Türkiye Toprakları ve Korunması - ilköğretim ve ortaöğretimde yeni

Toprak
Oluşumunda
Anamateryalin
Etkisi
Dr. S.Akşit
Fiziki Coğrafya
http://www.youtube.com/watch?v=oA_jwMu
A9ro
Öğrenme Beklentilerimiz?






(Kazanımlar)
Toprağı kavrayabilmeli
Toprağın yapısını anlayarak kendi toprak tanımını
yazabilmeli
Anakaya, ayrışmış materyal toprak arasındaki ayrımı
yapabilmeli
Çevremizdeki farklı kayaların farklı toprak tekstürü ürettiğini
anlayabilmeli
Kayaçların toprakların su tutma kapasiteleri üzerindeki
etkisini anlayabilmeli
Oluşan toprakların ürün deseni nasıl etkilediğini
anlayabilmeli
W.3.1
“Topraklarını yok eden uluslar,
kendilerini yok ederler”
Franklin D. Roosevelt
Toprak yapısı?
Hava
25%
İnorganik
45%
Su
25%
Organik
5%
Toprak Nedir?
Kayaların ve organik maddelerin,
İklim, organizmalar ve topografyanın çok uzun süreli
etkileri altında,
Çeşitli derecelerdeki fiziksel parçalanma,
Kimyasal ve biyolojik ayrışma ürünlerinden meydana
gelen, (inorganik)
İçinde geniş bir canlılar topluluğu barındıran, (organik)
Bitkilere durak yeri ve besin kaynağı görevi yapan,
Belli oranda su ve hava içeren, (su +hava)
Arklı özellikte katmanlardan kurulu,
Aktif, dinamik, üç boyutlu doğal ve canlı bir unsurdur.
Ana materyal
Toprak katmanları
Organik zonu
Yıkanma zonu
Birikme zonu
Ayrışmış materyal
Anakaya
Ana materyalin toprak üzerindeki etkisi




Toprak tekstürü
Toprak rengi
Toprak geçirgenliği
Toprak verimliliği
Anakayanın özelliği


Bazik
Asidik
Tarımsal ürün deseni
Daha yeşile…
Ders Planlama




Dinlemiş olduğunuz üç coğrafya konusundan
birini seçiniz
Üç öğrenme beklentisi belirleyiniz
Bu beklentileri gerçekleştirmek için neler
yapardınız.
Örnek bir çalışma yaprağı hazırlayınız
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru:
“İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı”
Aufbruch in eine neue Lernkultur:
Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop
14-16 Nisan Kayseri
Toprak Oluşumunda Ana Materyal Faktörü
Dr.Akşit
Ana kaya olarak tanımlanan toprağın inorganik maddesi çok çeşitli kayaların dış kuvvetlerin etkisi altında
ayrışması sonucu meydana gelir (Mater, 1998). İnorganik madde doğrudan volkanik, tortul ve metamorfik
kayaların fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak ayrışmasıyla oluştuğu gibi, akarsu, buzul, rüzgar gibi etkenlerle
taşınan malzemenin birikmesiyle de oluşur. Ana materyal çözündüğü zaman bünyelerinde bulunan bazı
maddeler serbest kalmaktadır.
Çevremizdeki toprakların ana materyali, mermer, bazalt gibi çok sert özellikli kayaç olabileceği gibi, kum,
volkan kumu ve külü gibi çok gevşek yapılı malzeme de olabilmektedir. Örneğin yakın çevredeki volkanik lav
çıkışının asidik kökenli ve kuvars içerikli olması (granit), bitki besin maddesi açısından fakir, açık renkli, kum
içeriği bol ve su tutma kapasitesi düşük toprakların oluşmasında önemli rol oynamaktadır. Eğer lav çıkışı bazik
(bazalt) ve feldspatlarca zengin olan heterojen kayaçlar ise besin maddesi açısından zengin, koyu renkli, kil oranı
daha yüksek ve su tutma kapasitesi daha iyi olan toprakların oluşmasında etkili olmaktadır. Ayrıca kalker gibi
kalsiyum karbonat içeren homojen kayaçlar ayrıştıklarında killi ağır bünyeli topraklar verirler. Bu nedenle
toprakların kalker içerikli kayaçlardan olup olmaması çok önemlidir.
Toprak oluşumu herhangi bir kesintiye uğramadığı sürece; kaya→ ayrışmış kaya→genç toprak →olgun toprak
ardalaşması şeklinde gerçekleşir.
Ana kayanın toprak özelliğini belirlediği gibi yaygın ve bir o kadarda yanlış öğreti bulunmaktadır. Genel toprak
tipleri incelendiğinde yalnızca C katmanı (horizonu) ana kayanın özelliğini gösterir.
Ayrışma sonucu ortaya
çıkan primer mineraller toprak suyu ile eriyik hale geçerek bitkilerin besin maddesini ve sekonder mineral olan
toprak kilini oluşturmaktadır.
Bu nedenle, toprak verimliliği üzerinde etkili olan minerallerin oranları ile
toprağın ince ya da iri tekstürlü (bünyeli) olması ana materyalin yapısından kaynaklanmaktadır (Nagle, 2001).
Buna karşın sıcak ve nemli bölgelerde iklim faktörünün daha ağır basmasından dolayı ana kayanın etkisi kısmen
hatta tamamen ortadan kalkabilir. Özellikle nemlilik ve yağışın fazla olduğu bölgelerde ana kaya mineral
açısından ne kadar zengin olursa olsun ana kaya kaynaklı mineral maddeler yıkanarak topraktan uzaklaştığı için
geride demir, alüminyum ve silisyum dioksit içerikli fakir topraklar kalabilir. Örneğin; ekvatoral bölgede olduğu
gibi sıcak ve nemli iklim koşulları ana materyal etkisinin tamamen ortadan kalkmasına neden olabilir. Buna
karşın kimyasal ayrışmanın orta düzeyde olduğu ılıman nemli iklim bölgelerinde ana madde toprağa önemli
özellikler kazandır.
Toprak genç olduğu oranda, toprağın genel karakterinde ana kayanın etkisi daha fazladır. Toprağın tekstürü ve
bitki besin maddesi içeriği yanında toprak tipi ve profilinin gelişim hızında da ana kaya etkisini gösterir.
1
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru:
“İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı”
Aufbruch in eine neue Lernkultur:
Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop
14-16 Nisan Kayseri
W.3.1
Dr.Akşit
Öğrenme beklentisi 1: Toprağı Kayrayabilmek
Ödev 1
:
“Toprağını sahip çık” Atatürk
Benim sadık yarim kara topraktır. Aşık Veysel
Hepimizin bir annesi vardır, o da toprak Victor Hugo
“Topraklarını yok eden uluslar, kendilerini yok ederler”
Franklin D. Roosevelt
Toprak da kadınlar gibidir, kendisine karşı ne sert, ne de çekingen davranılsın ister
Anatolie France
İnsanlar, ana babalarının ölümlerini unuturlar da, topraklarının elden gidişini
unutmazlar Machiavelli
Benden eğerimi isteyin vereyim, atımı isteyin vereyim, çadırımı isteyin vereyim, fakat
vatanımdan hiç kimse bir karış toprak istemesin vermem, veremem Mete
Yukarıda toprak kavramına farklı anlamlar yüklenmiştir. Sizin toprak kavramına yüklediğiniz
anlamı bir cümleyle nasıl ifade ederdiniz? (3 dakika)
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………….. ……………..
2
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru:
“İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı”
Aufbruch in eine neue Lernkultur:
Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop
14-16 Nisan Kayseri
W.3.2
Dr.Akşit
Öğrenme beklentisi 2:Toprağın yapısını anlayarak kendi toprak tanımını
yazabilmeli
Ödev 1
:
Masaüstündeki topraklardan bir avuç alınız. İçerisinde neler olabileceği düşününüz. Aşağıya
düşüncelerinizi yazınız. (2 dakika)
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
Ödev 2
:
Aşağıdaki boş grafiği tarama veya renklendirme yöntemiyle grafiğin parçalarını ayrıştırınız ve
toprak içerinde en çok bulunan öğeden en az bulunana doğru yerleştiriniz. (3 dakika)
Ödev 3
Aşağıdaki cümleyi toprağı tanımlayacak şekilde tamamlayınız (3 dakika).
Toprak içerisinde ……….. ………….. ………………………………… ……………………
………… …………… ……………………………………………….. . …………………
…………………………………………………………. canlı bir unsurdur.
3
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru:
“İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı”
Aufbruch in eine neue Lernkultur:
Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop
14-16 Nisan Kayseri
W.3.3
Dr.Akşit
Öğrenme beklentisi 3: Anakaya, ayrışmış materyal toprak arasındaki ayrımı
yapabilmeli
Ödev 1
Aşağıdaki şekilde anakayanın bulunduğu katmanı siyah boyayınız. Ayrışmış materyalin
bulunduğu katmanı belirleyiniz. Bu katman toprak mıdır? Nedenini tartışarak aşağıya not
ediniz (3 dakika).
.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
4
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru:
“İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı”
Aufbruch in eine neue Lernkultur:
Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop
14-16 Nisan Kayseri
W.3.4
Dr.Akşit
Öğrenme beklentisi 4: Çevremizdeki farklı kayaların farklı toprak tekstürü
ürettiğini anlayabilmeli
Ödev 1
SİO2 oranı < % 33 ise lav bazik karakterli ve akıcıdır. Asit lav bol miktarda silikat içerir,
akışkanlığı yoktur.
Buna göre volkanizmanın çevrede oluşturacağı yüzey şeklinin nasıl olması beklenir? Bunu iki
ayrı şekil çizerek gösteriniz? (2 dakika)
A
B
Ödev 2
Kayseri’deki Erciyes dağını oluşturan kayaçlar sizce bazik mi asidik mi karakterlidir? Erciyes
Dağı çevresinde oluşacak toprakların tekstür özelliğinin nasıl olmasını beklemektesiniz.
Tartışarak sonucu aşağıya yazınız. (3 dakika)
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
Ödev 3
Masa üzerindeki topraklar Erciyes Üniversitesi kampüsünden getirilmiştir. Toprağı
inceleyerek aşağıdaki tekstür grafiğindeki yerini işaretleyerek ne tür toprak olduğunu
yazabilir misiniz? (3 dakika)
Ödev 4
Aynı toprağı çamur haline gelecek şekilde ıslatınız. Elinizde yuvarlamaya çalışınız. Hangi
kalınlığa kadar inceltebildiniz? (3 dakika)
a) Baş parmak
b) Kurşun kalem
c) Saç kadar
5
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru:
“İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı”
Aufbruch in eine neue Lernkultur:
Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop
14-16 Nisan Kayseri
W.3.5
Dr.Akşit
Öğrenme beklentisi 5: Kayaçların toprakların su tutma kapasiteleri üzerindeki
etkisini anlayabilmeli
Ödev 1
Grup içerisinden bir kişi belirleyiniz. Masa üzerine bırakılan beyaz ve kırmızı kayaçlarının
taze yüzeylerini aranızdan belirlediğiniz arkadaşınız dilini dokundursun. Aralarındaki farkı
yazınız. Hangi kayaç üzerinde oluşacak toprağın su tutma kapasitesinin daha yüksek olması
beklenmelidir? Neden? (3 dakika)
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
Ödev 2
İki ayrı pet bardağın yarısına kadar yukarıdaki kayaçların ayrışmasıyla oluşmuş topraklardan
doldurduğumuzda.. Hangisinin daha çabuk suyu sızdırması beklenmelidir? Neden?(3 dakika).
Beyaz
Kırmızı
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
6
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru:
“İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı”
Aufbruch in eine neue Lernkultur:
Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop
14-16 Nisan Kayseri
W.3.6
Dr.Akşit
Öğrenme beklentisi 5: Oluşan toprakların ürün deseni nasıl etkilediğini
anlayabilmeli
Ödev 1
Erciyes Dağı ve çevresinde oluşacak toprakların üzerinde en çok hangi tür bitkilerin
yetiştirilmesi uygun olur? (2 dakika)
a) yumrulu
b) saçak kök
c) kazık kök
Nedenlerini yukarıdaki bilgileriniz ışığında tartışınız. (3 dakika)
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
7