Radyoterapi uygulamaları - E

Temel Radyoterapi’ye Giriş
F.Ü. SHMYO - 2014
Tıbbi Görüntüleme Teknikleri
Selami SERHATLIOĞLU
Radyoterapi Nedir?
 Radyoterapi, radyasyonla tedavi demektir.
Radyasyon dalga, parçacık veya foton olarak
adlandırılan enerji paketleri ile yayılan enerjidir.
iyonlaştırıcı radyasyon, hücrenin
genetik materyali olan DNA’yı
parçalayabilecek kadar enerji
taşımakta ve DNA’nın
parçalanmasıyla hücreler
ölmektedir. Bunun sonucunda
doğal olarak dokular zarar görür.
Radyasyon Çeşitleri
A.İyonlaştırıcı Radyasyon:
1) Elektromanyetik radyasyonlar:
- Gama (Y) Işınları:
- X Işınları:
2) Parçacıklı Radyasyon:
- Alfa (α) Işınları:
- Beta (β) Işınları:
- Serbest Nötronlar:
B.İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonlar:
1.Optik Radyasyonlar:
- Ultraviyole ışınları:
2.EMR Nitelikli Radyasyonlar:
İyonlaştırıcı Radyasyon:
Girdiği ortamda iyonları
ayrıştıran radyasyonlara
denir. İki tip iyonlaştırıcı
radyasyon vardır
;
1) Elektromanyetik radyasyonlar: Gama (Y) ve X ışınları
elektromanyetik radyasyonlardır. Bunlar yüksek frekanslı
görünen ışık ve radyo dalgaları gibi elektromanyetik
dalgalardır ve dalga boyları çok küçük olmasına rağmen
enerjileri yüksektir.
•Gama (Y) Işınları: Manyetik alanda sapmadıkları için belirli
bir elektrikle yüklü değillerdir. Gama ışınları
elektromanyetik dalgalardan meydana gelmiştir. Radyoaktif
bozunmalar ya da nükleer reaksiyonlar sonucu oluşan
kararsız atom çekirdeklerinden yayılan bir çeşit
elektromanyetik ışınlardır.
•X Işınları: Hızlandırılmış yüksek atom numaralı elektronlar
hedef seçilen atomların çekirdeklerine yaklaştıklarında,
yavaşlamalar olur. Bu yavaşlamalar sonucu x ışınları oluşur.
2) Parçacıklı Radyasyon:
•Alfa (α) Işınları: (+) yüklü parçacıklardan oluşur. Bu
yöndeki çalışmalar alfa ışınlarının artı yüklü helyum
çekirdeklerinden (He++) meydana geldiğini göstermiştir. Bir
kağıt parçası veya cildimiz tarafından durdurulabilir.
•Beta (β) Işınları: (+) ve (-) elektrik yüklerinden meydana
gelmişlerdir. İnce bir su,metal levha yada cam tabakası bu
elektronları durdurmak için yeterlidir.
Alfa ve beta ışınları atomun çekirdeğinden kaynaklanan
radyoaktif ışınlardır. Her iki ışın da belirli bir kütleye sahiptir.
Alfa ve beta ışınları kütleleri ve elektriksel yüklerinden dolayı,
X ve gama ışınlarına göre, maddelere daha az nüfuz ederler.
Ancak, bu ışınların iyonlaştırıcı etkileri daha fazladır. Nötron ve
proton ise kütleleri alfa ışınlarının dörtte biri kadar olan
nükleer taneciklerdir. Çeşitli nükleer reaksiyonlar sırasında
çekirdekten kopan nötron ve protonlar insan sağlığı için en
tehlikeli radyasyonlardır. Özellikle nötron, elektrik yükü
olmadığından çok büyük nüfuz etme özelliğine sahiptir.
Radyoaktif ışınların insan vücuduna etkisi bu ışınların
hareketleriyle ilgilidir.
Serbest Nötronlar: Bunlar radyasyonla oluşan yüksüz
parçacıklardır.Bu nedenle her maddeye kolayca
girebilirler.Bunların doğrudan iyonlaştırıcı özellikleri yoktur.
Ancak bu serbest nötronların,girdikleri maddelerin nötronları
ile etkileşimleri sonucu, α β γ ve x ışınları gibi ışınımlar
oluştururlar. Bu ışınlar ise etkileşme sonucu girdiği maddenin
atomundan koparak iyonlaşmayı gerçekleştirir.
B.İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonlar:
1.Optik Radyasyonlar:
•Ultraviyole ışınları: Asıl kaynağı güneştir. UV ışınları
güneş tam doğarken bolca yayılmaktadır. UV ışınları
beyaz elbise giyilerek engellenebilir. Bazen bu ışınlar kar
veya kumdan yansıyarak kar ve güneş körlüğü yapabilir.
UV’nin derine inmesi (giriciliği) az olduğu için büyük
oranda deri ve gözleri etkilemektedir. Bu nedenle deri
kanserlerinin %80’i UV ışınlarından kaynaklanmaktadır.
B.İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonlar:
2.EMR Nitelikli Radyasyonlar: Radyo dalgaları,
mikrodalgalar, mobil ve cep telefonları, radyo FM ve
TV vericileri, radarlar, trafolar, bilgisayarlar, akım
taşıyan kablolar bu gruba girmektedirler.
Radyasyon kaynaklarının özellikleri
•ALFA : İnce bir kağıt tabakası veya cildimiz
tarafından soğurulur.
•BETA : İnce bir metal tabakası tarafından
soğurulur..
•GAMA : Giricilik özelliği daha fazla olup kurşun ve
beton gibi yoğun malzemelerde soğurulur.
•NÖTRON : Parafin, beton, su gibi hidrojence
zengin ortamlarda soğurulur
Radyoterapi Nedir?
 Radyoterapi, radyasyonla tedavi demektir.
 Radyoterapi, kanserli hastaların tedavisinde
uygulanan en etkili yöntemlerden biridir.
RADYASYON ONKOLOJİSİ
İyonizan Radyasyon kullanarak kanserin tedavisini amaçlayan
ve bu gaye ile radyasyonun etkilerini ve tümörlerin
davranışlarını inceleyen bilim dalı
Kanser Nedir?
Kanser, vücutta bulunan normal hücrelerinin her hangi
birinin herhangi bir nedenle anormal hale dönüşmesi
sonucu kontrolsüz bir şekilde çoğalarak komşu dokuları
işgal etmesi (invazyon) veya kaynağını aldığı organdan daha
uzak bir yere, kan veya lenf yoluyla yayılması (metastaz) ile
oluşan bir hastalıktır.
Hücreler DNA da meydana gelen bozulmalar nedeniyle yapı
değiştirirler. Normal vücut hücre ve dokuları, orijinal
büyüklük ve yapılarını korurken, kanser hücreleri saldırgan
bir tablo çizerler.
Kanserin Nedenleri Nelerdir?
 Kanserin sebebi henüz kesin olarak bilinmemektedir.
 Kanser hastalığı için iki grup risk faktörü vardır.
 I. Genetik risk faktörleri:
 Ailesel (Genetik) faktörler,
 Yaş, cinsiyet, obesite
 II. Çevresel faktörlerdir.
Kanser Nedenlerinden çevresel faktörler:
 Sigara ve alkol kullanımı,
 Uzun süre ve tehlikeli saatlerde güneş altında kalma,
 Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma,
 Bazı kimyasal maddeler (katran, benzin, boya maddeleri,




asbest v.b.)
Bazı virüsler
Hava kirliliği
Radyasyona maruz kalma,
Kötü beslenme alışkanlığı
KANSER TANISI NASIL KONUR?
 Muayene
 Laboratuar tetkikler
 Radyolojik İncelemeler
 Diğer Görüntüleme Yöntemleri
 Biyopsi
 Histopatolojik tanı
KANSER TEDAVİ YÖNTEMLERİ
 Cerrahi (Kanserli dokuyu ve çevresindeki invazyon riski
taşıyan bir miktar sağlıklı dokuyu alıp çıkartmak) Bazı
durumlarda kanserli dokuyu cerrahi müdahale ile çıkartmak
imkânsız olabilir. Bu durumda radyoterapi veya kemoterapi
uygulanır.
 Radyoterapi (ışın) tedavisi (Uygun dozda ışın uygulayarak
kanser hücrelerinin öldürülmesi)
 Kemoterapi (kanser hücrelerini durdurmak üzere ilaçlar
kullanılması
 Alternatif tıp Bağışıklık sistemini güç vermeyi, asıl tedaviye destek
olmayı amaçlayan ancak güvenilirliği ve etkinliği kontrollü
deneylerle ispatlanmamış yöntemlerdir.
Radyoterapi :
 Değişik sistem ve kaynaklardan elde edilen iyonizan
radyasyonun kanserli dokular üzerine yöneltilerek
tedavi edilmesidir.
 Kanser radyoterapisinde ideal hedef tümörün
çevresindeki normal dokuları yapısal ve fonksiyonel
olarak tahribata uğratmadan tümörün tamamen yok
edilmesidir.
Radyoterapiye Başvuran
Hastanın Değerlendirilmesi
 Tedavi olmak üzere gönderilen veya doğrudan
başvuran hastalar yeniden muayene edilir
 Laboratuar ve radyolojik tetkikleri, ameliyat ve
patoloji raporları incelenerek değerlendirilir.
 Tedavi edilmesinin uygun olduğuna karar
verildiğinde, hastaya gerekli bilgi verilerek, tedavi
öncesi hazırlığa başlanır.
Tedavi öncesi hazırlık iki bölümden
oluşur
 1. Simülasyon öncesi hazırlık.
 2. Simülasyon
Simülasyon öncesi hazırlık
 Tedavi öncesi hazırlık aşamasında gerektiğinde
hastanın tedavi sırasında hareketsiz kalabilmesini
sağlayan kişiye özel baş ve boyun maskeleri, hastanın
vücudunun şeklini alabilen özel yataklar hazırlanır.
 Gerekli olan durumlarda bilgisayarlı tomografi
cihazında tedavi planlama amaçlı tomografi kesitleri
alınır. Bu işlem sırasında hastanın radyoterapi
sırasında kullanacağı maske, tedavi yatağı gibi en
uygun yardımcı düzenekleri hazırlanır.
Simülasyon işlemi
 Tedavi cihazlarındaki şartlar sağlanarak radyasyon
uygulanacak alanların belirlenmesidir.
 Simülasyon için gelen hasta teknisyenler
tarafından karşılanır, gerekli bilgi verildikten
sonra, doktorlar gözetiminde simülasyon yapılır.
 Simülasyon sırasında hastanın hareket etmemesi
önem taşır.
 Çocuk hastaların yanında, başlangıçta annebabalarının kalması gerektiğinde özel önlem
alarak (kurşun yelek giydirilerek) bu sağlanabilir.
Simülasyon işlemi
 Hasta tedavi masasına yatırıldıktan sonra uygun
tekniklerle tedavi alanları belirlenir.
 İşlem sonrası vücudun tedavi edilen yerlerine özel
kalemlerle veya işaret bantları ile özel işaretler
konulur.
 Bu işlemden sonra, tedaviye kadar ve tedavi
sırasında bu işaretlerin muhafaza edilmesi önem
taşır. (Hastalar rahatça yıkanabilir ancak bu işaretlerin
çıkmaması ve tedavi alanlarında cildin tahriş olmaması
için bu bölgelerin fazla miktarda sıcak suyla
yıkanmaması, liflenmemesi ve keselenmemesi önerilir.)
RADYOTERAPİ UYGULAMADA AMAÇ
 Radyoterapi de asıl amaç hastalığın (küratif) tedavisidir.
(Hastalığın nedene yönelik tedavisi, uygulanması çoğu zaman tam şifa sağlar.)
 Bazı hastalarda radyoterapi şikayete yönelik (palyatif veya
semptomatik) amaçla yapılabilir.
(Hastalığın nedenini ortadan kaldırmayıp, nedeni kısmen engelleyerek
hastalığın gelişmesini yavaşlatan tedavi, bu tedaviyle hastalığın semptom ve
işaretlerini düzeltmek mümkün olabilir.)
 Bunlar hastanın ağrısını dindirmek, nefes almasını
kolaylaştırmak, kanamsını durdurmak gibi amaçlarla yapılan
radyoterapidir.
 Bu radyoterapi daha kısa süreli olur.
 Radyoterapi uygulaması hastalığın durumuna göre
planlanır.
KÜRATİF RADYOTERAPİ :
 Asıl hastalık veya bölgesel hastalığı olan hastalarda
tam iyileşme beklenerek yapılan radyoterapi tedavi
biçimidir.
 Bu hastalarda verilen radyasyon dozu tedavi edici
seviyededir.
PALYATİF RADYOTERAPİ :
 Hastada geçici bir iyileşme sağlamak, lokal tümörü
küçülterek hastayı bir süre rahatlatmak amacıyla
yapılan radyoterapi tedavisidir.
 Bu tedavide genellikle, radyoterapi verilen alan daha
dar ve verilen doz küratif tedaviye göre azdır.
Uygulama
 Radyoterapide kanser hücrelerinin bölünmesini engellemek




amacıyla iyonizan radyasyon (yüksek enerjili fotonlar ya da
hızlandırılmış subatomik partiküller) kullanılır.
Absorbe edilen radyasyonun birimi geçmişte «rad» olarak
tanımlanmaktaydı, günümüzde ise; bu tanımlama GRAY «Gy»
olarak değiştirilmiştir.
1Gy, 1 kg dokuda absorblanan 1 joule'lük enerji miktarıdır.
Radyoterapi gören bir hasta tedavi süresine göre 40-70 Gy'lik
radyasyon dozuna maruz kalacaktır.
Karşılaştırma yapılacak olursa modern mamografi aygıtlarında
film çekmek için maruz kalınan x-ışını miktarı-dozu yaklaşık
olarak 0.1 ile 0.2 mili Gray arasındadır.
Radyoterapi esnasında, uygulanan bölgeye x
veya gama ışınları veya hızlandırılmış
subatomik partiküller ile belirli oranda bir enerji
verilmektedir.
 Hedef; oluşturulacak iyonizasyonlarla
hücrelerin genetik materyallerini -DNAbozarak, bölünmelerini engelleyerek
hücre ölümüne yol açmaktır.
 Radyasyonun kanserli hücrelerin yanında
sağlıklı hücrelerin DNA'larında hasar
oluşturmasına rağmen, sağlıklı hücreler
kendilerini tamir ederek tekrar fonksiyonel
hale gelebilirler.
 Radyasyonun hücre DNA'sında oluşturduğu
etki, fotonun ya doğrudan DNA'yı oluşturan
kimyasal bağları iyonize ederek, DNA
yapısının doğrudan kırılmasına bağlıdır. Ya da
hücre icerisinde bulunan su moleküllerinde
oluşan iyonizasyon sonucu ortaya çıkan
serbest radikallerin gene DNA'nın yapısından
elektron koparması ile oluşur.
 Bazen de hücre ölümüne neden olamayacak- hasar
oluşur. Bu durumda hücrenin kendini tamir
yeteneğine bağlı olarak hasar giderilebilir. Bu daha
çok kanserli olmayan hücreler için geçerlidir.
Kanserli hücrelerin önemli bir kısmı bu yeteneğe
sahip değildir. Bunun sonucunda biriken subletal
hasarlar hücrenin ölümüne yol açar. Oluşan bir
kısım hasar ise, ortamın özelliklerine bağlı olarak,
yani hücrenin bulunduğu fiziksel veya kimyasal
koşullara bağlı olarak, ölüme yol açabilir ya da
tamir olayını başlatabilir. Radyoterapi de lokal bir
tedavidir ve sadece uygulanan bölgedeki hücreleri
etkiler.
Tedavi süresi 1 günden 8 haftaya kadar
değişebilen uygulamalar mevcuttur
 Eksternal radyoterapi -harici radyoterapi- dıştan
ışınlama, ışın kaynağı ile ışınlanan dokunun arasında
mesafe olması anlamını taşır. Radyasyon Onkolojisi
uzmanının, hastanın ve hastalığın durumuna göre
planladığı tedavinin Co-60 veya Lineer Akseleratör
(Linac) cihazları ile, hastaya dışarıdan ve belli bir
mesafeden uygulanması esasına dayanır. Verilecek
radyasyonun toplam dozu küçük ve eşit dozlara
bölünerek, günlük seanslar halinde haftanın 5 günü
uygulanır.
Radyoterapide x ışınları veya
fotonlar kullanılır. Işınların içerdiği
enerji arttıkça, ışın dokunun daha
derinlerine nüfuz eder.
Radyoterapi cilt, beyin, meme,
prostat ve rahim kanseri
tedavilerinde etkin olarak
kullanılmaktadır. Ayrıca lenf ve kan
kanseri tedavisinde de kullanılır.
Radyoterapi tedavisinin planlanması
 Radyoterapiye başlanmadan önce x ışınları yardımıyla
çeşitli filmler çekilir ve hangi açılardan ışınların
uygulanması gerektiği hesaplanır.
 Bu ölçümler bir simülasyon cihazı yardımıyla
(tomografi cihazı gibi) yapılır. Bu simülasyon sırasında
hastanın radyoterapi uygulanacak bölgesi işaretlenir.
 Tedavinin doğru bölgeye yapılması amacıyla bazen
dövme veya küçük noktalar şeklinde işaretleme yoluna
gidilir.
Tedavi planlarken bilgisayar destekli
modeller kullanmaktadır.
 Bu bilgisayar destekli planlama tedavinin daha hassas
bir şekilde sağlıklı dokulara zarar vermeden
gerçekleşmesi açısında önemlidir.
 Yapılan ölçümler sayesinde ışınların hangi açılardan
gönderilmesinin uygun olduğu hesaplanır.
 Tedavi planlamasında bilgisayar destekli 3 boyutlu
modeller kullanılır.
 Hastanın filmi Tomografi veya MR cihazları vasıtasıyla
elde edilir ve bilgisayarlara gönderilerek gerekli
incelemeler yapılır.
Radyoterapinin Uygulanması
 Hastalar öncelikle üzerlerinde bulunan kıyafet,
mücevher vb aksesuarları çıkarmalıdır. Bazı
durumlarda hastaya önlük giydirilebilir.
 Tedaviden maksimum verim elde etmek için hasta
cihazın sedyesine doğru bir şekilde yatmalıdır.
Mümkün olduğunca hareket etmemesi gereklidir.
Hastalar kafalarına takılan her türlü soruyu görevliye
sormalıdır.
 Radyoterapiden önce tümörün yerinin belirlenmesi
çeşitli simülasyon cihazları ile sağlanır ve bu sayede
ışınların geliş direktifi belirlenmiş olur.
Radyoterapi birden çok seansta
yapılır
 Bu nedenle hastanın vücuduna tedavi noktasını
belirlemek amacıyla küçük noktalar işaretlenir veya
dövmeler yapılır.
 Hastanın cihazın sedyesindeki pozisyonu tedavinin
hassas olarak yapılması bakımından önemlidir.
Hastadan istenen rahat olması ve normal bir şekilde
nefes alıp vermesidir. Hasta ayrıca tedavi esnasında
istediği takdirde terapist ile konuşabilir.
 Tedavi 5 ila 15 dakika arası sürer. Işınlar görünmezdir
ve hasta tedavi süresince hiçbir şey hissetmez.
Tedavi Sonrası
 Hastaların birçoğu seanstan sonra günlük yaşamlarına
devam edebilirler.
 Harici radyoterapi genellikle hastanelerde ve sağlık
merkezlerinde yapılır.
 Hastalığa göre değişmekle birlikte, radyasyon tedavisi
genellikle birkaç hafta süresince ve haftada 5 gün verilir.
 Tedavi sırasında veya sonrasında hasta radyoaktif
değildir.
Dahili radyoterapide
 Hasta genelde 1-2 gün hastanede kalır.
 İmplant geçici veya kalıcı olabilir.
 Hastanede kalınan sürede hastanın radyasyon
seviyesi maksimum düzeydedir ve bu nedenle
yakınlarıyla görüşmesi uygun değildir.
 İmplant vücuttan alındığında ise radyoaktiflik
ortadan kalkar.