Book 3.indb

O P T I M U S
MALİYE
Konu Anlatımlı
Örnekler
2015
Yorumlar
İdari Hakimlik
Sayıştay
Gelir Uzmanlığı
Uyarılar
Pratik Bilgiler
Özgün Sorular ve Açıklamaları
KPSS ve kurum
sınavları için
özgün soru ve konu
anlatımından oluşan
Kamu İhale Kurumu
TEK KİTAP
Çıkmış Sorular ve Açıklamaları
SALİM GÖL - MAKBULE EKİCİ
Kontrolörlük
Denetmenlik
Uzmanlık
Salim GÖL- Makbule EKİCİ
KPSS MALİYE
ISBN 978-605-364-856-7
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
“Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ
SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir
kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da
kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi
Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır.”
4. Baskı: Eylül, 2014
Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu
Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Tuna Matbaacılık Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Bahçekapı Mahallesi 2460. sokak No:7
Şaşmaz/ANKARA
(0312-278- 34 84)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 16102
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net.
E-ileti: [email protected]
sunu
Kariyer mesleklerine girişte en önemli aşamalardan biri haline gelmiş Kamu Personeli Seçme Sınavı'na
(KPSS) hazırlanırken çeşitli kaynaklardan farklı bilgilere ulaşılabilir. Bu kitabın hazırlanmasında temel
ölçüt siz adayların tek bir kaynaktan tüm bilgiye rahatça ulaşabilmenizdir. KPSS'nin uzman ve müfettiş
kadrolarında çalışmayı hedefleyen adaylar için sadece bir adım olduğu unutulmamalıdır.
Maliye bilimi oldukça geniş bir alandır. KPSS Maliye sınavı kapsam olarak;
n
Maliye Teorisi
%10
n
Kamu Harcamaları
%15
n
Kamu Gelirleri
%15
n
Kamu Borçları
%15
n
Bütçe
%15
n
Maliye Politikası
%15
n
Vergi Hukuku (Türk Vergi Sistemi)
%15
temel başlıklarında hazırlanan toplam 30 sorudan oluşmaktadır. Kitabımızda bu temel başlıklar çerçerçevesinde 5018 sayılı kanunda yapılan değişiklikleri de kapsayan çelişkilerden uzak, güncel ve temel bilgileri aktarmak asıl hedefimizdir. Burada özellikle belirtilmesi gereken kitabımızın sadece KPSS
değil diğer uzmanlık ve müfettişlik sınavlarını da kapsamaya çalışmasıdır.
Kitapla ilgili öneri, eleştiri ya da takdirinizi [email protected] aracılığıyla bizimle paylaşmanız bize
ışık tutacaktır.
Bu ürünün ortaya çıkmasında emeği geçen herkese; öncelikle bu süreçte en büyük sabrı gösteren
ailelerimize, Suat DÜZ başta olmak üzere tüm Pegem Ailesi'ne, sıkıntılarımızı paylaşan dostlarımıza,
dizgi ve tasarımda yardımlarından dolayı Gamze Dumlupınar'a sonsuz teşekkür ederiz.
Salim GÖL - Makbule EKİCİ
İÇİNDEKİLER
1. BÖLÜM
Maliye Teorisi
1. Kamu Maliyesinin Tanımı.................................................................................... 3
2. Kamu Maliyesine İlişkin Yaklaşımlar................................................................... 3
1. Geleneksel Yaklaşımlar ................................................................................ 3
2. Modern Yaklaşımlar ...................................................................................... 4
3. Devlet Faaliyetlerinin Tarihsel Süreç İçerisindeki Değişimi................................. 5
1. Merkantilizm ............................................................................................. 5
2. Fizyokrasi ................................................................................................. 6
3. Klasik Maliye Yaklaşımı ............................................................................ 6
4. Müdahaleci Devlet Yaklaşımı ................................................................... 7
5. İktisadi Rasyonalite Yaklaşımı .................................................................. 8
6. Musgrave Yaklaşımı ................................................................................. 8
7. Anayasal İktisat Yaklaşımı ........................................................................ 8
8. Alternatif Devlet Görüşleri......................................................................... 9
4. Kamu Maliyesinin Amaçları ............................................................................... 9
A. Kaynak Tahsisinde Etkinliğin Sağlanması .................................................... 9
B. Gelir Dağılımında Adaletin Sağlanması ..................................................... 11
C. Ekonomik İstikrarın Sağlanması ................................................................. 11
D. Ekonomik Büyüme ve Kalkınmanın Sağlanması ....................................... 11
5. Dışsallıklar ........................................................................................................ 11
Dışsallıkla Mücadele Yöntemleri ..................................................................... 14
Kamu Kesiminin Ekonomi İçerisindeki Büyüklüğünün Ölçülmesi ................... 15
Kamu Kesimi ve Özel Kesim Üretim Süreçlerinin Karşılaştırılması ................ 15
6. Kamu Kesiminde Üretilen Mal ve Hizmetler ..................................................... 16
7. Kamu Kesiminde Optimum Üretim Düzeyinin Tespiti ....................................... 18
1. Kısmi Denge Analizi .................................................................................... 18
2. Genel Denge Analizi ................................................................................... 19
8. Toplumsal Refahın Artırılması .......................................................................... 19
9. Siyasi Karar Alma Modelleri ............................................................................. 20
Çözümlü Test ........................................................................................................ 23
Çözümler .............................................................................................................. 27
Cevaplı Test .......................................................................................................... 30
Çıkmış Sorular ...................................................................................................... 34
Çıkmış Soruların Açıklamaları .............................................................................. 39
2. BÖLÜM
Kamu Harcamaları
1. Kamu Harcamalarının Tanımı ve Özellikleri ..................................................... 47
2. Kamu Harcamalarının Artışı, Anlamı ve Sınıflandırılması ................................ 48
2.1 Görünüşte Artış Nedenleri ........................................................................ 49
2.1.1 Para Değerinin Düşmesi.................................................................... 49
2.1.2 Bütçe Yöntem ve Tekniğindeki Değişmeler ....................................... 49
2.1.3 Kamu Hizmetlerinin Yerine Getirilmesinde Ayni Usulün
Terk Edilmesi ..................................................................................... 49
2.1.4 Ülke Sınırlarının ve Nüfusun Değişmesi ............................................ 49
2.2 Kamu Harcamalarının Gerçek Artış Nedenleri ......................................... 50
PEGEM AKADEMİ
vi
2.2.1 Savaşlar ........................................................................................... 50
2.2.2 Bilimsel ve Teknik Gelişmeler........................................................... 50
2.2.3 Devlet Anlayışındaki Değişmeler ..................................................... 50
2.2.4 Kamu Hizmetlerinin Yaygınlaşması ve Yoğunlaşması ..................... 51
2.2.5 Vatandaşların Hayat Standartlarının Yükseltilmesi .......................... 51
3. Kamu Harcamalarında Artışı Açıklamaya Yönelik Görüşler ............................. 51
3.1 Makro Modeller ......................................................................................... 51
3.1.1 Wagner Kanunu (Kamu Harcamalarının Artış Kanunu) ................... 51
3.1.2 Peacock-Wiseman (Sıçrama Hipotezi) ............................................ 52
3.1.3. R. Bird ............................................................................................. 53
3.1.4 J. Diamond ....................................................................................... 53
3.1.5 Musgrave ......................................................................................... 54
3.1.6 Rostow (Kalkınma Modelleri) ........................................................... 54
3.1.7 Odle (Politik Tarihsel Aşamalar Yaklaşımı) ...................................... 54
3.1.8 Baumol - Dengesiz Verimlilik Artışı (Nisbi Verimlilik Yaklaşımı) ....... 55
3.1.9 T. Hobbes (Leviathan - Politik Model) ............................................. 55
3.1.10 S. Fabricant .................................................................................... 56
3.1.11 Francesco Nitti .................................................................................. 56
3.1.12 Pyle ................................................................................................ 56
3.1.13 H. C. Adams ................................................................................... 56
3.1.14 Colin Clark...................................................................................... 56
3.1.15 J. O'Connor .................................................................................... 56
3.1.16 S. Peltzmen .................................................................................... 56
3.1.17 Roger Noll ve Morris Fiorina .......................................................... 56
3.1.18 A. C. Pigou - H. Dalton (Sosyal Refahın Artırılması Yaklaşımı) ..... 57
3.1.19 Maksimizasyon Yaklaşımı .............................................................. 57
3.1.20 S. Kuznets ...................................................................................... 57
3.1.21 E. Poole.......................................................................................... 57
3.1.22 Tinbergen ....................................................................................... 57
3.2 Mikro Modeller .......................................................................................... 58
3.2.1 Niskanen (Bürokrasi Modeli) ............................................................ 58
3.2.2 Seçmen Davranışı Modeli ................................................................ 59
3.2.3 Politikacı Davranışı Modeli ............................................................... 59
4. Kamu Harcamalarının Sınıflandırılması ........................................................... 59
4.1 İdari Sınıflandırma .................................................................................... 59
4.2 Fonksiyonel Sınıflandırma ........................................................................ 60
4.3 Bilimsel ve Ekonomik (İktisadi) Sınıflandırma ........................................... 60
1. Reel (Gerçek) Harcamalar - Transfer Harcamaları Sınıflandırması ...... 61
2. Harcamaların Sağladıkları Faydalar Açısından Sınıflandırılması.......... 64
3. Verimli Harcamalar - Verimsiz Harcamalar Sınıflandırması .................. 64
4. Olağan Harcamalar- Olağanüstü Harcamalar Sınıflandırması.............. 65
5. Kamu Harcamalarının Etkileri .......................................................................... 65
A. Kamu Harcamalarının Ekonomi Üzerinde Etkisi ........................................ 65
B. Kamu Harcamalarının Üretim Üzerine Etkileri ............................................ 65
Özet ...................................................................................................................... 67
Çözümlü Test ........................................................................................................ 69
Çözümler .............................................................................................................. 74
Cevaplı Test .......................................................................................................... 77
Çıkmış Sorular ...................................................................................................... 81
Çıkmış Soruların Açıklamaları .............................................................................. 87
vii
3. BÖLÜM
Kamu Gelirleri
1. Kamu Gelirlerinin Tanımı .................................................................................. 95
2. Kamu Gelirinin Sınıflandırılması ....................................................................... 95
3. Kamu Gelirlerinin Çeşitleri ................................................................................ 96
Vergiler ............................................................................................................ 96
Harçlar ............................................................................................................ 96
Resimler .......................................................................................................... 98
Şerefiyeler ....................................................................................................... 98
Parafiskal (Vergi Benzeri) Gelirler ................................................................... 98
Emisyondan Doğan Gelirler ............................................................................ 99
Para ve Vergi Cezaları .................................................................................... 99
Mali Tekel Gelirleri .......................................................................................... 99
Fon Gelirleri .................................................................................................... 99
Kamu Kurumu Fiyatları ................................................................................... 99
Mülk ve Teşebbüs Gelirleri .............................................................................. 99
Gönüllü Borçlanmalar ..................................................................................... 99
Verginin Amaçları ............................................................................................... 100
Vergiyi Açıklayan Teoriler ................................................................................... 100
Fayda Teorisi ................................................................................................ 100
İktidar Teorisi ................................................................................................. 100
Verginin Unsurları ............................................................................................... 100
4. Vergilendirme Süreci ...................................................................................... 102
I. Verginin Tarhı ............................................................................................. 102
II. Verginin Tebliği .......................................................................................... 102
III. Verginin Tahakkuku .................................................................................. 102
IV. Verginin Tahsili ......................................................................................... 103
5. Vergilendirme İlkeleri ...................................................................................... 103
I. Klasik Vergilendirme İlkeleri ....................................................................... 103
II. Modern Vergilendirme İlkeleri ................................................................... 105
6. Vergiye Karşı Gösterilen Tepkiler ................................................................... 106
Yansımayı Etkileyen Faktörler ...................................................................... 107
7. Vergi ile İlgili Kavramlar .................................................................................. 108
8. Ödeme Gücüne Ulaşmanın Yolları ................................................................. 111
Çözümlü Test ...................................................................................................... 115
Çözümler ............................................................................................................ 119
Cevaplı Test ........................................................................................................ 123
Çıkmış Sorular .................................................................................................... 127
Çıkmış Soruların Açıklamaları ............................................................................ 132
4. BÖLÜM
Devlet Bütçesi
1. Bütçe Kavramı ve Bütçenin Gelişimi .............................................................. 137
2. Bütçenin Özellikleri ......................................................................................... 138
3. Bütçenin Fonksiyonları ................................................................................... 139
3.1 Bütçenin Klasik Fonksiyonları ................................................................. 139
3.1.1 Bütçenin Mali ve İktisadi Fonksiyonu ............................................. 139
3.1.2 Bütçenin Hukuki Fonksiyonu .......................................................... 139
PEGEM AKADEMİ
PEGEM AKADEMİ
viii
3.1.3 Bütçenin Siyasi Fonksiyonu ........................................................... 140
3.1.4 Bütçenin Denetim Fonksiyonu ....................................................... 140
3.2 Bütçenin Çağdaş Fonksiyonları .............................................................. 140
3.2.1 Bütçenin Yönetsel Fonksiyonu ....................................................... 140
3.2.2 Bütçenin Planlama Fonksiyonu ...................................................... 140
3.2.3 Bütçenin Makro Ekonomik Fonksiyonları ....................................... 141
3.2.4 Bütçenin Gelir ve Kaynak Dağılımı Fonksiyonları .......................... 141
4. Bütçe İlkeleri ................................................................................................... 142
5. Bütçe Çeşitleri ................................................................................................ 144
5.1 Merkezi Yönetim Bütçesi ........................................................................ 144
5.1.1 Genel Bütçeli Kuruluşlar................................................................. 144
5.1.2 Özel Bütçeli Kuruluşlar ................................................................... 145
5.1.3 Düzenleyici ve Denetleyici Kuruluşlar ............................................ 145
5.2 Sosyal Güvenlik Kurumlarının Bütçesi .................................................... 146
5.3 Mahalli İdareler Bütçesi .......................................................................... 146
6. Bütçe Teorileri ................................................................................................. 147
7. Bütçe Teknikleri .............................................................................................. 149
7.1 Torba (Lump-Sum) Bütçeleme ................................................................ 149
7.2 Klasik Bütçe Sistemi ............................................................................... 150
7.3 Performans Bütçe Sistemi ...................................................................... 150
7.4 Program Bütçe Sistemi ........................................................................... 151
7.5 Planlama Programlama Bütçeleme Sistemi ........................................... 151
7.6 Sıfır Esaslı Bütçeleme Sistemi ................................................................ 153
7.7 Stratejik Planlamaya Dayalı Performans Esaslı Bütçeleme Sistemi....... 153
8. Türk Bütçe Sistemi ......................................................................................... 155
8.1 Bütçenin Hazırlanması ............................................................................ 155
8.1.1 Gelir Bütçesinin Hazırlanması ........................................................ 155
8.1.2 Gider Bütçesinin Hazırlanması....................................................... 156
8.2 Bütçenin Kanunlaşması .......................................................................... 159
8.3 Geçici Bütçe ve Ek Bütçe Uygulaması ................................................... 160
8.4 Bütçenin Uygulanması ............................................................................ 161
8.4.1. Gelirlerin Toplanması .................................................................... 161
8.4.2. Giderlerin Yapılması ...................................................................... 161
8.4.3. Faaliyet Raporları .......................................................................... 163
8.4.4 Kesin Hesap Kanunu ..................................................................... 163
8.4.5 Genel Uygunluk Bildirimi ................................................................ 164
8.4.6 Devlet Muhasebe Sistemi .............................................................. 164
8.4.7 Bütçe Hesaplarının Kapatılması..................................................... 165
8.4.8 Türkiye'de Bütçe Hesaplarının Kapatılması ................................... 166
9. Bütçenin Denetimi ......................................................................................... 167
9.1 İdari Denetim .......................................................................................... 167
9.2 Yasama Denetimi .................................................................................... 168
9.3 Yargı Denetimi ........................................................................................ 168
Çözümlü Test ...................................................................................................... 169
Çözümler ............................................................................................................ 173
Cevaplı Test ........................................................................................................ 177
Çıkmış Sorular .................................................................................................... 181
Çıkmış Soruların Açıklamaları ............................................................................ 187
ix
5. BÖLÜM
Devlet Borçlanması
1. Devlet Borcunun Tanımı ve Kapsamı ............................................................. 193
1.1 Borcun Tanımı ve Özellikleri ................................................................... 193
1.2 Borçlanma ile Vergi Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar ......................... 194
1.3 Devlet Borcu ile Özel Borç Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar .............. 194
2. Borçlanma Konusundaki Görüşler .................................................................. 195
2.1 Klasik Maliyecilere Göre Borçlanma ....................................................... 195
2.2 Modern Maliyecilere Göre Borçlanma .................................................... 195
3. Devletin Borçlanma Nedenleri (Amaçları) ...................................................... 196
4. Borçlanmanın Sınırı ........................................................................................ 197
5. Borçlanma Yetkisi ........................................................................................... 198
6. Devlet Borçlarının Sınıflandırılması ................................................................ 199
A. Vadeleri Bakımından Devlet Borçlarının Sınıflandırılması ........................ 199
B. Cebir Unsuruna Göre Devlet Borçlarının Sınıflandırılması ....................... 203
C. Sağlandıkları Kaynaklar Bakımından Devlet Borçlarının Sınıflandırılması ....204
1. İç Borçlar......................................................................................................205
2. Dış Borçlar ...................................................................................................207
7. Devlet Borcunda Garanti ve Avantajlar .......................................................... 212
A. Devlet Borçlanmasında Garanti ............................................................... 212
B. Borçlanmada Sağlanan Avantajlar ........................................................... 213
8. Devlet Borçlarının Ekonomik (İktisadi) Etkileri ................................................ 214
A. Borçlanmanın Ekonomik Etkilerini Belirleyen Faktörler ............................ 214
B. Borçlanmanın Ekonomik Denge Üzerindeki Etkileri ................................. 214
9. Borç Stoku ve Borç Yükü................................................................................ 216
A. Borç Yükü Çeşitleri ................................................................................... 217
B. İç Borç Yükü - Dış Borç Yükü ................................................................... 217
C. Dış Borç Servis Oranı .............................................................................. 217
D. Borç Yükünün Gelecek Kuşaklara Aktarılması ........................................ 218
10. Borç Yönetimi ve Borcun Sona Ermesi ........................................................ 218
A- Borç Yönetiminin Tanımı ve Kapsamı ...................................................... 218
B- Borç Yönetimi Faktörleri ........................................................................... 220
1. Borcun Miktarı ..................................................................................... 220
2. Borcun Bileşimi ................................................................................... 220
C- Olağan Borç Yönetimi (Borçların Ödenmesi) ........................................... 220
Devlet Borçlarının Ödenme Şekilleri ....................................................... 222
Borçların Ödenmesinde Kullanılacak Finansman Yöntemi ..................... 222
D- Olağanüstü Borç Yönetimi ....................................................................... 223
1. Konsolidasyon (Tahkim) ...................................................................... 224
2. Konversiyon (Borçların Değiştirilmesi) ................................................ 225
11. Borçlanma İle İlgili Tanımlar .......................................................................... 229
12. Kamu Kesimi Açık Türleri (Bütçe Açıkları).................................................... 230
Çözümlü Test ...................................................................................................... 233
Çözümler ............................................................................................................ 237
Cevaplı Test ........................................................................................................ 240
Çıkmış Sorular .................................................................................................... 245
Çıkmış Soruların Açıklamaları ............................................................................ 251
PEGEM AKADEMİ
PEGEM AKADEMİ
x
6. BÖLÜM
Maliye Politikası
1. Maliye Politikası Tanımı .................................................................................. 257
2. Maliye Politikası Amaçları............................................................................... 257
2.1 İktisadi İstikrarın Sağlanması .................................................................. 257
2.2 İktisadi Büyümenin Sağlanması .............................................................. 257
2.3 Gelir Dağılımının Düzenlenmesi ........................................................... 258
3. Maliye Politikası Araçları ................................................................................ 258
4. Maliye Politikası Yöntemleri............................................................................ 260
4.1 İradi (İhtiyari) Maliye Politikası ................................................................ 260
4.2 Otomatik Stabilizatörler ........................................................................... 260
4.3 Formül Esnekliği Yöntemi ....................................................................... 260
5. Maliye Politikasına İlişkin Yaklaşımlar ............................................................ 260
5.1 Klasik Yaklaşım ....................................................................................... 260
5.2 Keynesyen Yaklaşım............................................................................... 261
5.3 Monetarist Yaklaşım................................................................................ 261
5.4 Çağdaş Keynesyen Yaklaşım ................................................................. 261
5.5 Yeni Klasik Makroekonomi Yaklaşımı ..................................................... 262
5.6 Yeni Keynesyen Yaklaşım ....................................................................... 262
5.7 Post Keynesyen Yaklaşım ...................................................................... 262
6. Enflasyonla Mücadelede Maliye Politikası...................................................... 263
7. Durgunlukla Mücadelede Maliye Politikası ..................................................... 265
8. Stagflasyonla Mücadelede Maliye Politikası................................................... 266
9. Gelir Dağılımı ve Maliye Politikası .................................................................. 267
Kamu Harcamaları ........................................................................................ 268
Kamu Gelirleri ............................................................................................... 268
Borçlanma ..................................................................................................... 269
Bütçe ............................................................................................................. 269
10. Çarpan ve Hızlandıran Mekanizması ........................................................... 269
11. IS ve LM Analizi ........................................................................................... 273
12. Dışlama Etkisi ve Maliye Politikası ............................................................... 277
Çözümlü Test ...................................................................................................... 278
Çözümler ............................................................................................................ 281
Cevaplı Test ........................................................................................................ 284
Çıkmış Sorular .................................................................................................... 289
Çıkmış Soruların Açıklamaları ............................................................................ 299
7. BÖLÜM
Türk Vergi Sistemi
1. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler ...................................................................... 307
Gelir Vergisi .................................................................................................. 307
Gelir Vergisi Türleri ....................................................................................... 307
Gelirin Tanımı ................................................................................................ 307
Gelirin Özellikleri ........................................................................................... 308
Mükellefiyet Türleri ........................................................................................ 309
2. Gelir Vergisinin Unsurları ................................................................................ 310
1. Ticari Kazanç ............................................................................................ 310
Ticari Kazancın Tespiti .................................................................................. 310
xi
A. Ticari Kazancın Gerçek Usulde Tespiti ............................................... 310
B. Ticari Kazancın Basit Usulde Tespiti ................................................... 311
C. Esnaf Muaflığı..................................................................................... 313
Ticari Kazancın İstisnaları ............................................................................. 314
2. Zirai Kazanç.................................................................................................... 314
3. Ücret ............................................................................................................... 315
4. Serbest Meslek Kazancı ................................................................................. 317
5. Gayrimenkul Sermaye İratları ......................................................................... 319
6. Menkul Sermaye İratları ................................................................................. 321
7. Diğer Kazanç ve İratlar ................................................................................... 322
A. Değer Artışı Kazançları ............................................................................ 322
B. Arızi Kazançlar ......................................................................................... 322
Gelir Vergisinin Beyanı ................................................................................. 323
Kurumlar Vergisi ........................................................................................... 324
Mükellefiyet Türleri ........................................................................................ 325
Kurum Kazancının Tespiti ............................................................................. 325
Beyanname Türleri ....................................................................................... 326
3. Harcamalar Üzerinden Alınan Vergiler ........................................................... 327
1. Katma Değer Vergisi ................................................................................. 327
2. Özel Tüketim Vergisi ................................................................................. 328
3. Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi ...................................................... 329
4. Özel İletişim Vergisi .................................................................................. 329
4. Servet Üzerinden Alınan Vergiler ................................................................... 329
1. Motorlu Taşıtlar Vergisi ............................................................................. 329
2. Emlak Vergisi ............................................................................................ 330
3. Veraset ve İntikal Vergisi ........................................................................... 330
8. BÖLÜM
Vergi Hukuku
1. Vergi Hukukunun Tanımı, Kapsamı ve Hukuk Sistemi İçindeki Yeri ......... 335
1. Vergi Hukukunun Dalları ..................................................................... 336
2. Vergi Hukukunun Kaynakları .................................................................... 336
A. Yasama Organından Doğan Kaynaklar .............................................. 336
B. Yürütme Organından Doğan Kaynaklar.............................................. 336
C. Yargı Organından Doğan Kaynaklar ................................................... 337
D. Diğer Kaynaklar .................................................................................. 338
3. Vergileme İlkeleri ...................................................................................... 338
4. Vergi Yasalarının Yer, Zaman ve Anlam Bakımından Uygulanması ......... 339
A. Vergi Kanunlarının Yer Bakımından Uygulanması .............................. 339
B. Vergi Kanunlarının Zaman Bakımından Uygulanması ........................ 339
C. Vergi Kanunlarının Anlam Bakımından Uygulanması......................... 339
2. Verginin Tarafları............................................................................................. 340
A. Vergi İdaresi ............................................................................................. 340
B. Vergi Mükellefi .......................................................................................... 340
3. Vergilendirme Süreci ...................................................................................... 345
1. Verginin Tarhı ............................................................................................ 345
2. Verginin Tebliği .......................................................................................... 345
3. Verginin Tahakkuku ................................................................................... 346
4. Verginin Tahsili .......................................................................................... 346
PEGEM AKADEMİ
PEGEM AKADEMİ
xii
Vergi Hukukunda Süreler .............................................................................. 346
Vergi Denetim Yolları .................................................................................... 347
4. Vergi Suç ve Cezaları ..................................................................................... 348
A. Vergi İdaresi Tarafından Cezalandırılan Suçlar ........................................ 348
B. Ceza Mahkemeleri Tarafından Cezalandırılan Suçlar .............................. 350
Vergi Cezalarının Ödenmesi ve Kalkması .................................................... 352
Vergi Borcunu Sona Erdiren, Hafifleten veya Erteleyen Nedenler................ 353
Vergi Uyuşmazlıklarının Yargısal Çözüm Yolları ........................................... 357
Çözümlü Test ...................................................................................................... 358
Çözümler ............................................................................................................ 361
Cevaplı Test ........................................................................................................ 364
Çıkmış Sorular .................................................................................................... 368
Çıkmış Soruların Açıklamaları ............................................................................ 374
Deneme -1 .......................................................................................................... 380
Deneme -1 Çözümleri......................................................................................... 386
Sayıştay - 2008................................................................................................... 391
Sayıştay - 2008 Çözümleri ................................................................................. 395
Sayıştay - 2011 .................................................................................................. 399
Sayıştay - 2011 Çözümleri.................................................................................. 404
Kaynakça ............................................................................................................ 408
MALİYE TEORİSİ
<×
2005
6
Ø
KAMU MALİYESİNİN TANIMI
Ø
KAMU MALİYESİNE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR
Ø
DEVLET FAALİYETLERİNİN TARİHSEL
2006
5
OOD
6R UD*
UX |
$ UH
QD d×
OL] NP
OHU ×Ā
L
2007
3
SÜREÇ İÇERİSİNDEKİ DEĞİŞİMİ
Ø
KAMU MALİYESİNİN AMAÇLARI
Ø
DIŞSALLIKLAR
Ø
KAMU KESİMİNDE ÜRETİLEN MAL VE HİZMETLER
Ø
KAMU KESİMİNDE OPTİMUM ÜRETİM DÜZEYİNİN TESPİTİ
Ø
TOPLUMSAL REFAHIN ARTIRILMASI
Ø
SİYASİ KARAR ALMA MODELLERİ
2008
5
2009
3
2010
4
2011
4
2012
4
2013
4
2014
3
“Anayasal iktisat, ekonomik ve politik birimlerin tercihlerini ve faaliyetlerini sınırlayan
alternatif yasal-kurumsal ve anayasal kurallar bütününün işleyiş özelliklerini açıklamaya
çalışır.”
James M. Buchanan
1. BÖLÜM
MALİYE TEORİSİ
1- KAMU MALİYESİNİN TANIMI
Kamu maliyesi devlet faaliyetlerinin ekonomi üzerindeki etkilerini inceleyen bir
disiplindir. Kamu harcamaları ve kamu gelirlerinin ekonomi üzerindeki etkileri ve
kamu ekonomisinin piyasayla olan etkileşimi bu disiplinin ilgi alanına girmektedir.
Devlet faaliyetlerinin yoğunlaştığı temel husus toplumsal ihtiyaçların karşılanması
iken, söz konusu ihtiyaçların nasıl finanse edileceği de kamu maliyesi içerisinde ele
alınan konulardır.
Özet bir biçimde ifade etmek gerekirse, kamu maliyesi; kamu gelirlerinin toplanmasını, giderlerin yapılmasını, kamunun varlık ve borçlarının yönetimini kapsamaktadır. Kamu maliyesi disiplinler arası bir nitelik taşımaktadır; dolayısıyla bir çok
disiplinle ilişki içerisinde bulunmaktadır. Kamu maliyesinin ilişki içerisinde olduğu
disiplinlerden en önemlileri hukuk, ekonomi, işletme, muhasebe, yönetim bilimi ve
siyaset bilimidir.
Maliyenin bilimsel bazda ele alınışı ve incelenişi ancak 19. yy’dan itibaren söz konusu olmuştur.
2- KAMU MALİYESİNE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR
Kamu maliyesinin konusunu, sınırını ve yoğunlaştığı hususları belirlemeye yönelik
olan bu yaklaşımlar, geleneksel ve modern yaklaşımlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Adından anlaşılacağı üzere geleneksel yaklaşımlar bugün geçerliliğini
yitirmiş yaklaşımlar iken, modern yaklaşımlar yakın zamana kadar geçerli olmuş ya
da hala geçerliliğini koruyan yaklaşımlardır.
1- GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR
Kurumsal yaklaşım: Bu yaklaşım içerisinde devlet faaliyetleri hukuki ve idari açıdan
ele alınmakta ve vergilerin toplanması ile toplanan fonların kullanılması konuları
üzerinde durulmaktadır.
Yapısal yaklaşım: Kamu maliyesi ile ilgili konular ekonomik açıdan incelenmekte
olup, kaynak tahsisi ve kullanımında etkinlik, devlet faaliyetlerinin etkinliği ve devlet
faaliyetlerinin piyasa ekonomisi ile etkileşimi gibi hususlar bu yaklaşımın çalışma
alanını oluşturmaktadır.
Değişim yaklaşımı: Ödenen vergileri kamu hizmetlerinin bedeli olarak gören bu
yaklaşımda, devlet faaliyetlerinin optimum üretim düzeyi tespit edilmeye çalışılmaktadır. Ulaşılan sonuçta vergilerin, üretilen kamusal mal ve hizmetlerin marjinal
maliyetine eşitlendiği noktada, kamu ekonomisinde optimum üretim düzeyinin gerçekleşeceği savunulmuştur.
PEGEM AKADEMİ
4
Refah yaklaşımı: Toplumdaki hiç kimsenin refahını azaltmadan toplum refahının
arttırılması amaçlanmaktadır.
Gelir yaklaşımı: Fonksiyonel maliye ile ilgili olan gelir yaklaşımı, devlet faaliyetlerinin milli geliri arttırıcı ve azaltıcı etkileri üzerinde durmaktadır.
Fonksiyonel maliye, mali araçları etkileri, işlevleri ve ekonomi
üzerindeki etkileri yönünden inceleyen maliye dalıdır.
Çıkmış soru
Kamu maliyesi ile ilgili aşağıdaki geleneksel yaklaşımların hangisinde, devlet faaliyetlerinin milli geliri azaltıcı veya arttırıcı etkileri incelenmektedir?
A) Kurumsal yaklaşım
B) Yapısal yaklaşım
C) Değişim yaklaşımı
D) Refah yaklaşımı
E) Gelir yaklaşımı
Kamu maliyesine ilişkin yaklaşımlar geleneksel ve modern yaklaşımlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Bugün geçerliliğini yitirmiş geleneksel yaklaşımlar içerisinde yer alan gelir yaklaşımı ise fonksiyonel maliye ile ilgili olup, devlet faaliyetlerinin milli geliri arttırıcı ve azaltıcı
etkileri üzerinde durmaktadır.
Cevap E
2- MODERN YAKLAŞIMLAR
HOCA NOTU
Hukuki yaklaşımın temsilcileri
arasında yer alan E.-I. Blumenstein çifti, vergi hukukunun
temellerini atmışlardır.
Hukuki yaklaşım: Tarihi, hukuki ve kuramsal düzenlemelerin önem taşıdığı bu
yaklaşım içerisinde, devlet harcamalarının finansmanı için hangi kaynaklardan ve
hangi usullerle gelir sağlanacağı üzerinde durulmakta ve vergi yükünün toplum kesimleri arasında nasıl adil bir biçimde dağıtılacağı hususu önemle incelenmektedir.
Kısacası devlet faaliyetlerinin hukuki dayanağına önem verilmekte, fakat faaliyetlerin ekonomik etkileri üzerinde durulmamaktadır. Hukuki yaklaşım 20. yüzyılın ikinci
yarısına kadar geçerliliğini korumuşur.
İktisadi yaklaşım: Hukuki yaklaşımın aksine iktisadi yaklaşım içerisinde devlet faaliyetlerinin hukuki yönü tamamen göz ardı edilmiş ve toplum yönünden öngörülen
ekonomik ve sosyal amaçlara ulaşabilmek için kaynakların nasıl kullanılacağı üzerinde durulmuş ve söz konusu kaynak kullanımının ekonomik amaçlar üzerindeki
etkilerine yoğunlaşılmıştır. Keynesyen anlayışla birlikte, kamu maliyesinde iktisadi
yaklaşımın önemi artmış olan iktisadi yaklaşım günümüzde hala kabul görmektedir.
Yapısal yaklaşımda da iktisadi yaklaşımda olduğu gibi devlet
faaliyetlerinin ekonomik etkileri incelenmektedir. Fakat yapısal
yaklaşımda daha ziyade kamu ekonomisi özel ekonomi
karşılaştırmasına önem verilmekte ve analizler iktisadi yaklaşıma
kıyasla çok yüzeysel kalmaktadır.
5
PEGEM AKADEMİ
MALİYE BİLİMİNDE YAKLAŞIMLAR
GÜNÜMÜZDEKİ YAKLAŞIMLAR
GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR
Kurumsal Yaklaşım
Hukuki Yaklaşım
Devlet faaliyetlerini hukuki ve idari bakış
açısıyla incelemektedir.
Siyasi ve idari sistem içerisinde kamu
maliyesinin temel fonksiyonları üzerinde
durulmaktadır.
Yapısal Yaklaşım
Kamu maliyesi ile ilgili konular ekonomik
açıdan incelenmektedir.
İktisadi Yaklaşım
Devlet faaliyetlerinin ekonomik yanı ile
ilgilenilmektedir.
Değişim Yaklaşımı
Vergileri kamu hizmetlerinin bedeli
olarak kabul eder.
Gelir Yaklaşımı
Fonksiyonel maliye ile ilgilidir. Milli geliri
artırıcı ve azaltıcı etkileri inceler.
Refah Yaklaşımı
Kamu maliyesi aracılığıyla toplum
refahının maksimum edilmesi üzerinde
durur.
3- DEVLET FAALİYETLERİNİN TARİHSEL SÜREÇ
İÇERİSİNDEKİ DEĞİŞİMİ
Tarihsel süreç içerisinde kabul gören iktisadi düşünceler değiştikçe devlete bakış
açıları farklılaşmış ve devlete yüklenen roller de farklılık göstermiştir. Devletin ekonomideki rolünün evrimine ve maliye ilminin gelişimine etki eden iktisadi ekollere
değinmek, devletin günümüzde yüklendiği fonksiyonları anlamlandırabilmek için de
gereklidir.
1- Merkantilizm:
ü 16. yüzyılın egemen düşüncesi olan merkantilizm, geçerliliğini 18. yüzyıla kadar
sürdürmüştür.
ü Merkantilist düşüncenin önemli temsilcileri; Colbert, Munn ve Cantillion’dur.
ü Ülkelerin gücü sahip oldukları değerli maden miktarına bağlanmış; dolayısıyla
ülkedeki altın ve gümüş miktarının kontrolüne önem verilmiştir.
ü İhracat teşvik edilirken,gerekli durumlarda yapılacak hammadde ithali dışında
ithalata rıza gösterilmemiştir.
ü Devlete müdahaleci bir rol biçilmiş ve korumacı politikalar desteklenmiştir.
ü Devlet borçlanmasına sıcak bakılmamıştır.
PEGEM AKADEMİ
6
2- Fizyokrasi:
ü 18. yüzyıl Fransa’sında ortaya çıkmış bir düşünce akımıdır.
ü Liberalizmin öncüleri oldukları kabul edilmektedir.
ü Fizyokratların önemli temsilcileri; Quesnay, Dupont ve Turgot’tur.
ü Toplum hayatını sürdüren doğal düzenin (tabi nizam) varlığına inanılmış bu nedenle devletin ekonomiye müdahalesine gerek görülmemiştir.
Tarım ekonominin lokomotifi olarak kabul edilmiş ve tarımdan alınacak tek vergi
yeterli görülmüştür.
ü Kamu harcamalarının sınırlı olması gerektiği savunulmuş ve devlet borçlanmasına sıcak bakılmamıştır.
3- Klasik Maliye Yaklaşımı:
ü Ortodoks maliye yaklaşımı, mali gelenekçilik ya da geleneksel maliye yaklaşımı
olarak da bilinen klasik maliye yaklaşımının önemli temsilcileri; A.Smith, D. Ricardo, T. Malthus, J.S.Mill ve J.B.Say’dır.
ü Piyasanın kendiliğinden fiyat mekanizması eliyle mükemmel dengeyi sağlayacağına inanılır(görünmez el).
HOCA NOTU
Klasik maliye anlayışının etkisinin kaybolmasında rol oynayan etmenler şunlardır:
• I. Dünya Savaşı
• 1929 Ekonomik Buhranı
• II. Dünya Savaşı
• Refah devleti görüşleri
• Bilimsel çalışmalar
ü Jandarma devlet anlayışı savunulur ve devletin ekonomiye müdahalesine karşı
çıkılır. Bu anlayışa göre devlet sadece iç-dış güvenlik, adalet ve diplomasi hizmetleri ile ilgilenmelidir.
ü Özel sektörün verimliliğine inanılırken, devletin verimsiz olduğu kabul edilir. Tüketici devlet varsayımı olarak da nitelendirilen bu görüşte devlet, zaruri bir fena
olarak nitelendirilir.
ü Kamu girişimlerinin her zaman özel girişimlerden daha verimsiz olduğu kabul
edilir.
ü Tarafsız vergi ve tarafsız kamu harcamalarının gerekliliği savunulur. Vergi ve
harcamaların tarafsız olmasından kastedilen ise iktisadi karar ve davranışları
etkilememeleridir.
ü Devlet harcamalarının hacimce küçük olması ve harcamaların dolaylı vergilerle
finanse edilmesi savunulur.
ü Bütçe açığının kısa vadeli borçlarla kapatılmasına karşı çıkılır ve bütçe denkliğine vurgu yapılır.
ü Devlet borçlanmasına genel olarak sıcak bakılmamakla birlikte gerekli durumlarda, sermaye piyasasından borçlanılmasına izin verilir.
ü Say Kanunu (Her arz kendi talebini yaratır.) geçerlidir.
7
Çıkmış soru
1929 Dünya Bunalımı’nın maliye düşüncesi üzerindeki temel etkisi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ekonomik faaliyetlerin güçlendirilmesi için vergilerin mutlaka düşük tutulması
gerektiği düşüncesinin güçlenmesi
B) Bütün ekonomik faaliyetlerin piyasa mekanizmasına bırakılması gerektiği
inancının güçlenmesi
C) Devlet bütçesinin küçültülerek maliyenin başarısız olduğunun teyit edilmesi
D) Devletin çoğunlukla ekonomik faaliyetlerde başarısız olduğunun teyit edilmesi
E) Liberal anlayışı yansıtan tarafsız devlet yaklaşımının yerini müdaheleci devlet
yaklaşımına bırakması
1929 Dünya Bunalımı ile klasik maliye anlayışına olan güven sarsılmış, piyasanın kendiliğinden mükemmel dengeyi sağlayamayacağı anlaşılmış ve liberal anlayışı yansıtan
tarafsız devlet yaklaşımı yerini müdaheleci devlet yaklaşımına bırakmıştır.
Cevap E
4- Müdahaleci Devlet Yaklaşımı:
ü Yaklaşımın önemli temsilcileri; Keynes, Robinson, Stackelberg ve Srafa’dır.
ü Keynesyen anlayışın dünyada kabul görmesiyle birlikte önem kazanan devlet
anlayışıdır.
ü Ekonominin klasik maliyecilerin iddia ettikleri gibi her zaman tam çalışma düzeyinde olamayacağı savunulur. Keynes’ e göre ekonomi eksik istihdamda dengeye gelecektir; tam istihdam dengesi özel bir haldir.
ü Faizin temel fonksiyonu klasik iktisatçıların ileri sürdükleri gibi yatırım tasarruf
eşitliğini sağlamak değildir. Faiz likiditeden vazgeçmenin bedelidir ve tasarruflar
faiz oranına değil gelir düzeyine bağlıdır. Yatırımlar ise yalnızca faize değil aynı
zamanda sermayenin marjinal verimliliğine bağlıdır.
ü Ücret haddinin düşmesi ile, istihdam düzeyinin yükselmesi her zaman beklenemez.
ü Ancak ekonomi tam çalışma halindeyken, piyasaya arz olunan her mal kendi
talebini yaratabilir.
ü Tam istihdam düzeyinin yakalanamadığı durumlarda kamu harcamaları ile özel
harcamalar rekabet halinde değildir.
Keynesyen anlayışın etkinliğinin artmasıyla birlikte klasik (ortodoks, mali gelenekçi) anlayışta ortaya çıkan temel dönüşümleri şu şekilde özetlemek mümkündür:
Tüketici devletten süzgeç devlete geçilmiştir: Devleti tüketici olarak görmekten
vazgeçilmiş ve bütün kamu gelirlerinin süzgeçten geçerek devlet hazinesine girdiği
ve bütün kamu giderlerinin süzgeçten geçerek devlet hazineden çıktığı kabul edilmiştir. Kamu gelir ve giderlerinin süzgeçten geçirilmesi onların bir yeniden dağıtım
aracı olarak kullanıldığını ifade etmektedir.
Kamu girişimlerinin her zaman özel girişimlerden daha az verimli olduğu görüşü geçerliliğini yitirmiştir: Kamu girişimlerinin de etkin bir biçimde yönetildiğinde kar elde edebileceği görülmüş ve bu durum kabul edilmiştir. Ayrıca bazı temel
fonksiyonlar yüklenen devlette öncelikli amacın kar elde etmek olmadığı, yüklenmiş olduğu fonksiyonlar gereği zarar da edebileceği anlaşılmıştır.
PEGEM AKADEMİ
PEGEM AKADEMİ
8
Tarafsız kamu harcamaları ve tarafsız vergi yaklaşımları terk edilmiştir: Devlete yüklenen fonksiyonların çeşitlenmesinin bir sonucu olarak kamu harcamaları
ve bunların finansmanında kullanılan vergiler iktisadi ve sosyal hayata etki ederek
ekonomik birimlerin kararlarını etkilemekte ve böylece kaynak tahsisini şekillendirmektedir.
5- İktisadi Rasyonalite Yaklaşımı:
Bu yaklaşım içerisinde devletin ekonomiye gerekli durumlarda müdahale edebileceği kabul edilmekle birlikte; müdahalenin hangi durumlarda gerekli olacağı açıklanmaktadır. İktisadi rasyonalite yaklaşımı içerisinde üç farklı maliyecinin görüşü
öne çıkmaktadır:
J. Tinbergen’e göre her ekonomide en azından adalet,
savunma, diplomasi gibi temel
kamusal hizmetleri üreten bir
devlet mevcuttur ve bu durum
ekonominin esas yapısının kapitalist olmasına engel değildir.
a. Samuelson: İleride ayrıntılı olarak tanımlanacak olan tam – yarı kamusal
mal ayrımı ilk olarak P. Samuelson tarafından yapılmıştır. Bu tanımlamadan
yola çıkan Samuelson, devletin tamamen piyasanın dışında kalmasına karşı çıkmış ve tam kamusal mal üretimini gerçekleştirmek için devletin üretici
olarak piyasada bulunması gerektiğini savunmuştur. Ayrıca yarı kamusal mal
üretiminde de devlete tamamlayıcı bir rol biçmiştir.
b. Brochier- Tabatoni: Devletin hangi alanlarda üretici olarak piyasada bulunacağı kararı verilirken kamu kesimi ve özel kesimin maliyetlerinin karşılaştırılmasını önermişlerdir. Buna göre devlet özel kesime kıyasla maliyetlerinin
daha düşük olduğu alanlarda üretici olarak piyasada yer alacaktır.
c. Chamberlin- Cournot: Eksik rekabet piyasaları ile ilgili ilk çalışmaları yapmış olan Chamberlin- Cournot’a göre tam rekabetten sapmalar yaşanan durumlarda devlet piyasaya müdahale etmelidir.
6- Musgrave Yaklaşımı:
Devletin yeni fonksiyonları olarak da bilinen kamu maliyesinin amaçlarını ortaya
atan R. Musgrave , kaynak tahsisinde etkinliğin, gelir dağılımında adaletin ve ekonomik istikrarın piyasa koşullarında sağlanamayacağını dolayısıyla bu amaçların
gerçekleştirilebilmesi için devletin ekonomiye müdahale etmesi gerektiğini savunmuştur.
7- Anayasal İktisat Yaklaşımı:
J. McGill Buchanan
(1919- )
ABD’li bir iktisatçıdır. James
M.Buchanan iktisat ile politika
bilim dallarını birleştiren Kamu
Tercihi Teorisi’nin en iyi bilinen
kurucusu, en önemli araştırıcı
ve geliştiricisi olarak isimlendirilmiş ve bu üstün katkıları
nedeniyle 1986’da Nobel Ekonomi Ödülünü kazanmıştır.
Keynesyen anlayışla birlikte ortaya çıkan müdahaleci devlet anlayışının ekonomiyi
etkinlikten uzaklaştırdığına inanan Buchanan, Hayek ve Tullock tarafından ileriye
sürülmüş bir yaklaşımdır. Müdahaleci devletin ekonomiye olan keyfi müdahalelerinin ekonomik sorunları kronikleştirdiğine inanılmakta ve devlet müdahalesinin
sınırlandırılması gerektiği savunulmaktadır. Buchanan,Hayek ve Tullock’a göre
politikacı ve bürokratların yetkilerini kötüye kullanmalarını önlemenin yolu mali yetkilerin sınırını anayasa ile çizmekten geçmektedir. Bu sayede Leviathan’ın önüne
geçmek de mümkün olacaktır. Leviathan, İncil, Tevrat gibi kutsal kitaplardaki ayetlerde geçen mitolojik bir deniz canavarıdır. Anayasal iktisat görüşü klasik iktisadi
yaklaşımın bir uzantısı olarak görülmektedir.
Anayasal iktisat yaklaşımı 1970’lerde yaşanan petrol şoklarının
etkisiyle Keynesyen düşünceye olan güvenin sarsılmasıyla birlikte
ortaya açılmıştır.
9
8- Alternatif Devlet Görüşleri:
Mekanik devlet anlayışı: Devlet, sözleşme haklarını, özel mülkiyet haklarını koruyup güvence altına alan bir mekanizmadır. Birey devletin üzerindedir, devlet ortak
amaçlar için kullanılan bir araçtır. Liberal yaklaşım içerisinde savunulan bir devlet
anlayışıdır.
Organik devlet anlayışı: Devletin ekonomik hayattaki ve toplumdaki değişimleri
yansıtan, bununla birlikte vatandaşlar adına ve yararına karar veren bir organizma
gibi büyüdüğünü varsayan devlet anlayışıdır.
4- KAMU MALİYESİNİN AMAÇLARI
Tarihsel süreç içerisinde, devlet anlayışında ortaya çıkan değişimlerle birlikte devlete yeni fonksiyonlar yüklenmiş ve devlet müdahaleci roller üstlenmiştir. Bu doğrultuda günümüzde kabul gören amaçlar şunlardır:
ü Kaynak tahsisinde etkinliğin sağlanması
ü Gelir dağılımında adaletin sağlanması
ü Ekonomik istikrarın sağlanması
• Tam istihdamın sağlanması
• Fiyat istikrarının sağlanması
ü Ekonomik büyüme ve kalkınmanın sağlanması
A- Kaynak Tahsisinde Etkinliğin Sağlanması:
Kıt kaynaklarla sınırsız ihtiyaçlar karşılanırken kaynakların etkin kullanılması yalnızca iktisat ilminin değil, maliye ilminin de konusunu oluşturur. Çünkü kamu sektörü de kıt kaynaklarla toplumsal ihtiyaçları karşılamaya çalışır. Kaynak tahsisinde
etkinliğin sağlanmasında kıt kaynakların kamu kesimi ve özel kesim arasında etkin
bir biçimde paylaşımı ve her iki kesiminde aldığı kaynakları en iyi biçimde çalıştırması amaçlanmaktadır. Piyasa kaynak tahsisinde etkinliği sağlama amacından
uzak olduğundan bu rol devlete yüklenmiştir. Bu sebeptendir ki kaynak tahsisinde etkinliği bozan hususlar aynı zamanda piyasa başarısızlığı nedenleri olarak da
bilinmektedir. Devlet müdahalesinin de temel gerekçesini oluşturan piyasa başarısızlığı nedenlerini statik ve dinamik piyasa başarısızlıkları olarak ikiye ayırmak
mümkündür.
Statik Piyasa Başarısızlıkları:
ü Serbest malların varlığı: Ortak mülkiyet konusu olan bu mallarda aşırı kullanım
sonucu kaynak tahrip olmakta hatta yok olmaktadır. Bu sorunların çözümü için
devlet müdahalesi gerekli hale gelmektedir.
ü Piyasanın yapısından kaynaklanan sorunlar: Piyasa rekabetçi koşullardan
uzaklaştıkça kaynak tahsisinde etkinlik bozulacak ve devletin ekonomiye müdahalesi gerekli hale gelecektir.
ü Kamusal malların varlığı: Kamusal malların piyasa tarafından üretilemiyor olması, yine bu alanda devlet müdahalesini gerekli kılmaktadır.
PEGEM AKADEMİ
PEGEM AKADEMİ
10
ü Yarı kamusal malların varlığı: Piyasa tarafından üretilebilmekle birlikte, kişileri
toplumsal faydadan mahrum bırakmamak adına devlet de bu alanda üretime
dahil olmaktadır.
ü Dışsallıkların varlığı: Dışsallık, herhangi bir ekonomik faaliyet sırasında hiç
amaçlanmadığı halde üçüncü kişinin fayda ya da maliyet fonksiyonuna etki edilmesidir. Amaçlanmayan bu fayda ve maliyetler fiyatlandırılamadığı için piyasayı
kaynak tahsisinde etkinlikten uzaklaştırmaktadır. Dışsallıklar konusu daha sonra
ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
ü Ölçeğe göre artan getirili ekonomilerin varlığı: Doğal tekel oluşumuna yol
açacağından devletin bu tür üretim alanlarını düzenlemesi gerekmektedir.
ü Bazı mal piyasalarının bulunmaması
ü Gelir dağılımındaki adaletsizliklerin giderilememesi
ü Risk ve belirsizliklerin varlığı: Risk ve belirsizliklerin varlığı, bilgi eksikliği ve
asimetrik enformasyon özellikle sigortacılık piyasalarının oluşumunu derinden
etkilemektedir. Sigortacılık piyasalarının karşı karşıya kaldığı iki önemli sorun
ters seçim ve ahlaki risktir. Ters seçim başlangıçtaki risk farklılığının ölçülememesi iken, ahlaki risk sigortalanan bireyin tedbiri elden bırakmasıdır.
ü Ücret ve fiyatların yapışkanlığı: Klasiklerin iddia ettiklerinin aksine ücret ve
fiyatların yapışkan olması piyasanın kendiliğinden dengeye gelmesine engel olmakta ve devlet müdahalesini gerekli hale getirmektedir.
ü Negatif eğimli arz ve pozitif eğimli talep eğrileri
Dinamik Piyasa Başarısızlıkları:
ü Makul bir büyüme oranına ulaşılamaması
ü Makro ekonomik istikrarsızlıkların ortaya çıkması
ü Üretim faktörlerinin yetersizliği nedeniyle üretim sürecinde aksaklıkların ortaya
çıkması
ü Finansal piyasaların yeterince gelişmemesi sonucu sanayinin desteklenememesi
ü Küresel ekonomilere entegre olunmasına rağmen gelişmiş ülke düzeyine ulaşılamaması
11
PEGEM AKADEMİ
B-Gelir Dağılımında Adaletin Sağlanması:
Piyasanın kendi içerisinde gerçekleşen dağılıma gelirin birincil dağılımı denilmektedir ve gelirin birincil dağılımı fonksiyonel gelir dağılımına işaret etmektedir. Buna
göre, üretim faktörleri çalışıp gelirden pay almaktadır. Gelirin birincil dağılımı adaletsizliklere yol açmakta ve bölüşümde etkinliği sağlamak adına devletin piyasaya
müdahalesi gerekli hale gelmektedir. Devlet müdahalesi ile şekillenen yeni dağılıma ise gelirin ikincil dağılımı denilmektedir. Gelir dağılımında adaletin sağlanması
her şeyden önce toplumsal huzurun temin edilmesi için gereklidir. Devlet kamu
harcamalarını ve kamu gelirlerini birer araç olarak kullanıp gelir dağılımında adaleti
sağlamalıdır.
C- Ekonomik İstikrarın Sağlanması:
Ekonomik istikrarın sağlanması kamu maliyesinin kısa dönemli amacıdır ve ekonomik istikrarın sağlanması konjonktürel dalgalanmalarla mücadele edilmesi anlamına gelmektedir. Ekonomik istikrar gerçekleştirebilmek için tam istihdam ve fiyat
istikrarının sağlanması gerekmektedir. Tam istihdamın sağlanmasından kastedilen,
işsizliğin doğal işsizlik düzeyine getirilmesi iken; fiyat istikrarının sağlanmasından
kastedilen fiyatlar genel düzeyindeki dalgalanmaların önüne geçilmesidir.
D- Ekonomik Büyüme ve Kalkınmanın Sağlanması:
Ekonomik büyüme ve kalkınmanın sağlanması amaçları kimi zaman ekonomik istikrarın sağlanması başlığı altında incelense de, kamu maliyesinin bu uzun dönemli
amaçlarını ayrı bir başlık altında değerlendirmek kanaatimize göre daha faydalıdır.
Çünkü çoğu zaman ekonomik istikrar, kalkınma ve büyüme kavramları birbirinin yerine gelecek şekilde eş anlamlı kullanılmakta, yani kavramlar birbirine karıştırılmaktadır. Büyüme, ekonomide belli bir dönemde ortaya çıkan ulusal gelir artışı iken;
kalkınma bir ülkenin hem ulusal gelirindeki artış ve hem de ülkenin yapısındaki sosyal, politik, kültürel, dini hatta ahlaki ve geleneksel değişikliklerdir. Yani ekonomik
kalkınma sadece sayısal büyümeyi değil, aynı zamanda nitel dönüşümleri içerir.
Ekonomik kalkınma için büyüme gereklidir, fakat açıklamalardan da anlaşılacağı
üzere kalkınma büyümeden daha geniş kapsamlı bir olgudur.
5 - DIŞSALLIKLAR
Herhangi bir üretim veya tüketim faaliyeti sırasında hiç amaçlanmadığı halde diğer
bir üretim ya da tüketim faaliyetine olumlu ya da olumsuz biçimde etki edilmesine
dışsallık adı verilir.
Dışsallık konusunda ilk teoriyi Marshall oluşturmuş olsa da, Marshall yalnızca dışsal faydayı ele almış, dışsal maliyetleri dikkate almamıştır. Bu nedenle dışsallıklar
konusundaki ilk bilimsel çalışma ve kavramsallaştırma girişiminin K. Wicksell’e ait
olduğu kabul edilmektedir. Pigou ise dışsal fayda yanında dışsal maliyeti de ele almış ve dışsallıklardan herkes aynı oranda etkilenmediği için dışsallıkları bir piyasa
başarısızlığı nedeni olarak görmüştür.
HOCA NOTU
Devletin piyasaya fiyat, miktar
ve kalite konularında kurallar
belirlemek suretiyle yaptığı yasal müdahalelere regülasyon
denir ve regülasyon da devletin
yeni fonksiyonları arasında sayılmaktadır. Tekelci karın önlenmesi, eksik üretim yada eksik
tüketimin önlenerek tolumsal
refah kaybının ortadan kaldırılması, mal ya da hizmet kalitesinin kötüleşmesinin önlenmesi
ve üreilen hizmetlere herkesin
erişiminin sağlanması belli başlı regülasyon gerekçeleridir.