YÖNETİM BİLİŞİM SİSTEMLERİ DERS NOTLARI MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLETİŞİM FAKÜLTESİ BİLİŞİM ANABİLİM DALI Doç. Dr. Cem S. Sütcü Büyük Patlama (…) Biz fizikçilerin çizmiş olduğumuz resme bak. Enerji enerjidir. Madde enerjidir. Başka ne var orada? Kuvvetler –ki vektör bozonlarınca taşınırlar, ki bunlar parçacıktır ve parçacıklar madde ve madde de enerjidir. Öyleyse evren neden bu kadar karmaşık? Neden sadece tanrının saf ve tekdüze, beyaz ışığından ibaret değil? Neden hava veya taş; veya ağaç, sıra veya duvar, veya ben ya da sen olasın? (...) orada başka ne var? (...) Şimdi doğru soruları soruyoruz. Başka ne var, gerçekten! Baştaki enerji alanını birçok farklı alan halinde çökerten –dört güce, bir düzine temel parçacığa, yüz elemente, yüzbin bileşiğe çeviren faktör nedir? Bir çekmece dolusu kalemin, bir gök dolusu kar tanesinin, bir plaj dolusu kum tanesinin varlığına –grubun her elementinin, temelini oluşturan biçim kimliğinden fedakarlık etmeden, bireysel karakter ve ayrı varlığını elde tutmasına- izin veren farklılığın özü nedir? (...) Yani, onlara kimliklerini, varlıklarını veren şeyin, özelliklerinin belirtimi olduğunu mu söylemek istiyorsun? (...) Evet, kesinlikle. O ‘başka şey’ bilgidir. Bilgi enerjiyi düzenler ve farklılaştırır. Bilgi maddeyi tanzim eder ve dengeler. Bilgi, madde-enerji boyunca çoğalarak yayılır ve madde-enerji etkileşimine aracılık eder. O yaratılışın zekası, kaosun panzehiridir. (...) Madde sadece bir türev, ikincil bir görüngüydü. Temel varlıklar, enerji ve bilgiydi. Bilgi tıpkı iradeyi amaca bağlar gibi enerjiyi biçime bağlardı. Bilgiyi değiştirirseniz, varlık değişmeden kaldığı halde, biçim değişirdi. (...) Enerji, bilgiden daha eskiydi, fakat o olmadan, biçimsiz ve zamansızdı –maddeden de daha eskiydi, fakat o olmadan çaresiz ve faydasızdı. Bu yeni fakat kışkırtıcı görüşe göre, Büyük Patlama, evrenin değil, evrenin bilincinin doğuşuydu. Arthur C. Clarke, Tetik, 2. Kitap, 2001 2 Temel Kavramlar Bilişimin temel kavramları arasında ilk akla gelenler veri, enformasyon, bilgi ve akıl kavramlarıdır. Veri (data), bir nesne veya olayda veya bunlara ilişkin raporlarda ortaya çıkan mesaj ile ilgilidir. Bu açıdan ele alındığında, sadece kaynağın bir fonksiyonu olma özelliği taşır. Enformasyon (information), Veriye bir alıcı tarafından kazandırılan anlam ile ilgilidir. Bu açıdan enformasyon, hem iletişim kanalının hem de alıcının bir fonksiyonudur. Bilgi (Knowledge) alınan enformasyonlar arasında kurulan ilişkilerle temsil edilir. Bilgi kişisel bir kavramdır. Çünkü her insanın hayatı boyunca öğrendikleri farklıdır. Hatırlamak, unutmak, ezberlemek, öğrenmek gibi süreçlerle bu ilişkiler zayıflar veya kuvvetlenir. Akıl (wisdom), Farklı alanlarda oluşturulan bilgiierin bir araya getirilmesi, ilişkilendirilmesi ile ortaya çıkar. Kişinin bir alanda elde ettiği tecrübeyi (bilgiyi) başka bir alana uygulaması, o alanda başarı sağlaması durumunu ifade eder. 3 Veri-Enformasyon-Bilgi-Akıl Veri Enformasyon Bilgi Akıl • 5922333464238 • 59-223-334-642-38 • 59-223-334-642-38 Ali Gel • 59-223-334-642-38 Ali Gel • Okul Kayıtları • İş Kayıtları • Sağlık Kayıtları • Biçimlendirilmemiş Veri • Biçimlendirilmiş Veri • Veri İlişkileri • Farklı Alanlar İçin Veri İlişkileri • Anlam: ??? • Anlam: Bir Sigorta Sicil Numarası • Anlam: SSN ? Tek Bir Kişi • Anlam: SSN ? Tek Bir Kişi ? O Kişi ile İlgili Her Türlü Enformasyon 4 İletişim Süreci Etkileşim Geribildirima+1 Geribildirima İletişim Süreci Verici Kodlayıcı Kanal Kodaçıcı Alıcı Gürültü 5 Yönetim Kavramı Yönetimle ilgili tanımları ve kullanışları sevk ve idare, idari sistem ve örgüt olmak üzere üç kavram içinde toplamak mümkündür. 6 Yönetim Kavramı Yönetim, insanların işbirliğini sağlama ve onları bu amaca doğru yürütme iş ve çabalarının toplamıdır. Başka bir deyişle, başkalarının aracılığı ile amaçlara ulaşma veya başkalarına işgördürme faaliyetlerinin toplamı yönetim sürecini oluşturur. Bu tanımlamadan anlaşılacağı gibi, yönetim araçlara yönelmiş (ereksel), insansal ve psikotoplumsal bir süreçtir. 7 Yönetim Kavramı Yönetim sürecinde rol alan, yani ortak çaba ve çalışmalara katılan bireyler (iştirakçiler), işgören ve işgördüren (iş yapan ve iş yaptıran), yönetilen ve yöneten, ast ve üst, memur ve amir gibi çeşitli terimlerle anılan bir toplumsal farklılaşmaya uğrarlar. 8 Yönetim Kavramı Yönetim kısaca, işbirliğine dayanan ussal bir etkinlik olarak belirtilmektedir. Diğer bir tanım ise; örgüt ve insandan oluşan yapının harekete geçiricisi olarak nitelendirilebilir. Örgüt bir yapıdır, yönetimin tümü ise bu yapıyı işleten bir süreçtir 9 Yönetim Fonksiyonları 1. Planlama 2. Organizasyon 3. Emir–Komuta (yönetme) 4. Uyumlaşma (koordinasyon–dengeleme) 5. Kontrol 10 Sistem Kavramı Sistem şu şekilde tanımlanabilir; Belli bir amaç için bir sınır içinde işleyen etkileşimli bileşen kümesi. Birbiriyle ilişkili bileşen kümesi. Nesneler ve özellikleri arasında ilişki bulunan nesne kümesi. Her öğesinin en azından bir diğeriyle belli bir süreyle kararlı bir ilişkide olduğu gelişigüzel bir ağda doğrudan veya dolaylı bir ilgisi olan öğe veya bileşen topluluğu. Bir parça topluluğu, öyle ki; Parça veya bileşenler düzenli bir şekilde bir araya getirilmiş Parça veya bileşenler sistemin içinde bulunarak etkilenmiş Topluluk bir iş yapıyor Bu tanımlar önemli öğeler içerir: parçalar, ilişkiler ve amaçlar. Örneğin: Muhasebe Sistemi, Merkezi Isıtma Sistemi, Kayıt Sistemi 11 Sistem Kavramı Sistem yaklaşımının (sistem düşüncesi, Genel Sistem Teorisi GTS) aşağıdakileri en önemlileri olmak üzere bir çok yönü bulunmaktadır; Bütün sistemler birbirleriyle ilişkili parçalar veya alt-sistemlerden oluşur ve sistem yalnız bir bütün olarak açıklanabilir. Sistemler alt-sistemlerin parçalarının daha küçük parçalardan oluşması açısından hiyerarşiktir. Sistemin bir parçası diğer parçaları etkilemeksizin değiştirilemez. Alt-sistemler bağımsız olarak kendi amaçlarını izlememeli ve üst düzey sistemlerin amacına uygun olarak çalışmalıdır. Düzenli sistemler güçlü ve zayıf özellikler içerir. Güçlü özellikler bazı nesnel yollarla ortaya çıkarılabilenlerdir. Sistemin zayıf özellikleri kişisel değer ve zevkler konusudur. 12 Sistem Kavramı Sistemlerin üç ana önemli özelliği vardır; Dönüştürme Süreci: Bütün sistemler aynı temel öğelerden oluşur; girişler, süreçler ve çıkışlar Sistem Sınırları: Bir sistemi tanımlayan kısıtlar veya özellikler onun sınırlarıdır ve çoğu pratik sorun bu sınırların değişmesiyle ilgilidir. Sistemin Çevresi: Bir sistemin çevresi kendi sınırları dışında kalan bütün diğer sistemlerdir ve bir bağlantısı veya ilişkisi olan öğeleri içerir. 13 Sistem Kavramı Temel sistem sınıflandırması şöyledir; Kapalı Sistem: Çevresinden izole olan sistemdir. Kapalı sistemler, dış çevresi sistemin davranışını değiştirmeyecek veya sistem kendi çevresini etkilemeyecek şekilde içine kapanıktır. Açık Sistem: Çevresiyle etkileşimli olan sistemdir. Çevresinden girişler ve etkiler alır ve sonucunda çevresine çıkışlar ve etkiler bırakır. Kararlı Sistem: Girişten çıkışın tahmin edilebildiği sistemlerdir. Stokastik Sistem: Sistemin o anki durumunun bir önceki duruma bağlı olarak yaklaşık davranışının tahmin edilebilmesidir ve sistemin yapacağının tahmininde her zaman belli bir hata payı bulunmaktadır. Kendi Düzenlenen Sistem: Girişe reaksiyon gösteren ve kendini ona göre uyarlayan sistemlerdir. Uyarlama yöntemi belirsizdir ve aynı girişler daima aynı yanıtları üretmez. Paylaşılan Alt-Sistem: Birden fazla sisteme ait olan alt-sistemdir. Paylaşılmayı tanıyıp işleyiş ve süreçleri buna göre tasarlamak gerekir. 14 Günümüzde Bilişim Sistemleri 1959’da Peter Drucker, enformasyonun ve bilişim sistemlerinin artan önemini farkederek «bilgi çalışanı (knowledge worker)» kavramını ortaya atmıştır. Bilgi çalışanları, genellikle iyi eğitim almış, işlerinin temel bir parçası olarak bilgiyi yaratan, değiştiren ve/veya sentezleyen profesyonellerdir. Ayrıca, Drucker bilgi çalışanlarının artan sayısı ile birlikte artan önemi ve liderlikleri ile bir «bilgi toplumu»nun (knowledge society) ortaya çıkacağını öngörmüştür. Eğitim ve öğretimin önemi ve bilgi çalışanlarına firmaların duyduğu ihtiyaç nedeniyle, bilgi toplumunda eğitimin önemli bir köşe taşı olacağını öngörmüştür. 15 Günümüzde Bilişim Sistemleri Enformasyon Bilgi Toplumunun Değerli Varlıkları Toprak Sermaye İş Gücü 16 Dijital Dünyanın Özellikleri Küreselleşmenin etkilerini pek çok şekilde görebiliriz. Örneğin, malların, parasal bilginin, iş gücü ve teknolojik gelişmelerin, standartların ve bu hareketleri kolaylaştıran süreçlerin daha fazla oranda uluslararası dolaşıma girmesi gibi. 17 Dijital Dünyanın Özellikleri Daha küresel ve rekabetçi bir dünyada şu görünen ekonomik, kültürel ve teknolojik değişiklikler meydana gelir: Ekonomik değişiklikler: Uluslararası ticarette artışlar, finansal ve parasal sistemlerde gelişmeler ve dışarıdan işgücü alımının artması. Kültürel değişiklikler: Çok kültürlülük ile ilgili konulara tüm dünyada artan ilgi. Teknolojik değişiklikler: Mobil iletişime duyulan ilginin artması, uluslararası iletişimin yoğunlaşması, iş hayatında teknoloji kullanımının yoğunlaşması. 18 Bilişim Sistemlerine İş Dünyası Açısından Bakış İş dünyasından bakıldığında, bir bilişim sistemi çevreden gelen rekabete ayak uydurmak için, bilişim teknolojisine dayalı kurumsal ve yönetsel bir çözümdür. Bilişim sistemlerini verimli olarak kullanmak kurum, yönetim ve bilişim teknolojisi anlayışı gerektirir. Bilişim sistemi tasarlamak ve kullanmak için aşağıdakileri gerçekleştirmek gerekmektedir: Kurum Çevreyi, yapıyı, işlevi ve kurum politikasını anlamak Yönetimin ve yönetsel karar sürecinin rolünü anlamak Çözüm sağlayacak güncel bilişim teknolojisinin kapasite ve fırsatlarını incelemek Yönetim Teknoloji Yukarıdaki açıklamaların bir sonucu olarak, kurum, yönetim ve teknolojinin beraber bir bilişim sistemi oluşturduğu söylenebilir . 19 Kurum Bilişim sistemleri kurumların bir parçasıdır. Önemli öğeleri şunlardır; İnsanlar: Yöneticiler, bilgi çalışanları (yönetici, mühendis, mimar veya bilim adamı gibi), veri çalışanları (sekreter, muhasebeci veya katip gibi), üretim/hizmet çalışanları (makinist, montajcı veya paketleyici gibi) Standart İşlem Prosedürleri: Beklenen durumlarla uğraşmak için uzun zamandan beri geliştirilmekte olan resmi kurallar. Politika: Kurumdaki değişik bölümlerinde ve düzeylerde çalışanlar ve uzmanlar değişik ilgi alanları ve bakış açıları yaratır. Bu bakış açıları sık sık çatışır ve kurum politikası için bir temel oluşturur. Kültürler: Her kurumun, çoğu üyesi tarafından kabul edilmiş tek bir kültürü veya temel varsayımları, değerleri ve iş yapma yolları vardır. 20 Yönetim Yönetimin büyük bir bölümü, yeni bilgi ve bilişim ile yönlenen yöneticilerin yaptığı yaratıcı işlerdir. Yönetici rol ve kararları, kurumun değişik düzeylerinde şu şekilde çeşitlilik gösterir: Kıdemli yöneticiler: Bir kurumun hangi ürün ve hizmetleri üreteceği konusunda uzun vade kararları verme sorumluluğundaki, hiyerarşinin en üst düzeyinde yer alan kişilerdir. Orta kademe yöneticileri: Kıdemli yöneticilerin plan ve amaçlarını uygulama sorumluluğunda bulunan kurum hiyerarşisinin ortasında bulunan kişiler Operasyonel yöneticiler: Kurumun günlük etkinliklerini kontrol eden kişiler. 21 Teknoloji Yönetimin kontrol ve yaratma amacıyla kullandığı araçtır. Bilgisayar-tabanlı bilişim sistemleri bilgisayar donanımı, bilgisayar yazılımı, saklama teknolojileri ve iletişim teknolojileri kullanılır. Bilgisayar Donanımı: Bir bilişim sistemindeki giriş, işleme ve çıkış etkinlikleri için kullanılan fiziksel parçalardır. Bilgisayar Yazılımı: Bir bilişim sisteminde bilgisayar donanım parçalarının çalışmasını kontrol eden detaylı, önceden programlanmış komut dizileridir. Saklama Teknolojisi: Bir bilişim sisteminde kullanılan verinin saklanması ve düzenlenmesini yöneten fiziksel ortam ve yazılımlardır. İletişim Teknolojisi: Bir bilişim sisteminde verinin iletimini sağlayan aygıt ve yazılımlardır. 22 Bilişim Sistemlerine İş Dünyası Açısından Bakış Bilişim sistemleri konusu çok disiplinli bir alandır. Teknik ve davranış disiplinlerinin katkısı olan sezgi ve meselelerle uğraşır. Teknik Yaklaşım: Bilişim sistemlerine teknik yaklaşım, fiziksel teknoloji ve sistemin kapasitesi kadar matematiğe dayalı belli bir standarda uygun modelleri belirtir. Teknik yaklaşıma katkısı olan disiplinler; Yönetim Bilimi Bilgisayar Bilimi Yöneylem Araştırması’dır. Davranış Yaklaşımı: Bilişim sistemlerinin yönetiminde sadece teknik bilgiyi kullanmak yeterli olmaz. Aşağıdaki davranış disiplinleri de bir rol oynar; Psikoloji Politika Bilimi Sosyoloji 23 Bilişim Sistemlerine İş Dünyası Açısından Bakış Bilişim sistemlerinin kurulması, işleyişi ve bakımında beş anahtar yönetim sorgulaması vardır; Stratejik İş Sorgulaması: Rekabetçi ve verimli kurumların tasarımı için bilişim teknolojisi nasıl kullanılabilir? Küreselleşme Sorgulaması: Firmalar küresel ekonomik ortamın sistem gereksinimleri nasıl anlayabilir? Bilişim Mimarisi Sorgulaması: Kurumlar kendi iş amaçlarını destekleyen bir bilişim mimarisini nasıl geliştirebilir? Bilişim Sistemleri Yatırım Sorgulaması: Kurumlar bilişim sistemlerinin iş açısından değerini nasıl belirleyebilir? Sorumluluk ve Kontrol Sorgulaması: Kurumlar kişilerin kontrol edip anlayabilecekleri bir sistemi nasıl tasarlayabilir? Kurumlar kendi bilişim sistemlerinin etik ve sosyal açıdan sorumlu bir şekilde kullanılmasını nasıl sağlayabilir? 24 Bilişimin Temelleri Bilişim (Informatics), şekil vermek veya şekil almak anlamına gelen Latince Informare kelimesinden türemiştir. Bilişim, bilginin belli amaçlar için toplanmasını, iletilmesini, işlenmesini, saklanmasını, alıcı ve verici arasındaki iletişimi ve bu işlevleri yerine getirecek yöntem, aygıt ve sistemleri gerekli yazılımları ile birlikte konu alan disiplindir. Veri Enformasyon Bilgi 25 Bilişimin Temelleri Bilişim, belirsizliğin zıddıdır. Belirsizliğin azalması anlamına gelen daha fazla bilişim, karar verme işleminin kalitesinin ve verimliğinin iyileştirilmesini sağlar. Anlamlı bir işaret: bilişim aynı zamanda giriş ve çıkış iletişimi olarak da tanımlanır. Bir kaynak: bilişim çıktıların üretimi için bir girdidir. Bir özkaynak: bilişim bir kurumun çıktı üretmek için kullandığı bir varlığıdır. Bir mal: bilişim satılabilir bir üründür. 26 Bilişimin Temelleri Bilişimin değeri, en iyiyi yapmak için maliyet, fiyat veya zamanın azaltılmasıdır (Ekonomi Teorisi). Karar verme işleminin iyileştirilmesidir (Karar Teorisi). Rakiplere karşı bir üstünlüktür (Oyun Teorisi). 27 Bilişimin Temelleri Enformasyon elde edilmesi: İş formları kullanarak, veri tabanları gibi resmi kaynaklardan ve müşterilerle sohbetlerden, kurum içi gözlem gibi gayrı resmi kaynaklardan elde edilir. Enformasyonun işlenmesi: Elle veya teknoloji kullanarak yapılır. Enformasyonun saklanması: Saklama ortamı ve kapasitesine bağlı olarak arttırılabilir. Enformasyonun kullanılması: Gerekli bilişimin erişim, okuma ve kullanılması maliyetini içerir Enformasyonun iletimi: Notlar, mektuplar, raporlar gibi klasik yöntemlerle ya da telefon, videokonferans gibi elektronik yollarla gerçekleştirilir. 28 Bilişimin Temelleri Bilişimci: Bilişim Teknolojisi ürünlerinin geliştirilmesi ve üretilmesinde çalışan beyin (bilgi) gücüne sahip çalışanlardır. Bilişim Toplumu: Gereksinimlerinin karşılanmasında ve sorunlarının çözülmesi sürecinde bilgi’yi kullanan, «akıl» ve «bilgi» ile karar ve veren toplumdur. 29 Bilişimin Temelleri Bilişimci’nin özellikleri; Çözümleyicidir. Sorunu tanımlar. Sorun çözme becerilerine sahiptir. İletişim kurma becerileri gelişmiştir. Takım çalışması yapar; örgütleyicidir. Ortak akla güvenir. Proje yaklaşımını benimser. Plan yapar ve uygular (zamanı doğru kullanır). Yöntem (metod/metodoloji) geliştirir. Yaratıcıdır. 30 Bilişimin Temelleri Bilişimci’nin özellikleri; Merak eder, inceler, bilgi toplar. Yıkıcı değil yapıcıdır. Bütünü ve ayrıntıyı aynı anda görür. Model geliştirir. Sistem geliştirir. Sistemleri işletir. Ussal ve bilimsel düşünceye bağlıdır. İnsan kaynaklarını, beyin gücünü yönetir. Kendini eğitir, güncel tutar. Değiştirir, dönüştürür. 31 Bilişim Sistemi Çeşitleri Değişik kurumsal düzeylere hizmet veren dört ana çeşit bilişim sistemi vardır Operasyonel-Düzey Sistemler: Satış, fatura, bordro gibi kurumun temel etkinlik ve işlemlerini idare eden bilişim sistemleri Bilgi-Düzeyi Sistemleri: Ofis sistemleri gibi kurumdaki bilgi ve veri çalışanlarına destek veren bilişim sistemleri Yönetici-Düzeyi Sistemleri: Periyodik raporlar gibi orta kademe yöneticilerinin kontrol, karar ve yönetsel etkinliklerini destekleyen bilişim sistemleri Stratejik-Düzey Sistemler: Stratejik meseleler gibi kıdemli yöneticilerin uzun-vade planlama etkinliklerini destekleyen bilişim sistemleri 32 Bilişim Sistemi Bileşenleri İletişim İnsan Veri/Enformasyon Bilişim Sistemi Donanım Yazılım 33 Bilişim Sistemlerini Oluşturan Yapı Taşları Bilişim sistemleri nasıl organize edilmiş, nasıl geliştirilmiş olursa olsun altı adet yapı taşından oluşur. Bu yapı taşları: Girdi, Model, Çıktı, Teknoloji, Veri Tabanı ve Kontrol’dür. 34 Bilişim Sistemlerini Oluşturan Yapı Taşları Kullanıcı Kullanıcı Girdi Model Çıktı Kullanıcı Kullanıcı Teknoloji Kullanıcı Veri Tabanı Kontrol Kullanıcı 35 Girdi Yapıtaşı Bilişim sistemlerine girilen bütün veriler, metinler, ses ve görüntü olarak sisteme aktarılır. Girdi, işlemlerden, isteklerden, sorgulamalardan, açıklamalardan ve mesajlardan oluşur. Genel olarak girdi, verinin ne olduğunu tanımlayıp kullanımını yetkilendiren bir şablon ile biçimlendirilir. 36 Girdi Yapıtaşı Bir Bilişim Sistemine hangi verinin girileceği kadar o verinin nasıl girileceği ve hangi biçimde kodlanacağı da önemlidir. Girdiler iki şekilde sisteme aktarılabilir: El ile (manuel) Otomatik olarak (topluca giriş) Girilen verinin kodlanma biçimi de iki şekilde olabilir: Kağıt formlar üzerinden veri girişi Elektronik formlar üzerinden veri girişi 37 Veri Girişi için Kod Yapısı Türleri Sıralı Kodlama (Sequential Code) Blok Kodlama (Block Code) Hiyerarşik Blok Kodlama (Hierarchical Block Codes) Ondalık Kodlama (Decimal Codes) Barkod (Bar Codes) (Harf ve Rakamlardan Oluşan Kodlama (Mnemonic Codes) Ses Kodları (Phonetic Codes) Renk Kodları (Color Codes) 38 Model Yapıtaşı Model, işlemlerin tanımlanması amacıyla kullanılır. verilerin mantıksal ve matematiksel olarak yönlendirilmesinden oluşur. Bir başka deyişle istenilen sonuçların veya çıktıların oluşturulmasıdır. Mantıksal matematiksel model bir takım veri elementleri içerir. Bu elementler sorgulama sonrasında gelecek uygun cevapların sağlanmasında kullanılır ya da sorgulama sonrasında oluşan veriler bir rapora aktarılır. Gelir=Kazanç-Harcamalar basit bir örnek olarak gösterilebilir. 39 Teknoloji Yapıtaşı Bilişim sisteminin “alet çantası” dır denilebilir. Teknoloji girdileri alır (yakalar), modelleri kullanarak, veriyi depolayıp gerektiğinde ona erişerek çıktıyı oluşturur ve onu yayınlar. Bunun yanı sıra, kontrol yapıtaşına tüm sistemin denetiminde yardımcı olur. Teknoloji dört ana bileşenden oluşmaktadır: Bilgisayar ve onun çevre birimleri (donanım) Yazılım Veri saklama teknolojileri ve İletişim ağlarıdır. İletişim noktalar arasındaki elektronik veya fiber optik haberleşmedir. 40 Teknoloji Yapıtaşı: Bilişim Teknolojileri Hiyerarşisi Teknoloji Bilişim Teknolojileri Bilişim Sistemleri 41 Teknoloji Yapıtaşı: Donanım Temel Girdi Birimleri Klavye Sabit Disk Disket ve Disket Sürücüler CD, DVD, Bluray Optik Okuyucu İşaretleme Girdi Birimleri Fare İztopu Oyun Çubuğu Dokunmatik Ekran İşaretleme Kalemi Ses ve Görüntü Girdi Birimleri Mikrofon Tarayıcı Dijital Kamera 42 Teknoloji Yapıtaşı: Donanım Veri İşleme: Girdileri Çıktılara çevirme sürecidir. Bilgisayarın Merkezi İşlem Birimi (Central Processing Unit –CPU) şu temel bileşenlerden oluşur: Sistem Birimi Anakart, Güç Kaynağı ve Soğutucu birimler Mikroişlemci RAM (Rastgele Erişimli Bellek) ve ROM (Sadece Okunabilir Bellek) Video Bellek Giriş ve Çıkış Kapıları (Ses, Ekran ve Ağ bağlantıları vb. için) 43 Teknoloji Yapıtaşı: Donanım Çıktı Birimleri Ekran Yazıcı ve Çiziciler Ses Çıktısı için Hoparlörler Sabit Disk Disket ve Disket Sürücüler CD, DVD, Bluray 44 Kurumlarda Kullanılan Bilgisayarların Özellikleri Aynı Anda Bağlanabilen Bilgisayar Türü Kullanıcı Sayısı Süper 1 veya daha Bilgisayarlar fazla Fiziksel Büyüklük Bir otomobil kadar veya bir odayı kaplayacak kadar Anaçatı Bilgisayarlar 1000+ Buzdolabı büyüklüğünde Ortaboy Ana Bilgisayarlar 5-500 Dosya Dolabı büyüklüğünde Kişisel Bilgisayarlar (Personal Computer-PC) 1 Fiziksel Kullanımı Bilimsel amaçlı Bellek Kapasitesi Tipik Maliyeti 5000+ GB 1 Milyon dolar dan başlayıp 20 milyon doların üzerine kadar değişken Büyük işletmelerde 100+ GB’a kadar genel amaçlı kullanım için Orta Büyüklükteki işletmelerde genel amaçlı kullanım için 20 GB’a kadar 1-10 milyon dolar arası 10000-100000 dolar arası Masaüstüne Kişisel verimlilik amaçlı 512 MB - 8 GB 200-5000 dolar arası Konulabilir veya elde arası taşınabilir boyutta 45 Teknoloji Yapıtaşı: İletişim Ağları Yerel Alan Ağları (Local Area Network-LAN): Bir binada veya binanın katlarında bilgisayarların bağlanmasıyla oluşturulur. Geniş Alan Ağı: (Wide Area Network): Birbirinden çok uzakta bulunan bilgisayarları birbirine bağlanmasıyla oluşturulur. Küresel Ağlar (Global Networks) Kurumsal Ağlar (Enterprise Networks) Katma Değerli Ağlar (Value-Added Networks) Büyükşehir Ağları (Metropolitan Area Networks) 46 Geniş Alan Ağları Küresel Ağlar bir çok ülkeye yayılır ve farklı örgütlerin ağlarını da içerir (Internet). Kurumsal Ağlar tek bir örgütün farklı ağlarını tek bir ağ olarak birleştirmek amacıyla oluşturulur. Katma Değerli Ağlar üçüncü şahıslar tarafından kurulan ve birden fazla organizayon tarafından paylaşılan hızlı ve ekonomik ağlardır. Büyükşehir Ağları genellikle şehirler gibi sınırlı bir coğrafik alanda kurulu olan yerel alan ağlarını ve fiber optik teknolojisini birleştiren ağlardır. 47 İletişim Ağları Kavramları Sunucu (Server), İstemci (Clients) ve Bağlantı Uçları (Peers) Ağ Hizmetleri (Network Services) İletim Ortamı (Transmission Media) Kablo ile İletim (Cable Media) Bükülü Çift Kablo (Twisted Pair Cable) Koaksiyel Kablo (Coaxial Cable) Fiber Optik Kablo (Fiber-Optic Cable) Kablosuz İletim Kızılötesi iletim (Infrared Line of Sight) Radyo Frekansı (High-Frequency Radio) Mikrodalga (Microwave) 48 Ağ Topolojileri: Yıldız En yaygın ağ türlerinden biridir. 49 Ağ Topolojileri: Halka Her bir bilgisayarın başka iki bilgisayara bağlanıp tek bir hat oluşturduğu ağlardır. 50 Ağ Topolojileri: Bus Birden fazla bilgisayarı birbirine bağlamanın en basit yoludur. 51 Ağ Topolojileri: Mesh Bu tip ağlarda her bir bilgisayar bir yönlendirici (router) olarak görev yapabilir. 52 Ağ Protokolleri 53 Internet: Ağların ağı 54 Veri Tabanı Yapıtaşı Bilişim Sistemindeki tüm kullanıcılar için gerekli bütün verinin depolandığı yerdir. Bu veri ses, resim, metin ve rakamların bir bileşimi olabilir. Veri tabanı iki açıdan ele alınmalıdır: fiziksel mantıksal Fiziksel olarak veri tabanı denilince sabit ve taşınabilir diskler, SSD diskler (flash bellekler) gibi veri depolama ortamları akla gelmektedir. Mantıksal olarak veri tabanı denilince de verini aranması (ya da bulunması), ilişkilendirilmesi ve özel bilgi ihtiyaçlarını karşılamak için depolanan bilgiden gereken raporların elde edilmesi akla gelmektedir. Eğer mantıksal veri tabanı düzgün bir şekilde yapılandırılmış ise bu verinin doğru, zamanında ve uygun olarak elde edilmesini sağlayacaktır. 55 Kontrol Yapıtaşı Bütün bilgi sistemleri doğal felaketler dahil olmak üzere yangın, sistem hataları, görev yapamama, sabotaj ve bilgisayar korsanlarının hedefi olabilir. Bir çok olayda sisteme gelebilecek en büyük zararları, yanlış işletim yöntemleri, beceriksiz çalışanlar ve yöneticiler gerçekleştirebilir. Kontrol iç ve dış faktörler göz önüne alınarak yapılmalıdır. Geleneksel hesap kontrollerinin oluşturulması, bilgi sistemlerinin asıl planının geliştirilmesi, olasılık planının yaratılması, personel prosedürlerinin oluşturulması ve bunlar gibi kontroller, eğitimler, rutin işler, tatiller ve tam ve doğru dokümantasyon hazırlığı iç faktörler ile ilgi kontroller içindir. Destek sistemlerinin oluşturulması, kesintisiz güç kaynağı, yangın söndürücülerinin oluşturulması dış faktörler ile ilgi kontroller içindir. 56 Çıktı Yapıtaşı Tüm yönetim için gerekli olan bilgi ve dokümanlardır. Yol gösterici özelliktedir. Eğer bu yapı taşının dizaynı kullanıcının isteklerine cevap vermezse diğer yapı taşları da bundan etkilenir. Çıktı girdinin diğer bir ucudur. Genellikle girdi ve çıktı interaktif yapıdadır. Çıktı girdiye, girdi çıktıya dönüşür. Telefon ahizesinin konuşulan tarafı girdi sesin dinlendiği tarafsa çıktıdır. Daktilonun klavyesi bilgi girişi yapar. Kağıt üzerine basılan yazı çıktıyı oluşturur. Kullanıcının işi için gerekli bilgiyi araması için yaptığı sorgular ve elde ettiği raporlar birer çıktıdır. Genel olarak evraklar, faturalar, sipariş formları, bilançolar, bütçe analizleri , sorgulama cevapları, mesajlar, emirler, programlanan karar verme sonuçları, senaryolar, çeviriler, simülasyonlar ve kararlar çıktıyı oluşturur. 57 Çıktı Yapıtaşı Raporlar Bilişim Sistemlerinin temel çıktılarıdır. Başlıca rapor türleri şunlardır: Analitik Raporlar Karşılaştırma Raporları Oran Raporları Değişim Raporları Uyarı Raporları Denge Raporları Raporlama türleri ise temel olarak üçe ayrılabilir: Yazılı Raporlar Sözlü Raporlar Grafiksel Raporlar 58 Grafiksel Rapor Türleri Çubuk Grafikleri Çizgi Grafikleri Pasta Grafikleri Haritalar Örgüt Grafikleri 59 Bilişim Sistemlerini Oluşturan Tasarım Güçleri Bilişim sistemlerini tasarlayan kişiler işlerini nasıl yapacaklarını belirleyen/kısıtlayan on adet zorlayıcı/şekillendirici etkeni dikkate almak zorundadırlar, bunlar, Bütünleşim, Kullanıcı/sistem arayüzü, Rekabet Güçleri (Rekabete yönelik etkenler), Enformasyonun kalitesi ve kullanılabilirliği, Sistem gereksinimleri, Veri işleme gereksinimleri, Örgütsel faktörler, Maliyet etkinlik, İnsan faktörü ve Olurluk şartlarıdır. Tasarımcılar, her durum için ayrıntılı şekilde tasarım güçlerini tanımlamalı, bu güçlerin etki derecelerini ve etkileşimlerini, bazı durumlardaki çelişkilerini belirlemelidirler. 60 Enformasyon Sistemlerini Etkileyen Güçler Olurluk Şartları Bütünleşim Kullanıcı Kullanıcı İnsan Faktörü Girdi Kullanıcı/Sistem Arayüzleri Model Çıktı Kullanıcı Kullanıcı Teknoloji Maliyet Etkinlik Rekabet Güçleri Veri Tabanı Kullanıcı Örgütsel Faktörler Kontrol Kullanıcı Veri İşleme Gereksinimleri Enformasyon Kalitesi ve Kullanılabilirliği Sistem Gereksinimleri 61 Bütünleşim Enformasyon sistemleri, iş yeri ile fabrika arasında sıkı bir bağlantı olacak şekilde tasarlanmak zorundadır. Enformasyon teknolojileri kuruma yerleştirilmiş olmalı, işlemlerin tam senkronizasyonu ve koordinasyonu için birbirleriyle bağlı hale getirilmelidir. Böyle bir tasarım organizasyon için bir enformasyon ağı olarak sonuçlanacaktır, haberleşme ve bilgi akışı daha açık gerçekleşecektir. 62 Kullanıcı/Sistem Arayüzleri Daha iyi bir arayüz için kullanıcıyla sistem arasında bir engel olmadan, çalışanın işini yapabileceği şekilde bir sistem tasarlanmalıdır. Tasarım güçlerinde zengin bir Kullanıcı/Sistem Arayüzü, örgütün yeteneklerinin çeşitliliği ve gücüne dayanmaktadır. Kullanıcıya sorular-cevaplar, komutlar, fonksiyon anahtarları, menüler, iletişim kutuları vb. iletiler ile bir kombinasyonu ile sistemle kullanıcı arasında iletişim kurulması mümkün olacaktır. 63 Rekabete yönelik etkenler Organizasyonlar yarının dünyasında kalıcı olabilmek için, kendi sistemlerini yönetim, ürün/hizmet farklılaştırmasını destekleme ve geliştirmeyle birlikte verimliliğin arttırılmasına yönelik tasarlamalıdırlar. Rakiplerin kullandıkları sistemleri bilerek kendi sistemlerini güçlendirmeleri gerekir. 64 Enformasyon Kalitesi ve Kullanılabilirliği Enformasyon sisteminin tasarımını etkileyen temel güçlerden biri, kullanıcının ihtiyaçlarının belirli enformasyon gereksinimlerinden türetilmiş olmasıdır. Herhangi bir kullanıcı bir nakit akışı tablosu isterken, diğeri aylık bölgesel satışları bilmek isteyebilir. Veri, enformasyona dönüştürülürken karışıklık ortaya çıkmaması, enformasyonun dikkatli ve zamanında elde edilmesi için sistemin yapı taşlarının uyum içinde tasarlanması gerekmektedir. Bu nedenle enformasyonun tam, zamanında ve doğru olması gerekir. 65 Sistem Gereksinimleri Güvenilirlik: Bir kaynak, ardışık süreçler üzerinde aynı sonucu vermelidir. Kullanılabilirlik: Sistem, kullanıcılara erişebilir olmalıdır. Esneklik: Sistem, değişen kullanıcı ihtiyaçlarına uyum sağlamalı veya onlara göre değişebilmelidir. Zamanlama: Bir organizasyon ihtiyacı tanımlanması ve onun sonucunun gerçekleşmesi arasında zaman periyodunun belirlenmesi gerekir. Ortalama Ömür ve Büyüme Potansiyeli: Bir sistem, mantıklı bir zaman periyodu için ihtiyaçları karşılamalı ve önemli ölçüde değişmesi gerekiyorsa büyüyebilmelidir. Dayanıklılık: Bir sistemin daha dayanıklı olabilmesi için sistem, standart veri adları ve programlama dilleri, yapılandırılmış ve modüler programlama, standart konfigürasyonlar ve standart dokümantasyon prosedürleri kullanılarak tasarlanmalıdır. 66 Veri İşlem Gereksinimleri Veriyi sistemde işlemek için yapılması gereken düzenlemeleri ifade etmektedir. Bunların başlıcaları; Miktar (Volume): Enformasyon elde etmek için verilen bir süreçte işlenmesi gerekli veri miktarını ifade etmektedir. Karmaşıklık: Bir enformasyon amacına ulaşmak için gerçekleştirilmesi gereken birbirleriyle ilişkili ve karışık veri işlemleridir. Zaman Kısıtları: Verinin enformasyon haline gelene kadar işlenmesi için geçen süreyi ifade eder. 67 Örgütsel Faktörler Örgüt ile sistemin entegrasyonu ne derecede olacak, enformasyon sistemi belirli hissedarlarla bağlantı kurmak için organizasyonun sınırlarını genişletecek mi, veri paylaşılacak mı, kullanıcılar birbirlerinden bağımsız olacak mı gibi soruların cevapları aranmalıdır. 68 Maliyet Etkinlik Enformasyon sisteminin kaynak olduğu dikkate alındığında bir enformasyon sistemi; kar veya tasarruf elde edilmesi ve rekabet edilebilmesi bakımından ürün ve hizmet farklılaşmasının sağlanması ve verimliliğin arttırılması yoluyla geliştirilir. Bu nedenle, bilişim sistemini geliştirmek veya kurmak için belirli bir fon harcanmadan önce bir fayda-maliyet analizi yapılmalıdır. 69 İnsan Faktörü İnsan Faktörü etkenler arasında en önemli olanıdır. İnsanın açısından, sistemin fiziksel ve psikolojik durumunu geliştirmek için şunlar yapılabilir: Alternatif Alanlar: Çalışma yeri, iş yeri ve dinlenme yeri olmak üzere ikiye bölünebilir. Çalışma Grupları: Farklı departmanlarda (Satış, Muhasebe, İnsan Kaynakları, Satın Alma vb.) çalışan kişilerin, aynı temel enformasyonlara erişmeleri zorunlu hale getirilebilir. Kullanıcı Özellikleri: Sistem tasarımcıları, her kullanıcının memnuniyeti için basit bir sistem oluşturmaya çalışmaktadırlar. Kullanıcıların farklı ihtiyaçları vardır ve sistem bu ihtiyaçları giderecek en uygun şekilde tasarlanmalıdır. Sunum ve Cevap: Sunumları geliştirmek için kısaltmalar gibi çeşitli kodlama teknikleri gösterilebilir ve girilebilir, enformasyonun farklı kategorileri için renkler ve yer veya kategorileri belirlemek için ikonlar vb. kullanılabilir. Sistem, kullanımı kolay hale getirilebilir. Psikolojik İş Talepleri: Bazı çalışanlar rutin işlerinden memnun olabilir ve değişim istemeyebilir, çalışanlara işlerinin bir anatomisi verilebilir, böylece onlar, kendi işleri hakkında bilgilendirilebilirler. Enformasyon Kaynak Merkezi: Çalışanlara, sistemle birlikte çalışırken yardımcı olması için bir merkez kurulabilir. 70 Olurluk Şartları Teknik Şartlar: Teknik şartlara karar vermek için tasarımcı, ilk olarak eldeki teknolojiyi kullanarak geliştirilebilecek tasarımı belirler. Bu belirleme, şimdilerde örgütte var olan teknolojik uzmanlığı içermektedir, buna karşılık organizasyon dışından bir değerleme ile de belirleme yapılabilir. Ekonomik Şartlar: Bu şart temelde şu soruyu esas alır; “ Örgüt, bir enformasyon sistemi geliştirmek ve uygulamak için gerekli fonlara sahip mi?”. Eğer öyleyse; finansal anlaşmalar ne aşamada, ona bakılmalıdır. Yani proje tasarımı ve kapsamı direk olarak ekonomik desteğe bağlıdır. Yasal Şartlar: Bu faktör sistem ile örgütün yasal zorunluluklarını yerine getirmesi arasında anlaşmazlık olmaması bakımından önemlidir. Buna göre, analist, hükümetin durumundan, genel hukuk kurallarından ve hükümet kurumlarından (vergi makamı, borsa kurulu vb.) ve sözleşme hükümlerinden doğan yasal uygulamaları göz önüne almalıdır. Operasyonel Şartlar: Eğer tasarım örgütsel çevreye, var olan prosedürlere ve personele uygun değilse; buna bağlı olarak sistemi operasyonel yapmak için yeterli miktarda kişiler eğitilmiş ve diğer değişiklikler yapılmış mı sorularının cevabı hayırsa, sistem tasarımı operasyonel olacak şekilde var olan koşullara göre değiştirilmelidir. Zamanlama: Sistem tasarımı, belirli bir zaman içerisinde işlemelidir. Belirlenen zaman diliminde yapılamayan tasarım aksaklıklara sebep olur. 71 İŞLEVSEL ENFORMASYON SİSTEMLERİ Geleneksel olarak, örgütlerde işler fonksiyonel sınırlar arasında organize edilir. Herhangi bir fonksiyon üzerinde uzmanlaşmış bir kişi, bir aktivite içeren bir süreç veya aksiyon içinde yer alır. Bilişim sisteminin her alt sistemi; aynı zamanda belirli bir sektördeki iş süreçleriyle eşleştirilmek üzere tasarlanmıştır. 72 İşlevsel olarak Enformasyon Sistemleri: Muhasebeyi Destekleyen Bilişim Sistemleri Üretimi Destekleyen Bilişim Sistemleri Pazarlamayı Destekleyen Bilişim Sistemleri olarak üçe ayrılabilir. 73 Bütünleşik Bilişim Sistemi Üretim Fonksiyonu Muhasebe Fonksiyonu Muhasebe ve Finans Bilişim Modülü Üretim Bilişim Modülleri Bilişim Sistemi •Girdi •Model •Çıktı •Teknoloji •Veri Tabanı •Kontrol Pazarlama Bilişimi Modülü Pazarlama Fonksiyonu 74 Muhasebe Sistemini Destekleyen Bilişim Sistemi Bileşenleri Sipariş Girişi ve İşlenmesi Yazışmalar İçin Kelime İşlem Yazılımları Alacak Hesapları Duran Varlıklar ve Amortisman Tedarik ve Satın Alma Defter-i Kebir (Ana Muhasebe Defteri) Envanter Yönetimi Maaş Bordrosu Borç Hesapları 75 Ana Üretim Planlaması Sorgular Tahminler ve Bütçeler Detaylı Ana Üretim Planlaması Ana Üretim Planlaması Öncelik Raporu Talep Değişiklikleri Simulasyonlar 76 Satış Performans Analiz ve Tahmin Modülü Satış Tahmini Girişleri Satış Verisi Satış Hacmi Analizi Satış Performans Analiz ve Tahmini Satış Karlılığı Bütçe Verisi Satış Tahminleri 77 Pazarlama Araştırması Modülü Pazarlama Görüşmeleri Pazarlama Araştırmaları ve İstihbarat Tarama Araçları Pazar Araştırma Raporları Veri Haritaları Pazarlama Haritaları 78 Ürün Analizi Modülü Pazarlama İstihbaratı Ürün Analizi ve Stratejisi Maliyet ve Satış Verisi Pazar Test Raporu Yeni Ürün Raporu Fiyatlandırma Strateji Raporu Ürün Test Verisi Ürün Karması Raporu Ürün Yaşam Döngüsü Raporu 79 Alacak Hesapları Alacak hesapları modülü; müşteri faturaları, beyannameleri, borçlu uyarı mektupları ile ilgili modüldür. Şu fonksiyonları içerir: Satış Yevmiye Defteri Fatura Denetim Raporu Satış Tarihi Çeşitli Yönetim Raporları vb. 80 Alacak Hesabı Modülü Müşteri Hesabı Sorgusu Satış Yevmiye Hesabı Alacak Hesabı Nakit Giriş Yevmiye Hesabı Satış Komisyonları Alacak Hesabı Yaşlandırma Modülü Satış Kayıtları Borç ve Alacak Duyuruları Tablolar Denetleme Raporu Büyük Defter ile Mutabakat Fatura Çeşitli Yönetim Raporları 81 Borç Hesapları Bu modül, tedarikçilerden satın alma, fatura düzenleme ve doğrulama, ödeme planı için satış faturalarının vade tarihine göre gözden geçirmesi, indirim ve mutabakat kontrolü girişlerine izin verir. Borç Hesapları Modülü şu fonksiyonları içerir: Satın Alma Tarihi Tedarikçi Raporu İş veya Departman Masrafları Nakit İhtiyacı Raporu vb. 82 Sipariş Girişi ve İşlenmesi Sipariş girişi modülü; müşteri siparişlerinin sisteme girilmesini sağlar. Bu modül aşağıdaki fonksiyonları içerir: Sipariş Girişi Sipariş Sorgulama Fiyatlandırma Yönetimi Fiyat Listesi Sipariş Durumu vb. 83 Sipariş Girişi-İşlem Modülü Sipariş Sorgulama Veri Girişi ve İşlenmesi Sipariş Girişi Depodan Alma ve Paketleme Birikmiş Sipariş Raporları Sipariş Doğrulama Fiyat Yönetimi Sipariş Durumu Fiyat Listesi 84 Envanter Yönetimi Envanter, firmalar için en önemli varlıklardan birisidir. Kaydedilen ve bir depodan diğer depoya transfer edilen maddelerinin tam ayrıntısını gösterir. Envanter Yönetimi Modülü Şu fonksiyonları içerir: Stok Durumu Sorgulama Maliyet Yöntemleri Fiziksel Sayım Kullanım Raporları vb. 85 Envanter Yönetimi Modülü Stok Durum Sorgusu Makbuzlar, bildirimler, ve transferler Madde Numarası ve Açıklaması Bazında Sayım Maliyetlendirme Yöntemi Envanter Yönetimi Faaliyet Bazlı Maliyet Fiziksel Sayım Kullanım Raporları 86 Duran Varlıklar ve Amortisman Duran varlıklar (makine, techizat, bina, patent, şerefiye, telif hakları gibi) bilançoda en önemli varlıktır ve amortisman ise yıpranma payıdır. Taşınmaz malların aşınmalarına karşılık olarak yıllık kardan ayrılan belirli bir payı ifade eder. Gelir tablosunda önemli miktarda yer alır. Bu modülde şu fonksiyonlar yer alır: Varlıkların Amortismanı Dönemsel Amortisman Harcamaları Varlıkların Listesi Aktifleri Sorgulama vb. 87 Tedarik ve Satın Alma Bu muhasebe modülü; tüm satın alma kayıtlarını oluşturmaya izin verir ve satın alınan maddelerin kalitesini, doğruluğunu ve teslimat zamanlılığını garanti eder. Bu modül şu fonksiyonları içerir: Satın Alma için Sipariş İşleme Satın Alma Siparişleri Alım Alım Raporları Sipariş Durumu Sorgulama vb. 88 Tedarik ve Satınalma Modülü Sipariş Durum Raporu Satınalma Sipariş İşlenmesi Saatınalma Siparişleri Satınalma Siparişi ve Temini Temin Raporu Tedarikçi Performans Analizi Temin Edilmesi Planlama Makbuz Raporları 89 Maaş Bordrosu Bu modül, ödeme hesaplamalarının karmaşıklığına, ödeme, tutma ve raporlama kayıtlarına yer verir. Bordro Modülü, şu fonksiyonları içerir: Çalışan Ayrıntıları Kesintiler Bordro Kaydı Zamanlama ve Diğer Ödeme Oranları Bordro Kontrolü vb. 90 Yazışmalar İçin Kelime İşlem Yazılımları Bu modül; çeşitli mektup, e-posta, doküman ve raporlar hazırlamak için diğer enformasyon sistemi modüllerinden beslenir. Bu modülün fonksiyonları; mektup ve diğer dokümanlar, üst bilgi-alt bilgi, yazım düzeni, etiketleme, postalama vb. için kesmeyapıştırma, arama ve yerleştirmeyi içerir. 91
