Gemi Mühendisliği ve Sanayimiz Sempozyumu, 24-25 Aralık 2004 TERSANECİLİKTE ISO-14001 ÇYS Müh. Serkan TÜRKMEN1 ÖZET Bu çalışmada ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi’nin tam bir gemi inşaat uygulaması yapılmaya çalışıldı. Çalışmayı yapmaktaki amaç sektörün yıllardır Türkiye ekonomisini etkilemesi, üretimde belli kriterleri yakalamış olması ve dünya pazarında da var olma yarışında sektörün kendini daha kolay anlatması açısından bir yönetim kalite standardı olan ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi’nin gemi inşaat sanayi için önemini bir uygulamayla göstermektir. ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi sadece temiz üretimi ve atık azaltışıyla mali açıdan rahatlamanın yanında şuanda gündemde olan iş ve işçi güvenliği yasasıyla da uyumlu tek kalite standardıdır. Üretimin çevre üzerindeki etkileri, kaliteyi de ilgilendirmektedir. Uluslararası iş piyasasında iş yapabilmek için ISO 9000 standartlarının oluşturulmasından sonra, hammaddenin minimum düzeyde kullanılması, su, toprak ve hava için zararlı emisyonların azaltılması, geri dönüşüm veya proseste kullanılan malzemelerin temiz bertaraftı gibi sorunlara çözüm aranmıştır. Bunun sonucunda da çevreye ait özel standartların oluşturulması gerektiği ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada bir tersanenin ileride ISO-14001 ÇYS standardı için hazırlık olabilmesi için çevre politikası oluşturulmuştur. ISO-14001 ‘in kapsamı,gemi inşaat için neleri gerektirdiği hakkında araştırma yapılmıştır. 1 [email protected] 157 1. Giriş Çalışma şu şekilde özetlenebilir: Kuruluştaki proses hakkında araştırma yapılarak Gemi sanayi ve yan sanayi hakkında bilgi edinildi. Ayrıntılı çalışmalar için çift dip üretim prosesi seçilerek bu bölümde üretim çalışmaları adım adım izlendi. Prosesde doğal kaynak , hammadde , yardımcı madde kullanımı ve katı , sıvı ,gaz atık ( kaynak gazı emisyonları ve iç ortam emisyonu ) oluşumu incelenerek sayısal veriler elde edildi. Bu bilgilerden yola çıkarak incelenen ürünler için akım şemaları hazırlandı. Bu akım şemaları üzerinde giren hammaddeler ve oluşan atıklar miktarları ile birlikte işlendi. Arıtma yöntemleri incelendi. Akım şemalarından ve arıtma yöntemlerinden hareketle atık minimizasyon alternatifleri ve verimli arıtım konusunda öneriler belirlendi. İşçilerin çalışma ortamı değerlendirilerek kullanılan kişisel koruyucu ekipmanlar ve kullanımlarının doğruluğu gözlemlendi. Maruz kalınan gürültü değerlendirildi. Prosesteki tüm gözlem ve deneylerden hareketle önemli görülen çevresel yönlerin muhtemel etkileri araştırılarak risk analizi yapıldı. Son bölümde ise kuruluşa olası iyileştirme önerileri konusundaki gözlemler aktarıldı. 2. ISO 14001 ÇYS’nin planlanması ve uygun bir sistem için basamaklar 2.1 ISO 14001 faaliyet planı Çevre yönetim sistemlerini geliştirmek, ISO 14001 kayıt ve uygulamasına hazırlanmak ve çevre ile ilgili gerekliliklerden doğan maliyetlerin düşürmek isleyen işletmeler için uygulanması gereken hareket aşamaları bir faaliyet planı gözetiminde gerçekleştirilir. Faaliyetlerin gerçekleştirilmesi 6 ile 18 ay arasında bir süre alabilmektedir 2.2 ISO 14001'e uygun bir sistem için basamaklar 2.2.1 Çevre Politikası ISO 14001'e göre, kuruluşun üst yönetimi çevre politikası hazırlamalıdır. Çevre politikası, yürürlükteki çevre yasa ve yönetmelikleri ile uyumlu olmalı ve sürekli gelişmeyi desteklemelidir. Bu politika dokümante edilmeli ve tüm çalışanlara öğretilmelidir. TS ISO 14001'e göre, çevre politikası: "Kuruluşun, genel çevre icraatı ile ilgili niyet ve prensiplerim açıklamak; faaliyet, çevre amaç ve hedeflerine çerçeve teşkil etmek üzere yaptığı beyandır”. 158 2.2.2 Planlama TS-EN-ISO 14001'e göre, çevre politikası oluşturulduktan sonra kuruluş, çevre yönetim sisteminin planlarım hazırlamalıdır. Planlamada, kuruluşun faaliyetlerinin, servisinin çevreye etkisi belirlenmeli, çevre yasa ve yönetmelikleri ile uyumlu amaç ve hedefler saptanmalı ve çevre yönetim programı oluşturulmalıdır. Çevre yönetim sisteminin oluşturulmasında, çevre politikası belirlendikten sonra planlama aşaması gelmektedir. TS ISO 14001 'de planlama başlığı altında: Çevre boyutları, Kanuni ve diğer şartlar, amaçlar ve hedefler, Çevre yönetim program veya programlarına yer verilmektedir. 2.2.3 Puanlama Sistemi: Genellikle pek mümkün olmasa da puanlama sistemi ile değerlendirmelere çalışılır. Bu nedenle sübjektif bir puanlama yapmak gerekecektir, l (en düşük)'den 3 ( yüksek )'e değişen veya l ( önemsiz )'den 5 (çok önemli)'e değişen puanlama kullanılabilir. Her bir faaliyet için belirlediğimiz etkileri kullanarak puan vereceğiz bunu için bir tablo hazırlanır. Bu tabloda dikkate alınacak faktör sayışı tekil durumlara dayanmaktadır dikkate alınacak faktörler şu şekilde sayılabilir: Tablo 1. Çevresel etkilerin puanlamasında kullanılabilecek faktörler Önemsiz Önemli 123 A. Olma ihtimali olması muhtemel değil B. Zarar ve zehirlilik Yön. göre zararlı ve zehirli Yönetmeliğe göre zararlı maddeleri üretmemekte/ ve zehirli maddeleri üretkullanılmamaktadır mekte/kullanmaktadır C. Etkinin boyutu küçük boyut büyük boyut D. Taşıma/ uzaklaştırma yolu İndirekt alıcı ortama direkt E. Alıcı ortamın duyarlılığı Düşük yüksek F. Yönetmelik gereksinimi yönetmelik yok yönetmelik var G. Normal, anormal veya acil yalnızca anormal veya acil normal işletme şartları durumlardan kaynaklanma durumlar durumu H. Lokal veya global etki global lokal l. Direkt veya indirekt etki indirekt direkt J. Kirleticinin(veya kullanılan küçük büyük kaynağın) hacmi Eleman 159 Tablo 2. Çevresel etkilerin önem derecesinin toplam puanlaması Etki A B C D E F G H l J Toplam Hava kirliliği Su kirliliği Arazi kontaminasyonu Katı atık üretimi Enerji kullanımı Su kullanımı Gürültü, koku, vb. rahatsızlık Direkt veya İndirekt Etki Lokal veya Global Etki Kaynakların Durumu AKTİVİTE YÖN ETKİ Alıcı Ortamın Duyarlılığı Etkinin Boyutu Taşıma yolu Tablo 3. Çevresel etkilerin toplam puanlaması Tüm faaliyetlerle ilgili puanlama yapıldıktan sonra hangi faaliyetlerin en önemli olduğuna karar verilir. Çevresel yönler belirlendikten sonra bu bilgiler amaç ve hedeflerin oluşturulmasında kullanılır. Çevresel yönler ve etkiler arasındaki ilişki de belirlenmelidir. Yönler Tablo 4. Çevresel yönler ve etkiler arasındaki ilişki Potansiyel Etkiler 2.2.4 Yasal ve diğer gereksinmeler: Kuruluşla ilgili kanunlar ve yönetmeliklerle uyum içinde olmak için öncelikle kuralların neler olduğu belirlenmelidir. Çevre politikasını sürekli iyileşme, kirlenmenin önlenilmesi ve kanun yönetmeliklere uyum temellerine dayanmalıdır. Uyumsuzluğun maliyeti parasal olduğu kadar halkın imajı ve çevreye verilen zarar açsından da önemlidir. Gereksinmeler tanımlanarak etkileri analiz edilmeli ve sonra harekete seçilmelidir. Amaçlar ve Hedefler: Tüm kuruluşu kapsayabilir veya tekil birimlere veya faaliyetlere uygulanabilir. Mevcut proses ve kuruluşun mevcut çevresel performansı detaylı olarak bilinerek amaç ve hedefler belirlenir. 160 2.2.5 Hareket planı: Amaç ve hedeflerin oluşturulması, çevre yönetim programı belirlenmesi, izleme ve ölçme adımlarım izler. Amaç ve hedeflerle ilgili sorumlulukların belirlenmesi, amaç ve hedeflerin konulara bölünmesi, gerekli eğitimin sağlanması, prosedürlerin yazılması, ilerlemenin gözlenmesi, yeni faaliyetler prosesler ve ürünler için çevresel amaçlar tanımlanması işlemleri adımlarım oluşturur. 2.2.6 Uygulama ve işlem TS-EN-ISO 14001'e uygun bir sistem için uygulama ve işletme üçüncü basamaktır. ÇYS'nin kurulabilmesi için gerekli kaynak; teknoloji, finans ve insan gücü sağlanmalı, uygulama ve işlemi sürekli kontrol altında tutabilmek için bir yönetim temsilciği seçilmelidir. Acil hal planları yapılmalı ve olası bir kaza anında kimin sorumlu olacağı, ne yapılacağı belirlenmelidir. TS-EN-ISO 14001'e göre ÇYS içinde düzeltici ve önleyici faaliyetler yapılmalıdır, işletme sürekli iyileştirilmeli ve yönetimce belirlenmiş olan hedeflere ulaşılmalıdır. ÇYS sürekli kontrol altında tutulmalı, olası aksaklıklar için düzeltici ve önleyici faaliyetler başlatılmalıdır. Ayrıca kuruluş kendi içinde, sistemi TS-ENISO 14001'e göre denetimden geçirmeli ve sonuçları üst yönetime sunmalıdır. 2.2.7 Yönetimce yürütülen gözden geçirme Kuruluşun üst yönetimi, ÇYS'nin uygunluğum, yeterliliğim ve etkinliğim sürdürebilmek için kendisinin tayin ettiği aralıklarla ÇYS'ni gözden geçirmelidir. Çevre politikası, amaç ve hedefleri gerekirse değiştirmeli, iç denetim sonuçları incelenmeli, çevreyle ilgili yasa ve yönetmeliklerdeki değişiklikler uygulanmalıdır. Çevre Yönetim Sistemleri, kalite sistemlerinde olduğu gibi her sektöre uygulanabilmektedir. TS EN İSO 14000 Çevre Yönetim Sistem Standartları ailesi, hem işletmeler hem de ürünler için çevre araçlarını içermektedir. Yani, kuruluşlar tarafından çevresel yöneltme yardımcı olacak bir sistem geliştirme ve uygulamada kullanılacak genel bir yaklaşımı ele almaktadır. "Kuruluşun üst yönetimi, uygunluğunun, yeterliliğinin ve etkinliğinin devam ettiğim teminat altına almak için, kendisinin tayin ettiği aralıklarla, çevre yönetim sistemim gözden geçirmelidir. Yönetimce yürütülen gözden geçirme işlemi, yönetimin iyi bir değerlendirme yapabilmesi için gerekli bilgilerin toplanmasını sağlamalıdır. Bu gözden geçirme işlemi belgeye bağlanmalıdır." TS EN İSO 14001'e göre, gözden geçirme işlemleri: Denetimlerden elde edilen sonuçları, Amaç ve hedeflere ne ölçüde ulaşıldığını, Değişen şartlar ve bilgiler ışığında, çevre yönetim sisteminin kuruluşa uygunluğunu koruyup korumadığını, Konuyla ilgili tarafların görüşlerim içine almalıdır. Çevre yönetim sisteminin en önemli özelliği kuruluşun sürekli gelişmeyi 161 sağlamasına yardımcı olmasıdır. Hedeflerin belirlemesi, planların yapılması, sistemin denetlenmesi, yönetimin sonuçları gözden geçirmesi ve gereken düzeltici ve önleyici faaliyetleri gerçekleştirmesi gibi unsurların hepsi, sürekli gelişmeyi başarabilmek içindir. 2.2.8 Etkin bir yönetim sisteminin oluşturulması: Etkin bir yönetim sistemi, çevreye verilen zararı minimuma indirebilmek amacıyla bütün araç ve stratejileri bir araya getirmelidir. Yönetim sistemi, şirket politikasıyla belirlenen amaçları gerçekleştirmek için geliştirilmekte ve uygulanmaktadır. Sistem, işletmenin bütün faaliyetlerin! içine alacak şekilde kapsamlı olmalıdır, hataların veya kazaların ortaya çıkabileceği boşluklara imkan verilmemelidir. Ayrıca her çalışan sistemin işleyişinde kendisine düşen görevlerin farkında olmalıdır. Sistem kapsamındaki prosedürler açıkça anlaşılır biçimde dokümante edilmeli, çalışanlar görev ve sorumlulukları konusunda eğitilmeli, ve düzenli denetimler yapılmalıdır. Sistemin bütün elemanları yakından izlenmeli ve herhangi bir aksaklık hızla düzeltilmelidir. Sistem sürekli iyileştirmeye açık olmalıdır ve çevreye "sıfır zararlı etki" amacı benimsenmelidir. 3. ÇYS'nin tersanede uygulanması 3.1 Tersanenin genel tanıtımı Tersanelerde ABS, BV, DNV, GL, Lloyd's Register, NK, RINA gibi uluslararası klas şirketlerini kurallarına ve düzenlemelerine bağlı kalarak dizaynlar , gemiler daha genel söylenirse yüzebilen her şey yapılır . Tersanede belirlenen temel çevre politikası: • Çevre ile ilgili yasal düzenlemelere uymak,çevresel performansını sürekli geliştirerek kirliliği önlemek,işletmenin katı, sıvı ve gaz atıklarını teknolojik olanakların müsaade ettiği ölçüde azaltmak ve çevreye zarar vermeyecek şekilde bertarafını sağlamak, • Faydalanılan doğal kaynakların kullanımını azaltmak, geri dönüşümlü malzeme kullanmak ,yeni yatırımlarda çevre faktörünü dikkate almak, • Tüm çalışanları, müşterileri, tedarikçi ve taşeronları çevre konusunda bilinçlendirmek, ayrıca çevreye karşı saygılı olmalarını teşvik etmek, • ISO 14001 Çevre Yönetim Standartlarına uygun bir çevre yönetim sistemi uygulayıp, bu sistemin sürekliliğini ve gelişmesini sağlayarak çevreye dair faaliyetleri bu kapsamda geliştirmektir. 3.2 Tersanede çevre yönetim sistemi uygulanması 3.2.1 Üretim Üretim işi en üst yöneticiden en alttaki çalışana kadar bir sistemde yapılması üretimin vaktinde,kontrollü ve kaliteli olması açısından önemlidir. Tersaneye görev akım şeması şu şekildedir: 162 GENEL KOORDİNATÖR SEKRETERLİK TEKNİK MÜDÜR FİNANSMAN MÜDÜRÜ PROJE B.MÜHENDİSİ İNŞAAT PL. Bölümü MUHASEBE BÖLÜMÜ TEKNİK ARAŞ. BÖLÜMÜ İMALAT ŞEFİ MAKİNE ATÖLYESİ ŞEFİ USTABAŞI İŞÇİ SATIN ALMA BÖLÜMÜ TECRÜBE TEST BÖLÜMÜ Tersanede üretim talaşlı ve talaşsız imalat atölyeleri, raspalama, boyama, montaj bölümlerinde olur. Parti Verimi Değerlendirme : Standart parti büyüklüğü daha önceki deneyimlerden kilogram olarak bilinir. Pratik parti büyüklüğü ise üretim sonucu çıkan miktardır. Tespit edilen fire sonucu azalan miktar kontrolü için alınan numune sayısı belirlenir. Bunların toplamına tespit edilebilir fire denir. Tespit edilemeyen fire ise, standart parti büyüklüğünden tespit edilebilir firenin çıkarılmasından elde edilen değerdir. Tespit edilemeyen fire miktarı %2,5 değerim aşmamalıdır. Eğer aşarsa nedeni belirtilmelidir. Üretim pratik verimi = (Pratik parti verimi / standart parti verimi) x 100 Üretim pratik verimi % 97,5 - 101 arasında olmalıdır. Değil ise nedeni belirtilmelidir. 3.3 Üretimin girdileri ve çıktıları ile değerlendirilmesi: 3.3.1 Girdilerin değerlendirilmesi: * Hammaddeler ver yardımcı maddeler * Doğa kaynaklar: Su, hava, vs. * Enerji: Elektrik, gaz, vs. Kirliliğin karakterini belirlemek ve çevresel etkilerini değerlendirmek için bu kaynaklar kullanılır. 163 3.3.2 Atıkların değerlendirilmesi: 3.3.2.1 Sac hurdası Hurdacıya verilir. Parçasıyla satılır. Ergitme ocaklarında yeniden işlenebilir hale getirilip tekrar sac veya başka bir endüstriyel malzeme yapılır. Paslanmazı veren firmaya iade edilir. İade miktarına göre mali kazanç sağlanır. 3.3.2.2 Bronz liner hurda Aynı şekilde firmaya geri iade satışı yapılır. 3.3.2.3 Raspa kumu Kumlama işi atık filtreleme cihazı (siklon tertibatı) sayesinde özel bir bölümde yapılır. Aynı kum defalarca kullanılır. 3.3.2.4 Hava kirliliği açısından değerlendirme: Çalışma ortamında elektrik ark ve gaz altı kaynakları kullanılmaktadır. Elektrik ark kaynağında elektrot üzerindeki örtü nedeniyle bir miktar toz birikir ancak bu önemsiz denilecek seviyededir. Ortamında açık hava olması insan ve çevre sağlığında bir bozulma olmasını engeller. Ancak daha sık gaz altı kullanılmasıyla daha sağlıklı ortam yaratılabilir. 3.3.2.5 Toz Tozlar aynı büyüklükte partiküller olmamakla birlikte çeşitli boyutlarda olabilirler. 300-0,1µm arasında değişen boyutlara sahip parçacıklardır. 60µm’nin altındaki parçacıklar solunabilir. 10µm ve üstü büyüklükteki parçalar solunum sisteminde nazofaringeal bölgede 10-5µm aralığında solunum sisteminde trakebronşial bölgede tutunur. Tutunmaksızın içeri girebilen toz partiküllerinin büyüklükleri 0,5µm ve aşağısıdır. Bu tip tozlar 10-20 yıl arasında değişen kronik akciğer hastalıklarına neden olabilir. 3.3.2.6 Gürültü Gemi sanayi gibi ağır metal işlerin yapıldığı alanlarda çalışan kişiler dBA olarak sınırın çok üstündeki sesler maruz kalıyorlar. Bunun önüne geçmek için sahada çalışanlara kulaklık gibi kişisel koruyucu elemanlar verilir. Ancak ölçümün çalışma alanından 100 mt’ye kadar olan mesafede de yapılması gerekir. 164 3.4 İş kazaları 3.4.1. Kazanın temel sebepleri (kaza zinciri): İş kazasının nedeni, kazadan hemen evvelki durum, hareket veya davranıştır. Bu şartların incelenmesi yapıldığı takdirde kaza nedeni olarak şu hususlar karşımıza çıkar. 1- Güvensiz durumlar 2- Güvensiz davranış ve hareketler. 3.4.2 Her iş kazasından sonra düzenlenen raporlar: A. Endüstriyel İş Kaza Raporu: Kazazedenin ilk amiri tarafından hazırlama Dağıtım Raporun altında belirtilen şekilde dağıtılacaktır. B. İş Kazası Araştırma Raporu: Kazazedenin ilk amiri tarafından hazırlanıp şefi gördükten sonra Rapor Teknik Emniyete gönderilecek Teknik emniyet geçmişte yapmış olduğu kazalar varsa işleyip dağıtımım yapacak. C. İş Kazası Soruşturma Raporu: Kazazede işbaşı yaptıktan sonra kaza soruşturma kurulu toplanıp kaza olayı yeniden görüşülüp gerekirse tezgah veya kaza olan yerde tetkiki yapılıp Rapor hazırlanacak neticesi iş sağlığı ve iş güvenliği kurulu toplantısına götürülecek. 3.4.3 İş kazası bildirimler: 1. Sosyal sigortalar kurumuna 2. Bölge çalışma müdürlüğüne 3. Mahalli karakola (ölüm veya uzuv kaybı) Kaza davalarında fiili bir kişi gerekir. Birinci derece sorumlu ilk amiridir. 20 günden fazla istirahat gerektiren durumlarda muhakkak ceza davası açılır. İş Kazası Sonucu: Ceza davası (T.C.K. 456-459 maddesi yaralanmaya sebebiyet verme) Hukuk davası (tazminat maddi+manevi) Rucü davası(5.8.kurumu+işveren) İş güvenliği ve çevre bölümü genel talimatname hazırlanmalı ve tüm çalışanları buna görme bilgilendirilmelidir. Acil durumlar içinde herkesin görev ve sorumluluğunu gösteren bir plan hazırlanmalıdır. Bu planın ana kalemleri Ek 2'de sunulmuştur. 165 3.5 Risk analizi Üretim prosesi incelenen ürünler sahada ve atölyelerde üretilmektedir. Üretim sırasında kaynakla imalat,pres ve talaşlı imalat usulleri kullanıldığından işlemler bir takım riskler taşır. Kaynak esnasında çevreye bir takım gazlar yayılır, zamanla sağlık problemleri doğmasına neden olmaması yönünden belli periyotlarda temiz hava alma, maske takma veya üretilen gaz emici makineler kullanılması uygundur; gözler için özel gözlükler kullanılması şarttır. Elektrik ark kaynağı ile üretim esnasında tehlikeli durumlardan biri olan terli vücutla kaynak yapımı sırasında olan elektrik çarpmasıdır. Kaplı ve sıcak ortamlarda (özellikle insanın zor sığdığı çift dip ve gemi başına gelen elemanların montaj kaynağı sırasında) iyi havalandırma yapılmalı ve güvenlik ayakkabısı, kaynak eldiveni, işçi tulumu giyilmeli. Tersane için örnek bir risk analizi Ek 1 de sunulmuştur. 4. Sonuç ve değerlendirmeler Tersanelerimizin ISO 14001 ÇYS uygulanması , çevre politikası ve kurumsal amaçlarını, ürün sorumluluğu ile ilgili beyanları, iş güvenliği ve işçi sağlığı ile ilgili konulardaki hassasiyetini açık bir şekilde ortaya koyar. Çevre politikasında açıklanan hedeflerle ISO 14001 belgesi alabilmek için çalışmaları yürütmek amacıyla Çevre Komitesi oluşturabilir. Bu komite bir çevre yönetim Sistemi çalışma şeması oluşturabilir. Çalışmaların ilk aşamasında mevcut durum tespiti yapılabilir. Üretim ve diğer faaliyetler sonucunda oluşan etkiler ve dereceleri belirlenerek değerlendirilip minimizasyon alternatifleri değerlendirilebilir. Eksiklikler belirlenerek bunların giderilmesi yönünde çalışmalar yapılabilir. Bir acil durum planı bulunmaktadır ve çalışanlara bu planın eğitimleri verilmektedir. Ek olarak oluşabilecek kaza tahminleri yapılarak önlemek için yöntemler geliştirilebilir. Kişisel koruyucu ekipmanların kullanımı kurallarına uyum kontrol edilebilir Tersaneler gibi üretim için, tüketimin yoğun yapıldığı ve direk insan gücünün kullanıldığı imalat yöntemleri çevreyi, insanı ve geleceği olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle ISO 14001 ÇYS’nin gemi inşa sanayi için bu güne kadar gündeme gelmemesi büyük bir eksikliktir. Gelecekte ciddi çevre sorunları karşısında özellikle Tuzla Bölgesinde hukuki problemler doğacaktır. Dereleri kullanarak atıklarını denize döken diğer sektörlerle tersanelerimiz karşı karşıya gelecektir. Büyük bir ihtimalle hiçbir arıtma tesisi bulunmayan tersanelerimiz için cezai yaptırımlar söz konusu olabilecektir. Ayrıca işçi güvenliği ve sağlığı yasasıyla uyumlu tek standart olan ISO 14001 ÇYS hem söz konusu hukuki problemi aşma hem de yasayla uyumlu bir şirket haline gelmek için bir avantajdır, hatta bir fırsattır. Doğru işleyen bir yönetimle sistemin ön yatırım masrafları kendini zamanla amorti etmekle kalmayacak artan iç ve dış taleplerle kazanç oranını yükseltecektir. 166 5. Kaynaklar [1] [2] [3] TSE Çevre Yönetim Sistemleri - Özellikler ve Kullanım Kılavuzu Mariner Gemi Yan Sanayi Ve İthalat İhracat Ltd. Şti Arşivi Fet, A.M., “Systems Engineering and Environmental Life Cycle Performance within Ship Industry”, Doctoral Thesis, ITEV-report 1997:1, The Norwegian University of Science and Technology, Trondheim, Norway, 1997 167