sinir sistemi anatomisi - Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

advertisement
SİNİR SİSTEMİ ANATOMİSİ
Öğr. Gör. Dr. Ayşegül ÖZTÜRK BİRGE
ARALIK 2016
• Vücut iç koşullarının kontrolünü sağlar.
Örneğin; tiroid bezinin uyarılarak
hormon salgılanması gibi.
• Hareketlerin istemli kontrolünü sağlar ve
istemli hareketleri başlatır. Örneğin;
isteğimizle yürümek gibi.
• Omurilik reflekslerinin kontrolünü sağlar.
Sıcak bir cisme dokunduğumuzda, elimizi
hızla çekmek gibi.
• Hafıza ve öğrenme için gerekli
deneyimlerin özümsenmesini sağlar.
Sinir Sisteminin
Görevleri
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Nöron
• Sinir sisteminin yapı taşı olan nöronlar, aksiyon
potansiyelleri aracılığı ile bilgiyi hücrenin bir
kısmından diğer kısmına iletir, ve nörotransmitter
denilen kimyasal maddeler aracılığı ile de bu
bilgiyi başka hücrelere iletirler.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Hücre gövdesi
• Nöronun operasyon merkezidir.
• Soma olarak ta isimlendirilir.
• Sitoplazma, çekirdek ve çeşitli organelleri
içerir.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Dentrit
• Hücre gövdesinden dışarıya doğru uzanan çok
sayıdaki uzantıya verilen addır.
• Bu uzantılar reseptör görevi yaparlar, başka
sinirlerden gelen uyarıları alıp hücre gövdesine
iletirler.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Akson
• Hücre gövdesinde oluşan uyarıları ve sentezlenen
maddeleri diğer nöronlara veya efektör organlara
(örneğin kas) taşıyan ince uzun uzantı.
• Bir sinir hücresinin yalnızca bir aksonu bulunur,
ancak akson daha küçük dallara ayrılarak diğer
sinir hücrelerinde, kaslarda veya organlarda
sonlanabilir.
• Aksonların boyu birkaç milimetreden bir metreye
kadar farklılıklar gösterebilir.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Myelin kılıfı
• Aksonların çevresini bölüm bölüm katlar
halinde saran yapıya verilen addır.
• Myelin kılıfı aksonu çevredeki dokulardan izole
eder ve sinirdeki uyarı iletimini hızlandırır,
çünkü myelinli sinirlerde uyarı bir boğumdan
diğerine sıçrayıcı tarzda iletilir.
• Myelinsiz sinirlerde ileti hızı 0,25 m/sn iken
myelinli sinirlerde 100 m/sn olabilir.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Sinir Sistemi
Periferik Sinir Sistemi
Merkezi Sinir Sistemi
Beyin
Omirilik
Kraniyal
Sinirler
(12 çift)
Spinal
Sinirler
(31 çift)
Sempatik
(Adrenarjik)
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Otonom Sinir
Sistemi
Parasempatik
(Kolinerjik)
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Serebrum
Beyin, tüm beynin
en büyük ve en
kompleks parçasıdır.
Üzeri girintili
çıkıntılıdır. Önden
arkaya doğru
uzunlamasına derin
bir yarıkla sağ ve sol
yarım küreye
(hemisfer) ayrılır.
Her iki hemisfer
tabanda corpus
callosum ile
birbirine bağlanır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Cerebrumun sağ
yarımküresi
vücudun sol, sol
yarımküresi de
vücudun sağ tarafını
yönetir. Örneğin;
sağ el sol yarımküre,
sol el sağ yarımküre
tarafından kontrol
edilir.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Cerebrumun gri cevherden oluşan en dış tabakasına, serebral korteks
denir. Korteks kelimesi latince “kabuk” kelimesinden gelmektedir.
Kalınlığı 2-6 mm arasındadır.
Korteksdeki çıkıntılara gyrus, girintilere ise sulcus denir.
En yüksek sinir işlevlerinin yapıldığı alandır.
Kortekste motor merkez ve duyu merkezi bulunur.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Hemisferlerin iç kısmı beyaz
cevherden meydana gelmiştir.
Beyaz cevher içinde miyelinli
liflerden başka bazal ganglionlar
denilen gri katman kitleleri
bulunur.
Bazal ganglionların işlevleri kesin
olarak bilinmemekle birlikte,
beyincik ve beyin korteksi ile
birlikte çalışarak iskelet kaslarının
motor etkinliklerini düzenlediği
sanılmaktadır.
İstekle başlatılan bir
hareketin otomatik
olarak devam
etmesinde rol oynadığı
tahmin edilmektedir.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin yarım
küreleri dört ana
loba ayrılmıştır.
Frontal
parietal
temporal
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
oksipital
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beynin
Kanlanması
• Beyin arcus aorta ve
dallarından ayrılan
karotis ve vertebral
arterler aracılığı ile
beslenir.
• Oksipital lob dışında
kalan serebral
hemisferlerin kan akımını
karotis interna dalları,
beyin sapı ve serebellum,
oksipital lob ile
talamusun kan akımını
vertebral arter ve dalları
sağlar.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Yetişkin bir insanın beyin dokusu boyunca
geçen normal kan akımı, dakikada her 100gr
beyin dokusu için ortalama 50-65ml’dir. Tüm
beyin içinde bu miktar, 750-900ml/dk veya
istirahatteki toplam kalp debisinin %15’idir.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Beynin kan akımı O2, CO2 ve H+ iyon
konsantrasyonundan etkilenmektedir.
• Beyni perfüze eden arteriyal kandaki CO2’nin
konsantrasyonunun artması beyin kan akımını
arttırır.
• H+ iyonları beyni besleyen damarların
vazodilatasyonuna neden olur.
• O2 yeterince sağlanamadığı durumlarda beyni
besleyen damarlarda vazodilatasyon gelişir.
• PO2’nin 20mmHg’nın altına düşmesi beyin
fonksiyonlarının kaybına ve komaya neden olur.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Arteryal basınç 60mmHg’nın altında olması
durumunda beyin kan akımı ciddi bir tehlikeye
girer [Ort. Arteryal Basınç= Sistolik Kan Basıncı + 2 Diyastolik Kan
Basıncı)/ 3].
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin sapı
Serebrumu omuriliğe bağlayan bölümdür
• Diensefalon,
• orta beyin (Mezensefalon),
• pons ve
• medulla oblangata (bulbus) bölümlerinden oluşur.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin sapı; diensefalon
Talamus ve hipotalamusu içerir.
Hipotalamus:
• Açlık ve tokluk merkezi buradadır.
• Hipofiz bezi ve diğer bezlerden hormon salgılanmasını kontrol eder.
• Susama merkezi buradadır. Bu merkez uyarıldığında su dengesinin sağlanması
için ADH (antidiüretik hormon) salgılayarak daha çok suyun geri emilmesini
sağlar.
• Uyku ve uyanıklık halini ayarlar. Retiküler formasyondan beyin korteksine
giden sinir yolları hipotalamustan geçer. Bu sinir yollarının zarar görmesi
durumunda, (travma) uyku veya koma durumu ortaya çıkar.
• Seksüel faaliyetleri yönetir.
• Ağrı, korku, kızgınlık, heyecan ve şiddet gibi hislerin kontrolünde rol alır.
• Vücut sıcaklığını ayarlama merkezi buradadır (hipotalamik termostat).
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Talamus:
• Talamus, ara beynin en büyük ve en alt bölümüdür. İçteki
bölüm anlamındadır.
• Gri cevherden yapılmıştır.
• Ana görevi; vücuttan gelen duyu bilgisini daha yüksek beyin
kabuğu bölgelerinin okuyabileceği bir biçime çevirerek ilgili
bölgelere yollamak ve yine serebral korteksten gelen emirleri
daha alt seviyedeki ilgili bölgelere iletmektir. Koku hariç
serebruma giden tüm bilgilerin gidiş, aynı zamanda geliş yeridir.
• Alınan duyular, burada düzenlendikten sonra serebruma
yollanır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin sapı; orta beyin (mezensefalon)
• Orta beyin görme, duyma, göz ve vücut
hareketlerinden sorumludur.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin sapı; pons
• Beyin sapının alt
tarafında soğan şeklinde
bir bölümdür. Beyin
sapının en geniş
parçasıdır.
• 5, 6,7 ve 8. kraniyal
sinirlerin çekirdekleri
burada yer alır.
• Solunum hızı ve
derinliğinin kontrol
edilmesinde rol alır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin sapı; Medülla Oblongata (bulbus)
Omuriliğin genişleyerek devam eden kısmıdır.
Ponsun alt sınırı ile foramen magnum arasında kalan
beyin sapı parçasına bulbus denir.
9,10,11 ve 12. kraniyal sinirlerin çekirdekleri burada
yer alır ve sinirler burada çaprazlaşır.
Beyin ve omurilik arasında inen ve çıkan uyarıları iletir.
Kardiyak, vazomotor ve solunum kontrol merkezlerini
ve diğer bazı refleks merkezlerini içerir. Öksürme,
yutma, hapşırma gibi refleks merkezleri vardır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Serebellum (Beyincik)
• Beyincik, beynin ikinci
büyük parçasıdır.
• Beyin yarım kürelerinin
arkasında ve altında,
pons ve medulla
oblangatanın arkasında,
occipital lobun
altındadır.
• Kafa arka çukuruna
yerleşmiştir. 125-150 gr
ağırlığındadır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Cerebellumdan gelen sinir lifleri talamusa oradan da
serebral kortekse geçer.
• Eklem, tendon ve kas reseptörlerinden gelen sinyalleri
alır. Korteks serebri ile hareketleri kontrol eder.
– Özellikle koşma, daktilo yazma, yazı yazma, piyano çalma,
konuşma gibi hızlı kas aktivitelerini kontrol eder.
– Motor aktivitelerin sırasını belirler.
• Beyincik, iç kulaktaki denge merkezi ile birlikte vücudun
dengesini sağlar. Beyinciğin işlevsel bozukluğunda
denge bozukluğu (sarhoş yürüyüşü) görülür.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Sinir Sistemi
Periferik Sinir Sistemi
Merkezi Sinir Sistemi
Beyin
Omurilik
Kraniyal
Sinirler
(12 çift)
Spinal
Sinirler
(31 çift)
Sempatik
(Adrenarjik)
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Otonom Sinir
Sistemi
Parasempatik
(Kolinerjik)
Omurilik (spinal kord)
• Omurilik yaklaşık olarak kadınlarda 43 cm
erkeklerde ise 45 cm uzunluğunda ve 35-40
gram ağırlığındadır.
• Omurilik Kolumna Vertebralis denilen birçok
kemikten oluşmuş bir kemik yapı içinde
bulunmaktadır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Medulla spinalis,
foramen magnum
seviyesinde bulbusun
alt ucundan başlar
lomber birinci vertebra
korpusunun altında
sonlanır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Omurilik (spinal kord)
• Omurilik 31 segmentten oluşmuştur.
• Her segmentten bir çift spinal sinir çıkar, bu
sinirler dallara ayrılırlar ve vücudun farklı
bölümlerine ulaşır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Omurilik (spinal kord)
Üç temel fonksiyonu vardır;
• Omurilikteki inen ve çıkan sinir yolları,
beyin ve vücudun sinir sistemi dışında
kalan bölümleri arasında iki yönlü iletişim
sağlar.
• Sinir uyarılarını iletir.
• Spinal refleksler için merkez rolü oynar.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin
Omurilik
Zarları
• Beyin ve omurilik meninks denen
üç zarla çevrilerek koruma altına
alınmıştır.
• Bu zarlar dıştan içe doğru
• sert zar (duramater),
• örümceksi zar (araknoid
mater)
• ve ince zardır. (piamater)
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Dura mater: Kafatası kemiğine yapışık, kalın,
dayanıklı iki katmanlı zardır. Beyni, kafatasına
bağlar ve dıştan gelen darbelere karşı korur.
Dura mater ile araknoid mater arasında
subdural aralık yer alır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Araknoid mater: Sert zarın altındadır. İnce bağ
dokusu lifleriyle iki zarı birbirine bağlar.
Araknoid mater ile piamater arasında yer alan
subaraknoid aralıkta beyin omurilik sıvısı
bulunur.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Pia mater: En içteki pia mater tüm beyin ve
medulla spinalisi sarar. Çok ince bir tabakadır.
Bu zarda bulunan kan damarları, beyin
dokusunu besler.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Beyin Omurilik Sıvısı (BOS)
• BOS, beyin ventriküllerinde choroid
pleksusların kandan süzerek oluşturduğu
sıvıdır.
• BOS, sinir sistemi dokusunun beslenmesi ve
atıklarının atılmasında hayati öneme sahiptir.
Sinir sistemi sıvı ve boşluklar sayesinde bir
bütün olarak sıvı içinde yüzer durumda
bulunur. Beyne gelen darbeyi bölgesel olarak
değil bir bütün olarak karşılar.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• BOS’ un içinde az protein, Na, Cl, K, Ca, glikoz, oksijen
vardır.
• Devamlı akış halindedir.
• Günde 500 ml üretilir.
• BOS’un normal miktarı 150 ml’dir.
• Araknoid zarda bulunan villi arachnoidler tarafından,
piamater aracnoid materdeki kapiller duvarından ve
lenfatik drenaj yoluyla emilebilmektedir.
• BOS’un büyük bölümü 4. ventriküllerden salgılanır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
BOS’ un Görevleri
• Beyni; vurma, çarpma gibi mekanik etkilerden
korur.
• Kan ve sinir hücreleri arasında madde
alışverişini sağlar.
• Merkezi sinir sisteminde iyon değişiminin
dengede kalmasına yardım eder.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Serebrospinal sıvı basıncı normalde araknoidal
villi boyunca sıvının absorbsiyonu ile düzenlenir.
Bu nedenle BOS oluşum hızı sabittir.
1. Serebrospinal sıvının yapımında artma
2. Emiliminde azalma ve
3. Perivasküler aralıkta tıkanıklık olursa BOS
miktarı artmaktadır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• BOS’u arttıran durumlar;
–
–
–
–
Beyin tümörü
Hidrosefali
Kafa içi kanama
Menenjit
• BOS’un arttığını gösteren
semptomlar;
– Baş ağrısı (meninkslerin
kasılması sonucu)
– Kusma
– Papilla stazı(göz sinirlerinin
bulunduğu yerlerdeki bası
sonrası konjesyon gelişir.)
– Bradikardi
– Baş dönmesi
– Bilinç kaybı
– Konvülsiyon/nöbet
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Kan Beyin Bariyeri
• Genelde bariyer, su, CO2, O2, lipidde eriyen alkol
ve çoğu anestetiklere karşı oldukça geçirgendir.
Na, Cl, K gibi elektrolitlere az geçirgen ve plazma
proteinleri ile lipidde erimeyen büyük organik
moleküllere ise geçirgen değildir.
• Çoğu protein yapısında olan antikorlar ve yağda
erimeyen ilaçların BOS ve beyin parankimasında
etkili konsantrasyonu sağlaması çoğu kez
olanaksızdır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
• Beyin glikoz ile beslenir. Nöronlara glikoz
verilmesinin özgün bir özelliği, glikozun hücre
zarı boyunca nöronlara transportunun, diğer
vücut hücrelerinin çoğunda olduğu gibi
insüline bağımlı olmamasıdır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Periferik Sinir Sistemi
Merkezi sinir sistemi dışında kalan yapılar.
• Kraniyal sinirler
• Spinal sinirler
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Kraniyal Sinirler
• 12 çifttir
• Beyin ile baş, boyun ve gövdenin çeşitli
bölgelerini birbirine bağlar.
• Çoğu hem duyu hem motor uyarı taşır
• İsimleri primer fonksiyonlarına ve liflerin
dağılımına göredir.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Spinal sinirler
• Omurgadan 31 çift spinal sinir çıkar
• Hem duyu hem motor uyarılar taşırlar ve
omurilik ile kol, bacak, boyun ve gövde
arasında 2 yönlü bir iletişim sağlarlar.
• Omurgadan çıktıkları seviyeye göre
isimlendirilirler
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Otonom Sinir Sistemi (Visseral – Vegetatif Sinir
Sistemi)
• Otonom sinir sistemi; solunum, sindirim,
metabolizma, sekresyon gibi önemli vücut
fonksiyonlarını düzenler ve idare eder. Bütün bu
faaliyetleri isteğimiz dışında gerçekleştirir.
• Otonom sinir sistemi, sempatik sinir sistemi ve
parasempatik sinir sistemi olarak ikiye ayrılır. Her
iki bölüm, aynı organ üzerinde birbirini kontrol
edici zıt etki yapar.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Sempatik Sinir Sistemi (SSS)
• Sempatik sinir sistemi, sinir sisteminin
duygularla hareket eden kısmıdır. Üzüntü,
korku hallerinde aktiviteleri artar, kalp hızlanır
ve sindirim yavaşlar.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Sempatik Sistemin Organlar Üzerine Etkisi
• Göz bebekleri (pupilla) genişler/büyür.
• Kalp atımı hızlanır. Kalp kası güçlü kan pompalar ve kan
basıncı yükselir.
• Dolaşımdaki kan önemli organlara çekilir, Kalp kaslarına
daha fazla kan gider.
• Deri terler.
• Solunum yolları genişler ve solunum hızlanır.
• Kandaki şeker seviyesi artar.
• Sindirim sistemindeki ve idrar yollarındaki sfinkterler kasılır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Parasempatik Sistemin Organlar Üzerine Etkisi
• Kalp hızını yavaşlatır.
• Solunum yolu ve göz bebeklerini daraltır.
• Tükürük ve bağırsak salgıları ile bağırsak
hareketlerini artırır.
• Sfinkterler gevşetir, idrar ve dışkı üzerindeki
kontrolü kaybolur.
• Kalp damarlarını daraltır.
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü
Download