için ithalatçı beklentileri noktasında sorun yaşamadığını ancak önümüzdeki dönemde yakıt noktasında sorun olabileceğini ortaya koymuştur. Çevre koruma uygulamalarına uyum açısından geldiğimiz noktayı devam ettirmek açısında sanayi işletmelerinin arıtma sistemlerini uygulanabilir en yüksek teknolojik seviye esas alarak oluşturmaları ve az atıklı, dönüştürülebilir nitelikte atıklı ya da hiç atıksız üretim yapmasını sağlayacak sistemler kurmaları gereği bulunmaktadır. Büyük yakma üniteli işletmelerin havaya yapacakları emisyonlarda ulusal emisyon tavanını ve bunun yanında AB emisyon tavanını dikkate almaları önemlidir. AB Çevre Mevzuatı uyum çalışmaları kapsamında tehlikeli kimyasalları 161 Tuba ILGAZ; Araştırma görevlisi - Tekstil Terbiye Sanayicileri Derneği, “Türk Tekstil Sektörü Avrupa Birliği Çevre Mevzuatı'ndan nasıl etkilenecek?” http://www.tekstilisveren.org.tr/dergi/2005/ocak/makale.html, Erişim Tarihi: 13 Nisan 2007. 162 Internet haberi; http://www.haber7.com/haber.php?haber_id=218036, Erişim Tarihi: 23 Nisan 2007. 106 üreten ya da kullanan sanayiciler organik olarak kalıcı kirlenmeler yaratan tehlikeli kimyasalları, yani “POP” (Persistent Organic Pollutant) adı verilen bazı maddeleri, üretim sürecinden çıkarmak ve ithal etmemek durumundadır. 5.3.2 Tarım Tarım sektörü, ülkemiz nüfusunun önemli bir bölümünün temel geçim kaynağını oluşturmakta ve bir çok sanayi kolunun ana hammaddesini temin etmektedir. Toplam ihracatımız içerisinde yaklaşık yüzde 12 civarında bir paya sahip olan Tarım ve Ormancılık Ürünleri ihracatımız Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre 2006 yılında 9,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dünya tarım ihracatının hacmi 850 milyar dolar civarında olup ülkemizin payı yüzde 1 seviyelerindedir. Türkiye’de tarım sektörünün uluslararası çevre koruma uygulamalarına uyum çalışmaları uzun zamandır devam etmektedir. Bununla beraber çevre dostu üretim, pazar bulma, ambalajlama, finansman, lojistik, soğuk zincir ve standardizasyon mevzuatı noktalarında eğitim eksikliklerimiz nedeniyle dünya standartlarında üretim yapılamamaktadır.163 Tüm dünyadaki çevre sorunlarında yanlış tarımsal uygulamalar sonucu doğal dengenin bozulması, erozyon, çeşitli kirlenme ve amaç dışı kullanımlardan dolayı tarımsal faaliyetin önemli ve olumsuz bir katkısı vardır. Bununla beraber tarım ürünlerinde çevresel ve sağlık yönünden risklerin azaltılmasına yönelik çeşitli 163 İhracatı Geliştirme Merkezi Yayını, “Tarım ve Gıda Sektörü İhracat Potansiyeli” Kasım, 2004 http://www.igeme.org.tr/tur/haber/KAPAK.pdf; Erişim Tarihi: 3 Şubat 2007. 107 çalışmalar bulunmaktadır. AB üyesi ülkelerde yürürlükte olan İyi Tarım Uygulamaları (İTU) ve bunu temel alan “EurepGAP” gibi uygulamalar ile ABD’ye ithal edilen ve ülke içinde üretilen yaş meyve ve sebzelerin güvenilirliğini garanti altına almak için 1997 yılında Amerikan Tarım Bakanlığı tarafından yaş meyve ve sebzelerdeki mikrobiyolojik riskleri minimize etmek için hazırlanan direktifler buna örnek gösterilebilir. Gelişmiş ülkelerdeki tarım ticaretine konu çevre koruma uygulamaları gelişmekte olan ülkelerde pazar kapma amacıyla değerlendirilmektedir. Örneğin Arjantin ya da Şili gibi yaş meyve ve sebze üreticisi olan ülkelerde İTU’nun yasal olarak uygulanması ve sertifikalandırılması, bu sertifikaların da AB’deki perakendeciler tarafından kabul edilmesi anılan ülkelerde rekabet avantajı sağlamaktadır. Avrupa Birliği’ndeki büyük perakendeci grupların kabul ettikleri bu sertifikaların en çok bilineni EUREPGAP Protokolü sertifikasıdır. Protokol, sağlıklı ve kaliteli ürün tüketimini sağlamak için tarımsal ürünlerde aranan minumum standardları belirlemektedir. EUREPGAP sertifikası alan bir ürünün, insan sağlığına zararlı kimyasal, mikrobiyolojik, fiziksel kalıntılar içermediği, çevreyi kirletmeden ve doğal dengeye zarar vermeden üretildiği, üretim sırasında üretimle ilgili insanların veya diğer canlıların refahının olumsuz olarak etkilenmediği, üretimi sırasında tüketicinin bulunduğu ülkenin tarımsal mevzuatı ve ürünün yetiştirildiği ülkenin tarımsal mevzuatına uygun işlemler yapıldığının belgelenmesi gerekmektedir. EUREPGAP sertifikası, tarımsal üretim yapan ve bu sertifika için EUREPGAP kontrol ve sertifika kuruluşlarına başvuruda bulunan ve sertifika kuruluşu tarafından yapılan denetimler sonucu, EUREPGAP protokolune uygun üretim yaptığına karar 108 verilen üreticinin/üretici gruplarının sertifikalandırmak üzere başvurduğu ürüne/ürünlere verilmektedir.164 5.3.2.1 Türkiye’de Tarım Dış Ticaretinde Çevresel Uygulamalar Türkiye’de tarım ve çevre ilişkileri Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Çevre ve Afet Hizmetleri Daire Başkanlığı’nca yürütülmektedir. Başkanlık “Tarımsal kirliliğin azaltılmasına yönelik, çevre dostu tarımsal faaliyetleri desteklemek, iyi tarımsal uygulamalara yönelik plan ve projeler yapmak, uygulamak ve uygulatmak ve bu konuda ilgili birimlerle işbirliği yapmak, su ürünleri ve tarımsal çevredeki ekolojik dengelerin bozulmasını önleyecek çalışmaları yapmak, bitki, hayvan ve su canlılarını korumak amacıyla plan program ve projeler geliştirmek” görevlerine haizdir.165 Türkiye’de tarımsal ürün dış ticaretine ilişkin kontroller Dış Ticaret Müsteşarlığı bünyesinde yapılmaktadır. Bu faaliyetler Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (BM/AEK – UN/ECE) Tarımsal Sorunlar Komitesi Bozulabilir Gıdaların Standardizasyonuna İlişkin Çalışma Grubu ve ülkemizin de taraf olduğu Meyve ve Sebzelerin Standardizasyonuna ilişkin Cenevre Protokolü çerçevesinde yürütülmektedir. Ülkemiz BM/AEK’nın standartların hazırlanması ve revizyonu ile ilgili toplantılarına aktif olarak katılmaktadır. Söz konusu standartlar AB’de Yaş Meyve ve Sebzelerin Pazarlama Standartlarının Uygunluk Denetimlerine ilişkin 12 Haziran 2001 tarihli ve 1148/2001 sayılı Komisyon Yönetmeliği’ne de baz teşkil etmiş olup, bu Yönetmeliğe göre, 164 Antalya İhracatçı Birlikleri Web Sitesi; http://www.aib.org.tr/html/ziraat/eurepgap.asp, Erişim Tarihi: 3 Nisan 2007. 165 KKGM Web Sitesi, “http://www.kkgm.gov.tr/birim/cevre/cevre.html#” Erişim Tarihi: 3 Nisan 2007. 109 üçüncü ülkelerden yapılan ithalatta ve üçüncü ülkelere yapılan ihracatta zorunlu standart denetimleri yapılmaktadır. 5.3.2.2 Türkiye’de Tarımsal Dış Ticarette Karşılaşılan Riskler Tarımsal ticarette en sık karşılaşılan çevre koruma uygulamaları tarımsal ilaç kalıntılarıdır. Bu kalıntılar canlıların çeşitli hayat formlarına karşı farklı toksik etkiler göstermektedir. İnsanlar ve hayvanlar için zehirli olmalarının yanısıra çevredeki sirkülasyonları ile geniş bir risk haritası oluşturmakta olan bitki koruma ilaçları havaya, toprağa topraktan yağmurlarla yer altı sularına ve dolayısıyla su ekosistemine karışabilmekte, bitkiler üzerinde kalan pestisidler ise besin yoluyla insan ve hayvanlara geçerek ani zehirlenmelere ve genetik yapıyı etkileyerek kansere sebep olabilecek tehlikelere neden olabilmektedir. Hiç pestisit kullanımı olmayan kutup bölgelerinde yaşayan penguen, ayı balığı ve eskimolarda DDT’nin varlığının saptanması, bazı tarım ilaçlarının dünyadaki sirkülasyonunun ne kadar güçlü olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.166 Ülkemizin son yıllarda bahçe ürünleri ihracatında özellikle tarımsal ilaç kalıntıları bakımından önemli sorunlar ile karşılaşmakta olduğu bilinmektedir.167 Bu 166 T.C.Çevre Ve Orman Bakanlığı Türkiye Çevre Atlası, Çevre Bakanlığı Web Sayfası, www.cevreorman.gov.tr, Erişim Tarihi: 5 Şubat 2007. 167 Ziraatçiler Derneği tarafından 07.12.2006 tarihinde yapılan açıklamada ülkemizde üretilen“yer fıstığı, incir, fındık ve antep fıstığında “aflatoksin”, biberde “kükürtdioksit”, üzümde “parafin”, greyfurt ve biberde “pestisit”, zeytinyağında da bazı “hidrokarbon” kalıntıları” bulunduğu söylenmektedir. Dernek, 2001 yılında Antalya’dan Almanya ve Fransa’ya ihraç edilen biberde 110 durum, Türk bahçe ürünlerinin imajını olumsuz bir şekilde etkilemekte ve ülkemizin gelişmiş Avrupa ülkelerine bahçe ürünleri satabilmesini zorlaştırmaktadır. Aynı durum kuru gıda ürünleri için de söz konusu olmaktadır.168 Türkiye’de tarımsal üretim bağlamında değerlendirilecek bir diğer risk ise biyolojik çeşitliliğin korunmasıdır. Dünyada biyoteknoloji sektörü geliştikçe özellikle tohum sektöründe Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların (GDO) üretimi ve uluslararası pazarlaması çevre koruma uygulamalarına konu olmuştur. Biyolojik çeşitliliğin risk altına girmesi üzerine imzalanan “Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Dair Sözleşme”nin eki niteliğinde olan Cartagena Biyogüvenlik Protokolü’ne göre ülkeler, “modern biyoteknolojinin çevre ve insan sağlığı için yeterli güvenlik tedbirleri ile birlikte geliştirilmesi ve kullanılması halinde insanlığın refahı için büyük potansiyele sahip olduğunu kabul” etmektedirler. 169 Ancak bu kabul, ülkeleri Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların (GDO) üretim ve dağıtımı noktasında iç pazarlarını açmak zorunda bırakmamaktadır. kanserojen etkisi olan “methamidophos” maddesi tespit edildiğini ve bunun ihracatımızı olumsuz etkilediğini de ifade etmektedir. Biber üreticisinin, 2001 yılında yalnızca tütün ve pamuk üretiminde kullanımına izin verilen bir tarım ilacını “Trips” adı verilen bir böcekle mücadele etmek için kullandığı sonradan anlaşıldı. ( Daha fazla Bilgi için : Ziraatçiler Derneği Web Sitesi, http://www.ziraatcilerdernegi.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=6&Itemid=1, Erişim Tarihi: 03 Mart 2007 ) Benzer şekilde 2003 yılında ihraç edilen Sultani üzümlerin, 2005 yılında patlıcanların iade edilmesi ve 2006 yılında Rusya’nın Türkiye’den tarım ihracatını durdurması gibi durumlarla karşılaşıldı. 168 Kuru meyveler sektörünün potansiyelinin daha iyi değerlendirilmesi önündeki en önemli engellerden olan ve yapısal nitelik arz eden kuru kayısıda kükürt oranı, kuru üzümde kurşun ve kuru incirde de aflatoksin gibi kalite sorunlarının çözümü, ihracatımızın artması yönünde hayati önem taşımaktadır. Öncelikle, ithalatçı ülkelerin düzenlemelerinde kükürt kalıntı oranları açısından farklı uygulamaların olması üreticilerimizin farklı kükürt oranlarında ürün üretmeleri zorunluluğunu da beraberinde getirmektedir. Örneğin, bu oran, en önemli pazarlarımız olan ABD’de 2500 ppm, Avustralya’da 3000 ppm, AB ülkelerinde 300-2000 ppm arasında ve Japonya’da ise 2000 ppm olarak elirlenmiştir. Kuru meyveler ihracatımız için potansiyel pazarlar olarak görülen Asya Pasifik ülkelerinde ise bu oranlar 750-800 ppm seviyelerinde bulunmaktadır. 169 Ömür Demir Kızılarslan, “Biyoteknolojik Ürünler, Organik Ürünler Ve Uluslararası Ticaretteki Gelişmeler” http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/tem2000/biyoteknolojik.htm, Erişim Tarihi: 11 Mart 2007. 111 Protokolde yer alan ihtiyatilik prensibine göre ülkeler GDO’lu ürünlerin ithalatını ve kullanımını yasaklama ya da sınırlandırma hakkına sahiptir. Ülkemizde Tarım ve Köy İşleri Bakanlığınca yürütücülüğü üstlenilmiş olan “Ulusal Biyogüvenlik Yasa Taslağı” bu protokolle uyum içerisinde hazırlanmış, ancak uluslararası şirketlerin çıkarlarını gözettiği noktasında eleştirilere maruz kalmıştır. Yasa taslağını eleştiren sivil toplum örgütleri tarafından Mart 2004’te İstanbul’da bir araya gelerek oluşturulan GDO’ya Hayır Platformu genetiği değiştirilmiş organizmalarla üretilen tohum ve gıdalara karşı üreticinin ve tüketicinin dikkatini çekerken Tarım Bakanlığı’nı da bu konuda gerekli önlemler alması için uyarmıştır.170 Ancak Tarım ve Köyişleri Bakanı Sami Güçlü, bakanlığının resmi görüşü olarak; ithal ürünlerde denetimler yapılacağını, ithal edilen ya da ülkemizde üretilen bebek maması ve diğer çocuk besinlerinde GDO’lu hammadde veya bileşenlerinin kullanılmayacağını, ithal edilen ürün ve gıdalarda ithalat öncesinde ithalatçı ülkenin yetkili otoritesinden beyan ve taahhütname isteneceğini, mısırdan elde edilen glikoz ve früktoz, mısırözü ve soya yağı ile benzeri ürünlerin ithalatında ihracatçı ülke garantisi ve ithalatçı firma taahhüdü isteneceğini, gıda ve yem amaçlı ithalat sırasında Avrupa Birliği limitlerinin baz alınacağını, ve sertifikalı tohumluk ithalatında GDO limitinin “sıfır” olacağını ve tohumlukların transgenik çeşitlere ait olmadıkları konusunda ihracatçı ülke garantisi ve ithalatçı firma taahhüdü isteneceğini belirtmiştir.171 170 Arca Atay, “GDO'ya Hayır Platformu Nasıl Oluştu, Neler Yaptı?” http://www.ekoloji. org/?q=node/36, Erişim Tarihi: 14 Mart 2007. 171 Arca Atay, “GDO'ya Hayır Platformu Nasıl Oluştu, Neler Yaptı?” http://www.ekoloji. org/?q=node/36, Erişim Tarihi: 14 Mart 2007. 112 Biyogüvenlik yasası henüz çıkmamasına rağmen bu yasa ile çok yakın ilişkisi bulunan Tohumculuk Yasası Avrupa Birliği uyum paketi içerisinde görüşülerek 31/10/2006 tarihinde yasalaşmıştır. Tohumculuk Kanunu, kabulünden iki yıl sonra yürürlüğe girerek Türkiye'ye transgenik ürün girişi serbestleştirecek ve devletin tohumculuk alanında üretim, kontrol, sertifikasyon, anlaşmazlıkların halli için yetki gibi hakları kamu kuruluşu niteliğindeki alt birliklere veya birliğe devretmesini sağlayacaktır. 172 Biyogüvenlik yasa tasarısı gibi Tohumculuk Kanunu’da büyük tepkiler doğurmuştur. Konu ile ilgili bilim adamları, Türkiye'de çiftçiler arasında tohum satışını engelleyen yasanın GDO'lu ürünlere kapıyı açmak için hazırlandığını ifade etmektedirler.173 GDO’lu tarımın sonrasında arılar ve rüzgarlar yoluyla taşınan GDO’lu polenler 5-10 km’lik bir alana yayılabilmekte, komşu tarla ya da köylerdeki geleneksel ekin ya da orman bitkileri gibi yabani türlerin genetiğini değiştirme tehlikesi doğurmaktadır. Bu da biyolojik çeşitliliğin kaybına neden olarak yabani türlerin doğal yapılarında sapmalar meydana getirmektedir. Geçtiğimiz yıllarda Niğde’de yaşanan patates kanseri olarak adlandırılan “patates siğil hastalığının” yabancı patates çeşitleri ile bulaştığı ve bu yüzden Niğde’de birçok köyde patates ekilmesinin yasaklandığı bilinmektedir.174 Bu konuda Ziraat Mühendisleri Odası Konya şubesinden yapılan şu açıklama konunun boyutu açısından oldukça dikkat çekicidir. “2004 yılında Nevşehir, Niğde ve Ordu’ da tespit edilen bulaşıklık sonucu tohumluk patates üretimi belli bölgelerde yasaklanmıştır. Yasaklamalar ülkemiz 172 8 Kasım 2006 tarihli Resmi Gazete; 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu. Prof.Dr. Tayfun Özkaya, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü; http://www.agaclar.net/forum/showthread.php?p=41559; Erişim Tarihi: 13 Nisan 2007. 174 Tayfun Özkaya, http://www.tarimmerkezi.com/yazar_kose.php?hid=1901, Erişim Tarihi: 3 Nisan 2007. 173 113 patates üretimine ve yöre çiftçilerine ekonomik, hukuki ve toplumsal sorunların oluşmasına zemin hazırladığı gibi bu bölgelerde karantina tedbirlerinin uygulanmaması durumunda hastalığın ülkenin tüm bölgelerine yayılma riski bulunmaktadır. Yöre ve ülke ekonomisine getirisi fazla olan patatesin, bu hastalık nedeniyle ekiminin yasaklanması patates üretimimizi azaltacak ve ihtiyacımız olan patates ya dışarıdan ithal edilecek yada ülkemizin diğer bölgelerinde yetiştirilecektir. Bu patateslerin tohumluklarının dışarıdan geldiği ve hastalığın da dışarıdan bulaştığı göz önüne alınırsa ülkemize giren her türlü ithal malın girişinde ne denli dikkatli olmamız gerektiği ortaya çıkmaktadır.”175 Yukarıda ortaya konan riskler değerlendirildiğinde, Türkiye’de organik tarıma ağırlık verilmesi gereği görülmektedir. Son zamanlarda, özellikle gelişmiş ülkelerde organik tarım ürünlerine yönelen talep gelişme yolundaki ülkeler için yeni ihracat olanakları ortaya çıkarmıştır. Buna bağlı olarak, belirli ülkelerdeki organik ürün üretimi ve ihracatında büyük bir gelişme kaydedilmiştir (Örneğin: AB’- deki bebek gıda sanayiinin talebini karşılamak üzere üretilen tropik meyveler, Güney Afrika pazarı için üretilen Zimbabwe baharatları, AB pazarı için altı Afrika ülkesinde üretilen pamuk, vs.).176 Türkiye organik tarımla ilk olarak 1980'li yıllarda tanışmış, Avrupa'da etkinlik gösteren yabancı firmalarla bu pazara girmiştir. 1985 yılında geleneksel ihraç ürünlerimiz olan kuru incir, kuru üzüm ve kuru kayısı ile başlayan organik 175 Ziraat Mühendisleri Odası Internet Sayfası, “www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=875&tipi=2&sube=15” 12.03.2005 tarihli açıklama. Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007. 176 Kızılarslan, a.g.e., s.1. 114 tarım ürünleri üretimi; 2000’li yıllara gelindiğinde bakliyat, dondurulmuş meyve ve sebze, yaş meyve ve sebze, tıbbi ve aromatik bitkiler, baharatlar ve bal gibi birçok ürünü kapsayan ürün çeşitliliğine ulaşmıştır. Organik tarım ürünlerinin büyük bir çoğunluğu ihraç edilmekte olup, en çok Avrupa Birliği ülkelerine ihracat yapılmaktadır.177 177 Babadoğan, 2000, s. 34 115 BÖLÜM VI 6SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Uluslararası ticarette çevre koruma uygulamalarının öneminin giderek artıyor olmasının en önemli nedeni ticaretin giderek serbestleştiği bir süreçte çevre korumaya yönelik artan hassasiyetin bir ticaret engeli olarak kullanılmasıdır. Dünya ticaretinde, genel eğilim olarak, tarifelerin azaltılması veya giderilmesi sürecine girilmekle beraber, tarife dışı araçlar olarak; tarife benzeri engeller, miktar kısıtlamaları, gönüllü ihracat kısıtlamaları ve diğer tarife dışı araçlar olarak ortaya çıkmaktadırlar. Tarife dışı araçlar içinde, çevresel engellerin başlıcaları ise ürün ve üretimle ilgili standartlardan ve kamu ve özel birtakım kuruluşların faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Günümüzde, çevre koruma uygulamaları, belli bir çevre bilincini taşıyan standartlarda üretimi sağladıkları kabul edilmekle birlikte, az gelişmiş ülkelerin ihracat potansiyellerini kısıtlayan bir tür gümrük duvarı işlevi gördükleri noktasında eleştiri almaktadırlar. Bir tarafında sermaye sahibi ve çevre-dostu teknolojileri kullanarak üretimde bulunan gelişmiş ülkeler, diğer tarafında ise sermaye yönünden yetersiz, emek-yoğun ve doğal kaynaklan işletmeye dayalı üretimde bulunan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin bulunduğu bir ticaret sisteminde uluslararası düzeyde çevre korumasına yönelik uygulanan tedbirler ne anlama gelmektedir? Bu 116 kategoriye giren çeşitli ülkeleri ele alarak yürütülen bir araştırmada ortaya çıkan sonuç şudur : 178 • Bu ülkelerde küçük ve orta ölçekli üreticiler çevre koruma kaynaklı uygulamalardan fazlasıyla etkilenmektedirler. Bu ise ülkelerin gerek ekonomik büyümeleri gerekse iç ve dış rekabet güçlerini geliştirmeleri için olumsuz bir sonuçtur. • Çevre koruma uygulamaları noktasında ülkeler arasında değişen düzenlemeler hakkında enformasyon akışı yavaş ve bilgi sahibi olmak hayli zordur. Bu da gelişmekte olan ülke ihracatlarının azalmasına neden olmaktadır. • Birçok çevresel düzenleme, bu ülkelerin ihraç mamullerinin rekabetçiliğini kırmakta ve ürün ve üretim maliyetleri artırmaktadır. Bunun sebebi, ülkelerin uyguladıkları pek çok teknik düzenleme ile uygunluk değerlendirmesi prosedürünün, diğer ülke ihracatçılarının pazara girişlerini olumsuz etkilemesi, hatta imkansız hale getirmesidir. Bahse konu teknik düzenlemeler ile uygunluk değerlendirmesi prosedürlerinin ihracatçılar açısından maliyet analizi yapıldığında; gerek uluslararası düzenlemelerden sapan kriterlerin karşılanması için üretim sürecinde yapılması gerekli değişikliklerin, gerek bu kriterlere uygunluğun teyidi amacıyla gerçekleştirilen test ve belgelendirme işlemlerinin ürünün toplam maliyetini artırdığı görülmektedir.179 178 Veena Jha, Anil Markandya, Rene Vossenaar, Reconciling Trade and the Environment, Edward Elgar Publishing, London, 1999, s. 15 179 Gökhan Örnek, “Ticarette Teknik Engeller Anlaşması Ve Türkiye Uygulaması”, DTM Dergisi, Sayi 34, Nisan 2005. 117 Böylelikle, pazara girişte ilave maliyet yaratılmak suretiyle ihraç edilmek istenen ürünün yerli ürünler karşısındaki karşılaştırmalı üstünlüğü ortadan kalkmaktadır. Bir firmanın farklı pazarlardaki değişik teknik gereksinimleri karşılamak amacıyla üretim sürecinde bir dizi değişikliğe gitmesi, o firmanın ölçek ekonomisi kazancının kaybolmasına da yol açmaktadır. Ayrıca, ithalatçı ülkeler tarafından uygulamaya konulan düzenlemelerin teknik etkisinin değerlendirilmesi, ürün bilgisinin tercüme edilmesi ve dağıtılması, uzmanların eğitimi gibi hususlar firma açısından bir bilgi maliyeti yaratmaktadır. 180 Çevre sorunlarına karşı gelişen kurumsal hassasiyet ve artan dış ticaret gibi birbiriyle kaçınılmaz etkileşim içerisinde olan iki toplumsal etkinliğin kesiştiği noktalarda uluslararası alanda etkin olan kurumların arabuluculuğu ve düzenleyici rolüne ihtiyaç duyulmaktadır. Dünya ticaretindeki düzenleme ve kurallar, GATT ve bünyesinde oluşturulan Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization-WTO) tarafından belirlenmektedir. DTÖ, uluslararası ticarette liberal bir bakış açısı belirlerken, diğer taraftan da çevre politikalarını ön plana çıkarmaya gayret göstermektedir. Ancak uluslararası örgütlerce bu durumun önüne geçilmesi amacıyla ortaya konulan bir çok kuralın uluslararası toplumda etkin bir biçimde uygulanabildiğini söylemek zordur. Bunun en önemli nedeni bir ticaret engeli olarak çevre koruma uygulamalarına başvuran ülkelerin aldıkları önlemlerin haklılığını ya da haksızlığını belirlemede yaşanan güçlüklerdir. Bununla beraber, haksızlık ispatlansa bile uluslararası ticarette yaptırım mekanizması son derece ağır işlemekte ve politik olarak güçlü olan taraflar için avantaj oluşturacak bir yapı arzetmektedir. 180 Cem Saatçioğlu, 2001. 118 Örneğin, ABD, şarbon hastalığı bulunduğu gerekçesiyle Arjantin’den yapılan sığır eti ithalatına yasaklama getirmiş ve aynı yasak, koyun eti ithalatında da uygulanmıştır. Halbuki Arjantin’de şarbon hastalığına koyunlarda hiç rastlanmamıştır. Bu ve benzeri korumacı tutumlar gelişmiş ekonomilerde sıklıkla görülmekte, yerel otoriteler kendi üreticilerini korumak amacıyla ticari alanda farklı standartlar uygulayabilmektedirler.181 Yukarıda sözü edilen durumun bir diğer nedeni ise ticaretin giderek değişen karakteridir. Özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere olan ihracatı büyük oranda küreselleşmiş firmalara tedarikçilik noktasındadır. Bu büyük firmalar ise genellikle kendi mal alım standartlarında çevresel bazı kriterler uygulamakta ve ihracatçıları bu kriterlere uymaya zorlamaktadırlar. Gelişmiş ülkelerdeki tüketici tercihlerine yansıyan çevresel hassasiyet, böylece, dolaylı bir yoldan da olsa bir ticaret engeli haline dönüşmektedir. Bununla beraber ortaya konan çevre koruma amaçlı politikalar ve bunların uygulamaları bakımından uluslararası düzlemde önemli mesafeler katedildiği açıktır. Özellikle gelişmiş ülkelerde artan tüketici bilinci ile özel sektör kuruluşları daha çok çevre dostu üretim yapma yoluna gitmiş, ülkelerin bağlayıcı uluslararası hukuk düzenlemelerinden kaynaklanan yükümlülükleri ve yerel mevzuatlarda giderek artan çevresel hassasiyet nedeniyle insan, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığını koruma yönünde özel sektörün katkısı artmıştır. 181 İbid. 119 Türkiye özelinde ise, çevrenin korunmasına yönelik olarak sayıları hızla artan yasal düzenlemeler ile çevre mevzuatı ulusal hukukun önemli bir parçası haline gelmiştir. Çevrenin korunması amacıyla gerek ulusal, gerekse uluslararası sivil toplum örgütlerinin almış oldukları tavırlar, tüketici tercihleri, yurtdışı alıcılardan bu yönde gelen talepler ve ithalatçı ülkelerin mevzuatlarında yer alan kriterlere uyum çalışmaları neticesinde firmalarımız, ürün ve üretim süreci bazında çevre-dostu olma noktasında önemli bir yol katetmişlerdir. 2006 yılında Türkiye, 41,6 milyar avroluk ihracat ile AB'ye en fazla ihracat yapan ülkeler sıralamasında yedinci sırada yer almıştır. İhracatın yarısından fazlasının gerçekleştirildiği AB firmaları ile kurdukları bu ilişki, Türk sanayi sektörlerinin çevresel anlayış bakımından gelişimine ciddi katkıda bulunmuştur. Örneğin, şu an için AB mevzuatında zorunlu olmayan bir uygulama olan çevre etiketlerine sahip olmak, Türk firmaları için uluslararası ticarette gelecekte önemli bir rekabet avantajı haline dönüşebilecek, dolayısıyla “tarife-dışı teknik engeller” olarak yakınılan bu nevi düzenlemeler, gelecekte avantaj kazanmaya yarayabilecektir. Az gürültü çıkaran, az enerji tüketen ve daha az kirletici madde içeren, karbon, azot ve kükürt-oksitler çıkarmayan ve çevreya zararlı kimyasallar içermeyen teknolojik buluşlar geliştirmek bu avantajı sağlamlaştıracaktır. Özellikle 2005 yılından itibaren tüm dünyada tarife içi engeller ortadan kalkmış ve tarife-dışı engeller uluslararası ticaretin belirleyicisi haline gelmiştir. Genellikle çevre koruma, iş sağlığı ve güvenliği, çocuk işçi çalıştırma ya da istenmeyen hammaddelerin kullanılması gibi konularda yaratılan tarife-dışı engeller, Türk ihracatının önünde aşılması gereken önemli bir sorundur. 1980’lerde başlayan 120 ihracat atılımı sürecinden bu yana karşılaştığı tarife dışı engelleri aşma yolunda önemli bir mesafe katetmiş olan Türk sanayiisi, gerek ISO 9001 Kurumsal Yönetim ve ISO 14001 Çevresel Yönetim Standartları ve EMAS, gerekse gönüllü çevre taahhütleri ve üretim süreçlerinin iyileştirilmesi noktasında oldukça yeterlidir. Avrupa Birliği ile üyelik müzakereleri süreci ve öncesinde Birlik direktiflerine ve AB Çevre Mevzuatına uyum noktasında Çevre ve Orman Bakanlığı ile sektörler arasında yoğun işbirliği yapılmış, sanayi alt sektörlerimiz, hem kendi aralarında hem de Çevre ve Orman Bakanlığı ile çevreye duyarlı üretim gerçekleştireceklerine dair centilmenlik protokolleri imzalamışlardır. İstanbul Sanayi Odası’nın Çevre İhtisas Kurulu, Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği’nin Çevre İhtisas Gurubu, İzmir’de EBSO’da aynı amaçlı çalışmaları ve diğer bir çok kuruluşların bu konuda sürdürdüğü yoğun çalışmalar neticesinde çevre standartlarına uygun üretim yapısı ve anlayışı önemli ölçüde yerleşmiştir. Kuşkusuz gelinen nokta yeterli değildir. Çeşitli platformlarda sanayiimizin, altyapı hizmetlerinin kurulması ve geliştirilmesi konusunda akredite çevre laboratuar hizmetlerinin, çevre denetim hizmetlerinin, ortak atık su arıtma tesislerinin, atık geri kazanım ve bertaraf tesislerinin, acil durum müdahale sistemlerinin ve küçük orta ölçekli sanayiler için temiz üretim teknolojileri desteklerinin geliştirilmesi gereği dile getirilmektedir. Yine, yan sanayi ölçeğinde üretim gerçekleştiren KOBİ’lerimizin çevre-dostu üretim yapmalarını sağlayacak alt yapı çalışmalarına verilecek devlet destek ve teşviklerinin artırılması ve bu yönde bir sanayi politikası izlenmesi oldukça önemlidir. 121
