BALIK AŞILAMA ÇALIŞMALARI VE VAN GÖLÜ

BALIK AŞILAMA ÇALIŞMALARI VE VAN GÖLÜ HAVZASI ÖRNEĞİ
Mahmut ELP 1
Fazıl ŞEN 1
1Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü. VAN
ÖZET:
Ülkemizde balık aşılama çalışmaları biyolojik mücadele, ortamın balıklandırılması,
ekonomik değeri düşük balıkların yem balığı olarak değerlendirilmesi, yem balığı
sağlanması ve ekonomik türlerin yaygınlaştırılması amacıyla yapılamıştır. Ayrıca kazayla yapılan aşılamalar da vardır. Türkiye’de balık aşılama çalışmaları ile yetkili kurum
Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’dır. Ayrıca Devlet Su İşleri de kendi yaptığı baraj ve
göletlere balık aşılama faaliyetlerini yürütmektedir. Ülkemizde ilk balıklandırma
Fransızlar tarafından Amik gölü bataklıklarına biyolojik mücadele amacıyla aşılanan
sivrisinek balığı ile başlamıştır. Sonraki yıllarda sudak, sazan, gökkuşağı alabalığı, inci
kefali, havuz balığı, kadife balığı, tilapia aşılamaları ile devam etmiştir. Van Gölü
havzasında inci kefali, siraz, bıyıklı balık ve çöpçü balığı doğal yayılış gösterir.
Havzaya 1970’li yıllardan itibaren çeşitli tarihlerde balık aşılamaları yapılmıştır.
Aşılama yapılan türler sivrisinek balığı, inci kefali, sazan ve gökkuşağı alabalığı türleridir. Ayrıca 1984 yılında Nazik gölüne yapılan sazan aşılama çalışmaları sırasında
yanlışlıkla havuz balığı ortama girmiştir. Yapılan aşılamalar sonucunda Erçek Gölü gibi
bazı kaynaklar ekonomiye kazandırılırken, Nazik Gölü, Dönerdere Göleti gibi
bazılarında ise yeni sıkıntılar ortaya çıkmıştır.
Anahtar Kelimeler: Balık Aşılama, Van Gölü Havzası, İnci Kefali, Havuz Balığı
ABSTRACT:
Fish Introduction Studies and Lake Van Basin Example
Fish introductions have been executed in order to make biological control, to
increase fish population, to utilize fish having low economical value as feed, and to
generalize economical fish species. Moreover, there have been introductions done by
accidentally. The authorized office in Turkey is The Ministry of Agriculture and
Forestry. Turkish General Directory of State Hydraulic Works (DSİ) also has been coordinating introductions facilities in dams done by it. The first fish introductions were
done by French in Amik Lake for biological control by mosquito fish. Recently, fish
species such as pike perch, carp, trout, Chalcalburnus tarichi, crucian carp, tench and
Tilapia sp. have been continuously introduced. There are barbel, Chalcalburnus tarichi,
and Capoeta capoeta and angora loach species naturally spread in Van Lake Basin.
Introductions heve been done to the basin since 1970. Introduced fish species were
mosquito fish, Chalcalburnus tarichi, carp and trout. Moreover, crucian carp was also
introduced by mistake beside carp to Nazik Lake in 1984. While some reservoirs such
as Erçek Lake has gained economical importance by introduction, some problems have
been come across in Nazik and Donerdere lakes
Key Words: Fish introduction, Van Lake Basin, Chalcalburnus tarichi, crucian carp
337
BALIK AŞILAMA ÇALIŞMALARI VE VAN GÖLÜ HAVZASI ÖRNEĞİ
ELP, ŞEN
1. GİRİŞ
İnsanoğlu binlerce yıldır çeşitli sebeplerle içinde bulunduğu çevreye müdahale etmiş,
kendi amaçları doğrultusunda değişiklikler yapmıştır. Değişiklik yapılan ortamlardan biri
de su ve suda yaşayan canlılardır. Suya yapılan ilk müdahaleler tarımsal amaçlı suyun kullanımıdır. Balıklara yapılan müdahaleler ilk dönemlerde avcılık şeklinde kendini göstermiş, daha sonra balıkların yumurta ve yavrularının doğal ortamdan toplanarak havuzlarda yetiştiriciliği ile gelişmiş ve son yüzyılda ise çeşitli amaçlarla ortamlara balık aşılanmasıyla günümüze gelinmiştir.
Balıklandırmada başarıya ulaşabilmek için, tür ve kaynak özelliklerinin araştırılıp,
ekolojik kurallara uygun olarak doğru ve yeterli bir program hazırlayıp uygulamak ve
sonuçlarını denetlemek zorunludur (Çetinkaya 1999). Bazı türler aşılandıkları habitatlarda
üreyemezler, sürekli stoklanmaları gerekir. Oluşturulmuş populasyona fertlerin ilave
olarak stoklanması, yetersiz üremeyi takviye etmek için yapılmaktadır (Çetinkaya 1999).
Bu çalışmada Van Gölü Havzasında yapılmış olan balık aşılama çalışmalarında
kullanılan türler ve sonuçları değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Balık Aşılamanın Amaçları ve Zamanı
Tür zenginliğinin sağlanması balık aşılama çalışmalarının temel amaçlarından biridir.
İnsanların ilgi gösterdiği türler kaynaklara aşılanarak bölgenin cazibesi artırılmaya çalışılır.
Bu amaçla bazı alabalık türleri yaygın olarak kullanılır (Welcomme 1988).
Stokların idaresi ve ıslahı amacıyla balık aşılaması yapılmaktadır. Ekolojik şartların
değişimi ve avcılık uygulamaları ile türler arasındaki denge bozulduğunda, dengeyi kurmak amacıyla kaynaklara uygun türler stoklanır (Barthelmes 1981).
Yaygın ismi “stokla ve avla” olarak bilinen faaliyet, sportif ve sofralık değeri yüksek
balıkların kontrol altındaki su kaynaklarına stoklanması ve ücret karşılığı avlatılmasıdır.
Burada temel amaç populasyon oluşturmak değildir (Wondrak 1994).
Olta balıkçılığı ve karnivor türler için yem balıkları sağlama, sportif balıkçılığın
gelişiminin bir sonucu olarak yaygınlaşmıştır. Cobitis (Cobitis sp.) ve ot balığı (P. phoxinus)
alabalık; tatlısu kefali (Leuciscus sp.) ve kızılgöz (Rutilius sp.) ise turna balığı avcılığında olta
yemi olarak kullanılır (Maitland ve Campbell 1992).
Populasyon oluşturma programları en çok ve etkin şekilde yeni oluşturulan kaynaklarda uygulanmaktadır. Göller, baraj gölleri, göletler ve kanal sistemleri hedef kaynakları
oluşturur (Çetinkaya 1999).
Biyolojik mücadele amaçlı balık stoklama çalışmaları zaman zaman başvurulan bir
metottur. Sivrisinek mücadelesi amacıyla Gambusia affinis stoklaması yapılırken, su bitkileriyle mücadele için Ctenophoringodon idella ve hibritleri, aşırı yosun üremesini kontrol
altına almak için bazı Tilapia sp. türleri kullanılmaktadır (Wondrak 1994).
Stoklama zamanı olarak ilkbahar veya sonbahar seçilebilir. Karar üzerinde işletmelerdeki kışlatma imkânları, aşılama yapılacak kaynağın özellikleri, aşılanacak balığın türü ve
338
I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7 - 9 ŞUBAT 2006, ANTALYA
büyüklüğü etkilidir. Sazan ve kadife balığı gibi türler en iyi kondisyona sahip oldukları,
doğal besinlerin zengin ve yeteli olduğu, kışlama için uygun kesimleri kolay buldukları
için erken sonbaharda stoklanabilirler. Genç alabalıklar zor kış şartlarına dayanamayabilir,
bu nedenle stoklama ilkbaharda, karlar eridikten sonra yapılabilir (Wondrak 1994).
Balık Aşılama Yetkisi Olan Kuruluşlar
Denizlerde ve İç Sularda ticari amaçlı su ürünleri avcılığını düzenleyen 2004-2006 av
dönemine ait 36/1 numarası sirkülerin 354. maddesine göre Su ürünlerine ait damızlık,
yumurta, larva, yavru ve anaçların satışı, nakli, istihsal yerlerinde avlanması, toplanması
ve her türlü tesislerde kullanılması, sulara bırakılması Tarım ve Köy İşleri Bakanlığın
iznine bağlıdır (Anonim 2004a).
Aşılama Yapılan Kaynaklar
Ülkemizdeki ilk aşılama faaliyetlerinin Fransızlar tarafından biyolojik mücadele
amacıyla Amik Gölü bataklıklarına getirilen sivrisinek balığı ile başladığı sanılmaktadır.
Eğridir Gölü’ne 1950’li yıllarda aşılanan sudak balığı ile devam etmiştir. Dolayısıyla ilk
aşılama yapılan kaynakların doğal göller olduğu görülmektedir. Sazan ve gökkuşağı alabalığının 1970’li yıllarda baraj gölü ve göletlere aşılanmasıyla faaliyetlerin yoğunluğu
doğal ortamlardan suni ortamlara kaymıştır. Zamanla uygun görülen akarsu sistemlerine
yapılan bilinçli aşılama veya kazayla balıkların kaçmasıyla aşılama durgunsu sistemlerinden akarsu sistemlerine sıçramıştır. Böylece aşılama faaliyetleri tüm su sistemlerini
kapsayacak şekilde geniş bir faaliyet alanı bulmuştur.
Van Gölü Havzası, Su Kaynakları ve Yerli Balık Türleri
Van Gölü havzasının alanı yaklaşık 1.797.643 hektar (Munsuz ve Ünver 1983). Dağlık
olan havza arazisi genellikle 1600–2500 m yükseltilidir. Serin ve karasal iklim hakimdir
(Anonim 1972).
Van Gölü Havzası Doğu Anadolu’da Van Gölü ve Erçek Gölü yağış alanlarından oluşur
(Munsuz ve Ünver 1983). Havza güneyinde Dicle, kuzey ve batısında Fırat, Doğusunda
Aras havzaları ile komşudur. Havzanın su kaynaklarından Van Gölü 1646 m, Erçek 1890
m, Nazik 1870 m, Nemrut 2400 m ve Akgöl 2449 m rakımdadır (Anonim 1972). Van Gölü
havzasında 17 doğal göl, 3 baraj gölü, 40 kadar irili ufaklı gölet, çok sayıda sulak alan ve
akarsu mevcuttur (Çetinkaya 1996). Havzanın önemli bazı gölleri Van, Erçek, Nazik, Arin,
Nemrut Turna, Akgöl ve Aygır gölleridir. Havzanın başlıca akarsularını Bendimahi,
Deliçay, Zilan, Karmuç, Engil ve Karasu çayları oluşturur. Bölgede yapılan baraj gölleri ve
göletleri bazıları Sarımahmet, Zernek ve Koçköprü barajları ile Değirmigöl, Dönerdere,
Emek, Meydan boğazı, Mollakasım, Yumruklu göletleridir (Çetinkaya 1996) (Şekil 1).
Van Gölü Havzasında inci kefali (Chalcalburnus tarichi), siraz (Capoeta capoeta coswigi),
bıyıklı balık (Barbus plebejus ercisianus) ve çöpçü balığı (Orthrias angorae ercisianus) doğal
yayılış gösterirler (Karaman 1969, Karaman 1971, Kuru 1975, Erk’akan ve Kuru 1986).
Leuciscus cephalus, L. lepidus, Garra rufa, Chondrostoma regium ve Chalcalburnus mossilensis
türlerinin havzada yayılış gösterdikleriyle ilgili kayıtlar bulunmaktadır (Geldiay ve Balık
1996). Havzada yapılan incelemelerde bu türlere rastlanmamıştır. Bu türlerin Van
Havzasına komşu Fırat ve Dicle havzalarının balıkları oluğu ve bir karışıklıktan dolayı Van
Havzasına yanlışlıkla kaydedilmiş olabileceği bildirilmiştir (Çetinkaya 1996).
339
BALIK AŞILAMA ÇALIŞMALARI VE VAN GÖLÜ HAVZASI ÖRNEĞİ
ELP, ŞEN
Şekil 1. Van Gölü Havzası ve bazı su kaynakları
Van Gölü Havzasında Aşılama Yapılan Kaynaklar ve Türler
Havzaya 1970 li yıllardan itibaren sivrisinek balığı (Gambusia affinis), sazan (Cyprinus carpio), Gökkuşağı alabalığı (Oncorhincus mykiss) ve havuz balığı (Carassius carassius)
aşılanmıştır. Bu balıkların havzaya hangi yıllarda getirildikleri konusunda 1985 yılında su
ürünler bölge müdürlüğü ile tarım il müdürlüğünün birleşmelerinden kaynaklanan arşivdeki karışıklıktan dolayı resmi belgelere ulaşılamamıştır. Günümüzde yukarıda adı geçen balık
türleri çeşitli su kaynaklarında populasyonlar oluşturmaktadır. Sadece gökkuşağı alabalığı
üreme probleminden dolayı aşılama yapılan kaynaklarda takviye edilmektedir.
Göller: Van Gölü Havzasında balık aşılaması yapılan doğal göller arasında en
önemlileri Erçek ve Nazik gölleri ve Koçköprü Baraj Gölüdür. Erçek gölüne 1989 yılında
30000 adet inci kefali aşılanmıştır (Anonim 1989). Balıkçılarla yapılan görüşmelerde Erçek
Gölüne yapılan ilk aşılamanın 1982 yılında olduğu söylenmiştir. Erçek Gölüne aşılanan inci
kefalinin populasyon oluşturduğu gözlenmiştir. Nazik gölüne sazan aşılaması yapılmıştır.
Aşılamanın ilk olarak 1984 yılında Antalya Kepez Su Ürünleri Üretim İstasyonundan getirilen aynalı sazanlarla yapıldığı bilinmektedir (Şen 2001). Nazik Gölüne aynalı sazan
aşılaması yapılırken yanlışlıkla havuz balığı (Carassius carassius) da aşılanmıştır (Çetinkaya
vd. 1999). Nazik Gölünde Sazan avcılığı ekonomik bir faaliyet haline gelmiş ve bölge
ekonomisine katkı sağlamıştır. Ancak Havuz balığı sazan ile beslenme ve üreme ortamı
konularında rekabet oluşturmuştur (Çetinkaya vd. 1999). Erçek ve Nazik gölleri dışında
Nemrut Gölü, Aygır Gölü, Kaz Gölü, Muradiye Doğal Gölleri gibi çeşitli kaynaklara sazan
aşılanmıştır (Anonim 1986, Çetinkaya 1996).
Akarsular: Van Gölü Havzasının en önemli akarsularından Bendimahi, Karasu ve Engil
Çayına sazan aşılaması yapılmıştır (Çetinkaya 1996). Yapılan arazi incelemelerinde
Koçköprü Baraj Gölüne aşılanan sazanlardan bazılarının akıntıyla Zilan Deresinin mansap
bölgesine yayıldığı tespit edilmiştir. Nazik gölüne aşılanan sazan ve havuz balıklarının
yoğurtyemez akarıyla Karmuç çayına yerleştiği belirlenmiştir. Gürpınarda bulunan bir üretim tesisinden kaçan gökkuşağı alabalığının Engil çayında yayılış gösterdiği görülmüştür.
Göletler: Havzada yapılan göletlerin birçoğuna sazan aşılaması yapılmıştır. Bunların
başlıcaları Dönerdere, Beyaslan, Değirmigöl, Değirmitaş, Altınboğa, Meydanboğazı,
340
I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7 - 9 ŞUBAT 2006, ANTALYA
Dorutay, Hıdırmenteş, Mollakasım, Yumruklu, Güherde ve Eğribelen göletleridir. Bu kaynaklardan bazılarında sportif amaçlı sazan avcılığı yapıldığı gözlenmiştir.
Baraj Gölleri: Havzada bulunana Sarımehmet Baraj Gölüne sazan aşılanmıştır.
Koçköprü ve Zernek Baraj Göllerine ise hem alabalık hem de sazan aşılaması yapılmıştır.
Alabalığın üreme probleminden dolayı populasyon oluşturamamıştır. Koçköprü Baraj
Gölüne aşılanan sazan balığının ticari ve sportif avcılığı yapılmaktadır (Elp 2002). Zernek
ve Sarımahmet baraj göllerinde de ticari sazan avcılığı yapılmaktadır.
Sulak Alanlar: Van Gölü havzasında sadece Van Sazlığında sivrisinek balığına rastlanmıştır. Bu balıkla ilgili aşılama kayıtlarına ulaşılamamıştır. Yaptığımız avcılıkta bol miktarda sivrisinek balığının bulunduğu tespit edilmiştir. Havzada ilk aşlama yapılan türün
Sivrisinek balığı olduğu sanılmaktadır. Havzadaki diğer kayaklarda sivrisinek balığına
rastlanmamıştır.
Van Gölü Havzasında Aşılamanın Sonuçları
Balıklandırma, önemli ekolojik problemleri de beraberinde getiren çok amaçlı bir
balıkçılık uygulamasıdır. Bölge rakımının yüksek oluşu ve kaynakların sıcaklığının uzun
süre düşük kalması balıkların büyüme oranlarını düşürmekte ve aşılama başarısını azaltmaktadır (Çetinkaya 1996).
Nazik Gölünde siraz ve inci kefali doğal yayılış gösterir. Bu türlerin ekonomik değeri
düşüktür. Nazik gölüne sazan aşılanmadan önce gölde balıkçılık yapan sadece birkaç kişi
bulunduğu balıkçılarla yapılan görüşmelerde bildirilmiştir. Nazik Gölüne sazan aşılaması
yapıldıktan sonra onlarca aile balıkçılık yapmaya başlamış ve gölde 2 kooperatif altında
toplanmışlardır (Şen 2001). Böylece balıklandırma ile bu kaynaktan elde edilen katma
değer hem ülke hem de bölge ekonomisine olumlu katkı sağlamıştır. Bölgede bulunan
baraj göllerine aşılanan sazan yoluyla da bu kaynaklar balıkçılık yönünden ekonomiye
kazandırılmıştır.
Erçek gölüne yapılan inci kefali aşılaması ile atıl durumdaki önemli bir su kaynağı ülke
ekonomisine kazandırılmıştır. Ancak 2000 yılında avcılığın yıl boyu yasaklanması ve 2002
yılından sonra kiraya verme işleminin gerçekleşmemesinden dolayı bu kaynaktan faydalanılamamaktadır. Erçek Gölünün kiralama işlemlerinin bir an önce yapılarak tekrar
ekonomiye kazandırılması gereklidir.
Van Gölü Havzasında balık aşılaması yapılan birçok göl ve gölette sportif balıkçılık
yapılmaktadır. Aşılamayla bölgede sosyal bir aktivite konusu oluşturulmuştur. Bazı kaynakların kıyısının rekreasyon amaçlı düzenlenmesi halinde bu faaliyetin çok daha aktif
hale geleceği düşünülmektedir. Aşılama yapılan birçok göl ve göletlerde populasyonlarla
ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bazılar kaynaklarda yayım faaliyetlerinin de
eksikliğinden dolayı düşük kondisyonlu veya cüceleşen populasyonların olduğu bildirilmiştir (Çetinkaya vd. 2000).
Biyolojik mücadele amacıyla sadece Van Sazlığına sivrisinek balığı aşılanmıştır. Havzada
inceleme yapılan diğer kaynaklarda bu balığa rastlanmamıştır. Sivrisinek balığının balık
yumurtalarını da yediği bilindiğinden dar bir alanda kalması sevindirici bir durumdur.
Havzaya yanlışlıkla aşılanan, ekonomik değeri olmayan havuz balığı Nazik Gölünde
ekonomik değeri olan sazan, siraz ve inci kefali ile üreme, beslenme ve yayılım alanı konularında rekabete girmişlerdir (Çetinkaya vd. 1999). Havuz balığının ortamdan
uzaklaştırılması veya populasyonunun yoğun avcılık yoluyla azaltılması faydalı olacaktır.
341
BALIK AŞILAMA ÇALIŞMALARI VE VAN GÖLÜ HAVZASI ÖRNEĞİ
ELP, ŞEN
Sonuç olarak bölgede yapılan balık aşılama çalışmaları ile bazı kaynaklar ekonomiye
kazandırılmıştır ve ticari bir değere sahiptir. Bununla birlikte aşılama sırasında kazayla
havzaya ekonomik türler için tehlikeli olan havuz balığı girmiştir. Aşılama yapılan bazı
kaynaklarda gelişim problemleri bulunmaktadır.
2. KAYNAKLAR
Anonim, 1972. Van Gölü Havzası Toprakları. Tporaksu Genel Müdürlüğü Yayınları No: 281Köyişleri Bakanlığı
Yayın No: 197, Raporlar Serisi: 67, Havza No: 25. 63 s.
Anonim, 1986. TC. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Bakanlık İl Müdürlüğü 1986 Yılı Çalışmaları (yayınlanmamış).
28 s.
Anonim, 1989. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Van Bakanlık İl Müdürlüğü Brifing Dosyası (Yayınlanmamış). 48 s.
Anonim, 2004. Denizlerde Ve İç Sularda Ticarî Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 2004-2006 Av
Dönemine Ait 36/1 Numaralı Sirküler. TC. TKB Koruma Kontrol Genel Md., ANKARA 86 s.
Barthelmes, D., 1981. Hidrobiologische Grundlagen der Binnenfischerei. Gustlav-Fischer Verlag. Stutgart, New
York, 252 s.
Çetinkaya, O., 1996. Van Gölü Havzası Su Kaynakları ve Balıkçılık Potansiyeli. Doğu Anadolu I. ve II. Su Ürünleri Sempozyumu, Erzurum, s 71-83.
Çetinkaya, O., 1999. İçsularda Yapılan Balıklandırma Çalışmalarının Amaçları, Uygulama Esasları ve Sonuçları.
GAP !: Tarım Kongresi, 26-28 Mayıs 1999, Şanlıurfa 1123-1133.
Çetinkaya, O., Elp, M., Güzel, Ş., 2000. Van Gölü Havzasında Bazı Su Kaynaklarına Aşılanan Aynalı Sazan
(Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonlarının Yapısı ve Büyüme Özellikleri. İstanbul Ünv.Su Ürünleri
Derg. (1995-1999) 9-13:123-138.
Çetinkaya, O., Elp, M., Şen, F., 1999. Nazik Gölüne (Ahlat-Bitlis) Yanlışlıkla Aşılanan Havuz Balığı (Carassius
carassius, L., 1758) Üzerinde Araştırmalar. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 22-24 Eylül, Temel
Bilimler ve Biyolojik Çeşitlilik Seksiyonları, Adana. 814-825
Elp, M., 2002. Koçköprü Baraj Gölü’nde (Van) Yaşayan Siraz (Capoeta capoeta, Guldenstaedt, 1772) ve İnci Kefali
(Chalcalburnus tarichi, Pallas, 1811) Populasyonları Üzerine Bir Araştırma. İÜ. Fen Bilimleri Enst. Su
Ürünleri Temel Bilimler ABD. İçsular Biyolojisi Programı Doktora Tezi, İstanbul, 129 s.
Erk’akan, F., Kuru, M., 1986. A New Noemacheilinae Loach subspecies From The Lake Van Basin, Turkey
(Osteichtyes, Cobitidae). Doğa Tr. J. Bio. 10,2,160-162
Geldiay, R., Balık, S., 1996. Türkiye Tatlısu Balıkları. Ege Üniversitesi Basımevi İzmir 532 s.
Karaman, M., 1969. Revision der Kleinasiatischen und Vorderasias und Nordafrikas. Mitt. Hamburg Zool. Mus.
Inst. Band. 67, 175-254
Karaman, M., 1971. Revision der Barben Europas, Vorderasiatischen Arten des Genus Capoeta (Varicorhinus,
Partim). Mitt. Hamburg Zool. Mus. Inst. Band. 66, 17-54
Kuru, M., 1975. Dicle-Fırat, Kura-Aras, Van Gölü ve Karadeniz Havzası Tatlısularında Yaşayan Balıkların
(Pisces) Sistematik ve Zoocoğrafik Yönden İncelenmesi (Doçentlik Tezi). Atatürk Üniversitesi Fen Fak.
Zooloji Kürsüsü, Erzurum, 181s.
Maitland, P.S., Campbell, R.N., 1992. Freshwater Fishes of The British Isles, Harper Collins London, U.K. 368 p.
Munsuz, N., İ. Ünver, 1983. Türkiye Suları. Ankara Üniversitesi Basımevi, ANKARA 392 s.
Şen, F. 2001. Nazik Gölü (Ahlat-Bitlis) Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonu Üzerinde Bir Araştırma.
Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri ABD Doktor Tezi, Erzurum. 131 s.
Welcomme, R. L., 1988. International Introductions of Inland Aquatic Species. FAO Fish. Tech. Pap., 294: Rome,
318 p.
Wondrak, P., 1994. Richting Besetzen Ein Sonderheft der Zeitschrift Blinker, Nr. 48 Jahr Verlag GmbH und Co.
Hamburg 77 s.
342