GENİTOÜRİNER SİSTEM PATOLOJİSİ BÖBREK HASTALIKLARI 1 Prof. Dr. Işın Kılıçaslan 2015 1 GENİTOÜRİNER SİSTEM • BÖBREK • MESANE • PROSTAT • TESTİS • PENİS 2 BÖBREK HASTALIKLARI ÖNEMLİ MORBİDİTE NEDENLERİNDENDİR. • • • • Glomerül hastalıkları Tubulus hastalıkları Tubulointerstisyel hastalıklar Damar hastalıkları Kompartmanlar birbirini etkiler Böbrek reservi geniş, hasar hemen belirti vermeyebilir. Erken bulgular önemli KRONİK BÖBREK YETERSİZLİĞİ DİYALİZ, TRANSPLANTASYON 3 GLOMERÜL HASTALIKLARINDA KLİNİK SENDROMLAR AKUT NEFRİTİK SENDROM Hematüri Azotemi Oligüri Proteinüri (3 gr altı) Ödem Hipertansiyon ASEMPTOMATİK HEMATÜRİ VE/VEYA PROTEİNÜRİ KRONİK BÖBREK YETMEZLİĞİ HIZLI İLERLEYEN GN Akut nefrit Akut böbrek yetersizliği Saatler-günler içinde NEFROTİK SENDROM 3,5 gr/gün üzeri proteinüri Hipoalbuminemi Hiperlipidemi Lipidüri Ödem 4 GLOMERÜL HASTALIKLARI • Primer glomerüler hastalıklar Böbrek tek tutulan organ ya da baskın tutulan organ Postinfeksiyöz GN Membranöz GN IgA nefropatisi….. • Sekonder glomerüler hastalıklar Sistemik lupus eritematozus Diyabet Hipertansiyon……. 5 g 6 Glomerül Hastalıklarının Oluşum Mekanizmaları İMMÜN MEKANİZMALAR 1) Antikor aracılı hasar A- İn situ immün kompleks birikimi Fikse intrensek doku antijenleri Tip IV kollajenin NC1 domain antijeni (anti-GBM nefriti) PLA2R antijeni (Membranöz GN) Tutulmuş/Ekilmiş antijenler Ekzojen (İlaçlar, infeksiyöz etkenler) Endojen (DNA, Ig’ler, nükleer proteinler…) B- Dolanan solubl immün kompleks birikimi Ekzojen (İlaçlar, infeksiyöz etkenler) Endojen (DNA, Ig’ler, nükleer proteinler…) C- Sitotoksik antikorlar 2) Hücresel immünite aracılı 3) Komplemanın alternatif yoldan aktivasyonu İMMÜN DIŞI YOLLAR Glomerüler polianyoni kaybı Hiperfiltrasyon ve progressif glomerül lezyonu 7 A- İn situ immün kompleks birikimi Fikse intrensek doku antijenleri ANTİ- GLOMERÜLER BAZAL MEMBRAN NEFRİTİ • İn situ immün kompleks oluşumu, fikse doku antijeni • İnsanda BM’da kollagenin alfa 3 zincirindeki non-kollagen bölüm (NC1 domain) antijen olarak sorumlu (Bazal membranın normal komponenti) • Anti GBM antikorları akciğer alveol BM ile de çapraz reaksiyon verir (Goodpasture hastalığı) 8 ANTİKOR ARACILI GLOMERÜL HASARI 9 Anti glomerül bazal membran nefriti: İmmünflöresan mikroskopik incelemede bazal membranda IgG ile diffüz lineer pozitivite 10 A- İn situ immün kompleks birikimi Fikse intrensek doku antijenleri MEMBRANÖZ GN PLA2R antijeni (İnsan) Heymann nefriti (Deneysel) • Sıçanlarda Visseral epitel hücrelerinin BM’a bakan yüzünde bulunan ve fırçamsı kenar ile çapraz reaksiyon veren bir glikoprotein (Heymann antijeni-Megalin) • İnsanda visseral epitel hücrelerinde PLA2R antijeni • Antikor hücre yüzeyindeki bu antijenle birleşir, İK’ler oluşur (Çoğu primer membranöz GN vakasında) • İF mikroskobunda BM’da subepitelyal alanda granüler tarzda immün birikimler (IgG ve C3) 11 ANTİKOR ARACILI GLOMERÜL HASARI 12 Membranöz GN 13 • Anti GBM nefriti ve membranöz nefrit endojen doku komponentlerine karşı gelişen antikorların oluşturduğu otoimmün hastalıklardır. Antikorları neyin tetiklediği? 14 A- İn situ immün kompleks birikimi Tutulmuş/Ekilmiş antijenler Endojen (DNA, Ig’ler…) Ekzojen (İlaçlar, lektinler, infeksiyöz etkenler,...) • Normalde glomerülde bulunmayan, buraya implante olmuş antijenlere karşı gelişen antikorlarla oluşan tablo • Glomerül kapillerlerinin anyonik kısımları ile birleşen katyonik moleküller, DNA, infeksiyöz etkenler….. • Oluşan immün kompleksler ve kompleman İF mikroskobunda granüler tarzda birikir. 15 Glomerül Hastalıklarının Oluşum Mekanizmaları İMMÜN MEKANİZMALAR 1) Antikor aracılı hasar A- İn situ immün kompleks birikimi Fikse intrensek doku antijenleri Goodpasture antijeni (anti-GBM nefriti) Heymann antijeni (Membranöz GN) Tutulmuş/Ekilmiş antijenler Endojen (DNA, Ig’ler, nükleer proteinler…) Ekzojen (İlaçlar, lektinler, infeksiyöz etkenler,...) B- Dolanan solubl immün kompleks birikimi Endojen antijenler (DNA, tümör antijenleri) Eksojen antijenler (İnfeksiyöz ürünler…) C- Sitotoksik antikorlar 2) Hücresel immünite aracılı 3) Komplemanın alternatif yoldan aktivasyonu İMMÜN DIŞI YOLLAR Glomerüler polianyoni kaybı Hiperfiltrasyon ve progressif glomerül lezyonu 16 B- Dolanan solubl immün kompleks birikimi Endojen antijenler (DNA, tümör antijenleri) Eksojen antijenler (İnfeksiyöz ürünler…) • Kanda dolanan Ag-Ab komplekslerinin glomerülde birikmesi • Antikorların glomerüle immünolojik ilgisi yok, hemodinamik ve fizikokimyasal özellikleri ile glomerülde birikirler • Birikimler mezangiyal, subendotelyal veya subepitelyal alanda lokalize • İF mikroskobunda Ig’ler ve komplemanın granüler birikimi 17 ANTİKOR ARACILI GLOMERÜL HASARI 18 • Aşırı antikor yapımında İK’ler çok büyüktür, glomerüle yerleşmeden mononükleer fagositik sistem tarafından temizlenir. • Antijen-antikor dengesi veya hafif antijen fazlalığında ise daha küçük kompleksler glomerüle yerleşip komplemanı bağlar. • Anyonik yükü fazla olanlar BM’ı geçemez ve endotel altında birikir. • Yüksek katyonik olanlar BM’ı geçerek epitel altında birikirler. • Nötral moleküller mezangiyal alanda birikir. 19 KOMPLEKSLERİN LOKALİZASYONU • En küçük moleküller subepitelyal alanda • Daha geniş olanlar subendotelyal • Bazı büyük kompleksler subendotelyal alandan mezangiyal alana göçer. Patolojik değişikliler ile ilgili diğer özellikler - Antijen miktarı - İmmün reaksiyonun yoğunluğu - Antikorun tipi - Komplemanın yoğunluğu - Komplekslerin makrofaj ve mezangiyal hücrelerce parçalanması - Sekonder tubuler hasar 20 Subepitelyal Subendotelyal Mezangiyal 21 İmmün kompleks oluşumu Kompleman aktivasyonu Hücre hasarı Nötrofil aktivasyonu Glomerüler hasar GLOMERÜLER HASAR MEKANİZMASI 22 • İK’ler bir süre sonra monositler ve mezangiyal hücreler tarafından fagosite edilir. Kanda antijen varlığı sürmüyorsa iltihabi durum sona erer. • Antijen devam ediyorsa kronik seyirli bir glomerülonefrit gelişir. 23 Sitotoksik antikor aracılı hasar • Glomerülün çeşitli yapısal elemanlarına (Mezangiyal hücre, endotel hücresi…) karşı antikorlar sitotoksik mekanizma ile zarar oluştururlar. Mezangiyolizis, tromboz, mezangiyal proliferasyon İnsanda immün birikim gösterilemeyen bazı nefrit türleri bu grupta kabul edilir. Hücresel immünite aracılı hasar Tip IV immün reaksiyon sonucu gelişir. Sensitize T hücrelerinin oluşturduğu glomerüler hasar 24 KOMPLEMANIN ALTERNATİF YOLLA AKTİVASYONU Serum C3 düşük C1, C2 ve C4 normal Dolanan C3 nefritik faktör (Otoantikor olarak etki eder) Glomerüllerde C3 birikimi var, Ig’ler birikmez MPGN Tip II (Yoğun birikim hastalığı) Bazı diğer GN türleri 25 B. İMMÜN DIŞI MEKANİZMALAR 1. Glomerüler polianyoni kaybı • Visseral epitel hücre hasarı, BM ile ilişkisinin bozulması • Bazal membranda polianyonik özelliğin ve yüke bağlı seçiciliğin bozulması, kontrolsüz geçiş • İnsan: – Minimal değişiklik hastalığı – Konjenital nefrotik sendrom – Diyabet 26 27 2- Nefron kaybı Hiperfiltrasyon ve progressif glomerül lezyonu • Kronik GN, tek böbrek, diyabet • Hiperfiltrasyon, hipertrofi – – – – – Endotel ve epitel lezyonu Proteinlere karşı permeabilite artışı Mezangiyal protein birikimi Hiyalinizasyon Skleroz Fokal segmental glomerüloskleroz 28 GLOMERÜLER HASTALIĞIN İLERLEMESİ İmmün mekanizmalar ve medyatörler hastalığı başlatır. Hasarın prognozu başlangıçtaki şiddeti, antijenlerin kalıcılığı, yapısı, kişinin immün durumu ile ilişkilidir. Glomerüler veya glomerül dışı bir böbrek hastalığı filtrasyon hızı, fonksiyone eden nefron sayısı ile ilişkili son dönem böbreğe geçebilir. 29 1- İdrar azalışı 2- Proteinüri 3- Hematüri Endotel şişmesi İnflamasyon ile permeabilite değişikliği Epitel ve endotelde fokal kayıp Proteinüri Hematüri Kan akımı azalışı İdrar akımı azalışı 30 GLOMERÜL LEZYONLARI • Hücresel proliferasyon – Mezangiyal proliferasyon (Mezangiyal hücreler) – Endokapiller proliferasyon (Endotel hücreleri) – Ekstrakapiller proliferasyon (Kresent oluşumu) • Hücre eksüdasyonu – Lökosit ve monosit • GBM kalınlaşması – Gerçek – İmmün birikimler sonucu • • • • Hiyalinizasyon ve skleroz İmmün birikim, madde birikimi Trombüs, fibrin birikimi Nekroz 31 GLOMERÜL DEĞİŞİKLİKLERİ DİFFÜZ FOKAL GLOBAL SEGMENTAL 32 GLOMERÜLLERDE DİFFÜZ TUTULUM %50 üzeri glomerülde FOKAL TUTULUM %50 altı glomerülde 33 GLOMERÜLDE GLOBAL LEZYON Yumağın %50’sinden fazlasında SEGMENTAL LEZYON Yumağın %50’sinde azında 34 GLOMERÜLLERDE PROLİFERATİF DEĞİŞİKLİKLER Normal glomerül Mezangiyal proliferasyon Ekstrakapiller proliferasyon 35 Endokapiller proliferasyon Ekstrakapiller proliferasyon (Kresent) KAPİLLER BAZAL MEMBRAN KALINLAŞMASI 36 SEGMENTAL SKLEROZ GLOBAL GLOMERÜL SKLEROZLARI 37 BÖBREK HASTALIKLARINDA TANI YÖNTEMİ Böbrekte aynı klinik bulgularla farklı hastalık tabloları Klinik tabloların açığa kavuşturulması Tanı Tedavi Prognoz belirleme Böbrek iğne biyopsisi Kapalı yöntemle, 1,5-2 cm doku (2 adet) Işık mikroskopi, immünflöresan mikroskopi, elektron mikroskopi Glomerül • IŞIK MİKROSKOPİ Hematoksilen Eosin Periodic acid Schiff (PAS) Periodic acid silver metanamine (PASM) Masson Trichrom (MT) Kongo boyaları • İMMÜNFLÖRESAN MİKROSKOPİ Taze donmuş dokuda çalışılır IgG, IgA, IgM, C3, C1q, Fibrinojen, Kappa, Lambda • ELEKTRONMİKROSKOPİ İmmün birikimlerin lokalizasyonu Bazal membran değişiklikleri Podosit patolojileri Tubulus değişiklikleri BİYOPSİ ENDİKASYONLARI • Çocukta steroide yanıt vermeyen nefrotik sendrom • Erişkinde nefrotik sendrom • Hızlı ilerleyen GN • Kollagen doku hastalıklarının takibi • Proteinüri • Hematüri • Ailevi nefropatiler • Transplantasyon değerlendirmesi KLİNİK BULGULARA GÖRE SINIFLAMA • NEFROTİK SENDROM OLUŞTURANLAR • NEFRİTİK SENDROM OLUŞTURANLAR • İZOLE ÜRİNER ANOMALİLER OLUŞTURANLAR NEFROTİK SENDROM • Massif proteinüri Plazma proteinlerine karşı geçirgenlik artmıştır Kapiller BM’da yapısal veya fizikokimyasal değişiklikler Albumin düşer, A/G oranı bozulur Kanın kolloidal osmotik basıncı düşer, ödem Selektif proteinüri (Albuminüri), nonselektif proteinüri • Hiperlipidemi Hipoalbuminemiye sekonder karaciğerde lipoprotein sentezinin artışı, dolaşımda lipid partiküllerinin anormal transportu, azalan katabolizma (lipoprotein lipazın idrarla kaybı) • Lipidüri • İnfeksiyona yatkınlık • Trombotik ve tromboembolik komplikasyonlar (Antikoagülan maddelerin kaybı) NEFROTİK SENDROM OLUŞTURAN GN’LER • • • • Minimal değişiklik hastalığı Fokal segmental glomerüloskleroz Membranöz GN Membranoproliferatif GN NEFROTİK SENDROM • Çocukta primer %95 sekonder %5 • Erişkinde primer %60 sekonder %40 NEFROTİK SENDROM NEDENLERİ (Robbins 2010 alıntı) Çocuk Erişkin Minimal değişiklik hastalığı 65 10 FSGS 10 35 Membranöz GN 5 30 Membranoproliferatif GN 10 10 Diğer proliferatif GN (Mezangiyal, fokal, IgA nefropatisi) 10 15 PRİMER GLOMERÜLER HASTALIKLAR SİSTEMİK HASTALIKLAR Diyabet Amiloidoz SLE Malignite, ilaçlar, infeksiyonlar, herediter…………. MİNİMAL DEĞİŞİKLİK HASTALIĞI (LİPOİD NEFROZ) • Çocukta nefrotik sendromun en sık nedeni • 2-6 yaşta sık, E/K:2/1, her yaşta görülebilir. • Steroide cevaplı NS, selektif proteinüri, remisyon ve relapslar ile gidiş. • Işık mikroskopi ile normale yakın görünüm • EM’da podositlerin ayaksı çıkıntılarında diffüz silinme, füzyon 1- İDYOPATİK 2- SEKONDER (Hodgkin has., HIV infeksiyonu, ilaçlar, aşılar, arı sokması…) • Patogenez: İmmün birikimlerin olmayışı klasik immün kompleks mekanizmalarını dışlar. – Polianyoni kaybı (H. Sulfat ve sialoglikoprotein) – İmmündisfonksiyon (T lenfositleri ile ilişkili): Sitokine benzer madde, viseral epitel zedelenmesi, proteinüri oluşumu – Nefrin miktar ve dağılım bozukluğu – İmmün mekanizma: Steroid ve immünsüpresyona cevap, profilaktik immünizasyonu izlemesi, Hodgkin hastalığı ile birliktelik, atopi ile birliktelik • Patoloji: – IM: Glomerüllerde normal görünüm, tubuluslarda lipid vakuolizasyonu – IF: Birikim (-) – EM: Podositlerde diffüz obliterasyon, düzleşme KLİNİK SEYİR Massif proteinüri Böbrek fonksiyonları iyi HT ve hematüri yok Albuminden oluşan selektif proteinüri Kortikosteroide iyi yanıt Tekrarlama, steroide direnç gelişimi Pubertede geriler Erişkinde yanıt geç, prognoz iyi FOKAL SEGMENTAL GLOMERÜLOSKLEROZ (FSGS) • • • • • • • • Nefrotik sendrom (steroide dirençli) • Çocuk ve erişkin • Erişkinde en sık nefrotik sendrom nedeni Nefrotik proteinüri Nonnefrotik proteinüri Hematüri GFR azalışı Hipertansiyon Proteinüri nonselektif Kortikosteroide yanıt kötü FOKAL SEGMENTAL GLOMERÜLOSKLEROZ PRİMER (İDYOPATİK): Vakaların çoğu SEKONDER • • • • • IgA nefropatisi HIV nefropatisi Eroin nefropatisi Aşırı şişmanlık Hiperfiltrasyon (Tek böbrek, hipertansiyon, reflü nefropatisi) • Patogenez: Primer Epitel hücre hasarı (Dolanan sitokin?) Kalıtsal tablo (nefrin, podosin, alfa aktinin 4’ü kodlayan gen mutasyonu) Sekonder Epitel hücre zedelenmesi Hiperfiltrasyon Virüs (?) • IM: – Glomerüllerin bir kısmında segmental skleroz – Lezyon başlangıçta özellikle kortikomedüller bölgede Biyopside kortikomedüller bölge yoksa hastalık tanısı atlanabilir. – Skleroz: BM kollapsı, mezangiyal matriks artışı, hiyalinozis (plazma proteinleri), makrofajlar – Diğer glomerüller normale yakın görünümde. – İnterstisyel fibrozis, tubuler atrofi • İF: Skleroz alanlarında IgM ve C3 (Nonspesifik) • EM: Podositlerde ayaksı çıkıntılarda düzleşme, skleroz alanında hapsolmuş depozitler HİLER TİP TEPE LEZYONU KOLLAPSING VARYANT (Daha kötü prognozlu) KLİNİK SEYİR Kortikosteroid tedavisine yanıt kötüdür. 10 yılda en az %50’si kronikleşir. %20 vakada hızlı seyir (malign FSGS) Transplantasyonda %25-50 nüks Nüks bazen 24 saatte (dolanan toksin-sitokin). MEMBRANOPROLİFERATİF GLOMERÜLONEFRİT (MEZANGİYOKAPİLLER GN) Bazal membran kalınlaşması, mezangiyal matriks ve hücre artışı, iltihap hücrelerinin eksüdasyonu Primer Sekonder (Her zaman Tip I) SLE, hepatit B-C, endokardit, visseral abseler, HIV, kriyoglobulinemi….. KLİNİK Salt nefrotik veya mikst nefritik/nefrotik veya izole proteinüri MEMBRANOPROLİFERATİF GN (MPGN) • Patogenez: – Tip I. İmmün kompleks hastalığı – Tip II. Yoğun birikim hastalığı Komplemanın değişik yolla aktivasyonu C3NeF: C3 konvertaza karşı antikor, C3 konvertazı stabilize eder ve kompleman yıkımını arttırır Serum C3 düzeyi çok düşük MEMBRANOPROLİFERATİF GLOMERÜLONEFRİT MEMBRANOPROLİFERATİF GN (MPGN) Işık mikroskopi • Glomerüllerde BM kalınlaşması ve mezangiyal artış, kapiller obliterasyon • Tip I daha sık (%70), GBM’da mezangiyal interpozisyon ve duplikasyon • Tip II daha seyrek(%30), GBM’da şerit şeklinde kalınlaşma MEMBRANOPROLİFERATİF GN (MPGN) • İF: – Tip I: Bazal membranda IgG ve C3’ün granüler birikimi – Tip II: Ig’ler (-), C3 bazal membranda granüler, erken komponentler (-) • EM: – Tip I: Subendotelyal birikimler, mezangiyal interpozisyon – Tip II: Lamina densa’da genişleme ve elektron yoğun madde ile yer değiştirme IgG Tip I Membranoproliferatif GN Subendotelyal birikimler Tip II MPGN C3 Tip II MPGN EM’de bazal membranda lamina densa’da şerit tarzında homojen kalınlaşma KLİNİK • MPGN’de başvuruda %70 nefrotik sendrom, %30 proteinüri, %20 nefritik sendrom • Proteinüri non-selektif • MPGN Tip II’de serum C3 düşük, C1q, C2 ve C4 normal (Alternatif kompleman yolu) Serumda C3 nefritik faktör (+) • Tip II’de parsiyel lipodistrofi birlikteliği olabilir. MEMBRANOPROLİFERATİF GN PROGNOZ Spontan remisyon azdır. Yavaş, ama kronik gidiş izlenir. Hızlı gidişli forma dönebilir. 10 yılda %50 oranında kronikleşme Tip 1 biraz daha iyi gidişli Transplantta nüks sık Tip II’de %90 oranında nüks MEMBRANÖZ GLOMERÜLONEFRİT Erişkinde nefrotik sendromun önemli bir nedeni Subepitelyal yerleşimli immün birikimler sonucu bazal membranlarda diffüz kalınlaşma • İdyopatik (%85) • Sekonder: – Hepatitis B ve C infeksiyonu – Tümörler (bronş ve kolon Ca, melanom) – İlaçlar (altın, penisillamin, nonsteroid antienflamatuvarlar) – Sifiliz, malarya, lepra – SLE – Otoimmün hastalıklar (Tiroidit) MEMBRANÖZ GLOMERÜLONEFRİT • Klinik: Proteinüri (proteinüri selektif değil) Nefrotik sendrom • Prognoz: – Yavaş seyirli, %15-20 komplet spontan remisyon – İlerlediğinde BUN artışı, TA artışı MEMBRANÖZ GLOMERÜLONEFRİT • Patogenez: İmmünkompleks hastalığı, antijen fazla, antikor az: küçük kompleksler+kompleman fiksasyonu – Deneysel: Heymann nefriti (İn situ immün kompleks), Megalin antijenik komplekse karşı antikor – Fosfolipaz A2 reseptörü (Endojen podosit antijeni) – Sekonder formda, ekzojen antijen, in situ immün kompleks oluşumu MEMBRANÖZ GLOMERÜLONEFRİT • IM: – GBM kalınlaşma, erken dönemde hafif, geç dönemde belirgin, lümen obliterasyonu, segmental ve global sklerozlar. – Proliferatif değişiklikler yok – Masson Trikrom: Subepitelyal birikimler – PAS-M: Spike (dikensi uzantılar), geç dönem zincir ya da merdiven görünümü. – Sekonder olanlarda mezangiyal matriks artışı. • İF: – GBM’da subepitelyal ince granüler IgG ve C3 birikimi IŞIK MİKROSKOPİ EVRE 1: Normal görünüm (Kesin tanı ancak İF mikroskop ile konur) EVRE 2: Bazal membran kalın, PASM boyası ile spike oluşumu (+) EVRE 3: Bazal membran kalın, lümenler daralmış, spike ve çift kontür (+) EVRE 4: Bazal membranlar ileri derecede kalın, kıvrımlı, lümen kaybolmuş Glomerül bazal membranında diffüz kalınlaşma Masson Trikrom boyasında epitelyal yüzde diffüz kırmızı birikimler PASM boyası ile glomerül bazal membranında spike oluşumları (Evre 2) Glomerülde bazal membran boyunca subepitelyal immün birikimler Robbins IgG İF mikroskobunda bazal membran boyunca diffüz granüler birikim IgG MEMBRANÖZ GLOMERÜLONEFRİT • EM: – Evre I. Birikim küçük, podosit obliterasyonu – Evre II. Birikimler daha büyük ve spike – Evre III. Spike’lerin birikimleri dıştan kuşatması, çift kontür – Evre IV. GMB kalın ve düzensiz, elektron lusent alanlar