grupla psikolojik danışma ve rehberlik programları ıı
advertisement
Deneysel Olarak Sınanmış GRUPLA PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK PROGRAMLARI II Sosyal Kaygı Yalnızlık İletişim Becerileri Aile Rehberliği Özürlülerin Ailelerine Yönelik Rehberlik Sınav Kaygısı Mesleki Grup Rehberliği Kendini Açma Ergenlerde Saldırganlığı Azaltma Yaratıcı Drama Temelli Çatışma Çözme Programı Editörler: Prof. Dr. Serdar ERKAN Doç. Dr. Alim KAYA 3. Baskı Editörler: Prof. Dr. Serdar Erkan - Doç. Dr. Alim Kaya DENEYSEL OLARAK SINANMIŞ GRUPLA PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK PROGRAMLARI - II ISBN 978-605-4282-82-1 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2005 2. Baskı: Aralık 2009 3. Baskı: Mart 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Sibel Yatarkalkmaz Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara-0312-384 34 35) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 ÖN SÖZ Bilindiği gibi ülkemizde sosyal bilimlerde yapılan araştırmaların önemli bir kısmını temel araştırmalar oluşturmaktadır. Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanı için de aynı durum söz konusudur. Bir diğer deyişle PDR alanında da uygulamalı araştırmaların oranı göreli olarak daha azdır. Zaten az sayıda olan ve büyük bir çoğunluğu yüksek lisans ve doktora tezlerinden oluşan bu araştırmaların kütüphane raflarında kalması, uygulayıcılara ulaşmaması gerçek fonksiyonlarını yerine getirememe sonucunu doğurmaktadır. Bu çalışma ile araştırmacılar ve uygulayıcılar arasındaki bilgi akışını sağlayacak bir yol oluşturulması amaçlanmıştır. Daha önce ilköğretime yönelik programlardan oluşan birinci cildi yayımlanan bu çalışma, iki cilt olarak planlanmasına karşın eldeki programların iki kitap hacmini aşması nedeniyle üç cilde ulaşmıştır. Henüz düzenleme çalışmaları devam eden üçüncü kitap da bu kitap gibi orta ve yüksek öğretime yönelik programlardan oluşacaktır. Bu kitapta yer alan programlar, akademik kurullar önünde savunularak kabul edilmiş olan yüksek lisans ya da doktora tezlerinde kullanılan programlardır. Tüm programlar, istatistiksel olarak anlamlı pozitif etki yaratmıştır. Kitabın hedef kitlesi PDR alanında çalışan ve PDR alanında en az lisans diplomasına sahip meslektaşlarımızdır. Bu niteliği taşımayan kişilerin programları kullanması “ehliyet” ve “etik” sorunlar yaratacaktır. Uygulamalarda PDR alanının ve grup etkinliklerinin genel ilke ve kurallarının her zaman dikkate alınması gerekmektedir. Programlara ilişkin soruların ya da taleplerin doğrudan yazarlarla iletişime geçerek iletilmesi mümkündür. Kitap açık uçlu olarak planlanmıştır; araştırma sonuçları ile yararlı olduğu kanıtlanmış programların kitaptaki formatta editörlere iletilmesi durumunda gelecek baskılarda onlara da yer verilmesi bizi mutlu eder. Tüm yazarlara, danışmanlarına ve kitabı yayımlayan Pegem Akademi ekibine teşekkür ederiz. Editörler Prof. Dr. Serdar ERKAN Doç. Dr. Alim KAYA Mart 2012 iii Kimimizin doğrudan, kimimizin de öğretmenlerinin öğretmenleri olarak yetişmemizde ve ülkemizde Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanının doğup gelişmesinde büyük emekleri olan; alanımızın duayenleri, Sayın Prof. Dr. Feriha BAYMUR Sayın Prof. Dr. Hasan TAN Sayın Prof. Dr. Muharrem KEPÇEOĞLU Sayın Prof. Dr. İ. Ethem ÖZGÜVEN Sayın Prof. Dr. Yıldız KUZGUN Sayın Prof. Dr. Yadigar KILIÇÇI Merhume Prof. Dr. Gül AYDIN öğretmenlerimize ithaf olunur. iv Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Grupla İletişim Becerileri Eğitiminin Üniversite Öğrencilerinin İletişim Beceri Düzeylerine Etkisi Doç. Dr. Fulya Yüksel Şahin, Yıldız Teknik Üniversitesi 2. Bölüm: Özürlü Çocuğu olan Anne Babaların Kaygı Düzeylerini Azaltmaya Yönelik Bir Grup Rehberliği Uygulaması Ayşe Cin, Erdemli Rehberlik ve Araştırma Merkezi Prof. Dr. Mustafa Kılıç, İnönü Üniversitesi 3. Bölüm: Lise ve Üniversite Öğrencilerinin Sosyal Kaygı Problemlerini Gidermeye Yönelik Gerçeklik Terapisi Oryantasyonlu Yardım Programı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Palancı, Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Yaşar Özbay, Gazi Üniversitesi 4. Bölüm: Grupla Psikolojik Danışmanın Üniversite Öğrencilerinin Kendini Açma Davranışlarına Etkisi Yrd. Doç. Dr. Selahattin Avşaroğlu, Konya Üniversitesi Prof. Dr. Ömer Üre, Konya Üniversitesi 5. Bölüm: Üniversite Giriş Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Ailelerine Yönelik Bir Grup Rehberliği Programı Doç. Dr. Alim Kaya, İnönü Üniversitesi 6. Bölüm: Yalnızlığın Bilişsel-Davranışçı Yaklaşıma Dayalı Grupla Psikolojik Danışma Yoluyla Azaltılması Yrd. Doç. Dr. Baki Duy, İnönü Üniversitesi 7. Bölüm: Sınav Kaygısıyla Başa Çıkma Programının Lise İkinci Sınıf Öğrencilerinin Sınav Kaygısı Düzeyine Etkisi Arş. Gör. Asude Özdemir, Marmara Üniversitesi Doç. Dr. Tuncay Ergene, Hacettepe Üniversitesi 8. Bölüm: Bir Mesleki Grup Rehberliği Programının Genel Lise 1. Sınıf Öğrencilerinin Mesleki Kararsızlık Düzeylerine Etkisi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali Çakır, 19 Mayıs Üniversitesi 9. Bölüm: Ergenlerde Saldırganlığı Azaltmaya Yönelik Psiko - Eğitim Programı Yrd. Doç. Dr. Yasemin Yavuzer, Niğde Üniversitesi 10.Bölüm: Yaratıcı Drama Temelli Çatışma Çözme Programının Ergenlerin Öfke, Saldırganlık ve Çatışma Çözme Becerisine Etkisi Yrd. Doç. Dr. Rezzan Gündoğdu, Aksaray Üniversitesi v İÇİNDEKİLER Sayfa Önsöz..............................................................................................................iii İçindekiler ........................................................................................................ v BÖLÜM 1 GRUPLA İLETİŞİM BECERİLERİ EĞİTİMİNİN ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN İLETİŞİM BECERİ DÜZEYLERİNE ETKİSİ Fulya Yüksel-Şahin (s. 1-68) Özet ...................................................................................................................................... 1 Giriş....................................................................................................................................... 1 Kuramsal Çerçeve ................................................................................................................ 1 Saygı Duymak ...................................................................................................................... 3 Empatik Anlayışla Yaklaşabilmek......................................................................................... 3 Etkin Dinlemek...................................................................................................................... 4 Uygun Bir Biçimde Kendini Açma......................................................................................... 6 Sözel Olmayan Davranışlar ve Sözel Davranışların Uyumlu Olması .................................. 8 “Ben Dili” İle Konuşmak ........................................................................................................ 9 Atılgan Davranışta Bulunmak ............................................................................................. 10 Saydam Olmak ................................................................................................................... 11 Somut Konuşmak ve Tam ve Tek Mesajı Kullanmak......................................................... 13 Grubun Amaçları................................................................................................................. 15 Hedef Grup ......................................................................................................................... 16 Kullanılabilecek Ölçme Aracı.............................................................................................. 16 Oturum Sayısı..................................................................................................................... 16 Oturumların Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar....................................................... 16 Kaynaklar............................................................................................................................ 17 Oturumlar............................................................................................................................ 20 Oturum 1 ..................................................................................................................... 21 Oturum 2 ..................................................................................................................... 27 Oturum 3 ..................................................................................................................... 30 Oturum 4 ..................................................................................................................... 32 Oturum 5 ..................................................................................................................... 35 Oturum 6 ..................................................................................................................... 41 Oturum 7 ..................................................................................................................... 49 Oturum 8 ..................................................................................................................... 53 Oturum 9 ..................................................................................................................... 58 Oturum 10 ................................................................................................................... 64 Oturum 11 ................................................................................................................... 68 vi BÖLÜM 2 ÖZÜRLÜ ÇOCUĞU OLAN ANNE BABALARIN KAYGI DÜZEYLERİNİ AZALTMAYA YÖNELİK BİR GRUP REHBERLİĞİ UYGULAMASI Ayşe Cin-Mustafa Kılıç (ss. 69-102) Özet .................................................................................................................................... 70 Giriş..................................................................................................................................... 70 Kuramsal Çerçeve .............................................................................................................. 70 Programın Amaçları............................................................................................................ 82 Gruba Üye Seçimi ve İlkeler ............................................................................................... 82 Hedef Grup ......................................................................................................................... 83 Kullanılan Ölçme Araçları ................................................................................................... 83 Oturum Sayısı..................................................................................................................... 84 Kaynaklar............................................................................................................................ 84 Oturumlar............................................................................................................................ 86 Oturum 1 ..................................................................................................................... 87 Oturum 2 ..................................................................................................................... 89 Oturum 3 ..................................................................................................................... 91 Oturum 4 ..................................................................................................................... 94 Oturum 5 ..................................................................................................................... 96 Oturum 6 ..................................................................................................................... 98 Oturum 7 ..................................................................................................................... 99 Oturum 8 ................................................................................................................... 102 BÖLÜM 3 LİSE ve ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN SOSYAL KAYGI PROBLEMLERİNİ GİDERMEYE YÖNELİK GERÇEKLİK TERAPİSİ ORYANTASYONLU YARDIM PROGRAMI Mehmet Palancı – Yaşar Özbay (ss. 103-156) Özet .................................................................................................................................. 103 Giriş................................................................................................................................... 104 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 104 Sosyal Kaygının Nedenselliği ........................................................................................... 106 Sosyal Kaygı ve Eşlik Edebilecek Problemler.................................................................. 107 Bilişsel Model ve Sosyal Kaygı......................................................................................... 108 Sosyal Kaygının Bazı Bilişsel Faktörlerle İlişkisi ve Yardım Süreci ................................. 109 Gerçeklik Terapisi ve Sosyal Kaygı.................................................................................. 111 Gerçeklik Terapisi ............................................................................................................. 112 Seçim Teorisi .................................................................................................................... 115 Programın Amaçları.......................................................................................................... 118 Gruba Üye Seçimi............................................................................................................. 118 Hedef Grup ....................................................................................................................... 119 vii Kullanılan Ölçme Araçları ................................................................................................. 119 Oturum Sayısı................................................................................................................... 120 Uygulayıcılara Öneriler ..................................................................................................... 120 Programların Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar................................................... 122 Kaynaklar.......................................................................................................................... 122 Oturumlar.......................................................................................................................... 126 Oturum 1 ................................................................................................................... 127 Oturum 2 ................................................................................................................... 130 Oturum 3 ................................................................................................................... 133 Oturum 4 ................................................................................................................... 137 Oturum 5 ................................................................................................................... 142 Oturum 6 ................................................................................................................... 145 Oturum 7 ................................................................................................................... 148 Oturum 8 ................................................................................................................... 150 Oturum 9 ................................................................................................................... 151 Oturum 10 ................................................................................................................. 156 BÖLÜM 4 GRUPLA PSİKOLOJİK DANIŞMANIN ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN KENDİNİ AÇMA DAVRANIŞLARINA ETKİSİ Selahattin Avşaroğlu – Ömer Üre (ss. 157-194) Özet .................................................................................................................................. 157 Giriş................................................................................................................................... 158 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 158 Kendini Açmayı Etkileyen Faktörler.................................................................................. 159 Grubun Amaçları............................................................................................................... 166 Gruba Üye Seçimi ve Diğer İlkeler ................................................................................... 167 Hedef Grup ....................................................................................................................... 167 Kullanılan Ölçme Aracı ..................................................................................................... 167 Oturum Sayısı................................................................................................................... 169 Oturumların Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar..................................................... 169 Kaynaklar.......................................................................................................................... 169 Oturumlar.......................................................................................................................... 171 Oturum 1 ................................................................................................................... 172 Oturum 2 ................................................................................................................... 174 Oturum 3 ................................................................................................................... 177 Oturum 4 ................................................................................................................... 180 Oturum 5 ................................................................................................................... 183 Oturum 6 ................................................................................................................... 186 Oturum 7 ................................................................................................................... 190 Oturum 8 ................................................................................................................... 192 Oturum 9 ................................................................................................................... 194 viii BÖLÜM 5 ÜNİVERSİTE GİRİŞ SINAVINA HAZIRLANAN ÖĞRENCİLERİN AİLELERİNE YÖNELİK BİR GRUP REHBERLİĞİ PROGRAMI Alim Kaya (ss. 195-234) Özet .................................................................................................................................. 195 Giriş................................................................................................................................... 196 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 196 Programın Amaçları.......................................................................................................... 205 Gruba Üye Seçimi ve Diğer İlkeler ................................................................................... 205 Hedef Grup ....................................................................................................................... 205 Kullanılan-Kullanılabilecek Ölçme Araçları....................................................................... 206 Sınav Kaygısı Envanteri ................................................................................................... 206 Anne-Baba Davranış Envanteri Öğrenci Formu )(ABDE-Ö) ............................................ 207 Anne-Baba Davranış Envanteri Anne-Baba Formu (ABDE-AB)...................................... 208 Sosyo-Ekonomik Düzey (SED) Ölçeği ............................................................................. 209 Oturum Sayısı................................................................................................................... 210 Programın Hazırlanması ve Yararlanılan Kaynaklar ........................................................ 210 Kaynaklar.......................................................................................................................... 211 Oturumlar.......................................................................................................................... 215 Oturum 1 ................................................................................................................... 216 Oturum 2 ................................................................................................................... 218 Oturum 3 ................................................................................................................... 220 Oturum 4 ................................................................................................................... 222 Oturum 5 ................................................................................................................... 224 Oturum 6 ................................................................................................................... 226 Oturum 7 ................................................................................................................... 228 Oturum 8 ................................................................................................................... 230 Oturum 9 ................................................................................................................... 232 Oturum 10 ................................................................................................................. 234 BÖLÜM 6 YALNIZLIĞIN BİLİŞSEL-DAVRANIŞÇI YAKLAŞIMA DAYALI GRUPLA PSİKOLOJİK DANIŞMA YOLUYLA AZALTILMASI Baki Duy (ss. 235-282) Özet .................................................................................................................................. 235 Giriş................................................................................................................................... 236 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 236 Grubun Amaçları............................................................................................................... 241 Gruba Üye Seçimi ve Diğer İlkeler ................................................................................... 242 Hedef Grup ....................................................................................................................... 242 ix Kullanılan-Kullanılabilecek Ölçme Araçları....................................................................... 243 Oturum Sayısı................................................................................................................... 245 Oturumların Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar..................................................... 245 Uygulayıcılara Öneriler ..................................................................................................... 246 Kaynaklar.......................................................................................................................... 246 Oturumlar.......................................................................................................................... 251 Oturum 1 ................................................................................................................... 252 Oturum 2 ................................................................................................................... 254 Oturum 3 ................................................................................................................... 257 Oturum 4 ................................................................................................................... 260 Oturum 5 ................................................................................................................... 264 Oturum 6 ................................................................................................................... 269 Oturum 7 ................................................................................................................... 271 Oturum 8 ................................................................................................................... 273 Oturum 9 ................................................................................................................... 277 Oturum 10 ................................................................................................................. 278 Oturum 11 ................................................................................................................. 279 Oturum 12 ................................................................................................................. 281 BÖLÜM 7 SINAV KAYGISIYLA BAŞA ÇIKMA PROGRAMININ LİSE İKİNCİ SINIF ÖĞRENCİLERİNİN SINAV KAYGISI DÜZEYİNE ETKİSİ Asude Özdemir – Tuncay Ergene (ss. 283-304) Özet .................................................................................................................................. 283 Giriş................................................................................................................................... 284 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 284 Programın Amaçları.......................................................................................................... 287 Gruba Üye Seçimi ve Diğer İlkeler ................................................................................... 287 Hedef Grup ....................................................................................................................... 287 Kullanılan-Kullanılabilecek Ölçme Araçları....................................................................... 287 Oturum Sayısı................................................................................................................... 288 Kaynaklar.......................................................................................................................... 289 Oturumlar.......................................................................................................................... 291 Oturum 1 ................................................................................................................... 292 Oturum 2 ................................................................................................................... 293 Oturum 3 ................................................................................................................... 295 Oturum 4 ................................................................................................................... 298 Oturum 5 ................................................................................................................... 301 Oturum 6 ................................................................................................................... 303 x BÖLÜM 8 BİR MESLEKİ GRUP REHBERLİĞİ PROGRAMININ GENEL LİSE I. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN MESLEKİ KARARSIZLIK DÜZEYLERİNE ETKİSİ Mehmet Ali Çakır (ss. 305-354) Özet .................................................................................................................................. 305 Giriş................................................................................................................................... 306 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 306 Programın Amaçları.......................................................................................................... 318 Gruba Üye Seçimi ve Diğer İlkeler ................................................................................... 318 Hedef Grup ....................................................................................................................... 319 Kullanılan-Kullanılabilecek Ölçme Araçları....................................................................... 319 Oturum Sayısı................................................................................................................... 319 Oturumların Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar..................................................... 320 Kaynaklar.......................................................................................................................... 320 Oturumlar.......................................................................................................................... 324 Oturum 1 ................................................................................................................... 325 Oturum 2 ................................................................................................................... 329 Oturum 3 ................................................................................................................... 330 Oturum 4 ................................................................................................................... 332 Oturum 5 ................................................................................................................... 336 Oturum 6 ................................................................................................................... 337 Oturum 7 ................................................................................................................... 340 Oturum 8 ................................................................................................................... 343 Oturum 9 ................................................................................................................... 348 Oturum 10 ................................................................................................................. 354 BÖLÜM 9 ERGENLERDE SALDIRGANLIĞI AZALTMAYA YÖNELİK PSİKO-EĞİTİM PROGRAMI Yasemin Yavuzer (ss.355-438) Özet .................................................................................................................................. 355 Giriş................................................................................................................................... 356 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 356 Ergenlik Dönemi ve Saldırganlık ...................................................................................... 357 Programın Amaçları.......................................................................................................... 362 Gruba Üye Seçimi ve Diğer İlkeler ................................................................................... 362 Hedef Grup ....................................................................................................................... 363 Kullanılan-Kullanılabilecek Ölçme Araçları....................................................................... 363 Oturum Sayısı................................................................................................................... 363 Oturumların Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar..................................................... 363 Kaynaklar.......................................................................................................................... 365 Oturumlar.......................................................................................................................... 370 Oturum 1 ................................................................................................................... 371 Oturum 2 ................................................................................................................... 373 xi Oturum 3 ................................................................................................................... 378 Oturum 4 ................................................................................................................... 381 Oturum 5 ................................................................................................................... 389 Oturum 6 ................................................................................................................... 398 Oturum 7 ................................................................................................................... 402 Oturum 8 ................................................................................................................... 410 Oturum 9 ................................................................................................................... 416 Oturum 10 ................................................................................................................. 424 Oturum 11 ................................................................................................................. 428 Oturum 12 ................................................................................................................. 436 BÖLÜM 10 YARATICI DRAMA TEMELLİ ÇATIŞMA ÇÖZME PROGRAMININ ERGENLERİN ÖFKE, SALDIRGANLIK VE ÇATIŞMA ÇÖZME BECERİSİNE ETKİSİ Rezzan Gündoğdu (ss.439-535) Özet .................................................................................................................................. 439 Giriş................................................................................................................................... 440 Kuramsal Çerçeve ............................................................................................................ 442 Çatışma Çözme ................................................................................................................ 442 Saldırganlık....................................................................................................................... 447 Öfke .................................................................................................................................. 449 Yaratıcı Drama.................................................................................................................. 452 Programın Genel Amacı ................................................................................................... 455 Gruba Üye Seçimi ve Diğer İlkeler ................................................................................... 455 Hedef Grup ....................................................................................................................... 456 Kullanılan-Kullanılabilecek Ölçme Araçları....................................................................... 456 Oturum Sayısı................................................................................................................... 458 Uygulayıcılara Öneriler ..................................................................................................... 459 Oturumların Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar..................................................... 459 Kaynaklar.......................................................................................................................... 461 Oturumlar.......................................................................................................................... 465 Oturum 1 ................................................................................................................... 466 Oturum 2 ................................................................................................................... 472 Oturum 3 ................................................................................................................... 477 Oturum 4 ................................................................................................................... 482 Oturum 5 ................................................................................................................... 486 Oturum 6 ................................................................................................................... 490 Oturum 7 ................................................................................................................... 498 Oturum 8 ................................................................................................................... 503 Oturum 9 ................................................................................................................... 507 Oturum 10 ................................................................................................................. 512 Oturum 11 ................................................................................................................. 516 Oturum 12 ................................................................................................................. 520 Oturum 13 ................................................................................................................. 525 Oturum 14 ............................................................................................... 532 xii Grupla İletişim Becerileri Eğitimi 1 BÖLÜM 1 GRUPLA İLETİŞİM BECERİLERİ EĞİTİMİNİN ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN İLETİŞİM BECERİ DÜZEYLERİNE ETKİSİ∗♣ Fulya YÜKSEL-ŞAHİN∗∗ ♣♣ ÖZET Bu araştırmada, iletişim becerileri eğitimi programının üniversite öğrencilerinin iletişim beceri düzeylerine etkisi incelenmiştir. Deney (n=16) ve kontrol grubunu (n=16) oluşturan katılımcılara (N=32) iletişim becerilerini geliştirmeye yönelik 11 oturum olarak hazırlanan programın öncesinde ve sonrasında İletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği (İ.B.D.Ö.) uygulanmıştır. Deney grubu 11 oturumluk iletişim becerilerini geliştirme programına alınmış, kontrol grubuna herhangi bir işlem yapılmamıştır. Sonuçlar, iletişim becerilerini geliştirmeye yönelik olarak düzenlenen programın, düşük iletişim becerilerine sahip üniversite öğrencilerinin iletişim becerilerini artırmada anlamlı düzeyde etkili olduğunu ortaya koymuştur. GİRİŞ Kuramsal Çerçeve Beceri sözcüğü, bazı etkinliklerdeki yeterlilik ve uzmanlık anlamlarını içerir. Beceri kavramı, bir beceriye sahip olup olmamak şeklinde ele alınamaz. Beceri kavramı, daha çok sahip olunan becerideki güçlü yönlerin ve eksikliklerin ya da her ikisinin karışımı olarak düşünülebilir. Bütün ilişki becerilerinde, değişik düzeylerde hem güçlü yanlar hem de eksiklikler vardır. Örneğin, dinleme becerisinde, konuşan kişiyi anlamada iyi olunabilir, fakat ∗ ∗∗ Yazarın 1997 yılında Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Prof. Dr. Süleyman DOĞAN danışmanlığında hazırladığı Doktora Tezi temelinde hazırlanmıştır. Doç. Dr., Yıldız Teknik Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Öğretim Üyesi [email protected] 2 Deneysel Olarak Sınanmış Grupla Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları - II anladığını gösterme konusunda zayıf olunabilir. Değişik ilişkilerde değişik becerilere sahip olmak gerekir. Bazı insanların repertuarında bazı beceriler olmayabilir: Örneğin, mantıksız bir isteğe “hayır” diyebilme becerisi gibi. Bazıları da repertuarlarındaki bazı becerileri güçlendirmek isteyebilir; Örneğin, bir önceki örneğe bağlı olarak daha az saldırganca “hayır” diyebilmek gibi. Bazen bir beceri, düşüncelerin ve duyguların değişmesiyle ilerleme gerektirebilir. Örneğin; diğer insanların hakkında ne düşündüğü korkusu kaygı yaratabilir. Kaygı, daha utangaç davranmaya neden olur, bu da başkalarının bizi tanımasını güçleştirir (Abacı, 2002). Yüksel-Şahin (1997) tarafından yapılan ve yeniden geliştirilen tanıma göre iletişim becerisi, “saygıyı ve empatiyi temel alarak, duygu ve düşünceleri karşıdaki kişiye maske takmadan ‘ben dili’ ile iletebilme, etkili dinleyebilme, somut konuşarak uygun bir biçimde kendini açabilme, ‘ben’ savaşımı vermeden başkalarını küçük görmeden kendi haklarını koruyabilme, sözel mesajlarla sözel olmayan mesajlar arasında tutarlılık sağlayabilme biçiminde bireyin, karşısındaki kişilerle doyum verici ilişkiler kurabilmesini sağlayan ve başkalarından olumlu tepkileri getiren, bireyin toplum içinde yaşamasını kolaylaştıran öğrenilmiş davranışlar” olarak tanımlanabilir. İletişim becerisi tanımından hareketle, iyi ve etkili bir iletişim kurabilmek için; 1. İletişimde bulunulan kişilere saygı duymak, 2. Empatik anlayışla yaklaşabilmek, 3. Etkin dinlemeyi sağlamak, 4. Uygun bir biçimde kendini açmak, 5. Sözel ve sözel olmayan mesajlarında uyumlu olmak, 6. “Ben Dilini” kullanmak, 7. Atılgan davranış göstermek, 8. Saydam olmak-maske takmamak, 9. Somut konuşmak ve “Tam ve Tek Mesaj Yollama” becerisine sahip olmak gerekir. Bu beceriler, aşağıda sırası ile açıklanmıştır: Grupla İletişim Becerileri Eğitimi 3 Saygı Duymak İyi ve etkili bir iletişim kurabilmek için karşıdaki kişiye saygı duymak gerekir. Kişilerarası ilişkilerde saygı, karşılıklı olmalıdır. Din, dil, ırk, statü, gelir, cinsiyet, eğitim düzeyi v.b. özellikler ne olursa olsun hoşgörü ile saygıyla yaklaşabilmektir. Mutlu ve sağlıklı ilişkileri kurabilmek için karşılıklı saygı ön koşuldur. Voltan-Acar’a (1998) göre, saygı, karşıdaki kişinin ayrı bir kişi olarak düşünce, duygu ve eylemlerinde özgür olduğunun kabul edilmesi ve bunun iletilmesidir. Saygı, bir kimse ile ilgili olarak sahip olunan görüştür. İnsanlara yalnızca insan oldukları için değer vermek (Egan, 1975) ve bir anlamda onu yüceltmektir. Bu aynı zamanda, bir kişiye karşı olumlu duyguları beslemek ve o kişiyle içten bir ilişki kurmak anlamına da gelir (Eisenberg ve Delaney, 1993). Ancak saygı davranışında, karşıdaki kişinin her söylediğini ve her yaptığını onaylamak söz konusu değildir. Gerçek anlamda saygının, bir düşünce olarak kalmayıp aynı zamanda hissedilmesi ve bunun sözel ve sözel olmayan davranışlarla gösterilmesi önemlidir . İnsanlar, genelde iki tür saygı davranışı göstermektedirler. Bunlar savunucu saygı ve içten saygıdır. Savunucu saygıda, saygılı olma niyeti bulunmakla birlikte, gerçekte kişi ya gerçekten insanların değerli olduğu görüşüne sahip değildir ya da görüşünün bu olduğunu ifade etmekle birlikte aslında böyle hissetmemekte (Akkoyun, 1993) ve davranmamaktadır. Örneğin; birey, “insanlara değer verdiğini ve saygı duyduğunu” sözel olarak söyleyebilir. Ancak, iletişimde bulunduğu kişiye “ben akıllıyım, sen değilsin, birşey bilmezsin” mesajını veriyorsa (örneğin; “alaycı bir yüz ifadesi ile küçümseyerek dinleme”, gibi), gerçekte karşısındaki kişiye saygı duymuyor demektir. Böylece kişi, kendi sergilediği eylemlerinin saygı olduğuna inanmakta ancak, bu eylemler karşıdaki kişi tarafından saygı olarak hissedilmemektedir. Karşısındaki kişiden saygıyı göremeyen birey ise o kişi ile iletişim kurmaktan kaçınır. Akkoyun (1993)’a göre içten saygıda, kişinin saygılı olma niyetinin yanısıra, gerçekten insanların değerli olduğu görüşü, hissi ve davranışı vardır. Bu da karşıdaki kişi tarafından saygı olarak hissedilmektedir. Saygı gören birey ise, karşısındaki kişi ile kolay iletişim kurar. Empatik Anlayışla Yaklaşabilmek Etkili ve anlamlı kişilerarası ilişkileri kurmada önemli olan diğer bir beceri de empati kurabilmektir. Empati güçlü ve sağlıklı ilişkilerin kurulmasına yardımcı olur (Devito, 1989; Barker, 1990; Tubbs ve Moss, 1991). Empati, karşıdaki kişinin duygularının yoğunluğunu ve anlatımını algılama ve anlama yeteneğidir (Mc Whirter ve Voltan-Acar, 1985). Bir kişinin kendisini karşısındaki kişinin yerine koyarak olaylara onun bakış açısıyla bakması, o kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlaması, hissetmesi ve bu 4 Deneysel Olarak Sınanmış Grupla Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları - II durumu ona iletmesi sürecidir (Rogers, 1970; Akt: Dökmen, 2002). Empati, etkin dinlemenin de anahtarıdır (Tubbs ve Moss, 1991). Empatinin iki temel bileşeni vardır. Bunlar; empatinin bilişsel ve duygusal bilişenleridir. Karşıdaki kişinin rolüne girerek onun ne düşündüğünü anlamak bilişsel nitelikte bir etkinlik, karşıdakinin hissettiklerini hissetmek ise duygusal nitelikte bir etkinliktir. Duygusal rol almanın ön koşulu bilişsel nitelikte rol alabilmektir (Dökmen, 2002). Empati, karşıdaki kişinin deneyimlerini, duygularını anlamaya olanak sağlar. Kişilerarası ilişkilerde, empati kurulduğu karşıdaki kişiye geri iletilmezse, kurulan empatinin anlamı az olur. Başarılı bir empatinin kurmanın ilk basamağı, karşıdaki kişinin davranışlarını değerlendirmekten kaçınmaktır. Karşıdaki kişinin davranışları iyi-kötü, doğru-yanlış gibi değerlendirmelere tabi tutulursa, bu etiketlere göre karşıdaki kişiyi doğru bir biçimde görmede ve tanımada başarısız olunur. Bu yüzden karşıdaki kişiyi anlama üzerine odaklanmalıdır. İkinci aşamada, karşıdaki kişinin düşünce ve duygularını öğrenmek gereklidir. Bir kişi hakkında sahip olunan bilgi ne kadar çok olursa, o kişiyi anlamak o kadar rahat olur. Üçüncü aşama ise, karşıdaki kişinin duygularını anlamaya çalışmaktır (Devito, 1989). Birey, empati kurduğunu sözel ve sözel olmayan davranışları kullanarak karşıdaki kişiye iletmelidir. Sözel olmayan davranışlarla iletim, vücut duruşunun uygun olması, jest ve mimiklerin uygun kullanımıdır. Örneğin; uygun bir yüz ifadesi, göz iletişiminin kurulması, başın hafifçe sallanması, uygun bir biçimde dokunma, v.b.gibi. Sözel davranışlarla iletim ise, karşıdaki kişinin duygularını ona geri yansıtmaktır. Bu durum, empati kuran kişinin duyguları doğru anlayıp anlamadığını kontrol eder. Ayrıca, karşıdaki kişiyi anlamak için çaba gösterildiğini de ortaya koyar. Empati, sempatiden farklıdır. Bir insana sempati duyulması demek, o insanın sahip olduğu duygu ve düşüncelerin aynısına sahip olunması demektir. Karşıdaki kişiye sempati duyuluyorsa, onunla birlikte acı çekilir ya da sevinilir. Empati kurulduğunda ise, karşıdaki kişinin duygularını anlamak esastır. Karşıdaki kişi ile aynı duyguları ve görüşleri paylaşmak gerekmez. Bir insanı “anlamak” ve “hak vermek” birbirlerinden farklı şeylerdir. Empatide anlamak, sempatide ise hak vermek esastır (Dökmen, 2002). Örneğin, resmi bir toplantıya girerken, ayağı halıya takılıp düşen bir genel müdürün utandığının farkedilmesi empatidir. Onunla birlikte utanmak ise sempatidir. Etkin Dinlemek Etkin dinlemek, fiziksel ve psikolojik olarak empatik anlayışla aktif dinlemeyi içerir. Dinleyebilmek için, önce beynin, gönderilen mesajları bir önkoşul olarak duyabilmeye, görebilmeye ve hissedebilmeye geçebilmesi gerekir. Dinleme sürecinde dört temel öge vardır. Bu ögeler; işitme, dikkat, Grupla İletişim Becerileri Eğitimi 5 anlama ve hatırlamadır (Gamble ve Gamble, 1990; Tubbs ve Moss, 1991). Dinleme sürecinin başarılı olabilmesi için ilk adım olarak iyi işitmek gerekmektedir. Bunun için de işitme yeteneğinin yerinde olması ve konuşulanlara dikkat edilmesi gerekir. İşitilen sesler sözcüklerle, sözcükler de anlamlı mesajlara çevrilmelidir. Mesaja verdiğimiz anlam bireysel geçmişimizden, deneyimimizden, tutumlarımızdan, benlik kavramımızdan ve ruh durumumuzdan önemli derecede etkilenir. Konuşanın söylediklerini doğru anlamlandırmak, anladıklarımızı onun anlattıklarıyla karşılaştırmayı ve kontrol etmeyi gerektirir (Açıkgöz, 1994). İşitmek ve dinlemek aynı şey değildir. Birçok insan, işitme yetisine sahip olarak doğar. Böylece işitme, otomatik, kendiliğinden ortaya çıkar ve bilinçli bir çabayı gerektirmez. Dinleme ise, söylenileni işitme, dikkat etme, anlama ve hatırlamayı içeren bilinçli bir süreçtir (Fisher, 1987; Gamble ve Gamble, 1990). Dinleme süreci, konuşan kişinin söylediği içeriği, duygularını ve düşüncelerini anlamayı gerektirir (Devito, 1989). İnsanlar, söylenilen içeriği anlamak, anladıklarını analiz etmek, ilişkileri geliştirmek için dinlerler (Gamble ve Gamble, 1990). Kişilerarası ilişkilerde aktif ve empatik dinlemeyi içeren etkin dinleme temel anahtardır. Aktif ve empatik dinleme, diğer dinleme davranışlarından (örn; pasif dinleme, yüzeysel dinleme v.b.) daha etkilidir. Aktif ve empatik dinleme, dinleyecinin konuşmacıya empatik anlayışı göstermesi, söylenileni anlamaya çalışması (Tubbs ve Moss, 1991) ve anladığını iletmesidir. Aktif dinleme, konuşmacının kelimelerini aynen tekrarlamak demek değildir. Sözel ve sözel olmayan mesajların, içerik ve duyguların bütününü anlamaya çalışmaktır (Devito, 1989). Konuşan kişinin söylediklerinin arkasındaki anlamı, içeriği ve duyguları ona tekrar geri iletme sürecidir (Reece ve Brandt, 1990). Aşağıda, dinleme davranışına yönelik örnekler verilmiştir; Örnek 1; Konuşmacı: “Bu evliliği sürdürmek için çok uğraştım ama sonuçta boşandım (Üzgün bir ses tonu ile)”. Dinleyici 1: “Bence boşanmak o kadar da kötü değil. Birçok insan boşanıyor, bak, ben de boşandım”. Dinleyici 2: “Boşanarak tartışmalardan kurtuldun. Bak Ayşe’ye, hala eşiyle kavgaları devam ediyor, fiziksel şiddet de görüyor”. Dinleyici 3: “Evliliğini yürütmek için elinden geleni yapmışsın. Eşinden ayrıldığın için kendini çok üzgün hissediyorsun”. Yukarıdaki ilk iki dinleyici örneklerinde, dinleyiciler etkin dinlemeyi gerçekleştirememişler ve konuşmacının duygularını hissedememişlerdir. Üçüncü dinleyici örneğinde ise, dinleyici etkin dinlemeyi gerçekleştirmiştir. Konuşmacının söylediklerini ve içinde bulunduğu duygu durumunu anlamaya çalışarak, konuşmacıya geri iletmiştir. 6 Deneysel Olarak Sınanmış Grupla Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları - II Etkin dinleme süreci içinde, sözel davranışlar kadar, sözel olmayan davranışlar da kullanılmalıdır. Konuşmacı ile göz iletişiminin kurulması, uygun bir yüz ifadesinin olması, başın hafifçe sallanması, bedenin hafifçe öne eğilmesi ve “hı-hı”, “anlıyorum” gibi pekiştirici kelimelerin kullanılması, konuşmacıya dinlendiği mesajını verir. Konuşan kişi kendisini rahat ve güvende hisseder. Değerli olduğu mesajını alır ve böylece duygu, düşüncelerini daha rahat ortaya koyar. Kişilerarası ilişkilerde etkin dinlemek çok önemli bir iletişim becerisidir. Ancak, insanlar her zaman etkin dinlemeyi göstermeyebilmektedirler. Konuşmacıya karşı önyargılı olmak, yorgun-üzüntülü olmak, konuşmacıdan çekinmek- korkmak, konuşmacının söylediklerini seçerek dinlemek, bir konuya saplanıp kalmak, dinlemek yerine ne söylenileceğini düşünmeyle meşgul olmak, dinleyicinin kendi düşüncelerinin, konuşmacının söylediklerinden daha önemli olduğuna inanmak, görünüşte dinlemek; yani, dinleyicinin sözel olmayan mesajları dinlermiş gibi görünürken zihninin başka bir konu ile meşgul olması gibi çeşitli nedenlerden dolayı etkin dinleme sağlanamayabilinir. Bu durum, bireyin iletişimde sorunlar yaşamasına neden olur. Uygun Bir Biçimde Kendini Açma Kişilerarası iletişimin temelini oluşturan kendini açma, uzun süreli ve sağlıklı ilişkileri oluşturmada önemli bir faktördür (Reece ve Brandt, 1990; Tubbs ve Moss, 1991; Kunkle ve Gerrity, 1997). Kendini açma ile ilgili olarak yapılmış olan tanımlarda örneğin; Derlega ve Grzelek (1979), kendini açmayı bireyin geçmişte yaşadığı olayları, gelecekle ilgili planlarını, kişisel-özel durumlarını ve eğilimlerini istekli olarak başka birisiyle paylaşma olarak tanımlamışlardır (Akt: Kunkle ve Gerrity, 1997). Devito (1989) ile Tubbs ve Moss (1991), kendini açmayı, bireyin kendisi ile ilgili bilgileri bir başkası ile paylaşması olarak tanımlamışlardır. Bacanlı (1997) ise, kişinin gerçek benliğini yakınlarına gösterme yeteneği olan kendini açmanın, duygusal sağlığın özü olduğunu belirtmektedir. Kişilerarası ilişkilerde, açıklık çok önemlidir. Etkili ve sağlıklı kişilerarası ilişkileri kurmak isteyen bireyler, karşısındaki kişilere açık olmalıdırlar. Ancak, kişilerarası ilişkilerde kendini açma karşılıklı da olmalıdır. Birey kendini açarsa, muhtemelen iletişimde bulunduğu kişi de kendini açma davranışını daha rahat bir biçimde ortaya koyar. Karşılıklı olarak bireylerin kendileri ile ilgili olan bilgileri, duygu ve düşünceleri dürüst, saydam bir biçimde paylaşmaları önemlidir. Kendisiyle ilgili bilgi sahibi olan, karşılaştığı problemlerle başa çıkabilen, enerjik olan, etkili, anlamlı ilişkiler kurabilen ve psikolojik sağlığı yerinde olan bireyler daha fazla kendini açma davranışını göstermektedirler (Devito, 1989). Jourard (1971), kendini açmanın sağlıklı bir kişiliğin ifadesi olduğunu belirtmektedir. İnsanlar kendilerini açarak, kendileri ile ilgili geri Grupla İletişim Becerileri Eğitimi 7 bildirim alırlar. Böylece, kendileri ile ilgili bilgi sahibi olurlar. Kişilerarası ilişkilerde kendini açmayan bireyler, kişilerarası geribildirimi çok az düzeyde alırlar. Bu durum, bireylerin ilişkilerinde çeşitli güçlükler oluşturur (Raphal ve Dohranwend, 1987: Akt; Kunkle ve Gerrity, 1997). Birçok insan sosyalleşme süreci içerisinde, gerçekte ne istediğini, ne düşündüğünü, ne hissettiğini gizlemeye çalışabilir (Barker, 1990). Dolayısıyla ilişkinin yeni başlama aşamasında kendini açma, oldukça sınırlı biçimde ortaya konur. Ancak, ilişki geliştikçe, süreç içerisinde kişiye ait özel bilgiler, duygu ve düşünceler paylaşılmaya başlanır ve daha fazla bir güven duygusu oluşur. Karşılıklı kendini açma davranışı, ilişkinin gelişmesi ve güven kurulması ile olur (Reece ve Brandt, 1990). Kendini açma ile güven arasında yüksek bir ilişki vardır. Yani, bireyin karşısındaki kişiye yönelik güveni arttıkça kendini açması daha fazla olmaktadır (Devito, 1989). İnsanlar çeşitli duygusal durumları ile ilgili olarak duygularını açıklamaları istendiğinde, daha çoğunlukla olumlu duygu ve düşüncelerini ortaya koyarlar (Howell ve Conway, 1990). Birisine karşı duyulan kızgınlık, çatışma, reddetme, kaygı ve yalnızlık duygularını saklamak insanın doğal bir eğilimidir (Reece ve Brandt, 1990). Yapılan araştırmalar, olumlu duyguları ve düşünceleri açmanın ilişkileri geliştirmede etkili olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla, kişilerarası ilişkilerin başlangıç aşamasında, olumlu duyguların ve düşüncelerin açılması daha yararlı olabilir (Barker, 1990). Şüphesiz; kendini açmanın kazandırdığı yararların yanısıra (örn; bireyin kendisi ile ilgili bilgi sahibi olması, karşısındaki kişi ile yakınlaşması ve anlamlı ilişkiler kurabilmesi v.b.) bazı riskleri de vardır. Gerçekten de kendini açma, birey açısından riskli olabilir ve birey kendini açma davranışından kaçınabilir. Birey kendisiyle ilgili bilgileri, duygu ve düşünceleri paylaştığında bu durum karşısındaki birey üzerinde olumsuz bir imaj yaratabilir (Tubbs ve Moss, 1991; Devito, 1989). Örneğin; bireyin geçmişte işlediği suçlarını, romantik fantazilerini ya da korkularını açması karşısındaki kişi üzerinde olumsuz bir etki bırakmasına neden olabilir. Ayrıca, bireyin açmış olduğu kişisel bilgilerin, duyguların ve düşüncelerin daha sonra kendisine karşı bir “koz” olarak kullanılması mümkün olabilir. Bu durumda, karşıdaki kişi üzerinde kontrol yitirilir (Tubbs ve Moss, 1991). Ancak, bireyler kendilerini az açarlarsa anlamlı ve sağlıklı ilişkiler kurmaları mümkün olmaz (Gamble ve Gamble, 1990). Bireylerin, anlamlı ve sağlıklı ilişkileri kurabilmeleri için uygun bir biçimde kendilerini açmaları gereklidir. Luft (1969)’ a göre, uygun kendini açma, zamana, mekana ve açılınan bireye bağlı olarak bireyin kendisi ile ilgili uygun gördüğü bilgileri, yine uygun gördüğü bireylere aktarmasıdır. Uygun kendini açmada şimdiki duygular konuşulmakta ve otantik bir ilişki sürdürülmektedir (Akt: Selçuk, 1989). Jourard (1971), bireylerin kendini “çok az” ya da “çok fazla” açmalarının bir rahatsızlık ifadesi olduğunu belirtmektedir (Akt: Ersever, 1995). 8 Deneysel Olarak Sınanmış Grupla Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları - II Sözel Olmayan Davranışlar ve Sözel Davranışların Uyumlu Olması Kişilerarası ilişkilerde, sözel davranışların yanısıra sözel olmayan davranışlar da kullanılır. Sözel olmayan davranışlar, kişilerarası ilişkilerde çok önemli bir yer tutar. Örneğin, konuşmadan gülümseyerek, sarılarak ya da alkışlayarak çok fazla şey söylenebilir (Barker, 1990; Rockwell ve Hubbard, 1999). Sözel olmayan davranışlar duyguların (Rockwell ve Hubbard, 1999) ve bireyin iç dünyasının bir açıklaması olarak yorumlanmaktadır. Örneğin; birey üzüntü hissettiğinde (duygu), ağlar (sözel olmayan davranış). Mutluysa , güler (Fisher, 1987). Sözel olmayan davranışlarla insanlar, içinde bulundukları duygu durumları, amaçları, kişilik yapıları ve sosyal statüleri ile ilgili bilgiler verirler (Tubbs ve Moss, 1991). İnsanlar, kişilerarası ilişkilerde sözel olmayan davranışları % 65’in üzerinde kullanmaktadırlar. Sözel olmayan davranışları anlamaya çalışmak, konuşma sırasında gerçekte nelerin olduğunu anlamaya yardımcı olması açısından önemli taşımaktadır (Gamble ve Gamble, 1990). Sözel olmayan davranışlar, iki temel başlık altında incelenebilir. 1. Sesli Olan, Sözel Olmayan Davranışlar: Duyulabilen konuşma ile birlikte ortaya çıkan, dilden bağımsız bir olgudur. Sesin yüksekliği, sesin tonu, sesin hızı, vurgusu, konuşma aralığı, konuşma akıcılığı ya da duraksamaları, kahkaha sesi, içini çekme v.b. özelliklerdir (Gamble ve Gamble, 1990; Schober, 1994; Trees ve Manusov, 1998). 2. Sessiz, Sözel Olmayan Davranışlar: Görülebilen vücut hareketlerini içerir. Yalnızca, görsel vücut dilini kapsar. Yüz ifadesi, göz iletişimi, vücudun duruşu ve hareketi, kişisel görünüm, fiziksel mesafe (iletişim kurulan kişi ile konuşurken arada bırakılan mesafe), dokunma, vücut sağlığı, ten rengi (yüzün kızarması), zamanın kullanımı, saç stili ve giyimi, nefes alış-verişi, koku v.b. özelliklerdir (Martin, 1989; Gamble ve Gamble, 1990; Reece ve Brandt, 1990; Pattishall, 1991; Trees ve Manusov, 1998). Dilde kelimeleri kullanmak, iletişimin en zengin bir biçimi olsa da, iletişimin büyük bir bölümü kelimelerin anlamlarına bağlı değildir (Morgan, 1984). Dilin etkili bir biçimde kullanılması için sözel davranışlara sözel olmayan mesajların (yüz ifadesi, göz iletişimi, el-kol hareketleri v.b.) eşlik etmesi gerekir (Mctear ve Romsden, 1992). Kişilerarası ilişkilerde anlamlar, sözel ve sözel olmayan mesajlarla iletilirler. Sözel olmayan mesajlar, sözel mesajlara eşlik ederler. Kişi, kızgın olduğunu sözel olarak açıklarken vucut duruşu ve yüz ifadesi de kızgın olduğunu ortaya koyar. Bu durumda, sözel ve sözel olmayan mesajların uyumu söz konusudur. Ancak, kişi kızgın olduğunu sözel olarak açıklarken yüz ifadesinde gülümseme varsa ya da kişinin kızgın olduğu yüz
