Book 1.indb
advertisement
ECONOMICUS TÜRKİYE EKONOMİSİ ULUSLARARASI İKTİSAT BÜYÜME VE KALKINMA İKTİSADİ DOKTRİNLER TARİHİ Konu Anlatımlı Müfettişlik Örnekler Uzmanlık KPSS ve kurum sınavları için özgün soru ve konu anlatımından oluşan Yorumlar Uyarılar Pratik Bilgiler TEK KİTAP Denetmenlik Banka Sınavları Kontrolörlük Özgün Sorular ve Açıklamaları Kaymakamlık Çıkmış Sorular ve Açıklamaları Hakimlik İSMAİL AZGIT SELMA BALABAN LEVENT İsmail Azgıt Selma Balaban Levent KPSS TÜRKİYE EKONOMİSİ, ULUSLARARASI İKTİSAT BÜYÜME VE KALKINMA, İKTİSADİ DOKTRİNLER TARİHİ ISBN 978-605-318-015-9 Kitapta içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabınß tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. “Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır.” 3. Baskı: Ocak 2015 , Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] SUNU Değerli adaylar; Elinizdeki bu kitap, KPSS Alan Bilgisi sınavı ve diğer kurum sınavlarına dönük olarak hazırlanmıştır. Kitabın kapsamı, daha önceki sınavlarda sorulmuş olan soruların içeriği ve öğrencinin toplam iş yükü gözetilerek oluşturulmuştur. Konu anlatımı kısa tutulmaya çalışılmış; soru çözümleri, öğrencilerimizin ihtiyacı düşünülerek biraz daha ayrıntılandırılmıştır. Bu kitap oluşturulurken, bütün bir literatür elden geçirilmiş, bilgiler konu bütünlüğünü sağlayacak bir biçimde, daha önceden sorulmuş ve sorulabilecek sorular gözetilerek bir araya getirilmiştir. Kitapla ilgili tüm görüşlerinizi [email protected] adresine iletebilirsiniz. Selma Balaban Levent adına değerli babam Resul Balaban'a ve annem Veciha Balaban'a teşekkür ederim. İsmail AZGIT & Selma BALABAN LEVENT İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Türkiye Ekonomisi TÜRKİYE EKONOMİSİ...........................................................................................1 TEST-1 KURUM SORULARI ................................................................................69 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ........................................................106 2. BÖLÜM Uluslararası İktisat ULUSLARARASI İKTİSAT ..................................................................................147 TEST-1 KURUM SORULARI ..............................................................................210 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ........................................................229 3. BÖLÜM Kalkınma İktisadı ve İktisadî Büyüme KALKINMA İKTİSADI VE İKTİSADÎ BÜYÜME .................................................. 257 TEST-1 KURUM SORULARI ............................................................................. 311 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ....................................................... 319 TEST-2 SORULAR ............................................................................................ 327 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ ........................................................................................ 337 4. BÖLÜM İktisadi Doktrinler Tarihi İKTİSADİ DOKTRİNLER TARİHİ ....................................................................... 347 TEST-1 KURUM SORULARI ............................................................................. 379 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ....................................................... 392 KAYNAKÇA ........................................................................................................ 409 1 TÜRKİYE EKONOMİSİ PEGEM AKADEMİ Yıll ara Gö r An e Çık aliz mı 2005 ler ş S o i ru 2 ¾ OSMANLI EKONOMİSİ 2006 2 ¾ CUMHURİYET DÖNEMİ ¾ DEVLETÇİ DÖNEM (1930-1939) 2007 2 ¾ SAVAŞ EKONOMİSİ DÖNEMİ (1940-1945) ¾ ÇOK PARTİLİ DÖNEM (1946-1960) 2008 ¾ PLANLI KALKINMA DÖNEMİ (1960-1980) 2 ¾ İHRACATA DAYALI BÜYÜME DÖNEMİ (1980-1989) 2009 ¾ 1990’LI YILLAR (DIŞ FİNANSAL 2 SERBESTLİK DÖNEMİ) ¾ 2000’Lİ YILLARDA TÜRKİYE 2010 ¾ TÜRKİYE’DE BANKACILIK SEKTÖRÜ 2 ¾ TÜRKİYE AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİ KRONOLOJİSİ 2011 (1959 - 2010) 2 2012 2 2013 4 2014 2 “Siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsun, ekonomik zaferlerle taçlandırılmazlarsa kazanılacak başarılar uzun süreli olamaz.” MUSTAFA KEMAL ATATÜRK Atatürk’ün İzmir İktisat Kongresi Konuşması Efendiler; Bu fi’len vaki olmuştur. Sulh denilen şeyin temini için ecnebilerin bu hakikati itiraf etmemekteki tereddütlerine mantıki mana vermek mümkün değildir. Çok şayan-ı arzudur ki, pek yakın bir zamanda onlar da bu hakikati itiraf ederler ve bütün cihan-ı medeniyetin pek büyük hahiş ve tahassürle intizar ettiği sulhun in’ikadına mani olmak mes’uliyetinden ictinab ederler. Şimdiden esbab-ı hayatiyetimizi temine başlamış bulunuyoruz. Ve bittabi hal-i sulhun in’ikadında daha büyük inkişafat oluyor. Fakat muvaffak olmak için çok çalışmak lazım olduğunu bilmeliyiz. İktisadiyat, iktisadiyat diyoruz. Fakat arkadaşlar iktisadiyat demek herşey demektir. Yaşamak için, mesut olmak için, mevcudiyet-i insaniye için ne lazımsa bunların kaffesi demektir, ziraat demektir, ticaret demektir, say demektir, herşey demektir. Bütün bu hususta el’an memleket ve milletimizin ne halde olduğunu sizler çok güzel bilirsiniz. Tavsif etmek istemeyeceğim. Ancak memleketimizin vüs’ati ve nüfuzumuzun bu vüs’atle ne kadar gayrı mütenasib olduğunuda hatırlayınız. Bu vasi ve feyizli toprakları işleyebilmek, işletebilmek için noksan olan el emeğini behemehal fenni alat ile telafi etmek mecburiyetindeyiz. Memleketimizi bundan başka şömendöferler ile ve üzerinde otomobiller çalışır şoseler ile şebeke haline getirmek mecburiyetindeyiz. Çünkü garbın ve cihanın vesaiti bunlar oldukça, şömendöferler oldukça, bunlara karşı merkebler ve kağnı ile ve tabii yollar üzerinde müsabakaya çıkışmanın imkanı yoktur. Memleketimiz ziraat memleketidir. Bu itibarla, halkımızın ekseriyeti çiftçidir, çobandır. Binaenaleyh en büyük kuvveti, kudreti bu sahada gösterebiliriz ve bu sahada mühim müsabaka meydanlarına atılabiliriz. Fakat aynı zamanda sınaatımızı da tezyid ve tevsi etmek mecburiyetindeyiz. Eğer sanat hususunda yine müsamahakar olursak, o halde asar-ı sanayide yine haricin haraç-güzarı oluruz, mahsulat ve mamulatın mübadelatı ve servete inkılabı için ticarete ihtiyacımız vardır. Ticaretimizin agyar elinde kalması memleketimizin servetinden lüzumu kadar istifade edememeği bais olur. Fakat bütün bunlar söylendiği kadar basit ve kolay olmayan şeylerdir. Bunda muvaffak olabilmek için hakikaten memleketin ve milletin ihtiyacına mutabık esaslı program üzerinde bütün milletin müttehit ve hemahenk olarak çalışması lazımdır. Hey’et-i aliyeniz bu esasatın en kıymetlilerini inşallah bulup ortaya koyacaksınız “Arkadaşlar bence yeni devletimizin, yeni hükümetimizin bütün esasları, bütün programları iktisat programından çıkmalıdır. Çünkü demin dediğim gibi herşey bunun içinde mündemiçtir. Binaenaleyh evlatlarımızı o suretle talim ve terbiye etmeliyiz, onlarabu suretle ilim ve irfan vermeliyiz ki, alem-i ticaret, ziraat ve sınaatte ve bütün bunların faaliyet sahalarında müsmir olsunlar, müessir olsunlar, faal olsunlar, ameli bir uzuv olsunlar.” Binaenaleyh maarif programımız gerek iptidai tahsilde, gerek orta tahsilde verilecek bütün şeyler bu noktai nazara göre olmalıdır. Maarif programlarımız gibi şuabat-ı devlet için tasavvur olunacak programlar dahi iktisat programına istinad etmekten kendini kurtaramazlar. Esaslı bir program tesbit etmek, program üzerine bütün milleti hemahenk olarak çalıştırmak lazımdır. Bizim halkımızın menfaatleri yekdiğerinden ayrılır sunuf halinde değil bilakis mevcudiyetleri ile muhassala-i mesaisi yekdiğerine lazım olan sınıflardan ibarettir. Bu dakikada sami’lerinin çiftçilerdir, sanatkarlardır, tüccarlardır ve işçilerdir. Bunların hangisi yekdiğerinin muarızı olabilir. Çiftçinin sanatkara; sanatkarın çiftçiye ve çiftçinin tüccara ve bunların hepsine, yekdiğerine ve ameleye muhtaç olduğunu kim inkar edebilir. Bugün mevcut olan fabrikalarımızda ve daha çok olmasını temenni ettiğimiz fabrikalarımızda kendi işçilerimiz çalışmalıdır. Müreffeh ve memnun olarak çalışmalıdır. Ve bütün bu saydığımız sınıflar aynı zamanda zengin olmalıdır. Ve hayatın lezzet-i hakikisini tadabilmelidir ki, çalışmak için kudret ve kuvvet bulabilsin. Binaenaleyh programdan bahsolunduğu zaman adeta diyebiliriz ki, bütün halk için bir say misak-ı milisi mahiyetinde olan program etrafında toplanmakta hasıl olacak olan şekl-i siyasi ise alel’ade bir fırka mahiyetinde tasavvur edilmemek lazımgelir ve bade’s-sulh vukua gelebilecek böyle şekl-i siyasinin şimdiye kadar olduğu gibi milletin azim ve imanıyla ve vahdet ve tesanüdün birbirine müzahir olmasıyla muvaffak olacağı hakkındaki kanaatim kavidir ve tamdır. Efendiler; Hey’et-i aliyenizin bugün akdedmiş olduğu Türkiye İktisat Kongresi çok mühimdir. Çok tarihidir. Nasıl ki, Erzurum Kongresi felaket noktasına gelmiş olan bu milleti kurtarmak hususunda Misak-ı Millinin ve Taşkilat’ı Esasiye Kanununun ilk temel taşlarını tedarik hususunda amil olmuş, müessir olmuş, müteşebbis olmuş ve bundan dolayı tarihimizde, tarih-i millimizde en kıymetli ve yüksek hatırayı ihraz etmiş ise , kongreniz dahi milletin ve memleketin hayat ve halas-ı hakikisini temine medar olacak düsturun temel taşlarını ve esaslarını ihraz edip ortaya koymak suretiyle tarihte büyük namı ve çok kıymetli bir hatırayı ihraz edecektir. (Alkışlar) Bu kadar kıymetli ve tarihi kongrenizi küşad etmek şerefini bana bahşettiğinizden dolayı hassaten arz-ı teşekkürat ederim. (Alkışlar)(Estağfurullah sesleri) Ve böyle bir kongreyi akdeden sizlersiniz. Bundan dolayı sizi şayan-ı tebrik görür ve tebrik ederim. (Teşekkür ederiz sesleri) Kongre küşad edilmiştir efendim. * Atatürk’ün İzmir İktisat Kongresi Konuşmasından Alıntı 1. BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİSİ OSMANLI EKONOMİSİ Osmanlı imparatorluğunda hakim olan üretim tarzı “vergisel üretim tarzı”dır. Toprakların mülkiyeti devlete aittir. Devlet arazilerine dirlik adı verilmektedir. Dirlik gelirlerine göre has, zeamet ve tımar olarak sınıflandırılır. • Has: Geliri 100 bin akçeden fazla olan bürokratların maaşı karşılığı verilir. • Zeamet: Geliri 20 bin - 100 bin akçe arasında olan bürokratların maaşı karşılığı verilir. • Tımar: Geliri 0 - 20 bin akçe ve daha az olan bürokratların maaşı karşılığı verilir. HOCA NOTU Mültezim, Devlet adına vergi toplama yetkisini ihale yoluyla alan kişidir. Dirlik gelirini toplayan kişilere sahib-i arz adı verilir. Sahib-i arzlar, topladıkları vergiler karşılığı silahlı asker (cebeli) yetiştirir, devlet emredince bu askerlerle savaşa katılır. 9 Mir-i arazi rejimi 1550’den itibaren bozulmaya başlamıştır. Nedenleri; • Avrupa devletlerinin Osmanlılar’a karşı yaşadığı ekonomik özgürlük • Avrupa devletlerinde askeri teknolojinin gelişmesi • Osmanlı torpraklarının çok genişlemiş olması Tımar sistemi işlevini yitirince iltizam sistemine geçilmiştir, sahib-i arz tarafından toplanan vergiler mültezimler tarafından toplanmaya başlanmıştır. 1858 yılında ilk ayrıntılı arazi kanunnamesi çıkarılmış ve bu kanunnameye göre topraklar beş gruba ayrılmıştır. • Mülk topraklar • Mir-i topraklar • Vakıf topraklar • Metruk topraklar • Ölü topraklar OSMANLI DEVLETİNDE SANAYİ Tarıma dayalı ekonomiye sahip Osmanlı Devleti’nde sanayi sektöründe yaşanan gecikmeli gelişmeler başarıya ulaşamamıştır. Osmanlı Devleti’nde sanayileşme fikri II.Meşrutiyetten sonra çoğalmıştır. 1913 yılında İttihat ve Terakki Hükümeti sanayileşmeyi teşvik etmek amacıyla Teşvik-i Sanayi Kanunu’nu yürürlüğe koydu. Muhassıl; vergi toplama yetkisinin devlet memurlarına verilmesidir. PEGEM AKADEMİ 4 Teşvik-i Sanayi Kanunu kapsamında verilecek teşvikler; HOCA NOTU Osmanlı sanayinde sermayedar sıralaması Yahudiler Ermeniler - Rumlar - Türkler şeklindedir. • Fabrikaların kurulması için gerekli 5 dönüm kadar arazi bedava verilecek • Fabrikaların kurulduğu arazi ve fabrika tesisatı emlak ve temettü vergilerinden ve belediye harç ve resimlerinden muaf tutulacak. • Fabrikaların tesisi ve genişletilmesi için gerekli malzeme ülkede yeterince üretilinceye kadar gümrük resminden muaf tutulacak. • Fabrikaların imalatta kullanacağı hammadeler, yerlisi yoksa gümrük resminden muaf tutulacak. • Fabrikaların dışarıya yapacağı satışlardan gümrük resmi alınmayacak. • Hükümet kendi ihtiyacı için mümkün olduğunca yerli mamülleri tercih edecek. OSMANLI DEVLETİNDE BÜTÇE, PARA, BANKA Bütçe 1844 yılında Tahsis-i Ayar Kararnamesi ile tağsişe son verilmiş, çıkarılan yeni altın ve gümüşlerle çift madenli para sistemine geçilmiştir. 9 1855 Bütçe Nizamnamesi; Osmanlı’da bütçe ile ilgili ilk düzenlemeler burada yapılmıştır. Nizamnamede bütçe yerine “Muvazene Defteri” deyimi kullanılmıştır. 9 1863-1864 Bütçesi; Batılı anlamda ilk bütçe 9 1876 Anayası; Osmanlı’da ilk defa klasik bütçe kavramı yer almıştır. 9 1880; Modern anlamdaki ilk bütçe Para 9 1326 yılında ilk Osmanlı parası “Akçe”, 1477 yılında ise ilk altın sikke olan “Sultani” bastırılmıştır. 9 1840’ta Kaime denilen ilk kağıt para çıkarıldı 9 1863 Bank-ı Osmanlı Şahane’ye para basma yetkisi verilmiştir. 9 1879 Para Reformu ile kaimeler dolaşımdan kaldırılmış ve çift maden para sisteminden tek madeni para sistemine geçilmiştir. 9 1914 Birinci Dünya Savaşı sırasında kaime yeniden çıkarılmıştır. 9 1916 Tevhid-i Meskukat Kanunu ile yeni para reformu uygulanmıştır. Banka 9 1847 yılında kurulan İstanbul Bankası; gerçek anlamda ilk bankadır. 9 1856 Osmanlı Bankası; Modern anlamda ilk ticaret bankası olup sermayesi İngilizlere aittir. 9 1863 Memleket Sandıkları; İlk ulusal sermayeli olan bu banka Mithat Paşa tarafından kurulmuştur. 9 1883 Menafi Sandıkları; Tasarruf toplama amacıyla kurulmuştur. 9 1888 Mithat Paşa tarafından kurulan Memleket Sandıkları ve Menafi Sandıkları yine Mithat Paşa tarafından kurulan Ziraat Bankası ile birleştirilmiştir. HOCA NOTU 1852 tarihinde kurulan Murabaha Nizamnamesi faiz oranlarını sınırlamayı amaçlamıştır. 9 Ziraat Bankası; Osmanlı’dan günümüze gelen köklü bir kuruluştur. Bankanın görevleri şu şekildedir: 9 Faiz karşılığında tevdiat kabul etmek 9 Ziraat’e ilişkin sarraflık ve aracılık işleri yapmak 9 Satılması mümkün olan gayrimenkul rehini ve kuvvetli kefalet karşılığında çiftçiye kredi vermek 5 PEGEM AKADEMİ OSMANLI DEVLETİNDE DIŞ TİCARET Osmanlı ekonomisinin temel mantığı sermaye biriktirmek değil toplumun ihtiyaçlarını karşılamak için üretmek ve devleti ayakta tutan vergileri sağlayabilmektir. 16.ve 18. yy Osmanlı ekonomisinde ithalatı destekleyen ve mal kıtlığı oluşturmamak amacıyla ihracatı denetleyen bir yapı hakimdir. 1838 yılında İngiltere ile imzalanan Balta Limanı Serbest Ticaret Anlaşması ile; Osmanlı devleti dışarıya karşı gümrük duvarını indirerek yabancı tacirlere ayrıcalık tanımıştır. Sanayi adına büyük kriz yaratan bu anlaşma tarım ürünlerinin işlenmeden hammadde halinde satılmasına neden olmuştur. Osmanlı Devleti bu anlaşma ile iç pazarı önce İngilizlere; • İngilizlerden mal alım ve nakil için belge istenilmeyecek • İngilizler iç ticarette yerli tacirlerden fazla vergi vermeyecek • Yabancı mallar boğazdan serbestçe geçecek Osmanlı İmparatorluğu’nun ticaret yaptığı ülkeler arasında öncelikle İngiltere, Fransa, Avusturya - Macaristan yer alırken daha sonraları ise Almanya ve İtalya yer alır. daha sonra da tüm yabancılara açmıştır. Anlaşmayla artan dış ticaret hacmi aynı zamanda, diş ticaret açıklarını da arttırmıştır. Dış ticarette kapitülasyon rejimini uygulayan devlet; dış ticaret açığını borçlarla finanse etmiştir. Osmanlı Devleti’nin ihracatında dokuma, tiftik, yün, kösele, tuz ve şarap önemli bir yer tutarken ithalatında ise demir-çelik ürünleri önemli yer tutar. 1850 Yabancılara demiryolu yapımı hakkı verilmiş,1856 Islahat Fermanı ile yabancı sermaye yatırımlarına izin, 1867 Nizamnamesi ile yabancılara toprak satın alma hakkı tanınmıştır. 1873-1914 döneminde ihracatın ithalatı karşılama oranı düşük, dış ticaret açığı yüksektir. OSMANLI DEVLETİNDE DIŞ BORÇLANMA VE SON DÖNEM 1838 Ticaret Anlaşması ile ekonomik bağımsızlığını kaybeden Osmanlı Devleti ilk dış borcu 1854 yılında almıştır. 1854 yılında alınan ilk borçtan 20 yıl sonra devlet iflas etmiş ve Osmanlı Devleti 20 Aralık 1881’de çıkarılan Muharrem Kararnamesi ile morotoryum ilan etmiştir. 1881 Muharram Kararnamesi ile Duyun-u Umiye İdaresi (Genel Borç İdaresi) kurularak ülkede toplanan vergilerin Avrupa’ya aktarılması hükme bağlanmıştır. Buna göre; Duyun-u Umumiye İdaresi Osmanlı Bankası’yla işbirliği yaparak tuz ve tütün gelirleri, ham ipek, balıkçılık, alkol üretiminden elde edilen vergiler ile Doğu Rumeli illerinin yıllık vergilerinin Avrupa’ya aktarılmasına karar vermiştir. Osmanlı Devleti’nin borçlandığı ülkeler sırasıyla; • Fransa, • Almanya, • İngiltere’dir. Kırım savaşı dolayısıyla 1854’te başlayan dış borçlar 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti tarafından 1933 yılında ödenmeye başlayıp 1954 yılı itibariyle tamamen bitirilmiştir. HOCA NOTU Duyun-u Umumiye İdaresi yedi kişilik bir konseyden oluşmaktadır. Bu konseyde yer alan ülkeler: - İngiltere - Fransa - Avusturya - Hollanda - Almanya - İtalya - Osmanlıdır. PEGEM AKADEMİ 6 CUMHURİYET DÖNEMİ 17 Şubat 1923 Türkiye İzmir İktisat Kongresi Mustafa Kemal’in açılış konuşması; Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşanan olumsuz gelişmeler şu şekilde özetlenebilir. 9 Balkan ve Birinci Dünya Savaşları 9 Sanayi ve Finans Sektörünün yabancı sermayeli olması 9 Üretimin tarıma dayalı olması 9 Kapitülasyonlar 9 Vergilerin olumsuz etkisi ‘‘Siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsunlar iktisadi zaferlerle taçlandırılmazlarsa meydana gelen zaferler kalıcı olmaz, az zamanda söner. Bu nedenle en kuvvetli , en parlak zaferlerimizin daha temin edebileceği faydalı sonuçları temin etmek için iktisadiyatımızın sağlanması, kuvvetlendirilmesi zorunludur. Yeni Türkiye’mizi layık olduğu mertebeye çıkarmak için vakit geçirmeden iktisadiyatımıza önem vermek zorundayız. Zamanımız tamamen iktisat devridir.” Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi temelde; 9 Ekonomik kalkınma için ortak amaçlar belirleme ve bu amaçları gerçekleştirecek yöntemleri araştırma, 9 Sanayici, tüccar, çiftçi ve işçi gruplarının kendilerine özgü sorun ve isteklerini belirleme, 9 Yabancı sermaye çevrelerine ekonominin gelecekte alacağı biçimi açıklayarak iç ve dış sermaye kesimlerine güvence verme isteği amacına dayanır. Kongrede alınan kararlar 9 Demiryolu inşaatı programa bağlanmalı 9 İşçilerin durumu düzeltilmeli 9 Teknik eğitim geliştirilmeli 9 Yerli üretim teşvik edilmeli 9 Tekelciliğe izin verilmemeli 9 Kanunlara uyma şartıyla yabancı sermayeye izin verilmeli 9 Özel girişime kredi sağlayacak bir devlet bankası kurulmalı HOCA NOTU Kongrede alınan en önemli karar ekonomik bağımsızlığı sağlamaktır. b) Kongreye katılan grupların önerileri ile ilgili kararlar Türkiye (İzmir) İktisat Kongresine sanayici, tüccar, çiftçi ve işçi grubunu temsilen 1135 delege katılmıştır. Bu dört grup arasında kongreye en hazırlıklı biçimde katılanlar tüccar kesimi olmuştur. 7 PEGEM AKADEMİ Tablo 1: Kongreye Katılan Gruplar ve Talepleri SANAYİCİ TÜCCAR ÇİFTÇİ İŞÇİ • Teşvik-i Sanayi kanununun yeniden düzenlenmesi • Gümrük tarifeleri arttırılarak Sanayinin dış rekabete karşı korunması • Sanayi bankasının kurulması • Ucuz kredi olanaklarının arttırılması. • Sanayi odalarının kurulması • Yerli malının kullanımının yaygınlaştırılması • Teknik okullar açılmalı ve sanayi eğitimine önem verilmeli • Ticaret bankasının kurulması • Ticaret odalarının, gümrük, kambiyo işlerinin düzene sokulması • Gelir vergisinin yeniden düzenlenmesi • Yabancı sermayeye ayrıcalık tatnınmaması • Tekelci eğilimlerin engellenmesi • Ulaştırmahaberleşme ile ilgili işlemlere kolaylık tanınması • Cuma günlerinin herkes için resmi tatil olması • Madenler ve ormanlarla ilgili yasaların, deniz ticaretinin düzenlenmesi • Aşar vergisinin kaldırılması • Reji idaresinin kaldırılması • Tarımsal kredi olanaklarının arttırılması • Kurulan kooperatiflerin faaliyete geçirilmesi • Ziraat Bankası kanununda değişiklik yapılması • Tarımsal eğitimin geliştirilmesi • Tütün ekimi ve ticaretinin serbestleştirilmesi • Amele terimi yerine işçi denmesi • Sendikal hakların tanınması • İstirahat müddeti hariç olmak üzere çalışma süresinin sekiz saat olarak kabulü • Kadın işcilere doğum izni hakkı tanınması • Asgari ücret uygulaması • Haftalık ve yıllık izin uygulaması • İş kazalarına uğrayanların hayatlarının işverenler ve kurumlarca güvence altına alınması • 1 Mayıs gününün işçi bayramı olarak kutlanması • Çalışma şartlarının iyileştirilmesi • Çocuk işçi yaşının 12 ile sınırlandırılması Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi kararları doğrultusunda ‘‘Karma’’ bir iktisadi sistem izlenmektedir. Yani devlet serbest piyasa şartlarında sanayileşme politikası izlemekte ve gerekli görülen alanlarda yatırım yapmaktadır. 24 Temmuz 1923 Lozan Barış Antlaşması Bu anlaşmayla Türkiye’nin bağımsız ve eşit bir devlet olarak uluslararası topluma kabul edilmesi sağlanmış ve Lozan ile Misak-ı Milli hedeflerine büyük ölçüde ulaşılmıştır. İmzalanan Ticaret Sözleşmesi ile Türkiye’nin gümrük tarifeleri beş yıl süre ile değiştirmemesi öngörülmüştür. Lozan Barış Görüşmelerinde Ekonomiye İlişkin Alınan Kararlar • Boğazlar 9 Üzerinde en çok tartışılan konudur. Boğazların her iki yakası askersizleştirilip geçişi sağlamak için başkanı Türk olan uluslararası bir kurul oluşturulmuştur. • Kapitülasyonlar 9 Tamamı kaldırıldı. HOCA NOTU Lozan Barış Görüşmelerinde ekonomiye ilişkin alınan kararlar arasında; 9 Musul Sorunu 9 Osmanlı Devletinin borçları 9 Nüfus Değişimi 9 Savaş Zararları yer alır. PEGEM AKADEMİ 8 • Nüfus değişimi • Azınlıklar • Savaş Tazminatları 9 İtilaf Devletleri, I. Dünya savaşı nedeniyle istedikleri savaş tazminatından vazgeçtiler. • Sınırlar • Adalar • Devlet Borçları Borçlar Osmanlıdan ayrılan bütün devletler arasında paylaştırılmıştır. Türkiye’ye düşen kısmı taksitlendirilmiştir. 1929 Buhranı Türkiye’nin borç taksitlerini ödeyememesine ve 1932 yılında Paris’te bir anlaşma yapılmasına sebebiyet vermiştir. Bu anlaşmaya göre; 9 Borç miktarı azaltıldı. 9 Taksitler yeniden düzenlendi. Osmanlı borçlarının tamamı 1954’de bitirilmiştir. 1923-29 Dönemi Türkiye Ekonomisinde Gelişmeler 1923-1930 döneminde 9 Demiryolları millileştirilmiş 9 Reji idaresi devlet tekeline dönüşmüş 9 Kabotaj hakkı tanınmıştır. 1924 yılında alınan Sayım Vergisi Osmanlı dönemindeki ağnam vergisine benzer. Bu yıldan itibaren ithal hammaddelerin gümrük vergisinden istisnası sağlandı. Dönemin ilk milli bankası olan İş Bankası kurularak özel girişimcilere kredi vermesi sağlanmıştır. Bu yılın önemli gelişmelerinden biri de kooperatifçilik alanında ki ilk hareketlenme olarak tanımlayabileceğimiz İtibar-ı Zirai Birlikleri Kanunu çıkarılmasıdır. 1925 yılında kurulan Sanayi ve Maadin Bankası’nın en önemli görevi; dönemde kurulan sanayi ve madencilik kuruluşlarına kredi imkanı sunmaktadır. Bunun yanısıra özel sektör ortaklıkları, devlete ait işletmelerin özel kesime devrolana dek işletimini üstlenmek de diğer görevleri arasında yer alır. Ancak banka başarısızlığı nedeniyle kapatılmıştır. Bu yıl çıkarılan bir kanunla, şeker fabrikalarının kurulması için teşvikler belirlenmiş, şeker ithalatı kısıtlanmıştır. Kurulacak şeker fabrikalarına gerekli kredi İş Bankası ve Sanayi ve Maadin Bankası tarafından verilmiştir. Yine aynı yıl Aşar Vergisi kaldırılmıştır. 1925 Aşar Vergisinin Kaldırılması Aşar Vergisi, Osmanlı döneminde köylülerden ürettikleri tarım ürünlerinin onda biri oranında alınan paydır. Aşar vergisinin varlığı Cumhuriyetin ilk yıllarında benimsenen liberal ekonomi anlayışıyla çelişmektedir. Özel mülkiyet bilinciyle serbest tarımı da kısıtlamaktadır. Bu nedenle 17 Şubat 1923 yılında yapılan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresinde Aşar Vergisinin kaldırılması karara bağlanmıştır. 17 Şubat 1925’te kaldırılan aşar vergisi yerine ürünün pazar ya da yerel fiyatının %8 ile %10’u oranında yeni bir vergi konulmuştur. 9 PEGEM AKADEMİ Aşar vergisinin kaldırılması Cumhuriyet tarihinde köylü lehine alınan en büyük karardır. 1926 yılında kabul edilen Medeni Kanun ile birlikte, bir önceki dönemde öngörülen teşviklerle Uşak Şeker Fabrikası ve Alpullu Şeker Fabrikası kuruldu. Yine bu yıl alınan Kazanç Vergisi istenilen başarıyı sağlayamadığından 1927 yılında yalnızca şirketlerden alınmaya başlandı. 1927 yılında, Cumhuriyetin ilk yıllarında yürürlükte olan 1913 tarihli Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun kapsamı 1923 İzmir İktisat Kongresinde alınan kararlarla genişletilerek yeni Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarılmıştır. HOCA NOTU İlk tarım sayımı 1927 yılında yapılmıştır. 1927 yılında çıkarılan bu kanunun amacı yerli işletmelerin yabancı rakiplere karşı korunmasının yanı sıra işletmelerin ihtiyaçlarını yurt içinden karşılamaktır. Bu kanun ile sanayicilere verilen teşvikler; 9 Parasız arazi temini 9 Gümrük muafiyeti 9 Çeşitli vergilerden muafiyet 9 Nakliye ücretlerinde indirim 1927 yılında kurulan İktisad-i Ali Meclisinin amacı araştırmalar yaparak ekonomik gelişme için kararlar alınmasına yardımcı olmaktır. 9 Prim ödeme 9 Bazı girdilerde fiyat indirimi Yine aynı yıl sayımlar yapılmıştır (Nüfus-Sanayi-Tarım). 1929 yılında ise Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu çıkarılarak 191 Kooperatif kurulmuştur. Ayrıca tarım okulları açılarak tarımsal gelişmeye hız kazandırma amaçlanmıştır. Aynı yıl ABD’de başlayan ve Türkiye’yi de etkisi altına alan bir kriz yaşanmıştır. Bu kriz Büyük Buhran adıyla anılmaktadır. 1929 Büyük Buhran 1929 yılında ABD ekonomisinde uygulanan daraltıcı para politikaları ve toplam talepteki azalma dünya ekonomisini yakından etkileyerek resesyon sürecine itmiştir. 1929’da ABD’de borsa kaynaklı olan bu kriz 1930’lu yıllara gelindiğinde Sovyet Rusya hariç bütün ülkeleri etkisi altına almıştır. Bu kriz sürecinde Avrupa ülkeleri altın külçe ve altın kambiyo sistemi yerine kağıt para sisteminin uygulanmasını öngörmüşlerdir. Tarihte “Kara Perşembe” olarak da adlandırılan bu krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri; 9 Hem iç hem de dış ticaret hadlerinin tarım ürünleri aleyhine gelişim göstermesi nedeniyle ihracat gelirlerinin azalması 9 Aşırı ithalat yapılması HOCA NOTU 1929 Ekonomik Krizi stagnasyon (Durgunluk) krizidir. Aynı zamanda borsa krizlerine örnek olarak verilebilir. PEGEM AKADEMİ 10 9 Dış ticaret hadlerinin Türkiye aleyhine gelişmesiyle dış ticaret açıklarının artması 9 TL’nin hızla değer kaybetmesi 9 Döviz gelirlerinin azalmasıdır. Krize Karşı Alınan Tedbirler 9 Dönemde “Milli İktisad ve Tasarruf Cemiyeti” kurularak halkı tasarrufa yönlendirmek, yerli malların miktarını ve kalitesini arttırmak gibi görevler üstlenmiştir. 9 1930’da 1567 sayılı “Türk Parasını Koruma Kanunu” yürürlüğe kondu ve döviz işlemleri üzerinde kontrol sağlamaya çalışıldı. Bu amaçla Bankalar Konsorsiyumu oluşturuldu. 9 İthalat oranları azaltılıp ihracat oranları arttırılacak şekilde dış ticaret hacmi kısıtlandı. 9 Dış borç ödemeleri ertelendi. Sonuç • Yaşanan olumsuz gelişmelerin etkisini azaltmak amacıyla Türkiye 1933 yılından itibaren “devletçi” politikalar uygulamaya başlamıştır. • 1933 yılından itibaren planlı sanayileşme dönemine geçilmiş; bir yandan da özel sektörü destekleyici önlemler alınmaya çalışılmıştır. Dönemde Tarım 1923-1938 yılları arasında köylüye 3.7 milyon dönüm arazi dağıtılmıştır. Dönemde tarıma verilen destekler kısıtlıdır. Ancak tarımsal eğitim öncelikli tutularak tarım okulları açılmış, tarım kredi kooperatifleri kurulmuş ve yurtdışına öğrenci gönderilmiştir. Tarımsal gelişmeleri desteklemek amacıyla Ziraat Bankası tarafından krediler verilmiştir. 1927 yılında Tarım sayımı yapılmıştır. Bu sayım ilk tarım sayımıdır. Diğer sayımar ise 1959, 1963, 1970, 1980 ve 1991 yıllarında son tarım sayımı ise 2001 yılında yapılmıştır. 1927 tarım sayımının özellikleri; 9 İlk tarım sayımıdır. 9 Bu sayıma göre toplam nüfus 13.4 milyondur. 9 Nüfusun %85’i köylerde yaşamaktadır. 9 Çiftçi başına düşen ekili alan 25 dekar civarındadır. 9 Tarım ilkel koşullarla sürdürülmekte, makinalaşma yetersizdir. 9 Tarımsal üretim pazara açılmaktan çok geçimlik düzeyde kalmıştır. 9 Cumhuriyetin ilk on yılında tarım sektörü millî gelir içinde en yüksek paya sahiptir. 9 Tarımın milli gelir içindeki payı %67’dir. 11 PEGEM AKADEMİ Dönemde Sanayi 1923-1929 döneminde izlenen liberal politikalarda temel amaç sanayileşmektir. Ancak bu alanda istenilen başarıya ulaşılamamıştır. Bu dönemde izlenen sanayi politikalarının etkilendiği faktörler; 9 Nüfus değişiminin yol açtığı sermaye kaybı 9 Sermaye yetersizliği 9 Altyapı yetersizliği 9 Tecrübeli girişimci yetersizliği HOCA NOTU Cumhuriyetin ilk yıllarında Sanayi dalında en önemli gelişme dokumacılık sektöründe gelişmiştir. 9 Teknik eleman yetersizliği olarak sayılabilir. Bu dönemde devlet özel sektörü teşvik etmek amacıyla; • Gümrük tedbirleri aldı. • İstanbul ticaret ve tahıl borsası açıldı. • Şeker Fabrikaları için teşvik kanunu çıkarıldı. • Madenler, sigara üretimi devletleştirildi. • Anonim şirketlerin kurulması kolaylaştırıldı. • Teşvik-i Sanayi kanunu çıkarıldı. 1927 yılında yapılan sayıma göre, ülkede toplam 62.245 işyeri ve 256.855 çalışan bulunmaktadır. Bu verilerin dağılımı şu şekildedir. İşletme sayısı Madeni Eşya ve Makina Tarım Sanayi Cumhuriyetin ilk beş yılında uygulanan ekonomi politikalarının en başarısız olduğu sektör sanayi’dir. 147.542 28.439 Dokuma Sanayi 9.353 Çalışan sayısı Tarım Sanayi 110.480 Dokuma Sanayi 48.025 Madeni Eşya ve Makina 33.866 Sonuç olarak; dönemde sanayileşme adına uygulanan politikalar yeterince başarılı olamamıştır. Kurulan işletmeler ise genellikle temel tüketim mallarının üretiminde yoğunlaşmıştır. Madencilik, dokuma ve çimento fabrikaları yabancı sermayenin elindedir. Yıllar itibariyle sanayi sektöründeki büyüme hızları şu şekildedir. Tablo 2: Yıllar itibariyle sanayi sektöründeki büyüme hızları Yıllar 1924 1925 1926 1927 1928 1929 Sanayi −7,1 17,9 14,8 19,4 −0,6 3,8 Tabloda da görüldüğü gibi 1923’ten sonra sanayi sektöründe en yüksek büyüme hızı 1925’te en düşük büyüme hızı ise 1924’de kaydedilmiştir. HOCA NOTU Cumhuriyet’in ilk on yılında uygulanan gelirler politikası • Yol Vergisi, • Buhran Vergisi, • Alkol, tütün, tuz satışlarının devlet t ekeline alınması • Aşarın Kaldırılması PEGEM AKADEMİ 12 Dönemde Dış Ticaret Dönemde dış ticaretten bahsetmeden önce iç ticarete bakacak olursak söz konusu yıllarda tütün, alkol, kibrit, barut, ispirto, petrol ve şeker gibi malların dış alımı ve satışı ile ilgili tekeller oluşturulmuştur. Dış ticarete bakacak olursak; Türkiye 192329 döneminde dışa bağımlı bir dış ticaret politikası sergilemiştir. Bu bağımlılıkta Lozan Antlaşması’nın gümrükler üzerindeki kısıtlayıcı etkisinin ve yabancı sermayenin ülke içindeki ağırlığının önemli bir yeri vardır. Ülkenin ihracatı daha çok tarıma dayanmakta ihtalatında ise tüketim malları önemli bir yer tutmaktadır. 1929 yılında dış ticaretle ilgili en önemli gelişme ise Lozan Antlaşması gereği kısıtlanan gümrük rejimimizin bu yıl itibariyle arttırılmasıdır. 1923-29 yılları arasında ihracatın GSYH’ya oranı %10,6 yine aynı dönemde ithalatın GSYH’ya oranı %14,4’tür. 1927 yılına kadar olumlu seyreden dış ticaret hacmi 1928 yılından itibaren daralmaya başlamış 1929 yılında yaşanan krizinde etkisiyle açığa dönüşmüştür. 1929 yılından itibaren ihracat hacminin artmasına karşın, tarım ürünlerinde yaşanan fiyat düşüşleri ihracat gelirlerini azaltmış ve ülke dış ticaret açıklarıyla karşı karşıya kalmıştır. 1923-1929 döneminde en fazla ticaret yapılan ülkeler İngiltere ve İtalya 1930’lu yıllarda ise Almanya ve 1940’lı yıllarda ABD’dir. Dönemde Para ve Maliye Bu dönemdeki dolaysız vergiler; • Sayım vergisi, • Kazanç vergisi, • Arazi ve bina vergisi, • Yol vergisi Cumhuriyet döneminde “istikrarlı ve sağlam para” anlayışı güdülen ekonomide paraya yön verecek bir Merkez Bankası yoktu. Piyasada kullanılan para türleri arasında yeni para basılmamasına rağmen Osmanlı’dan devralınan kağıt para, altın para ve gümüş para yer alır. Para politikasında istikrarlı tavır izlemeye çalışan ülke 1929 krizinin etkisiyle, TL’nin değerinin düşmesine rağmen dönemde fiyat artışlarında istikrar sağlanmış ve enflasyonist ortam yaratılmamıştır. Denk bütçe politikasının öngörüldüğü dönemde hükümet bir takım projeleri hayata geçirmek için vergilere ihtiyaç duymuştur. Bu dönemdeki dolaysız vergiler; TBMM’nin kabul ettiği ilk vergi olan Yol Vergisi, 1924’te çıkarılan Sayım Vergisi, 1926 Kazanç Vergisi, 1925’te kaldırılan Aşar Vergisi’nin yarattığı kaybı önlemek amacıyla tütün, tuz, şeker, ispirtolu içkiler vb. alanlarında kurulan mali tekellerdir. Yine dönemde 9 İhracata pirim desteği verildi. HOCA NOTU 1923-1938 döneminde Mali İstikrar ve Parasal İstikrar amaçlanmıştır. 9 Vergi oranları arttırılarak yeni vergiler salındı. 13 PEGEM AKADEMİ DEVLETÇİ DÖNEM (1930-1939) Cumhuriyetin ilk yıllarında devlet kurumsal bir altyapı oluşturmakla görevlendirilirken özel kesim sanayileşmede istenilen başarıyı gösterememiş, sanayi sektöründeki büyüme hızı ortalama olarak diğer sektörlerden daha az gerçekleştirmiştir. 1923-1929 döneminde ülkede uygulanan liberal politikaların başarısız olması nedeniyle yeni politika arayışına girmiş ve dönemde “Devletçi Politikalar” uygulanmıştır. Hükümetin bu dönemde devletçi politikalar uygulamasının temel nedenleri şu şekilde özetlenebilir. 9 1923-29 döneminde uygulanan sanayileşme politikalarının sermaye yetersizliği, alt yapı yetersizliği, tecrübeli girişimci yetersizliği ve teknik eleman yetersizliği gibi nedenlerle başarısız olması. 9 Lozan antlaşmasının hükümleri gereği koruyucu gümrük tarifelerinin uygulanamaması, 9 1929 Buhranının Türkiye Ekonomisi üzerindeki olumsuz etkileri • • Deflasyon Devletçi ekonomi yıllarında ekonominin temeli yine özel girişime dayanmaktadır. İhracatın miktar olarak artmasına karşın ihraç mallarında fiyatların sürekli düşmesi ihraç gelirleri üzerinde yarattığı olumsuz etki, • Dış ticaret hadlerinin ülke aleyhine dönmesi • TL’nin değerinin düşmesi Sonuç olarak; Türkiye Cumhuriyeti 1930’lu yıllarda karma ekonomi politikaları uygulamayı tercih etmiş ancak bu politikalarda devletin iktisadi yaşamdaki etkisi daha fazla olduğundan dönem “Devletçi Ekonomi Politikaları” olarak ifade edilmiştir. 1930-38 Dönemi Türkiye Ekonomisindeki Gelişmeler 1929 Buhranının etkilerini hafifletmeye çalışan ülke, TL’nin değerindeki gerilemeyi önlemek amacıyla 1930 yılında Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun çıkarmış ve parasal gelişmeye yön vermek amacıyla 1930 yılında Merkez Bankası kurulmuştur. 1930 yılında 1929 Buhranının etkilerini hafifletmeye çalışan ülke, TL’nin değerindeki gerilemeyi önlemek amacıyla Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun çıkarılmış ve parasal gelişmeye yön vermek amacıyla Merkez Bankası kurulmuştur. Türk Lirasının dış değerini korumak amacıyla döviz üzerinden avans verme işlemleri yasaklanarak döviz alım satımına sınırlamalar getirilmiştir. Yine aynı yıl Buhran Vergisi adı altında yeni bir vergi alınmıştır. 1931 yılında Merkez Bankası faaliyete başlamış İthalat Kota Konulması ve İhracatın Denetlenmesi Hakkında Konun çıkarılmıştır. Yine aynı yıl Sanayi Kongresi düzenlenmiştir. 1932 yılında Çay, Şeker ve Kahve İthalatının Bir Elden İdaresi Hakkında Kanun çıkarılmış ve bu yıl çıkarılan Buğday Kanunu ile tarımsal ürün fiyatını destekleme politikası uygulanmıştır. HOCA NOTU 1933 yılında kurulan Sümerbank, Sanayi Ofisi ve Türkiye Sanayi Kredi Bankasının görevlerini devralmıştır. PEGEM AKADEMİ 14 Yine aynı yıl kurulan Devlete Sanayi Ofisi Sanayi ve Maadin Bankası’nın görevlerini devralmıştır. 1932 yılında diğer gelişme ise sanayi kesiminin finansmanın da etkin olan Türkiye Sanayi Kredi Bankası’nın kurulmasıdır. 1933 yılında Dönemin önemli para politikalarından biri olan Ödünç Para Verme İşleri Hakkında Kanun çıkarılmıştır. 1930’lu yıllarda yabancı sermayenin hakim olduğu demiryolu, liman, elektrik santralleri ve telefon şirketlerinin millileştirilmesi gerçekleştirilmiştir. Yine aynı yıl Mevduatı Koruma Kanunun çıkarılarak bankaların Merkez Bankası’nda bulundurdukları mevduatların üçüncü kişilerce haczedilemeyeceği ifade edilmiştir. Dönemde sanayi sektörünü desteklemek amacıyla kurulan Sümerbank özellikle imalat sanayinin gelişiminde ve l. Beş Yıllık Sanayi Planının uygulanmasında önemli rol oynamıştır. Sümerbankın Kuruluş Esasları Şu Şekilde Özetlenebilir 9 Yurtiçi sanayinin gelişiminde stratejik rol üstlenmek 9 Devlet Sanayi Ofisinden devir alınan fabrikaları işletmek 9 Sanayi kuruluşlarına kredi açmak ve genel bankacılık hizmetlerini sunmak 1933 yılının bir diğer gelişmesi ise esnaf ve sanatkarlara kredi sağlamak amacıyla kurulan İller Bankası’dır. Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı (1934-38) Devlet öncülüğünde planlı sanayileşme uygulamasının ilk örneği olan bu plan ile birlikte devletçi politikalar somut olarak başlamıştır. BBYSP’nın temel amacı ithal ikameci politikalarla sanayileşme sürecine hız kazandırmaktır. Bu nedenle BBYSP nıyla sağlanacak ithal ikamesiyle; 9 Döviz tasarrufu 9 Dış ticaret açığının kapatılması 9 Ulusal paranın değerinin korunması amaçlanmıştır Özel sektörü destekleyici olan bu planda ithal edilen tüketim mallarının yurt içinde üretimi hedeflenmiştir. Planda alınan kararlar proje düzeyinde olduğu için plan makro nitelik taşımaz. Plan çerçevesinde 20 fabrika kurulmuş olup bu fabrikaların hammadde ve işgücüne yakın olması aynı zamanda da bölgeler arası dağılımının dengeli olması üzerinde durulmuştur. Plan sanayi kesiminin bir kısmını kapsamaktadır. Söz konusu sanayi tesisleri 9 Kimya Sanayi 9 Demir-Çelik Sanayi 9 Toprak ve Seramik Sanayi 9 Kağıt ve Selüloz Sanayi 9 Dokuma Sanayi olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Dönemde kurulan işletmelerin faaliyetleri iç talebe yönelik olarak sınırlandırılmış ve ileri teknoloji gösteren projeler desteklenmiştir. Planın finansmanı daha çok iç kaynaklarla karşılanmaya çalışılmıştır. Ancak söz konusu yıllarda Sovyet Rusya’dan alınan krediler dokuma sanayinin gelişiminde kullanılmıştır. 15 PEGEM AKADEMİ Planın uygulanmasında 1933 yılında kurulan Sümerbank’ın yanı sıra İş Bankası’da önemli rol oynamıştır. Plan kapsamında 1935 yılında maden arama faaliyetlerini desteklemek amacıyla MTA ve finansmanı için Etibank kurulmuştur. Yine aynı yıl faiz oranlarını belirleme ve milli gelir hesaplamaları ile ilgili çalışmalar başlatılmıştır. HOCA NOTU BBYSP’nın kapsamında planlanan sanayileşme süreci başarılı olmuş ve üretim tekniğinde ilerlemeler kaydedilmiştir. Söz konusu başarı hükümeti ikinci planı hazırlamayı teşvik etmiştir. I. Beş Yıllık Sanayi Planı çerçevesinde kurulan tesislerden bazıları İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı 1934 → Keçiborlu Kükürt Fabrikası Amacı ham maddesi içeride üretilen malların ithal ikamesine yönelmektir. Hatta İthal ikameci sanayileşme stratejisinin bir adım önündedir. Bu planın uygulanabilmesi için daha yüksek sermaye ve teknolojiye ihtiyaç duyulmuştur .Elektrik üretimi ,madencilik ve liman yapımı yatırımlarını öncelikli gören bu plan II.Dünya Savaşı nedeniyle uygulama alanı bulamamıştır. İKBYSP’nı yerine 1939 yılında İktisadi Savunma Planı uygulanmıştır. 1935 →Zonguldak Sömikok Fabrikası 1935 → İstanbul Şişe Cam Fabrikası 1935 → Isparta Gül Yağı Fabrikası 1936 → İzmit Kağıt Fabrikası 1938 → Karabük Demir-Çelik Fabrikası Dönemde Tarım Dönemde tarım sektöründe önemli gelişmeler olmadığı gibi tarım sektörü ihmal edilmiştir. 1929 Bunalımının olumsuz etkilerini uzunca bir süre taşıyan tarım sektörü ithal ikameci politikaların başarılı etkisi ile 1936 yılından itibaren canlanmaya başlamıştır. 1930’lu yılların tarım sektörü ile ilgili önemli sayılabilecek gelişmelerinden biri 1932 yılında çıkarılan Buğday Kanunu’dur. Bu kanun ile birlikte tarımsal ürün fiyatını destekleme politikası (taban fiyat politikası) uygulanmıştır. Ziraat Bankasına piyasadan buğday satın alma görevi verilmiştir. 1933 yılında yine Ziraat Bankası’na Hububat Muhafaza Tesisleri kurma görevi verilmiştir. 1935 de ise bu günkü anlamda Tarım Kredi Kooperatifleri kurulmuştur. 1932 yılında başlatılan buğday destekleme alımları 1938 yılından itibaren Toprak Mahsulleri Ofisine devredilmiştir. 1938 yılında kurulan Toprak Mahsulleri Ofisinin görevleri şu şekilde sıralanabilir. 9 Görev alanına giren ürünlerin alım ve satımını yapmak. 9 Gerekli görülen ürünleri dış piyasadan satın almak. 9 Ürünlerin yurtdışına satışındaki işlemleri yapmak. 9 Ürünlerin ve tohumların saklanması için tesisler kurmak. 9 Uyuşturucu maddelerin alım ve satımını üstlenmek. 9 Dünya buğday üretim hareketlerini takip etmek. 9 Buğday fiyatlarını denetlemek ve buğday piyasasını izlemek. 9 Kurulan tesislerin ihtiyaç duyduğu makina ve teçhizatları sağlamak 1930-38 döneminde toprak mülkiyeti ile ilgili bir düzenleme yapılmamıştır. PEGEM AKADEMİ 16 1937 yılında Zirai Kombinalar ve 1938 yılında da Devlet Ziraat İşletmeleri kurulmuştur. Tarım sektörü ile ilgili diğer gelişmeler ise 1937’de kurulan Zirai Kombinalar ve 1938 yılında kurulan Devlet Ziraat İşletmeleri’dir. HOCA NOTU 1934 yılında Toprak İskan Kanunu çıkarılmıştır. Dönemde tarım sektöründe en yüksek büyüme hızı %58.1 ile 1936 yılı en düşük büyüme hızı ize %-32.8 ile 1930 yılında gerçekleşmiştir. Dönemde Dış Ticaret Türkiye Cumhuriyeti 1929 Buhranının dış ticaret üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla 1930’lu yıllardan itibaren dış ticarette korumacı politikalar izlemiştir. Bu politikaların amacı yurt içinde üretilen malların ithalatını yasaklayarak dış ticaret fazlası elde etmektir. 1936 ve 1938 yılları arasında İngiltere ile yapılan Dış Ticaret Anlaşması ile İngiltere, Türkiye’ye kredi vermiştir. Dönemde dış ticaret üzerinde yaşanan önemli bir gelişme de 1930’lu yıllarda yaşanan döviz dar boğazını aşmak amacıyla 1933-34 yılında yapılan “Kliring” anlaşmalarıdır. Bu anlaşmalar sonucu Almanya Türkiye ile ticareti arttırmış ve 1937 yılının sonuna gelindiğinde ithalat ve ihracatımız içinde Almanya’nın önemli bir payı oluşmuştur. Devlet denetiminde sürdürülen dış ticaret içinde ithalat ve ihracatın en düşük olduğu yıl 1932 yılı iken her ikisinde de en yüksek olduğu yıl 1937 dir. 1930’lu yıllardan itibaren dış ticaret fazlası veren ülke 1938 yılına gelindiğinde dış açıkla karşı karşıya kalmıştır. Son olarak önceleri tüketim malı ithal eden Türkiye 1934 yılından itibaren ara ve yatırım malları ithal etmeye başlamıştır. Dönemde Para ve Maliye 1930-38 döneminde; istikrarlı kur, sıkı para, denk bütçe politikaları uygulamayı amaçlayan Türkiye, 1930 yılında Türk Lirasının dış değerini korumak amacıyla Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu çıkarmış ve 1930 da Merkez Bankası’nı kurarak emisyon hacmini kontrol altına almıştır. Dönemde emisyon hacminde önemli bir artış olmamakla birlikte banka mevduatlarında artış gerçekleşmiştir. 1938 yılında ise Merkez Bankası’na kamuya ait hazine bonolarını avans verme ve iskonto etme yetkisi verilmiştir. 1930-1938 yılları arasında kamu bütçesinin %10’nu yatırımlara ayırmış, Milli Savunma ve Demiryolu harcamalarına öncelik vermiştir. 1930’lu yıllarda maliye politikasında temel alınan düşünce “denk bütçe” politikasıdır ve bu politika söz konusu yıllarda sağlanmıştır. Devlet harcamaları içinde ilk sırayı yer alan savunma harcamalarını iç ve dış borçların ana para ve faiz ödemeleri takip eder. Özellikle birinci beş yıllık sanayi planı çerçevesinde artan harcamalar vergilerle karşılanmaya çalışılmıştır. Vergiler içinde dolaylı vergiler ağırlıklı olmakla birlikte tekellerden (tuz, şeker, alkol, kibrit vb.) elde edilen vergiler de sanayileşme sürecinde önemli finansman kaynakları olmuştur. Merkez Bankası kaynaklarına kısa vadeli avanslar dışında baş vurulmamıştır. Dönemde çıkarılan vergiler 9 1931 Buhran Vergisi 9 1932 Muvazene Vergisi 9 1935 Hava Kuvvetlerine Yardım Vergisidir. Dönemde Sovyetler Birliği ve İngiltere’den alınan borçlar dışında yeni borçlanma imkanı olmamıştır. Kısacası açık finansman uygulaması öngörülmemiştir.
