B‹LG‹ EKONOM‹S‹
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2748 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1706 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Yazarlar Prof.Dr. Hüsnü ERKAN (Ünite 1, 2, 5) Prof.Dr. Hayriye AT‹K (Ünite 3, 8) Prof.Dr. Sami TABAN (Ünite 4, 7) Yrd.Doç.Dr. Ceyda ÖZSOY (Ünite 6) Editörler Prof.Dr. Erol KUTLU Yrd.Doç.Dr. B. Tu¤berk TOSUNO⁄LU ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ www.hedefaof.com Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Serdar fien Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda¤aflan Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Bilgi Ekonomisi ISBN 978-975-06-1417-0 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 40.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013 www.hedefaof.com iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii Bilgi Toplumu ve Özellikleri................................................... 2 B‹LG‹ TOPLUMUNA G‹DEN DÜfiÜNSEL VE TEKNOLOJ‹K SÜREÇ .......... Bilgi Birikimi, Dünya Görüflü ve Teknoloji ‹liflkisi ..................................... ‹nsan, Do¤a ve Teknoloji Ba¤lam›nda “‹lk-el” ve “Geleneksel” Paradigmalar ........................................................................... Logos’un Evriminden Bilimsel Paradigmalara ............................................. ‹lk Bilimsel Devrim: Newtongil Paradigma ve Sanayi Toplumu................ ‹K‹NC‹ B‹L‹MSEL DEVR‹M: KUANTUM PARAD‹GMASI............................. B‹LG‹ VE B‹LG‹ TOPLUMUNUN TANIMI ................................................... B‹LG‹ TOPLUMUNUN YAPILANIfiI: ORGAN‹K A⁄LARDA ETK‹LEfi‹M .... B‹LG‹ TOPLUMUNU YARATAN TEKNOLOJ‹LER ....................................... Mikroelektronik ............................................................................................. Mikrobiyoloji ................................................................................................ Yeni Malzemeler............................................................................................ Nanoteknoloji ................................................................................................ Teknolojide Yeni Beklentiler ...................................................................... B‹LG‹ TOPLUMUNUN B‹L‹fi‹M ALTYAPISI ................................................. B‹LG‹ TOPLUMUNUN TEMEL ALANLARINI YAPILANIfiI .......................... Ekonomik Alanda Yenilenme: Bilgi Ekonomisi ......................................... Sosyal Alanda Yenilenme: Sinerjik Toplum ................................................ Politik Alanda Yenilenme: Kat›l›mc› Demokrasi ......................................... Kültürel Alanda Yenilenme: Kozmopolit Kültür ......................................... Toplumsal Alanlar›n Birlikteli¤i ve ‹nteraktif Etkileflimi ............................. B‹LG‹YE DAYALI TOPLUMDA MEKÂNSAL BOYUT .................................. DÜNYADA B‹LG‹ TOPLUMUNA GEÇ‹fi ARAYIfiLARI ................................ B‹LG‹ TOPLUMUNUN KARANLIK YÜZÜ.................................................... DÖNÜfiÜM SANCILARINDAN ÇÖZÜME G‹DEN SÜREÇ ........................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 4 6 7 8 9 10 12 16 16 18 18 19 20 21 22 23 24 25 26 28 32 34 36 37 40 43 44 44 46 Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri.............................. 48 TEMEL ÜRET‹M FAKTÖRÜ OLARAK B‹LG‹................................................ Bilginin Tan›m ve Çeflitleri ........................................................................... Veriden Örtük Bilgiye Uzanan Süreç........................................................... B‹LG‹N‹N TEKNOLOJ‹DEN FARKI .............................................................. B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ‹ÇER‹K FARKI ........................................................ B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ALTYAPISI: B‹LG‹ OTOYOLU = ‹LET‹fi‹M A⁄LARI .......................................................................................................... B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹............................................. B‹LG‹ ÜRET‹M STRATEJ‹LER‹ ...................................................................... B‹LG‹ ÜRET‹M‹→B‹LG‹N‹N DESTEKLENMES‹ ........................................... Sosyal Sermaye Olarak Bilgi Üretici Ekip.................................................... Bilgi Yönetiminin K›s›tlar›............................................................................. Organizasyonel K›s›tlar ................................................................................. www.hedefaof.com 1. ÜN‹TE 49 50 51 53 55 56 58 63 64 67 68 68 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Bilgi Üretiminde Uygun Ortam Yaratmak ................................................... B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE ‹fiLETME ORGAN‹ZASYONU............................... B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N STRATEJ‹K ÖNCEL‹KLER‹ ..................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3. ÜN‹TE Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi................................................. 80 B‹LG‹ ÜRET‹M‹ VE ULUSAL GEL‹R ............................................................. Bilgi Endüstrisinin Üretimdeki Pay› ............................................................. E¤itim ....................................................................................................... Araflt›rma ve Gelifltirme .......................................................................... ‹letiflim Araçlar›........................................................................................ Bilgi Makineleri ....................................................................................... Bilgi Hizmetleri........................................................................................ Bilgi Sektörünün Üretimdeki Pay›................................................................ B‹LG‹ ÜRET‹M‹ VE MESLEK YAPISI............................................................ Bilgi Endüstrisinin ‹stihdamdaki Pay› .......................................................... Bilgi Sektörünün ‹stihdamdaki Pay›............................................................. B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ENDEKSLERLE ÖLÇÜLMES‹.................................. Haberleflme ve Ekonomi Araflt›rma Kurumu Endeksi ................................ Japon Bilgi ‹flleme ve Gelifltirme Merkezi Endeksi..................................... Dünya Bankas› Taraf›ndan Gelifltirilen Endeksler ...................................... Di¤er Endeksler............................................................................................. B‹LG‹ VE ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹ SEKTÖRÜ......................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 4. ÜN‹TE 70 72 73 75 76 77 77 79 81 81 81 82 82 82 83 83 84 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 94 94 95 Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri ........................................ 96 G‹R‹fi .............................................................................................................. B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N M‹KRO EKONOM‹K ETK‹LER‹ ............................. Üretim Üzerindeki Etkileri ............................................................................ Tüketim Üzerindeki Etkileri.......................................................................... Piyasa Yap›s› Üzerindeki Etkileri ................................................................. Tam Rekabet Piyasas› Üzerindeki Etkileri ............................................. Monopol (Tekel) Piyasas› Üzerindeki Etkileri....................................... Oligopol Piyasas› Üzerindeki Etkileri .................................................... B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N MAKRO EKONOM‹K ETK‹LER‹............................ Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri ...................................................... ‹stihdam Üzerindeki Etkileri ......................................................................... D›fl Ticaret Üzerindeki Etkileri ..................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. www.hedefaof.com 97 97 97 101 102 102 105 107 108 108 111 113 116 119 120 121 v ‹çindekiler Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 122 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 122 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 123 Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge ..................... 124 REKABET‹N TANIM, ‹fiLEV VE ÖN KOfiULLARI ........................................ Rekabetin Tan›m› .......................................................................................... Rekabetin ‹fllevleri (Fonksiyonlar›) .............................................................. Rekabetin Ön Koflullar›................................................................................. REKABET TEOR‹S‹NDE TEMEL YAKLAfiIMLAR.......................................... REKABET‹N DE⁄‹fiEN ROTASI.................................................................... ULUSLARIN REKABET ÜSTÜNLÜKLER‹ ...................................................... ULUSAL EKONOM‹N‹N REKABETÇ‹ GEL‹fi‹M‹ .......................................... REKABETÇ‹ F‹RMA STRATEJ‹LER‹............................................................... KAOSUN Efi‹⁄‹NDE REKABET .................................................................... REKABETÇ‹ ENDÜSTR‹LER‹N CO⁄RAF‹K KÜMELENMES‹ ...................... KENTSEL GEL‹fiME VE REKABET ................................................................ B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE YEN‹L‹KÇ‹L‹K VE AR-GE ..................................... KÜRESEL REKABET P‹YASALARINDA VAR OLMAK ................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 125 125 126 126 127 128 130 135 138 142 144 149 151 154 157 159 160 160 161 Bilgi Ekonomisi ve E¤itim ....................................................... 162 B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE E⁄‹T‹M‹N ÖNEM‹ ................................................ E⁄‹T‹M‹N TANIMI VE TÜRLER‹................................................................... E⁄‹T‹M‹N ÖNEM‹ VE AMAÇLARI................................................................ E⁄‹T‹M‹N ÖZELL‹KLER‹ ............................................................................... E¤itimin Yat›r›m ve Tüketim Özelli¤i .......................................................... E¤itimin D›flsall›klar›...................................................................................... Yar› Kamusal Mal Özelli¤i ............................................................................ Erdemli Mal Özelli¤i ..................................................................................... E⁄‹T‹MDE MAL‹YET VE GET‹R‹LER ........................................................... E¤itimde Maliyet ve Harcamalar .................................................................. E¤itime Yönelik Özel Harcamalar ........................................................ E¤itime Yönelik Kamu Harcamalar›....................................................... E¤itimin Getirileri .......................................................................................... E⁄‹T‹M‹N F‹NANSMANI ............................................................................... E⁄‹T‹M-‹fi GÜCÜ P‹YASASI ‹L‹fiK‹LER‹....................................................... Befleri Sermaye Teorisi.................................................................................. Eleme Hipotezi .............................................................................................. Kuyruk Hipotezi ........................................................................................... ‹kili ‹fl Gücü Piyasas› Teorisi ........................................................................ E⁄‹T‹M‹N EKONOM‹K KALKINMAYI ETK‹LEME MEKAN‹ZMASI ............ Yüksek ‹fl Gücü Verimlili¤i........................................................................... Teknoloji Yaratma ve Yeni Teknolojilere Uyum ........................................ Adil Gelir Da¤›l›m› ....................................................................................... Düflük Do¤um Oranlar› ............................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... www.hedefaof.com 5. ÜN‹TE 163 165 166 167 167 168 169 170 170 170 170 171 172 174 175 175 176 177 177 178 180 181 181 182 183 185 6. ÜN‹TE vi ‹çindekiler Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 7. ÜN‹TE 186 187 187 188 Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü........................................ 190 DEVLET VE EKONOM‹ ............................................................................... 191 B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE DEVLET‹N ROLÜ .................................................. 192 ELEKTRON‹K DEVLET: KAVRAM VE TANIM ............................................. 194 ELEKTRON‹K DEVLET‹N GEREKL‹L‹KLER‹ ................................................ 195 ELEKTRON‹K DEVLET‹N AMAÇLARI .......................................................... 197 Kamu Yönetiminde fieffafl›¤›n Sa¤lanmas› .................................................. 197 Bürokrasinin, Rüflvetin ve Yolsuzluklar›n Azalmas›.................................... 198 Kamuda Tasarruf Sa¤lanmas› ....................................................................... 198 Kamu Hizmetlerinde Verimlili¤in Art›r›lmas›............................................... 198 Bilgiye ve Belgeye Kolay Eriflimin Sa¤lanmas› ........................................... 199 Kamu Kurumlar› Aras›ndaki Eflgüdümün Sa¤lanmas› ............................... 199 Vatandafl›n Yönetime Etkin Kat›l›m›n›n Sa¤lanmas› ................................... 200 ELEKTRON‹K DEVLET‹N ETK‹LEfi‹M ALANLARI........................................ 200 Devlet - Vatandafl Etkileflimleri .................................................................... 201 Devlet - ‹flletme - Etkileflimleri ..................................................................... 201 Devlet - Kamu Kurumlar› Etkileflimleri........................................................ 202 Devlet - Çal›flan Etkileflimleri........................................................................ 202 ELEKTRON‹K DEVLET UYGULAMALARINDA KARfiILAfiILAN SORUNLAR 203 Yasal Sorunlar................................................................................................ 203 ‹dari Sorunlar................................................................................................. 203 Teknik Sorunlar............................................................................................. 204 Bilgi Güvenli¤i Sorunu ................................................................................ 205 DÜNYADA ELEKTRON‹K DEVLET UYGULAMALARI ................................ 207 Özet .............................................................................................................. 210 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 213 Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 214 Okuma Parças› .............................................................................................. 217 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 218 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 218 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 218 8. ÜN‹TE Bilgi Ekonomisi ve Türkiye.......................... ........................... 220 B‹LG‹ ÜRET‹M‹.............................................................................................. E¤itim Harcamalar› ........................................................................................ Araflt›rma Gelifltirme Harcamalar›................................................................. Bilgi ve ‹letiflim Teknolojisi Harcamalar› ..................................................... B‹LG‹ SEKTÖRÜNDE ‹ST‹HDAM ................................................................. B‹LG‹ ENDEKSLER‹ VE TÜRK‹YE................................................................ B‹LG‹ VE ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹ SEKTÖRÜNÜN TÜRK EKONOM‹S‹NDEK‹ YER‹.............................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... www.hedefaof.com 221 221 222 223 224 226 228 230 231 232 232 232 233 Önsöz Önsöz Dünya ekonomisinde özellikle Sanayi Devriminden sonra bafllayan h›zl› bilgi art›fl›n›n, ileri düzeye ulaflt›¤› ve her geçen gün yeni geliflmelerin sa¤land›¤› görülmektedir. Böyle h›zl› geliflme ve bilgi art›fl›, günümüzün en önemli özelli¤i olmufltur. Art›k, bilgi araç olmaktan ç›k›p, önemli bir üretim alan› oldu¤u, yeni bilginin temel güç olmaya bafllad›¤› bir süreçteyiz. Bilginin hâkim oldu¤u toplumsal yaflam; çok h›zl› bilgi art›fl› ve aktar›m›, h›zl› iletiflim, yeni teknolojiler, ekonomiden di¤er sosyal konulara kadar her alanda bilginin temel güç ve kaynak oldu¤u, h›zl› de¤iflim ve geliflmenin yer ald›¤› ve yaflam›n tüm yönlerini etkileyen bir süreç karfl›m›za ç›km›flt›r. Rekabetin giderek yo¤unlaflt›¤› ça¤›m›z koflullar›nda bu yar›flta geriye düflmemenin en önemli flartlar›ndan biri bilgiye sahip olmakt›r. Bilgiye sahip olan bireyler, iflletmeler ve ülkeler sahip olduklar› bilgiyi yeniden ve daha üst düzeyde iflleyerek yar›flta her zaman ön s›ralarda yer alabilmektedir. Bilginin bir ekonomik de¤erinin olmas›yla birlikte bilgiye sahip olanlar için daha yüksek gelir elde etme f›rsat› do¤mufltur. Sürekli, h›zla ve her düzeyde devam eden rekabet ortam› içerisinde ön s›ralarda yer alan günümüz geliflmifl toplumlar› bilgi toplumu olarak nitelendirilmektedir. K›saca, bugün yaflad›¤›m›z süreç, asl›nda üçüncü sanayi devriminin bir uzant›s›, teknolojideki yeni at›l›m›n bir sonucudur. Bu süreçte bilgi teknolojisinin insanlar ve ülkeler aras›ndaki eflitsizli¤i h›zla art›ran, ilk öne ç›kana büyük avantajlar sa¤layan bir özelli¤i vard›r. Bilgi teknolojisinin belirleyici oldu¤u bu ortamda adaleti ve eflitli¤i sa¤laman›n tek yolu insana yat›r›m ve e¤itimdir. ‹nsana yat›r›m ve e¤itim at›l›m› bilgi toplumuna geçiflin anahtar›d›r. H›zla yay›lan küreselleflme sürecine en çabuk uyum göstermenin yolu ise bilgi toplumu olmakt›r. Bugün Dünya ekonomisine yön veren geliflmifl ülkelerde bu özellik ön plana ç›kmaktad›r. Bu kitap Anadolu Üniversitesi Aç›k Ö¤retim Fakültesi ‹ktisat Lisans Program›na yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Bilgi Ekonomisi temel olarak bilginin ekonomiyi ve ekonomik kararlar› nas›l etkiledi¤i konular›n› inceleyen bir aland›r. Bu nedenle, kitab›m›zda öncelikle bilgi toplumu kavram› ele al›narak bilgi toplumunun özellikleri incelenmifltir. Bilgi ekonomisinin tan›mlanmas› konusunda tart›flmalar da ele al›nm›fl; bilgi ekonomisinin nas›l ölçülece¤i ve iktisadi etkileri aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca bilgi ekonomisinin piyasa, rekabet, araflt›rma ve gelifltirme faaliyetleri, e¤itim ve kamu sektörü gibi alanlarda nas›l etkilere sahip oldu¤u da ele al›nm›flt›r. Bilgi Ekonomisi kitab›n›n uygarl›k ve toplumlar›n günümüzde ulaflm›fl oldu¤u son aflama olarak adland›r›lan Bilgi Ça¤›’n›n ve insanl›¤› Bilgi Toplumuna dönüfltüren toplumsal de¤iflimin kavranabilmesinde faydal› olmas› amaçlanm›flt›r. Bu amaçla, kitab›n haz›rlanmas›nda yard›mlar›n› esirgemeyen yazarlar›m›za titiz çal›flmalar› için çok teflekkür ediyoruz. Kitab›n ö¤rencilerimize ve okuyuculara faydal› olmas›n› dileriz. Editörler Prof.Dr. Erol KUTLU Yard.Doç.Dr. B.Tu¤berk TOSUNO⁄LU www.hedefaof.com vii 1 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Uygarl›¤›n gelifliminin düflünce sistemimiz ve teknolojideki yenilenmeye ba¤l› evrimini aç›klayabilecek, Sanayi ve bilgi toplumunu yaratan bilimsel paradigma ve teknolojik sistemleri tan›yabilecek, Bilgi toplumunun flekillenmesini belirleyen teknolojilerin özelliklerini özetleyebilecek, Bilgi toplumunda toplumsal bütünün temel alanlar›n›n flekillenifl ve yap›lan›fl›n› analiz edebilecek; Bilgi toplumunun sorunlar›n› ve çözüm aray›fllar›n› tan›yaca¤›z. Anahtar Kavramlar • • • • • Paradigmal Kayma Newtongil Paradigma Kuantum Paradigmas› ‹nteraktif Etkileflim Biliflim (Enformasyon ve ‹letiflim) • • • • Bilgi Ekonomisi Sinerji NanoTeknoloji Teknopark-Teknokent ‹çindekiler Bilgi Ekonomisi Bilgi Toplumu ve Özellikleri www.hedefaof.com • B‹LG‹ TOPLUMUNA G‹DEN DÜfiÜNSEL VE TEKNOLOJ‹K SÜREÇ • ‹K‹NC‹ B‹L‹MSEL DEVR‹M: KUANTUM PARAD‹GMASI • B‹LG‹ VE B‹LG‹ TOPLUMUNUN TANIMI • B‹LG‹ TOPLUMUNUN YAPILANIfiI: ORGAN‹K A⁄LARDA ETK‹LEfi‹M • B‹LG‹ TOPLUMUNU YARATAN TEKNOLOJ‹LER • B‹LG‹ TOPLUMUNUN B‹L‹fi‹M ALTYAPISI • B‹LG‹ TOPLUMUNUN TEMEL ALANLARININ YAPILANIfiI • B‹LG‹YE DAYALI TOPLUMDA MEKÂNSAL BOYUT • DÜNYADA B‹LG‹ TOPLUMUNA GEÇ‹fi ARAYIfiLARI • B‹LG‹ TOPLUMUNUN KARANLIK YÜZÜ • DÖNÜfiÜM SANCILARINDAN ÇÖZÜME G‹DEN SÜREÇ Bilgi Toplumu ve Özellikleri B‹LG‹ TOPLUMUNA G‹DEN DÜfiÜNSEL VE TEKNOLOJ‹K SÜREÇ Uygarl›k ve toplumlar›n bugün için ulaflm›fl oldu¤u son aflamay› Bilgi Ça¤› ve toplumsal yap›lanmay› da Bilgi Toplumu olarak adland›r›yoruz. Bu olguyu yaratan süreçler, 20. yy’›n bafl›ndan beri farkl› alanlarda gerçekleflen bilimsel ve teknolojik birikimlere dayan›yorsa da insanl›¤› Bilgi Toplumuna dönüfltüren toplumsal yap›lanmalar›n daha net ve bilinçli biçimde alg›lanmas› ve yaflam süreçlerimize etkin biçimde aktar›lmas›, ayn› yüzy›l›n son çeyre¤inde devreye girdi. Bu gün de birikimli olarak devam ediyor. Bu süreçte, toplum, ekonomi ve teknoloji köklü dönüflümler içinde karmafl›k etkileflim iliflkilerine dayal› olarak durmadan yeniden yap›lan›yor. Köklü dönüflüm ve de¤iflimler insanl›k tarihinde bir ilk de¤ildir. Ancak, geçmiflte yaflanan her köklü dönüflüm, çok farkl› içerik, iflleyifl ve yap›lanmalar içinde, kendine özgü olarak gerçekleflti. Her dönüflümde, onun merkezinde yer alan insan›n; do¤a, evren ve teknoloji alg›s› ile dünya görüflü de¤iflime u¤rarken; do¤a ve toplumla olan iliflkileri yeniden yap›land›. ‹nsanl›¤›n bu kez yaflad›¤› do¤a alg›s› ve dünya görüflündeki bu köklü de¤iflimler ile uygarl›k yolundaki paradigmal s›çrama “Bilgi Toplumu” olarak flekillendi. Uygarl›¤›n geliflim yolu üzerinde Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna do¤ru yaflanan bu köklü dönüflüm ve s›çrama, farkl› bilim insanlar›nca de¤iflik kavramlarla tan›mland›. Zira her birinin ilgi ve uzmanl›k alan› karmafl›k toplumsal bütünün belli yönleriyle daha yak›ndan ba¤lant›l›yd›. Örne¤in, F. Machlup “Bilgi ekonomisi”; Brzezinski “technetronic” Ça¤; R. Dahrendorf “post-kapitalism”; A. Etzioni “post-modern” Ça¤; D. Bell “post- endüstriyel” Toplum; K. Boulding “post-civilized” Toplum; P.Drucker “post-kapitalist” toplum kavramlar›n› tercih ederken, U.Porat, ve Y. Masuda ayr› ayr› “Enformasyon Toplumu” kavram›n› kullanm›fllard›r. M. Castells ise “Enformasyon” Ça¤› ve “A¤ (Network) Toplumu” kavram›n› tercih etmifltir. Ayr›ca D.Tapscott “digital “ekonomi kavram›n› kullan›r (Bkz: Erkan, 1998: 72 ve Bozkurt, 2005: 20). Erkan ise yeni toplum yap›lanmas›, özellikle bilimsel, teknolojik ve entellektüel içeri¤iyle çok köklü bir dönüflüm oldu¤u için, “enformasyon “toplumu kavram›n› aflt›¤› düflüncesiyle “Bilgi Toplumu “kavram›n› tercih eder. Drucker (1993) de “Kapitalist Ötesi Toplum” kitab›n›n içeri¤inde, “Bilgi Toplumunu” karfl›layan kavram olarak “Knowledge Society” kavram›n› kullan›r. Nihayet bundan sonra “Knowledge Society”=Bilgi Toplumu yayg›n biçimde kullan›l›r oldu. (Bu bölümüm yazar› olarak 1992 y›l›nda “Bilgi Toplumu ve Ekonomik www.hedefaof.com 4 ‹nsan zihni, do¤ada kendi içeri¤i üzerine etkide bulunabilen tek fleydir. Bilgi Ekonomisi Geliflme” kitab›m› yazarken, Bilgi Toplumunu, Sanayi Toplumunun devam› de¤il; köklü bir dönüflüm oldu¤u için “post” s›fatl› tan›mlamalar› geçersiz gördüm. Elimdeki Porat ve Masuda’n›n çal›flmalar› “enformasyon toplumu” kavramlar›n› kullan›yorlard›. Ancak bilgi toplumunu yaratan süreçler, teknolojik dönüflümler ve köklü yap›lanmalar ile bilimsel bilgi, ö¤renim ve biliflimin öne ç›kan bask›nl›¤› nedeniyle “Bilgi Toplumu” kavram›n› tercih ettim. Ne var ki baz› meslektafllar›m, bu içerik fark›n› göremedikleri için, bu kavram› Porat ve Masuda’dan ald›¤›m hâlde yanl›fl tercüme etti¤im fleklinde elefltirel makaleler yazd›lar. Ancak daha sonraki geliflmeler beni hakl› ç›karm›fl olup, bu yöndeki çal›flmalarda “Knowledge Society” kavram›, benim kulland›¤›m anlamda “Bilgi Toplumu” için kullan›l›r oldu. Drucker’in bu kitab›ndan ve ‹ngilizce olarak bu kullan›mdan haberdar olmam 1995 yaz›nda gerçekleflti.) ‹nsanl›k, “Do¤a” ve “Evren” kendinden önce var oldu¤u için haz›r bulmufltur. Ancak insanlar›n, do¤a (ve evrene) iliflkin alg›s›, onunla etkileflimi ve ona müdahale yöntemleri ile ona iliflkin “dünya görüflü” sürekli geliflip de¤iflti. Bu de¤iflimler bazen köklü s›çrama ve dönüflümler olarak gerçekleflti. Bu dönüflümlerin temelinde, insanlar›n “dünya görüflü” ve alg›lar›n›n do¤aya uygulan›p uyarlamas› olan teknolojik düflünce vard›. Bu nedenle sanayi toplumundan bilgi toplumuna do¤ru yaflanan dönüflümün temelinde de teknolojik paradigmal kaymadan yola ç›kmak gerekir. Esasen geçmiflin ilkel toplumlar›ndan bugünün bilgi toplumuna uzanan süreç; insanlar›n düflünme, dünya görüflü, bilgi birikimi ve teknolojik alg›lar›nda köklü de¤iflim ve paradigmal s›çramalara dayal› olarak yap›land›. Yaflanan her köklü paradigmal kayma ile birlikte farkl› bir toplumsal yap›lanmalar flekillendi. Bu yap›lan›fl ve iflleyiflin ana unsurlar›n› k›saca özetleyebiliriz. ‹nsan geneti¤i % 99 flempanzelerle ayn›d›r (Rose, 2008: 27). Her ikisi de sosyal gruplar olarak yaflarlar. Yüksek zeka ve sorun çözme yetene¤ine sahiptirler. Bununla birlikte, Mithen’e (1999) göre aralar›nda üç önemli fark vard›r (Barker, 2002: 27-29): • ‹nsan, bilgiyi biriktirebilir; kendi düflüncesi üzerine düflünebilir. • ‹nsan buldu¤u çözümleri iyilefltirebilir, de¤ifltirebilir, yeni fikirler üretebilir. ‹nsan zihni, do¤ada kendi içeri¤i üzerine etkide bulunabilen tek fleydir. • ‹nsanlar geliflkin dil kullan›m› ile ifl birli¤i içinde ekip olarak düflünebilir. Buna karfl›n insana en yak›n olan flempanzelerin, ö¤rendikleri üzerine düflündükleri, bunlar üzerine ekleyip gelifltirdikleri ve sosyal grup üyelerine bilinçli olarak aktar›p paylaflt›klar›na iliflkin kan›tlar yoktur. Davran›fllar›, statik, k›s›tl› ve büyük ölçüde kiflisel, yani asosyaldir. Rose’a (2008: 85) göre insan›n eflsizli¤i, bir pentatloncu gibi çok yönlülü¤ünde gizlidir. Do¤ada, belli ve tekil alanlarda insandan daha iyi durumda olan canl›lar var. Ancak ayn› anda arka arkaya hem koflan hem yüzen hem de a¤aca t›rmanan sadece insand›r. Üstelik bütün yapt›klar›n› gidip anlatmak; empati, dayan›flma, ac›ma ve aflk gibi derin duygular yaflamak insanlar› çok farkl› k›lar. Bu farkl›l›k dil ve sosyal iletiflimle olur; ayr›ca insan, bilinç ve önsezi sahibidir. ‹flte de¤inilen bu özellikleri ile insan, do¤ada farkl› bir konumdad›r. Bilgi Birikimi, Dünya Görüflü ve Teknoloji ‹liflkisi Do¤ada farkl› konumdaki insan›n bu özelli¤i sürekli bir evrim içindedir. Zira, do¤a ve evrenin geçirdi¤i evrim süreci içinde, insan›n do¤a alg›s› ve düflünce sistemi de sürekli bir evrim geçiriyor. Bu evrim sürecinde insanl›¤›n düflünce sistemi ve bundaki de¤iflimler, insanlar›n dünya görüflü olarak flekillendi. ‹nsan kendi- www.hedefaof.com 5 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri sinin do¤a alg›s›na ba¤l› olarak, do¤a ve evren üzerine düflünceler üretti. Üretilen bu düflüncelerin zihinde birikimi ve çevre ile etkileflimli geliflimi insanlar›n bilgi birikimi olarak flekillendi. ‹nsanlar, ürettikleri bu düflünce ve bilgi birikimi do¤rultusunda do¤aya müdahale ederek, onunla karfl›l›kl› olarak aktif iliflki ve etkileflime girdi. Böylece insan düflünce ve bilgisinin, sistematik ve birikimli olarak do¤aya uygulanmas›, teknoloji olarak flekillendi. Ancak bu düflüncenin do¤aya aktar›m› ço¤u kez, alet ve edevatlar yoluyla gerçekleflti. Dolay›s› ile teknoloji, insan zihninde biriken bilginin, organize biçimde do¤aya uyarlanmas› olarak, özde düflüncedir. Böylece teknoloji, bir yandan bilgi olarak insan zihninde; di¤er yandan bu birikmifl bilgimizin yurtlanm›fl oldu¤u alet ve edevatlar içinde ve onlarla birlikte “donan›m” fleklinde yer al›r. Teknoloji, sistematik veya bilimsel bilginin belli amaçlar için organize olmufl ve birikmifl durumudur. Bu nedenle bazen bir yöntemde bazen bir alet-edevatta yurtlanarak somutlafl›r ve birikir. Bu birikmifl bilgi durumuyla teknoloji, yeni bilginin üretilip kullan›labilece¤i ortam ve altyap›y› oluflturur. ‹nsan zihni bu ortam› kullanarak, yani var olan bilgi ve teknolojiyi kullanarak sürekli yeni bilgi üretir ve bu bilgi oradaki teknoloji havuzunda birikir. Teknoloji havuzu birikmifl su ise bilgi, bununla etkileflim içindeki insan zihninin hem havuza ekledi¤i hem de havuzdan ak›tt›¤› sudur. Baflka bir deyimle, teknoloji birikmifl bilgi olarak bir stok büyüklük; bilgi ise buna eklenen ve bundan ç›kan ak›m büyüklüktür. Ancak bu etkileflim sürecinin dinamik aktörü insan zihnidir. K›saca, insan zihni ile do¤a aras›ndaki etkileflim iliflkisinin yaratt›¤› alg›lamalar, dünya görüflümüzü ve bilgi birikimimizi flekillendirir. Bu dünya görüflü ›fl›¤›nda do¤aya müdahale etmeye yönelik uygulamalar ise birikmifl bilgi olarak teknolojileri do¤urur. Nitekim Drucker’in (1992: 267) flu ifadesi de benim bu görüflümü do¤rular niteliktedir: ‘teknoloji do¤a de¤ildir, insand›r. Teknoloji aletlerle ilgili de¤ildir; insan›n çal›flma biçimi ile ilgilidir. Ayn› flekilde insan›n yaflama biçimi ve düflünme biçimi ile ilgilidir. “Teknoloji insan›n bir uzant›s› oldu¤u içindir ki teknolojideki temel de¤iflme, her zaman hem dünya görüflümüzü ifade eder hem de dünya görüflümüzü de¤ifltirir”. Bu görüfl ›fl›¤›nda, uygarl›¤›n geliflim sürecinde gündeme gelen köklü düflünsel, biliflsel ve teknolojik yenilikler birlikte, yaflam biçimimiz, do¤a ile iliflkimiz ve düflünce sistemimiz sürekli yeniden flekillenir. Böylece, düflünsel ve teknolojik paradigmadaki köklü kayma ve s›çramalar, yaflam biçimimizi yeni bafltan düzenler ve örgütler. Teknoloji bafllang›çta, tekerle¤in veya ateflin bulunmas› gibi, do¤an›n d›fltan gözlenmesi ile pratik bilgi olarak birikti. Ancak zamanla dünya alg›m›z ve dünya görüflümüzün, belli yöntemler biçiminde organize olmas› bilimsel devrimleri yaratt›. Bu bilimsel düflüncelerin do¤a, evren ve yaflama uygulanmas› da bilimsel teknolojileri yaratt›. Bilimsel olarak formüle edilip, deneylerle test edilen bu bilginin, do¤aya egemen olmak için belli yöntemler içinde, belli araçlar yoluyla yaflam için kullan›m› bilimsel teknolojileri do¤urdu. Böylece teknoloji; do¤aya ve yaflama uygulanabilir ve aktar›labilir olan organize bilimsel bilgidir. Aktar›lamayan, teorik bilim ve bilgi olarak kal›r. Bilimsel bilginin, do¤a ve yaflama aktar›lmas›na alet ve edevatlar arac›l›k ederler. Bu nedenle alet ve edevatlar teknolojinin kendisi olmay›p ancak bilimsel bilgiye maddi biçim ve flekil veren unsurdur. Bu yüzden teknoloji, bilimsel bilginin alet ve edevatta yurtlanarak, donan›m durumuna dönüflmüfl biçimidir. Örne¤in bir kurumdaki teknolojik donan›m bu alet ve edevatlardan oluflur. www.hedefaof.com Teknoloji, insan zihninde biriken bilginin, organize biçimde do¤aya uyarlanmas› olarak, özde düflüncedir. Düflünsel ve teknolojik paradigmadaki köklü kayma ve s›çramalar, yaflam biçimimizi yeni bafltan düzenler ve örgütler. 6 Teknoloji, bilimsel bilginin alet ve edevatta yurtlanarak donan›m durumuna dönüflmüfl biçimidir. Bilgi Ekonomisi Bilgi ve teknoloji, bilimsel araflt›rma ve gelifltirmenin konusudur. ‹nsan›n, bilim ve teknolojiye yönelimi, bilim bazl› dünya görüflü ile mümkündür. Birikmifl bilginin ö¤renilmesi ve özümsenip kullan›lmas› mevcut teknolojinin pratik kullan›m›yla ilgilidir. Mevcut bilginin artt›r›lmas›; bilimsel araflt›rma, teknolojik geliflme ve yenilikle ilgilidir. Bu özelli¤i ile toplumsal dinami¤in temel belirleyenleri olan teknoloji, bilim ve dünya görüfllerinin; mekân ve zaman boyutlar› içinde ald›¤› biçim ile izledi¤i yol, bize o toplumda uygarl›k kal›b›n›n geliflimini verir. Geleneksel de¤erlere dayal› dünya görüflü, bilim ve teknoloji üretmekte k›s›r kal›rken bilim bazl› dünya görüflü, yeni bilgi ve teknoloji üretmeye aç›k bir sistem özelli¤i gösterir. ‹nsan, Do¤a ve Teknoloji Ba¤lam›nda “‹lk-el” ve “Geleneksel” Paradigmalar ‹lkel ve geleneksel teknolojileri kulland›¤› dönemlerde insanlar›n do¤a ile iliflkisi, do¤an›n pratik gözlemlenmesine dayan›r. ‹lkel insan, di¤er canl›lar gibi bafllang›çta do¤a ile bütünleflik bir yaflam sürdü. Ancak onlardan ayr› olarak akl›n› kullanma, düflünme ve bilinçli davranma yetene¤ine sahipti. Bu nedenle içinde yaflad›¤› do¤aya bilinçli müdahaleye yöneldi. ‹lkel insan›n›n do¤aya egemenli¤i, iki önemli geliflme ile bafllar: Homo-erectus olarak iki ayak üstünde yürümesi; el ve parmaklar›n› do¤aya müdahale yönünde kullanmas›. ‹nsan›n, do¤a nimetlerini toplamas›, avlamas› ve yemesi, elin ve parmaklar›n kullan›m› ile gerçekleflti. Bu nedenle insan›n, zorunlu ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla, sistematik olarak kulland›¤› ilk araç eli ve parmaklar›d›r. ‹nsanda üst beynin, yani neo-korteksin evrimini tetikleyen de bu olgudur. Daha sonra, konuflma ve dilin geliflimi ile insanlar aras› bilgi paylafl›m› ve bu bilgi paylafl›m› üzerine insan›n yeniden düflünme ve ifl birli¤i yetene¤i olmas›, insan› do¤a karfl›s›nda giderek daha güçlü k›larken di¤er canl› ve hayvanlardan ayr›flmas›n› sa¤lad›. Baflka bir deyiflle insan, el ve beyin faaliyetlerinin interaktif etkileflimi ve birlikte evrimi yoluyla gerçeklefltirdi¤i sentez sayesinde do¤a üzerinde egemenlik kurma u¤rafl›nda baflar› kazand›. Bu flekilde insan›n üretti¤i ilk teknoloji, “el-teknolojisi” olup; “‹lkel toplum” yap›s›n›n flekilleniflini yönlendirdi. Bir baflka deyimle insanl›¤›n do¤aya müdahale etme ve ona egemen olma yönünde kulland›¤› ilk temel teknolojik paradigma, “El” teknolojisidir. ‹nsan›n eli, insan›n düflünce ve bilgisini uygulamak için kulland›¤› ilk aktar›m arac›d›r. ‹nsan›n uzun evrim sürecinde zamanla do¤aya iliflkin kazand›¤› bilgi birikimi ve deneyimi, elin uzant›s› olan yeni alet ve edevatlar›n gelifltirilmesine yol açt›. Bu yeni alet ve edevat, do¤adan al›nan malzemenin niteli¤ini de¤ifltirmeden flekillendirme, örne¤in a¤açlar›n sabana dönüfltürülmesi, yoluyla sa¤land›. Ancak bu flekillendirme, zihinde oluflan ekip biçme, topra¤› iflleme veya hayvanlar› ehlilefltirme fleklindeki düflünce ve bilgi konseptlerine dayal› olarak gerçekleflti. Bu flekilde elin uzant›s› olan ve elin do¤rudan kullan›m›na göre, daha dolambaçl› ve karmafl›k bilgi birikimine dayal› olarak gelifltirilen bu yeni teknolojik paradigma tar›m toplumunun flekilleniflini yaflama geçirdi. Tar›m toplumunda kullan›lan teknolojik bilgi birikiminin bin y›llar boyu kuflaktan kufla¤a hemen hemen hiç de¤iflmeden aktar›lmas›, bu teknolojik paradigman›n, “geleneksel teknolojik paradigma” olarak adland›r›lmas›na yol açt›. Tar›m toplumlar›n›n, ekonomik, politik, sosyal ve kültürel sistem ve yap›lar›n›n flekillenifli de söz konusu geleneksel teknolojik paradigman›n yaratt›¤› ba¤lamda evrimleflti. ‹lkel ve geleneksel teknolojileri kulland›¤› dönemlerde insanlar›n do¤a ile iliflkisi, do¤an›n pratik gözlemlenmesine dayan›r. Tar›m toplumlar›nda, ekonomik üretim a¤›rl›kl› olarak kapal› ev ekonomisine dayal› olup, ba¤›ml›l›¤a dayal› sosyal iliflkilerle geleneksel kültür de¤erleri ve mutlak otoriteye dayal› politik yönetimler (krall›klar) sistemleflip yap›land›. www.hedefaof.com 7 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri Logos’un Evriminden Bilimsel Paradigmalara Do¤an›n pratik gözlemlenmesi yerine, do¤an›n insan akl› ile aç›klama aray›fl› ilk ça¤lar›n Ege Uygarl›¤›’nda, ‹yonya’da bafllar. Miletli do¤a filozoflar› ile bafllayan, do¤an›n insan akl› ile aç›klama çabas›, uygarl›k tarihinde mitolojik düflünceden, akli düflünceye, yani “mitos” dan “logos” a geçifltir. Miletli do¤a filozoflar› olan, Thales, Anaksimandros, Anaksimenes ve Efesli Heraklit yan›nda Susaml› Pisagor’un düflünce sistemleri insanl›¤› mitolojik düflünceden, akli düflünceye; yani “mitos” dan “logos” a tafl›m›flt›r. Di¤er yandan, Urlal› (Klazomenai’l›) Anaksegoras’›n izinden giden Abderal› Demokrit ise gözlenen do¤adaki en küçük parçac›k olan “atom” kavram›n› bize kazand›rd›. Mitolojik düflünce, vahfli do¤a karfl›s›ndaki çaresiz insan›n aczini yans›t›rken “logos”, insan›n kendi akl› ile do¤an›n iflleyiflini aç›klama ve anlama giriflimidir. Ancak Ortaça¤, Akdeniz ve Avrupa co¤rafyas›nda Hristiyanl›k inanc› ile insan akl›n›n kötüye ve günaha iflledi¤i düflüncesi yayg›nlaflt› ve “soylu ve erdemli yaflam; insan akl›na itaat etmekten de¤il; onu kontrol edecek bir ilahi güçten; yani tanr› buyru¤undan geçer” görüflü yerleflti. Böylece insan akl›, bu kez “Teos”un kontrolüne girdi. ‹nsan akl›n›n yeniden, ikinci kez keflfi, bu defa, yeniden do¤ufl anlam›na gelen Rönesans ile gerçekleflti. Rönesans, insan akl›n›n sadece kötüye ve günaha de¤il; iyiye ve güzele de çal›flt›¤›, ‹lk Ça¤’›n geometri bilgisinin uzant›s› olarak mimarl›k ve güzel sanatlarda yarat›lan eserlerle sergilendi. Rönesans› yaratan ‹talyan kentlerinde ‹lk Ça¤ ve bilgelik yeniden keflfedildi. ‹nsanl›k, dinsel iktidar›n dayatt›¤› zihinsel kal›plardan özgürleflerek, insan düflüncesinin yarat›c›l›¤›n› ve do¤aya üstün gelme mücadelesini yeniden keflfetti. 14. yy sonlar›nda bafllay›p, 15.yy’da geliflip, 16.yy’a uzanan Rönesans düflüncesinde akl›n yeniden keflfi, ayn› zamanda insan›n ve hümanizman›n keflfi anlam›na geliyordu. “‹nsan isterse her fleyi yapabilir” (L.B. Alberti) tümcesi, Rönesans›n ideal insan›n› ifade ediyordu. Alberti ve L. de Vinci gibi yarat›c› ve çok yönlü insanlar en belirgin örneklerdi. Rönesans düflüncesiyle, yerküre merkezli evren düflüncesinden, Kopernik’in (1473-1543) günefl merkezli evren anlay›fl›na geçildi. Keepler, Galilei ve F.Bacon Rönesans düflüncesinin yarat›c›lar›yd›. Bu geliflmelere paralel olarak 16. yy’›n ilk çeyre¤inde Bat› kilisesinde, Martin Luther ve Jean Calvin’in önderli¤inde, dinsel devrimin gerçekleflme süreci yafland›. Rönesans’›n getirdi¤i düflünceler, 17. yy felsefi düflünceleri içinde, derlenip toparlan›p sistemlefltirildi. Bu süreci yaratan düflünürlerin bafl›nda Descartes, Th. Hobbes, Leibniz, Spinoza gibi ünlü düflünürler gelir. As›l Ayd›nlanma ça¤› 18.yy’d›r. Ayd›nlanman›n son dönem filozofu Kant: “kendi akl›n› kullanma cesaretiniz olsun; kendi akl›n› kullanmayan, insan olamaz, baflkas›n›n parçac›¤› olur” der. ‹nsan›n›n kendi akl›yla “bilmeye cesaret etmesi” ayd›nlanman›n slogan› oldu. Yaflamdaki her fleyi ak›l yoluyla aç›klama aray›fl› ayd›nlanma düflüncesini köklefltirdi. Fransa’da Voltaire, J.J. Rousseau ve Ansiklopedistler; ‹ngiltere’de Newton’un Mekani¤in yasalar›yla ilk bilimsel devrimin ilkelerini ortaya koymas› yan›nda, J. Locke ve D. Hume gibi düflünürlerle, Almanya’da Leibniz, Wolff ve nihayet Kant ayd›nlanman›n düflünür ve filozoflar› olarak, do¤a ve evrenin ak›l yoluyla kavranabilece¤ini, aç›klanabilece¤ini ve bu yolla insanlar›n özgürlük ve mutlulu¤a eriflebilece¤ini savundular. Bilimsel devrim öncesinde, insan›n do¤a ile kurdu¤u iliflkideki temel paradigmay› k›saca SIRA S‹ZDE aç›klay›n›z. ‹nsan akl›n›n yeniden, ikinci kez keflfi, bu defa, yeniden do¤ufl anlam›na gelen Rönesans ile gerçekleflti. 1 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 8 Bilgi Ekonomisi ‹lk Bilimsel Devrim: Newtongil Paradigma ve Sanayi Toplumu Sanayi toplumunun temelinde, do¤a ve evrenin iflleyifl yasalar› olarak, ak›l ürünü, nedenselli¤e dayal› Newtongil mekanik mant›k iliflkileri yatar. Do¤a, evren veya toplum bütünü; kesin, de¤iflmez, statik, mekanik ve tek yönlü neden-sonuç iliflkisi içindeki iflleyifle dayal› yasalarla aç›klan›r oldu. Ayd›nlanma düflüncesi ile yarat›lan sanat, bilim ve teknoloji insanl›¤›n günlük yaflam›na yans›yarak; ekonomik, politik, sosyal ve kültürel yap›lar›n kökten de¤iflmesine yol açt›. Geleneksel tar›m toplumlar› yerine, giderek ticaret, bankac›l›k ve sanayi alan›ndaki geliflmelerin arkas›ndan sanayi toplumunun yap›lan›fl›n› devreye soktu. Sanayi toplumunun temelinde, do¤a ve evrenin iflleyifl yasalar› olarak, ak›l ürünü, nedenselli¤e dayal› Newtongil mekanik mant›k iliflkileri yatar. Newton’un Principia (1687) adl› eseri Mekani¤in 3 temel yasas› ile bilim tarihinde ‹lk bilimsel devrimi ve ilk bilimsel paradigmay› ortaya ç›kard›. Art›k insanl›k, do¤an›n iflleyifl yasalar›n› akl› ile bilimsel yasalar olarak aç›kl›yor; onun iflleyifl tekni¤ini keflfediyor ve yaflam›na teknoloji olarak uyguluyordu. Ça¤ art›k insan akl›n›n ürünü olan bilim ve teknoloji ça¤›yd›. Toplumsal de¤iflim ve yenilenmeler bunlar üzerine oturuyordu. Newton yasalar›, do¤an›n mekanik iflleyiflini aç›klayan do¤a yasalar›yla, tüm bilimlerin anas› olarak mekanik bilimin do¤mas›n› sa¤lad›. Böylece, pratik düflünceden bilimsel düflünceye bir s›çrama yafland›. Mekanik Bilim, yaflam bütününden ald›¤› bir parçay›, soyutlay›p basite indirgeyerek, kurgulad›¤› model içindeki neden-sonuç iliflkisini mant›ksal tutarl›l›k içinde sunan bir yaklafl›m olarak flekillendi. “Yeni Ça¤ Fizi¤i” denildi¤inde hemen akl›m›za gelen Newton Fizi¤i, o yüzy›llar için “bilim”den anlafl›lan fleyin somut örne¤i say›ld›. Burada F. Bacon’›n öncülü¤ünü yapt›¤› tümevar›mc›/deneyci yöntem ile Descartes’›n temsilcili¤ini yapt›¤› analitik/matematiksel yöntemin sentezini görürüz. Sanayi toplumunda ekonomik üretim evden, makine park› fleklinde organize olan fabrikalara tafl›nd›. Özgürleflen insan akl› bireycili¤i; özgür ve ba¤›ms›z insan davran›fl›na dayal› karar süreçlerini yaratt›. Kapal› ve mutlakç› toplumsal de¤erler yerine ak›l ve rasyonelli¤e dayal› bireyci de¤erler a¤›rl›k kazand›. Üretimle birlikte gerçekleflen ifl bölümü, uzmanlaflma, üretilen mal ve hizmetlerle ifl gücünün hareketlili¤ini, yeni mesleklerin, yeni mal ve ihtiyaçlar›n do¤mas›n›, kentleflmeyi, çekirdek ailenin yap›lan›fl›n›, iflçi s›n›f› ve burjuvazinin yükseliflini ve nihayet politik alanda yükselen yeni s›n›flar›n ülke yönetimine a¤›rl›¤›n› koymas›na yol açan parlamenter demokrasiyi do¤urdu. Di¤er yandan do¤a bilimlerindeki bu geliflme, sosyal bilimlerin do¤mas›nda etkili oldu. Frans›z Devrimi’nin “toplumu” öne ç›karmas›, toplumsal olay ve sorunlar›n bilimsel aç›dan ele al›nmas› ihtiyac›, sosyal bilimlerin do¤umunda yönlendirici bir etki yaratt›. Hatta sosyolojinin kurucusu olan O. Comte, toplumu konu alan bu bilim dal›na “sosyal fizik” ad›n› veriyordu. Zira toplumu incelerken Newton Fizi¤ini model alm›flt›. Newtongil Mekanik paradigmada do¤a ve toplumun iflleyifl modeli “makine” imaj›nda somutlafl›r. Mekanik iflleyifl, tek yönlü ve mutlakç› (determinist) neden-sonuç iliflkisi içinde ele al›nan kapal› bir sistem oluflturur. Bu kapal› sistem alg›s›n›n temelinde, evrenin rasyonel iflledi¤i alg›s› vard›r. Rasyonelli¤e dayal› mekanik iflleyifl içindeki evren bütünü, istendi¤i kadar küçük parçalar›na ayr›larak, soyutlan›p tek bafl›na ele al›n›r. Baflka bir deyimle analizler noktasal veya noktalar›n oluflturdu¤u do¤ru düzeyinde incelenir. Böylece do¤a, evren veya toplum bütünü; kesin, de¤iflmez, statik, mekanik ve tek yönlü neden-sonuç iliflkisi içindeki iflleyifle dayal› yasalarla aç›klan›r oldu. Ancak toplum bütünü ile onu oluflturan insanlar›n, dil iletifliminden duyusal ve duygusal tepkilerine kadar uzanan dinamik iflleyifle sahip toplumsal yap›lanma ve süreçlerin analizinin mekanik yaklafl›mlar içinde yeterli düzeyde aç›klanmas› yetersiz kald›. Bunun için yeni bir paradigmal yaklafl›m gerekliydi. Bilimsel geliflmenin bu yöndeki cevab›, ‹kinci Bilimsel devrim olarak Kuantum paradigmas›yla geldi. www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri 9 ‹K‹NC‹ B‹L‹MSEL DEVR‹M: KUANTUM PARAD‹GMASI Yirminci yüzy›l›n bafl›nda bafllay›p ilk çeyre¤inde flekillenen kuantum devrimi, bilime yeni bir anlay›fl, yeni bir bak›fl aç›s› getirerek, do¤a ve evrenin alg›lay›fl, analiz ve araflt›rma yöntemlerinin ‹kinci Bilimsel Devrim olarak, de¤iflmesine neden oldu. Bu geliflme, hem do¤a bilimlerinin hem de sosyal bilimlerin araflt›rma yöntemlerini de¤ifltirdi. Gerek termodinami¤in mekanik düflünceye s›¤mayan bulgular› gerekse Einstein’›n ‹zafiyet Teorisi ile bafllay›p; parçac›k fizi¤inde gündeme gelen geliflmeler, yeni paradigman›n yolunu açt›. Mekanik anlay›flta, sürpriz ve düzensizlik içermeyen do¤a anlay›fl› bu kez dinamik iflleyifle yöneldi. Atomdan atom alt›n›n yap› ve iflleyiflini çözümlemeye yönelen bilim anlay›fl› geliflti. Atom alt›nda temel parçac›klar›n, hem tanecik (foton) hem de dalga yap›s› göstermesi, konum ve h›z aç›s›ndan, kesin durumlar›n de¤il olas›l›klar›n geçerli oldu¤u görüldü. Atom alt›nda enerjinin a盤a ç›k›fl› sürekli de¤il, tan›mlanm›fl miktarlar (kuantalar) fleklinde gerçeklefliyordu. Yeni bilim anlay›fl›, klasik standart ve mekanik etkileflim alg›s›ndan; süreksizlik, belirsizlik ve olas›l›k ögelerinin geçerli oldu¤u dinamik bir etkileflim sistemine oturtuldu. Statik nokta anlay›fl› yerine, kuantum paradigmas›n›n zaman ve mekân boyutlar› içinde olay ve olgular, dinamik sistem ve süreçler olarak alg›land›. Ancak bu durumda karfl›m›za ç›kan sistem ve süreçlerin karmafl›kl›¤› ile çok yönlülü¤ü, de¤iflik yönlerden, relativite (görelilik kuram›), kaos kuram›, karmafl›kl›k kuram› gibi yaklafl›mlar›n do¤mas›na neden oldu. Böylece, mekanik düflüncedeki do¤al denge durumundan; do¤adaki veya toplumsal olay ve süreçlerdeki kaotik, dinamik, çok yönlü ve karmafl›k durumlar›n varl›k ve analizine yönelim gerçekleflti. Kuantum paradigmas›nda, çok say›daki karmafl›k iliflkilerin, karfl›l›kl› interaktif etkileflimli bir bütün olarak ele al›nmas›, karfl›l›kl› etkileflim iliflkilerinin bir a¤ ve sistem oluflturmas›n›; bu sistemin zaman ve mekân boyutlar›nda kazand›¤› ifllerlik ise süreç düflüncesini gündeme getirdi. Yeni analizler, nokta durumdan; sistem ve süreç durumlar›na geçifli beraberinde getirirken, toplumsal ve ekonomik olgular da sistem ve süreç olarak yeni ve bütüncül etkileflim flemas› içinde ele al›n›r oldu. K›sacas›, Kuantum paradigmas›nda do¤a ve toplumun aç›klan›fl›, tümüyle farkl› bir içerik, iflleyifl, karfl›l›kl› ba¤lant› ve iliflki sistemleri içinde flekillendi¤i; sonuçlar›n olas›l›klar içinde gerçekleflti¤i görüldü. Ayr›ca, sistem içindeki z›tl›klar›n, olumlu ve olumsuz geliflmelerin sistem ögelerinin yap›lan›fl ve iflleyifline göre olumlu ve olumsuz olabilece¤i ve sistem bütününün, alt sistem ve süreçlerinde k›sa dönemde farkl› yönde geliflmelerin yafland›¤›, do¤rusal olmayan bir iflleyifle sahip oldu¤u ortaya ç›kt›. Bu anlay›fl›n sosyal bilimlere yans›mas› araflt›rmac›n›n, tekil ve anl›k neden-sonuç ba¤lant›lar› yerine, dünden bugüne gelen ve bugünden gelece¤e uzanan sistem, yap›lanma ve süreç iflleyifllerinin ba¤lant›lar›n› bulup, bu ba¤lant›lar›n oluflturdu¤u davran›fl kal›plar›n› keflfetme görevini öne ç›kard›. 20.yy’›n ilk çeyre¤inde bilimsel paradigmal s›çrama olarak yaflanan Kuantum Düflünce Sistemi ve Devrimi, ayn› yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren, özellikle son çeyre¤inde teknolojik uyarlanma ve uygulamalar olarak yo¤un biçimde yaflam›m›za girdi. Fizik, mekanik ve elektronik baflta olmak üzere bütün bilim dallar›, yeni araflt›rma yöntem ve modelleriyle yeni teknolojik donan›mlar üretti. Mikroelektronikte yaflanan s›çrama ile mikrobiyolojide DNA flifrelerinin kodlar›n›n çözülmesi genetikte yeni uygulamalar teknolojik ürünleri devreye soktu. Kuantum düflüncesine dayal› olarak yaflam›m›za giren söz konusu yeni teknolojiler ve uygulamalar, insanl›¤› Bilgi Toplumu’na tafl›yan temeli ve ortam› belirledi. Kuantum dü- www.hedefaof.com Yeni analizler, nokta durumdan; sistem ve süreç durumlar›na geçifli beraberinde getirirken toplumsal ve ekonomik olgular da sistem ve süreç olarak yeni ve bütüncül etkileflim flemas› içinde ele al›n›r oldu. 10 Bilgi Ekonomisi flüncesine dayal› bilimsel bilginin ilk uygulama alan› mikroelektronik oldu. Mikroelektronikteki bu uygulamalar öncelikle bilgisayarlar baflta olmak üzere, enformasyon ve iletiflim alan›nda kendini gösterdi. Bu nedenle öncelikle enformasyon ve iletiflim teknolojisi devriminden söz edildi. Hatta bu alandaki ço¤u araflt›rmac› öncelikle “enformasyon toplumu” kavram›n› kulland› (Castells; 1996-2008: I. Cilt). Ancak enformasyon teknolojileri yan›nda, gerek mikrobiyolojideki geliflmeler gerekse nanoteknolojilere yönelimler ile bunlar›n ortaya konulabilmesi için entelektüel sermaye, e¤itim, ö¤renim ile bilimsel araflt›rma ve gelifltirmenin daha yo¤un biçimde öne ç›kmas› daha kapsay›c› bir tan›mlama olarak Bilgi Toplumu (Knowledge Society) kavram›n› öne ç›kard›. Günümüzdeki toplumsal de¤iflimler, teknolojik ve ekonomik de¤iflimler kadar köklü ve büyüktür. Enformasyon teknolojisi devrimi yar› bilinçli biçimde toplumlar›n maddi kültürüne 1960 sonras›nda girdi. Teknoloji tek bafl›na toplumu belirlemez, toplum da teknolojik geliflmenin yönünü çizemez, ancak karmafl›k belirleyenleriyle birlikte flekillenir. Bu ba¤lamda “teknoloji toplumdur, çünkü toplum teknolojik ayg›tlar›na de¤inilmeksizin anlafl›lamaz, resmedilemez” (Castells; 2008; c.:I:6). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 2 Newtongil paradigma SIRA S‹ZDEile kuantum paradigmas› aras›ndaki farklar› gösteriniz. B‹LG‹ VE B‹LG‹ TOPLUMUNUN TANIMI D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi Toplumu, bilginin temel üretim faktörü durumuna gelmesiyle, toplumsal bütünün organizasyon, yap›lan›fl ve iflleyifl süreçlerinin bilginin ifllev ve özelliklerine S O R Uyeni toplum biçimidir. Bu çal›flmada bilgi ve bilgi toplumu kavgöre flekillendi¤i ramlar› ‹ngilizcedeki “Knowledge” ve “Knowledge Society” karfl›l›¤› olarak kullan›ld›. Bilgi toplumunun temelindeki teknolojik dönüflüm öncelikle enformasyon ve D‹KKAT iletiflim teknolojileri ile bafllamas›ndan dolay› birçok yazar; örne¤in Masuda ve Castells bafllang›çta “Enformasyon Toplumu” kavram›n› kulland›lar. Ancak toplumSIRA S‹ZDE sal dönüflümü belirleyen as›l unsurun enformasyondan çok “bilgi” oldu¤u anlafl›ld›kça ve geçifl y›llar› geride kald›kça, bilgi toplumu kavram› daha bir tercih edilir duruma geldi. AMAÇLARIMIZ Bu kavrama yak›n bir kullan›m olarak “Knowledgeable Society” kavram› ilk olarak 1966’da Robert E. Lane taraf›ndan kullan›ld›. Ayr›ca Daniel Bell (1973), Post Endüstriyel Toplum bilginin önemini ve yeni toplumsal yap›lanmay› inceler. K ‹ T Akitab›nda P Di¤er yandan, M. Polanyi (1967) örtük ve aç›k bilgi sorununu gündeme tafl›d›. Bilgi yönetimi konusunun öncülerinden olan I. Nonaka’n›n da (1991-1995) Polanyi’nin ayr›m›n› kulland›¤› Polanyi ve Nonaka’ya göre bilgi, örtük (tacit) veya aç›k T E L E V ‹ Z Y Ogörülür. N bilgi olarak gündeme gelir. Aç›k bilgi; kitap, kaynak, belge, rapor ve veri tabanlar›nda ifllenip kaydedilerek aktar›labilen bilgidir. Örtük bilgi ise çal›flanlar›n beyninde uzmanl›k bilgisi olarak var olan bilgidir. ‹nsanlar bunun ancak bir k›sm›n› aç›k bilgi‹ N T E R Nbaflkas›na ET ye dönüfltürerek aktarabilir. Örtük bilginin belge ve kay›tlara geçirilebilmesi zor oldu¤u için ancak birlikte çal›flanlar zamanla bunu ö¤renip içsellefltirebilirler. Bununla birlikte ö¤renme sürecinde örtük ve aç›k bilgi birbirine dönüflerek geK A L E Bilgi insanla ilgili ve onun beyninde yer ald›¤› için “kiflisel” ya liflir (Bknz: 2.M Aünite). da kurumlarda ekip olarak ö¤renilen, organizasyonel bilgiden bahsedebiliriz. Birlikte çal›flma kurum kültürü olarak organizasyonel bilgi oluflumuna yol açar. Bilgi, kurumlarda uygulanabilir olan ve de¤er yaratan Nas›l’›n bilgisi (Know - How) olarak ortaya ç›kar. Bilgiye uzanan yolda önce sinyaller ve duyumlar yer al›r. Bunlar›n derlenip toparlanmas› “verileri” oluflturur. Veriler potansiyel N N www.hedefaof.com 11 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri enformasyonlard›r. Veriler, nicel say›lar veya nitel özellikler ve de¤er yaratma aflamas›nda olmayan olgulard›r. Daha do¤rusu enformasyonun ham maddeleridir. Verilerin ifllenmesinden enformasyon üretebiliriz. Veriler belli bir çevrede, belli grupland›rma ve hesaplar yaparak düzeltme ve iliflkilendirmeler yoluyla enformasyona dönüfltürülür. Ancak bu flekilde elde edilen enformasyonlara biliflsel bir çerçeve çizerek ya da ba¤lam oluflturarak bilgiye dönüfltürülebilir. Zira bilgi, bilimsel ve biliflsel çerçeveye oturtulmufl enformasyon olmas› nedeniyle uygulanabilir bilgiye dönüflebilir. Baflka bir deyiflle enformasyon biliflsel içerik kazanarak de¤er yaratma özelli¤i kazan›r. Enformasyon; anlam, içerik ve ifle yararl›¤› aç›s›ndan kiflisel alg› ve de¤erlendirme sürecinden sonra bilgiye dönüflür. Bu nedenle enformasyonu de¤erlendiren kiflinin biliflsel bilgi birikimi bu noktada önem kazan›r. Kurumlarda genellikle enformasyon bollu¤u vard›r. Ancak enformasyonun kullan›labilir duruma dönüflebileni bilgi oldu¤u için bilginin fazlas› olmaz. Kurumlarda bilgi kirlili¤i de¤il, enformasyon kirlili¤i bulunur. Zira, kullan›lamaz olan enformasyon kafa kar›flt›r›c› oldu¤u için odaklanmay› engeller (O’ Dell- Grayson- Essaides: 2003: 22). Kullan›labilir olan bilgi, ifle yarar olan ve harekete geçen bilgidir. Bilgi, çal›flanlara davran›fl yetisi ve becerisi kazand›r›r. Bu nedenle bilgi, ifle yaramak için harekete geçmifl olan biliflsel bir ba¤lam ve sistematik kazand›r›lm›fl enformasyondur. Enformasyon ise henüz bir ba¤lam, ba¤lant› kazanmad›¤› için ayr›, tekil ve pasiftir. Bilgi ise aktiftir. Ba¤lam, ba¤lant› ve yönünü bulmufltur. Ancak bu ba¤lam ve ba¤lant› ne yönde ise yarayaca¤› bir bilgiye sahip olan insan›n zihninde flekillenir. Bilginin özellikle örtük yönü insan›n yaflam boyu edindi¤i deneyimler, dünya görüflü ve de¤erleri çerçevesinde flekillenir. Buna karfl›n aç›k bilgi, objektif, aktar›labilir teorik bilgiler olarak edinilebilir. ‹ki bilgi türü birbirine dönüflebilir. Yaflam ve deneyim paylafl›m›n›n sa¤lad›¤› sosyalleflme süreci içinde örtük bilgi bir baflkas›ndan da edinebilir. Bunlar›, bir bilim insan›n›n yapt›¤› gibi aç›k bilgiye dönüfltürüp d›flsallaflt›r›labilir. Ya da örtük bilgi aç›k bilgi ile birlefltirebilir. Nihayet aç›k bilgi de yo¤un odaklanma ile içsellefltirerek örtük bilgiye dönüfltürülebilir. Bu durum yeni bilgi üretiminin kayna¤› olur. K›sacas› bilgi, her zaman için insanla ve insan davran›fl› ile ilgilidir. Bu nedenle bilgi bilende yurtlanm›flt›r ve bilenden kaynaklan›r. Bilenlerin bu bilgilerinin yay›lmas› ve çevreye aktar›lmas›, entelektüel sermayenin genifllemesine yol açar. Ancak bilginin aktar›m› için iletiflim ve biliflim a¤lar›na ihtiyaç vard›r. Bilgi toplumunda bu a¤lar insanlar›n iletiflimi ile flekillenen sosyal a¤lard›r. Bu a¤lar›n altyap›s› enformasyon ve biliflim a¤lar›d›r. Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda bilgi toplumu daha genifl olarak flöyle tan›mlayabiliriz: Enformasyon ve biliflim altyap› donan›ml› ve insan merkezli sosyal a¤ örgütlenmesi içinde, biliflsel bilginin yo¤un kullan›m› ile teknolojik, ekonomik, politik, sosyal ve kültürel, sistem, yap› ve süreçlerin; küresel, ulusal ve yerel ölçekte interaktif etkileflimli olarak flekillenip örgütlendi¤i toplum biçimidir. www.hedefaof.com Bilgi, ifle yaramak için harekete geçmifl olan biliflsel bir ba¤lam ve sistematik kazand›r›lm›fl enformasyondur. Bilenlerin bu bilgilerinin yay›lmas› ve çevreye aktar›lmas›, entelektüel sermayenin genifllemesine yol açar. Bilgi Toplumu; Enformasyon ve biliflim altyap› donan›ml› ve insan merkezli sosyal a¤ örgütlenmesi içinde, biliflsel bilginin yo¤un kullan›m› ile teknolojik, ekonomik, politik, sosyal ve kültürel, sistem, yap› ve süreçlerin; küresel, ulusal ve yerel ölçekte interaktif etkileflimli olarak flekillenip örgütlendi¤i toplum biçimidir. 12 Bilgi Ekonomisi fiekil 1.1 Sinyal ve Veriden Bilgi ve Yenili¤e YAfiAM KAL‹TES‹ Artan rekabet gücü Bilgi yo¤un istihdam Yeni programlar KATMA DE⁄ER Üretim+pazarlama Yat›r›m Yenilik Patent Bulufl Yeni Düflünce=Bilgi (Know-how nas›l’s›n bilgisi-yap›labilirlik bilgisi) Bilimsel Bilgi (Know-Why niçin’in bilgisi) Enformasyon (Know-What ne’yin bilgisi) Veriler Sinyaller-duyumlar Kornhauser (2002)’den yararlan›larak gelifltirildi. Bilgi toplumunda sinyal ve duyumlarla bafllayan bilgiye ulafl›m yolculu¤u, enformasyon üzerinden örtük ve aç›k bilgi etkileflimlerine dönüflür. De¤er yarat›c› bilgi, bulufl ve patent aflamas›na t›rmanarak yeniliklere yönelir. Yenilikler ise bilgi toplumunun dinamik sürükleyici gücü olarak yat›r›m ve piyasa süreçleri üzerinden bireylerin ve toplumun refah ve yaflam kalitesine yans›r. B‹LG‹ TOPLUMUNUN YAPILANIfiI: ORGAN‹K A⁄LARDA ETK‹LEfi‹M Bütün tek tek parçalar›n toplam›ndan farkl›d›r. “Toplum” gibi karmafl›k bütünlerin analiz ve aç›klamas› için gelifltirilen temel bilimsel yöntemlerin en bafl›nda “sistem analizi” gelir (Erkan; 2011: Ünite 2). Sistem analizinde sistem bütünü, tekrar alt sistemlere ayr›labilir. Böylece farkl› sistem düzeyleri ve sistem hiyerarflisi oluflur. Analiz yöntemi olarak sistem analizi; bütüncül bir bak›fl aç›s›na sahiptir. Çünkü bütün tek tek parçalar›n toplam›ndan farkl›d›r. Bütün, kendi elemanlar›na ayr›larak sistemin iç yap›lan›fl› ortaya konur. Ancak bu sayede olgular› daha gerçekçi biçimde aç›klayabiliriz. Buradaki sistem analizinde “Toplumsal Bütün” (Gesellschaft - society as a whole) ile “sosyal alan” veya “sosyal iliflkiler” sistemi iki ayr› analiz düzeyi olarak ele alarak, öncelikle “toplumsal bütünden” yola ç›k›yoruz. Toplumsal analizler hangi düzeyde ele al›n›rsa al›ns›n, bunlar›n merkezinde insan unsuru yer al›r (Bknz Erkan 2011: Ünite 2). Bir sistem analizde temel unsurlar olarak; • Sistem bütünü, • Sistem unsurlar› (elemanlar›), • Unsurlar aras› ba¤lant›lar (iliflkiler), • Aç›k sistem olarak çevre ile iliflkileri, • Sistemin davran›fl› gündeme gelir. Sistem bütününün içerdi¤i unsurlar›n kendi aras›nda gösterdi¤i uyum, yani içsel tutarl›l›k ölçüsünde, sistemin amaçlar›n› gerçeklefltirme ve etkin olma flans› vard›r. ‹çsel tutarl›l›k, sistemin baflar›s›nda ön koflul niteli¤indedir. Sistem elemanlar› aras›ndaki iliflkiler bütünü bir a¤ (network) oluflturur ya da bir baflka deyimle a¤ bütünü, bir sistem olarak ortaya ç›kar. Bu durum canl› ve cans›z tüm sistemler için geçerlidir. Canl›lar dünyas›ndaki organizma, hücreler, organlar ve organ sistemlerin- www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri den; hücre ise molekül a¤lar›ndan oluflur. Farkl› hiyerarflik düzeydeki sistemlerin elemanlar› bir di¤erinden farkl›l›k gösterdi¤i gibi, sistem iliflkileri; içsel ve d›flsal iliflkiler olmak üzere iki aç›dan inceleme konusu yap›l›r. Sistemin içsel iliflkilerinin düzeyi ve yap›s› sistemin ifllerli¤i aç›s›ndan; sistemin d›flsal iliflkilerinin varl›¤› veya yoklu¤u aç›k ve kapal› sistem olmas› aç›s›ndan önem tafl›r. Sistemin davran›fl›, sistemin içerdi¤i unsurlar ile bunlar›n özellikleri ve sistemdeki iliflkiler a¤› taraf›ndan birlikte belirlenir. Sistemin organizasyon yap›s›, sistem iliflkilerinin uyumunu, sistem amac› do¤rultusunda ve sistem bütünselli¤i yönünde sinerjiye veya uyumsuzluk ve çat›flma negatif sinerji üreterek çözülmesine ve çökmesine kadar tafl›yabilir. Canl› organizma olarak insanlar›n bilinç d›fl› gerçeklefltirdi¤i sindirim, dolafl›m gibi faaliyetleri ötesinde; bilinçli, niyetli, amaçl› olarak kendi özgür iradesi ile gerçeklefltirdi¤i davran›fllar› vard›r. Capra’ya göre (2003:104 vd.) bunlardan ilki, yaflam›n evrim süreci ve do¤al seleksiyon sonunda flekillenmifl olan bu yap›lanma, oluflmufl yap›lar (emergent structures); buna karfl›n ikinciler tasarlanm›fl yap›lar› (designed structures) oluflturur. Tasarlanm›fl, yani organize edilmifl sosyal sistemlerin belli bir amac›, somut insan kurgusu bir yap›lan›fl› ve iflleyifline iliflkin kurallar› vard›r. Buna karfl›n insan d›fl› do¤ada, amaç ve planlanm›fl bilinçli yönelimler yoktur. Sadece uzun evrim ve seleksiyon sürecinin flekillendirdi¤i, oluflmufl yap›lar vard›r. Do¤an›n yap›lan›fl›nda, ne amaçlar ne de tasarlanm›fl sistemler yer al›r. Çünkü amaçl› davran›fl, yans›t›lm›fl bilinç niteli¤iyle insan d›fl› do¤ada yayg›n de¤ildir. ‹nsan örgütlenmeleri söz konusu tasarlanm›fl ve kendili¤inden oluflmufl yap›lar› her zaman birlikte içerir. Tasarlanm›fl yap›lar, örgütlerin daha çok flekli yap›lanmas› olup, resmî (formel) organizasyon flemas› olarak yer al›r. Buna karfl›n kendili¤inden oluflmufl yap›lanmalar örgütün resmî olmayan (informel) a¤-sistemi ve toplumsal yaflam prati¤i olarak flekillenir. Örgütler, her ikisine de ihtiyaç duyar. Tasarlanm›fl yap›lar, örgütün etkin iflleyifli için ihtiyaç duyulan kural ve rutin iflleyifller için gereklidir. Organizasyon içinde istikrar› sa¤lar. Buna karfl›n kendili¤inden oluflan yap›lanma, örgüte yenilik, yarat›c›l›k ve esneklik getirir. Yap›lanma içinde uyum, de¤iflim ve geliflimi belirler. Canl› ve sosyal sistemlerin davran›fllar› aras›nda belli paralellikler ve belli farkl›l›klar vard›r. Canl› sistemler sürekli kendi kendini yaratan, yenileyen ve yap›lanan sistemlerdir. Canl›lar›n hücresel a¤lar›, kimyasal sistem olarak do¤rusal olmayan bir organizasyon kal›b›na sahiptir. Hücresel a¤ sisteminin yap› ve süreçlerini oluflturan a¤ sisteminin ilinti ve ba¤lant›lar›n› anlayabilmek için moleküler biyoloji ve biyokimya bilgisi, yani enzim ve enzimin protein sentezlemedeki rolünün bilinmesi zorunludur. Toplumsal a¤lar da biyolojik a¤lar gibi do¤rusal olmayan bir organizasyon yap›s›na sahiptir. Ancak sosyal a¤lar›n ilinti ve ba¤lant› sistemleri, iletiflim a¤lar› fleklinde yap›lan›r. ‹letiflim a¤lar›, sembolik dil, kültür ba¤›ml›l›klar›, bilinç, güç iliflkileri ve benzeri unsurlar fleklinde devreye girer. Toplumsal sistemler de biyolojik sistemler gibi kendi kendini yaratan, üreten, yenileyen ve yap›land›ran (otopoietik) sistemlerdir. Ancak canl› sistem de¤illerdir. Daha çok dil, bilinç ve kültürel ba¤lant›l› biliflsel sistemlerdir (Luhmann 1990; Capra 2003: 70). Zira toplumsal a¤ sistemi içindeki iletiflim, sürekli de¤iflir, yenilenir ve yeniden üretilirken; iletiflim a¤lar› da kendini sürekli de¤ifltirir ve yeniden üretir. Her iletiflim, yaratt›¤› düflünce, içerik ve anlamlar›yla, sistem bütününü etkileyerek baflkaca iletiflim unsurlar›n›n devreye girmesine yol açar. Her yeni iletiflim, yeni düflünce, anlam ve yorum konseptleri yarat›rken, ayn› zamanda yeni duruma göre verilecek tepki ve davran›fl kal›plar› ile sosyal yap›da de¤iflime yol açar. ‹nsanlar için bir fleye yüklenen anlam önemlidir. ‹ç ve d›fl dünyam›zda hissetti¤imiz veya di¤er insan- www.hedefaof.com 13 Tasarlanm›fl, yani organize edilmifl sosyal sistemlerin belli bir amac›, somut insan kurgusu bir yap›lan›fl› ve iflleyifline iliflkin kurallar› vard›r. Buna karfl›n insan d›fl› do¤ada, amaç ve planlanm›fl bilinçli yönelimler yoktur. Her yeni iletiflim, yeni düflünce, anlam ve yorum konseptleri yarat›rken ayn› zamanda yeni duruma göre verilecek tepki ve davran›fl kal›plar› ile sosyal yap›da de¤iflime yol açar. 14 “Toplumsal bütün”, insan ihtiyaçlar›n› karfl›lama ifllevini üstlenmifl; birbiri içinde yurtlan›k; interaktif etkileflimli; ekonomik, politik sosyal, kültürel ve teknolojik olmak üzere befl sistemin bütünleflti¤i bir yap›lanmad›r Bilgi ve enformasyonun, toplum ve ekonomik süreçlerde kullan›m› a¤ yap›lanmalar›na dayal› bir sosyal örgütlenme içinde gerçekleflir. Bilgi Ekonomisi larla olan iliflkilerimizde verece¤imiz tepkiler, olay ve konuya yükledi¤imiz anlamla ilgilidir. Zihnimizde hedefledi¤imiz amaçlara uygun davran›fl ihtiyac›, ilgili konuya yükledi¤imiz anlamla yak›ndan ilgilidir. Biyolojik sistemlerin aksine, toplumsal sistemlerin amaç ve ifllevleri vard›r. Amaçlar ve ifllevler, sistemlerin varolufl gerekçeleridir. Analizin oda¤›nda insan ve insan gruplar›n›n yer ald›¤› toplumsal sistemler içindeki insan davran›fl ve kararlar›, uzun toplumsal evrim süreci içinde flekillenen temel ihtiyaçlar› gidermeye yönelik ifllevleri üstlenirler: • Mal ve hizmetlerin üretim, da¤›t›m ve tüketimi yoluyla insan ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yönelik ifllevler, ekonomiktir. • ‹nsanlar ve insan gruplar› aras›ndaki iliflki ve bir arada yaflama ihtiyac›n› karfl›lama ifllevi sosyaldir. Sosyal a¤lar, insan gruplar› aras›ndaki bütünleflmeyi sa¤lar. • Yaflam› kolaylaflt›rabilmek için bir araya gelmifl insan topluluklar›n›n yönetimi ve ortak amaçlar› gerçeklefltirmeye yönelik ifllevler politiktir. • ‹nsanlar psikolojik doyuma ihtiyaç duyarlar ve bunu sa¤layan yaflam unsurlar›n› korumak isterler. Onlarla duygusal ba¤lar› vard›r. ‹nsan›n bu ihtiyaçlar›n› karfl›lama ifllevi kültüreldir. • Do¤a ile iliflkisinde insan, ona egemen olma ihtiyac› duyar. Bu ihtiyac› karfl›lama ifllevi bilgi birikimiyle oluflan teknolojiye aittir. Teknoloji üretmek bilimsel yöntemlerden geçer. Teknolojik paradigmadaki kaymalarla, insan›n do¤a ve evren alg›s› de¤iflir. Bilim ve teknolojide yeni yöntemler devreye girer; ekonomik iliflkiler daha üst düzlemlere tafl›n›r. Böylece “toplumsal bütün”, insan ihtiyaçlar›n› karfl›lama ifllevini üstlenmifl; birbiri içinde yurtlan›k; interaktif etkileflimli; ekonomik, politik sosyal, kültürel ve teknolojik olmak üzere befl sistemin bütünleflti¤i bir yap›lanmad›r (Erkan-Erkan 1998: 57). Sistem analizinde; incelenen “genel sistem” ve “bütün sistem”-”alt sistem” ayr›m› yan›nda, ayr›ca “k›smi sistem” ayr›m› yap›l›r. Alt sistemlerin belirlenmesinde sistem bütünü ayn› düzeydeki paralel parçalar›na ayr›l›rken; k›smi sistemlerin belirlenmesinde, sistemin bütünselli¤i korunarak, yaln›zca belli bir yönü ele al›n›r. Örne¤in buradaki analizde, toplumsal bütünü oluflturan sosyal, politik, ekonomik, teknolojik ve kültürel alanlar›n her biri, k›smi sistem olarak kendi içlerinde sistem, yap› ve süreç olgular›n› içerir. Baflka bir deyimle, ekonomik sistem, ekonomik yap› ve ekonomik süreç yan›nda; politik sistem, politik yap› ve politik süreci, di¤er temel alanlarda oldu¤u gibi kendi içlerinde flekillenirler. Zira temel alanlardaki • Geçmiflten gelen sosyal normlarla hukuk normlar›na dayal› olarak organize olma, sistemleflmeyi, • Zaman boyutundaki tarihsel birikimlerle farkl› unsurlara dayal› çeflitlenme, yap›lanmay›, • Sistem ve yap›lar›n birlikte oluflturdu¤u ortam›n belirledi¤i çoklu etkileflim iliflkisi içindeki dinamik ak›fl ve iflleyifl süreçleri oluflturur. De¤inilen temel unsurlar›yla birlikte “Toplumsal Bütün”, canl› sistemler gibi, birbiriyle organik olarak bütünleflmifl ve birbiri içinde yurtlan›k alt sistemler olarak; çoklu, dinamik, do¤rusal olmayan, çapraz iliflkileri de içeren “a¤” etkileflimine dayal› bir yap›lanma gösterir. Bu bütün içindeki, “sistemleflme”, “yap›lanma” ve “süreç”ler gündeme gelirken, bunlar aras›nda ortaya ç›kan etkileflim a¤›, çoklu, karmafl›k ve bütünleflik bir iflleyifle sahiptir. Castells’in (2008) bilgi toplumunu konu alan 3 ciltlik “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür” kitab›n›n ilk cildi, a¤ etkileflimli iflleyifli vurgulamak için “A¤ Toplumunun Yükselifli” ad›n› tafl›r. Zira bilgi ve en- www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri formasyonun, toplum ve ekonomik süreçlerde kullan›m› a¤ yap›lanmalar›na dayal› bir sosyal örgütlenme içinde gerçekleflir. ‹nsan bünyesini oluflturan sistem ve yap›lar›n iflleyifl iliflkileri ile toplumsal bütünün sistem ve yap›lar›n etkileflim iliflkileri aras›nda paralellikler kurabiliriz. Dinamik ve çoklu etkileflim için ana örnek beyin a¤lar›n›n iflleyifl modelidir. Beynin yap›lan›fl› ve bu yap›lan›fl içinde yurtlanm›fl olan sinir a¤lar› ve dendirit ba¤lant›lar› yoluyla beynin fiziko-kimyasal iflleyifli ile toplumda insan iliflkileri içinde yurtlanm›fl olan ekonomik, politik, kültürel ve teknolojik sistemleri oluflturan unsurlar aras›nda önemli paralellikler oldu¤u görülür. Burada beyindeki dendirit ba¤lant›lar›, insan iliflkilerine; dendritlerdeki sinyal iletici ve alg›lay›c› proteinler, insanlar aras›ndaki iletiflime ve buradaki enzimlerin türü insanlar aras›ndaki pozitif veya negatif alg› ve sinerjilere benzetilebilir. Evrenin en karmafl›k etkileflim sistemi beyin olarak bilinirken; buna en çok yaklaflan› da toplumsal iliflkilerdir. Her ikisinde de oluflmufl a¤ yap›lanmalar› içinde flekillenen karfl›l›kl› ve karmafl›k etkileflim iliflkileri vard›r. Bilimsel ve teknolojik yeniliklerin sürükledi¤i yeni toplum ve uygarl›k düzeyinde; her fley yeniden yap›lan›rken toplumsal bütün tüm alanlar› ve içeri¤i ile yeniden yap›lan›yor (H. Erkan, 2000): • Bilimsel-teknolojik alan; mekanik düflünce ve teknolojilerden atom alt›n›n çoklu a¤ etkileflimine dayal› kuantum düflüncesiyle do¤rusal olmayan, organik iflleyiflli karmafl›kl›k teorilerine, • Ekonomik alan; atomik ve mekanik kapitalist piyasa ekonomisinden, a¤ etkileflimi içinde iflleyen bilgi ekonomisine, • Politik alan; bireycilik yerine grupsal ç›karlar›n yap›land›rd›¤›, sivil toplum kurulufllar›yla, parlamenter demokrasiden, tabandan bafllayan kat›l›mc› demokrasiye, • Sosyal alan; ba¤›ms›z-ba¤lant›s›z bireysellikten, ifl birli¤ine dayal›, sosyal a¤larda flekillenen sinerjik toplumsal yap›lanmaya, • Kültürel alan; kapal›-mutlakç› kültürel de¤erlerden, farkl›l›klar›n hoflgörü içinde alg›lanmas› gerekti¤i kozmopolit kültürel çeflitlili¤e, • Küresel alan; ulusal flirket ve iliflkiler yerine transnasyonel flirket ve kurumlar›n (küresel bloklar›n) olufltu¤u çok kutuplu bir küresel yap›lanmaya yöneldi. Söz konusu süreçlerin belirledi¤i Bilgi Ekonomisinin öncelikleri, sanayi toplumunun statik koflullardaki tercihlerin de¤iflmesine ve çeflitlenmesine yol açt›. Yeni teknolojilerin getirdi¤i yap›lanma; ekonomik alanda h›z, verimlilik, kalite ve rekabet anlay›fl› ile dinamik koflullarda yaflanan de¤iflim, belirsizlik ve güven sorununu öne ç›kard›. Bilginin h›zl› flekilde iflleme, aktarma, depolama ve kullan›m› küresel boyuttaki a¤lar içinde gerçeklefliyor. Bu olgu karfl›s›nda, toplumu oluflturan tüm ögeler; yani insanlar, iflletmeler, kurumlar, ülkeler, devletler ve sistemler yeniden örgütleniyor. ‹nsanlar, düflünce sistemlerini ve do¤a alg›lar›n› de¤ifltirirken iflletmeler ve kurumlar; örgüt, iflleyifl, yap›, amaç ve ifllevlerini kökünden de¤ifltirerek yeniden tan›ml›yor. Art›k geçmiflin, atom benzeri ba¤›ms›z ba¤lant›s›z birey, iflletme ve toplum anlay›fl› terk edildi. Yerine karfl›l›kl› a¤ etkileflimi içindeki yap›lanmaya dayal› sistemler ve süreçlerin birlikte iflleyifl alg›s› ikame edildi. Bugün ço¤u ülke bilgi toplumuna geçifl ve bilgi toplumu yönünde yap›lanma için yeni strateji aray›fl ve uygulama u¤rafl› içinde bulunuyor. www.hedefaof.com 15 16 Bilgi Ekonomisi B‹LG‹ TOPLUMUNU YARATAN TEKNOLOJ‹LER Mikroelektronik Bütün bu geliflmeler, bir “bilgi patlamas›” yaratarak, bilgi toplumuna gidifli inan›lmaz ölçüde h›zland›rd›. 1990’lara gelindi¤inde Naisbitt ve Aburdene (1990: 11) yaflanan ça¤›, insanl›k tarihinde ak›llara durgunluk veren bir teknolojik yenilenme, benzeri görülmemifl ekonomik olanaklar ve flafl›rt›c› siyasi geliflmeler ile kültürel yeniden do¤ufllardan dolay› 2000’li y›llar› “büyük yönelimler” (Megatrends) ça¤› olarak ilan ettiler. Bu yeni yönelimlerin temelinde “biliflim teknolojisi” yat›yordu. Biliflim teknolojisine dayal› olarak flekillenmeye bafllayan bilgi toplumunun itici ve tetikleyici gücü, bilgi ve bilgiyi iflleyen bilgisayarlar oldu. Bilgisayarlarla birlikte; istenen bilgileri, istenildi¤i kadar depolayabilen, bunlar› iflleyen, buradan yeni bilgiler üreten “biliflim teknolojileri” insanl›¤›n hizmetine sunuldu. Biliflim teknolojilerinin bu deste¤ini alan insanl›k, yenilikçilik ve yarat›c›l›k ile bir yandan sorunlar›na yeni çözümler üretti ve bir yandan da toplumu yeni sorunlar›yla birlikte yeniden flekillendirdi. ‹nsan beyninin yerine geçmeye aday gözüken ak›ll› bilgisayar üretme çabalar› yan›nda, mikrobiyolojide insan genom haritas› ve DNA flifrelerinin çözümüne kadar uzanan yeniliklerle, uzayda günefl sistemi d›fl›ndaki evren aray›fllar›na kadar giden bilimsel geliflmeler h›z kazand›. Bütün bu geliflmeler, bir “bilgi patlamas›” yaratarak, bilgi toplumuna gidifli inan›lmaz ölçüde h›zland›rd›. Nas›l ki sanayi toplumuna geçiflin “motoru buharl› makineler ise bilgi toplumuna geçifli de biliflim teknolojisinin temelindeki bilgisayarlar tetikledi. Bilginin sistemli olarak düzenlenmesi, saklanmas›, ifllenmesi, iletilmesi, gerekti¤inde yeniden ulafl›lmas› ve kullan›lmas› bilgisayarlar sayesinde gerçekleflti. En basitinden en karmafl›k matematik ifllemlere kadar birçok sorun, afl›r› h›zda çözüm, yaz›m, çizim ve dizayn edilme flans› yakalad›. Bugün uzay yolculuklar›n› yöneten karmafl›k sistemler bilgisayar yard›m›yla yürütülüyor. Günümüzde karmafl›k ve yo¤un veri y›¤›nlar› ile çal›flan bankalar ve flirketler, haberleflme, muhasebe, stok kontrol, bask› iflleri, üretim otomasyonu, büro otomasyonu gibi alanlarda bilgisayardan yararlan›l›yor. Bilgisayar destekli ö¤retim, bilgisayarl› dizgi, bilgisayarl› tasar›m, bilgisayarl› üretim, bilgisayarl› tomografi hatta bilgisayarl› müzik ve sanat bunlar›n aras›ndad›r. Bugün yaflam›n her alan› bilgisayarlarla donanm›fl durumda. Hiçbir alan, bilgisayar kullan›m› olmadan iflleyemez ve çal›flamaz biçimde bilgisayarlara ba¤›ml› duruma geldi. Bilgisayarl› tasar›m sistemlerinin geliflmesi; otomobil, uçak ve benzeri mühendislik alanlar›nda üretilecek karmafl›k mekanik parçalar›n desenlerinin çizilmesini sa¤lad›. Böylece, büroda gerçekleflen araflt›rma- gelifltirme, teknolojik bir devrim yaratt›. Ayr›ca kablosuz telefon, faks ve bilgisayar› bir araya getiren yeni “süper iletiflim cihazlar›” büroyu bulundu¤umuz yere veya avucumuzun içine tafl›d›. Görüntü sentezleme; t›pta, kimyada, jeolojide ve di¤er bilim dallar›nda, do¤rudan do¤ruya ele al›n›p incelenemeyen maddeleri, ekran üzerinde görünür duruma getirmek bak›m›ndan baflar›l› sonuçlar verdi. Kimyada, binlerce atom içeren karmafl›k organik moleküllerin modelini ç›karmaya ve asl›n› yapmaya gerek kalmadan maddenin özellikleri belirlenebiliyor. Bu durum ilaç, araflt›rma ve gelifltirilmesinde büyük kolayl›klar sa¤lad›. T›pta, say›sal verileri tomografi ile elde edilen bir iç organ›n (beyin, kalp vb.) görünür duruma getirilmesi sa¤land›. Görüntü sentezleme ayr›ca, reklamc›l›k, televizyon yay›nc›l›¤› ve çizgi filmlerde uygulama olana¤› buldu¤u gibi, bildi¤imiz hiçbir biçime uymayan üç boyutlu evrene ait her türlü nesneleri, tasarlamak ve yaratma olana¤› sa¤lad›. Bu geliflmeler ça¤dafl temel bilimsel araflt›rmalar›n bilgisayar yard›m›yla yap›lmas›na yol açt›. Pratikte baflka tür- www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri lü deney ve gözlemi olmayan olgular bilgisayar benzetim (simulation) modelleriyle araflt›rma konusu oluyor. Böylece, temel araflt›rmalar için yeni ve çok daha etkin yollar aç›ld›. Benzetim modelleri; t›pta, kimyada, biyolojide, meteorolojide ve üretilecek ürünlerin tasar›m›nda yayg›n olarak kullan›l›yor. Böylece bilgisayar destekli bilimsel araflt›rmalar bilime inan›lmaz ufuklar açt›. Bilgisayar; bilimin her alan›nda kullan›ld›¤› gibi, kendisi de art›k, “bilgisayar biliminin” konusu oldu. Bilgisayar sistemlerinin yap›s›n›, çal›flmas›n›, tasar›m ve programlama ilkeleri ile donan›m ve yaz›l›m tekniklerinin incelenmesi bilgisayar biliminin konusudur. Gelecekte yapay zekâya sahip bilgisayar üretimi ya da “wet-ware” bazl› düflünen bilgisayarlar gündeme geliyor. Mikroelektroni¤in etkin kullan›ld›¤› di¤er bir alan robotlard›r. Bir robotta 3 temel nitelik beklenir. • Aritmetik hesaplar yapabilen haf›zaya sahip olma, ö¤renme, ay›rt etme gücü, “ç›kar›m yapma” yetene¤i fleklinde bir yapay zeka, • A¤›rl›k, büyüklük, s›cakl›k, ses, flekil, renk, tat vb. özellikleri alg›layan bir “alg›lama eleman›”, • El, parmak, kol, ayaklar ve benzeri etkin bir mekanik elemanda oluflur. Mekanik robotlar, bir yandan alg›lama yapabilen otonom robotlara; di¤er yandan basit faaliyetleri yürüten “otomatik robotlara” dönüflüyor. Tehlikeli deneyler, nükleer reaktörler, kirli ortamlar ve yüksek ›s› ortamlar›nda robotlardan yararlan›l›yor. Mikroelektronikteki geliflme ile birlikte, iletiflim (telekomünikasyon) teknolojisi yenilendi. Mikroelektronik ve iletiflim birbirini tamamlayarak birlikte geliflti. Mikroelektronikteki geliflme, yeni ürün ve teknolojiler yarat›rken iletiflim donan›m›ndaki geliflmeler ba¤›ms›z birimleri küresel ölçekte birbirine ba¤l›yor. ‹letiflim, sanayi üretiminin altyap›s›n› oluflturarak getirdi¤i h›zl› de¤iflimle, ekonomideki girdi temini ve verimlili¤i h›zla art›rd›. Bilgisayar ve iletiflim teknolojisindeki h›zl› geliflme, üretim için her türlü bilgi ak›fl›n› h›zland›r›p kolaylaflt›rd›¤› gibi, zaman ve mekân (ulafl›m) kullan›m›nda sa¤lad›¤› avantajlarla, üretime h›z, etkinlik ve verimlilik katt›. Böylece bilgi toplumunun teknolojik altyap› donan›m›n›n önemli bir kesimi, iletiflim ve enformatik donan›mlar›ndan olufluyor. ‹letiflim alan›ndaki teknolojik geliflmeler, dijital teknoloji ile fiber optik ve laser teknolojisi sayesinde büro donan›m›nda yenilenme yaratan “ak›ll›” terminal, telefon, faks ve di¤er haberleflme donan›mlar› h›zla yenilendi. Renkli TV’nin, teybin, videonun ve bilgisayarlar›n birlikte iletiflim alan›nda kullan›lmas›, TV kat›l›ml› konferanslar ve uydu yay›nc›l›¤› yan›nda ulaflt›rma, meteoroloji, jeoloji ve t›p baflta olmak üzere birçok alandaki yenilik ve geliflmeler inan›lmaz boyutlara ulaflt›. Uydu teknolojisi ile uzay çal›flmalar› h›z kazand›. Uzayda gerçeklefltirilen yeni at›l›mlar, bir yandan bilimsel verilere dayal› olarak çok hassas bilgisayarlara ba¤l› kontrol sistemlerinden ve bir yandan da gelifltirilen yeni materyallerin kullan›m› ile üretilen uydular sayesinde gerçekleflti. Uzay araflt›rmalar›, uzaya yerlefltirilen laboratuvar ve teleskoplarla bir yandan uzaya iliflkin bilgileri toplay›p gerekli araflt›rmalar›n yap›lmas›n› sa¤lamakta ve di¤er yandan da dünyam›zla ilgili bilgi ve verilerin toplan›p de¤erlendirilmesine (haberleflme, meteorolojik ve jeolojik bilgiler gibi) hizmet ediyor. Uydular, dünya yüzeyindeki ve atmosferindeki her türlü fiziksel, kimyasal, biyolojik, meteorolojik vb. olaylar›n incelenmesinde; ses ve görüntü iletiflimi ile uzaya ait bilgilerin toplanmas›nda büyük aflamalar kaydetti. Bas›n bir yandan yeni alanlara (yerel bas›n, araflt›rmaya dayal› ayr›nt›l› haber ve yaz›m) yönelirken bir yandan da yeni multimedya teknolojilerinden yararlana- www.hedefaof.com 17 18 Bilgi Ekonomisi rak köklü de¤iflimler yaflad›. Haber ajanslar› da de¤iflen iletiflim teknolojisi ile birlikte kendilerini yenilediler ve yeni koflullara uyum sa¤lad›lar. Bilgisayar ve iletiflim sektörü, içerik endüstrisiyle birlikte, multimedya sektörünü, bilgi ça¤›n›n merkezî unsuru konumuna tafl›d›. Nas›l ki sanayi toplumunun merkezinde imalat sanayii var idiyse bugünün bilgi toplumunun merkezinde multimedya sektörü yer al›yor. ‹letiflim ve bilgisayar, ifl yerine ba¤›ml›l›¤a son verirken zaman ve uzakl›k kayb›n› önleyerek verimi art›rd›. Mikrobiyoloji Bilgi toplumunu yaratan dijital devrimi zaman içinde biyoteknolojik devrim izledi. Bilgi toplumunu yaratan dijital devrimi zaman içinde biyoteknolojik devrim izledi. ‹nsanlar›n yararlanabilece¤i ürün ve hizmetlerin mikroorganizmalar, mikrobiyal parçac›klar ve di¤er biyolojik metaryaller kullanarak endüstriyel ifllem yolu ile sa¤lanmas› biyoteknolojinin alan›d›r. ABD’li Cohen ve Boyer 1973’te, yabanc› genleri bakterilerin içine sokma tekni¤ini keflfettiler. Yabanc› geni tafl›yan “birleflik”, plasmid bakteri hücresine sokularak klonlama gerçekleflti. Birlefli¤in orada sürekli yerleflmesi, ço¤almas› ve flifresini tafl›d›¤› proteini sentezlemesi sonucunda “konak” olarak kullan›lan bakterinin genetik bak›m›ndan de¤iflikli¤e u¤rad›¤› görüldü. Daha sonraki geliflmelerle, genlerin klonlama tekni¤i daha da gelifltirildi. Bu sayede moleküler genetikçilerce bakterilere nakledilen DNA’daki “genetik bilgi”yi okuma olana¤› sa¤land›. Genetik iflleme tekniklerindeki ve uygulamadaki h›zl› geliflme, biyoteknoloji sanayiinin do¤mas›na yol açt›. S›nai amaçla, insan hormonunun genetik yoldan üretilmesi, insan ensülinin ve enterferonun, ba¤›fl›kl›k maddesi interlekin-2 maddesinin ve dev farelerin genetik yoldan elde edilmesi ve klonlama biyoteknolojide önemli ad›mlar oldu. Hücre biyolojisi; genetik, enzimoloji gibi alanlar› içeren biyoteknolojinin 21. yüzy›lda bilim ve teknolojinin en gözde alan› oldu. Beyindeki süreçlerin; sözlerden, davran›fllardan ve kimyasal maddelerden etkilenmesinin ortaya konmas›, baz› hastal›klar ile sa¤l›¤a bak›fl›m›zda köklü de¤iflimler getirdi. Atomlar›n moleküllerin ve hücrelerin genetik yap›lar›n›n denetlenmesi ve moleküllerin iste¤e uygun flekilde biçimlendirilmesi genetik mühendisli¤inin gündemi oldu. 1990’l› y›llarda ABD’de ‹nsan Genom Projesi’nde sa¤lanan teknik baflar›, genetik ve nörobiyoloji alan›nda bir bilgi patlamas›na yol açt›. Kök hücre uygulamas› ile canl›n›n kopyalanmas› mümkün oldu. Nörobiyoloji bilimindeki bilgi birikimi, mikroelektronikte gelifltirilen karmafl›k teknolojiler sayesinde, beyin ve zihindeki süreçleri tahminleme, denetleme ve de¤ifltirme olanaklar›na kavufltu. Art›k “bilimin do¤as›”n› çözme aray›fllar› bafllad› (Rose; 2008: 20). Yeni Malzemeler Yeni ve ileri nitelikte malzemelerin gelifltirilmesi yüksek teknolojinin ilgi alanlar›ndan birisidir. Bir yandan havac›l›k, otomobil, gemi yap›m› ve çeflitli hassas aletler alan›nda h›za, ›s›ya ve de¤iflik d›fl etkilere dayan›kl› malzeme ihtiyac›n›n bulunmas›; di¤er yandan, fizik, matematik modeller, bilgisayar bilimleri ve geliflmifl araçlarla maddelerin mikro bileflimine do¤rudan müdahale edilebilir duruma gelinmesi, yeni malzemelerin üretimine yol açt›. Özellikle mikroelektronikte, iletkenlik özellikleri üstün malzeme üretimi ile metalurjide h›zl› geliflmeler yafland›. Bu amaçla çeflitli “alafl›mlar›n” sa¤lad›¤›; hafifli¤i, atefle dayan›kl›l›¤› ve afl›nmaya karfl› direnci yüksek maddeler üretimi önem kazand›. Örne¤in, yapay seramikler; nükleer sanayide, elektronik, mekanik ve termik sanayisinde giderek önem kazand›. Haberleflme, enerji ve savunma sanayisinden t›bba kadar kullan›m alan› buldu. Seramik ve silisyum iki gözde malzeme olarak ön plana ç›kt›. www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri Ayr›ca, biliflim teknolojisinde ilerlerken bilgisayarlar ve çipler için yar› iletkenler ve süper iletkenler; h›zl› haberleflme a¤› için fiber optik; bilginin manyetik depolanmas› için yönelimli yüzeyler fleklinde yeni malzemeler üretildi. Bilgi toplumunun yeni malzemeleri, do¤rudan elde edilen do¤al maddeler olmak yerine laboratuarlarda üretilen “yapay” maddelerden olufluyor. Yaln›zca, ileri teknoloji içeren seramik üretimi bile yapay malzeme devriminin önemli bir parças›d›r. Ayn› flekilde polimer alafl›mlarla yeni tip plastikler üretiliyor. Bu yeni tip plastikler, birçok metalden daha hafif, daha ucuz ve daha sa¤lamd›r. Özellikle uçak ve otomobil sanayinde h›zl› kullan›m alan› buluyor. Ancak, Gallum ve arseni¤in bileflimden elde edilen Gallium arsenit gibi yeni malzemeler, silikonun yerine geçiyor. Böylece daha az enerji tüketen, radyasyona dayan›kl›, daha yüksek ›s›da çal›flan malzeme elde ediliyor. Yine fiber optik; bak›r kablolara göre çok daha ucuz, kullan›m› kolay ve h›zl› iletiflim sa¤l›yor. Fiber optik; ses, görüntü ve bilgiyi ayn› anda ve yüksek h›zda tafl›yor. Bu nedenle görüntülü telefonlara oldu¤u kadar bilgisayarlar aras› bilgi al›flveriflin yayg›nlaflmas›n› sa¤layacak dev s›çrama fiber optik kablolarla gerçekleflti. Böylece bilgi toplumunun altyap› donan›m› olan biliflim ve iletiflim a¤lar› gerçekleflti. ‹nsan yaflam›n›n ve sa¤l›¤›n›n korunmas›nda önemli katk›lar sa¤layan yeni maddi malzeme yan›nda, “biyomateryaller” üretimi ile yeni bir devrim söz konusudur. Plastik, seramik, cam ve kar›fl›mlardan, yapay insan doku ve organlar› üretiliyor. Bu gün nerdeyse insan organlar›n›n hepsi yapay olarak üretilebilir duruma geldi. 19 Fiberoptik bazl› biliflim ve iletiflim a¤lar› bilgi toplumunun altyap› donan›m›n› oluflturur. Nanoteknoloji Mikroelektronik ve genetik devrimlerinden sonra, özellikle 2025 ertesi dönemin teknolojik devrimi olarak, nono (cüce) teknolojiler görülüyor. Nano, metrenin milyarda biri olan bir büyüklük ölçüsüdür. Örne¤in bir saç telinin çap› yüz bin nonometredir(nm). Nanoteknolojiler, atomik ve moleküler ölçekte iflleyifl ve etkileflimleri konu edinir. Atomlar, bakterilerin on binde biri kadard›r. Bir DNA molekülü 2 nano metre çap›ndad›r. Nanoteknolojide, atomik ve moleküler düzeydeki fiziksel, kimyasal ve biyolojik süreçlerin ve reaksiyonlar›n araflt›r›lmas›, kontrolü ve üretimi yap›l›r. Bunlar› sa¤layacak nano hassasiyette alet, donan›m ve malzemelerin de üretilerek devreye sokulmas› gerekiyor. Nanoteknolojilerin atom ve moleküllerle oynayabilir nitelikte olmas›, bugünkü alg›lar›m›z›n ötesinde üretim ve yeni malzemeler yaratmas› söz konusudur. Zira do¤an›n temel tafllar› olan atom ve molekülleri çok ucuz bir biçimde yeniden düzenledi¤i için yaflam›n her alan›na girmesi ve bunlar› yeniden yaratmas› söz konusudur. Herhangi bir madde, bambaflka bir maddeye dönüfltürülebilecek. Bir bak›ma yoktan var edilecek. Ekonomik aç›dan daha ifllevsel; gerekti¤inde kendi kendini yenileyen, daha az ham madde ve enerji kullan›m›yla; daha hafif, daha küçük fakat daha dayan›kl› ve ucuz ürünlerin üretimi gerçekleflecek. Nanoteknoloji sayesinde, mikroelektromekanik sistemler, her alanda yaflam›m›za girecek olup, kan dolafl›m› içine b›rak›lan nanomakinelerle, iç organlar›n görüntülenmesi veya kanserli hücrelerin tamiri mümkün gözüküyor. Ayr›ca, nanoteknolojideki geliflmelerin, atom boyutuna inmesi, silikon ça¤›n› kapat›p, karbon nano tüplarle çal›flan bilgisayarlar›n veya DNA bazl› bilgisayarlar›n gündeme gelmesi söz konusudur. Günümüzde ABD, ‹ngiltere, Almanya, Japonya ve Çin baflta olmak üzere birçok ülke, nanoteknolojilere yo¤un ilgi gösterip, Nanoteknoloji Enstitüleri ve Ar-Ge merkezleri kurarak bu alana odaklanm›fl bulunuyorlar. www.hedefaof.com Nanoteknolojiler, atomik ve moleküler ölçekte iflleyifl ve etkileflimleri konu edinir. 20 Bilgi Ekonomisi Teknolojide Yeni Beklentiler Gen ve nanoteknolojileri sayesinde yapay organlarla, do¤al organlar›n kal›t›m›yla uyum yetersizli¤ini giderici geliflmeler bekleniyor. Bilgisayar bilimi, biyoteknoloji, yapay zekâ ve nanoteknolojinin hepsi özünde kuantum teorisinden yararland›. Bu alanlar›n hepsinde ve birbiri ile evlili¤i sayesinde, enformasyon ça¤› yerine, bilgi toplumunu yeni bir dönemine yak›n gelecekte geçilmesi bekleniyor (Kaku: 1998; 2011). Elektronik bilgisayarlar›n yerini optik bilgisayarlar›n almas›, fotonlar›n denetimine dayal› optik bilgisayarlar› 21. yüzy›l›m›z›n en etkili teknolojisi yapmaya aday. Elektronikte ›fl›¤›n kullan›lmas› “optoelektroni¤i” yaratt›. Optoelektronik, bilgisayarlarda mikroskobik lazer ›fl›¤› içeren çiplerin kullan›m› söz konusudur. Burada ince kablolar yerine süper h›zl› fotonlar devreye giriyor. Elektronlar›n yerine geçen fotonlar en küçük ›fl›k enerjisi birimidir. Baflka bir deyimle fotonlar ›fl›k h›z›nda hareket ederler. Bu yüzden lazer ›fl›nl› çiplere sahip bilgisayarlar, bilgisayar haf›zalar›n›n afl›r› boyutta h›zlanmas›yla bilgi aktar›m› damlac›klar›nda kitlevi duruma dönüfltürüyor. Ayr›ca lazer ›fl›nlar›n›n fiber optik kablolarda hareketi bu devrimin hareket noktas›d›r. Zira, lazer ›fl›¤›na yüklenebilecek bilgi miktar› s›n›rs›z olup, fiber optik kablo sayesinde tek frekansta bile 10 üzeri 11 bit bilgi aktar›labiliyor. Çiplerin flimdiden, bilgisayardan kurtulup çevreye yay›lm›fl olmas›, çip üretimindeki yeni bulufllar ve bunlar›n afl›r› duyarl› sensörlerle evlili¤i sonras›nda, ak›ll› çiplerin etraftaki her eflya ve her yere yerlefltirilmesiyle, bilgisayarlar yerine, çiplerin iletiflime geçti¤i ‹nternet a¤lar›na do¤rudan ba¤lanmak söz konusu olacakt›r. Çiplerin her yerde ve her fleyde kullan›labilir olmas›, kulland›¤›m›z her fleyin ak›ll› ürünlere dönüflmesine neden oldu¤u gibi, damarlar›m›zda dolaflacak moleküler çiplerin, hastal›k ve arazlar›m›z› sürekli rapor etmesi, hatta tamir etmesi beklenmektedir. Çok daha ileri aflamada nesneleri zihin gücü ile kontrol etmenin (telekinetik) gündeme gelmesi bekleniyor. Yapay zekâya sahip bilgisayarlar›n geliflmesi, ak›ll› robotlar›n üretimini sa¤l›yor. Bu nedenle, 21. yy. robotik teknolojisinde daha da h›zl› geliflmeler bekleniyor. Ak›ll› robotlarla, yani DNA çipleri sayesinde, sa¤l›¤›m›z› sürekli kontrol eden robot hekimlerimizin olmas› bekleniyor. Biyoteknolojide gerçeklefltirilen bulufllarla, istenilen nitelikteki bitki, hayvan ve insan tiplerinin yarat›labilece¤i düflünülüyor. Yak›n gelecekte kök hücrelerle organlar›n yeniden oluflturulmas› sa¤lanacak. Genetik ve nanoteknolojideki bilimsel geliflmelerin do¤ru kullan›lmas› ile do¤a korunabilir bir duruma gelmesi bekleniyor. Ayr›ca, ak›ll› bilgisayarlar yap›l›rken insan beyninin bilgisayarlardan fark› da giderek belirginlefliyor. Bilindi¤i gibi bilgisayarlar, dijitaldir. Ancak nöronlar hem dijital çal›fl›r (0 ve 1 anlam›nda atefller veya atefllemez), hem analog (yani hem sürekli hem kesintili sinyal iletirler). Ancak insan beyni dijital olmay›, farkl› bölümleri ile farkl› organ ve davran›fllar› kontrol ederken, onlara yükledi¤i anlam ile sadece beden de¤il ruhsal-psikolojik boyut birlikteli¤i yaflan›r. Ancak gelecekte beyne yerlefltirilecek mikroelektronik elementlerle, örne¤in düflünebilme veya bir yabanc› dile ait konuflma yetene¤inin gelifltirilebilece¤i san›lmaktad›r. ‹nsan beyninde de¤iflik bilgileri depolayarak; erken yafllarda, bilgi ve beceri düzeyinin h›zla gelifltirilmesi düflünülüyor. Ayr›ca gen ve nanoteknolojileri sayesinde yapay organlarla, do¤al organlar›n kal›t›m›yla uyum yetersizli¤ini giderici geliflmeler bekleniyor. Di¤er yandan insan›n özünde sosyaldir, duygular› önemlidir. Bu nedenle sosyal a¤ kurma ve e¤lenceye yatk›nl›¤›, flimdiden sosyal medyan›n h›zla yay›lmas›na yol açt›¤› gibi, gelecekte oyun ve e¤lencenin daha çok patlama yapmas› bekleniyor. Hava, kara ve deniz ulafl›m›nda, daha az enerji kullanan ve çok daha h›zl›, yeni teknolojilerde çal›flan ulafl›m araçlar› devreye girdi. Otomobil ve uçaklardaki op- www.hedefaof.com 21 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri tik duyargalar ulafl›m› daha güvenli duruma getiriyor. Bir yanda, yeni malzemelerle daha hafif, ucuz ve enerji tasarrufu ve fakat yeni teknolojiye dayal› iletim sistemleri ile çal›flan araçlar üretiliyor. Bu araçlar›n elektronikteki h›zl› geliflmeye paralel kontrol sistemleri ile donat›l›yor. Ayr›ca di¤er y›ld›z sistemleri de dahil olmak üzere, uzay yolculu¤unu gerçeklefltirecek kontrol sistemlerinin gelifltirilmesi bekleniyor. Yeni enerji kayna¤› olarak günefl enerjisinde daha yo¤un olarak yararlan›lmas› di¤er bir beklentidir. Enerji sorununun kal›c› çözümü için füzyon sorununun çözümünde belli s›k›nt›lar›n varl›¤› söz konusu olmakla birlikte, lazerli füzyon veya manyetik alanda füzyon gibi yöntemlerin denenmesi her an bir sürpriz yapabilir. Ayr›ca, uzay teknolojisindeki geliflmeler birçok laboratuar›n uzaydaki uydulara tafl›nmas› gibi projeleri gündeme getiriyor. S‹ZDE Bilgi ekonomisinin itici gücünü oluflturan yeni teknolojiler hakk›ndaSIRA neler ö¤rendiniz? B‹LG‹ TOPLUMUNUN B‹L‹fi‹M ALTYAPISI D Ü fi Ü N E L ‹ M Biliflim altyap›s›, biliflim teknolojisinin, bilgiyi toplamak, iletmek, ifllemek, de¤erlendirmek, da¤›tmak ve yaymak için oluflturdu¤u a¤ sistemleri donan›m›n› kapsar S O Raraflt›rma U (Erkan: 1998: 113 vd.). Örne¤in, veri bankalar›, iletiflim donan›ml› merkezleri ve bunlar› bireysel kullan›ma ba¤layan a¤ sistemleri bütünü biliflim altyap›s› donan›m›n› verir. Bilgisayar a¤lar›ndan uydu haberleflmesine ve TV türü kitle ileD‹KKAT tiflim araçlar› a¤lar›n›n her biri yeni altyap› yat›r›m ve donan›m›n› gerektirir. Biliflim altyap›s›, iflletme ve büro hizmetleri için oldu¤u kadar, konut için de gereklidir. ZiSIRA S‹ZDE ra biliflim altyap›s›, gerek tüketim, gerek üretim faaliyetleri için ayn› derecede önemli bir ön donan›m özelli¤i gösterir. Bilgiden yararlanma, evde veya ifl yerinde, hem üretim hem de tüketim için birlikte gerçekleflir. YineAMAÇLARIMIZ altyap› donan›m›n›n mekân boyutu içinde yayg›nl›k kazanmas›na gelince, önce s›n›rl› bir alanda, daha sonra bölgesel ve ulusal bir düzeyde, üçüncü aflamada ise küresel düzeyde kullan›m› devreye girmektedir. Bilgi toplumunun biliflim a¤lar›n›nK yap›lan›fl›, bir yan‹ T A P dan uydu iletiflim sistemleri, di¤er yandan 1990’l› y›llarda WWW ’nin bilgi otoyollar› olarak devreye girmesi ile oldu. Günümüz bilgi ve iletiflim a¤lar›nda bilgiye ulafl›m afl›r› boyutlarda h›zl› ve kolayd›r. Bunu sa¤layan ‹nternet T E L Ea¤lar›n›n, V ‹ Z Y O N “www” fleklinde yap›lanmas›, ‹nternet a¤lar› ile web sitelerinin bilgi otoyollar› dedi¤imiz yo¤un bilgi tafl›yan fiber optik kablolar üzerinden genifl bant uygulamas› oldu. Bilgi toplumunun iletiflim alt yap›s› dünya çap›nda bir birine ba¤l› nokta a¤ sistemi ve ‹NTERNET a¤ sistemlerinde ve hizmet sa¤lay›c›lardan oluflur. ‹letiflim a¤ sistemlerinin hem data banklara ve araflt›rma merkezlerine hem de bireysel bilgisayarlara ba¤l› olmas›, bilgi üretiminin; biliflim teknolojisi sistemi içinde gerçekleflmesini sa¤lar. Bu a¤larMAKALE da insan›n yer almas›, bunlar› sosyal a¤lara dönüfltürür. Biliflim iletiflim altyap› donan›m›n›n zaman ve mekân boyutlar› içinde, “a¤-sistemleri” olarak gerçeklefltirilmesi, a¤›rl›kl› olarak kamusal altyap› yat›r›mlar›n› gerektirir. Ancak, kamusal altyap› a¤ sisteminden yararlanmak için, özel birimlerin kendilerinin, tamamlay›c› yat›r›m ve donan›mlar ile sisteme kat›lmalar› gerekir. Ayr›ca, kârl›l›¤› yüksek olan baz› biliflim a¤ sistemleri, örne¤in, özel tv yay›nlar›n›n özel birimlerce de gerçeklefltirilir. Biliflim altyap›s›; üretim, tüketim, kaynak da¤›t›m› ve bölüflüme yeni boyutlar getirir. Bilgisayar destekli tasar›m ve üretim yöntemleri bir yandan; iletiflim kanallar› ile haberleflmedeki h›zlanmalarla birlikte tafl›mac›l›k da beklenen h›zlanmalar (uçak, h›zl› tren vs.) di¤er yandan, üretimde ve tüketimde verimlilik ve etkinli¤i h›zla artt›rmaktad›r. Bilgi toplumunun temel ürünü olan bilginin da¤›t›m ve paylafl›m›, bilgi iletiflim sistemlerinin niteli¤i nede- 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Biliflim altyap›s›, biliflim teknolojisinin, bilgiyi toplamak, iletmek, S Oifllemek, R U de¤erlendirmek, da¤›tmak ve yaymak için oluflturdu¤u a¤ sistemleri donan›m›n› D‹KKAT kapsar. N N www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 22 Bilgi Ekonomisi ni ile kitlelere, daha yo¤un, daha kolay, daha ucuza aç›labilir. Örne¤in, tv sahibi bilgi toplumu tüketicisi, kolayl›kla çok say›daki e¤lence program›na oturdu¤u yerden ulaflabilir. Ayn› flekilde biliflim a¤›na bir bilgisayarla ba¤l› olan kimse, bilgiden yararlanma sürecine daha kolay ve ucuz kat›labilir. Yani biliflim altyap›s› sayesinde bilginin da¤›t›m ve paylafl›m›, sanayi toplumunun ürünü olan mal ve sosyal has›ladan pay alma yar›fl›na göre daha zahmetsiz ve h›zl› bir kat›lma f›rsat› tan›r. Bu durum, bireyin kat›l›m, kendini gerçeklefltirme ve kendini kan›tlama flans›n› artt›r›r. Nas›l ki sanayi toplumunda stok büyüklük olan altyap› donan›m›ndan, bir ak›m büyüklük olan altyap› hizmetleri ortaya ç›k›yorsa bilgi toplumunun biliflim altyap›s›ndan da bilgi ve iletiflim ak›fl› gerçekleflir. Biliflim a¤ sisteminin varl›k nedeni ve fonksiyonu; “bilgi ve iletiflim ak›fl›n›” ve “aktar›m›n›” sa¤lamaya yöneliktir. Bilgi aktar›m›; teorik ve pratik biliflimsel bilginin, buna ihtiyaç duyan her türlü üretici, tüketici, özel ve kamusal ekonomik birimlere yönelik ak›fl› ile uzmanl›k, dan›flmanl›k, sat›fl, pazarlama, sat›fl sonras› hizmetler fleklindeki bilgi aktar›mlar›n› birlikte kapsar. Bilgi sektörü d›fl›ndaki, tar›m, sanayi, hizmetler ile bilgi sektörünün bizzat kendisinde etkinlik ve verimlili¤in artmas›, bilgi sektörünün biliflim altyap› donan›mlar› içinde üretti¤i biliflimsel bilginin kullan›m›na ba¤l›d›r. Teknolojik geliflmeler sonucunda flimdiye dek ve bilgi toplumunda ortaya ç›kan geliflmeler sonucunda, üretim ve tüketim mallar›n›n kalite ve niteli¤i artarken bunlar›n üretim sürecinden tüketimine kadar geçen her aflamada daha yo¤un bilgi ve dan›flmanl›¤a ihtiyaç duyulur. Ayr›ca girdi temini ve sat›fl süreçlerinin küreselleflmesi de dan›flmanl›k ve bilgi toplama ihtiyac›n› art›rd›. B‹LG‹ TOPLUMUNUN TEMEL ALANLARINI YAPILANIfiI Bilimsel paradigmadaki köklü dönüflümle birlikte uygarl›¤›n yeni bir teknolojik spektruma kaymas› ve bununla birlikte insanlar›n do¤a ve evren alg›s›n›n de¤iflmesi ve bu de¤iflimlerin toplumsal alanlara, karfl›l›kl› etkileflim içinde yans›mas› toplumsal bütünün de yeniden yap›lanmas›na neden oldu. Toplumsal bütünü oluflturan teknolojik, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel alanlar bir biri ile ve bunlar›n çevresini oluflturan küresel yap›lanma ile yine karfl›l›kl› etkileflim iliflkisi içinde yeniden yap›land›, örgütlendi ve flekillendi. Ana üretim faktörü olarak sermaye ve bilginin, birbirine göre nitelik fark›; sanayi ve bilgi toplumlar›n›n farkl› sistemleflme, yap›laflma ve iflleyifline yol açt›. Sermaye, tasarrufa dayal› biriktirilebilen ve yat›r›m olarak k›smi ak›flkanl›¤a sahip; fabrikada makine donan›m› fleklinde ak›flkanl›¤› olmayan maddi bir stok büyüklük olarak kapal› bir sistem oluflturur. Oysaki bilgi; üretirken de tüketirken de paylafl›rken de ço¤alan, paylafl›mla sinerji yaratan, kapal›l›¤› kabul etmeyen, ak›flkanl›¤› yüksek, üretim sürecinde insan›n yabanc›laflmas›na de¤il, tam aksine insanla bütünleflik olarak, insan›n kendini gelifltirmesine ve kendini aflmas›na hizmet eden bir üretim faktörüdür. Sürekli yeni bilgi üretimi, sürekli yenilik demektir. Bu nedenle bilgi toplumu, yarat›c› insanlara dayan›rken sürekli yenilik üreten, yenilikçi giriflimcili¤e dayal›, Yenilikçi Piyasa Ekonomisi ortaya ç›kt›. Bilgi toplumuyla birlikte; ekonomik alanda; ortaklafla rekabete dayal› yenilikçi piyasa sistemi; politik alanda örgütlü, kat›l›mc› demokrasi; kültürel alanda çok kültürlü kozmopolit postmodernist kültürel sistem; sosyal alanda ifl birli¤ine dayal›, sinerji yaratmaya yönelik sosyal sistem devreye girdi. Bu sistemlerin ifllerli¤i için, toplumsal birimleri birbirine ba¤layan a¤ iletiflim altyap›s›n›n co¤rafik mekân boyutu içinde oluflturulmas› gereklidir. www.hedefaof.com 23 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri Böylesi bir sistemin etkinli¤i için: • Etkin bir a¤ iletiflim altyap›s›n›n mekânsal özelliklere göre yap›lanmas›, • Buna paralel olarak bilimsel bilginin toplanmas›, ifllenmesi, paylafl›m›, iletimi ve kullan›m›n› sa¤layan yatay örgütlenmenin yayg›nl›¤›, • Etkin bir e¤itim ve ö¤renim sistemini ömür boyu ö¤renim için devreye sokan örgütlenme, kurumsallaflma ve iflleyiflinin oluflturulmas›, • Yenilik üreten, Ar-Ge, teknopark ve üniversitelerin etkin ifl birli¤i içinde devreye girmesi, • Küresel ba¤lant›lar› güçlü bir ulusal yenilik sisteminin yarat›lmas›, • Bilgi ça¤›n›n kültür, de¤er ve davran›fllar›n› özümsemeye dayal› örgüt kültürünün kurumsallaflmas›, • Toplumda, her sosyal birimin kendi içinde ve d›fl›nda, etkin ifl birli¤ini sa¤lamaya yönelik aç›k, paylafl›mc› ve kat›l›mc› sosyal örgütlenme ve yap›lanman›n devreye girmesi gerekir. Bilgi, insanla bütünleflik olarak, insan›n kendini gelifltirmesine ve kendini aflmas›na hizmet eden bir üretim faktörüdür. Sürekli yeni bilgi üretimi, sürekli yenilik demektir. Ekonomik Alanda Yenilenme: Bilgi Ekonomisi Nas›l ki sanayi toplumu, sermaye ve sermaye birikiminin örgütlenmesine dayal› bir ekonomik yap›lanma yaratt› ise bilgi ça¤› da sermayenin önemini ikinci plana iterek, bilgi bazl› bir ekonomik örgütlenme ve yap›lanmay› öne ç›kard› (Erkan:1998:172 vd.). Bilgi, art›k en önemli üretim faktörüdür. Bilgi dinamiktir, yenilikçidir. Bu nedenle, bilgi toplumu yüksek de¤iflim esnekli¤ine sahip bir ekonomik sistem gerektirir. Zira bilgi sermayeden daha farkl› özelliklere sahiptir; tüketirken ve paylafl›rken dahi sürekli artan; bu yüzden azalan de¤il, artan verim yasalar›na dayal› üretim özelli¤i gösteren bir üretim faktörüdür. Bilginin bu özellikleri nedeniyle, bilginin ana üretim faktörü oldu¤u ekonomik sistemin temel özelli¤i yenilikçi olmas›d›r. Yenilikler, ekonomik süreçte yarat›c› y›k›m sürecidir. Eski ve ilkel bilgi ve teknolojileri y›kar, yerine daha verimli, daha esnek, yeni bilgi ve teknolojileri yarat›r. Günümüzde etkin ifllerlik gösteren ekonomik sistem, piyasa ekonomisidir. Geçmiflte “serbest” ve “sosyal” s›fatlar›yla evrim geçiren piyasa sisteminin, bilgi toplumundaki örgütlenifl, iflleyifl ve ulaflt›¤› yeni aflaman›n özellikleri ona “yenilikçi” s›fat›n› kazand›r›yor. Bilgi toplumunun yenilikçi piyasa sistemi, bireysel inisiyatif, giriflimcilik özgürlü¤ü ve yenilikçi rekabeti esas ald›¤› için “serbest”; kiflisel ç›karlar yan›nda ifl birli¤i ve ekip çal›flmas›n› ile grupsal ç›karlar› devreye soktu¤u için “sosyal” ; hatta yenilikçilikle “çevre” sorunlara daha kolay çözüm üretti¤i için “ekolojik” bir sistemidir. Esasen “serbesti” zaten piyasa kavram› içinde yurtlan›k ve yerleflik durumdad›r. Bu nedenle bilgi toplumunun karekteristiklerini yans›tmas› aç›s›ndan uygarl›¤›n bugün ulaflt›¤› ça¤dafl ekonomik sistemi “Yenilikçi Sosyal Piyasa Ekonomisi” olarak adland›rmak daha do¤ru olacakt›r (Erkan; 1998: 174). Nitekim, AB, 2020 Strateji Raporu’nda Birli¤in ekonomik sistemini sosyal piyasa ekonomisi olarak tan›mlarken en çok üzerinde durdu¤u konular yenilikçili¤e dayal› büyüme ve çevre sorunlar› oldu¤u görülür. Bilgi toplumunda yeniliklerin üretildi¤i mekânlar, araflt›rma ve gelifltirme kurumlar› ile üniversiteler ve teknoparklard›r. Yeniilik ve de¤iflim kültürünü özümsemifl olan bilgi ça¤›n›n yenilikçi insan, yani entelektüel sermaye, sürekli kendi kendini aflan ve yenileyen birisidir. Baflkalar›n› rakip görmekten çok, kendi kendisiyle yar›fl›r. Kendini sürekli aflar, kendini sürekli yeniler. Böylesi insanlar için baflar› bir anl›k bir durum de¤il bir süreçtir. Bu süreçte, bilgi üretimi kümülatif (y›¤›l›ml›) olarak durmadan artar. Bu nedenle, ekonomik kaynaklar›n “k›t” oldu¤u fleklindeki önkabul ile azalan verimler yasas› terk edilmek zorundad›r. ‹flte böylesi bir toplumsal yap›lanma içindeki giriflimci, yenilikçi giriflimcidir. Bilgiyi, biliflim tekno- www.hedefaof.com Bilgi ça¤› da sermayenin önemini ikinci plana iterek, bilgi bazl› bir ekonomik örgütlenme ve yap›lanmay› öne ç›kard›. 24 Bilgiyi, biliflim teknolojileriyle kazand›¤› için yenilikçi giriflimci tipinin, biliflimci giriflimci olarak adland›r›lmas› da mümkündür. Verimlilik ve toplam kalite anlay›fl›n›n, bireysel aktiviteden, örgütsel ve kurumsal düzeylere kadar geçerlilik kazanmas› gerekir. Bilgi Ekonomisi lojileriyle kazand›¤› için yenilikçi giriflimci tipinin, biliflimci giriflimci olarak adland›r›lmas› da mümkündür (Erkan, 1992/1998:180). Bilgi toplumunda yeniliklerin, her alanda, özellikle de bilgi ve teknoloji üretiminde sürekli olmas› nedeniyle, • Verimlilik, • H›z, • Kalite, • Esneklik, • Çeflitlenme ve farkl›laflma, • Yerel ve küresel rekabet, • Ba¤l› ve destek endüstriler aras› dayan›flman›n getirdi¤i ortaklafla rekabet ekonomik faaliyetin niteliklerini belirliyor. Bilgi ekonomisinde yap›lanma, toplumsal düzeyden kiflisel düzeye kadar inmek zorundad›r. Toplumsal düzeyde yenilikçi piyasa sistemi devreye girerken, bunun gerçekleflebilmesi için bireylerin de yarat›c› ve yenilikçi olabilmek için uygun e¤itimi almalar› gerekir. Bu amaçla yenilikçi piyasa sisteminin baflar› rekabeti ve yenilikçili¤i ödüllendirici bir ortam ve iklim yaratmas› gerekir. Bu nedenle toplumda iliflki ve ba¤›ml›l›k motifi yerine baflar› motifinin kiflilere kazand›r›lmas› gereklidir. Bilgi daha fazlas›n› üssel olarak artt›rabilir. Bu tür sinerjik etkileflim; eflit, ba¤›ms›z, yarat›c› ve yenilikçi insanlar aras›nda gerçekleflen bir ortamda gündeme gelebilir. Bilgi toplumunun sosyal bireyi örgütlü toplumu yarat›r. Bilgi ekonomisinin kurumsal etkinli¤i için, verimlilik ve toplam kalite ile küresel bütünleflmeyi temel amaçlar olarak benimsemesi uygundur. Verimlilik ve toplam kalite anlay›fl›n›n, bireysel aktiviteden, örgütsel ve kurumsal düzeylere kadar geçerlilik kazanmas› gerekir. Ancak bu sayede küresel düzeyde ekonomik aç›dan etkili olmak mümkündür. Bu nedenle, örgütsel (firma) düzeyde yakalanan rekabet avantaj›, ülkeyi küresel rekabette avantajl› konuma tafl›r. Örgütlerde rekabet avantaj› yaratmak için, örgüt çal›flanlar›n›n sürekli kendini yenileme ve kendini aflma al›flkanl›¤› olmal›d›r. K›saca, kifliden topluma veya toplumdan kifliye geçerken, kurumsal ve örgütsel düzeylerde de bilgi toplumu yönünde uygun yap›lanmalarla, uygun iklim oluflturmaya ihtiyaç vard›r. Sosyal Alanda Yenilenme: Sinerjik Toplum Bilgi toplumunun e¤itimli insan kiflili¤i, biliflsel (cognitive) ö¤renme ile kendi kendini sürekli yenileyebilen, kendi akl›n› kullanabilme yetene¤ine sahip bir insan tipidir. Sanayi toplumu, k›t olan (maddi) kaynaklar›n rasyonel kullan›m›yla maddi mal üretimini ve bu yolla insan refah›n› art›rmaya odaklanm›flt›. Bu nedenle toplumsal örgütlenme ve iflleyifl, maddi mallar› merkez alan bir özellik gösteriyordu. Oysanki bilgi toplumu, insan› ve insan beyninin ürünü olan bilgiyi merkez alan bir örgütlenme ve iflleyifle sahiptir (Erkan; 1998: 165 vd.). Bu yüzden sanayi toplumunda Bat›’n›n bireyci insan tipi, mekanik akla dayal›, rasyonel ve modern olarak görülen, adeta idealize edilen insan kiflili¤iydi. Bilgi toplumuyla bu insan kiflili¤i afl›lm›fl bulunuyor. Bilgi toplumunun idealize etti¤i insan kiflili¤i, sadece mekanik akl› de¤il, gelece¤e yönelik sezgisel zekâs›n› da kullanarak yenilikçi ve yarat›c› olan insan kiflili¤idir. Burada bilgi toplumunun e¤itilmifl nitelikli insan›, yani entelektüel sermayesi ön plana ç›kar. Bilgi toplumunun e¤itimli insan kiflili¤i, biliflsel (cognitive) ö¤renme ile kendi kendini sürekli yenileyebilen, kendi akl›n› kullanabilme yetene¤ine sahip bir insan tipidir. Ayn› zamanda ifl birli¤i ve ekip çal›flmas›na yatk›n, kat›l›mc› ve sosyal sorumlu¤u olan bir kifliliktir. Bu tür kiflilik yap›s›na sahip insanlar›n oluflturdu¤u s yarat›r. Entelektüel sermaye donan›ml› insanlar› bir araya getiren a¤lar içindeki bilgi al›flverifli ve etkileflimi, her iki taraf›n bilgisinin toplam›ndan daha fazlas›n› üretir. Örgütler insanlara belirli kimlikler verir. Bu an- www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri lamda, aile, mekanik de¤erler yerine duygunun ön plana ç›kt›¤› bir ortamda, ç›kar iliflkisine dayanmayan, psikolojik tatmin sa¤laman›n ve bireyin psikolojik oldu¤u kadar biyolojik korunmas›n›n gerçekleflti¤i bir sosyal kurum olarak önemlidir. Bilgi toplumunda konut yeniden çal›flma ve üretim ortam›d›r. Bilgi toplumunda iflletmelerin dikey hiyerarflik yap›s›, yatay eflitlikçi yap›ya dönüflürken, örgüt içi insan iliflkileri ve sosyal iliflkiler yeni bir etkileflim kal›b› olarak, orkestra tipi bir iflleyifl kazan›yor. Uzmanlaflman›n artmas› ve herkesin kendi uzmanl›k alan› olmas›, üstelik bunlar aras›ndaki ifl birli¤i, iflletme baflar›s› için sinerjik etki yarat›yor. Uzmanl›¤a dayal› orkestra tipi yatay-eflitlikçi örgütlenme, ekip içi rekabet iliflkilerini azalt›yor. Zira rakiplik, daha çok dikey hiyerarflide yükselmek için devreye giriyor. Yatay iliflkide, sinerjik etkileflim gere¤i, paylafl›m ve kat›l›m ön plana ç›k›yor. ‹fl yeri d›fl›ndaki gönüllü örgütlerde de ortak amaçlar için gönüllü çal›flma daha çok gündeme geliyor. Gönüllü örgütlerin her alanda yay›lmas› bilgi toplumunu, örgütlü toplum hâline dönüfltürüyor. Ancak, böylesi örgütlü bir toplumda, farkl› ç›kar, de¤er ve inanç sistemine sahip gruplar›n varl›¤›, çat›flmac› e¤ilim potansiyeli tafl›r. Ç›kar ve de¤er z›tl›klar›n›n yaratt›¤› gerilim ortam›n› sa¤l›kl› sosyal iliflkiler ortam›na dönüfltürmenin yolu ise sosyal uzlaflmadan geçer. Bu nedenle sosyal uzlaflma, bilgi toplumunun sosyal alandaki z›tl›klar› yumuflatma ve çözmenin ana yönetimidir. Ancak sosyal uzlaflma ile toplumsal bar›fl sa¤lanabilir. Bilgi toplumunda, z›tl›klar s›n›fsal düzeyden daha somut ve daha yayg›n olarak grupsal düzeye indirgenir. Bu nedenle, s›n›f ideolojilerinden çok grup ideolojileri ön plana ç›kar. Grup ideolojilerinin, s›n›f ideolojilerinin aksine, genel geçerlilik tafl›ma iddias› yerine toplumsal bütün içindeki k›smi önemiyle uyumlu (mütenasip) bir boyutta kalmas› uzlaflma kültürünün yayg›nlaflmas›yla sa¤lanabilecek bir durumdur. Bu nedenle, sosyal gruplaflmalarda çeflitlenmenin art›fl› ve bu çeflitlenmenin yaratt›¤› farkl›laflma ortam›nda uzlaflma ihtiyac› daha çok ön plana ç›kar. Uzlaflman›n yöntem olarak geçerlilik kazand›¤› toplumda as›l amaç, sosyal bar›flt›r. Uzlaflman›n geçerlilik kazanmad›¤› toplumda, bar›fl de¤il, çat›flma ve gerilim ön plana ç›kar. Bu durumda, toplumsal enerji bofla harcan›r. Yenilikçi bilgi teknolojilerinin üretim sürecinde kullan›lmas›, yeni ifl bölümü ve uzmanlaflman›n do¤mas›na yol açarak, yeni uzmanl›¤a dayal› mesleklerin öne ç›kmas›n› sa¤lad›. Ancak, bilgi toplumunun dinamik iflleyifli, mesleklerde sürekli yenilenme yarat›rken, sanayi toplumunun statik yap›s› içinde mesle¤i, “ömür boyu yap›lan bir ifl” olmaktan ç›kard›. Bunun yerine bilgi toplumunun ömür boyu ö¤renme, sürekli yenilik ve de¤iflim ortam›nda, “meslek” yerine “uzmanl›k” devreye girdi. Uzmanl›k, bilgiyi farkl› projelerde, her defas›nda yeni oluflan ekiplerle birlikte uygulama ve kendini yenileme flans› yaratan dinamik bir çal›flma biçimi olarak geliflti. Böylece bilgi toplumunda farkl› faaliyet alanlar›n›n uzman gruplar›, yeni ve çeflitlenmifl sosyal gruplar›n toplumda öne ç›kmas›na yol açt›. Politik Alanda Yenilenme: Kat›l›mc› Demokrasi Sanayi toplumunun insanl›¤a en büyük arma¤anlar›n›n bafl›nda parlamenter demokrasi gelir. Zira, tar›m toplumlar›ndaki tek kiflinin mutlak egemenli¤i yerine parlamenter demokrasi, egemenli¤in tek elde toplanmas›n› önleyerek, kuvvetler ayr›l›¤› içinde yasama, yürütme ve yarg›n›n bir birinden ayr›larak ve bir birini dengeleyerek örgütlendi¤i; yürütme ve yasaman›n seçimlerle belirlendi¤i; ayr›ca yönetilenlere belli temel hak ve özgürlüklerin tan›nd›¤› bir yönetim biçimidir. Ancak, demokrasi fikrinin alt›nda yatan en öncelikli de¤erler kiflisel özgürlük ile seçme özgürlü¤üdür. Bunlar› güvence alt›na alman›n temel yöntemi de demokrasidir. Bu- www.hedefaof.com 25 Bilgi toplumunda iflletmelerin dikey hiyerarflik yap›s›, yatay eflitlikçi yap›ya dönüflürken, örgüt içi insan iliflkileri ve sosyal iliflkiler yeni bir etkileflim kal›b› olarak, orkestra tipi bir iflleyifl kazan›yor. Uzlaflman›n yöntem olarak geçerlilik kazand›¤› toplumda as›l amaç, sosyal bar›flt›r. 26 Bilgi toplumunun daha örgütlü bir yap›lanmaya sahip olmas›; kat›l›m, karar, seçme ve seçilme gibi süreçlerin, sadece parlamento düzeyinde ve parlamento için de¤il; toplumsal örgütlenmenin daha alt katmanlar›nda özgür insanlar›n, kendileriyle ilgili her düzeydeki süreçlere, örgütlü olarak daha yo¤un kat›l›m›; temsili parlamenter demokrasiyi kat›l›mc› demokrasiye dönüfltürdü. Bilgi Ekonomisi nunla birlikte demokrasi yaln›zca seçim demek de¤ildir. Seçim, bir karar mekanizmas›; demokrasi ise eflit ve özgür insanlar aras›ndaki iliflkileri düzenleyen bir yöntemdir. Demokrasinin yeterli olmad›¤› yerde, demokrasiyi gelifltirme u¤rafl›nda bir amaç olarak gündeme gelirken özgürlük, eflitlik ve insan kiflili¤inin korunmas› yönüyle ise bir araçt›r. Demokrasinin bir unsuru olarak seçim, iktidar› belirleme arac› olurken partiler bu anlamda demokrasiyi bir araç olarak kullan›rlar. Ancak demokrasi tek bafl›na araç olursa, kendi içeri¤ini yitirir. Bu nedenle demokrasi, daha da etkinlefltirilme ihtiyac› için amaç; iktidar olmak için araç ancak toplumsal sorunlar› çözmek için bir yöntemdir. Demokrasi, günlük yaflam›n iflleyiflinde, evde, ifl yerinde, okulda ve sokakta sürekli kullan›lmas› gerekli bir yöntemdir. Demokrasinin yaln›zca belli yönlerinin öne ç›kar›lmas› onun eksik alg›lanmas› olur. Bilgi toplumunun daha örgütlü bir yap›lanmaya sahip olmas›; kat›l›m, karar, seçme ve seçilme gibi süreçlerin, parlamento düzeyinde ve parlamento için de¤il; toplumsal örgütlenmenin daha alt katmanlar›nda, üstelik daha yo¤un biçimde öne ç›kmas›na neden oldu. Böylece özgür insanlar›n, kendileriyle ilgili her düzeydeki süreçlere, örgütlü olarak daha yo¤un kat›l›m›; temsili parlamenter demokrasiyi kat›l›mc› demokrasiye dönüfltürdü (Erkan;1998: 168 vd.). Ulus devletin parlamentosu yan›nda, bilgi toplumunun örgütlü gruplar›, odalar, sendikalar dernekler, vak›flar ve her türlü gönüllü örgütler yoluyla herkesin, her konuda kat›l›p konufltu¤u ve karar verdi¤i bir tür yerel politik karar odaklar› olufltu. Bu kat›l›m, sosyal gruplar›n olufltu¤u örgütlerde gerçeklefliyor ve örgütlerin kat›l›m› yukar› do¤ru parlamentoya kadar yans›yor. Her örgütün, ço¤u kez, art›k bir yönetim kurulu ve bir genel kurul veya meclisi var. Dolay›s›yla demokrasi yaflam›n her kademesine do¤ru yayg›nl›k gösterdi. Bu yay›lma, demokrasiye kat›l›m boyutunu getirdi. Bu yüzden, kat›l›mc› demokrasi, kiflisel düzeyden toplumsal düzeye kadar her düzeyde gündeme gelen ve bu özelli¤i nedeniyle yerelleflen ve kurumlaflan bir yöntemdir. Kat›l›m›n yerel düzeyde gündeme gelmesi biliflim teknolojileri sayesinde daha kolay, daha s›k ve daha h›zl› gerçekleflebilir duruma geldi. Di¤er yandan kat›l›mc› demokrasi, yaln›zca, ulusal düzeyden yerel düzeye do¤ru geniflleyen bir süreç olmak yerine, ayn› zamanda uluslar üstü ve küresel düzeye do¤ru geniflleyen bir süreç olma özelli¤i de gösteriyor. Bir yandan AB gibi bütünleflme hareketleri, di¤er yandan G8 yan›nda G20’lerin küresel sorunlar için gündeme gelmesi bu yöndeki geliflmeleri gösteriyor. Ayr›ca, bugün herhangi bir ülkede gündeme gelen politik olaylar ayn› anda tüm dünyan›n gündemi ve sorunu olabiliyor. Bu nedenle Dünya Bankas› ve Birleflmifl Milletler, küresel politik sorunlar için daha yo¤un biçimde gündemde bulunuyor. Kültürel Alanda Yenilenme: Kozmopolit Kültür Biliflim teknolojileri ile dünyan›n bir “Küresel Köy”e dönüflmesi, kültürler aras› iliflki ve geçifllili¤i art›rd›. Ayr›ca bilgi toplumunun insan merkezli bir yap›lan›fla sahip olmas› insani de¤erlere dönüflü, insan›n iç dünyas› ve duygusal boyutunun da öne ç›kmas›na yol açt›. Bilgi toplumunda ortaya ç›kan kültür-sanat gibi unsurlar, sanayi toplumunun mekanik dünyas›ndan kaynaklanan modernite durumunun, giderek ak›lla duygunun, modernle gelene¤in veya yeni yap›lar›n sentezine dayal› yeni bir kültür anlay›fl› gelifltirdi (Erkan; 1998: 170 vd.). Bu durum, sanattan dine ve insani de¤erlerden davran›fllara kadar yans›yor. Bu durum kültürel çeflitlenme ve farkl›laflman›n ön plana ç›kmas›na yol aç›yor. Dolay›s›yla farkl› de¤er, davran›fl ve inançlar›n yan yana veya birlikte yaflama serüveni öne ç›k›yor. Kültürde tekdüzelik yerine ço¤ulculuk önem kazan›yor. Ancak kültürel farkl›l›klar mikro milliyetçi- www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri lik ve kültür çat›flmalar›n›n nedeni olabiliyor. Ancak, ço¤ulcu kültür yap›lar›n›n ortaya ç›kt›¤› bir dünyada, bu farkl›l›klar›n birlikte yaflamas›n›n yolu hoflgörüden geçer. Hoflgörünün korunmas› toplumda bu farkl›l›klara karfl› adil ve eflit davranmaktan geçer. Bu nedenle, yeni dünya düzeni ve toplum yap›lar› içinde, birbiriyle daha yo¤un iliflki a¤›n›n yap›land›rd›¤› bir evrende farkl› kültürlerle bir arada yaflanmay› ö¤renmek durumunday›z. Daha homojen ve kapal› bir kültüre sahip ülkeler, kültürde ço¤ulculuk ve farkl› de¤erlere karfl› hoflgörülü olmaya yeterince al›fl›k de¤illerdir. Huntington’un çöken komünizm yerine yeni bir düflman koyarcas›na ‹slam› radikal gösterip, yeni bir kültürler aras› çat›flma ve savafl tezi üretmesi, bilgi ça¤›na giden dünyada bir flanss›zl›kt›r. Ancak, flanss›zl›k oldu¤u kadar, yaflamakta oldu¤umuz ba¤nazl›k olgusunu da sergiliyor. Örne¤in, AB içinde Türkiye’ye karfl›t olarak güçlenen tav›r, büyük ölçüde kültürel farktan kaynaklan›yor. Küreselleflmeyle birbirine aç›lan dünyada kültürlerin birbirini daha çok tan›ma ve etkileflme flans› do¤muflken bu yöndeki geliflmeye karfl› daha alt kimliklerde ortaya ç›kan savunma güdüsü ve tepkiyi de görmemezlikten gelemeyiz. Küreselleflme sürecinde yer almak isteyen ülke ve kültürlerin bir arada yaflamas›, yani daha üst düzeyde ço¤ulcu bir küresel kültür yaratmalar›, kendi alt kültürlerini korumalar› sayesinde mümkün olabilecektir. Di¤er kültürlerin daha üst düzeyde yer alma riskine, afla¤›da tepki veren savunma güdüsünü bir yere kadar hakl› görüp, kültürel farkl›l›klar› ulusal düzeyde daha sa¤l›kl› politikalarla yönlendirmek gerekir. Kültürel çat›flmalar› giderebilmek için, insan e¤itiminin temelinde de¤erlerde ço¤ulculu¤un ve farkl›l›¤›n olabilece¤i düflüncesini vermek ve e¤itimi a¤›rl›kl› olarak bilgi aktar›m›na kayd›rmak gereklidir. Her toplum gibi, toplumumuzda kapal› alt kültürler, sosyal gruplar ve kifliler düzeyinde var olan ba¤nazl›¤› k›rman›n yolu, de¤er yarg›lar›nda ço¤ulculu¤u ve bu nedenle hoflgörüyü yayg›nlaflt›rmaktan geçer. De¤erlerde ço¤ulculuk insanlara karfl›, adil ve eflit davranmay› kendili¤inden getirir. De¤erlerde ço¤ulculuk yan›nda e¤itimde bilgi baz›n›n öne ç›kar›lmas›, gelenekçi davran›fllarda de¤iflim sa¤lar. Bilgi bazl› düflünce, dünya görüflünün yenilenmesine ve d›fl dünyaya, de¤er sistemleri yerine, olgular ve olguya iliflkin nesnel bilgiler aç›s›ndan bakmay› sa¤lar. Bu yönü ile inanç ve de¤erlere dayal›, dolay›s› ile duygusal tepkisel dünya görüflünün yenilenmesinin kap›s› aralan›r. Türk insan›n›n dünya görüflü de önemli ölçüde kültürel alan›n de¤erlerinden kaynaklan›r. Yani, inançlara, de¤erlere ve duygulara dayal› bugünkü dünya görüflümüz bu özellikleri nedeniyle daha çok gelenekçidir. Ayr›ca, de¤er sistemini kiflisellefltirdi¤i için subjektiftir. Bu nedenle kifli yaflad›¤› dünyan›n merkezine kendi inand›¤› de¤erleri, dolay›s›yla kendisini koyar; olgular› subjektiflefltirir. Bu yüzden herkese göre de¤iflen ama kendisi için mutlak olan inançlar ve de¤erler manzumesine göre davran›fllar›n› belirler. Bu durumda, özellikle egemen konumdaki kifliler, her fleyin kendi emirlerinde, kendi gözetim ve denetimlerinde ve kendi kontrollerinde olmas›n› ister. Böylesi bir yap›da, bir kurumun bafl›ndaki kifli, kurumu kendi ile kaim görür. Verilen görevi b›rakmak istemez. Herkesin kendine tabi olmas›n› ister. Gücü ölçüsünde, kendine karfl› ç›kanlar› harcar. Bu nedenle, insan harcayan mekanizme ifller. Üstelik, bu yap›da insanlar her konuda birbirlerini k›skan›r ve engeller. Uzmanl›k için ortam uygun de¤ildir ve uzmanl›¤a sayg› yoktur. Bu ortam›n temel özelliklerinden birisi, k›skançl›k duygusudur. Baflkas›n›n her baflar›s› k›skan›l›r. K›skançl›k duygular›; y›k›c› rekabetin, kavgalar›n ve insan harcaman›n ana kaynaklar›ndan birisi olur. Oysaki bilgi bazl› e¤itimin ön plana ç›kar›lmas› durumunda, uzmanl›k önem kazan›r. Uzmanl›k önem kazand›¤›nda olgusal baflar› öne ç›kar. ‹flte, Türkiye’nin önündeki önemli görevlerden biri, baflar›, uzmanl›k ve liyakat kültürünü öne ç›karmak olmal›d›r. www.hedefaof.com 27 Kültürel çat›flmalar› giderebilmek için, insan e¤itiminin temelinde de¤erlerde ço¤ulculu¤un ve farkl›l›¤›n olabilece¤i düflüncesini vermek ve e¤itimi a¤›rl›kl› olarak bilgi aktar›m›na kayd›rmak gereklidir. 28 Bilgi Ekonomisi Bat›, bireye dayal› baflar› kültürünü öne ç›kard›. Japonya, gruba dayal› baflar› kültürünü öne ç›kard›. Bilgi toplumu ise ikisinin sentezine dayal›d›r. Yetenekli bireylerin sinerjik etkileflimine dayal› baflar› motifinin topluma de¤er sistemi olarak verilmesi gereklidir. Bireylerin sinerjik (karfl›l›kl›) etkileflimine dayal› baflar› motivasyonu, hem bireyin sürekli kendi kendini aflmas›n› hem de sosyal dayan›flmay› ve birlikteli¤i sa¤lar. Asl›nda bu tür toplumsal taban ülkemizde, bir anlamda gizil olarak vard›r. Türk toplum gelene¤indeki baflkas›n› taklit ederek kifli egemenli¤ine ulaflma, gözleme dayal› olarak baflar› motifinin k›smen ifllemesi ve di¤er yandan dayan›flmac› ve sosyal aile gelene¤inin varl›¤›, de¤inilen türde bir motivasyon yenilenmesi için uygun yap›n›n varl›¤›n›, ancak mevcut geleneksel davran›fl kal›plar›n›n içeri¤inin yenilenmesi gerekti¤ini ortaya koyar. Zira mevcut geleneksel davran›flta baflar›, mutlaklaflt›r›lm›fl de¤er ve inanç temeline oturan kifli egemenli¤ine dayal› ve kapal› sistem içinde mürit ve yandafl kazanmak anlam›na geliyor. Oysa, yeni baflar› motifinin bilgi, uzmanl›k ve ba¤›ms›z kiflilikten kaynaklanmas› ve aç›k sistem oluflturmas›, örgütlenme içinde karfl›l›kl› etkileflime aç›k olmas› gerekir. Bilgi toplumunun sinerjik baflar›s›, birbirine aç›k, karfl›l›kl› etkileflen, yarat›c› bir eyleme dayan›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 4 SIRA S‹ZDE Bilgi toplumunda temel toplumsal alanlar›n yap›lan›fl›n› özetleyiniz. Toplumsal Alanlar›n Birlikteli¤i ve ‹nteraktif Etkileflimi D Ü fi Ü N E L ‹ M Ekonomik, sosyal ve politik yap›lar›n teknolojik yenilenmeden yans›yan etkilerle belli de¤iflim ve uyum sürecine girmesi yan›nda, bu sürece en geç kat›lan ve en S O Rtoplumsal U son tepki veren alan kültürel aland›r. Çünkü insanlar kültür olarak geçmifl kuflaklardan miras ald›¤›; de¤er, norm, davran›fl kal›plar› ile dünya görüfllerini korumak isterler. D ‹ K K A TBu nedenle teknolojik yenilenmeden yans›yan etkiler, en son olarak kültürel alanda kendini hissettirir. Bu süreçte yaflanan zaman gecikmesi, ilgili literatürde kültür gecikmesi (cultural lag) olarak adland›r›l›r. Toplumda yenileSIRA S‹ZDE nen teknolojik temelle birlikte, s›ras›yla ekonomik, sosyal, politik ve kültürel alanlarda de¤iflim süreçleri devreye girer. Birinden di¤erine olan yans›ma, bir zaman gecikmesi AMAÇLARIMIZ içerdi¤i için toplumsal bütünde bu alanlar›n de¤iflim esnekli¤i bir di¤erinden farkl›d›r. Teknolojik yenilenme karfl›s›nda en h›zl› de¤iflen, en yüksek de¤iflim esnekli¤i gösteren alan ekonomik alanken en düflük de¤iflim esnekli¤i kültürel alanda ortaya Sosyal ve politik alanlar›n de¤iflim esneklikleri bunlar araK ‹ T Aç›kar. P s›nda bir konuma sahiptir. Ancak, tan›mlanan de¤iflim ve yans›ma süreçleri, mekanik ve tek yönlü de¤ildir. Her bir alandan bir di¤erine ve teknolojik alana geri-besleme (feed-back) sürekli yans›r. Ekonomik, politik, sosyal ve kültürel orT E L E V ‹ Z Yetkileri ON tamlar›n yenilik ve de¤iflimlere aç›k ve uygun olmas› durumunda; teknolojik özden kaynaklanan yenilenme ve de¤iflim süreçleri daha h›zl›, daha etkin ve daha kavray›c›d›r. Aksine, uygun olmayan toplumsal ortam ve yap›lar›n varl›¤›; de¤iflim ‹ N Tyavafllamas›, ERNET ve geliflimin gecikmesi ve hatta geleneksel ülkelerde ço¤u kez oldu¤u gibi, engellenmesi gündeme gelebilir. Bilgi toplumunda, bilgi ve iletiflim teknolojisinin yaratt›¤› ortam içinde ekoMAKALE nomik faaliyet küreselleflme (globalleflme) e¤ilimine girdi. ‹letiflim sistemlerinin ülke s›n›rlar›n› küçültmesi, küresel ölçekteki bölgesel gruplaflmalara dayal› bütünleflme e¤ilimlerini beraberinde getirdi. Küreselleflme sürecinde, girdilerin temini ve ç›kt›lar›n pazarlanmas› için gündeme gelen piyasalar art›k dünya çap›nda düflünülüyor. Sanayi toplumunda fabrika üretimi, öncelikle ulusal s›n›rlar N N www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri içindeki pazarlara yönelik ve onlara hitap ederken bilgi toplumunda dünya standartlar› belirleyici konuma yükseldi. Sanayi toplumunda; tar›m, sanayi ve hizmetler; birincil, ikincil ve üçüncül sektörler olarak gündeme gelirken bilgi ve ba¤lant›l› sanayiler; sanayinin dikey yap›laflmas›nda dördüncü sektör olarak; yatay boyutta ise e¤itim, sa¤l›k, konut ve benzer sanayiler öne ç›kt›. Bu durumda sanayi toplumunun, arz ve talep dengesine dayal› görünmez elin fiyatlar› düzenledi¤i ilkesi, yerini bilginin üretimi ile birlikte devreye giren yenilik ve yenilikçi amaçlar ilkesine b›rak›yor. Bu nedenle; amaç-araç iliflkisi ve bunun yaratt›¤› süreç ön plana ç›kar. Yenilikçi sürecin amaç-araç ilkesinin sinerjik ileri-ba¤lant›s›, ortak amaçlar›n baflar›lmas› fleklinde ifl birli¤ini ve sosyal a¤larda ortak çal›flmay› getirdi. Toplumsal yaflamda, sinerji ve sosyal yarar ilkeleri a¤›rl›k kazand›. Sanayi toplumunda iflletmeler sosyoekonomik sürecin en önemli öznesi iken bilgi toplumunda gönüllü topluluklar sosyoekonomik sürecin öznesi durumuna geliyor. Sanayi toplumunda özel mülkiyet, rekabet ve kâr maksimizasyonu ön plana ç›karken, bilgi toplumunda müflterek kat›l›m ve sosyal yarar belirleyicidir. Toplumsal de¤iflimin itici gücü, iflçi hareketlerinden sivil hareketlere kay›yor. Sanayi toplumunun karfl›laflt›¤› iflsizlik, savafl ve faflizm gibi sorunlar›n yerini, daha çok gelecek floklar›, kiflisel terör, mikro milliyetçilik ve benzer sorunlar al›yor. Sanayi toplumunun son aflamas› olan kitlevi tüketim toplumu, yerini kitlevi bilgi toplumuna b›rakmaktad›r. Ayr›ca maddi de¤erlerle psikolojik ihtiyaçlar›n tatmini; amaca yönelik, gelecekteki baflar› ihtiyac›n›n tatminine yerini b›rak›yor. Ayn› flekilde bireysel özgürlük ve hümanizma düflüncesi, yerini toplumsal kat›l›m ve küreselleflmeye b›rak›yor. Bilgi sektörünün ürünü olan, biliflimsel bilgi, biliflim a¤ sistemi ile di¤er sektörlerin ve bizzat kendisinin hizmetine sunulur. Bilgi sektörünün ürünü olan biliflimsel bilginin tar›msal üretimde kullan›lmas›, öncelikle biyoteknolojideki geliflmelerle, bilgi toplumunda tar›msal devrimi yaratt›. Gen klonlamas› ile bitkisel ve hayvansal ürünlerde yüksek ürün art›fllar› ile de¤iflik ortamlarda bitkisel ürün elde edilmesine kadar uzanan yeniliklerin ortaya ç›kmas› söz konusu oldu. Bu sayede bilgi toplumu, genetik müdahalelerle her türlü iklim koflullar›na uyum sa¤layan bitki ve besin maddeleri üretimini sa¤larken açl›k ve beslenme sorununa da kal›c› bir çözüm bulabilecektir. Bilgi sektörünün, di¤er sektörlerde devrim yaratan geliflmeleri sürekli beslemesi kendi içindeki geliflmeye ba¤l›d›r. Burada aç›klanan bilgi sektörü, kendi altyap›s›, üstyap›s› ve fonksiyonel etkileriyle birlikte tar›m, sanayi ve hizmet sektörlerini etkiledi¤i gibi, üretim, tüketim, kaynak da¤›l›m› ve bölüflümü de etkiler. Sanayi toplumunun yar› becerili insan y›¤›nlar›n›n üretti¤i standartlaflm›fl ürünlerden uzaklafl›larak; bunun yerine çok amaçl› robotlar›n kulland›¤›, daha yarat›c› ve sürekli yenilenmelere f›rsat veren esnek üretim sistemine geçiliyor. Esnek üretim sisteminde; üretim süreci, iflçinin üretime kat›lmas›, ifl gücü piyasas› ve pazarlamas› daha esnek ve de¤iflken bir yap› kazand›. Bu yap›; üretimde esneklik, üründe çeflitlenme, dikey üretim aflamalar›n›n ayr›flmas›, tam zaman›nda ba¤lant› sa¤lanmas› ve yeni üretim kültürü gibi unsurlarda kendini gösterir (Erayd›n,1992: 22-23). Sanayi toplumunda üretim, fabrikalarda örgütlenmiflti. Oysaki bilgi toplumunda üretim düzenindeki de¤iflimle birlikte meslek yap›lar›nda de¤iflim ortaya ç›kt›. Son dönem sanayi toplumunun “tekno-strüktür”ünü (Galbraith) olufltu- www.hedefaof.com 29 Yenilikçi sürecin, amaçaraç ilkesinin sinerjik ileriba¤lant›s›, ortak amaçlar›n baflar›lmas› fleklinde ifl birli¤ini ve sosyal a¤larda ortak çal›flmay› getirdi. Toplumsal yaflamda, sinerji ve sosyal yarar ilkeleri a¤›rl›k kazand›. Bilgi sektörü, kendi altyap›s›, üstyap›s› ve fonksiyonel etkileriyle birlikte tar›m, sanayi ve hizmet sektörlerini etkiledi¤i gibi, üretim, tüketim, kaynak da¤›l›m› ve bölüflümü de etkiler. 30 Bilgi Ekonomisi ran profesyonel kariyere dayal› mesleki kurumlaflma; bilgi uzmanl›k-dan›flmanl›k temeline dayal› bir meslekleflmeye yerini b›rak›yor. Dev flirketler kariyer yeri olmaktan ç›karken birçok hizmet, uzman flirketlere proje olarak ›smarlan›yor. Yenilik için maddi s›n›rlar yan›nda, iletifliminin getirdi¤i h›zla, zaman k›s›t› da önemli ölçüde ortadan kalk›yor. Bilgi toplumunda bir yandan biliflim teknolojisinin ifl gücü ve sermayeyi ikame edici teknik yenilikleri; di¤er yandan iletiflimin ve buna ba¤l› olarak küreselleflmesinin yaratt›¤› f›rsatlar, ifl gücü ve sermayenin önemini azalt›yor. Bunun yerine girdi olarak bilginin a¤›rl›¤› giderek ön plana ç›k›yor. Girdi olarak bilginin üretim sürecinde ifl gücü ile ‹kamesi, ak›ll› robotlar›n üretilmesi ile h›zlan›yor. ‹kame flans›n›n olmad›¤› alanlarda ifl gücü a¤›rl›¤›n› koruyacakt›r. Biliflimsel bilginin, üretim sürecinde kullan›lmas›, sermaye ile ikame iliflkisi yan›nda birçok durumda “tamamlay›c›l›k iliflkisini” gündeme getirmektedir. Örne¤in yeni biliflimsel teknolojilerin üretim sürecine aktar›m›, ek sermaye yat›r›m›n› gerektirmektedir. Bu nedenle sermayenin önemi, geçmifle göre azalmas›na karfl›n, belli ölçüde önemini korumaya devam edecektir. De¤inilen yöndeki h›zl› geliflmeler ekonomilerin sektörel yap›s›n› h›zla de¤ifltiriyor. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna dönüflüm sürecindeki karfl›laflt›rmal› yeni yap›lanmalar› afla¤›daki gibi topluca özetleyebiliriz: www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri Yenilikçi Öz Sanayi Toplumu Bilgi Toplumu Buhar manikesi (mekanik güç) Organik teknolojiler (bilgisayar Teknoloji genetik nanoteknoloji) Temel Fonksiyon Fiziksel eme¤in ikamesi Zihinsel eme¤in ikamesi Üretim Gücü Maddî üretim gücü Bilgi üretme gücü (optimum (kifli bafl›na sermaye art›fl›) hareket-seçim kapasitesinde art›fl) Malzemeler Sosyo-Ekonomik Ürünler Yenilenemez kaynaklar Yenilenebilir kaynaklar (metal vd.) (bioteknoloji, nano ürünler) Faydal› mallar ve hizmetler ‹letiflimsel bilgi, teknoloji, Yap› bilimsel ve üretken bilgi Üretim Merkezi Üretim Yöntimi Modern fabrika Bilgi kullan›m› (bilgi a¤lar›, (makine, ekipman) veri bankalar›) Kurmak-monte etmek ve Robotlar-Ekipler birbiriyle de¤ifltirilebilir parçalar Piyasa Öncü Endüstriler Yeni dünya, koloniler, Bilimsel bilgi s›n›rlar›n›n, tüketici sat›n alma gücü bilgi alan›n›n genifllemesi ‹malat sanayileri Entelektüel endüstriler (makine, kimya) (iletiflimsel bilgi ve bilimsel bilgi endüstrileri) Endüstriyel Yap› Birincil, ikincil ve Sanayi yap›s› matrisi (birincil, üçüncül endüstriler ikincil, üçüncül ve dördüncül endüstri sistemleri) Ekonomik Yap› Meta ekonomisi (ifl bölümü, Sinerjik ekonomi (birlikte üretim ve tüketimin ayr›lmas›) üretim ve kullan›mda paylafl›m) Sosyo-Ekonomik Fiyat ilkesi (arz ve talebin Amaç ilkesi (sinerjik ileri ‹lke dengesi) besleme prensibi) Sosyo-Ekonomik fiirket (özel flirket, Gönüllü topluluklar (yerel ve Özne kamu flirketi, üçüncü sektör) bilgi topluluklar›) Sosyo-Ekonomik Sermayenin özel mülkiyeti, Altyap›, sinerji prensibi, ifl birli¤i Sistem serbest rekabet, kâr ve toplumsal yarar›n önemi maksimizasyonu Toplum Biçimi S›n›fl› toplum ve A¤ toplumu-yatay örgütlenme merkezî örgütlenme Ulusal Hedef Gayrisafi ulusal refah Gayrisafi ulusal tatmin Hükûmet Biçimi Parlamenter demokrasi Kat›l›mc› demokrasi Sosyal De¤iflimin ‹flçi hareketleri, grevler Sivil hareketler ve sorunlar Toplumsal Sorunlar ‹flsizlik, savafl, faflizm Gelecek floklar›, terör, kiflisel En ‹leri Aflama Yüksek kitlevi tüketim Yüksek kitlevi bilgi yarat›lmas› Bilimsel Temel Newtongil fizik ve kimya Kuantum elektroni¤i ve De¤er Standartlar› Maddî de¤erler ‹tici Gücü Dünya Görüflü De¤erler moleküler biyoloji Zaman-de¤eri (hedefe yönelik (psikolojik ihtiyaçlar›n tatmini) baflar› ihtiyaçlar›n›n tatmini) Etik Standartlar Temel insan haklar›, insanc›ll›k Öz-disiplin, toplumsal kat›l›m Zaman›n Ruhu Rönesans Küresellik-insan ve do¤an›n (bireyin özgürleflmesi) ortak yaflay›fl› www.hedefaof.com 31 Tablo 1.1 Sanayi Toplumu ile Bilgi Toplumunun Karfl›laflt›r›lmas› Kaynak: Masuda, 1990: 6-7 ve Erkan, H, 1998: 102-103 ; 110-112 ve yeni eklemeler. 32 Bilgi Ekonomisi B‹LG‹YE DAYALI TOPLUMDA MEKÂNSAL BOYUT Bilgi toplumunun a¤ sistemini baz almas› ve yatay örgütlenifli, merkezî karar alma mekanizmas› yerine önceli¤i, kat›l›mc› biçimde yerel birimlere kayd›rarak, yarat›c›l›k, yenilikçilik ve bilimsel bilginin çok say›daki kifli, kurum ve örgütlere, yani mikro birimlere dayand›rmas›, "yerelco¤rafik potansiyelleri” harekete geçiren, mekansal sistem ve yap›lar› gündeme tafl›d›. Bilgi toplumunun a¤ sistemini baz almas› ve yatay örgütlenifli, merkezî karar alma mekanizmas› yerine önceli¤i, kat›l›mc› biçimde yerel birimlere kayd›rarak, yarat›c›l›k, yenilikçilik ve bilimsel bilginin çok say›daki kifli, kurum ve örgütlere, yani mikro birimlere dayand›rmas›, “yerel-co¤rafik potansiyelleri” harekete geçiren, mekânsal sistem ve yap›lar› gündeme tafl›d›. Bilgi birikiminin, kifli, örgüt ve kurumlara ba¤l› olarak gerçekleflmesi, ö¤renme süreçlerini ön plana ç›kar›rken. bilgi birikimiyle ö¤renen insan, ö¤renen örgüt, ö¤renen kurum, ö¤renen kent ve ö¤renen bölge kavramlar›n› devreye soktu. Ö¤renme, ortak bilgi de¤er ve kültürü paylaflan kurumlar aras›ndaki yak›nlaflma ve ifl birli¤inin temelidir. Kurumlar, karfl›l›kl› olarak bir birimin kültür ve davran›fllar› tan›ma ve ö¤renme flans› yakalar; ö¤renmede kurum kültürü önem kazan›r. Ö¤renen birimler aras› ifl birli¤i ise sinerji yaratan yatay örgütlenmeleri yarat›r. Yeniliklere dayal› geliflmenin, bilimsel bilgiteknoloji odakl› olmas›, ekonomik geliflmenin, örgütsel, kentsel, bölgesel ve ulusal düzede rekabet avantaj› yaratacak nitelikte sistemleflme ve yap›lanmas›n› gerektirir. Geliflmenin bilgi ve teknoloji merkezli yeniliklere odaklanmas›, ö¤renme süreci içinde bilgili insan› ön plana ç›kar›rken, yenilikçi olan herkes giriflimci olabilir. Ancak insan ö¤esinde birleflen bilimsel bilgi ve teknoloji, evrensel bir boyut olarak ortaya ç›karken, yenilikçili¤e dayal› giriflimcilik yerel bir olgudur. Giriflimci, çevresindeki f›rsatlar›, yenilikçi-teknolojik bilgisi ile birlefltirirken; yerel olan potansiyel ile evrensel olan bilginin sentezini yapar. Bu durum geliflmenin bir co¤rafik mekânda flekillenen bir süreç olmas›na yol açar. Geliflme ö¤elerinin, mekâna tafl›nmas›; yerel birim, kent ve bölge düzeylerinde söz konusu sistemleflme ve yap›lanmalar› gündeme getirir. Mekân olarak Kent ve Bölge düzeyinde konu ele al›nd›¤›nda flu noktalar özellikle önem kazan›r: • Bölgenin heterojen yap›lan›fl›, kentlerin zaman boyutu içindeki tarihsel geliflme düzey ve potansiyelleri, • ‹çerik olarak bu tarihsel birikime ba¤l› olarak kentlerdeki ekonomik aktivitelerin, kültürel dokular›n ve sosyal yap›lar›n birbiriyle karfl›l›kl› iliflki yo¤unlu¤u, • Kentler aras› a¤ etkilefliminin içeri¤iyle birlikte ulaflt›¤› düzey (insan, sermaye, mal-hizmet, bilgi, haberleflme - iletiflim iliflkisi ve kültürel bütünlük, davran›flsal özellikleri, • Kentlerde, Ar-Ge birim, teknoloji ve e¤itim kurumlar›n›n ve tekno-parklar›n ulaflt›¤› etkinlik düzeyi ile bunun sa¤lad›¤› kentsel imaj, rekabet ve cazibe avantaj›, • Kentin kendi altyap›s›n›n (do¤al, maddi, personel, kurumsal, teknolojik) birlikte varl›¤› ve karfl›l›kl› etkileflim paradigmas› içinde birbiriyle sürekli karfl›l›kl› etkileflimin yaratt›¤› kentsel geliflme dinami¤i. Bu nedenle; kentsel sistem, kentsel yap› ile bu sistem ve yap›lan›fl›n içeri¤ine göre kentsel süreçler olarak toplumsal süreçlerin flekillenifli. • Karfl›l›kl› etkileflimin yaratt›¤› sinerjik ortam›n bir “mükemmeliyet ortam›” ve iklimi yaratmas›. Yeniliklere dayal› kentsel geliflmede büyük firmalar›n Ar-Ge birimlerini çekebilmek için, çevresel-kentsel altyap›n›n yüksek nitelikte olmas› gerekir. Kentin yaflam kalitesinin yüksekli¤i, cazibe merkezi olmas›nda belirleyicidir. Ar-Ge birimlerini kendinde toplayan tekno-parklar›n, üniversitelerle özel araflt›rma kurumlar› ve yerel birimlerle ifl birli¤ini sa¤layabilmesi gerekir. Birden çok uzmanlaflm›fl tekno- www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri park ve üniversitenin bulundu¤u kentlerde, a¤ etkilefliminin, kenti bir tekno-kente dönüfltürecek biçimde, ortak çal›flma ve ifl birli¤ini “mükemmeliyet ortam›na” dönüfltürmesi gerekir. Kentsel yenilik a¤lar›n›n, yerel a¤lar›n etkinli¤i için ulusal ve küresel ba¤lant›lar›n› oluflturulmas› zorunludur. Zira yerel sistemlerin ulusal ve küresel sistemlere ba¤l›, onlarla etkileflim içinde olmas› kentsel geliflme dinami¤i için gereklidir. Mükemmeliyet ortam›ndaki yenilikçi giriflimcilik, spekülatörlükten ayr› bir kategoridir. Yenilikçi giriflimcilik, yerel f›rsatlar› de¤erlendirmede riske giren giriflimcilerdir. Giriflimcili¤in “yerel” olmas›, yerel potansiyellerin de¤erlendirilmesini gündeme getirir. Kent ve bölgenin küçük iflletme sektörünün dinami¤in yakalanmas› için, küçük firmalar›n etkileflim a¤› içine yo¤un olarak girmifl olmas› ve bilimsel-teknolojik bilgiye ulaflabilmesi gerekir. Yerel f›rsat ve potansiyelleri, evrensel teknolojik bilgi ile evlendirerek yenilik üretme, yeni ifl giriflimcilik örnekleri ortaya koymakla mümkün olabilir. Yerel giriflimcili¤in ve yerel kültür ve yeteneklerin flekillenmesinde kent ve/veya bölgenin e¤itim-ö¤renim kalitesi belirleyicilik kazan›r. Kentsel geliflmede, kültürel ve iletiflim davran›fllar› aç›s›ndan belli eflik de¤erlerin afl›lmas› sayesinde, kentteki insanlar, sosyal gruplar, örgütler, iflletmeler, üniversiteler, belediyeler, odalar ve sendikalar aras›nda pozitif sinerjinin yakalanmas›n› sa¤layacak eflik de¤erlere ulafl›lmal›d›r. Çünkü kentsel kalk›nmada; yerel iletiflim kanallar›, uzmanl›¤a dayal› bilgi ile kentsel sinerji, yenilikçi ve dinamik giriflimcilik için stratejik de¤iflkenlerdir. Yenilikçi giriflimci için bilgi ak›fl›n›n; çeflitlili¤i, kalitesi, yeterlili¤i ve bilgiye ulaflmada aç›kl›k önemli ö¤elerdir. Yenilikçilik bir kent için, mükemmeliyet a¤lar› içinde bilgi zengini bir ortam›n yarat›lmas› gerekir. Yenilikçi giriflimcili¤in desteklenmesi için; kentteki e¤itim-ö¤renim kalitesinin, ifl gücü kalitesinin, kamusal yönetim kalitesinin, iletiflim kalitesinin, yaflam kalitesinin yükseltilmesi gerekir. ‹yi e¤itilmifl ve yetifltirilmifl bir nüfus, yerel, kentsel ve bölgesel f›rsatlar› daha iyi de¤erlendirir. Kentsel geliflme için, kentsel giriflimcilik ortam›n›n yüksek kalite düzeyinde yarat›lmas› gerekir. Bunun için, kentteki a¤-etkileflim sistemi içinde; ifl f›rsatlar›, üretim süreçleri, yönetim teknikleri, sosyal gruplar aras› etkileflimler ile bilgi al›fl-veriflinin etkin bir düzeye ç›kar›lmas› gerekir. Bilgi toplumunda kentler aras› iliflkinin yenilikçi kent a¤lar› fleklinde bütünlefltirilmesi gerekir. Bu sayede bilgi bazl› araflt›rma, e¤itim, ö¤retim, yenilikçi ve yarat›c› aktiviteler öncelik kazan›r. Kentteki kurumlar aras› iliflkiler ve karfl›l›kl› etkileflim, ö¤renen kent ve ö¤renen örgüt iliflkisi olarak geliflir. Karfl›l›kl› etkileflimin yaratt›¤› sinerji geliflme sürecini sürekli besler ve yeniler. Teknolojik yeniliklere ba¤l› olarak yaflanan sürekli yenilenme, kümelenmeye dayal› üretim yap›s› ve örgütlenmenin yaratt›¤› sinerjik ifl birli¤i kurumlara esneklik kazand›r›r. Esneklik, iflletme içi ve d›fl› iliflkilerin hepsine birden yans›r. Etkileflim sistemi içinde bilgi al›flveriflinin yaratt›¤› interaktif etkileflim, beklenmedik yenilik ve yarat›c›l›k f›rsatlar› do¤urur. Özellikle teknolojik-bilgi yo¤un kent merkezlerinin birbirine ba¤lanmas›, kent merkezleri aras›nda etkileflim a¤› ve bu etkileflimi tafl›yan altyap› koridoru ile daha genifl metropollerin do¤mas›na hizmet eder. Ekonomik aktivitenin mekânsal da¤›l›m›, art›k merkezî yerler modeli yerine, a¤ kentler (network cities) modeline göre yap›lan›yor. A¤-kentler, kendi içinde çeflitlenmifl, nüfus büyüklükleri farkl›, tamamlay›c›l›k ve de¤iflim e¤ilimleri yüksek, çeflitlenmifl mal ve hizmetler sunan, yatay örgütlenmifl, karfl›l›kl› mal, hizmet, insan ve sermaye ak›m›na sahiptir. Böylece yerel-kentsel- bölgesel geliflme yaklafl›m›, içsel dinamiklere dayal› yeni bir yaklafl›m olarak, içsel dinami¤in sürdürülebilirli¤i, yerel potansiyellerin (yerel kalite, yerel giriflimcilik, yerel dinamikler) bilimsel -teknolojik yeniliklerle evlili¤ine dayan›r. www.hedefaof.com 33 Bilgi toplumunda kentler aras› iliflkinin yenilikçi kent a¤lar› fleklinde bütünlefltirilmesi gerekir. Bu sayede bilgi bazl› araflt›rma, e¤itim, ö¤retim, yenilikçi ve yarat›c› aktiviteler öncelik kazan›r. Kentteki kurumlar aras› iliflkiler ve karfl›l›kl› etkileflim, ö¤renen kent ve ö¤renen örgüt iliflkisi olarak geliflir. 34 Bilgi Ekonomisi Yenilikçi kentsel geliflmenin sürdürülebilirli¤i, • Esnekli¤i ile de¤iflime uyum sa¤layan aç›k kentler; • Dinami¤i ile yeni kentsel yap›lanmalar • Aç›k ve esnek kent sistemleri içinde yarat›lan dinamik süreçlerin belirledi¤i kentsel vizyoner strateji ve politikalar gerektirir. Kentsel Geliflmede, kentsel potansiyelleri belirlerken kent içi, kentin yak›n çevresi, alt ve üst mekânsal örgütlenme ve yap›lanmalar›n potansiyeller aç›s›ndan birlikte de¤erlendirilmelidir. Kentteki kalk›nman›n sürekli ve sürdürülebilir olmas›, ö¤renen kent kültürü olarak bölge, ülke ve küreyle ba¤lant›l› etkileflimi ile kentteki kurum ve birimlerin geliflme sürecine etkin kat›l›m›n› sa¤layacak mekanizmalar gelifltirilmelidir. Bilgi toplumunda, yeterli ve nitelikli biliflim a¤› altyap›s› ile araflt›rma kurumlar›na sahip olan yenilikçi yap› ön plana ç›k›yor. Bunun için, biliflim a¤lar›, iletiflim araçlar›, bilgi merkezleri, tekno-kentler ve yenilik üretimi belirleyici oluyor. Bilgi toplumu, flehir deseninin oluflumunda, sanayi toplumundan farkl› bir yap›laflma gösterir. Zira üniversite ve araflt›rma kurumlar› çevreye yönelik olumlu etkileri nedeniyle bilgi toplumunun “bacas›z sanayileri” olarak daha kaliteli bir çevre oluflumuna katk›da bulunur. Bilgi toplumu kentlerinin yenilikçilik ve dinamizmini koruyup gelifltirmesi ve daha ileri düzeylere tafl›mas› için sadece iç dinamikler sürdürülebilirlik için yeterli de¤ildir. Bu nedenle bilgi toplumu kentlerinin d›fla aç›k, küresel iliflkilerinin ileri düzeylere tafl›nm›fl olmas› gerekir. SIRA S‹ZDE 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bugün her ülke bilgi toplumu yönünde, geri kalmamak S O R Uiçin tüm potansiyellerini, “küresel sistemde Bilgi Toplumu olmaya” harc›yor. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE S‹ZDE Ö¤renme ileSIRA mekân aras›ndaki ba¤lar› kurunuz. DÜNYADA B‹LG‹ TOPLUMUNA GEÇ‹fi ARAYIfiLARI Ü fi Ü N E L ‹ M Bugün herDülke bilgi toplumu yönünde, geri kalmamak için tüm potansiyellerini, “küresel sistemde Bilgi Toplumu olmaya” harc›yor(Bkz. Erkan ve di¤erleri O R U 2007: 27-70).S Küresel sistemde bilgi toplumu olman›n öncülü¤ünü Japonya ve ABD yapt›. Japonya, do¤al kaynaklar aç›s›ndan yoksul olman›n yaratt›¤› zay›fl›k ve dezavantaj› teknolojide güçlenerek aflt›. Bu nedenle sürekli olarak AR-GE’ye a¤›rl›k D‹KKAT ve öncelik veren Japonya, bilgi toplumu projesini daha 1970’li y›llarda Masuda’n›n çal›flmalar›yla gündeme getirdi. Japonya’da AR-GE’ye millî gelirden ayr›lan pay SIRA S‹ZDE %3’ün üzerinde olup Japonlar için e¤itim-ö¤renim oldukça önemli ve gelece¤e yat›r›md›r. Kansai ve Tsukuba gibi bilim kentleri ve geliflmifl önemli teknokentler yan›nda Güneydeki Adalar›n hepsi teknopark ilan edildi. AMAÇLARIMIZ ABD’nin iki bloklu dünyada Bat›’n›n ve 1980’den sonra küresel arenan›n tek süper gücü olarak öne ç›kmas›, bilim, AR-GE ve teknoloji politikalar›nda hep bir çekim merkezi yol açt›. Süper güç olarak, uzay ve savunma sanayindeki K ‹ Tolmas›na A P yar›fl ve üstünlü¤ü, ABD’nin bilim ve teknolojide hep öncü konumunu belirledi. AR-GE için cazibe merkezi oldu. 1990’l› y›llarda, bilgi otobanlar› ile bilgi toplumunun altyap›s›n›, projeleri ile 21. yüzy›l› yaratmaya yönelik projelere yönelT E L E V ‹Genom ZYON di. Bugün ABD uzay teknolojileri, savunma sanayi, enerji, genetik ve nano-teknoloji alan›nda a¤›rl›¤›n› sürdürüyor. ABD’nin AR-GE harcamalar› millî gelirinin %2, 7’si (2009) düzeyindedir. ABD’de Silikon Vadisi, Route 128 ve Metrotech Endüstri ‹ N T E Rmodel NET Park› dünyan›n al›nan en baflar›l› teknokentleri olarak öne ç›kt›. Bilgi toplumuna baflar›l› ve h›zl› geçifller yapan ‹rlanda ve Finlandiya’n›n, biliflim teknolojileri alan›nda h›zl› ç›k›fllar›n›, e¤itim ve ö¤renmedeki güçlü at›l›mlarla M A Kgörülür. ALE destekledikleri Her iki ülkenin küçük ülke avantaj›, çabalar›n k›sa sürede sonuç vermesinde etken bir rol oynamakla birlikte, Finlandiya millî gelirinden %4 AR-GE’ye pay ay›r›yor. ‹ngiltere’de yerel potansiyelleri uygun olan Cambridge N N www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri 1990’l› y›llar›n bafl›nda; arkas›ndan Edinburg ve 1990’l› y›llar›n sonuna do¤ru Oxford teknokent ilan edilerek üniversite sanayi ifl birli¤i konusunda baflar›l› modeller oluflturuldu. ABD’deki Silikon Vadisi’nden sonra Cambridge Tekno-kenti Avrupa’n›n en baflar›l› teknokenti konumundad›r. Güney Kore, bir “kalk›nma diktatörünün” iddial› ve kararl› ç›k›fl› ile azgeliflmifllikten sanayi ve giderek bilgi toplumu olma sürecine girdi. 2025 için stratejik planlar yapan Güney Kore, yine dezavantaj›n› avantaja çeviren bir ulusal seferberlik içinde, f›rsatlar› de¤erlendirerek sanayileflme ve geliflmesini sa¤lad›. Güney Kore için, kendi teknolojisini üretmek bir tutkudur. Birçok teknolojiyi tersine mühendislik yoluyla kazan›p içsellefltirdi. E¤itime ve mühendislik e¤itimine ayr› bir önem veren Güney Kore’de AR-GE’ye millî gelirden ayr›lan pay %3’7’dir. Güney Kore sanayileflmedeki gecikmeyi ortadan kald›rmay›, devletin iddial› teflvik, destek ve hatta zorlamas› ile gerçeklefltirdi. Çin, kapitalizm ve sosyalizm aras›nda yeni bir sentez yaratt›. Çin’in sanayileflme konusundaki politik kararl›l›¤›, toplumsal disiplin ve planl› stratejik yönlendirme ile önemli baflar›lar elde etti. Çin’in gelecekteki muazzam potansiyeli ve ucuz eme¤i Bat›l› sermaye flirketlerini Çin’e yönlendirdi. Uzunca bir süreden beri, y›ll›k 50 milyar dolar civar›nda y›ll›k yabanc› sermaye çeken Çin, y›ll›k % 10’a yaklaflan büyüme h›z›yla millî gelirini art›r›yor. Çin ekonomisi h›zl› bir yap›sal dönüflüm içindedir. Küresel sisteme h›zla entegre olan Çin’in yak›n gelecekte dünyan›n en büyük ekonomisi olmas› bekleniyor. Çin’in sanayileflmesinde Hong Kong ve Shangai gibi serbest bölgelerin önemli bir yeri oldu. Çin otomotiv, demir-çelik, petrokimya, telekomünikasyon, enerji ve beyaz eflyay› 6 temel sektör olarak seçip ihracat ve istihdam için bunlara a¤›rl›k verdi. Serbest bölge ve teknoparklar ile özel k›y› bölgelerinde uygun teflvik ve vergi muafiyeti h›zl› sanayileflmede etkili oldu. Çin h›zl› bir flekilde ileri teknoloji ürünlerine yönelmekte, jeopolitik önemi nedeniyle yüksek düzeyde yabanc› sermaye çekmekte ve dünyan›n ekonomik dengelerini sarsmaktad›r. ‹stikrarl› bir hükûmet, yüksek tasarruf ve yat›r›m oran›, devlet destekli aktif bir d›fl ticaret ve sanayileflme politikas› ile aile ba¤lar›na dayal› disiplinli ifl ahlak› h›zl› geliflmede etkili olan unsurlard›r. Hindistan’da yeni ileri teknolojilere yönelme daha çok yaz›l›m alan›ndan kaynaklan›yor ve ABD ile ifl birli¤i içinde yürütülüyor. Hindistan’›n yaz›l›m ihracat›n›n büyük bir ço¤unlu¤u ABD’ye yöneliktir. Hindistan’daki yaz›l›m sektörü, yabanc› dil ve e¤itim avantajlar›n› mühendislik e¤itimi ile bütünlefltiren belli eyaletlerde baflar› ile yürütülüyor. 20 y›l önce dünya ekonomisiyle sa¤lam bir eklemlenme giriflimi olmayan Hindistan, dünya ekonomisinde art›k önemli bir aktör haline geldi. AB 2000 Lizbon Stratejisi’nden beri bilgi toplumuna geçifl için politikalar üretmifl olup E-Avrupa Eylem Planlar›’n› (2002 ve 2005) uygulamaya koymufl ve 2005 de¤erlendirmesi sonucunda Lizbon Stratejisi’ni (2010) yenilemifltir. Al›nan sonuçlar, tatminkâr olmaktan uzak kalm›flt›r. Esasen AB, bilgi toplumuna geçiflten çok kendini entegrasyon sürecine vermifltir. Bilgi toplumuna geçifl stratejileri ülkelerin kendilerine b›rak›lm›fl bulunuyor. Nitekim Avrupa’n›n bilgi toplumuna baflar›l› geçifl yapan kuzey ülkeleri kendi iddial› programlar› ile bunu baflard›lar. Bu nedenle AB projesi, bir bilgi toplumuna geçifl projesi de¤il, bir entegrasyon projesidir. AB sadece bu yöndeki çabalar›n çerçeve ve ortam›n› entegre etme gayreti içindedir. Burada de¤inilenler d›fl›nda ‹srail, Singapur, Malezya, Güney Afrika ve Brezilya özellikle dikkati çeken ülkelerin bafl›nda geliyor. www.hedefaof.com 35 36 Bilgi Ekonomisi B‹LG‹ TOPLUMUNUN KARANLIK YÜZÜ Sendikalar›n, toplumsal düzen faktörü olarak etkisinin azalmas›, çal›flma koflullar›n›n düzeltilmesi yönündeki bask›y› da azaltt›. Her yenili¤in olumlu ve yararl› yönleri yan›nda olumsuz yönleri de bulunur (Tapscott; 1998: 29-35). Bilgi toplumunun getirdi¤i yeni yap›lanma ve geliflen sektörlerin olumlu gözüken yönleri yan›nda, sorun üreten yönlerinin de ortaya ç›kmas› kaç›n›lmazd›r. Yeni teknolojilerin getirdi¤i iletiflim sistemleri, yaflam ve çal›flma biçimi ile kullan›lan yeni araçlar›n olumsuz yönleri de bulunuyor. Bilgi toplumunda her alanda yaflanan h›zl› de¤iflim, çeflitlenme ve belirsizlik, insanlar›n ve toplumlar›n risk alg›s›n› art›rm›flt›r. Köklü dev flirketlerin, yenilikçi küçük flirketlerce kolayca ortadan silinebilmesi, iflletmelerin risk alg›s›n› yükseltirken bilgi güvenli¤i ve özel hayat›n gizlili¤i alan›nda yaflananlar toplumda herkesin ve her kesimin risk alg›s›n› art›rm›flt›r. Özel hayat›n gizlili¤i giderek tehdit alt›na girmifl bulunuyor. Di¤er yandan, yeni teknolojilerin yaratt›¤› h›z ve otomasyon, teknolojik iflsizli¤e yol açarken iflsizlik tüm toplumlar›n gündeminde ilk s›raya yükseldi. Özellikle geçmiflte yüksek istihdam düzeyi yakalam›fl olan geliflmifl ekonomiler için biliflim ça¤›nda yaflanan iflsizlik tam bir flok etkisi yaratt›. Bu ba¤lamda sendikalar›n, toplumsal düzen faktörü olarak etkisinin azalmas›, çal›flma koflullar›n›n düzeltilmesi yönündeki bask›y› da azaltt›. Ayr›ca sosyal düzenlemelerin yetersiz oldu¤u durumlarda küresel rekabet bask›s› ile deregülasyona (kurals›zlaflt›rma) giderek, iflten ç›karma ve iflsizlik yarat›lmas› ve çal›flma sürelerinin kontrol d›fl› uzatmalara karfl› çal›flanlar›n tepkisiz kalmas›, yarat›lan risk ve korkunun sonucudur. Di¤er yandan küresel politik dengelerin yeniden yap›lanma ve kurulma süreci, gelece¤in çok kutuplu küresel düzeninin muhtemel aktörleri aras›ndaki rekabeti, yer alt› zenginliklerinden pay alma savafl›na dönüfltürüyor. Ayr›ca iletiflim, medya ve biliflim a¤lar›n›n sa¤lad›¤› bilgi ve ak›flkanl›k, nüfus ve göç hareketlerini tetiklerken önemli sosyal sorunlar› beraberinde tafl›yor. Her ülkede büyük kentlerde yo¤unlaflan nüfus, megapollerin sosyal ve altyap› sorunlar›n›n büyümesine yol aç›yor. Azgeliflmifl ülkelerden geliflmifl ülkelere göç, ço¤u kez hukuk d›fl› insan ticaretini gündeme tafl›yor. Az geliflmifl ülke insanlar›n›n biliflim teknolojilerine ulafl›mda yetersiz ve s›n›rl› kalmalar›, geliflmifl bilgi toplumlar› karfl›s›nda biliflim okur-yazarl›¤› ve dijital bölünmüfllük yarat›yor. Yeni ifllere girmek, genellikle yeni ifller için ve iflinde baflar›y› sürdürmek için sürekli ö¤renmeyi ve ömür boyu ö¤renmeyi gündeme getirirken yeni ve yeterli e¤itim ve ö¤retim kurumu ve kadrolar›na ihtiyaç bulunuyor. Bu durum, gerek küresel gerekse ulusal ve bölgesel düzeylerde gelir ve servet da¤›l›m dengelerinin daha da bozulmas›na veya çeflitlenmesine kaynakl›k ediyor. Bilginin önemli bir güç ve iktidar kategorisi olmas› ayr›ca di¤er “güç ve iktidar” kategorileri olan politik ve ekonomik güçle bütünleflme e¤ilimi, ülkelerdeki güç, iktidar ve servet da¤›l›m›n›n bozulmas›na veya bunlar›n di¤er kesimler aleyhine kullan›m›na kaynakl›k etmektedir. Örne¤in multimedya sektörlerinin sürükleyici sektör olmas›, bu sektörü ele geçiren kesimlerin politik iktidar› etkileme, yönlendirme veya ele geçirme gücünü art›r›yor. Biliflim, iletiflim ve bilginin öne ç›kmas›, ortak amaç veya ortak paydalar› olan kesimlerin daha kolay örgütlenmesi durumunda, toplumsal bütünleflmenin (entegrasyonun) yeterli olmad›¤› toplumlarda yaratt›¤› dengesizlikle, gerilim ve çat›flmalara neden olabiliyor. Kültürel, dinsel, ›rksal farkl›l›klarla, cinsler (kad›n-erkek), yafl gruplar› ile zenginler-yoksullar, iflçiler-iflsizler, e¤itimliler-e¤itimsizler aras›ndaki uçurum olumsuz yönde yol alabiliyor. Böylece ortaya ç›kan negatif sinerji ortam›, sosyal sorumluluktan uzak, çat›flmac› ve gerilimli sosyal ortamlar yaratabilir. Çeflitlilik ve ço¤ulculu¤un demokratik ortamlarda uyumlaflt›r›lmay›fl›, insanlar ve kurumlar aras›nda pozitif sinerji üretmeyi ve güven oluflturmay› engelleyebilir. www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri Bilgi toplumunda multimedyan›n öne ç›kmas›, kontrolsüz, aç›k bilginin kolayca aktar›labilirli¤i, kiflisel, grupsal ve politik amaçlar için kullan›labilirli¤i, gerçekleri sapt›ran ve yan›lt›c› veya ekonomik ve toplumsal de¤eri ve yarar› olmayan enformasyon kirlili¤ine yol açabilir. ‹nternet a¤lar›nda dolaflan yalan yanl›fl, do¤ruluk ve bilimselli¤i olmayan yaz›flmalar, bunlar› kontrol etme ve teyit etme flans› olmayan insanlar için, yanl›fl karar ve davran›fla yönelme nedeni olabilir. Hatta internet a¤lar›nda dolaflt›r›lan as›ls›z komplo teorileri bir süre sonra, kendi kendini do¤rulayan bir olguya dönüflebilir. ‹nternet a¤lar›, bir yandan uzaktaki insanlar aras›nda iletiflim ve ifl birli¤i sa¤larken; di¤er yandan so¤uk cam›n karfl›s›nda oturmaya mahkûm etmekte ve insan› psikolojik yaln›zl›¤a itmektedir. ‹nsanlar aras›ndaki yüz yüze iliflkinin s›cakl›¤› ortadan kalk›yor. Bu olgunun psikolojik aç›dan çal›flanlar üzerindeki etkileri ruhsal yaln›zlaflma ve bunal›m olarak kendini gösteriyor. Tafl›nabilir bilgisayarlar bizim refakatçimiz oldu¤u sürece ifl, aile ve serbest zaman ortam› rahatça ortadan kalkabiliyor. Bu durumun aile iliflkilerine ve insan mutlulu¤una yans›mas› yeni sorunlar üretmeye, örne¤in evlilik birli¤inin bozulmas› ve ayr›l›klar›n artmas›na yol açan nedenlerden birisi olmaya adayd›r. Multimedyan›n etkinsiz kullan›m› ile çocuklar›n geliflimini olumsuz etkileyecek yay›nlardan korunmas› önemli bir sorundur. Multimedya sektörünün bilgi aktarma, haber verme ve e¤itim amaçl› olmaktan çok, ülkemizdeki her kanalda yaflanan çöpçatan kulüplerine dönüflmesinden, bilgisayar ve TV’deki porno ve fliddet içeren film gösterimine kadar uzanan etkinsiz ve zararl› kullan›m›, bilgi ça¤›n›n yine olumsuzluk hanesine yaz›lacak geliflmeler aras›ndad›r. Çocuklar›n bilgisayar, ‹nternet ve ‹nternet oyunlar›na ba¤›ml›l›¤›, sosyal geliflimlerini olumsuz etkileyecek boyutlara ulaflabiliyor. Bütün bunlar içinde yaflad›¤›m›z bilgi ça¤› uygarl›¤›n›n, de¤iflimin yaratt›¤› belirsizlik ve sorunlardan, de¤iflim süreçlerinin dinginleflti¤i bir duruma henüz ulafl›lamad›. Köklü toplumsal de¤iflim ve dönüflümler oldukça sanc›l›d›r. Benzer bir durumu Avrupa, 1840-1870 y›llar›nda, tar›m toplumundan sanayi toplumuna dönüflürken, iflçi s›n›f› ayaklanmalar› baflta olmak üzere çok daha sanc›l› biçimde yaflad›. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna dönüflümün de belli ölçüde sanc›l› olmas› kaç›n›lmazd›r. Ancak çözüm için do¤ru toplumsal politikalar›n zaman içinde kararl›l›kla uygulamaya konulmas› zorunludur. DÖNÜfiÜM SANCILARINDAN ÇÖZÜME G‹DEN SÜREÇ Bilgi toplumda de¤iflkenlerin, süreçlerin ve aktörlerin çeflitlenmesi, uzlaflma ve ifl birli¤i ortam› oluflturma sorumlulu¤u gerektirir. Bilgi ça¤›n›n getirdi¤i çeflitlenme, karmafl›k ve dinamik ortamlarda karar vermeyi ve strateji gelifltirmeyi gerektirir. Bu durum, iflletmeler aç›s›ndan oldu¤u kadar, toplumsal politika ve strateji gelifltirme sorumlulu¤u olan kamu kesimi için de geçerlidir. Ayr›ca bu stratejilerin vizyoner aç›dan birbiriyle paralellik ve bütünsellik göstermesi, baflar› flans›n› yükseltir. Örne¤in ulusal rekabet stratejilerinin yenilikçili¤i teflvik edici olmas› ile flirket stratejilerinin yenilik odakl› olmas› baflar›y› art›r›r. Ancak bu tür politika ve stratejilerin, kapsam, tutarl›l›k ve yeterlilik aç›s›ndan söz konusu bütünselli¤i yakalayabilmesi gerekir. ‹flletme yöneticileri, hükûmet ve toplum politikalar› aras›nda uyum ve uygun liderlik her zaman yakalanamaz. Örne¤in, hükûmetlerin çevre politikas› ve sosyal sorumluluk politikalar›n›n, flirket politikalar› ile uyumsuzluk gösterme riski yüksektir. Nihayet bilgi ça¤› ve biliflim-iletiflim teknolojilerinin yaratt›¤› küresel düzenin iflleyifli, kurals›z ve kontrolsüz bir biçimde gerçeklefliyor. Nas›l ki sanayileflme sürecinin ilk 100 y›l›nda çal›flanlar düflük ücret, uzun çal›flma süresi ve hiçbir sosyal hak www.hedefaof.com 37 ‹nternet a¤lar›, bir yandan uzaktaki insanlar aras›nda iletiflim ve ifl birli¤i sa¤larken; di¤er yandan so¤uk cam›n karfl›s›nda oturmaya mahkûm etmekte ve insan› psikolojik yaln›zl›¤a itmektedir. 38 Bilgi Ekonomisi Sanayileflme sürecinin ilk 100 y›l›nda çal›flanlar düflük ücret, uzun çal›flma süresi ve hiçbir sosyal hak ve güvenlik sistemi olmadan vahfli kapitalizme yol açt›¤› gibi; küreselleflmenin ilk dönemi de kurals›z ve kontrolsüz olarak “vahfli küreselleflmeyi” gündeme getirdi. ve güvenlik sistemi olmadan vahfli kapitalizme yol açt›¤› gibi; küreselleflmenin ilk dönemi de kurals›z ve kontrolsüz olarak “vahfli küreselleflmeyi” gündeme getirdi. Özellikle 2008 sonras› krizler bunu aç›kça ortaya koydu. Bu nedenle bugün için bir küresel düzenden çok, küresel düzensizlik egemen gözüküyor. Castells’e (2008:c.1;3-4) göre, kontrolsüz ve kafa kar›flt›r›c› bir de¤iflim dünyas›nda, üstelik servet, güç ve imge ak›fl›n›n küresel oldu¤u bir ortamda insanlar; dinî, etnik, ülkesel, ulusal kimlikleri etraf›nda yeniden gruplanmaya meyilli olurken, kiflisel güvenlik için bir kimlik aray›fl› içinde, muhtemelen en dehflet verici bir güç olan kökten dincili¤e (Hristiyan, ‹slamc›, Yahudi, hatta Budist) yöneliyorlar. Zira toplumlar›m›z giderek a¤ ile benlik aras›ndaki çift kutuplu bir karfl›tl›k etraf›nda yap›lan›yor. Huntington’un görüflünü destekleyen bu tezle birlikte, her ikisine karfl› bir çözüm aray›fl›, akl›n ve bilimin yol göstericili¤i ›fl›¤›nda, bilgi ça¤›n›n mant›k, felsefe ve ruhunu do¤ru alg›layarak, do¤ru politika ve stratejiler gelifltirmeye ba¤l›d›r. Bunun için analizlerimizde öne ç›kan unsurlar›, belli bir sistematik içinde, bilgi ça¤›n›n toplumsal ve küresel yap›lanmas› için bir matriste toparlamak uygun olabilir. Analizlerimizde öne ç›kan toplumsal bütünün temel alanlar›n› düzenleyen ana ilke ve yöntemler ile toplumsal de¤erlere geçerlilik kazand›r›c› politikalara a¤›rl›k ve öncelik vermek karfl›lafl›lan sorunlar›n daha h›zl› biçimde çözülmesine hizmet edebilir. Tablo 1.2 Kaynak: Erkan, 1987; Revizyon: 1998; Bu Ünite için revize edildi. Toplumsal Bütünün Temel Alanlar› Temel ‹flleyifl Yöntemi Temel Alan›n Amaç De¤eri E¤itimli ‹nsan: Entelektüel Sermaye (Merkezî Unsur) Baflar› Odakl› Etkin Yarat›c› ‹nsan Teknolojik Alan (Uygarl›k Düzeyi) Kuantum Etkileflimli Bilimsellik Yenilikçilik Varl›¤›n Sürmesi: Güven Ekonomik Alan (Bilgi Üretimi) Kaynaklar›n Etkin Kullan›m› Ekonomik Refah Art›fl› Sosyal Alan (Sinerji-‹fl birli¤i) Uzlaflma Toplumsal Bar›fl Politik Alan (Yönetiflim) Kat›l›mc› Demokrasi Kat›l›mc› Özgürlük Kültürel Alan (Ço¤ul Kültür) Hoflgörü Adalet-Eflitlik Küresel Alan (Yeni Dünya Düzeni: Küresel ‹fl birli¤i) Çok Kutupluluk (Polipol) Kat›l›m ve Dünya Bar›fl› Bilgi toplumunun yap›lanmas›nda merkezî unsur olarak, e¤itimli insan, yani entelektüel sermaye bulunur. Bunun için, sürekli e¤itim ve ömür boyu ö¤renimin amac›, baflar› odakl› yarat›c› insan yetifltirme stratejisinden geçer. Ancak bu sayede toplumda insanlar, varl›k ve geleceklerini güven içinde görebilirler. Yarat›c› entelektüel Sermaye sayesinde durmadan üretilen yeni aç›k ve örtük, bilimsel ve uygulamal› bilgi ile ekonominin teknolojik donan›m›, yatay ve dikey olarak sürekli bir geniflleme ve derinlik kazan›r. Bu sayede, kaynaklar›n etkin ve verimli kullan›m› ekonomik refah› sürekli yukar› tafl›maya hizmet eder. Toplumsal sinerji ve ifl birli¤i, yani toplumsal bütünleflme stratejileri için, toplumsal uzlaflma yönteminin etkin kullan›m› ile toplumsal bar›fl de¤erlerinin geçerlilik kazanmas› sa¤lanabilir. Kat›l›mc› yönetiflim stratejileri için örgütlü kat›l›m›n araç olarak yayg›nlaflmas›, toplumda kararlara ve süreçlere kat›l›m yöntemiyle özgürlüklere hizmet eder. Küresel toplumsal iliflkiler ve aç›k toplum iliflkileri çeflitlenmifl kültürel de¤erleri gündeme getirir. Bu durum baflkalar›n›n de¤erlerine, kendi de¤erlerimiz için bekledi¤imiz gibi hoflgörü göstermeyi gerektirir. Farkl› de¤erler karfl›s›nda adil olmak hoflgörüden geçer. Ancak bu durumda kültürel çeflitlilik, toplumsal zenginli¤e dönü- www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri flebilir. Küresel alandaki politik yap›lanma, çok kutuplulu¤a do¤ru yönelirken, ülkeler ve insanlara eflit davranmaya yönelik ilke ve yöntemlerin gelifltirilmesi sayesinde dünya bar›fl› ve küresel ifl birli¤i korunabilir. K›sacas› burada gündeme getirilen temel yöntemlerin her biri ilgili oldu¤u toplumsal alan›n düzenleyici ilkesidir. Bu yöntem ve ilke ile birlikte ve onlarla ba¤lant›l› de¤erler sistemi hep birlikte, birbirini interaktif olarak besleyerek sa¤l›kl› toplumsal politikalar›n uygulanmas› ile bilgi ça¤›n›n sorunlar›na çözüm bulunabilir. Ancak bu politika ve stratejilerin kararl›l›k, tutarl›l›k ve devaml›l›kla uygulanmas› gerekir. Aksi durumda gezegenimizde, bilgelik yerine cehaletin ve güvensizli¤in; bilimsellik yerine taassup ve hurafelerin; kaynaklar›n etkin kullan›m› yerine israf›n ve yoksullu¤un; kat›l›m yerine ba¤›ml›l›¤a dayal› despotlu¤un; hoflgörü yerine ba¤nazl›¤›n; ülkeler ve insanlara karfl› eflit davranmak yerine ayr›mc›l›¤›n uygulama alan› buldu¤u bir ortam ve iklimde uygarl›¤›n bugünkü aflamas›n› sa¤l›kl› biçimde yaflayamay›z. Ancak olumlu unsurlar›, olumsuzluklar karfl›s›nda, zaman ve süreç olarak güçlendirip besleyebildi¤imiz ölçüde, olumlu sinerjinin üstün gelmesi ile insanl›k ve uygarl›¤›m›z› daha güvenli limanlara tafl›yabiliriz. Zira insanlar›n sa¤duyusu ve bilimden yararlanarak, bilinçli tasarlanm›fl sistemlerle, toplumsal süreçlerin kendi kendini daha sa¤l›kl› (otopoietik) ve dinamik yap›land›r›c› bir iklim ve ortama kavuflmas›n› sa¤layabiliriz. www.hedefaof.com 39 40 Bilgi Ekonomisi Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 • Sanayi toplumunda ekonomik üretim evden, makine park› fleklinde organize olan fabrikalara tafl›nd›. Özgürleflen insan akl› bireycili¤i; özgür ve ba¤›ms›z insan davran›fl›na dayal› karar süreçlerini yaratt›. Kapal› ve mutlakç› toplumsal de¤erler yerine ak›l ve rasyonelli¤e dayal› bireyci de¤erler a¤›rl›k kazand›. Üretimle birlikte gerçekleflen ifl bölümü, uzmanlaflma, üretilen mal ve hizmetlerle ifl gü cünün hareketlili¤ini, yeni mesleklerin, yeni mal ve ihtiyaçlar›n do¤mas›n›, kentleflmeyi, çekirdek ailenin yap›lan›fl›n›, iflçi s›n›f› ve burjuvazinin yükseliflini ve nihayet politik alanda yükselen yeni s›n›flar›n ülke yönetimine a¤›rl›¤›n› koymas›na yol açan parlamenter demokrasiyi do¤urdu. • Yirminci yüzy›l›n bafl›nda bafllay›p ilk çeyre¤inde flekillenen kuantum devrimi, bilime yeni bir anlay›fl, yeni bir bak›fl aç›s› getirerek, do¤a ve evrenin alg›lay›fl, analiz ve araflt›rma yöntemlerinin ‹kinci Bilimsel Devrim olarak de¤iflmesine neden oldu. Bu geliflme, hem do¤a bilimlerinin hem de sosyal bilimlerin araflt›rma yöntemlerini de¤ifltirdi. • 20.yy’›n ilk çeyre¤inde bilimsel paradigmal s›çrama olarak yaflanan Kuantum Düflünce Sistemi ve Devrimi, ayn› yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren, özellikle son çeyre¤inde teknolojik uyarlanma ve uygulamalar olarak yo¤un biçimde yaflam›m›za girdi. Fizik, mekanik ve elektronik baflta olmak üzere bütün bilim dallar›, yeni araflt›rma yöntem ve modelleriyle yeni teknolojik donan›mlar üretti. Mikroelektronikte yaflanan s›çrama ile mikrobiyolojide DNA flifrelerinin kodlar›n›n çözülmesi genetikte yeni uygulamalar teknolojik ürünleri devreye soktu. Kuantum düflüncesine dayal› olarak yaflam›m›za giren söz konusu yeni teknolojiler ve uygulamalar, insanl›¤› Bilgi Toplumu’na tafl›yan temeli ve ortam› belirledi. Uygarl›¤›n gelifliminin düflünce sistemimiz ve teknolojideki yenilenmeye ba¤l› evrimini aç›klamak • Uygarl›k ve toplumlar›n bugün için ulaflm›fl oldu¤u son aflamay› Bilgi Ça¤› ve toplumsal yap›lanmay› da Bilgi Toplumu olarak adland›r›yoruz. Bu olguyu yaratan süreçler, 20.yy’›n bafl›ndan beri farkl› alanlarda gerçekleflen bilimsel ve teknolojik birikimlere dayan›yorsa da insanl›¤› Bilgi toplumuna dönüfltüren toplumsal yap›lanmalar›n daha net ve bilinçli biçimde alg›lanmas› ve yaflam süreçlerimize etkin biçimde aktar›lmas›, ayn› yüzy›l›n son çeyre¤inde devreye girdi. Bugün de birikimli olarak devam ediyor. Bu süreçte, toplum, ekonomi ve teknoloji köklü dönüflümler içinde karmafl›k etkileflim iliflkilerine dayal› olarak durmadan yeniden yap›lan›yor. • ‹nsanl›k, “Do¤a” ve “Evren” i kendinden önce var oldu¤u için haz›r bulmufltur. Ancak insanlar›n, do¤a (ve evrene) iliflkin alg›s›, onunla etkileflimi ve ona müdahale yöntemleri ile ona iliflkin “dünya görüflü” sürekli geliflip de¤iflti. Bu de¤iflimler bazen köklü s›çrama ve dönüflümler olarak gerçekleflti. Bu dönüflümlerin temelinde, insanlar›n “dünya görüflü” ve alg›lar›n›n do¤aya uygulan›p uyarlamas› olan teknolojik düflünce vard›. Bu nedenle sanayi toplumundan bilgi toplumuna do¤ru yaflanan dönüflümün temelinde de teknolojik paradigmal kayma ve bilimsel geliflmeler yatt›¤› için, bunlardan yola ç›kmak gerekir. Sanayi ve Bilgi Toplumu’nu yaratan bilimsel paradigma ve teknolojik sistemleri tan›mak • Ayd›nlanma düflüncesi ile yarat›lan sanat, bilim ve teknoloji insanl›¤›n günlük yaflam›na yans›yarak; ekonomik, politik, sosyal ve kültürel yap›lar›n kökten de¤iflmesine yol açt›. Geleneksel tar›m toplumlar› yerine, giderek ticaret, bankac›l›k ve sanayi alan›ndaki geliflmelerin arkas›ndan sanayi toplumunun yap›lan›fl›n› devreye soktu. Sanayi toplumunun temelinde, do¤a ve evrenin iflleyifl yasalar› olarak, ak›l ürünü, nedenselli¤e dayal› Newtongil mekanik mant›k iliflkileri yatar. N A M A Ç 3 Bilgi Toplumu’nun flekillenmesini belirleyen teknolojilerin özelliklerini özetlemek • Bilgi Ekonomisi’nin öncelikleri, sanayi toplumunun statik koflullardaki tercihlerin de¤iflmesine ve çeflitlenmesine yol açt›. Yeni teknolojilerin getirdi¤i yap›lanma; ekonomik www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri N A M A Ç 4 alanda h›z, verimlilik, kalite ve rekabet anlay›fl› ile dinamik koflullarda yaflanan de¤iflim, belirsizlik ve güven sorununu öne ç›kard›. • Bilginin h›zl› flekilde iflleme, aktarma, depolama ve kullan›m› küresel boyuttaki a¤lar içinde gerçeklefliyor. Bu olgu karfl›s›nda, toplumu oluflturan tüm ö¤eler; insanlar, iflletmeler, kurumlar, ülkeler, devletler ve sistemler yeniden örgütleniyor. ‹nsanlar, düflünce sistemlerini ve do¤a alg›lar›n› de¤ifltirirken; iflletmeler ve kurumlar; örgüt, iflleyifl, yap›, amaç ve ifllevlerini kökünden de¤ifltirerek yeniden tan›ml›yor. Art›k geçmiflin, atom benzeri ba¤›ms›z ba¤lant›s›z birey, iflletme ve toplum anlay›fl› terk edildi. Yerine karfl›l›kl› a¤ etkileflimi içindeki yap›lanmaya dayal› sistemler ve süreçlerin birlikte iflleyifl alg›s› ikame edildi. Bugün ço¤u ülke bilgi toplumuna geçifl ve bilgi toplumu yönünde yap›lanma için yeni strateji aray›fl ve uygulama u¤rafl› içinde bulunuyor. • Mikroelektronik, mikrobiyoloji,yar› ve super iletkenler, nanoteknoloji gibi teknolojiler bilgi toplumunda temel teknolojiler haline geldi. Bilgi toplumunda toplumsal bütünün temel alanlar›n›n flekillenifl ve yap›lan›fl›n› analiz etmek • “Toplum” gibi karmafl›k bütünlerin analiz ve aç›klamas› için gelifltirilen temel bilimsel yöntemlerin en bafl›nda “sistem analizi” gelir. Sistem analizinde sistem bütünü, tekrar alt sistemlere ayr›labilir. Böylece farkl› sistem düzeyleri ve sistem hiyerarflisi oluflur. Analiz yöntemi olarak sistem analizi; bütüncül bir bak›fl aç›s›na sahiptir. Çünkü bütün tek tek parçalar›n toplam›ndan farkl›d›r. Bütün, kendi elemanlar›na ayr›larak sistemin iç yap›lan›fl› ortaya konur. Ancak bu sayede olgular› daha gerçekçi biçimde aç›klayabiliriz. • Buradaki Sistem analizinde “Toplumsal Bütün” (Gesellschaft - society as a whole) ile “sosyal alan” veya “sosyal iliflkiler” sistemi iki ayr› analiz düzeyi olarak ele alarak, öncelikle “toplumsal bütünden” yola ç›k›yoruz. Toplumsal analizler hangi düzeyde ele al›n›rsa al›ns›n, bunlar›n merkezinde insan unsuru yer al›r. Bilgi toplumunda teknolojik alan, kuantum paradigmas›n›n getirdi¤i teknolojik sistem ve yap›lar içinde sürekli yeniliklere; 41 • Ekonomik alan, yenilikçi bilgi ekonomisinin, multimedya, mikroelektronik, genetik ve nano sanayi sektörlerinin sürükledi¤i ö¤renme ve hizmet bazl› refah art›fl›na; • Sosyal alan, sinerjik toplum yap›lanmas›n›n getirdi¤i ifl birli¤i içindeki grupsal yap›lanma ve iflleyifle; • Politik alan; tabandan bafllayan kat›l›mc› demokrasiye; • Kültürel alan, ço¤ul kültürel çeflitlili¤e; • Küresel alan çok kutuplu küresel yap›lanmaya yönelirler. Bir sistem analizinin temel unsurlar›; • Sistem bütünü, • Sistem unsurlar› (elemanlar›), • Unsurlar aras› ba¤lant›lar (iliflkiler), • Aç›k sistem olarak çevre ile iliflkileri • Sistemin davran›fl›d›r. N A M A Ç 5 Bilgi toplumunun sorunlar›n› ve çözüm aray›fllar›n› tan›mak • Her yenili¤in olumlu ve yararl› yönleri yan›nda olumsuz yönleri de bulunur. Bilgi toplumunun getirdi¤i yeni yap›lanma ve geliflen sektörlerin olumlu gözüken yönleri yan›nda, sorun üreten yönlerinin de ortaya ç›kmas› kaç›n›lmazd›r. • Bilgi toplumunda her alanda yaflanan h›zl› de¤iflim, çeflitlenme ve belirsizlik, insanlar›n ve toplumlar›n risk alg›s›n› art›rm›flt›r • Küresel politik dengelerin yeniden yap›lanma ve kurulma süreci, gelece¤in çok kutuplu küresel düzeninin muhtemel aktörleri aras›ndaki rekabeti, yer alt› zenginliklerinden pay alma savafl›na dönüfltürüyor. Ayr›ca iletiflim, medya ve biliflim a¤lar›n›n sa¤lad›¤› bilgi ve ak›flkanl›k, nüfus ve göç hareketlerini tetiklerken önemli sosyal sorunlar› beraberinde tafl›yor. Her ülkede büyük kentlerde yo¤unlaflan nüfus, megapollerin sosyal ve altyap› sorunlar›n›n büyümesine yol aç›yor. Az geliflmifl ülkelerden geliflmifl ülkelere göç, ço¤u kez hukuk d›fl› insan ticaretini gündeme tafl›yor • Bilginin önemli bir güç ve iktidar kategorisi olmas› ayr›ca di¤er “güç ve iktidar” kategorileri olan politik ve ekonomik güçle bütünleflme e¤ilimi, ülkelerdeki güç, iktidar ve servet da¤›l›m›n›n bozulmas›na veya bunlar›n di¤er kesimler aleyhine kullan›m›ma kaynakl›k et- www.hedefaof.com 42 Bilgi Ekonomisi mektedir. Örne¤in multimedya sektörlerinin sürükleyici sektör olmas›, bu sektörü ele geçiren kesimlerin politik iktidar› etkileme, yönlendirme veya ele geçirme gücünü art›r›yor. • Bilgi toplumda de¤iflkenlerin, süreçlerin ve aktörlerin çeflitlenmesi, uzlaflma ve ifl birli¤i ortam› oluflturma sorumlulu¤u gerektirir. Bilgi ça¤›n›n getirdi¤i çeflitlenme, karmafl›k ve dinamik ortamlarda karar vermeyi ve strateji gelifltirmeyi gerektirir. Bu durum, iflletmeler aç›s›ndan oldu¤u kadar, toplumsal politika ve strateji gelifltirme sorumlulu¤u olan kamu kesimi için de geçerlidir. Ayr›ca bu stratejilerin vizyoner aç›dan birbiriyle paralellik ve bütünsellik göstermesi, baflar› flans›n› yükseltir. Örne¤in ulusal rekabet stratejilerinin yenilikçili¤i teflvik edici olmas› ile flirket stratejilerinin yenilik odakl› olmas› baflar›y› art›r›r. • Bilgi toplumunun yap›lanmas›nda merkezî unsur olarak, e¤itimli insan yani entelektüel sermaye bulunur. Bunun için, sürekli e¤itim ve ömür boyu ö¤renimin amac›, baflar› odakl› yarat›c› insan yetifltirme stratejisinden geçer. Ancak bu sayede toplumda insanlar, varl›k ve geleceklerini güven içinde görebilirler. Yarat›c› entelektüel sermaye sayesinde durmadan üretilen yeni aç›k ve örtük, bilimsel ve uygulamal› bilgi ile ekonominin teknolojik donan›m›, yatay ve dikey olarak sürekli bir geniflleme ve derinlik kazan›r. Bu sayede, kaynaklar›n etkin ve verimli kullan›m› ekonomik refah› sürekli yukar› tafl›maya hizmet eder. Toplumsal sinerji ve ifl birli¤i, yani toplumsal bütünleflme stratejileri için, toplumsal uzlaflma yönteminin etkin kullan›m› ile toplumsal bar›fl de¤erlerinin geçerlilik kazanmas› sa¤lanabilir. • Kat›l›mc› yönetim stratejileri için örgütlü kat›l›m›n araç olarak yayg›nlaflmas›, toplumda kararlara ve süreçlere kat›l›m yöntemiyle özgürlüklere hizmet eder. Küresel toplumsal iliflkiler ve aç›k toplum iliflkileri çeflitlenmifl kültürel de¤erleri gündeme getirir. Bu durum baflkalar›n›n de¤erlerine, kendi de¤erlerimiz için bekledi¤imiz gibi hoflgörü göstermeyi gerektirir. Farkl› de¤erler karfl›s›nda adil olmak hoflgörüden geçer. Ancak bu durumda kültürel çeflitlilik, toplumsal zenginli¤e dönüflebilir. Küresel alandaki politik yap›lanma, çok kutuplulu¤a do¤ru yönelirken, ülkeler ve insanlara eflit davranmaya yönelik ilke ve yöntemlerin gelifltirilmesi sayesinde dünya bar›fl› ve küresel ifl birli¤i korunabilir. www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri 43 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisinde bilgi toplumu çerçevesinde teknolojinin tan›m› yap›lm›flt›r? a. Teknoloji, biriken bilginin yeni alet yap›m›nda kullan›lmas›d›r. b. Teknoloji, toplumsal hayat› kolaylaflt›ran süreçlerin bütünüdür. c. Teknoloji, insan düflünce ve bilgisinin sistematik ve birikimli olarak do¤aya uygulanmas›d›r. d. Teknoloji, iflsizli¤in artmas›na yol açan bulufllard›r. e. Teknoloji, sermaye yo¤un üretim flekillerini hayata geçiren yeniliklerdir. 2. ‹lkel insan›n do¤aya egemen olma süreci ilk olarak afla¤›dakilerden hangisi ile bafllar? a. ‹ki ayak üstünde yürümesi ve el kullan›m› b. Dil yetene¤inin geliflmesi c. Avlanma yetene¤inin geliflmesi d. Tar›msal üretime bafllamas› e. Çeflitli yönetim sistemleri gelifltirmesi 3. Do¤adaki en küçük parçac›¤›n atom oldu¤unu ilk olarak söyleyen düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Thales b. Pisagor c. El Cabir d. Demokrit e. Heraklit 4. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi toplumsal olay ve sorunlar›n bilimsel olarak ele al›nmas›n›n bir ihtiyac› olarak sosyal bilimlerin do¤uflunda öncü bir rol oynam›flt›r? a. O. Comte b. D. Hume c. K. Marx d. F. Bacon e. Descartes 5. Enformasyon altyap›s›na, insan merkezli a¤ örgütlenmesine, teknolojik, ekonomik, politik, sosyal ve kültürel sistem, yap› ve süreçlerin, küresel, ulusal ve yerel ölçekte karfl›l›kl› etkileflmesine ba¤l› olarak flekillenen toplum biçimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Küresel toplum b. Tar›m toplumu c. Bilgi toplumu d. Sanayi toplumu e. Uzay toplumu 6. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi toplumunu yaratan yeni teknolojiler aras›nda say›lamazlar? a. Mikroelektronik b. Mikrobiyoloji c. Yeni malzemeler d. Nanoteknoloji e. Mekanik makineler 7. Afla¤›dakilerden hangisinde ekonomik anlamda bilgi toplumunun piyasa yap›s› tam anlam›yla verilmifltir? a. Serbest piyasa ekonomisi b. Sosyal piyasa ekonomisi c. Yenilikçi ekolojik sosyal piyasa ekonomisi d. Karma piyasa ekonomisi e. Sosyalist piyasa ekonomisi 8. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi toplumunun yönetim fleklidir? a. Parlementer demokrasi, b. Halk demokrasisi c. Kat›l›mc› demokrasi d. Jüristokrasi e. Teknokrasi 9. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi toplumunda yaflanabilecek olumsuzluklar aras›nda yer almaz? a. H›zl› yeniliklerle gelen risk ifltah›ndaki art›fl b. Tar›msal üretimin tasfiyesiyle oluflabilecek g›da s›k›nt›s› c. Teknolojik iflsizlik d. Rekabet bask›s› sonucu oluflabilecek deregülasyonlar e. Ülkelerin bilgiye dayal› çat›flmac› z›t kutuplar oluflturmas› 10. Afla¤›dakilerden hangisi bir sistemin temel unsurlar›ndan de¤ildir? a. Sistem bütünü b. Uluslar aras› ba¤lant›lar c. Aç›k sistem olarak çevre ile iliflkiler d. Sistemin davran›fl› e. Sistem içindeki farkl› hiyerarflik statüler www.hedefaof.com 44 Bilgi Ekonomisi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. c S›ra Sizde 1 ‹nsan, kendisinin do¤a alg›s›na ba¤l› olarak, do¤a ve evren üzerinde düflünceler üretmifltir. Üretilen bu düflüncelerin zihinde birikimi ve çevre ile etkileflimli geliflimi insanlar›n bilgi birikimi olarak flekillenmifltir. ‹nsanlar, ürettikleri düflünce ve bilgi birikimi do¤rultusunda do¤aya müdahale ederek, onunla karfl›l›kl› olarak aktif iliflki ve etkileflime girmifltir. Böylece insan›n düflünce ve bilgisinin, sistematik ve birikimli olarak do¤aya uygulanmas›, teknoloji olarak flekillenmifltir. Ancak, düflüncenin do¤aya aktar›m› ço¤u kez, alet ve edevatlar yoluyla gerçekleflir. Dolay›s›yla teknoloji, insan zihninde biriken bilginin, organize biçimde do¤aya uyarlanmas› olarak, özde düflüncedir. K›sacas›, insan zihni ile do¤a aras›ndaki etkileflim iliflkisinin yaratt›¤› alg›lamalar, dünya görüflümüzü ve bilgi birikimimizi flekillendirir. Bu dünya görüflü ›fl›¤›nda do¤aya müdahale etmeye yönelik uygulamalar ise birikmifl bilgi olarak teknolojileri do¤urur. ‹lkel toplum aflamas›nda insanlar düflüncelerini eli ve elinin uzant›s› olan basit aletler yoluyla do¤aya aktarm›fl ve uygulam›flt›r. Uzun süreçler içinde do¤an›n gözlenmesine dayal› daha ileri bilgi birikimi sayesinde, do¤adan ald›¤› nesnelere düflüncesi ile flekil vererek, örne¤in saban, daha ileri aletlerle tar›m toplumlar›n›n geleneksel teknolojik paradigmas›n› yaratm›fllard›r. 2. a 3. d 4. a 5. c 6. e 7. c 8. c 9. b 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Birikimi, Dünya Görüflü ve Teknoloji ‹liflkisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan, Do¤a ve Teknoloji Ba¤lam›nda ‘‹lk-el’ ve ‘Geleneksel’ Paradigmalar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Logos’un Evriminden Bilimsel Paradigmalara” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Bilimsel Devrim: Newtongil Paradigma ve Sanayi Toplumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve Bilgi Toplumunun Tan›m›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Toplumunu Yaratan Teknolojiler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Alanda Yenilenme: Bilgi Ekonomisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Politik Alanda Yenilenme: Kat›l›mc› Demokrasi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Toplumunun Karanl›k Yüzü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Toplumunun Yap›lan›fl›: Organik A¤larda Etkileflim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Newtongil mekanik paradigmada do¤a ve toplumun iflleyifl modeli “makine” imaj›nda somutlaflmaktad›r. Mekanik iflleyifl, tek yönlü ve mutlakç› (determinist) neden-sonuç iliflkisi içinde ele al›nan kapal› bir sistem oluflturmaktad›r. Bu kapal› sistem alg›s›n›n temelinde, evrenin rasyonel iflledi¤i alg›s› vard›r. Rasyonelli¤e dayal› mekanik iflleyifl içindeki evren bütünü, istendi¤i kadar küçük parçalar›na ayr›larak, soyutlan›p tek bafl›na ele al›nmaktad›r. Baflka bir deyiflle, analizler noktasal veya noktalar›n oluflturdu¤u do¤ru düzeyinde incelenmektedir. Kuantum paradigmas› ise klasik standart ve mekanik etkileflim alg›s›ndan; süreksizlik, belirsizlik ve olas›l›k ö¤elerinin geçerli oldu¤u dinamik bir etkileflim sistemine oturtulmufltur. Statik nokta anlay›fl› yerine, olay ve olgular kuantum paradigmas›n›n zaman ve mekân boyutlar› içinde dinamik sistem ve süreçler olarak alg›lanm›flt›r. Bu durumda karfl›m›za ç›kan sistem ve süreçlerin karmafl›kl›¤› ile çok yönlülü¤ü, de¤iflik yönlerden, relativite (görelilik kuram›), kaos kuram›, www.hedefaof.com 1. Ünite - Bilgi Toplumu ve Özellikleri karmafl›kl›k kuram› gibi yaklafl›mlar›n do¤mas›na neden olmufltur. Böylece mekanik düflüncedeki do¤al denge durumundan; do¤adaki veya toplumsal olay ve süreçlerdeki kaotik, dinamik, çok yönlü ve karmafl›k durumlar›n varl›k ve analizine yönelim görülmüfltür. S›ra Sizde 3 Bilgi ekonomisinin yeni teknolojileri temel olarak; mikroelektronik, mikrobiyoloji, yar› iletkenler, süper iletkenler, nanoteknoloji, yapay zekâ, yapay organlar gibi alanlarda toplanmaktad›r. Bu yeni teknolojiler, üretim sürecinde verimlili¤in artt›r›lmas›, tüketim sürecinde faydan›n artt›r›lmas›, insan yaflam›n›n gelifltirilmesi, atom alt› parçac›klara ve evrenin bütününe iliflkin yeni keflifler gibi, uygarl›k ve insanl›k ad›na büyük s›çramalar kaydedilmesine olanaklar yaratm›flt›r. S›ra Sizde 4 Bilimsel ve teknolojik yeniliklerin sürükledi¤i yeni toplum ve uygarl›k düzeyinde (bilgi toplumunda); her fley yeniden yap›lan›rken toplumsal bütünün alanlar› ve içeri¤i ile yeniden yap›lanmaktad›r: Bilimsel-teknolojik alanda; mekanik düflünce ve teknolojilerden, atom alt›n›n çoklu a¤ etkileflimine dayal› kuantum düflüncesiyle, do¤rusal olmayan, organik iflleyiflli karmafl›kl›k teorileri öne ç›kmaktad›r. Ekonomik alanda; atomik ve mekanik kapitalist piyasa ekonomisinden, a¤ etkileflimi içinde iflleyen bilgi ekonomisine geçilmektedir. Politik alanda; bireycilik yerine grupsal ç›karlar›n yap›land›rd›¤›, sivil toplum kurulufllar›yla tabandan bafllayan kat›l›mc› demokrasi yap›lanmaktad›r. Sosyal alanda; ba¤›ms›z-ba¤lant›s›z bireysellikten, ifl birli¤ine dayal›, sosyal a¤larda flekillenen, sinerjik toplumsal yap›lanmaya geçilmektedir. Kültürel alanda; kapal›-mutlakç› kültürel de¤erlerden, farkl›l›klar›n hoflgörü içinde alg›lanmas› gerekti¤i kozmopolit kültürel çeflitlili¤e do¤ru bir de¤iflim gözlenmektedir. 45 S›ra Sizde 5 Mekânsal kalk›nman›n sürekli ve sürdürülebilir olmas›, “ö¤renme kültürü”nü içeren kent, bölge, ülke ve küre ba¤lam›nda yarat›lacak etkileflime dayal› mekanizmalar›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Bilgi toplumunda, yeterli ve nitelikli biliflim a¤› altyap›s› ile araflt›rma kurumlar›na sahip olan yenilikçi mekanlar, özellikle de yenilikçi kentler ön plana ç›kmaktad›r. Bu noktada, biliflim a¤lar›, iletiflim araçlar›, bilgi merkezleri, tekno-kentler ve yenilik üretimi, belirleyici olmaktad›r. Üniversite ve araflt›rma kurumlar› çevreye yönelik olumlu etkileri nedeniyle, bilgi toplumunun “bacas›z sanayileri” olarak, ö¤renmeyi ve bilgiyi temel alan, daha kaliteli bir çevre oluflumuna katk›da bulunmaktad›r. Bilgi toplumu kentlerinin yenilikçilik ve dinamizmini koruyup gelifltirmesi ve daha ileri düzeylere tafl›mas› için sadece iç dinamikler sürdürülebilirlik için yeterli de¤ildir. Bu nedenle bilgi toplumu kentlerinin d›fla aç›k, küresel iliflkilerinin ileri düzeylere tafl›nm›fl olmas› gerekir. www.hedefaof.com 46 Bilgi Ekonomisi Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ak›n, B. (2001). Yeni Ekonomi, Çizgi, Konya. Bell D, l (1973). The coming of Post Industrial Societies, Basic Books, New York. Barker, A. (2002). Yenilikçili¤in Simyas›, MESS, ‹stanbul. Bozkurt, V. (1997). Enformasyon Toplumu ve Türkiye, Sistem Yay., ‹stanbul. Bozkurt, V. (2005). Endüstriyel ve Post Endüstriyel Dönüflüm, Aktüel, ‹stanbul. Bozkurt, V. l (2007). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Ekin, Bursa. Capra, F. (2003). The Hidden Connections, Flamingo, London. Castells, M. (1996). The informational City, Blackwell, Oxford. Castells, M. (2004). Enformasyon Ça¤›: Toplum Ekonomi, Kültür; Cilt 2: Kimli¤in Gücü, Bilgi Üniversitesi, ‹stanbul. Castells, M. (2007). Enformasyon Ça¤›: Toplum Ekonomi, Kültür Cilt 3: Bin Y›l›n Sonu, Bilgi Üniversitesi, ‹stanbul. Castells, M. (2008). Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,Toplum ve Kültür,Cilt 1: A¤ Toplumunun Yükselifli, Bilgi Üniv.Yay., ‹stanbul. Crawford, R. (1991). In the Era of Human Capital, Harper Business, USA. Drucker, P. F. (1993). Kapitalist Ötesi Toplum, ‹nkilap Yay›nevi, ‹stanbul. Drucker, P. F. (1992). Yeni Gerçekler, Türkiye ‹fl Bankas› Yay›n›, Ankara. Dura C. ve Atik H. (2002). Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi ve Türkiye. Erayd›n, A. (1992). Postfordizm ve De¤iflen Mekânsal Öncelikler, ODTÜ, Ankara. Erkan, H. (2011). Toplum ve Ekonominin Yap›sal Analizi, Ekonomi Sosyolojisi, Ünite 2, Anadolu Üniversitesi: 2003, Eskiflehir. Erkan, H. Yaflar U. (2007). Türkiye ‹çin Bilgi Bazl› Sürdürülebilir Yenilikçi Sanayileflme Stratejisi, EYO, ‹zmir. Erkan, H. (2004). Ekonomi Sosyolojisi. Bar›fl Yay›nlar›.2004. Erkan, H. (2000). Bilgi Uygarl›¤› ‹çin Yeniden Yap›lanma, ‹mge, Ankara. Erkan, H. ve Erkan, C.(1998). Kültür Politikam›zda Yeni Boyutlar, Kültür Bakanl›¤›, Ankara. Erkan, H. (1998). Bilgi Toplumu ve Ekonomik Geliflme, 4. Bask›, T. ‹flbankas›Yay. Ankara Gribbin, J. (2002). Science-A History:1543-2001, BCA, London. Kaku, M. (1998). Visions, Oxford Uni.Press. Kaku, M. (2011). Physics of the Future, NewYork, Doubleday. Kornhauser, A. (2002). “Informatisation of competitive cooperation”, Conference Proceedings, European Ministerial Conference, Information Society, Ljubliana, 23-27. Kutlu, E. ve Taban, S. (2007). Bilgi Toplumu ve Türkiye Politikalar- Stratejiler, Nisan, Eskiflehir. Luhmann, N. (1990). “The Autophesis Of Social Systems” N. Luhmann, Essays On Self-Reference ‹çinde Colombia Uni. Press, New York. Masuda, Y. (1990). Managing in the information society: Releasing synergy Japanese style. Cambridge, MA: Basil Blackwell. Mithen, S. (1999). The Prehistory of The Mind, Thames and Hudson, London. Naisbitt,J. ve Aburdene, P.(1990). Managatrends 2000 (Büyük Yönelimler), From Yay›nlar›, ‹stanbul. Nonaka, I. (1991). “The Knowledge Creating Company” Harward Business Review, Kas›m Aral›k 2-9. Nonaka, I. Ve Takeuchi, H. (1995). The Knowledge Creating Company. Oxford Univ. New York Polanyi, M. (1967). The Tacit Dimension, Garden City, Andor Book, New York. Rose, S. (2008). 21.Yüzy›lda Beyin, Evrensel Bas›mYay›n, ‹stanbul (The 21st-Century Brain, Vintage Books, London,2006). O’ Dell, G. Essaides (2003). Ne Bildi¤imizi Bir Bilseydik, D›flbank, ‹stanbul. Tapscott, D. 1998). Dijital Ekonomi, Koç Sistem, ‹stanbul. Tekeli, H. (1994). Bilgi Ça¤›, Simavi Yay., ‹stanbul. Toffler, A. (1992). Yeni Güçler Yeni fioklar, Alt›n Kitaplar. www.hedefaof.com www.hedefaof.com 2 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgiyi ve bilgi ekonomisini tan›mlayabilecek, Bilgi ve teknoloji fark›n› aç›klayabilecek, Bilgi ekonomisinin altyap› donan›m› ve içeri¤ini aç›klayabilecek, Bilgi ekonomisinin temel özelliklerini özetleyebilecek, Bilgi üretim süreçlerini ve sorunlar›n› aç›klayabilece¤iz. Anahtar Kavramlar • • • • Aç›k Bilgi-Örtük Bilgi Bilgi Otoyollar› ‹letiflim A¤lar› A¤ Yap›lanmas› • Bilgi Ekonomisi • Bilginin Üretimi (Desteklenmesi) • Bilgi Üretim Stratejileri ‹çindekiler Bilgi Ekonomisi Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri www.hedefaof.com • TEMEL ÜRET‹M FAKTÖRÜ OLARAK B‹LG‹ • B‹LG‹N‹N TEKNOLOJ‹DEN FARKI • B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ‹ÇER‹K FARKI • B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ALTYAPISI: B‹LG‹ OTOYOLU = ‹LET‹fi‹M A⁄LARI • B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ • B‹LG‹ ÜRET‹M STRATEJ‹LER‹ • B‹LG‹N‹N ÜRET‹M‹→B‹LG‹N‹N DESTEKLENMES‹ • B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE ‹fiLETME ORGAN‹ZASYONU • B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N STRATEJ‹K ÖNCEL‹KLER‹ Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri TEMEL ÜRET‹M FAKTÖRÜ OLARAK B‹LG‹ Geleneksel toplumun temel üretim faktörü toprakt›r. Topra¤a dayal› üretimin karakterize etti¤i ekonomi, tar›m ekonomisi oldu. Buna karfl›n sanayi toplumunun temel üretim faktörü, sermaye (kapital) idi. Kapital merkezli üretim sistemlerine dayal› iflleyifl, kapitalizmi ve sosyalizmi yaratt›. Kapitalizm ve sosyalizm, sanayi toplumunun z›t ikizleri olarak her ikisi de sermaye merkezli üretim iliflkilerine dayan›r. Ancak kapitalizm bireysel sermaye mülkiyetine dayan›rken sosyalizm, toplum ad›na devletin veya komünal birimlerin mülkiyetini temel alan bir ekonomik sistem yaratt›. Kapitalist ekonominin yap›lan›fl› çok say›daki bireye ekonomik özgürlük veren piyasa örgütlenmesine dayan›r. Sosyalizm merkezden yönetimli bir mekanizmay› esas al›r. Bilgi toplumunda ise temel üretim faktörü bilgi olurken; bilgiye dayal› üretim iliflkilerinin flekillendirdi¤i ekonomi, “bilgi ekonomisi”dir. Sanayi ekonomisinin üretti¤i ürünler ifllem görmeye devam etmekle birlikte; bilgi ekonomisinin organizasyon yap›s› içinde, bireyler yan›nda giderek a¤›rl›¤› artan a¤lar devreye girer. Gösterdi¤i organizasyon biçimi nedeniyle, bilgi toplumunu a¤ toplumu ve bilgi ekonomisini a¤ ekonomisi olarak adland›rmak da mümkündür. Ancak bilgi toplumundaki süreç ve iflleyifllerle yeniliklerin çok h›zland›¤› bir sistemde, ço¤u iktisatç› taraf›ndan kullan›lan “yeni ekonomi” kavram› k›sa dönemde yanl›fl olmasa da uzun dönemde geçersiz ve yanl›fl bir kullan›md›r. Zira, h›zl› yenilenmenin devrede oldu¤u bir süreçte, yeni olan her an eskimek ve yeninin yenisini tekrar kullanmak durumundad›r. Bu nedenle her toplumsal paradigmal kayma sonras›nda ortaya ç›kan yeni durumu tasvir eden as›l kavram›n kullan›m› tercih edilmelidir. Bu yüzden “yeni ekonomi” yerine bilgi ekonomisi kavram›, bilgi ça¤› ve bilgi toplumunun ekonomisini betimlemek aç›s›ndan daha do¤ru bir tercihtir. Di¤er yandan bilgi ekonomisini; Don Tapscott (1998) gibi “dijital ekonomi” veya M.Castells (2008) gibi “enformasyonel ekonomi” olarak kullan›m› da sosyal bilim gelene¤ine uymuyor. Zira her dönemin temelindeki teknolojik paradigmaya uyarak bir kavram kullanm›fl olsayd›k, sanayi toplumunun ekonomisine de “mekanik ekonomi” dememiz gerekirdi. Bu nedenlerden dolay› özünde bir sosyal bilim olan ekonomi bilimi gelene¤i içinde kalarak, ekonomik sistemde öne ç›kan temel üretim faktörüne dayal› örgütlenme biçimini esas alan gelene¤i sürdürmek ad›na, burada “bilgi ekonomisi” kavram› tercih edildi. www.hedefaof.com Bilgi, de¤er yaratmak üzere organize ve sistematize olmufl enformasyondur. 50 Bilgi Ekonomisi Bilginin Tan›m ve Çeflitleri Örtük bilgi kodlanamad›¤› için, baflkalar›na aktar›lamayan, ancak yak›n iliflkide görerek, yaflayarak usta-ç›rak iliflkisinde kazan›lma flans› olan bilgidir. Bu özelli¤i ile bu bilgi türü, gizil (implicit) ya da bilende yurtlan›k olan ve onun hüneri olan organize bilgidir. Bilgi toplumu ve bilgi ekonomisinin temel üretim faktörü bilgidir. Ana Britannica, “do¤rulu¤u, verili nesnel ve öznel koflullarda gerekli ve yeterli say›lan kan›tlarla temellendirilmifl önermeler biçiminde dile getirilebilen bilinç içeri¤i” fleklinde bilimsel bilgiyi öne ç›kar›r. Buna karfl›n Büyük Larousse, 1. Okuma, araflt›rma, gözlem ve deney sonucunda edinilen ya da ö¤renilenlerin bütünü; malumat, 2. Düflünme, yarg›lama, ak›l yürütme gibi ifllemler sonucunda elde edilen düflünsel ürün, 3. Belirli bir alanda ö¤renilenlerin tümü, 4. Bir fley ve kimse hakk›nda edinilen bilgi ya da yap›lan aç›klama fleklinde daha genifl bir tan›mlama yapar. Konumuza daha uygun ve geniflçe bir tan›mlamay› Tiwana’dan (2003: 77) esinlenerek flöyle yapabiliriz: Bilgi, ö¤renenlerin ak›llar›ndan do¤an deneyimler, de¤erler, birlefltirilmifl enformasyonlar, uzmanlaflm›fl içerikler ve köklü sezgilerin ak›flkan bileflimlerinin hayata geçirilmifl biçimidir. Bu flekliyle bilgi, bireysel ve ortak ak›l taraf›ndan oluflturulup paylafl›l›rken deneyim, baflar›, baflar›s›zl›klardan ve ö¤renimle zaman içinde kazan›l›r; sadece veri tabanlar›ndan edinilmez. Bilgiyi hayata geçirilmifl enformasyon olarak görmek, bilgi ve enformasyon fark›n› ortaya koyar. Baflka bir ifadeyle söylemek istersek bilgi, de¤er yaratmak üzere organize ve sistematize olmufl enformasyondur. Bu flekliyle de¤er yaratan bilgi; her zaman aç›k, yal›n ve mutlak olmak yerine, karmafl›k, k›smen yap›sal, k›smen temelsiz ve içgüdüsel olup insanlar›n beyinlerinde bulunur. Bu nedenle bilginin ancak çok az bir k›sm› yaz›ya dökülerek veri tabanlar›na, kitaplara, belgelere, sunumlara geçer ve dijital a¤lar üzerinden aktar›labilir. Bilginin bu türü aç›k bilgidir. Buna karfl›n kurumlar› oluflturan insanlar›n karfl›l›kl› iliflkileri ve yaratt›¤› kurum kültürü ortam›nda insanlar›n beyninde flekillenmifl olup orada kalan deneylere, sezgilere dayal› olan, kiflilere özgü organize bilgi ise örtük bilgidir (Tiwana, 2003: 78). Örtük bilginin kayda dökülmesi zor olup deneme yan›lma, sezgi, deneyim, yarg›, de¤erler, inançlar ve zekâ ile ilgili olarak geliflir. Gerek arflivlerde yer alan enformatik bilgi (malumat) gerekse aktar›labilir bilimsel bilgi, aç›k bilgi olarak ortaya ç›kar. Buna karfl›n kiflinin kendi hüner ve becerileri olarak kendine ait olan ve kodlan›p kaydedilemedi¤i için aktar›lamayan bilgi, ancak de¤er yaratma niteli¤ine sahip sistematize bilgi, örtük (tacit) bilgidir. Örtük bilgi kodlanamad›¤› için, baflkalar›na aktar›lamayan, ancak yak›n iliflkide görerek, yaflayarak usta-ç›rak iliflkisinde kazan›lma flans› olan bilgidir. Bu özelli¤i ile bu bilgi türü, gizil (implicit) ya da bilende yurtlan›k olan ve onun hüneri olan organize bilgidir. De¤er yaratan bilgi oluflumu bir süreçtir. Bilgi; neyin, niçinin, nas›l›n ve kimin bilgisini a盤a ç›karma süreçleri ve sentezleri içinde aç›k ve örtük bilgiye ulafl›l›r (Tiwana, 2003: 93-94): • Ne ‹çin Bilgi (Know-What): Olgular hakk›ndaki tüm temel bilgilerdir. Bilgi türleri aras›nda, enformasyon olarak kabul edilen bilgiler, bu tür bilgilerdir. Bir bölgenin nüfusu, tarihteki bir olay ya da hayata geçmemifl okul bilgisi bu tür bilgiye örnek verilebilir. www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri 51 • Niçinin Bilgisi (Know-Why): Bilimsel bilginin karfl›l›¤›d›r. Bilgi bazl› ekonominin temel bilgi unsurudur. Bu bilgiye sahip olmadan, uygulamal› bilgi olan know-how becerisi yetersiz kal›r. Bir sonra gündeme gelen “nas›l›n bilgisi” bu bilgi türünden temel alarak ve beyinde yeniden sentezlenerek yeni bilgiye ulafl›l›r. • Nas›l›n Bilgisi (Know-How): Baz› fleylerin yap›labilirli¤ine imkân veren ve var olan bilgi birikimidir. Bir ifl adam›n›n, bir uzman çal›flan›n veya bir uzman pazarlamac›n›n sahip oldu¤u bilgiler bu tür bilgilerdir. • Kimin Bilgisi (Know-Who): Bu bilgi türü de enformasyon içermektedir. Fakat bu enformasyon, kimin veya kimlerin neyi nas›l yapaca¤› hakk›ndaki bilgidir. Bu bilginin ekonomik aç›dan önemi, özellikle üretim sürecinde ortaya ç›kacak aksakl›¤›n veya olumsuzluklar›n nas›l giderilece¤i veya kimler taraf›ndan önlenece¤ine iliflkindir. Geliflmifl ülkelerin bugünkü çal›flma örgütlerinin yap›s›n› flekillendiren bu bilgi türü, ayn› zamanda çal›flma konusunda ifl örgütlerinin bilgi toplumunda üstlenecekleri görevler hakk›nda bilgi verir. Daha sonra görece¤imiz gibi, kurumlar aç›s›ndan niçinin bilgisi (know-why) ile nas›l›n bilgisi (know-how) birlikte sentezlenerek, daha üst veya daha yeni yarat›lacak know-how bilgiye do¤ru bir süreç devreye girer. Veriden Örtük Bilgiye Uzanan Süreç Ekonomik yaflamdan toplanan sinyaller, duyumlar ve iflaretler derlenip toplanarak temel veriler elde edilir. Bunlar ço¤u kez istatistiki rakamlar ve verilerdir. ‹statistiki rakamlar henüz ham veridir. Bunlar sistematize edilerek kullan›labilir hâle dönüfltürülür. Ancak verilerin azl›¤› kadar afl›r› olmas› da sorun yarat›r. Verilerden bilgi elde etmeye kalkmadan önce bunlar›n enformasyona dönüfltürülmesi gerekir. Karmafl›k verileri enformasyona dönüfltürme süreci, verinin biçimlendirilmesi, düzenlenmesi ve özetlenerek belirlenen anaç yönünde yo¤unlaflt›r›lmas› gerekir. Ayr›ca veri setleri aras›ndaki iliflki ba¤lam›n›n kurulmas›, hesaplama ifllemleriyle s›n›fland›r›c› analizlerin yap›lmas›, ihtiyaca göre eksiklerin giderilmesi ve düzeltmeler devreye girer. K›sacas› verileri enformasyona dönüfltürücü yöntemler; iliflkilendirme, s›n›fland›rma, hesaplama, düzeltme ve özetleme aflamalar›n› içerir. Ancak bu süreç sonras›nda veriler enformasyona, yani neyin bilgisine (knowwhat) dönüflmüfl olur. Bu süreçte, veriler kendi içinde uyumlulaflt›r›lm›fl ve belli amaçlar için kullan›labilir bir yap›ya dönüfltürülmüfltür. Bu hâliyle enformasyon, kurum içi kullan›labilir bir içerik kazanm›flt›r. Bilgilendirme yapamayan enformasyon kafa kar›flt›r›r ve enformasyon kirlili¤i yaratmaktan baflka bir ifle yaramaz. Buna karfl›n yararl› enformasyon, ifl ak›fl› ve karar süreci için ayd›nlat›c› bilgiler kazand›r›r. Ancak veriler ve buradan türetilen enformasyon bir kurumun tüm birimleri için ayn› önemde olmayabilir. Bu nedenle üretilen enformasyonun kurum içinde do¤ru yerlere ak›fl›n›n sa¤lanmas› ile bundan yararlanma gündeme gelebilir. Ancak enformasyondan yararlan›larak onu hayata geçirme flans› yakalanabilir. Bu noktada enformasyon (neyin bilgisi - know-what) ile özellikle nas›l›n (know-how) bilgisi birbiriyle kar›flt›r›lmamal›d›r. Ancak nas›l›n bilgisi (know-how), hem aç›k hem de örtük bilginin bileflim ve kar›fl›m› olarak karfl›m›za ç›kar. Bilginin kullan›labilirli¤i, örtük ve aç›k bilginin niteliklerine ba¤l› olarak birlikte belirlenir. Esasen bilgi yaratma süreci, örtük bilginin aç›k bilgiye dönüfltürül- www.hedefaof.com Bilgi yaratma süreci, örtük bilginin aç›k bilgiye dönüfltürülmesi, yani kifliye özgü bilginin d›flsallaflmas› süreciyle gerçekleflir. 52 Örtük ve aç›k bilgi, bu ortam içinde birbiriyle karfl›l›kl› etkileflim iliflkisinde birbirine dönüflerek “bilgi sarmal›” oluflturur. Bilgi Ekonomisi mesi, yani kifliye özgü bilginin d›flsallaflmas› süreciyle gerçekleflir. Söz konusu bilginin neye odakland›¤› önemlidir. Örne¤in, kurumun iç ve d›fl stratejileri veya iç ve d›fl ifl ak›fl faaliyetlerinden birine odakl› bilgi olabilir. Ayr›ca bilginin kullan›m› için söz konusu bilginin geçerlilik ve yaflam süresi ile yarataca¤› dinami¤i dikkate al›nmas› gerekir (Tiwana, 2003: 85 vd.). Örtük bilginin aç›k bilgiye dönüfltürülme süreci, kiflisel deneyime dayal› örtük bilginin, sistemsel bütünlü¤e kavuflturularak formülasyonu ve deflifre edilmesi, yo¤unlaflm›fl ve odaklaflm›fl bir çal›flma gerektirir. Kurum içi yararl› olan bilginin a盤a ç›kar›lmas› için enformasyon d›fl›nda iki unsur daha gereklidir. Bunlar, örtük bilgi ve deneyime sahip olan insanlar ile enformasyon ve deneyimi birlikte bir araya getiren uygun kurumsal ortam ve ba¤lamd›r. Böylesi bir ortam ve ba¤lam, bilgi üretimi için uygun, (Japonlar›n “Ba” olarak tan›mlad›¤›) pozitif sinerjik kültürel ortamd›r. Ancak bu ortam ve koflullarda örtük bilgi harekete geçerek a盤a dönüflebilir. Bu iliflkide örtük bilgi, kifliye özgü ve içsel; buna karfl›n, enformasyon ve ba¤lam (ortam) kifli için d›flsald›r. Örtük bilgi, kiflilerin zihninde birtak›m inanç, ideal de¤erlerle birlikte biliflsel olarak yerleflir. Bu nedenle biliflsel unsurun aç›k seçik ifadesi çok kolay gerçekleflmez. Bu noktada ortam faktörü önem kazan›r. Belli bir u¤rafl s›ras›nda d›fla aç›l›r ve d›flsallaflt›r›labilir. Bu arada örtük bilgi, kurumun içinde ve d›fl›nda yerleflik olabilir. Bilgi insanla ilgili oldu¤u için, yine onlar taraf›ndan yarat›l›r. Do¤al olarak kurum, bilgi yaratman›n ortam ve koflullar›n› uygun duruma getirebilir. Örne¤in günümüzde biliflim teknolojileri ile donat›lm›fl ekip örgütlenmeleri ve bilgi üretiminin desteklenmesi için olumlu ortam ile birlikte (Ba) yaratabilir. ‹flte örtük ve aç›k bilgi, bu ortam içinde birbiriyle karfl›l›kl› etkileflim iliflkisinde birbirine dönüflerek “bilgi sarmal›” oluflturur. Bu süreç flöyle ifller: • Örtük Bilgiden Örtük Bilgiye Geçifl (ÖB → ÖB): Sosyalleflme: Bir kimsenin örtük bilgisini bir baflkas›yla paylaflarak, yani sosyalleflme ile gerçekleflir. Örne¤in ç›raklar, ustalar›n›n örtük bilgi ve becerilerini taklit ve uygulama ile ö¤renir. • Örtük Bilgiden Aç›k Bilgiye Geçifl (ÖB → AB): D›flsallaflma: Örtük bilgiye sahip usta veya uzmanlar›n bu gizlerinin temellerini di¤er ekip üyelerine aç›klayarak veya buna dayal› aç›klanabilir yöntemler gelifltirerek örtük bilgiyi aç›k bilgiye dönüfltürür. Bu durum örtük bilginin d›flsallaflmas›d›r. • Aç›k Bilgiden Örtük Bilgiye Geçifl (AB → ÖB): ‹çselleflme: Yeni aç›k bilgi, kurum veya ekip içinde paylafl›ld›kça, bu bilgi baflkalar› taraf›ndan da içsellefltirmeye, bu yolla kendi örtük bilgisini oluflturmaya, geniflletmeye ve yaymaya yönelik olarak yeniden ba¤lant› kurar. • Aç›k Bilgiden Aç›k Bilgiye Geçifl (AB → AB): Birlefltirme: Bir kimse aç›k bilgisinin ayr› ayr› parçalar›n› yeni bir bütünde birlefltirerek daha genel ve aç›k bilgiye ulafl›r. Kurumun farkl› alanlar›nda araflt›rma yapan bir insan›n haz›rlad›¤› rapor bu türdendir. Var olan kurum bilgisi ve enformasyon sistematik olarak ortaya konur. Kurum bilgisi artmaz. Bu durum var olan aç›k bilginin yeni bir aç›k bilgide birleflmesidir. Böylece, bilgi yaratan kurumda, bu yöntemlerin dördü de karfl›l›kl› etkileflim sarmal› olarak bir bilgi sarmal› oluflturur: www.hedefaof.com 53 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri fiekil 2.1 Örtük Bilgi Kaynak: Derviflo¤lu, 2004: 33-38 ve Nonaka-Takeuchi, 1995: 62-72. Aç›k Bilgi Diyalog Örtük Bilgi Aç›k Bilgi Sosyalleflme ÖB ÖB ‹çselleflme AB ÖB . D›flsallaflma ÖB AB Aç›k bilgi ba¤lant›l› Birlefltirme AB AB Yaparak Ö¤renme Tiwana’ya (2003: 91-92) göre bilgi ve ö¤renme sürecinde üç temel ad›m: Bilginin edinimi paylafl›m› ve kullan›m›d›r. Bilginin edinimi, enformasyon ediniminden farkl› olarak sezgilerin, becerilerin ve iliflkilerin yarat›l›p ve gelifltirilmesini kapsar. Bir uzmanlaflma sürecinde kazan›lan deneyimle oluflur. Bu sürecin temelindeki biliflim teknolojisi buna destek olur; bir bütün oluflturur. Örne¤in uzman borsac›, bilgisayar›na bak›nca trendi ve hangi hisse senetlerinin ifl yapabilece¤ini söyleyebilir. Ço¤u kurum, var olan bilgi birikimi (know-how) ile yetinirken yenilikçi kurumlar, yeni hedefleri belirleyerek niçinin bilgisine (know-why) yönelir ve var olan bilgi birikimini daha yukar›lara tafl›mak ister. Bunun için bilginin paylafl›lmas› gerekir. Bilgi paylafl›lmas›, zaten bilinen ve var olan bilgi düzeyinde, buna ihtiyaç duyanlara aktar›m› sa¤lar. Ekip çal›flmas› kültürünün yüksek oldu¤u kurumlarda bilgi paylafl›m› daha kolay ve kendili¤inden gerçekleflir. Bilgi paylafl›m›, kurum içi ve kurum d›fl› ifl birli¤ine dayan›r. ‹fl birli¤i için a¤da bütünleflmek ve iletiflim temel unsurlard›r. Bilginin paylafl›m›, onun kullan›m sürecinin devreye sokar. Eriflilebilir olan bilgi kullan›ma aç›lm›flt›r. Bilginin kullan›m›, biliflim teknolojilerinin sa¤lad›¤› ortam ve araçlarla gerçekleflir. Baflta bilgisayar a¤lar›, web siteleri ve telefon gelir. Bilginin ö¤renilmesi ile bilginin kullan›m› farkl› aflamalard›r. Ö¤renilen bilginin, kurum içindeki faaliyetlerin iyilefltirilmesi ve gelifltirilmesi için kullan›m›yla kurum, yeni faaliyet ve davran›fllar› devreye sokar. Ancak bilginin kullan›m› belli bir sistem içinde kurumda yayg›nlaflt›r›l›r. Bilgi kullan›m›n›n benimsenmesi, ancak bilgi ve yenili¤i destekleyen kurum kültürü içinde etkin duruma gelebilir. Bilgi kullan›m›nda kurum içinde kullan›lan dilin afl›r› resmiyetten uzak, ekip için ve kurum içi samimiyeti yans›t›c› dil kullan›m› bilgi kullan›m›n› kolaylaflt›r›r (Tiwana, 2003: 97). SIRA S‹ZDE getirir? Bu Örtük bilgi ile aç›k bilgi aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkiler, ne tür süreçler meydana süreçler, bilginin özelliklerinde ne gibi dönüflümlere yol açar? B‹LG‹N‹N TEKNOLOJ‹DEN FARKI Eriflilebilir olan bilgi kullan›ma aç›lm›flt›r. Bilginin kullan›m›, biliflim teknolojilerinin sa¤lad›¤› ortam ve araçlarla gerçekleflir. 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi toplumunda kurumlar›n üstünlü¤ü bilgi yo¤un olmalar›ndan kaynaklan›r. S Oçok R U bilgi yo¤un Bu nedenle kurumlar giderek sermaye yo¤un olmaktan daha duruma geliyor. Zira bilgi, süratle di¤er girdilerin yerine ikame edilebilir. Baflar› ve rekabet aç›s›ndan, dinamik belirleyici unsur “bilgi”dir. Özellikle D ‹ K K A T belirsizli¤in yo¤un oldu¤u ortamlarda, do¤ru karar verebilmek sahip oldu¤umuz bilgi donan›m›na ba¤l›d›r. Bilgi, karmafl›k ve belirsiz ortamlarda karar vermeyi sa¤layan teSIRA S‹ZDE mel unsur oldu¤u kadar, yenilik ve de¤iflim için f›rsat sa¤lar. Ancak bunun için AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Kurumlar›n, sermaye ve maddi ürün merkezli S O R U olmaktan çok, bilgi merkezli olmalar›, onlar›n giderek insan, sosyal a¤ ve kültür D‹KKAT merkezli örgütlenmelerine yol açar. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 54 Rekabette kal›c› olmak için, kurum içi bilgi üretme sarmal›n›n sürekli yukar› tafl›nmas› gerekir. Bilgi Ekonomisi bilgi, fark yaratacak biçimde kullan›lmal›d›r. Bilginin fark yarat›c› biçimde kullan›m›, sosyal a¤ ortam›nda paylafl›m› ile etkin duruma gelir. Sosyal a¤lar ise olufltu¤u kültür ortam› ile yani kurum kültürü ile yak›ndan ilgilidir. Kurumlar›n, sermaye ve maddi ürün merkezli olmaktan çok, bilgi merkezli olmalar›, onlar›n giderek insan, sosyal a¤ ve kültür merkezli örgütlenmelerine yol açar. Bu olgu, kurumlarda bilgi ve bilgi yönetiminin stratejik bir öncelik kazanmas›na neden oldu. Bilgi güçtür, paylafl›ld›kça ço¤al›r ve sinerjik etkileflimle yenilenme h›z› artar. Ancak bu noktada bilgiyi teknoloji ile kar›flt›rmamak gerekir. Teknoloji, kullan›labilir bilginin belli amaçlar için organize olmufl ve birikmifl durumudur. Teknoloji, bazen bir yöntemde, bazen bir alet, edevat veya makinede somutlan›r. Aç›k bilginin, yöntem ve alette somutlaflarak birikmifl biçimi teknolojidir. Bu anlamda teknoloji, yeni bilginin kullan›ld›¤› ortam› verir. Teknoloji, bilgi üretiminin ön koflulu olan donan›m olup bu donan›m içinde, zihin ürünü ve de¤er yarat›c› bir ak›m de¤iflkeni olarak bilgi gündeme gelir. Teknoloji ise bir k›sm› insan beyninde ve bir k›sm› alet ve edevatta yurtlan›k duruma dönüflmüfl yol ve yöntemlerin tümüdür. Ayr›ca aç›k bilgi birikimi olarak zaten var olan ve bu nedenle üretimin altyap›s› ve ön koflulu olan unsurdur. Teknolojideki de¤iflme, bu ortam ve düzlemin her defas›nda bir üst veya farkl› boyuta ve farkl› içerikle tafl›nmas›d›r. Ancak de¤iflimin temelinde bir ak›m büyüklük olan yeni bilgi vard›r. Bilgi, teknolojik donan›m olarak flekillenip kurulunca, donuklafl›r ve kolay taklit edilir. Bilgi, mevcut teknolojik donan›m içinde gerçekleflen ak›fl ve iflleyiflle ba¤lant›l› olarak oluflan bir ak›m de¤iflkenidir. Baflka bir deyimle, teknoloji bir stok ve donan›m; bilgi ise zihnin ürünü bir ak›flt›r. Ancak bu bilgi, de¤er yarat›c› özelli¤e sahiptir. Bilginin kurum içinde kullan›m›, mevcut teknolojik ortamda, belli bir ak›fl ve iflleyifle odaklanm›fl insan zihinlerinin ürünüdür. Yarat›c› beyinler ele avuca s›¤maz; yeni bilgi üretme ve karar verme yetene¤ine sahiptir. Bilgi toplumunun yarat›c› zihinleri, entelektüel sermaye veya uzman bilgi üreticileridir. Bunlar daha nitelikli, daha örgütçü ve daha ifl birli¤ine dayal› sosyal a¤lar içinde etkinliklerini ortaya koyarlar. Bu taleplerinin karfl›lanmamas›, onlar›n kaybedilmesine yol açar. Bu nedenle, en iyi olup zirvede kalmak isteyen kurumlar, bilgi üretimi için uygun ortamlar› sa¤lamak durumundad›r. Kurumlarda, en yeni teknolojiye dayal› üretim, üretimde etkinlik sa¤layabilir ve kaynaklar etkin kullan›labilir. Ancak, var olan etkinlikte fark yaratmak ve öne geçmek, yeniden bilgi üretimi ile mümkün olabilir. Bu nedenle ça¤dafl kurumlar, teknoloji, ifl ak›fl› ve bilgi (insan) aras›nda uygun ve etkin bir etkileflim kurmaya odaklanmak zorundad›r. Do¤ald›r ki bu etkileflim sürecinde; bilgi, iletiflim teknolojileri ve enformasyon iç içe geçer. Kurum çal›flanlar› böylesi bir ortamda uzmanlafl›rlar. Kurumlar›n baflar› ve rekabet yetene¤inin artmas›, kurum içi uzmanl›klar›n ve bilginin, kurum d›fl› bilgi ile entegre edilmesini gerektirir. Yarat›c› ve uzman beyinler, iç ve d›fl etkileflimin karmafl›k ortam›nda bilgi üretmek ve karar vermek için proaktif olmak ve sezgisel zekâlar›n› da etkin olarak kullanmak durumundad›r. Ayr›ca bilgiye dayal› rekabet ve baflar› avantaj› yaratmada zaman ve h›z da önemli unsurlard›r. Bu durumda, bilgi ve biliflim teknolojilerinin uyumlu ve etkin kullan›m› ile do¤ru uzmanlara, do¤ru zamanlama ile ulaflmak baflar›y› art›r›r. Rekabette kal›c› olmak için, kurum içi bilgi üretme sarmal›n›n sürekli yukar› tafl›nmas› gerekir (Tiwana, 2003: 69). www.hedefaof.com 55 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ‹ÇER‹K FARKI Sanayi toplumunun kapitalist ve sosyalist ekonomileri fiziksel üretime odaklanm›flt›. Oysa bilgi toplumunun bilgi ekonomisi bilgi üretimine odakl›d›r. Bilgi ekonomisi bugün için, biliflim teknolojilerinin dijital iflleyifline dayal› bir teknoloji temeline sahiptir. Bilgisayarlarda bit’ler fleklinde saklanan bilgi, iletiflim a¤lar›, yani ‹nternet a¤lar› üzerinden fiber optik kablolar içinde ›fl›k h›z›nda hareket ederler. Ancak bilgi, insanla ilgilidir. Bu nedenle bilgi ekonomisi, insana ait bilimsel, sistematik ve organize bilginin [knowledge] üretime, tüketime ve paylafl›ma uygulanmas›n› konu alan faaliyet biçimi olarak tan›mlanabilir. Bilgi ekonomisinde art› de¤er yaratan, sanayi toplumunun kapitalist ve sosyalist ekonomilerindeki kas gücü de¤il, e¤itimli insanlar›n organize, yani bilim bazl› düflünce yöntemlerini sistematik kullanma yetisine ulaflm›fl beyin gücüne dayan›r. Örne¤in Tapscott, daha 1990’l› y›llar›n ortas›nda yazd›¤› “Dijital Ekonomi” kitab›nda ABD’de çal›flanlar›n %60’›n›n bilgi iflçisi oldu¤unu vurgular. Bilgi ekonomisinin üretim mekânlar› ile sanayi toplumunun üretim mekânlar› birbirinden tümüyle farkl›d›r. Sanayi toplumunun fiziki üretimi, mekanik teknoloji donan›m›na sahip fabrikalarda gerçekleflirken bilgi ekonomisinin bilgisi, üniversitelerde, teknoparklarda, Ar-Ge merkezlerinde ve ‹nternet a¤lar›nda gerçekleflir. Böylece bilgi ekonomisinin üretti¤i ürünlerin, fiziki ürünlerden farkl› olmas› yan›nda, üretim ortam ve mekânlar› da farkl›d›r. Ayr›ca bilgi ekonomisinin ürünü olan bilgi, giderek yo¤unlaflan biçimde fiziki ürünlerin içine s›zmakta, onun içinde yurtlanm›fl olarak fiziki ürünlerin nitelik, dizayn, kalite ve benzeri özelliklerini de¤ifltirmektedir. Örne¤in dünün otomobilleri ile bugünün biliflim ürünleri donan›ml› ak›ll› otomobilleri, birbirinden çok farkl› konuma geldi. Bilgi ekonomisinde sadece otomobiller de¤il, art›k her fiziki ürün, fiziksel de¤erinin çok üzerinde bilimsel bilgi içeren bilgi ekonomisinin ürünlerine dönüfltü. Gündelik kullan›m ve tüketim ürünlerinde bilgi içeri¤i sürekli bir art›fl gösteriyor. Üretilen her türlü ürüne sürekli yeni bilgiler, yeni fikirler ve yenilikler eklenmekte ya da yeni fikirler, yeni ürünlere dönüfltürülüyor. Böylece bilgi ekonomisinde refah art›fl›, de¤er yaratma ve zenginli¤in kayna¤› yeni fikir ve bilgi üretmeden geçiyor. Kulland›¤›m›z her ürünün bilgi içeri¤i giderek as›l para ödedi¤imiz unsur olurken ürünlerin fiziki k›sm›na ödenen önemsizlefliyor. Ayr›ca küresel düzeydeki ‹nternet a¤lar› sayesinde herkes, bilgi bazl› ürün ve üretime iliflkin bilgi ve deneyimini bir di¤erine aktarabiliyor. ‹letiflim a¤lar›, insanlar›n bilgiyi paylaflmas›n›, sadece yerel ve ulusal boyutta de¤il, küresel topluluk boyutunda sa¤l›yor. Bilgi ekonomisinde bilginin artan h›zda tüm üretim yöntem ve süreçlerinden üretilen ürünlerin bileflimine yo¤un biçimde s›z›p, onlar içinde yerleflik ve yurtlanm›fl olmas›, ürünlerin ve üretim süreçlerinin yap›s›n› de¤ifltirdi¤i kadar, ekonomilerin, kurumsal, sektörel ve mekânsal yap›lan›fl› ile iflletme yap›lar›n›n da de¤iflmesine ve yeniden yap›lanmas›na yol aç›yor. Tapscott (1998; 8)’a göre, bilgi ekonomisinin merkezî sektörü, interaktif multimedya endüstrisi oluyor. ‹nteraktif multimedya endüstrisinin üç aya¤› bilgisayarlar, iletiflim ve içeriktir. Burada birinci ayak olan bilgisayarlar; bilgisayar donan›m›, yaz›l›m› ve bunlara yönelik hizmetleri; ikinci ayak olan iletiflim; telefon, kablolu yay›n, uydu ve telsizi ve üçüncü ayak olan içerik; kiflisel tatmini sa¤layan e¤lence, yay›nc›l›k ve enformasyon sa¤lay›c›lardan olufluyor. ‹flte bunlar›n birlikte oluflturdu¤u multimedya endüstrisi de bilgi ekonomisinin merkezî endüstriyel sektörünü oluflturuyor. Bu çal›flmam›zda, söz konusu sektörü daha çok biliflim sektörü kavram›yla karfl›l›yoruz. Dolay›s›yla günümüz bil- www.hedefaof.com Kulland›¤›m›z her ürünün bilgi içeri¤i giderek as›l para ödedi¤imiz unsur olurken ürünlerin fiziki k›sm›na ödenen önemsizlefliyor. 56 Bilgi Ekonomisi gi ekonomisinin dinami¤i, biliflim sektörüne ba¤l› bulunuyor. Zira bu sektör, bilgi ça¤›na yönelimle birlikte, di¤er sektörlerden daha h›zl› geliflip daha çok istihdam yarat›yor. B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ALTYAPISI: B‹LG‹ OTOYOLU = ‹LET‹fi‹M A⁄LARI Bilgi bazl› bir ekonominin ön koflulu ve altyap› donan›m›, bilgi tafl›yan ve aktaran a¤ donan›mlar›d›r. Bilgiyi ifllemek, üretmek, toplamak, de¤erlendirmek, da¤›tmak, aktarmak ve iletmek için oluflturulan a¤ sistemleri, biliflim a¤lar› veya bilgi otoyollar› olarak gündeme geldi. Databanklar›, Ar-Ge merkezlerini, kurumlar› ve insanlar›, bilgisayar a¤lar› olarak yap›land›ran ‹nternet a¤lar›, bilgi ekonomisinin biliflim altyap›s› ve biliflim altyap› donan›mlar›d›r. Bilginin iletim ve aktar›m›n› sa¤layacak bilgi otoyollar›, yani biliflim-iletiflim altyap› donan›mlar› olmadan bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu var olamaz. Kurumlar›n ve iflletmelerin gerek kendi içlerinde gerekse çevre ve d›fl dünya ile iliflkilerinde, biliflim-iletiflim altyap› donan›m› olmadan bilgi üretme, iflleme, aktarma ve paylaflma süreçleri devreye giremez. Biliflim altyap›s›, iflletme ve büro hizmetleri için oldu¤u kadar, konut ve bireysel kullan›m için de devrededir. Zira biliflim altyap›s›, üretim süreçleri için oldu¤u kadar, tüketim süreçleri için de ön koflul ve altyap› olma özelli¤i tafl›r. Biliflim altyap›s›, a¤ sistemine kat›lan bilgi ve akl›n dijital yoldan, h›zl› ve yüksek kapasitelerde transferine yol açt›. Bu durum, bilgiye sahip olan insanlar aras›ndaki ortak çal›flma, ekip oluflturma ve ifl birli¤i için ön koflul ve altyap› oluflturarak onlar için uygun ortam ve iklim yaratt›. Bugün küresel bilgi otoyollar› olarak iflleyen ‹nternet a¤lar› üzerinden, dünyan›n her yerinden bilgi aktarabilir, siparifl alabilir ve verebilirsiniz. Sadece ekonomik mal ve hizmetler de¤il; insanlar, karar verebilmek için ‹nternet a¤lar› üzerinden bilgi temin edebildi¤i gibi, di¤er insan ve kurumlarla birlikte konuflup karar verebilme flans›na sahiptir. Bu nedenle bugün fakstan kablosuz telefona, e-posta servisleri ve di¤er ‹nternet olanaklar›na kadar tüm biliflim araçlar› h›zl› bir yay›lma ve art›fl gösteriyor. Günümüzde en ucuz ve h›zl› iletiflim araçlar›n›n bafl›nda e-posta geliyor. E-posta servislerinin kullan›labilir olmas›, bunlar›n aktar›m›n› sa¤layan World Wide Web a¤› ile sa¤land›. Bu noktada bilgi ekonomisi ve toplumunun biliflim-iletiflim altyap› donan›m›n› oluflturan a¤ sistemleri ile bu a¤ sistemi içinde ak›p dolaflan bilgiyi birbirinden ay›rmak gerekir. Bunlardan ilki, belli bir yat›r›m ve kurumlaflma ile oluflmufl olan altyap› donan›m›d›r. ‹kincisi ise bu donan›mlar içinde akan ve dolaflan, insanlar›n birbiriyle bilgi bazl› aktif etkileflimidir. Bilgi ekonomisinde kurulu biliflim donan›mlar›n›, sanayi toplumunun kara yolu, demir yolu a¤lar›na; buna karfl›n bu donan›m içinde ve sayesinde gerçekleflen bilgi ve etkileflim al›flveriflini de tafl›nan mal, hizmet, insan trafi¤ine benzetebiliriz. Bunlardan ilki ön ve zorunlu koflul, ikincisi ise bilgi aktar›m, üretim ve paylafl›m› için yeterli kofluldur. Biliflim a¤ donan›mlar›, bilgi ekonomisinde verimlilik ve etkinli¤i art›rmak için ön koflul olmakla birlikte, ancak bu donan›mlardan etkin ve verimli biçimde kullan›lmas› sayesinde bilgi üretiminde etkinlik sa¤lanabilecektir. Bu nedenle bilgi üretim, paylafl›m ve hizmetlerini dinamik olarak gerçeklefltirebilecek uzmanl›k donan›mlar›na sahip, bilgi okuryazarl›¤› ile dijital okur-yazarl›k ile uzman insan yetifltiren e¤itim ve ö¤renim kurumlar›na ihtiyaç vard›r. Bilgi ekonomisinde, a¤ hizmeti veren servis sa¤lay›c›lar da örne¤in www, bu biliflim altyap› donan›m sisteminin bir parças›d›r. Ayr›ca biliflim altyap› a¤lar›n›n kullan›labilir olmas›, birtak›m yaz›l›mlar sayesinde gerçekleflir. Görüldü¤ü gibi, bil- www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri 57 gi ekonomisinin altyap›s›, sadece telefon a¤lar› ve bilgisayar donan›m› (hardware) gibi ba¤lant› araçlar› ile s›n›rl› olmay›p, bilgi kullan›m ve aktar›m› için uygun servis sa¤layan hizmetlerle yaz›l›m (software) donan›mlar›n›n birlikte evlili¤i gerekiyor. ‹nternet kullan›m›, ancak bütün bunlar›n birlikte varl›¤› sayesinde gerçekleflebilir. Nitekim ‹nternet a¤lar›n›n ticari kullan›m›, ancak 1990’l› y›llarda gerçekleflti. ‹nternet a¤lar›n›n, insanlar›n ve ekonominin hizmetine girmesi ve bunun küresel boyutta gerçekleflmesi, “dünyan›n düz” oldu¤u veya dünyan›n bir “küresel köy”e dönüfltü¤ü düflüncesini gündeme tafl›d›. Bugün dünyan›n herhangi bir yerinde gerçekleflen bir olgu, tüm dünyal›lar› ilgilendirir oldu. Böylece yaflam›n dinami¤i ve iflleyifli küresel ölçekte de¤iflti. ‹nsanlar bu de¤iflime, kiflisel geliflim; flirketler ise enformasyon ve komünikasyon (ICT), yani biliflim bazl› bir yeniden yap›lanma süreciyle cevap vermeye çal›flt›. Zira küresel ‹nternet a¤lar›, insanlara, flirketlere ve kurumlara küresel boyutta hayal edilemez yeni ufuklar açt›. Küresel ölçekteki ‹nternet a¤lar›nda bilginin ›fl›k h›z›nda dolafl›m›, kifliden kuruma, topluma ve küresel ölçe¤e do¤ru her fleyin yeniden örgütlenmesi, yeniden dizayn edilme ve yap›lanma sürecini devreye soktu. Bütün bu sistem, yap› ve süreçlerin yeniden flekillenifli, bilginin en baflat ve dinamik üretim faktörü olmas›yla gündeme geldi. Bu süreçte gündeme gelen örgütlenme biçimleri ve teknoloji türleri bilgiye göre yeniden dizayn edildi. Bilginin toplanmas›, bilgi teknolojileri içinde ve bilgi teknolojileriyle birlikte, üstelik bilginin özelliklerine uygun esnek ve dinamik a¤ örgütlenmeleri fleklinde yap›land›. Bilgi a¤lar›n›n ve otoyollar›n›n kurulmas› ve yayg›nlaflmas›nda kamu ve özel giriflimcilik ifl birli¤i içinde olmak durumundad›r. Kamu daha çok temel altyap› a¤lar›n›n oluflturulmas› ve yönlendirilmesinde aktif rol al›p yönlendirici olurken özel birimler bu altyap› içinde ve yeni ifl alanlar›n›n içeri¤inin sürdürülmesinde aktiftirler. Bilgi ça¤›n›n insan ve bilgi merkezli olmas›, e¤itim, bilim, ArGe, sa¤l›k hizmet sektörü gibi alanlarda özel giriflimcili¤in dinami¤ini, yenilikçilik, h›z ve kalite olarak ortaya ç›kard›. Multimedya sektörü ve içerik üretimleri, bilgi ça¤›n›n yönlendirici sektörleri olarak yeni ufuklar açt›. Bilgi ekonomisinde sadece biliflim altyap›s› de¤il, buna paralel olarak, do¤rudan kâr ve faydaya yönelik üst yap› donan›mlar› ve giriflimcilik anlay›fl› da de¤iflti. Bilgi ekonomisi ile iflletme ve kurumlar, ifllerinin günlük ak›fl›n› belirleyen donan›m ve örgütlenme yap›lar›n› yeniden düzenleyip yeni sistemler ve yap›lar oluflturarak bilgi ak›fl›n›n yönlendirdi¤i süreçleri devreye soktular. Yeni teknolojiler, ürünlerin dizayn, görüntü, üretim ve pazarlama biçimlerinin yenilenmesine yol açt›. Ayr›ca iflletme ve kurum amaçlar›, stratejileri ve de¤erleri yeniden belirlendi. Böylece giriflimcilik dinami¤i ve ifllevlerinde önemli de¤ifliklikler oldu. Bilginin h›z de¤iflkenli¤ine ba¤l› olarak flirketlerin rekabet anlay›fl› ve stratejileri de¤iflim geçirdi. ‹flletme ve kurumlar›n yeniden yap›lanmas› gerçekleflirken insan unsuru olarak iflletim bilgisine sahip, ömür boyu ö¤renen, kendini yenileyen, yarat›c› ve yenilikçi bir insan donan›m›n› öne ç›kard›. Teknoloji olarak, eski teknolojiler bilgi ça¤›n›n h›z ve yenilikçili¤i karfl›s›nda yetersiz kal›nca iflletme ve kurumlar, rekabetçili¤e, yenilikçili¤e, müflteri talepleri ve kaliteye uyum gösterebilmek için yeni teknolojilere yöneldiler. Zira nitelikli uzman ifl gücünün, yani etkin bireylerin özellikleriyle uyumlu yeni ve esnek teknolojiler birbirini bütünleyip birbirini etkileyerek bilgi bazl› süreçlerin etkin iflleyifline destek oldu. Ancak bu alanda baflar› için uzman insanlar›n yeni teknolojik donan›mlarla iflletme süreçlerine etkin odaklanmalar› ve ifl birli¤ine dayal› a¤ ve ekip anlay›fl›nda çal›flmalar›yla etkin sonuçlar alabiliyor. Bilgi ça¤›n›n yeniden yap›lanmas› sürecinde, nitelikli ifl gücü ve teknoloji, iflletme ve kurum süreçlerine ve amaçlar›na ifl birli¤i ve kurum kültürü anlay›fl› ile ‹nternet a¤lar›n›n, insanlar›n ve ekonominin hizmetine girmesi ve bunun küresel boyutta gerçekleflmesi, “dünyan›n düz” oldu¤u veya dünyan›n bir “küresel köy”e dönüfltü¤ü düflüncesini gündeme tafl›d›. www.hedefaof.com 58 Bilgi Ekonomisi Bilgi ça¤› anlay›fl› içinde iflletmeler yeniden yap›lan›rken sadece maliyetleri düflürmeye de¤il, uzun dönemli pazar, vergi, gelir, ürün ve hizmet kalitesi ile müflteri memnuniyeti gibi dinamik rekabet gücünü belirleyen unsurlar› gözden kaç›rmamak durumundad›r. do¤ru odaklan›ld›¤›nda, yeni yap›lanmalar etkin sonuçlar veriyor. Bilgi ça¤› anlay›fl› içinde iflletmeler yeniden yap›lan›rken sadece maliyetleri düflürmeye de¤il, uzun dönemli pazar, vergi, gelir, ürün ve hizmet kalitesi ile müflteri memnuniyeti gibi dinamik rekabet gücünü belirleyen unsurlar› gözden kaç›rmamak durumundad›r. K›sa dönemli statik avantajlar yerine, yeniliklerin uzun dönemli stratejik rekabet avantajlar›na odaklanmas› gerekir. Bilgi giderek di¤er üretim faktörlerini ikame ederek ekonominin en baflat üretim faktörü oldu. B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ Bilgi ekonomisinin temel özellikleri konusunda Tapscott’un (1996: 39-67) vurgulad›¤› 12 özellik, genel kabul görme e¤ilimindedir (M.L. Lengnick-Hall ve C.A. Lengncik- Hall; 2004: 35-39, Ak›n; 2001: 32-43, Erkan; 2004: 237-38). Bu özellikleri afla¤›daki gibi özetleyebiliriz. • Bilgi Toplumunun Ekonomisi “Bilgi”ye Dayal›d›r. Bilgi, ilkel insanlardan beri birikir. Ancak bilgi ça¤›yla yenilenen teknolojik temellerle birlikte, “bilgi” belirgin biçimde ekonominin temel üretim faktörü olarak öne ç›kt›. Tarihsel ekonomik süreçte uzun dönem temel üretim faktörü olarak topra¤› taht›ndan indiren sermaye, bu kez “bilgi” taraf›ndan taht›ndan edildi. Biliflim teknolojilerinin ekonomik alanda devreye girmesi onu, bilgi bazl› örgütlenen bir ekonomiye dönüfltürdü. Bilgi insanla ilgili olup, insan beyninde depolan›r ve üretim sürecine sokularak yeni bilginin üretimi veya yarat›lmas› için devreye girer. Bilgi, enformasyondan farkl› olup; insan beyninin etkin kullan›m› ile yarat›l›r. Bilgi di¤er üretim faktörleri veya mallar›ndan farkl› olarak, hem üretirken hem tüketirken hem de paylafl›rken ço¤alma özelli¤i gösterir. Paylafl›lan bilgi toplumsal özellik gösterir. Aç›klanan bilgiden kimse d›fllanamaz ve bilgi sürekli, y›¤›l›ml› (kümülatif olarak) birikme ve artma özelli¤i gösterir. Oysaki di¤er ekonomik mallar ve üretim faktörleri kullan›rken tükenir, azal›r veya baflkas› d›fllanabilir. Bilgi sürekli geniflleyen, kab›na s›¤mayan, kapal› yap› ve sistemlerin dar kal›plar›n› y›k›p aflan bir özellik gösterir. Bilgi ça¤›nda insan›n bilgi kapasitesinin artmas›yla bugün ak›ll› kartlar, ak›ll› giysiler, ak›ll› evler, ak›ll› yollar, otomobiller, ak›ll› telefon ve ev aletleri üretiliyor ve kullan›l›yor. Bilgi giderek di¤er üretim faktörlerini ikame ederek ekonominin en baflat üretim faktörü oldu. Kol eme¤i önemini yitirirken bilgi iflçileri, art›k uzman insanlardan olufluyor. Bilgi üretimiyle bilgi iflçisi, kendini gelifltirme ve kendini kan›tlama flans›na ulafl›rken Maslow’un ihtiyaç hiyerarflisindeki üst basamaklara t›rmanm›fl olur. Böylece çal›flma ve ifl tatmini ile çal›flanlar›n motivasyonlar›n› yükseltme flans› elde edilir. • Bilgi Ekonomisi “Dijital”dir. Biliflim teknolojilerine dayal› olarak gerçekleflen bilgi üretimi, simgesel ürünler yaratarak bir ve s›f›rdan oluflan, dijital veri seti fleklinde iflleyen bir mekanizmaya dayan›r. Bilgi, ses, yaz›, görüntü, insan iletiflimi ve türlü ifllemler dijitallefltirilerek elektronik a¤lar yoluyla tafl›n›r. Elektronik simgeler her an küresel boyutta, h›zl› ve ucuz olarak gönderilip al›n›r. Bu simgeler, küçücük silikon çiplere ifllenen bilgi, fiber optik kablolar yoluyla aktar›l›r. Ekonominin dijitalleflmesi, fiziksel bilginin, bit’lerle tan›mlanan dijital formatlara dönüflmesini sa¤lad›. Bilginin dijitalleflerek elektronik a¤lar ve bilgi otobanlar› üzerinden aktar›m› y›¤›nlar hâlindeki bilginin ›fl›k h›z›nda iletilmesine yol açt›. Üstelik bu teknoloji ile çok farkl› türdeki bilgi, multimedya dokümanlar› olarak, dünyan›n her yerinden ve her yerine gönderilmekte, al›nmakta veya saklanabilmektedir. Telefon ve posta sistemindeki de¤iflim bunlar›n en aç›k göstergesidir. Örne¤in e-posta, h›zl› oldu¤u kadar, istendi¤i kadar www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri istendi¤i kiflilerle a¤ oluflturmak için kullan›labilir durumdad›r. Bu araçlarla insanlar, üretim ve ifl sürecine sadece ifl yerinde de¤il; ev ve otel odas›, hatta sokaktan da etkin ve verimli olarak kat›labilir durumdad›r. Kurumlar ve flirketler bu iletiflim olanaklar›yla yeni bir organizasyon yap›lan›fl›na kavufluyor. • Bilgi Ekonomisi, A¤’da Yap›lan›r. Bilgi ekonomisi, baflkalar›yla iletiflim a¤lar›nda bütünleflmeye dayal› bir ekonomidir. Dijital a¤lar ve web siteleri üzerinden bilgi paylafl›labilir; geçici ortakl›k ve ifl birli¤i yap›labilir ve tekrar bozulabilir. Tek bafl›na yap›lamayan ifller, a¤lar üzerinden kurulan ifl birli¤i ile gerçeklefltirilebilir. Bu amaçlar, insanlar flirketler ve kurumlar, bu iletiflim a¤lar›ndan yararlanarak farkl› alanlarda ifl birli¤i modelleri gelifltirip a¤da buluflabilirler. Kurulufl ve kurumlar›n kendi içlerinde, birbiri aras›nda ve d›fltaki birimler ve müflterilerle karfl›l›kl› iliflki kurulabilir. Karfl›l›kl› iliflki ve ba¤›ml›l›klar yoluyla ihtiyaç duyulan bilgi, bu tür sosyal a¤lar üzerinden sa¤lanabilir ve ortak amaçlar do¤rultusunda ifl birli¤i yap›labilir. Multimedya kaynaklar›, a¤ bütünleflmesi ve iletiflim için gerekli olanaklar› sa¤lar. A¤ yap›lanmas›na, büyük küçük tüm birimlerin kat›lma flans›n›n olmas›; hatta küçük birimlerin h›zl› davranmalar›n› sa¤layan esnek yap›lar› onlara büyük avantajlar getirir. Büyük birimlerin hiyerarflik yap›lar› yerine, ‹nternet üzerinde çal›flan, birbirine ba¤lanabilen, multimedya araçlar›n› kullanan organizasyonel yap›lanmalar yeni f›rsatlar yarat›r. Bu nedenle a¤ yap›lanmas› ve e-ticaret gibi olanaklar devreye girer. A¤-flirketler, maliyetleri azaltma, hiyerarfliyi ortadan kald›rma, de¤iflime ayak uydurma, kurum içi çal›flmada yo¤un sinerji yaratma flans›n› yakalar. H›zl› davranan flirket ve kurumlar, büyüklerin önüne geçebilirler. Zira bilgi a¤lar› h›z› ve yenilikçili¤i öne ç›karm›flken “büyük bal›k küçük bal›¤› de¤il; h›zl› bal›k yavafl bal›¤› yutabilir.” A¤ yap›lanmas›n›n yaratt›¤› bütünleflme, kurum ve birim içinde sinerji yarat›rken etkinlik ve verimlili¤in ana kayna¤› olur. Di¤er yandan a¤ yap›lanmas›n›n mikro ölçekten giderek makro ölçe¤e tafl›nmas›, toplumda kurumsallaflmay› sa¤larken makro kurumlar›n hem kendi iç iliflkileri hem de birbirleriyle olan iliflkileri yeniden yap›lanabilir. Örne¤in e-devlet, e-e¤itim, e-sa¤l›k gibi uygulamalar toplumsal bütünleflmenin yeni organizasyon yap›lanmalar› olarak devreye girer. Bu a¤lar›n bir ülke içinde kentsel, bölgesel ve ulusal ölçekte devreye girmesi, ulusal a¤larda bilgi ak›fl› ile ulusal bütünleflme ve ekonomik etkinli¤e katk› yapar. Ancak bilgi ça¤›nda a¤ yap›lanmas›, ulusal s›n›rlarla k›s›tl› kapal› sistemler oluflturmaz; aksine d›fla aç›k, d›fl ve küresel a¤larla bütünleflik olmas› gerekir, zira bilgi ‹nternet a¤lar› içinde küresel olarak dolafl›r. • Bilgi Ekonomisi Küresel Bir Ekonomidir. Biliflim teknolojilerindeki geliflmelere ba¤l› olarak ‹nternet a¤lar›, küresel ölçekte a¤ örgütlenmesi oluflturdu. Küresel düzeydeki a¤larla bilginin dolaflmas› için herhangi bir engel yoktur. Bilgi aç›k sistem içinde üretilir ve kapal› yap›lar› y›karak çevreye yay›l›r. Biliflim teknolojisi ve bilgi üretimindeki geliflmeler iki kutuplu kapal› dünya sistemini y›km›flt›r. Bilgi flirketin, kurumun, endüstrinin ve ülkenin s›n›rlar›n› aflar. Bilgi ça¤›n›n kurulufllar› ve ifl sistemleri zaman ve mekândan ba¤›ms›z olarak de¤iflik yerlerde ve her an gerçekleflebilir. Bu durum, küresel ekonomi içinde bölgesel kutuplaflmalar meydana getirmifl gözüküyor. AB ve ABD yan›nda, önceleri Kuzey Amerika, Güney Do¤u Asya vb. ticari bloklaflmalar gündeme getirdi. Bu durum bafllang›çta ulus devletin bitti¤i fleklinde alg›land› ve de¤erlendirildi. Ancak küresel a¤lar›n yap›lanmas›nda ulusal yönlendirme ve yap›land›rmalar oldukça etkindir. Bilgi toplumunun yap›lan›fl› bir yandan ülkenin temel kültür ve potansiyeline, di¤er yandan da bunlar› yönlendirip yap›land›ran ulusal po- www.hedefaof.com 59 Bilgi ça¤›n›n kurulufllar› ve ifl sistemleri zaman ve mekândan ba¤›ms›z olarak de¤iflik yerlerde ve her an gerçekleflebilir. A¤ yap›lanmas›n›n yaratt›¤› bütünleflme, kurum ve birim içinde sinerji yarat›rken etkinlik ve verimlili¤in ana kayna¤› olur. 60 Bilgi Ekonomisi Ekonominin fiziki yap›lanmas›na göre, sanal yap›lanma bünyesel bir de¤iflim olup; kurumsal yap›, iflleyifl ve içerik olarak tümüyle de¤iflime u¤rar. litikalara ba¤l›d›r. Baflka bir deyiflle küresellik, ulusall›k ve yerellik Erkan ve Erkan’a göre (1998: 167) Bat›’n›n tekilci ve noktasal bak›fl aç›s›ndan bak›ld›¤›nda birbirlerinin karfl›t›d›r. Biri öne ç›k›nca di¤eri yok olmaya yönelir. Oysaki bilgi ça¤›n›n bilimsel dünya görüflünün bütünsel bak›fl aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bunlar birbirini bütünleyen süreçlerdir. Do¤ald›r ki bu kurumlar›n çözülen eski yap›daki ifllevleri ile yeniden flekillenen yeni yap›lar›ndaki ifllevlerinde de¤iflme olacakt›r. Nitekim bu üç kavram›n iliflkisini a¤aç metaforu ile aç›klarsak bir ülkedeki ekonomik faaliyet gücünü yerel potansiyellerden ve donan›mlardan al›r. Burada yarat›lan üstünlük ve farkl›l›klar ulusal stratejiler yolu ile küresel arenaya tafl›nan meyveler olarak gündeme gelir. Bu meyvelerin sa¤lad›¤› kazançlar yine ulusal politikalar üzerinden toplumda genel refah art›fllar› sa¤lar. Nas›l ki a¤ac›n topraktan ald›¤› besin ve su ile güneflten yapraklar›yla emdi¤i ›fl›¤›n fotosentezi gövdede gerçekleflir, bunun gibi yerellik, ulusall›k ve küresellik birbirini besleyen süreçlerdir. Bu anlay›fl içinde, do¤ru, tutarl›, yeterli ve karal› ulusal politika ve strateji üreten ülke ekonomileri flimdiden öne ç›kt›lar. Günümüzde BRICS (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) ülkeleri bu tür özellikleri ile öne ç›karken; AB içinde de yenilikçilik ve bilgi ça¤›na yönelme konusunda ulusal stratejileri güçlü olan Finlandiya, ‹sveç ve Danimarka baflta olmak üzere Kuzey ülkeleri öne ç›kt›. Bu geliflmeler ›fl›¤›nda gelece¤in küresel ekonomisi, tek kutuplu de¤il çok kutuplu olmaya yöneliktir. Küresel ekonomi içinde, her iflin dünyan›n her yerinde yap›labilir olmas›, küresel flirketlerle yerel birimlerin ifl birli¤ini ve ortak çal›flmas›n› gündeme tafl›d›. Ayr›ca küresel piyasalarda flirketler aras›nda da grupsal yap›lanmalar gözlenebiliyor. Bu yüzden firmalar aras›nda ifl birli¤i modelleri, ortaklafla rekabet olgusunu gündeme tafl›d›. Küreselleflme bir yönüyle, biliflim teknolojisinin yönlendirdi¤i bir süreçtir. Ancak ayn› küreselleflme, teknolojik süreci de yönlendirip yönetir. Müflteriler, a¤lardaki iflleyiflin varl›¤›n› hissetmeden taleplerinin karfl›land›¤›n› görür. Yaz›l›m programlar› sayesinde, belli bir mekândan ba¤›ms›z olarak a¤lar üzerinde gerçekleflir. Küresel arenada belli potansiyellere dayal› olarak her yerde yeni pazarlar oluflturmak ve buna her yerden kat›lmak mümkün oluyor. Bu nedenle küresel yap›lanma ve örgütlenmeler uluslarüstü, uluslararas› veya uluslarötesi olma özelli¤ine ba¤l› yap›lanmalar fleklinde kendini gösterir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 2 Bilgi ekonomisinin geliflimi ile küreselleflme süreci aras›ndaki iliflkiyi aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE • Bilgi Ekonomisi Sanal Bir Ekonomidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi ekonomisinde, teknolojinin analogtan dijitale ve simgesel ürünlere dönüflümüne ba¤l› olarak fiziksel varl›klar sanal (virtual) hâle dönüfltü. Örne¤in sanal flirket, duvarlar› S O Rve U yerleflik çal›flanlar› olmayan bir flirkettir. fiirketler, ekipler ve piyasalar gibi somut ve fiziksel unsurlar, ‹nternet a¤lar›nda sanal olarak var olabilirler. Ekonominin fiziki yap›lanmas›na göre, sanal yap›lanma bünyesel bir de¤iD‹KKAT flim olup; kurumsal yap›, iflleyifl ve içerik olarak tümüyle de¤iflime u¤rar. Örne¤in, a¤ üzerinde kurulmufl olan bir flirket, bir market, bir ofis veya ifl sanal olabilir. ‹nSIRA S‹ZDE bir sanal ekibin üyeleri dünyan›n herhangi bir yerinde buternet’te oluflturulacak lunabilir ve ayn› anda ayn› yerde bulunma zorunluluklar› olmadan birlikte çal›flabilirler. Sanall›k çal›flmaya esneklik katt›¤› gibi, kaynak sa¤lama konusunda da koAMAÇLARIMIZ layl›k sa¤lar. Ancak ortak amaç ve efl güdüm beraberli¤i konusunda s›k›nt› yaratabilir. Sanal ortam h›zl›, esnek ve mekândan ba¤›ms›z s›n›rs›z imkân yaratmakla birlikte, a¤ ortam›ndaki K ‹ T A P iliflkilerin, yüz yüze iliflkilerin, s›cakl›¤›n› yakalayamad›¤› da bir gerçektir. N N TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri • Bilgi Ekonomisi Moleküler Bir Ekonomidir. Sanal birliktelik, fiziksel birlikteli¤i gerektirmedi¤i için sanayi ekonomisindeki gibi ifl gücü, sermaye ve girdilerin hepsinin belli bir mekânda toplanma ve y›¤›lma yaratmas› gerekmez. Bunlar dünyan›n çok farkl› yerlerinde yer al›p birlikte ekonomik faaliyetin parças› olabilir. Bu durumda birbirinden ba¤›ms›z ve ba¤lant›s›z birimlerin yer ald›¤› süreci yönetmek gerekir. Hatta eski büyük ve hantal flirket veya kurumsal yap›lar›, parçalay›p küçük birimlere, gruplara ay›rabiliriz. Fizik biliminin deyimi ile maddenin en küçük parças› olan moleküler parçalar›na ayr›flt›r›labildi¤i gibi, ekonomik faaliyetin temelini oluflturan birimlerin her biri ayr› ve yal›n düflünerek bunlar aras›ndaki iliflki ve a¤ yeniden oluflturulur. Baflka bir deyimle hantal ve kitlesel yap›lar, daha küçük ve dinamik iflleyifl yap›s›na dönüfltürülür. Böylece ekonomik ve sosyal sistem, moleküler bir iflleyifl kazan›r. A¤da bir araya gelmifl uzman kiflilerden oluflan ekibin iflleyiflini bir iflletme birimi olarak moleküler iflleyifle benzetebiliriz. Ekip içi ve ekipler aras› iflleyifl birbirinden ba¤›ms›z, ancak birbiriyle ba¤lant›l› olarak özgürce kendi uzmanl›klar›n› gerçeklefltirebilirler. Moleküler iflleyifl, her üyesi kendi alan›nda uzman olan orkestran›n güzel eserleri seslendirmesine benzer. Bunun altyap›s› oluflturuldu¤unda beklenen baflar›ya ulafl›labilir. Ancak bu yap›y›, orkestran›n mekânsal beraberli¤inden sanal ortam›n mekâns›zl›¤›na tafl›d›¤›m›zda ekibi oluflturanlar›n ortak amaç, de¤er, sorumluluk ve motivasyon yap›s› aç›lar›ndan koordine edilme ihtiyac› ortaya ç›kar. Örne¤in, günümüzde kitlesel yay›n organlar› moleküler yap›da iflleyen bir kurumsall›¤a sahiptirler. Biliflim teknolojileriyle bilgisayar destekli üretimin devreye girmesi seri üretimlerin yerine tüketicinin kiflisel tercihlerinin üretime yans›d›¤› tek tek üretimi bir sorun olmaktan ç›kar›rken üretimin molekülleflmesine yol aç›yor. Paket üretime geçen yan sanayiler, üretimin molekülleflmesi olarak gündeme geliyor. Pazarlar›n, hedef kitlelere göre ayr›flt›r›lmas› moleküler pazarlamaya yol aç›yor. • Bilgi Ekonomisi Arac›s›z Bir Ekonomik Yap›lanmaya Yöneliktir. Dijital iletiflim a¤lar›, üretici ve tüketici aras›ndaki ‘arac›’lar›n ifllevlerini ortadan kald›r›yor. Üretici ve tüketici aras›ndaki, arac› insanlar, iflletmeler ve ifllevler, kendilerini, ekonomik de¤er yaratma zincirinin üst basamaklar›na tafl›mad›klar› süreci ortadan kalkma sürecine giriyor. Birçok endüstri dal›nda tüketici ve tedarikçi kendi ihtiyac›n› ‹nternet a¤lar› üzerinde gezinerek karfl›layabilir. Seyahat acenteleri, otel rezervasyonlar›, uçak bileti temini ve ürün siparifllerinin do¤rudan yap›lmas› durumunda art›k arac›lara ihtiyaç kalm›yor. Standart kanun hizmetlerinde e-devlet uygulamas› gene arac› birimlerin ifllerini ortadan kald›rmaya adayd›r. Örne¤in vergi tahsilat›n›n ‹nternet üzerinden yap›lmas› da bir arac›dan ar›nma ifllemidir. Gene emlakç›l›k da arac› bir kurum olarak ‹nternet üzerinden yap›lan kira ve sat›n almalarda aradan çekilebilir. Arac›l›k hizmetlerinin sürebilmesi için daha üst düzey de¤er yaratan birimlere dönüflmesi gerekir. Bilgi toplumunda giderek karmafl›klaflan ve daha yo¤un bilgi ve uzmanl›k isteyen alanlarda, daha yüksek de¤er yaratan uzman dan›flmanl›k hizmetleri gibi yap›lanmalar yeni arac›l›k hizmetlerine örnek oluflturuyor. • Bilgi Ekonomisi Kendi ‹çerisinde Bütünleflen Bir Ekonomidir. Bilgi ekonomisi bir yönüyle ifllevsellik aç›s›ndan molekülleflirken bir baflka yönden daha üst düzeyde farkl› endüstrilerin birbiriyle yak›nlaflma ve bütünleflme sürecini yaflar. Sanayi ekonomisinin merkezî sektörü imalat sanayidir. Son dönem sanayi ekonomisinde imalat›n kilit sektörü otomotiv oldu. Bilgi toplumunun merkezî sektörü ise multimedyad›r. Multimedya sektörü, bilgisayar, iletiflim ile kiflisel ihtiyaçlar› karfl›layan ve içerik üreten sektörler ve e¤lence sektörlerinin birbirine www.hedefaof.com 61 Moleküler iflleyifl, her üyesi kendi alan›nda uzman olan orkestran›n güzel eserleri seslendirmesine benzer. 62 Bilgi hem üretirken, hem tüketirken yenilenmesinin getirdi¤i ö¤renme süreçlerinin karfl›l›kl› aktar›m›, üretici ile tüketiciyi birbirine daha bir yak›nlaflt›r›r. Tüketiciyi üretim sürecinin bir parças› ve karar birimi durumuna getirir. Yenilikçi için yarat›c› kifliler yetifltiren bir e¤itim sistemine ihtiyaç vard›r. Bilgi Ekonomisi yak›nlafl›p, birbirinin içerisine s›zarak bütünleflmesi ekonomide a¤›rl›k kazand›. Ayn› flekilde yaz›l›m, donan›m, hizmet, bilgisayar bazl› içerik ile iletiflim birbiriyle bütünleflen bir özelli¤e sahip. Biliflim ve iletiflim sektörleri ayn› zamanda sanat, bilim, Ar-Ge ve e¤itimi birbiriyle bütünlefltirici bir özelli¤e sahiptir. Ayn› flekilde flirkette ifl yapma biçimi, çal›flma, düflünme, yaflam biçimi ve oyun birbiriyle bütünlefltirip bunlar› birbiriyle evlendirebildi¤i ölçüde yeni f›rsatlar gündeme geliyor. • Bilgi Ekonomisi Üretici ve Tüketiciyi Bütünlefltirir. Bilgi ekonomisinde bir yandan farkl› sektörlerin birbiriyle bütünleflmesi ve di¤er yandan arac›s›zlaflmaya paralel olarak üretici ve tüketici aras›nda da bir yak›nlaflma ve bütünleflme yaflan›r. Aradaki mesafe kalkar. Bilgi ekonomisinin giderek daha yo¤un biçimde müflteri odakl› ve müflteri tatminine yönelmesi ile bunlar›n taleplerinin, bilgisayar destekli üretim ve dizayn sistemlerinde daha kolay dikkate al›nabilir olmas› tüketiciyi üretim sürecinin içerisine çeker. Bilgi hem üretirken hem tüketirken yenilenmesinin getirdi¤i ö¤renme süreçlerinin karfl›l›kl› aktar›m›, üretici ile tüketiciyi birbirine daha bir yak›nlaflt›r›r. Tüketiciyi üretim sürecinin bir parças› ve karar birimi durumuna getirir. • Bilgi Ekonomisi H›zl› ‹fller. Biliflim ve iletiflim sektörünün bilgi toplumunun altyap› donan›m› durumuna gelmesi ekonomik faaliyetlere görülmedik bir h›zl› iflleyifl ve ak›fl kazand›rd›. Ekonomik faaliyetin baflar›s› için h›zl› iflleyifl önemli bir rekabet avantaj›d›r. Sanayi toplumunda bir yenilik veya bir üretim modeli on y›llar boyu de¤iflmeden kullan›l›rd›. Oysa bilgi ekonomisi bunu aylara ve günlere indirgedi. Ürünler ve hizmetler sürekli güncellenip de¤ifltiriliyor. Fiyatlama sistemleri de örne¤in uçak biletlerinde oldu¤u gibi zaman ve yere göre her an de¤iflebiliyor. Bilginin ‘bit’lere dayal› ifllemesi ve aktar›m› ekonomik iflleyifle h›z kazand›r›rken ayn› zamanda verimlilik ve baflar›y› art›r›yor. Ürün yaflam e¤risi sürekli yenileniyor ve k›sal›yor. Ayr›ca üretim ve ürün teslimi ‘tam zamanl›’ olarak gerçeklefliyor. Depolama masraflar› ortadan kalk›yor. Elektronik olarak gelen siparifller hemen iflleme konabiliyor. Bilgi ekonomisinde ifller genellikle zaman kayb› olmadan gerçek zamanl› olarak gerçeklefliyor. • Bilgi Ekonomisi Yenilikçi Bir Ekonomidir. Biliflim teknolojilerinin getirdi¤i h›z ve h›za dayal› rekabet bilgi ekonomisinin yenilikçi bir ekonomi olmas›nda yol açar. Bilgi ekonomisini, bilgideki sürekli yenilenme nedeniyle yenilikçilik temelinde flekillenen bir ekonomidir. Yenikçi bir firma, onun ürününü modas› geçmifl k›lmadan kendisi modas› geçmifl k›lar. Aksi takdirde piyasada varl›¤› tehdit alt›na girer. Yenilikte baflar›l› olanlar piyasa paylar›n› ve konumlar›n› büyük ölçüde artt›r›rlar. Yenilikler bilgi ekonomisini sürekli atefllerken ürünler, sistemler, süreçler, pazarlar ve insanlar birlikte yenilenirler. Yenilikçi flirketlerde ürün yaflam e¤risi giderek k›sal›rken sektörden sektöre farkl›l›k gösterir. Örne¤in bu otomotivde biraz daha uzundur, elektronik sektöründe aylar düzeyine inan bir zaman aral›¤›na inmifltir. Finans sektörüne iliflkin ürünlerde bu süre birkaç saate kadar düflebiliyor. Yenilikçilik yaln›z ekonomik alanda de¤il, yaflam›n tüm alanlar›nda gerçekleflebilir ve yaflam›n tüm yönlerine yani bir ivme kazand›r›r. Yenilikçilik için insanlar›n hayal gücünün yarat›c› olmas› gerekir. Bu nedenle yarat›c›l›k ekonomik de¤er yaratman›n kayna¤›d›r. Ekonomide yenilikçilik için yenili¤i ödüllendirici ve teflvik edici iklim ve ortam gereklidir. Yenilikçilik sadece firmalar için de¤il, ülkelerin ekonomik geliflme ve dinamizm ve geliflme rekabet yetene¤i için de en stratejik de¤iflkendir. Ancak yenilikçiler için yarat›c› kifliler yetifltiren bir e¤itim sistemine ihtiyaç vard›r. www.hedefaof.com 63 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri • Bilgi Ekonomisi Yeni Sorunlar Yaratan Bir Ekonomidir. Her toplumsal ve ekonomik yap›lanma kendi organizasyon ve iflleyifl süreçlerine ba¤l› olarak yeni sorunlarla karfl›lafl›r. Nas›l ki sanayi toplumunun kapitalizmi, özellikle bafllang›çta ve eme¤in ve genelde do¤al kaynaklar›n sömürüsüne ve bu yönüyle emperyalist örgütlenme ve pazar savafllar›na yol açm›flsa, bilgi toplumu ve bilgi ekonomisinin de kendine özgü sorunlar› gündeme geliyor. Zira uygarl›¤›n ulaflt›¤› her toplumsal ve ekonomik sistemin kendine özgü bu sorunlar› de¤iflime efllik eder. Bilgi gücünün dengesiz kullan›m›, bilgiye eriflim, kiflisel yetenek ve imkânlar›n sorumsuz kullan›m› ile de¤iflim ve yeniliklerden do¤an yeni risklerin yaratt›¤› güvenlik sorunlar› bilgi ekonomisine efllik ediyor. Bilgi ekonomisinin yaratt›¤› h›zl› de¤iflim ve bilgi üretimine dayal› olarak üretilen yeni teknolojiler ifl gücü tasarrufuna yönelirken geleneksel ifl gücünün iflsiz kalmas›na yol açmas›, yani teknolojik iflsizlik, bilgi ekonomisinin en önemli sorunudur. Ayn› zamanda bilgi ekonomisi uzman ifl gücüne ihtiyaç duyarken entelektüel sermayenin yetifltirilmesi bir baflka sorun oluyor. Di¤er yandan ekonomide yaflanan köklü teknolojik dönüflümler sadece ifl gücü aç›s›ndan de¤il, sektörler aras› yap›sal uyum sorunlar›n› da gündeme tafl›r. Gerek toplumsal gerekse küresel düzeyde yeni teknolojik uygulamalardan yeterli yararlanamamak, dijital bölünme yarat›yor. Bu durum kitlesel ve sosyal çeliflkilere yol açt›¤› gibi, h›zl› teknolojik geliflmenin yaratt›¤› süreçler, kimlik ve kültür sorunlar›n› beraberinde tafl›yor. Küresel süreçler yan›nda mikromilliyetçilik ve kültür çat›flmalar› sosyal gerilimlerin kayna¤› oluyor. Bu durum, yeni teknolojiler insanlara yeni f›rsatlar ve özgürlük alan› yarat›rken bunlar›n sosyal sorumluluk bilinci içerisinde kullan›m› kaç›n›lmaz oluyor. Farkl›l›klar›n avantaj oldu¤u bir toplumsal ortam için bunlar›n çat›flt›r›lmas› yerine uzlaflt›r›lmas› üstlenilmesi gerekli politik bir görevdir. Ö¤renme kiflisel bir sorun olurken ömür boyu ö¤renme zorunlulu¤u ile bunlar için uygun iklim ve altyap› oluflturma görevi devlete düflen yeni bir görevdir. Bilgi ekonomisinin temel özellikleri nelerdir? B‹LG‹ ÜRET‹M STRATEJ‹LER‹ SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi gücünün dengesiz kullan›m›, bilgiye eriflim, kiflisel yetenek ve imkânlar›n sorumsuz kullan›m› ile de¤iflim ve yeniliklerden do¤an yeni risklerin yaratt›¤› güvenlik sorunlar› bilgi ekonomisine efllik ediyor. 3 Kurumlarda yerleflik duruma gelmifl amaç ve süreçler, bilgi üretim stratejilerinin belirlenmesinde etkilidirler. Zira kurumlar›n bilgiye odakl› olmalar› ile bilgi sayeS O R U birlikte diksinde amaçlar› gerçeklefltirmeye yönelik süreç odakl› olmalar› kate al›nmal›d›r. Bu durumda; riski en aza indirgemek, verimlili¤i art›rmak ve yenilikçilik üç ayr› seçenek olarak öne ç›kar (Von Krogh ve di¤erleri; 2002: 297D‹KKAT 301): Riski en aza indirme amac›ndaki bir kurum, çal›flanlar›n donan›m durumlar› SIRA S‹ZDE olarak zaten elde var olan bilginin saptanmas›na odaklan›r. Bu amaçla, var olan bilgiye iliflkin veri depolama, bunun kullan›m alan› ve de¤eri ile bunlar›n kullan›m sistem ve denetimlerine a¤›rl›k verilir. Verimlilik amac› AMAÇLARIMIZ ise eldeki bilgiyi tüm çal›flanlar›n eriflimine ve yeni kullan›m alanlar›na açmaya yönelerek yayg›nl›k sa¤lamaya odaklan›r. Burada amaç maliyet avantaj› yakalamak için en iyi deneyim ve uygulamalar› kurumda yayg›nlaflt›rmakt›r. K›yas yöntemlerinden K ‹ T A P yararlan›larak en iyi uygulama program›; bilgi, teknoloji ve sistem transferi olarak da devreye sokulur. Yenilikçilik amac›nda ise kurum yeni bilgi üretiminin desteklenmesine T E L E V ‹ Z Y O N yönelir. Burada yeni bilgiye ve bilgi süreçlerine odaklanma gerçekleflir. Bilgi üreticileri sü- D Ü fi Ü N E L ‹ M Kurumlar›n bilgiye odakl› olmalar› ile bilgi sayesinde amaçlar› gerçeklefltirmeye S O R U yönelik süreç odakl› olmalar› birlikte dikkate al›nmal›d›r. Bu durumda; riski en aza D‹KKAT indirgemek, verimlili¤i art›rmak ve yenilikçilik seçenekleri öne ç›kar N N ‹NTERNET www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 64 Bilgi Ekonomisi rekli desteklenir; çal›flanlar motive edilir ve bilgi üretim ortam› sürekli gelifltirilir. Zira bilgi burada stratejik önem kazan›r. Bunun için yeni çal›flma ve örgütlenme biçimleri devreye girer. K›sacas› bilgi üretimini desteklemek; bilgi ve yenilik vizyonu belirlemek, iletiflim a¤›n› oluflturmak bilgi çal›flanlar›n› harekete geçirmek, uygun ortam oluflturmak ve yerel bilginin küreselleflmesini sa¤lamakla gerçekleflir. Böylece, kurumda söz konusu olan amaç ve süreçler ba¤lam›nda bilgi üretimine yönelik süreçler: • Riski azaltmak için var olan bilginin kullan›m›, • Verimlilik için bilginin kurum bütününde yayg›nlaflt›r›lmas›, • Yenilikçilik için bilgin üretiminin desteklenmesi aflamalar›n› içerir. Bu iliflki süreçleri afla¤›daki gibi gösterilebilir: (Von Krogh ve di¤erleri 292’den modifize edilmifltir.) fiekil 2.2 Süreç odakl›l›k 3)Yenilikçilik 2)Verimlilik aray›fl› Bilgi üretiminin desteklenmesi Kurum içi yayg›nlaflt›rma 1)Riski azaltma Aç›k bilginin Örtük bilginin yayg›n kullan›m› a盤a ç›kar›m› Bilgi odakl›l›k düzeyi Bilgi üretimini desteklemek, sadece aç›k bilginin de¤erini vurgulama yerine, örtük bilginin uzun dönemde ilerleme ve baflar› aç›s›ndan sahip oldu¤u gerçek potansiyeli devreye sokmak için bunu beslemek, kullan›m› ve paylafl›m› desteklemek; kiflilerin beyninden ç›kar›p ekip veya topluma mal etmek için çaba gösterilir. Böylece kiflisel yarat›c›l›k herkes için yenilikçili¤e dönüfltürülür. Örtük bilgi hazinesinin kilidi aç›l›r ve ondan yararlan›l›r (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 301) B‹LG‹ ÜRET‹M‹→B‹LG‹N‹N DESTEKLENMES‹ Geleneksel ekonominin standart yaklafl›m› yerine “ekonomik kaynaklar›n art›r›lmas›” sorununa daha yak›ndan bakacak olursak; mallar üretilir; hizmet yap›l›r (veya edilir) ve bilgi ise yarat›l›r. “Bilgi üretimi” bu nedenle bilginin yarat›lmas› ile efl anlaml› olarak ele al›n›r (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 9). Bilgi üretimi, ö¤renmeye de¤er veren ve ö¤renme arzusunun sürekli oldu¤u bir kültür ortam›nda gerçek- www.hedefaof.com 65 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri leflir. Ancak bu sayede bilgi bazl› bir ekonominin kap›lar› aç›labilir. Ayr›ca, bilginin insan faktörü ile iç içe oldu¤u unutulmamal›d›r. Zira bilgi insan beyninde yurtlanm›fl durumdad›r. ‹flin içine insan faktörü girince, insanlar›n yarat›c›l›¤›, iletiflim becerileri, de¤er yarg›lar› yenili¤e aç›k veya kapal› davran›fl kal›plar› ve ö¤renme ve ö¤retme özellikleri devreye girer. Bilgi üretimi ancak bu de¤iflik özelliklerin bir arada bulunmas›n› destekleyen ve besleyen bir ortamda, gündeme gelen de¤iflik düflünce üretimlerinin yaflam için yaral› duruma dönüfltürülmesi fleklinde gerçekleflir. Dolay›s›yla bilgi üretimi; bütüncül bir ortam ve süreçleri yaratabilen kurumlar›n iflidir. Bilgi üretimi, nihai olarak belli konulara odaklanm›fl insanlar›n interaktif etkileflimli beyin ve zihin süreçlerinin sonucunda flekillenir. Bu yüzden bilgi üretimi, insan zihnini bask› alt›na alan zorlay›c› ortamlar yerine, onlara düflünce özgürlü¤ü veren ortam ve iklimlerde gerçekleflir. Ayr›ca bilgi üretiminin sürekli duruma dönüflmesi, daha çok Sanayi Toplumunun hiyerarflik yap›lar› içinde de¤il; bilgi toplumunun eflitler aras› yatay örgütlenme biçimi olan orkestra tipi yap›lanma ve ortamlar›nda gerçekleflebilir. Sürekli bilgi üretimi; yenilik [innovation] anlam›na gelir. Bu yüzden bilgi toplumunun en önde gelen konusu yenilik ve yenilikçilik olarak öne ç›kar. Bilgi üretiminin belirleyicileri Von Krogh ve di¤erleri(2002: 15)’ne göre 5 koflula dayal› olarak gerçekleflir. Bunlar; 1. Bilgiyi destekleme ifli bir vizyon olarak benimsenmelidir, 2. Bunun gerektirdi¤i iletiflim a¤› etkin yönetilmeli, 3. Bu ifli üslenen bilgi iflçileri (çal›flma ekibi) harekete geçirilmeli, 4. Bilgi üretimi için uygun ortam oluflturulmal› ve 5. Üretilen yerel bilgi küreselleflmelidir. Bilgi ve yenilik üretebilmek için yukar›da say›lan 5 unsur birbirinden kopuk de¤il; kendi aralar›nda bir etkileflim sistemi oluflturarak ve birbirini destekleyerek birlikte var olur ve yap›lan›r. Bu sistemi afla¤›daki gibi flematize edebiliriz: Bilgi üretimi, insan zihnini bask› alt›na alan zorlay›c› ortamlar yerine, onlara düflünce özgürlü¤ü veren ortam ve iklimlerde gerçekleflir. fiekil 2.3 1 Bilgi ve yenilik vizyonunun oluflturulmas› 2 3 Bilgi Üreticilerinin Harekete Geçirilmesi 5 Yerel Bilgi Üretilmesi ve Yay›lmas› ‹letiflim A¤lar› 4 Uygun ‹klim ve Ortam Oluflturulmas› Yukarda de¤inilen unsurlar›n etkileflim ve iflleyifl iliflkilerinin gösterdi¤i örgütsel yap›lanma içinde bilgi üretim süreci devreye girer. Söz konusu belirleyicilerin www.hedefaof.com 66 Bilgi Ekonomisi oluflturdu¤u etkileflim ve örgüt yap›lan›fl› içinde bilgi üretim sürecinin aflamalar› devreye girerek bilgi üretimi gerçekleflir. Böylece bilgi üretim süreci kendi içinde flu aflamalar› içerir: 1. Örtük bilginin paylafl›lmas›, 2. Yeni Bilgi Konseptinin (kavramlar›n) üretilmesi, 3. Yeni Bilgi Konseptinin gerekçelendirilmesi veya do¤rulanmas›, 4. Bir prototip (ilk örnek) oluflturulmas›, 5. Bilginin yay›lmas›, fiekil 2.4 Örtük bilginin paylafl›lmas› Yeni bilgi konsepti (kavram yaratmak) Yeni bilgi konseptinin do¤rulanmas› ‹lk örnek Üretilmesi Bilginin Yay›lmas› Bilgi Üretim Sürecinin Aflamalar› Von Krogh ve di¤erlerine (2002) göre bilgi üretimini destekleyen koflullar ile bilgi üretim aflamas› 5×5 2’li matris oluflturdu¤unda bunlar aras›ndaki etkileflim yo¤unlu¤u afla¤›daki flemadaki gibidir: Bilgi Üretim Aflamalar› Bilgi Üretimi Destekleme Koflullar› 1 Bilgiyi Destekleme Vizyonu 2 ‹letiflim Yönetimi 3 4 5 Bilgi Eylemcisini Harekete Geçirme Do¤ru XXXX Oluflturma Yerel Bilginin Küreselleflmesi Bilginin paylafl›m› Kavramlar›n yarat›lmas› Kavramlar›n gerekçelendirilmesi ‹lk örnek yarat›lmas› Bilginin yay›lmas› ___ ? ?? ? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ___ ? ? ___ ?? ? ? ?? ? ?? ___ ___ ___ ___ ?? Bilgi üretiminin hassas ve k›r›lgan yap›s›, belirleyici unsurlar›n örgütsel yap›lan›fl› ve bu yap› içindeki ak›fl sürecinin bir biriyle uyumlu olmas› için özen ve gayret gerekir. Her ne kadar bilgi üretimi, belli bir kurulufl içinde gerçekleflirse de söz konusu kuruluflun iç unsurlar› kadar, onun çevresel unsurlar›ndan da etkilenir. Örne¤in flirketin gelecek stratejisine iliflkin vizyon olufltururken uzman akademik çevreden, Ar-Ge laboratuarlar›ndan müflteri ve tedarikçilerde süreç içinde yararlanabilir. Bilgi üretiminde, kurulufl içi iliflkilerde iletiflimin etkin yönetimi son derecede önemlidir. Bilgi üreticileri aras›ndaki sosyal a¤›n yap› ve yap›lan›fl›, bilgi üretiminde merkezî bir önemdedir. Bilgi üretimine gösterilen özen ancak uygun bir ortam içinde, kurum çal›flanlar›n›n bilgilerini uygulamaya aktarma yönünde aktif çabas› www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri 67 ile mümkün olur. Kurum içindeki iyi iliflkilerin yaratt›¤› güven ortam› sayesinde kiflisel ve örgütsel engeller ortadan kald›r›labilir. Kurum içindeki etkin iletiflim, bilgi üretim sürecinin tüm aflamalar› için önemlidir. Etkin iletiflim, örtük bilginin paylafl›lmas›n›, Bilgi Konsepti üretimini ve bunun gerekçelendirilmesini oldukça kolaylaflt›rd›¤› gibi prototip oluflturma gibi ve bilginin yay›lmas› için de uygun bir altyap› oluflturur. Kurum içi etkin iletiflim, birlikte çal›flma ve birlikte baflarma kültürü ve sürekli ö¤renme ya da “ö¤renen örgüt” olma flans› yarat›r. Kurum içi iletiflim sisteminin, bilgi üretimine yönlenmesi, bilgi ve yenilik üretimi için vizyon oluflturmaktan geçer. Ortak vizyon, kurulufl üyelerinin, yarat›lan konseptin daha etkin biçimde ortaya konup gerçeklefltirilmesinde etkendir. Ayr›ca ortak vizyon, bilginin daha etkin kullan›m› ve bilginin yay›lmas› aç›s›ndan da önemlidir. Bilgi iflçilerinin harekete geçirilmesi, bilgi üretim sürecini devreye sokar. Bu süreç bilgi iflçisi olan insanlarla ilgili oldu¤u için, bunlar aras›nda uyum ve koordinasyon önem kazan›r. Özellikle bilgi konseptlerinin gerekçelenmesi ve bir prototip oluflturmada, kat›l›m ve koordinasyon önem kazan›r. Bu aflamada çal›flma grubu içindeki ifl birli¤i ve sinerji önem kazan›rken flirket vizyonu ile uyumlaflt›rma gerçekleflir. Bilgi üretimi bir bofllukta de¤il uygun ortamda ve iklimde gerçekleflir. Uygun ortam bilgi üretimini destekleyen ve besleyen bir kültür ortam› olup flirket yap›s› ile yak›ndan ilgilidir. Bilgi üretimini destekleyici bir ortam›n varl›¤›, bilgiyi destekleyen merkezî unsurdur. Uygun bir ortam ve strateji ile uyumun birlikteli¤i bilgi üretimini hayata geçirir. Uygun ortam bilgi üretiminin her aflamas›n› besler ve destekler. Özellikle de kavramlar›n gerekçelendirilmesi ve bilginin h›zl› yay›lma aflamalar› böylesi ortamlardan daha yo¤un etkilenirler. Yerel bilginin küreselleflmesinde, bilgi üretici ekipten çok kuruluflun her düzeyinde yayg›nlaflm›fl bir ilgiyi gerektirir. Kurum içindeki iyi iliflkilerin yaratt›¤› güven ortam› sayesinde kiflisel ve örgütsel engeller ortadan kald›r›labilir. Kurum içindeki etkin iletiflim, bilgi üretim sürecinin tüm aflamalar› için önemlidir. Bilgi üretimini destekleyici bir ortam›n varl›¤›, bilgiyi destekleyen merkezî unsurdur. Uygun bir ortam ve strateji ile uyumun birlikteli¤i bilgi üretimini hayata geçirir. Sosyal Sermaye Olarak Bilgi Üretici Ekip Bilgi, insan gibi de¤iflken ve sosyal sermaye olarak bilgi üretici ekip, ak›flkan bir kaynakt›r. Bu nedenle bilginin desteklenmesi insan iliflkilerinin yönetimiyle ilgilidir. Bilginin niteli¤i, üretim h›z› bilgi iflçilerini memnuniyeti, kurum imaj› ile d›fl ortak ve kurumlarla iliflkilerini etkileyen özellikler tafl›rlar. Bu nedenle bilgi yönetimi, hem süreçleri hem de yetenekli ve uzman bilgi iflçisini birlikte yönetmesi; bilgi iflçisinin uzmanl›k kurum veya iflletmenin kullanabilece¤i konseptlere dönüfltürmeye özendirilmesi ve yönlendirilmesi gerekir. Bilgi iflçisinin bir insan oldu¤u ve bilgi üretmenin sadece seçkinlere özgü de¤il herkese ait oldu¤u unutulmamal›d›r. Yöneticiler de kurumdaki herkes gibi insani duyarl›l›k sahibi uzman ve yarat›c› olmaya yönelmelidir. Zira bilgiye farkl› kifliler farkl› anlamlar yükleyerek alg›larlar. Bu nedenle akademisyen, uzman ve uygulay›c›lar›n farkl› bak›fl aç›lar› akl› kar›flt›ran durumlar olmaktan çok, yarat›c› potansiyel kayna¤› olarak alg›lanmal›d›r. Günümüzde bilgi üretimi kiflisel olmaktan çok bilgi ekiplerinin iflidir. Yenilikçi bilgi ekibinin oluflmas›, örtük bilgilerin paylafl›lmas› ile devreye girer; belli bir süreç içinde yüz yüze etkileflim içinde flekillenerek kendi ortak dil, norm ve de¤erler sistemi; yani grup kültürünü oluflturur. Böylesi bir ekip ya da topluluk; tasarlanm›fl ekipler olmaktan çok kendi kendine organize olur ve kendileri için ortak platform oluflturarak yap›lan›rlar. Örne¤in, ‹nternet’te ve kurum aktivitelerinde birbirlerini bulurlar ve birlikte e¤lenirler. Ekip içindeki iliflki a¤›n›n yo¤unlu¤u, kiflisel örtük bilgilerin yavafl paylafl›lmas› sonucunda kaynaflm›fl bir ekibe dönüflür. Böylece üyelerin örtük bilgilerinden karfl›l›kl› olarak haberdar olunur. Ancak eki- www.hedefaof.com Bilgi üretimi kiflisel olmaktan çok bilgi ekiplerinin iflidir. Yenilikçi bilgi ekibinin oluflmas›, örtük bilgilerin paylafl›lmas› ile devreye girer; belli bir süreç içinde yüz yüze etkileflim içinde flekillenerek kendi ortak dil, norm ve de¤erler sistemi; yani grup kültürünü oluflturur. 68 Bilgi Ekonomisi bin zaman içinde ortak bir amaç etraf›nda birleflmesi ile ekip bir kimlik kazan›r ve bilgi üretimine geçebilir. Ekip üyelerinin uzmanl›k ve bilgi birikiminin çeflitlili¤i sakl› bilginin paylafl›m›n›, konsept üretilmesini ve gerekçelendirmeyi kolaylaflt›r›r. Zaman içinde ekip sinerjisi, ortak bellek ve ortak ak›l üretmeye hizmet eder. Ekip zamanla kendini tan›r; zay›f ve güçlü yönleri konusunda daha bilinçli olur. Ekibin kendine özgü ortam› ve bilinç düzeyi ekibin kendini gelece¤e do¤ru yönlenip, yap›lanmas›n› flekillendirir. Böylece ekip bir “sosyal sermaye” olarak bilgi üretimini sürdürebilir. Bilgi Yönetiminin K›s›tlar› ‹nsan›n olay ve olgular› anlamland›rmas› ve alg›lamas› “benzeflim” süreci üzerinden gerçekleflir. Ancak al›fl›lm›fl›n d›fl›nda bir yeni durum, al›fl›lm›fl ve bilinen çözümleri zora sokar. Bilgi üretimi, meta üretimine benzemez. Bu nedenle geleneksel ve mekanik yöntemler ifle yaramaz. Bu yüzden bilgi üretimi ve süreklili¤i san›ld›¤›ndan daha çok k›s›tlar› olan ve daha karmafl›k süreçtir. Zira temelinde, bir birinden farkl› de¤er, düflünce, bak›fl aç›s›, al›flkanl›klar, ruh hâli, alg› sistemleri ve becerileri olan insanlar vard›r. Ayr›ca insan merkezli k›s›tlar ötesinde, örgütsel ve kurumsal k›s›tlar bulunur. Bilgi üretiminin önündeki insani engellerin bafl›nda insanlar›n yeni bilgiyi kabullenmekte gösterdi¤i direnç gelir. Zira bilgi kiflisel düzeyde; her türlü gerekçe ve bahanesi kabullenilmifl inançlara dönüflür. ‹nanç sistemleri ise sürekli kendi kendinin do¤rulanmas›na hizmet eder. ‹nsanlar›n inançlar›, çocukluktan olgunlu¤a kadar her yaflta, aile, sosyal çevre, e¤itim süreçleri ve ifl ortam› ile yaflam deneyimleri, ruhsal ve duygusal süreçleri içinde perçinlenir. Karfl›lafl›lan her yeni olay, olgu, durum ve uyarana, kendi haf›zas›nda yer etmifl olan deneyim ve inançlar merce¤inden bakar. Zira beyin, daha önceki yaflananlara benzeflim kurarak olaylar› alg›lar ve bu bak›fl aç›s›ndan yeni olguya uyum sa¤lar. Beyne gelen yeni girdi benzeflim süreci üzerinden var olan deneyimlerle bütünleflir. ‹nsan›n olay ve olgular› anlamland›rmas› ve alg›lamas› “benzeflim” süreci üzerinden gerçekleflir. Ancak al›fl›lm›fl›n d›fl›nda bir yeni durum, al›fl›lm›fl ve bilinen çözümleri zora sokar. Bu durumda, yeni girdiye ba¤l› alg› uyum sürecine dönüflür. Al›fl›lmad›k girdiye ba¤l› olarak yeni de¤erlendirme ve alg›ya ba¤l› olarak uyum aray›fl› devreye girer. Uyum sürecinin zorlu¤u insan› tedirgin edebilir. Bu durum insan›n benlik imaj›na yönelik bir tehdit olarak alg›lanabilir. ‹nsan kiflili¤inin oluflumunda yapt›¤› iflin önemi büyüktür. Zira insana kiflilik veren ve kendini gerçeklefltirme flans› veren onun ifl ortam›d›r. Bu nedenle insan›n benli¤i ile kiflili¤i ve benlik imaj› birbiriyle yak›ndan ilgilidir. Oysa yenilik ve de¤iflimle, bildiklerimizden ve al›flkanl›klardan kopmak, varl›k riski olarak alg›lan›r. Bu durum yenili¤e karfl› direnç oluflturur. Zira insanlar geçmifline ve al›flkanl›klar›na ters düflen yeni durum ve bilginin getirdi¤i benlik riski nedeniyle yenili¤e uyum konusunda direnç gösterip zihinsel geri çekilim yaflarlar (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 35). Organizasyonel K›s›tlar Bir toplulu¤u oluflturan insanlar›n ço¤unun kendine özgü örtük bilgileri vard›r. Grup üyeleri kendi ve inançlar›n› di¤erleri karfl›s›nda savunurken gerekçelendirmek durumundad›r. Oysa bu süreçte gruba ters düflebilece¤i gibi kendi bilgi ve inançlar›ndan kuflkuya düflebilir. Bu nedenle insanlar›n inanç ve bilgilerini gerekçelendirmelerinin önünde dört engel vard›r (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 36): 1. Kabul edilebilir bir dil kullanma zorunlulu¤u, 2. Kuruluflta daha önce yaflanm›fl durumlar, www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri 3. Yürürlükteki prosedürler, 4. fiirket paradigmas›. Grupta kiflisel bilgiyi aktar›rken di¤erlerin al›fl›k veya yak›n olmad›¤› bir dil kullanma zorunlulu¤u vard›r. Oysa ö¤renme, düflünme ve ikna etmenin anahtar› dildir. Bu nedenle olay, olgu ve bilginin ortaya konulmas›nda ayr›nt›larda bo¤ulmadan ve bütün ile gözden kaç›rmadan dikkatli ve özenli bir dil kullan›lmal›d›r. Her kuruluflun bir tarihi vard›r. Ayr›ca ikna sürecinde kurum kültürü ve belle¤i dikkate al›nmal›d›r. Zira çal›flanlar bu birikimin ›fl›¤›nda davran›fl ve iliflkilerini düzenlerler. Çal›flanlar›n mevcut birikime ters düflen dil, düflünce ve uygulamalar› gündeme getirmeleri zordur. Bu nedenle dil yan›nda kurumda yaflanm›fl ve yaflanan durumlar organizasyonel k›s›tlar olarak devreye girer. Yürürlükteki prosedürler, yürüyen sürecin etkinli¤i ve verimlili¤i içindir. Bu süreç yeni bilgiyi devreye sokmak için baflka bir engeldir. Nihayet flirketin yürürlükteki vizyon, misyon, strateji, temel de¤erleri, kurum kültürü, kurumun mevcut paradigmas›n› oluflturur. Mevcut paradigma ve kurumun dünya görüflü, kurumu oluflturan tüm unsurlarca içsellefltirilmifl durumdad›r. Çal›flanlar›n olaylar› alg›lama ve çözüm bulmaya yönelik yaklafl›mlar› mevcut paradigmaya ba¤l› olarak flekillenir. Bu nedenle yeni bilginin devreye girmesinde en büyük engel, kurum paradigmas›ndan kaynaklan›r. Mevcut paradigmaya uygun bilgi ve fikirler kolayca kabul görürken yeni bilgi ise kuflku ile karfl›lan›r. Söz konusu k›s›t ve engellerin biri veya birkaç›n›n birlikte varl›¤› durumunda kiflisel düflünceler bilgi üretimine tümüyle kat›lamazlar. Örtük bilginin yeni bilgiye dönüfltürülmesinde geçmiflte yaflanan olumsuz deneyimler, yeni düflüncelerin gündeme getrime cesaretini tümüyle yok edebilir. Yeni bilgi üretimi ve bilginin desteklenmesinde yaflanan k›s›t ve engeller sadece insani ve organizasyonel (kurumsal) engellerle s›n›rl› de¤ildir. Yanl›fl bilgi yönetimi de bu yönde etkili bir k›s›t ve engel olabilir. Bilgi yönetimi sadece enformasyonla ilgilenirse yetersiz kal›r. Bilgi yönetimi mevcut bilgi teknolojilerine ba¤l› olarak bilgiyi do¤ru zamanda do¤ru insanlara iletilmesi durumunda baflar›l› olur. Bu noktada enformasyon ile bilginin birbirinden ayr›lmas› gerekir. Enformasyon; belli bir çerçeve içinde sunulan veriler olup di¤er verilerle ba¤lant›l›d›r. ‹nsanlar enformasyona belli anlamlar yüklerler, bu nedenle bilginin temelini oluflturur. “Ancak bilgi bir ad›m öndedir: gruplar›n ya da bireylerin inançlar›n› kapsar ve eylemle s›k› s›k›ya iliflkilidir. ‹nançlar, taahhütler ve eylemler enformasyon ile ayn› flekilde yakalan›p gösterilemez (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 41).” Örtük bilgi insana özgü bir özellik olarak öne ç›kt›¤› için kodlan›p, depolan›p, bir yerden baflka bir yere veya kimseye yaz› veya elektronik olarak aktar›lamaz. Bu nedenle bilgi üretimi için biliflim teknolojileri ve enformasyon gerekli, ancak bilginin üretimi insan becerileri ile ilgilidir. Bu nedenle kurumlar, biliflim teknolojileri kadar insanlar aras› sosyal iliflki ve sezgisel etkileflimlere de yat›r›m yapmak ve odaklanmak durumundad›r. Bilgi yönetimi sadece mevcut araç ve yöntemlerle ilgilenirse yine yetersiz kal›r. Bir kurumda kullan›mda olan araç ve yöntemler, bilgi üretim sürecini bafllatabilir, ancak çal›flanlar›n düflüncelerini kal›plaflt›r›p k›s›tlama riski tafl›r. Mevcut araçlarla kullan›mda olan bilgi; yeni de¤er yarat›c› ifllere yönelik kullan›mda yeni araçlara ihtiyaç duyar. Eski araçlar›n kullan›m›na dayal› olarak kurulmufl sistemler, çal›flanlar› k›s›tlar. Örne¤in ayn› biliflim teknolojilerine dayal› olarak çal›flan her hekimin, bunlar› farkl› hastal›k durumuna göre kiflisellefltirirken gerekti¤inde uygulamada yeni alet ve yöntemlere yönelmesi gerekir. www.hedefaof.com 69 Yeni bilginin devreye girmesinde en büyük engel, kurum paradigmas›ndan kaynaklan›r. Mevcut paradigmaya uygun bilgi ve fikirler kolayca kabul görürken yeni bilgi ise kuflku ile karfl›lan›r. 70 Bilgi Ekonomisi Enformasyon yönetimi ile bilgi yönetimi farkl›d›r. Bilgi yönetimi bürokratik olarak yönetilemez çünkü bilgi sürekli birikimli, de¤iflken ve dinamiktir. Bilgi çok say›daki insan›n kat›l›m› ile üretilir. Zira bilgi kurumun en tepesinden an afla¤›s›na kadar da¤›lmas› gerekir. Sadece tepe yönetimde kalan bilgi, eyleme geçmemifl bilgidir. Bilgi sosyal a¤ sistemine dayal› olarak ortak vizyon kapsam›nda kurum birimlerince içsellefltirilmelidir. Bilgi üretimi aç›k sistem ve aç›k ekip iflidir. S›n›rs›zca yeni uzmanl›klara aç›k olmal›d›r. Bilgi yöneticilerinin s›n›rlar koymas›, organizasyonel engellerin artmas›na yol açar. Bilgi üretiminde karfl›lafl›lan k›s›t ve engelleri aflmada flunlara önem verilmesi gerekir (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 44-46): 1. Bilgi örtük veya aç›k olabilir; kiflisel ya da toplumsal olabilir ya da gerekçelendirilmifl gerçek inanç olarak ortaya ç›kabilir. Özellikle örtük bilgi duygu ve sezgilerle yak›ndan ilgili ekip hem duygusal hem mant›ksal yaklafl›mlardan etkilenir. Bilgi üretiminin desteklenmesi için sadece enformasyona de¤il; örtük bilginin a盤a ç›kar›lma süreçlerine f›rsat yarat›lmas›yla bilgi üretiminin özüne iliflkin nitelik dikkate al›nm›fl olur. 2. Bilgi bak›fl aç›s›na ve ortama göre de¤iflir. Gözlem ölçe¤i de¤ifltikçe bilgi de de¤iflir. 3. Bilgi üretimi, bilim olmaktan çok sanatt›r. Zira bilgi ekipleri, bilgi üretim sanat›nda ortaklafla çal›fl›rlar. Bilgi üretiminin insanlarla ilgili olmas›, kurumlarda insanlara de¤er vermeyi ve karfl›l›kl› güven duymay› gerektirir. Bu durum kiflisel ve örgütsel engellerin afl›lmas›na katk› yapar. Ancak bu durumda insanlar›n bilgi üretim sürecine tam kat›l›m sa¤lanabilir. Baflar›l› yenilikler genellikle aç›k, bir bak›ma kaotik bir ortamda gerçekleflir. Bu nedenle karmafl›k süreçlerde kaosla düzen aras›nda bir denge kurulmas› gerekir. Bilgi üretim sürecinde; Temel araflt›rma-kavram üretme ve tasar›mürün gelifltirme ile üretim aflamalar›n›n her birinde ekibe kat›lan yeni uzmanlar›n uyumlu çal›flmas› ve ifl birli¤i için sürekli olarak kaosla düzen aras›nda denge gözetilir. Bu süreçte ekiplerin aç›k uçlu kontrolü gerekir. Bunun için yönetim, yol gösterici kurallar koymas› gerekir. Bilgi Üretiminde Uygun Ortam Yaratmak Japonlar, bilgi üretimini destekleyici özene sahip ve karfl›l›kl› güven veren ortama “ba” ad› verir. Bilginin güç olmas› onun ortak ve sakl› tutulmas›na yol açar. Kurum kendi örtük bilgisini kurum içinde sakl› tutar. Firma içindeki ise kurum içi güçlü iliflkiler, bilginin h›zl› yay›lmas›na hizmet eder. Bu noktada firma sektör içinde kendini konumland›r›p kendine biçti¤i rolde önem kazan›r. Rekabetçi ortamda yenilikçi firma ile taklitçi firmalar›n gelifltirdi¤i sistem, yap› ve stratejiler ile kurum kültürü bir birinden farkl›d›r. Firma içindeki orta kademe yöneticiler kendilerini kan›tlamak için daha gayretlidirler. Ancak rekabetçi ortama verilen tepkiler de¤iflik olabilir. Afl›r› rekabetçi ortamlar strateji uzmanlar›n›n yenilikçi davranmak yerine tepkisel davran›fllar›na da yol açabilir. Bilgi üretimi için uygun ortamlar, ekip ve çal›flan memnuniyetine ve çal›flma ortam›nda esnek iliflkiler önem kazan›r. Kurum içi iliflkide afl›r› rekabetçi ortam yerine bilgi üretimini destekleyici sinerjik bir ortam yaratmak önem kazan›r. Bilgi üretimi için sinerjik ortam, süreçleri birlikte yaflamaya dayan›r. Böylesi bir ortam örtük bilginin ekip içinde paylafl›m› için zorunludur. Bilgi üretimini destekleyici sinerjik ortam, yöneticilerin ekiplere karfl› pozitif sinerji yaratmaya yönelik özenli davranmas›n› gerektirir. Ö¤renmek için yard›mc› olmay›, bilgi paylafl›m›nda aç›k olmay› ve sonuçlara karfl› duyarl› ve fark›ndal›k düzeyini yüksek tutmay› gerektirir. Japonlar, bilgi üretimini destekleyici özene sahip ve karfl›l›kl› güven veren ortama “ba” ad› verir (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 65). Özen www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri ve güven ortam› ayn› zamanda aktif empati, karfl›l›kl› yard›mlaflma, ölçülü hesap sorma ve cesaretlendirmeyi birlikte sa¤lar. Özen düzeyinin düflük ve yüksek oldu¤u durumlarda bilgi üretiminin desteklenmesi farkl›l›k gösterir. Düflük özen ortam›nda kiflisel düzeyde herkes kendisi için çaba gösterir. Ekip ve topluluk düzeyinde ise resmi bilgi ve belge aktar›m› a¤›rl›k kazan›r. Bu nedenle kifliler aras›nda rekabet öne ç›kar. Böyle durumda örtük bilginin paylafl›m› gerçekleflmez veya sadece karfl›l›kl› beklentilere dayal› olarak paylafl›l›r. Özen düzeyinin yüksek oldu¤u ortamlarda ise kifliler aras›nda bilginin paylafl›m› ve yard›mlaflma öne ç›kar (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 73-75). Ayr›ca topluluk ve ekip düzeyinde süreçleri birlikte yaflama ve kavramlar› paylama sayesinde örtük bilginin kolayca paylafl›ld›¤› bir durum yaflan›r. Zira bu ortamda, kifliler ekip arkadafllar›n›n geliflimi ile içtenlikle ilgilenir. Karfl›l›kl› güven ve aktif yard›mlaflma vard›r. Ekipte herkes kendini daha rahat dile getirebilir. Birlikte yaflama süreci aktif bilginin paylafl›m›n› ve kavram üretimini öne ç›kar›r. Yeni kavramla birlikte ortak ve yeni bak›fl aç›lar› içeren bir gelecek vizyonu ve kavram› oluflturularak birlikte yaflama süreci devreye girer. Sürekli diyalog ifl birli¤i ve yard›mlaflma ile bilgi birikimi ve deneyim sayesinde yenilik için yol al›n›r. Bu süreçte ekip birlikte düflünme, deneyimle yeni bir kavrama ve kiflilere ba¤lan›r. Örtük bilginin paylafl›m sürecinde eski ba¤›ml›l›klar ve kiflisel ç›karlar yerine grubun ç›karlar›, bak›fl aç›lar› ve kavramlar› öne ç›kar. Bu süreçte yaflamsal de¤iflim gerçekleflir. Olaylara yeni bir mercekten bak›l›r. Ancak bu bak›fl aç›s›n›n yenilikçi ve yarat›c› olabilmesi için, dar bir bak›fl aç›s› yerine genifl perspektiften farkl› bak›fl aç›lar›n› birlikte yaflayarak yeni bilgiyi do¤uracak çevresel koflullar›n birlikte alg›lanmas› gerekir. Örtük bilgi ve deneyimlerin aktif paylafl›m› için ekipteki özen ortam›n›n yüksek düzeyde olmas› gerekir. Ekibin etkin biçimde süreçleri birlikte yaflamas› için flu aflamalar izlenmelidir (Von Krogh ve di¤erleri, 2002: 75-76): 1. Bilgi vizyonu gözden geçirilmeli, 2. Örtük bilginin kaynaklar› belirlenmeli (müflteriler, tedarikçiler, stratejili ortaklar vb.), 3. Örtük bilginin vizyona etki flans› ve iliflkili kaynaklara eriflebilirli¤i belirlenmeli, 4. Örtük bilginin kayna¤› ile özenli bir iliflki kurulmal›, 5. Kaynaklar ile ortak deneyim zemini oluflturulmal›, 6. Kaynakla özenli iliflki ve ortak deneyim defalarca gözden geçirilmeli, 7. ‹fl birli¤i sürecinin sonuçlar› de¤erlendirilmelidir. K›sacas› özenli bir ortam yaratarak bilgi üretiminin desteklenmesi için ekipte ve kurumda; • güven yaratmaya, • aktif empatinin art›r›lmas›na, • karfl›l›kl› yard›m davran›fl›n›n içsellefltirilip yerleflmesine, • yarg›lamada ölçülü davranmaya, • cesaretlendirme ve teflvik etmeye, • üst yönetimin özenli ve ak›ll› bir yol göstericili¤ine ihtiyaç gösterir. Buraya kadar yap›lan aç›klamalar›n ›fl›¤›nda bilgi üretiminin 5 aflamas› olan bilgiyi paylaflmak, kavram yaratmak, kavram› do¤rulamak, ilk örnek oluflturmak ve bilginin yayg›nlaflt›r›lmas› süreçleri ile bilgi sarmal›n›, ayr›ca ortam koflullar› ile birlikte etkileflimi, özet olarak afla¤›daki gibi gösterilebilir: www.hedefaof.com 71 72 Bilgi Ekonomisi fiekil 2.5 Uygun fiartlar Niyet Özerklik ‹nifl-Ç›k›fl, Yarat›c› Karmafla Gereksiz Enformasyon Zorunluluk Çeflitlili¤i Örgütsel Örtük Bilgi Sosyalleflme D›flsallaflma Kavram Yaratmak Örgütsel Bilgiyi Paylaflma Örgütsel Aç›k Bilgi Birleflme Kavramlar› Do¤rulamak ‹lk Örnek Yaratmak Çaprak Basamakl› Bilgi ‹çselleflme Pazar Birlikte Çal›flan Örgütlerden Örtük Bilgi Kullan›c›lardan Kullan›c›lar Taraf›ndan ‹çsellefltirme Reklam, Patent, Mal ve Hizmet Olarak Aç›k Bilgi Kaynak: Derviflo¤lu, 2004: 42 ve Nonaka-Takeuchi, 1995: 84. B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE ‹fiLETME ORGAN‹ZASYONU ‹flletmeler, ayn› anda hem Japonlar›n kaizen (sürekli iyileflme) hem de buluflçuluk ile yeniliklere odaklanmas› gerekir. Karmafl›k ve çok boyutlu etkileflim ortam›nda konular›n ele al›nd›¤› bilgi toplumunda iflletmelerin baflar›l› olabilmesi, dinamik avantajlar›n devreye sokulabilmesi için kendi vizyon ve misyonlar›n› yenilikçi unsurlar üzerine oturtmas› gerekir. H›z›n öne ç›kt›¤› ve de¤iflimin sürekli oldu¤u durumlarda iflletme için yenilikçilik ve do¤ru oturtulmufl bir misyonla birlikte, müflteri odakl› yaklafl›mlar›n benimsenmesi gerekir. Zira bilgi ekonomisi, tüketim odakl› ve tüketicinin yönlendirdi¤i bir ekonomidir. Tüketici talep ve isteklerinin biliflim teknolojileri sayesinde h›zl› ve tam zamanl› karfl›lanabilmesi, iflletmelerin baflar›s›n› yak›ndan ilgilendirir. Çünkü bilgi ekonomisinde baflar›, h›z ve kaliteyi öne ç›karan yenilikçilikle mümkün olur. Aksi takdirde, rakipler karfl›s›nda ayakta kalmak mümkün de¤ildir. Bilgi ekonomisinde rekabet, yaln›zca rakipten de¤il, her yerden gelir. Zira bilginin a¤ üzerinde ›fl›k h›z›nda hareketi, kapal› yap›lar› her an ortadan kald›r›rken hiçbir iflletme kendini güvende hissedemez. Bu nedenle iflletmeler, ayn› anda hem Japonlar›n kaizen (sürekli iyileflme) hem de buluflçuluk ile yeniliklere odaklanmas› gerekir. fiirketlerin yenilikçi olabilmesi, hantal bir yap›dan çok, afl›r› büyük olmayan en iyi yapt›¤› ifle odaklanmay› ve de¤iflimlere ayak uydurabilmek için esnek, kurum kültürünü a¤ etkilefliminin sinerjik iflleyifle dayal› olarak flekillendirmifl bir kurumlaflmay› gerektirir. Bilgi ça¤›nda flirketler, hiyerarflik örgütlenme yap›s› yerine, orkestrasyona f›rsat veren, uzman çal›flanlar›n yo¤un ifl birli¤ine dayal› yatay örgütlenme yap›s›na sahip olmas› gerekir. Bilgi toplumunun iflletme organizasyonuna ço¤u yazar farkl› perspektiften bakarak farkl› yönlerini öne ç›karm›flt›r. Örne¤in Drucker’a göre iflletme a¤ organizasyonu veya orkestra tipi örgütlenme; P. Senge www.hedefaof.com 73 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri için “ö¤renen organizasyon”; T. Peters için “ç›lg›n organizasyon”, Ackoff için “demokratik flirket” ve Quiann için “ak›ll› iflletme”; G. Hemmel için “buluflçu” ve yeni strateji gelifltiren organizasyondur. K›sacas› iflletmeler, özünde yenilik, de¤iflim, de¤iflime uyum ve yeniden yap›lanmay› hep gündeminde tutan bir içerik, nitelik ve iflleyifl kazan›r. A¤ yap›lanmas› içinde iflletmeler, ayn› zamanda birbirinin müflterisi veya hizmet birimi olarak ifl birli¤i içinde yer al›rlar. K›sacas›, bilgi ekonomisinde iflletmeler, karmafl›k süreçte kararl› ilerleyebilmek için net bir yenilikçi stratejiye, a¤ ba¤lant›s› içindeki ifl birli¤i ve iletiflime, yatay örgütlenme içinde ortak kültürle sa¤lanan güvene, sürekli bilimsel bilgiyi ö¤renmeye ihtiyaç duyarlar. Böylesi bir iflleyiflin merkezinde de iletiflim, biliflim ve ‹nternet a¤lar› yer al›r. fiekil 2.6 Muhasebe Finansman› Bilgi Toplumunda yatay iflletme örgütlenmesi. Pazarlama Sat›fl ‹nsan Kaynaklar› Yönetim Denetim Biliflim Hizmetleri Bilgilenme AR-GE Genel Müdür (Genel Koor.) Yöntem Kaynak: Erkan, 1998:189 ve orada verilen kaynaklar. Üretim SIRA S‹ZDE Bilgi toplumunun iflletme örgütlenmesinin iflleyifl yap›s› nas›ld›r. Aç›klay›n›z. 4 B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N STRATEJ‹K ÖNCEL‹KLER‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi Ekonomisi Uygun Ortam ve Yap›lanma Yaratmak: Bilgi ekonomisi ve üretiminin kendi özelliklerinin içsellefltirilmesi ile buna uygun ekonomik ve kurumsal O R U ortam›n oluflturulmas› ve yap›land›r›lmas› gerekir. Bu ortam, birS ekonomide gerek yerel ve ulusal, gerekse küresel düzeyde bilginin kullan›lmas›, üretilmesi ve yarat›lmas› olanaklar›n› sa¤lamaya odakl› olmal›d›r. Bilginin yayg›nlaflmas› D ‹ K K A T ve toplumun her kesiminde ortaya ç›kar›ld›¤› etkiler, toplumu tüm boyutlar› ile birlikte kavramaya yönelik olmal›d›r. Toplumsal dönüflümü h›zland›rmal›d›r. Rekabet, giSIRA S‹ZDE riflimcilik, iflletme, entelektüel yetenek, yeni ürün ve piyasalar, yabanc› sermaye için ortam ve kurumlar yarat›l›r, finansal sistem ve sermaye piyasas› güçlendirilir. ‹fl piyasas›nda esneklik ile sosyal güvenlik sistemi etkinlefltirilir. AMAÇLARIMIZ Bilgi Ekonomisi ‹çin Beflerî Sermaye (Entelektüel Sermaye) Oluflturmak: Yetenekleri olan, esnek düflünmeye sahip ve yarat›c› bireylerden oluflan bir toplum kurmak için gerekli ö¤edir. Bilgi toplumunda e¤itim, ö¤renme K ‹ odakl› T A P ve yaflam boyu sürecek bir etkinliktir. Ö¤renen birey ve ö¤renen örgüt gibi sosyal yap›lar›n oluflmas›n›n önemli nedeni de budur. Kiflisel yetenek, sorumluluk, kiflisel inisiyatif alan› düzenlenmelidir. Formel ve enformel e¤itim içinT yeni f›rsatE L E V ‹ve Z Y Oesnek N lar yarat›lmal›d›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi toplumunda e¤itim, ö¤renme odakl› ve yaflam boyu sürecek birS etkinliktir. O R U N N ‹NTERNET www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 74 Bilgi Ekonomisi Ulusal Biliflim-Enformasyon Altyap›s› Oluflturmak: Ekonominin dinamik ve rekabetçi bir yap›da olmas› ile toplumda ifl birli¤i ve sinerji yaratmak için etkin bir biliflim a¤›, yani bilgi otoyollar› oluflturulmal›d›r. Bilgi toplumunda bütünleflme daha çok a¤lar üzerinde ve a¤lar yoluyla gerçekleflir. Ekonominin ve toplumun tüm birimleri aras›ndaki etkin iletiflim, ifl birli¤i, bilginin paylafl›m› ve üretimi için ileri enformasyon teknolojileri donat›m›n›n yayg›nlaflt›r›lmas› kaç›n›lmazd›r. Güçlü ve Etkin, Ayn› Zamanda Küresel Ba¤lant›l› Ulusal Yenilik Sistemi Oluflturmak: Kamu ya da özel araflt›rma ve gelifltirme faaliyetinde bulunan tüm birimlerin, sosyal alanda düflünce üreten organizasyonlar da dahil olmak üzere, bilgi ve yenilik üretim faaliyetleri a¤lar üzerinde bütünleflmeye yönelmelidir. Kamunun ArGe kurum ve politikalar› yan›nda, küçük iflletmelerin, ifl birli¤i içinde yerel a¤lar oluflturmas› sa¤land›¤› gibi, firmalarla üniversite ve kamu birimleri aras›nda yo¤un ifl birli¤i a¤lar› kurulmal›d›r. fiekil 2.7 De¤iflim Gerçekleflmesi Beklenen Ö¤renen Ekonomi Teknolojinin Prati¤i Geçirilmesi A¤ Kurumsal Bilgi Altyap›s› Ders Çal›flma Ekibi Bilgisayar› D›fl ‹liflkilerin Yeniden Ayarlanmas› Aç›k Okul Kurumlararas› Bilgisayar Müfredat›n Yeniden Entegre Okul Yüksek Performansl› Ö¤renme Ekibi Kiflisel Multimedya Bilgi Ça¤›’nda Ö¤renme Kurslar›n Yeniden Tasarlanmas› Ö¤renme Etkinli¤i Etkin Bireysel Ö¤renme Kaynak: Tapscott, 1996: 188. Bilgi, ekonomiyi de¤ifltirirken bilginin kayna¤› olan e¤itim ve ö¤renim de bir dönüflüm içindedir. Tapscott’a göre (1996: 189), ifl ve iflletmenin bilgi ekonomisinde dönüflüme u¤ramas› gibi, yeni bilgi altyap›s› sayesinde e¤itimde de bir dönüflüm ve de¤iflim yaflan›r. Bilgi teknolojisi sayesinde ö¤renme odakl› bir süreç bafllar. Ö¤renme etkinli¤i artar. Artan ö¤renme etkinli¤i, etkin bireysel ö¤renmeyi devreye sokar. Etkin bireysel ö¤renme ve bilgisayar ekipleriyle yüksek performansl› ö¤renme ekipleri oluflturmak, ö¤renimin yeniden tasarlanmas›na yol açar. Kurumsal bilgi altyap›s› ile entegre okullar› yarat›rken ö¤renme programlar›n›n, bilgi toplumunun düflünce sistemi ve toplum alg›s› içinde yeniden tasarlanmas›n› gündeme gelmelidir. Entegre okullar›n, kurumlar aras› bilgisayar a¤lar›na ba¤lanmas›, a¤da etkileflime yönelmifl aç›k okul yarat›rken, d›fl çevre ile iliflkileri yeniden tasarlamay› gerektirir. Aç›k okul ve e¤itim a¤ üzerinden bilgi ça¤›n›, ö¤renme süreçlerini ve ö¤renen ekonomiyi yarat›r. SIRA S‹ZDE 5 SIRA S‹ZDE Bilgi ekonomisinin stratejik öncelikleri nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri 75 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Bilgiyi ve bilgi ekonomisi’ni tan›mlamak Bilgi toplumunun ve ekonomisinin temel üretim faktörü bilgidir. Bilgiye dayal› üretim iliflkilerinin flekillendirdi¤i ekonomiye de bilgi ekonomisi denir. Bilgi, ö¤renenlerin ak›llar›ndan do¤an deneyimler, de¤erler, birlefltirilmifl enformasyonlar, uzmanlaflm›fl içerikler ve köklü sezgilerin ak›flkan bileflimlerinin hayata geçirilmifl biçimidir. Bu flekliyle bilgi, bireysel ve ortak ak›l taraf›ndan oluflturulup paylafl›l›rken; deneyim, baflar›, baflar›s›zl›klardan ve ö¤renimle zaman içinde kazan›l›r; sadece veri tabanlar›ndan edinilmez. Bilgiyi hayata geçirilmifl enformasyon olarak görmek, bilgi ve enformasyon fark›n› ortaya koyar. Baflka bir ifadeyle söylemek istersek bilgi, de¤er yaratmak üzere organize ve sistematize olmufl enformasyondur. Bilgiye dayal› yeni ekonomiye bilgi ekonomisi denilebilir ve bilgi ça¤› ve bilgi toplumunun ekonomisini betimlemek aç›s›ndan do¤ru bir tercihtir. Bilgi ve teknoloji fark›n› aç›klamak Teknoloji, kullan›labilir bilginin belli amaçlar için organize olmufl ve birikmifl durumudur. Teknoloji, insan zihninde bazen bir yöntem olarak, bazen bir alet, edevat veya makinede somutlan›r. Aç›k bilginin, yöntem ve alette somutlaflarak birikmifl biçimi teknolojidir. Bu anlamda teknoloji, yeni bilginin kullan›ld›¤› ortam› verir. Bilgi ekonomisinin altyap› donan›m› ve içeri¤ini aç›klamak Databanklar›, Ar-Ge merkezlerini, kurumlar› ve insanlar›, bilgisayar a¤lar› olarak yap›land›ran ‹nternet a¤lar›, bilgi ekonomisinin biliflim altyap›s› ve biliflim altyap› donan›mlar›d›r. Bilginin iletim ve aktar›m›n› sa¤layacak bilgi otoyollar›, yani biliflim-iletiflim altyap› donan›mlar› olmadan bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu var olamaz. www ile kurulan; ‹nternet a¤lar› küresel ölçekte bilgi ve iletiflim sa¤layan altyap›lard›r. Bu a¤lar içindeki bilgi ve iletiflim süreçleri ile üretim, tüketim, paylafl›m, ifl birli¤i, çal›flma süreçleri sanal olarak bilgi toplumunun içeri¤ini yarat›r. N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 Bilgi ekonomisinin temel özelliklerini özetlemek Bilgi toplumunun ekonomisi bilgiye dayal›d›r ve ayn› zamanda yenilikçidir. Bilgi ekonomisi; dijital bir ortamda, sanal yönü de olan bir a¤ sistemi içinde yap›lanm›fl moleküler bir ekonomidir. Küreseldir ve kendi içerisinde bütünleflen bir ekonomidir. Üretici ve tüketiciyi bütünlefltirir. Bu ba¤lamda arac›s›z bir ekonomik yap›lanmaya yöneliktir. Bilgi ekonomisinin temel özelliklerinden biri de h›za dayal› olmas›d›r. Bilgi üretim süreçlerini ve sorunlar›n› aç›klamak Bilgi üretim sürecini flu befl aflama fleklinde özetlemek mümkündür: 1. Örtük bilginin paylafl›lmas›, 2. Yeni Bilgi Konseptinin (kavramlar›n) üretilmesi, 3. Yeni Bilgi Konseptinin gerekçelendirilmesi veya do¤rulanmas›, 4. Bir prototip (ilk örnek) oluflturulmas›, 5. Bilginin yay›lmas›. Bilgi üretiminin temel sorunu mevcut paradigmaya olan ba¤l›l›kt›r. Bu ba¤l›l›k, yeniliklere karfl› insanlar› tutucu yapacakt›r. Yeni bilgilerin üretilmesi ve yay›lmas›, mevcut “eskimifl” paradigmayla mücadeleyi de içerecektir. Bilgi üretim süreci, organizasyonel sorunlarla da karfl›laflabilir. Kabul edilebilir bir dil kullanma zorunlulu¤u, kuruluflta daha önce yaflanm›fl durumlar, yürürlükteki prosedürler ve mevcut paradigma, bilgi üretiminin organizasyonel k›s›tlar›n› oluflturur. Sorunlar› aflman›n ilk aflamas›, bilgi üretimine uygun bir ortam› yaratmaktan geçmektedir. www.hedefaof.com 76 Bilgi Ekonomisi Kendimizi S›nayal›m 1. Bilgiyi, ö¤renenlerin ak›llar›ndan do¤an deneyimler, de¤erler, birlefltirilmifl enformasyonlar, uzmanlaflm›fl içerikler ve köklü sezgilerin ak›flkan bileflimlerinin hayata geçirilmifl biçimi olarak tan›mlayan sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir? a. Daniel Bell b. Manuel Castells c. Don Tapscott d. Peter Drucker e. Amrit Tiwana 2. Kiflinin kendi hüner ve becerileri olarak kendine ait olan ve kodlan›p kaydedilemedi¤i için aktar›lamayan bilgi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Aç›k bilgi b. Örtük bilgi c. Sistematik bilgi d. Enformatik bilgi e. Teknik bilgi 3. Daha üst veya daha yeni yarat›lacak “Nas›l’›n bilgisi”ne (“know-how” bilgiye), hangi iki bilgi türünün sentezlenmesiyle ulafl›l›r? a. Niçin’in bilgisi ile Nas›l’›n bilgisi b. Kim’in bilgisi ile Niçin’in bilgisi c. Ne’yin bilgisi ile Niçin’in bilgisi d. Nas›l’›n bilgisi ile Ne’yin bilgisi e. Nas›l’in bilgisi ile Kim’in bilgisi 4. Bir ustan›n, mesle¤i ile ilgili bir bilgisini ç›ra¤›yla paylaflmas› sürecinde meydana gelen, örtük bilginin aç›k bilgiye dönüflmesi hangi kavramla aç›klanabilir? a. Sosyalleflme b. D›flsallaflma c. ‹çselleflme d. Birlefltirme e. Yurtlanma 5. ‹nsana ait bilimsel, sistematik ve organize bilginin üretime, tüketime ve paylafl›ma uygulanmas›n› konu alan faaliyet biçimi hangi kavramla aç›klanabilir? a. Kapitalist ekonomi b. Kat›l›mc› ekonomi c. Bilgi ekonomisi d. Yenilikçi ekonomi e. Enformasyon ekonomisi 6. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi ekonomisinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Dijital olmas› b. Moleküler olmas› c. A¤ yap›s›na dayanmas› d. Yerel olmas› e. Sanal olmas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi ve yenilik üretiminin koflullar›ndan biri de¤ildir? a. Bilgiyi destekleme iflinin bir vizyon olarak benimsenmesi b. ‹letiflim a¤›n›n etkin yönetilmesi c. Bilgi iflçilerinin harekete geçirilmesi d. Üretilen yerel bilginin küreselleflmesi e. Bilginin endüstriyel süreçlere uygulanabilmesi 8. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi üretim sürecinin aflamalar›ndan biri de¤ildir? a. Örtük bilginin paylafl›lmas› b. Yeni bilgi kavramlar›n›n üretilmesi c. Bilgi iflçilerinin e¤itilmesi d. Bir prototip oluflturulmas› e. Bilginin yay›lmas› 9. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi toplumunda iflletme organizasyonunun tafl›d›¤› anlamla ilgili kavramlardan biri de¤ildir? a. Geliflimci organizasyon b. Orkestra tipi organizasyon c. Ç›lg›n organizasyon d. Ak›ll› iflletme e. Ö¤renen organizasyon 10. Afla¤›dakilerdan hangisi bilgi ekonomisinin stratejik öncelikleri aras›nda say›lamaz? a. Bilgi ekonomisi için uygun bir yap›lanma yaratmak b. Bilgi ekonomisi için entelektüel sermaye oluflturmak c. Ulusal enformasyon altyap›s› oluflturmak d. Teknoloji transferi için altyap› oluflturmak e. Küresel ba¤lant›l› ulusal yenilik sistemi oluflturmak www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri 77 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. e S›ra Sizde 1 Örtük ve aç›k bilgi, birbiriyle karfl›l›kl› etkileflim iliflkisinde birbirine dönüflerek “bilgi sarmal›” oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda çeflitli süreçler meydana gelmektedir: Bir kimsenin örtük bilgisini bir baflkas›yla paylaflmas›yla örtük bilgiden örtük bilgiye geçifl (ÖB → ÖB), yani sosyalleflme gerçekleflmektedir. Örtük bilgiye sahip usta veya uzmanlar›n bu gizlerinin temellerini di¤er ekip üyelerine aç›klayarak veya buna dayal› aç›klanabilir yöntemler gelifltirerek örtük bilgiyi aç›k bilgiye dönüfltürmeleriyle, örtük bilgiden aç›k bilgiye geçifl (ÖB → AB), yani d›flsallaflma süreci görülmektedir. Yeni aç›k bilginin baflkalar› taraf›ndan da içsellefltirilmesiyle kendi örtük bilgilerini oluflturma, geniflletme ve yaymalar›na yönelik olarak yeniden ba¤lant›lar›n kurulmas›; aç›k bilgiden örtük bilgiye geçifl (AB → ÖB), yani içselleflme süreci olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bir kimsenin, aç›k bilgisinin ayr› ayr› parçalar›n› yeni bir bütünde birlefltirerek daha genel aç›k bilgiye ulaflmas›yla da aç›k bilgiden aç›k bilgiye geçifl (AB → AB), yani birlefltirme süreci görülmektedir. 2. b 3. a 4. b 5. c 6. d 7. e 8. c 9. a 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilginin Tan›m ve Çeflitleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilginin Tan›m ve Çeflitleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilginin Tan›m ve Çeflitleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veriden Örtük Bilgiye Uzanan Süreç” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin ‹çerik Fark›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Temel Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi Bilginin Desteklenmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi Bilginin Desteklenmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi Bilginin Desteklenmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Stratejik Öncelikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Biliflim teknolojilerindeki geliflmelere ba¤l› olarak ‹nternet a¤lar›, küresel ölçekte a¤ örgütlenmesi oluflturmaktad›r. Küresel düzeydeki a¤lar sayesinde, bilginin dolaflmas›n›n önünde herhangi bir engel olmamaktad›r. Bilgi; flirketin, kurumun, endüstrinin ve ülkenin s›n›rlar›n› aflmaktad›r. Bilgi ça¤›n›n kurulufllar› ve ifl sistemleri zaman ve mekândan ba¤›ms›z olarak de¤iflik yerlerde ve her an gerçekleflebilmektedir. Küresel a¤lar›n yap›lanmas›nda ulusal yönlendirme ve yap›land›rmalar oldukça etkindir. Üretim ve tüketim süreçleri, biliflim teknolojileri sayesinde, belli bir mekândan ba¤›ms›z olarak a¤lar üzerinde gerçekleflmektedir. Küresel arenada belli potansiyellere dayal› olarak her yerde yeni pazarlar oluflturmak ve buna her yerden kat›lmak mümkün olmaktad›r. Bu nedenle küresel yap›lanma ve örgütlenmeler; uluslarüstü, uluslararas› veya uluslarötesi olma özelli¤ine ba¤l› yap›lanmalar fleklinde kendini göstermektedir. www.hedefaof.com 78 Bilgi Ekonomisi S›ra Sizde 3 Bilgi ekonomisi; kol eme¤ine dayal› ifl gücünü ikame edecek flekilde “bilgiye dayal›”d›r. Bilgi, ses, yaz›, görüntü, insan iletiflimi ve türlü ö¤elerin elektronik a¤larda ifllem gördü¤ü flekilde “dijital”dir. Bilgi ekonomisinde insanlar, flirketler ve kurumlar aras›ndaki iletiflim ve ifl birli¤i “a¤” yap›lanmas› üzerinde yarat›lmaktad›r. A¤ üzerinde bilgi üretimi ve dolafl›m›n›n ulusal s›n›rlar›n ötesinde küresel ölçekte gerçekleflmesi nedeniyle bilgi ekonomisi “küresel”dir. Bilgi ekonomisinde, teknolojinin analogtan dijitale ve simgesel ürünlere dönüflümüne ba¤l› olarak fiziksel varl›klar “sanal” (virtual) hâle dönüflmüfltür. Eskinin büyük, hantal ve kitlesel yap›lar› bilgi ekonomisinde “moleküler” ve dinamik yap›lara dönüflmüfltür. Bilgi ekonomisi, ekonomik karar birimleri aras›nda “arac›s›z” iletiflim ve ifl birli¤inin görüldü¤ü bir yap›lanmaya sahiptir. Bilgi ekonomisi bir yönüyle ifllevsellik aç›s›ndan molekülleflirken bir baflka yönden daha üst düzeyde farkl› endüstrilerin birbiriyle yak›nlaflma ve bütünleflme sürecini içermektedir. Bilgi ekonomisinde bir yandan farkl› sektörlerin birbiriyle bütünleflmesi, di¤er yandan arac›s›zlaflmaya paralel olarak üretici ve tüketici aras›nda da bir yak›nlaflma ve bütünleflme yaflanmaktad›r. Bilgi ekonomisinde biliflim ve iletiflim sektörünün bilgi toplumunun altyap› donan›m› durumuna gelmesi, ekonomik faaliyetlere görülmedik h›zda bir iflleyifl ve ak›fl kazand›rmaktad›r. Biliflim teknolojilerinin getirdi¤i h›z ve h›za dayal› rekabet; bilgi ekonomisinin yenilikçi bir ekonomi olmas›na yol açmaktad›r. Bilgi ekonomisinde; bilgi güvenli¤i, kiflisel yetenek ve olanaklar›n sorumsuz kullan›m›, teknolojik iflsizlik, mikro milliyetçilik, kültür çat›flmalar› gibi sosyal içerikli riskler ortaya ç›kmaktad›r. net bir yenilikçi stratejiye, a¤ ba¤lant›s› içindeki ifl birli¤i ve iletiflime, yatay örgütlenme içinde ortak kültürle sa¤lanan güvene, sürekli bilimsel bilgiyi ö¤renmeye ihtiyaç duymaktad›rlar. Böylesi bir iflleyiflin merkezinde de iletiflim, biliflim ve ‹nternet a¤lar› yer almaktad›r. S›ra Sizde 5 Bilgi ekonomisinin stratejik önceliklerinden biri; bilgi ekonomisi uygun ortam ve yap›lanma yaratmakt›r. Bilgi ekonomisi ve üretiminin kendi özelliklerinin içsellefltirilmesi ile buna uygun ekonomik ve kurumsal ortam›n oluflturulmas› ve yap›land›r›lmas› gerekmektedir. Bir di¤er stratejik öncelik; bilgi ekonomisi için beflerî sermaye oluflturmakt›r. Bu ba¤lamda, bilgi toplumunda e¤itim; ö¤renme odakl› ve yaflam boyu sürecek bir etkinliktir. Ö¤renen birey ve ö¤renen örgüt gibi sosyal yap›lar›n oluflmas›n›n önemli nedeni de budur. Bilgi ekonomisinin baflka bir stratejik önceli¤i; ulusal biliflimenformasyon altyap›s› oluflturmakt›r. Ekonominin dinamik ve rekabetçi bir yap›da olmas› ile toplumda ifl birli¤i ve sinerji yaratmak için etkin bir biliflim a¤›, yani bilgi otoyollar› oluflturulmal›d›r. Güçlü ve etkin, ayn› zamanda küresel ba¤lant›l› ulusal yenilik sistemi oluflturmak da bir stratejik önceliktir. Bu bak›mdan, kamu ya da özel araflt›rma ve gelifltirme faaliyetinde bulunan tüm birimlerin, sosyal alanda düflünce üreten organizasyonlar da dahil olmak üzere, bilgi ve yenilik üretim faaliyetleri a¤lar üzerinde bütünleflmeye yönelmelidir. S›ra Sizde 4 Bilgi ça¤›nda iflletmeler, hiyerarflik örgütlenme yap›s› yerine, orkestrasyona f›rsat veren, uzman çal›flanlar›n yo¤un ifl birli¤ine dayal› yatay örgütlenme yap›s›na sahiptir. Bilgi ekonomisinin iflletmeleri, özünde yenilik, de¤iflim, de¤iflime uyum ve yeniden yap›lanmay› hep gündeminde tutan bir içerik, nitelik ve iflleyifl kazanmaktad›r. A¤ yap›lanmas› içindeki iflletmeler, ayn› zamanda birbirinin müflterisi veya hizmet birimi olarak ifl birli¤i içinde yer almaktad›rlar. Bilgi ekonomisinde iflletmeler, karmafl›k süreçte kararl› ilerleyebilmek için www.hedefaof.com 2. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Tan›m› ve Özellikleri Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ak›n, B. (2001). Yeni Ekonomi, Çizgi Yay›nc›l›k, Konya. Ana Britannica (1992), Cilt 4, “Bilgi”, S. 147, Ana Yay›nc›l›k, ‹stanbul. Bozkurt, V. (1997). Enformasyon Toplumu Ve Türkiye, Sistem Yay., ‹stanbul. Bozkurt, V. (2005). Endüstriyel Ve Post Endüstriyel Dönüflüm, Aktüel, ‹stanbul. Bozkurt, V. (2007). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Ekin. Bursa. Büyük Larousse, Cilt 4 “Bilgi”, S. 1647, Milliyet. Castells, M. (2008). Enformasyon Ça¤›, Ekonomi, Toplum Ve Kültür, I. Cilt: A¤ Toplumunun Yükselifli ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Crawford, R. (1991). In The Era Of Human Capital, Harper Business, Usa Derviflo¤lu, G.H. (2004). Stratejik Bilgi Yönetimi, D›flbank Yay›nlar›, ‹stanbul. Dura, C. ve Atik, H. (2002). Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi Ve Türkiye. Drucker, P. Erkan, H. Erkan, C. (1998). Kültür Politikam›zda Yeni Boyutlar, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara. Erkan, H. (2004). Ekonomi Sosyolojisi. Bar›fl Yay›nlar›. 2004. Kutlu, E. ve Taban S. (2007). Bilgi Toplumu Ve Türkiye Politikalar- Stratejiler, Nisan Yay›nc›l›k, Eskiflehir. Lengnick- Hall, M.L. Ve C.A. Lengnick (2004). Bilgi Ekonomisinde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, D›flbank Yay›n. ‹stanbul. Tapscott, D. (1998). Dijital Ekonomi, A¤ Üzerindeki Ak›l Ça¤›nda Umut Ve Tehlike, Koç Sistem Yay›nlar›, ‹stanbul. Tiwana, A. (2003). Bilginin Yönetimi, D›flbank Yay›nlar›, ‹stanbul Tekeli, H. (1994). Bilgi Ça¤›, Simavi Yay., ‹stanbul. Toffler, A. (1992). Yeni Güçler Yeni fioklar, Alt›n Kitaplar. Von K., G., Ichijo K. Ve Nonaka, I. (K›n) (2002). Bilginin Üretimi, D›flbank Yay›nlar›, ‹stanbul. www.hedefaof.com 79 3 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgi üretimi faaliyetlerini tan›mlayabilecek ve bilgi üretiminin ulusal gelirdeki pay›n› belirlemek amac›yla kullan›lan yöntemleri aç›klayabilecek, Bilgi üretimi yapan meslek gruplar›n› belirleyebilecek ve bu gruplar›n toplam istihdamdaki pay›n› hesaplamak amac›yla gelifltirilen yöntemleri aç›klayabilecek, Bilgi endeksi, bilgi ekonomisi endeksi ve bu konuda gelifltirilen di¤er endeksleri tan›mlayabilecek ve bu kavramlar› oluflturan unsurlar› aç›klayabilecek, Bilgi ve iletiflim teknolojilerini (B‹T) tan›mlayabilecek, B‹T sektörünün kapsam›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Bilgi Endüstrisi • Bilgi Sektörü • Bilgi ‹fl gücü • Bilgi Endeksi • Bilgi ve ‹letiflim Teknolojileri Sektörü ‹çindekiler Bilgi Ekonomisi Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi www.hedefaof.com • B‹LG‹ ÜRET‹M‹ VE ULUSAL GEL‹R • B‹LG‹ ÜRET‹M‹ VE MESLEK YAPISI • B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ENDEKSLERLE ÖLÇÜLMES‹ • B‹LG‹ VE ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹ SEKTÖRÜ Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi B‹LG‹ ÜRET‹M‹ VE ULUSAL GEL‹R S‹ZDE belirlenBilgi üretiminin ulusal gelir içindeki pay›, esas olarak iki farkl›SIRA yöntemle meye çal›fl›lm›flt›r. Fritz Machlup (1962) taraf›ndan gelifltirilen ilk yöntemde bilgi endüstrisinin s›n›rlar› çizilmifl, ABD’de bilgi endüstrisinin gayriD Üsafi fi Ü N Eyurt L ‹ M içi has›laya (GSY‹H) katk›s› hesaplanmaya çal›fl›lm›flt›r. ‹kinci yöntem, Marc Uri Porat (1977) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Porat, bilgi endüstrisinden farkl› olarak bilgi sektörü kavS O R U ram›n› kullanm›fl, bu sektörün ABD’nin GSY‹H’si içindeki pay›n› hesaplam›flt›r. Bilgi üretiminin toplam üretimdeki (ulusal gelir) pay›n›n hesaplanmaya D ‹ K K Abafllanmas›yla T birlikte, daha önce hizmet sektörüne dâhil edilen baz› faaliyetler (e¤itim, Ar-ge...) bilgi sektörüne dâhil edilmifltir. SIRA S‹ZDE Bilgi Endüstrisinin Üretimdeki Pay› N N Machlup bilgiyi, birey taraf›ndan bilinen her fley olarak tan›mlam›flt›r. Bilgi üretimiAMAÇLARIMIZ ni ise birisinin daha önce bilmedi¤i bir fleyi ö¤renme faaliyeti olarak tan›mlam›flt›r (Machlup, 1962: 7). K ‹ T A P Machlup, yapt›¤› analizlerde bilgi endüstrisindeki üretim faaliyetlerini afla¤›daki gruplar alt›nda toplam›flt›r (Machlup, 1962: 354-357): • E¤itim TELEV‹ZYON • Araflt›rma ve Gelifltirme (Ar-Ge) • ‹letiflim Medyas› • Bilgi Makineleri • Bilgi Hizmetleri ‹NTERNET Burada bu gruplar içinde yer alan faaliyetler k›saca tan›t›lacakt›r. E¤itim Machlup e¤itim faaliyetlerini “okul içi” e¤itim ve “okul d›fl›” e¤itim olmak üzere iki grupta toplam›flt›r. Machlup’un toplam e¤itim harcamalar›; okul öncesi e¤itim, ilk ve ortaö¤retim, yüksekokul ve üniversite e¤itimi, kilise e¤itimi, askerî e¤itim, firmalar›n e¤itim faaliyetleri, federal hükûmetin e¤itim faaliyetleri ve kamu kütüphaneleri için yap›lan harcamalardan oluflmaktad›r (Machlup, 1962: 103-107). Machlup, 1958 y›l›nda, ABD’de toplam e¤itim harcamalar›n› 57.238 milyon dolar olarak hesaplam›flt›r. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 82 Bilgi Ekonomisi Araflt›rma ve Gelifltirme Temel araflt›rma: Pratik ve uygulanabilen bilgilerin dayanaca¤›, temel bilgiyi oluflturmak için yap›lan genifl ve kapsaml› araflt›rmalard›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Ar-Ge harcamalar›n› D ‹ K K A T yapanlar ve finanse edenler aras›nda farkl›l›k oldu¤una dikkat edilmelidir. ABD için verdi¤imiz yukar›daki durum, di¤er ülkeler için de geçerlidir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N Uygulamal› araflt›rma: Direkt olarak uygulanabilen bilgi üreten araflt›rmalard›r. AMAÇLARIMIZ Gelifltirme: Tüketicilerin kullanabilece¤i nihai bir ürüne yol açan uygulamal› araflt›rmalard›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bilgi ekonomisinin ölçülmesi ile ilgili literatürde Ar-Ge harcamalar› üç alt unsurdan oluflmaktad›r. Bunlar; “temel araflt›rma”, “uygulamal› araflt›rma” ve “gelifltirme”dir. Temel araflt›rma; oldukça genel, oldukça genifl veya derin olan ancak pratik ve uygulanabilen bilginin dayanaca¤› temel bilgiyi oluflturma fleklinde tan›mlanmaktad›r (Rubin ve Huber, 1986: 110). Machlup (1962) ile Ruber ve Hubin (1986) taraf›ndan ABD üzerine yap›lan hesaplamalarda, temel araflt›rmalar›n federal hükûmet, sanayi sektörü, üniversiteler SIRA S‹ZDE taraf›ndan yap›ld›¤› ve finanse edildi¤i ortaya ç›km›flt›r. ABD’de ile kâr d›fl› kurumlar 1980 y›l›nda yap›lan temel araflt›rmalar›n %69’u federal hükûmet, %16’s› sanayi sektörü, %10’u üniversiteler ve %5’i kâr d›fl› kurumlar taraf›ndan finanse edilmifltir. D Ü fi Ü N E L ‹ M ABD’de Ar-Ge harcamalar›n›n %15’ini federal hükûmet, %16’s›n› sanayi sektörü, %59’unu üniversiteler ve %10’unu kâr d›fl› kurumlar kullanm›flt›r (Rubin ve Huber, 1986: 111). S O R U SIRA S‹ZDE Uygulamal› araflt›rma, Machlup taraf›ndan “direkt olarak uygulanabilir bilgi üreten araflt›rma” olarak tan›mlanm›flt›r. Ayr›ca, sonucu baz› müflteriler taraf›ndan kullan›lanAMAÇLARIMIZ nihai bir ürün oldu¤u zaman, uygulamal› araflt›rman›n gelifltirme olarak tan›mlanabilece¤i belirtilmifltir (Machlup, 1962: 146). K ‹ T A P ‹letiflim Araçlar› Bu kalem alt›nda yer alan unsurlar flu fleklide s›ralanabilir (Rubin ve Huger, 1986: 119): T E L E V ‹dergiler, ZYON • Kitaplar, gazeteler baflta olmak üzere tüm bas›l› eserler • Fotografç›l›k ve stenografi • Tiyatro ve sinema • Radyo, televizyon ve kablolu televizyon da dâhil olmak üzere yay›nc›l›k ‹NTERNET • Reklam • Telefon, telgraf ve posta hizmetleri • Toplant› ve kongreler. Machlup (1962), Rubin ve Huber (1986) bu unsurlar›n her birinde yer alan faaliyetler için yap›lan harcamalar› dikkate alm›fllard›r. Bu unsurlar›n toplam› için yap›lan harcamalar, ABD’de 1958 y›l›nda 37.234 milyon dolar iken 1980 y›l›nda 227.135 milyon dolar olarak gerçekleflmifltir. Böylece, bu grubun ABD GSMH’si içindeki pay› 1958’de %7,7 iken 1958’de %8’e yükselmifltir (Rubin ve Huber, 1986: 119). Bilgi Makineleri ‹letiflim sektöründe kullan›lan çeflitli teçhizata (radyo ve televizyon al›c›lar›, foto¤raf çekme cihazlar›) yap›lan yat›r›mlar, iletiflim araçlar›na yap›lan harcamalar, ölçüm ve kontrol araçlar›n›n sat›fl gelirleri, bilgisayarlar ile ifl yerlerinde kullan›lan daktilo ve hesap makineleri gibi teçhizat›n sat›fl gelirleri bu grupta yer alan kalemlerdir. Bilgi makineleri kaleminin ABD’nin GSMH’sinde 1958’de %2 olan pay›, 1980’de %3,2’ye yükselmifltir (Rubin ve Huber, 1986: 163). www.hedefaof.com 3. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi 83 Bilgi Hizmetleri Profesyonel bilgi hizmetleri (hukuki hizmetler, emlakç›l›k, mühendislik ve mimarl›k hizmetleri, muhasebecilik, sa¤l›k hizmetleri), finansal hizmetler (mevduat bankac›l›¤›, menkul k›ymet ve döviz komisyoncular›, sigorta acentalar›, gayrimenkul acentalar›), toptan ticaret, bilgi ve veri iflleme (bilgisayar programlama ve yaz›l›m hizmetleri, bilgisayar destek hizmetleri), di¤er bilgi hizmetleri ve kamu sektörü bilgi hizmetlerinden oluflmaktad›r. Bilgi hizmetleri için yap›lan harcamalar›n ABD GSMH’si içindeki pay› 1958’de %4,9, 1980’de ise %8,4 olarak hesaplanm›flt›r (Rubin ve Huber, 1986: 171). Bilgi Sektörünün Üretimdeki Pay› Machlup, bilgi endüstrisinin üretimdeki pay›n› hesaplarken Marc Uri Porat (1977), bilgi sektörünün üretimdeki pay›n› hesaplam›flt›r. Porat, bilgi sektörü ile ilgili çal›flmalar›n› daha sonra Michael Rogers Rubin’den (Porat ve Rubin, 1977) destek alarak geniflletmifltir. Porat, bilgi ekonomisini ölçerken Machlup taraf›ndan yap›lan çal›flmadan esinlenmifltir (Porat, 1977: 44). Bununla birlikte, kulland›¤› yöntemin Machlup’un yöntemine göre baz› farkl›l›klar içerdi¤ini belirtmifltir. Üç grupta toplanabilecek bu farkl›l›klardan ilki, Porat’›n Amerikan Ticaret Departman› Ekonomik Analiz Bürosu taraf›ndan gelifltirilen Ulusal Gelir Hesab› Sistemi’ni kullanmas›, Machlup’un ise Ulusal Gelir Hesab› Sistemi’ni yeniden yap›land›rarak hesaplamalar›n› gerçeklefltirmesidir. ‹kinci farkl›l›k, Machlup’un gayrisafi millî has›lan›n ölçüsü olarak nihai talebi kullanmas›na karfl›l›k, Porat’›n katma de¤eri kullanmas›d›r. Üçüncü farkl›l›k, Porat’›n bilgi sektörünü birinci (üretim) bilgi sektörü ve ikinci (tüketim) bilgi sektörü olmak üzere iki alt sektöre ay›rmas›d›r (Porat, 1977: 44). Birinci bilgi sektörü, piyasada de¤iflimi yap›lan bilgi mal ve hizmetlerini üreten firmalardan oluflmaktad›r. Bilgi üretimi ve bulufl endüstrileri, bilgi da¤›t›m› ve haberleflme endüstrileri, risk yönetimi endüstrileri, araflt›rma ve koordinasyon endüstrileri, bilgi iflleme ve da¤›t›m hizmetleri, bilgi mal› endüstrileri, seçilmifl kamu faaliyetleri, bilgi sektörünü destekleyici hizmetler birinci bilgi sektörünü oluflturmaktad›r. Porat’›n analizlerine göre, birinci bilgi sektörünün ABD’nin gayrisafi millî has›las› içindeki pay›, 1929 y›l›nda %18 iken 1967 y›l›nda %25,1’e yükselmifltir (Porat, 1977: 65). ‹kinci bilgi sektörü, kamu sektörünün ve bilgi sektöründe faaliyet göstermeyen firmalar›n iç tüketimlerinde kullanmak üzere ürettikleri bilgiyi ifade etmektedir. Porat’›n analizlerine göre ikinci bilgi sektörünün ABD’nin GSMH’si içindeki pay› 1967 y›l›nda % 21,1’dir (Porat, 1977: 83). Porat taraf›ndan gelifltirilen yöntem, daha sonra dokuz OECD ülkesinde bilgi sektörünün üretimdeki pay›n› belirlemek amac›yla kullan›lm›flt›r. OECD çal›flmas›na göre, birinci bilgi sektörünün ABD’nin GSMH’sindeki pay› 1958’de %19,6, 1967’de %23,8 ve 1972’de %24,8 olarak hesaplanm›flt›r. Ayn› çal›flmaya göre, ikinci bilgi sektörünün ABD GSMH’si içindeki pay› ise 1958’de %23,1, 1967’de %24,7 ve 1972’de %24,4 olarak gerçekleflmifltir. Birinci ve ikinci bilgi sektörlerinin toplam›ndan oluflan bilgi üretiminin ABD’nin GSMH’sindeki toplam pay› ise 1958’de %42,7, 1967’de %48,5 ve 1972’de %49,2 olarak hesaplanm›flt›r (OECD, 1981: 28-33). 1970’li y›llarda bilgi sektörünün ekonomideki pay›n› belirlemeye çal›flan baflka bir yazar, Daniel Bell’dir. Yazar, F. Machlup’un “bilgi endüstrisi” kavram›n› çok genifl bularak, daha s›n›rl› tutulmas› gerekti¤ini belirtmifltir. Bell’e göre, bilgi üretiminin toplam üretim içindeki pay›n› belirlemek amac›yla yap›lacak bir hesaplama; www.hedefaof.com Birinci bilgi sektörü: Piyasada al›fl verifli yap›lan bilgi mallar› ve hizmetlerini üreten firmalardan oluflan sektördür. ‹kinci bilgi sektörü: Piyasada de¤iflime konu olmayan, kamu kurumlar› ve bilgi sektöründe faaliyet göstermeyen firmalar taraf›ndan iç tüketimde kullanmak amac›yla üretilen bilgileri ifade etmektedir. 84 Bilgi Ekonomisi araflt›rma, yüksekö¤retim ve zihnî bir mülkiyet olarak bilgi üretimiyle s›n›rl› olmal›d›r (Bell, 1972: 213). Dolay›s›yla, Bell, bilgi sektörünün üretimdeki pay›n› topluca hesaplama yoluna gitmeden tek tek unsurlar›n (e¤itim harcamalar› ve Ar-Ge harcamalar›) ulusal üretim içindeki pay›n› belirlemifltir. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA faaliyetlerin S‹ZDE Afla¤›da yer alan bilgi üretimi olarak kabul edilip edilmeyeceklerini belirtiniz. a. X firmas› taraf›ndan üretilen sandalyelerin daha ergonomik olarak tasarlanmas› için yap›lan ölçüm ve hesaplamalar, D Ü fi Ü N E L ‹ M b. X firmas›nda pazarlama personeline yeni pazarlama tekniklerini ö¤retmek amac›yla düzenlenen seminer, S O genel R U mekânlar›n›n Ayfle Han›m taraf›ndan günlük olarak temizlenmesi, c. X firmas›n›n d. X firmas› üretim departman›nda klasik model hâline gelen sandalyelerden her gün 1000 adetDüretilmesi, ‹KKAT e. X firmas› yemekhanesinde firma çal›flanlar› için her gün ö¤le yeme¤i haz›rlanmas›. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Tablo 3.1 ABD’de ‹fl Gücünün Bilgi Üreten ve Bilgi Üretmeyen Mesleklerdeki ‹stihdam Oran› (1900-1970)(Yüzde olarak) Kaynak: Machlup, F. ve Kronwikler T. (1975), “Workers who produce knowledge: A steady increase, 1900 to 1970” , Welwirthschaftliches Archiv, No.3, pp.754755. SIRA S‹ZDE B‹LG‹ ÜRET‹M‹ VE MESLEK YAPISI Bilgi ekonomisinin ölçülmesi için yap›lan çal›flmalarda, bilgi üretiminin ulusal gelir (GSY‹H) içindeki pay›n›n belirlenmesi d›fl›nda incelenen baflka bir olgu, bilgi AMAÇLARIMIZ üretimi yapan mesleklerin belirlenmesi ve bu mesleklerde istihdam edilenlerin toplam istihdam içindeki paylar›n›n hesaplanmas› olmufltur. Bilgi sektörünün K ‹ T A P istihdamdaki pay›n› belirlemeye yönelik ilk çal›flma, Machlup (1962) taraf›ndan yap›lm›fl; bunu Bell (1972), Porat (1977), OECD (1981), Roger ve Huber (1986) ve Katz (1986) taraf›ndan yap›lan çal›flmalar izlemifltir. TELEV‹ZYON Bilgi Endüstrisinin ‹stihdamdaki Pay› Machlup, bilgi sektörünün istihdamdaki pay›n› belirlemek amac›yla, ABD istatistiklerinde yer alan befl meslek grubundaki ifl gücünü, bilgi üreten (knowledge T E Rbilgi N E T üretmeyen (non-knowledge producing) olmak üzere iki gruproducing)‹ Nve ba ay›rm›flt›r. Tablo 3.1 her bir meslek grubundaki bilgi üreten ifl gücü nün pay›n› göstermektedir. ABD’de bilgi üreten mesleklerde istihdam edilenlerin pay› 1900 y›l›nda %10,7 iken 1970’de %39,7’ye yükselmifltir. Bununla birlikte, ABD’de bilgi üretmeyen mesleklerde istihdam edilenlerin istihdam pay›, ayn› dönemde %89,3’ten %60,3’e düflmüfltür (Bkz. Tablo 3.1). Meslekler 1900 1920 1940 1960 1970 Bilgi Üreten Mesleklerde ‹stihdam 10.70 18.30 23.40 33.00 39.70 Mesleki ve teknik personel 3.64 4.51 5.91 9.01 11.82 Müteflebbis, direktör, üst kademe yöneticileri 2.49 3.42 3.91 5.77 Büro personeli 3.02 8.02 9.65 14.90 17.88 Sat›fl personeli 1.03 1.87 3.43 3.13 3.24 Esnaf ve benzeri çal›flanlar 0.48 0.44 0.50 0.47 0.49 Bilgi Üretmeyen Mesleklerde ‹stihdam 89.3 81.7 76.6 66.7 60.3 www.hedefaof.com 85 3. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi Bilgi Sektörünün ‹stihdamdaki Pay› Machlup’tan sonra Porat (1977) bilgi ifl gücünün ABD’nin istihdam› içindeki pay›n› hesaplam›flt›r. Porat, Machlup ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha karmafl›k bir yöntem kullanm›flt›r. Porat’›n analizlerinde kulland›¤› bilgi iflçileri Tablo 3.2’de yer almaktad›r. Tablo 3.2’deki s›n›flama, Porat’›n s›n›flamas›n›n Machlup’un s›n›flamas›ndan oldukça farkl› oldu¤unu göstermektedir. Porat, Machlup’un çal›flmas›n› bafllang›ç noktas› olarak almas›na ra¤men, farkl› meslekleri bilgi sektörüne dâhil etmifltir. ABD’de istihdam edilen ifl gücünü tar›m, sanayi, hizmetler ve bilgi olmak üzere dört sektörde toplam›flt›r. Ana Grup Ana Gruplarda ‹stihdam Edilenler Bilgi üreticileri - Bilimsel ve teknik elemanlar - Özel bilgi hizmetlerinde çal›flanlar Bilgi da¤›t›c›lar› - E¤itimciler - Kamu sektörü bilgi da¤›t›c›lar› - ‹letiflim personeli Piyasa araflt›rmas› ve koordinasyon uzmanlar› - Bilgi toplay›c›lar - Araflt›rma ve koordinasyon uzmanlar› - Planlama ve kontrol elemanlar› Bilgi ifllemciler - Elektronik temele dayal› olmayan bilgi iflleme araçlar›n› kullananlar - Elektronik temele dayal› bilgi iflleme araçlar›n› kullananlar Bilgi makinesi iflçileri - Elektronik olmayan makine operatörleri - Elektronik makine operatörleri - Telekomünikasyon iflçileri Tablo 3.2 Porat’›n Analizlerinde Yer Alan Bilgi ‹flçileri Kaynak: Benoit Godin. (2008). The information economy: The history of a concept through as measurement, 1949-2005. Project on the history and Sociology of science and technology statistics, Working Paper, No.38, s.70. Machlup ve Porat’›n analizleri esas olarak ABD ekonomisi ile ilgilidir. Dolay›s›yla, bu çal›flmalarda baflka ülkelerle karfl›laflt›rmal› analizler yap›lmamaktad›r. Ülkeler aras›nda karfl›laflt›rma yap›lmas›na olanak tan›yan ilk çal›flma, OECD (Organisation for Economic Cooperation and Development) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Analizlerinde esas olarak Porat taraf›ndan kullan›lan s›n›flama yöntemini kullanan OECD, 1981 y›l›nda yapt›¤› ilk çal›flmas›n› 1986 y›l›nda tekrarlam›flt›r. Meslek Grubu Meslekler Bilgi üreticileri Bilimsel ve teknik elemanlar, piyasa araflt›rmas› ve koordinasyon uzmanlar›, bilgi toplayanlar, dan›flmanl›k hizmetleri Bilgi ifllemciler ‹dari ve yönetimsel süreç kontrolü ve dan›flmanl›¤›, büro personeli Bilgi da¤›t›c›lar› E¤itimciler ve iletiflim iflçileri Bilgi altyap›s› ile ilgili meslekler Bilgi makinelerini kullanan iflçiler, posta ve telekomünasyon iflçileri www.hedefaof.com Tablo 3.3 OECD’ye Göre Bilgiye Dayal› Mesleklerin S›n›fland›r›lmas› Kaynak: OECD. (1981). Information activities, electronics and telecommunication technologies. Vol.II. Paris:OECD, s.7. 86 Bilgi Ekonomisi Tablo 3.3’teki gruplama, Porat’›n gruplamas›n› esas alan bir gruplamad›r. Tablodaki gruplar, OECD’nin Porat’›n çal›flmas›n› esas almakla birlikte, bilgi iflçilerini befl grup yerine dört grupta toplad›¤›n› göstermektedir. Bell, Machlup ve Porat’tan farkl› olarak bilgi sektöründe istihdam edilenleri detayl› bir flekilde belirlemek yerine, sadece iki meslek grubunu ele alm›fl ve bu gruplar üzerinde durmufltur. Bell’in üzerinde durdu¤u gruplar bilim adamlar› ile mühendislerdir. Bell, ABD’de bilim adamlar› ile mühendislerin da¤›l›m›n› 1960 y›l› say›m›na istinaden, üç temel s›n›flamaya dayanarak belirlemifltir. Bunlar; bilim alan›, sektör ve fonksiyon itibar›yla yap›lan s›n›flamalard›r (Bell, 1972: 223). Bilgi sektörünün istihdamdaki pay›n› belirlemeye dönük baflka bir çal›flma, geliflmekte olan ülkeler için Raul Luciano Katz (1986) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Katz’›n çal›flmas› buraya kadar bahsetti¤imiz çal›flmalarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda iki farkl›l›¤a sahiptir. Bunlardan ilki, geliflmekte olan ülkeler için yap›lm›fl olmas›; ikincisi ise farkl› bir yöntem kullanm›fl olmas›d›r. Katz, Uluslararas› Çal›flma Örgütü (International Labour Organisation: ILO) taraf›ndan Uluslararas› Standart Meslek Gruplamas› (International Standard Classification of Occupations: ISCO) esas al›narak yay›nlanan meslek istatistiklerinden yararlanm›flt›r. Katz’a göre, Uluslararas› Meslek Gruplamas›’nda yer alan flu mesleklerde istihdam edilenler bilgi ifl gücü olarak kabul edilmektedir (Katz, 1986: p.267): • Mesleki ve teknik elemanlar ve ilgili çal›flanlar, • ‹dari personel, üst düzey yöneticiler, • Büro personeli. Katz’›n yöntemi, karmafl›k hesaplamalar gerektirmemesi nedeniyle, Porat ve OECD’nin yöntemlerinden daha kolayd›r. Katz’›n yöntemine göre, bilgi sektörünün istihdamdaki pay›, ISCO s›n›flamas›na göre meslek istatistiklerini yay›nlayan tüm ülkelerde hesaplanabilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 Bir ö¤retim SIRA üyesiS‹ZDE sadece bir bilgi da¤›t›c›s› m›d›r? B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N ENDEKSLERLE ÖLÇÜLMES‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M Ülkelerin bilgi ekonomisi olma yönünde kaydetti¤i mesafe, tek tek de¤iflkenler yerine çok say›da de¤iflkenin dikkate al›nd›¤› endekslerle de ölçülmüfltür. EndekslerS O R U baz› avantajlara sahiptir. ‹lk olarak çok say›da de¤iflkenin izle yap›lan ölçümler lenmesi yerine, bu de¤iflkenlerin oluflturdu¤u tek bir endeks de¤erinin izlenmesi ve ülkenin bilgi olma yolunda katetti¤i geliflmenin gözlenmesi daha koD ‹ K Kekonomisi AT layd›r. ‹kinci olarak endeks hesaplama farkl› flekillerde ölçülen (kifli bafl›na, yüzde, milyar T) göstergeleri tek bir de¤iflkene indirgemektedir. Bilgi ekonomisini ölçmek SIRA S‹ZDE amac›yla gelifltirilen endeksleri aç›klad›kça endeks ölçümünün sa¤lad›¤› bu avantajlar daha iyi anlafl›lacakt›r. Bilgi ekonomisinin AMAÇLARIMIZ endekslerle ölçülmesi, ilk olarak Japonya’da Haberleflme ve Ekonomi Araflt›rma Kurumu (Research Institute of Telecommunications and Economics: RITE) taraf›ndan yap›lan çal›flmalarla bafllam›fl, bunu Japon Bilgi ‹flleme ve ‹ T A P(Japan Information Processing and Development Center: JIPGelifltirme KMerkezi DEC), Dünya Bankas›, Dünya Ekonomik Forumu ve Uluslararas› Telekomünikasyon Birli¤i taraf›ndan haz›rlanan endeksler izlemifltir. N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 3. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi 87 Haberleflme ve Ekonomi Araflt›rma Kurumu Endeksi RITE, Japonya’da bilgi altyap›s›n› belirlemek amac›yla baz› yeni parametreler gelifltirmifl, bu parametrelerden yararlanarak “bilgi endeksi” (Johoka index) oluflturmufltur. Bilgi endeksinde yer alan parametreler; bilgi miktar›, haberleflme araçlar›n›n da¤›l›m›, bilgi faaliyetlerinin kalitesi ve bilgi oran› olmak üzere dört grupta toplanm›flt›r (Bkz.: Tablo 3.4). Bilgi endeksinin hesaplanmas› iki ayr› ifllemi gerektirmektedir. ‹lk aflamada, ele al›nan bir y›lda Japonya’n›n sahip oldu¤u parametre de¤erleri 100 olarak kabul edilmekte; bilgi endeksini hesaplamak istedi¤imiz ülkenin parametre de¤erleri buna göre belirlenmektedir. ‹kinci aflamada, her bir parametre için hesaplanan endeks de¤erleri toplanmakta; daha sonra bu de¤erlerin ortalamas› al›narak ilgili ülkenin bilgi endeksi hesaplanmaktad›r. E¤er hesaplamalar›m›z› baflka bir y›l için tekrarlamak istersek; yine ayn› flekilde, Japonya’n›n ve ele ald›¤›m›z ülkenin ikinci y›ldaki parametre de¤erleri, Japonya’n›n hesaplamaya bafllad›¤›m›z ilk y›lda 100’e eflitlenmifl de¤erlerine göre belirlenecektir. RITE taraf›ndan gelifltirilen endekste yer alan bilgi oran›, Engel Kanunu’nda belirtilen Engel oran›na benzemektedir. Engel oran›, bir ailenin g›da maddelerine yapt›¤› harcamalar›n, aile bütçesi içindeki pay›n› gösterirken; bilgi oran›, aileler taraf›ndan bilgi ile ilgili faaliyetler için yap›lan harcamalar›n toplam harcamalar içindeki pay›n› ifade etmektedir. Aile bütçesinden yap›lan her harcama kaleminin, bilgi ile ilgili olup olmad›¤›n› belirlemek zordur. Bu nedenle, bilgi ile ba¤lant›l› olmayan (g›da, giyecek, konut gibi) harcamalar, toplam harcamalardan ç›kart›larak bilgi harcamalar› hesaplanmaktad›r (Ito, 1981: 671). Engel oran› ve kifli bafl›na gelir aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r. Kifli bafl›na gelir seviyesi yükseldikçe, Engel oran› azal›r. Yüksek gelir grubundaki fertler, gelirlerinin küçük bir oran›n› tüketim için harcarlar. Buna karfl›l›k, bilgi oran› ile kifli bafl›na gelir aras›nda do¤ru yönlü bir iliflki vard›r. Dolay›s›yla, Engel oran› yüksek oldu¤u zaman, bilgi oran› küçük olacakt›r. Kifli bafl›na gelir seviyesi birbirine yak›n olan ülkelerde, bilgi ve Engel oranlar› farkl›l›k göstermektedir. Ülkelerin sahip oldu¤u zevk ve tercihler, bu oranlar›n belirlenmesinde etkili olmaktad›r. RITE, 1970 y›l›nda, bilgi endeksinde yer alan parametreleri kullanarak ABD, ‹ngiltere, Almanya ve Fransa’n›n, bilgi toplumu olma yolunda Japonya karfl›s›nda gösterdikleri ilerlemeyi belirlemek amac›yla bir çal›flma yapm›flt›r. Bu çal›flmada 1953 ve 1963 y›l› verileri kullan›lm›flt›r. Ülkelerin endekste yer alan temel kategoriler itibar›yla sahip olduklar› istatistiksel veriler, Japonya’n›n 1958 y›l› verileri kullan›larak ortak bir de¤ere indirgenmifltir. Ülkelerin ele al›nan y›llar itibariyle sahip olduklar› veriler, Japonya’n›n 1958 y›l› verilerine bölünmüfl ve 100 ile çarp›lm›flt›r. Elde edilen bulgular, Tablo 3.5’te yer almaktad›r. www.hedefaof.com Bilgi oran›: Bir bireyin ya da ailenin bilgi ile ilgili harcamalar›n›n toplam harcamalar içindeki pay›d›r. 88 Tablo 3.4 RITE Taraf›ndan Gelifltirilen Bilgi Endeksini Oluflturan Parametreler Kaynak: Youichi Ito, “The Johoka Shakai Approach to the Study of Communication in Japan”, Mass Communication Review Yearbook, ed. Cleveland Wilhoit and Harold de Block, California: Sage Publication, 1981: 676. Bilgi Ekonomisi Temel gruplar Temel Gruplar› Oluflturan Göstergeler Bilgi Miktar› - Haberleflme Araçlar›n›n Da¤›l›m› - Her 100 kifliye düflen telefon al›c›s› - Her 100 aileye düflen radyo say›s› - Her 100 aileye düflen televizyon say›s› Bilgi Faaliyetlerinin Kalitesi - Hizmet sektöründe istihdam edilenlerin toplam nüfusa oran› - Ö¤rencilerin ö¤renim ça¤›ndaki nüfusa oran› Bilgi Oran› - Bilgi harcamalar›n›n toplam harcamalar içindeki pay› Kifli bafl›na y›ll›k telefon konuflmalar›n›n say›s› Her 100 kifliye düflen günlük gazete say›s› Her 1000 kifliye düflen yay›nlanm›fl kitap say›s› Nüfus yo¤unlu¤ua Notlar: (a) Nüfus yo¤unlu¤u, kifliler aras› iletiflimin bir ölçüsü olarak kabul edilmektedir. Tablo 3.5’teki verileri inceledi¤imizde, 1953 y›l›nda en yüksek bilgi endeksi de¤erine sahip olan ülkenin ABD; en düflük bilgi endeksi de¤erine sahip olan ülkenin ise Japonya oldu¤unu görmekteyiz. 1953-1963 döneminde, bilgi toplumu olma yolunda en fazla ilerleme gösteren ülke Japonya olmufl; 1963 y›l›nda, bilgi endeksi s›ralamas›nda ABD ve ‹ngiltere’den sonra üçüncü s›raya yükselmifltir. Tablo 3.5 ABD, Japonya, ‹ngiltere ve Fransa’da Bilgi Endeksi De¤erleri (1953-1963) Kaynak: Youichi Ito, “The Johoka Shakai Approach to the Study of Communication in Japan”, Mass Communication Review Yearbook, ed. Cleveland Wilhoit and Harold de Block, California: Sage, 1981: 678, Tablo 1’deki verilerden düzenlenmifltir. Ülkeler Bilgi Endeksia Bilgi Oran› Bilgi Faaliyetlerinin Kalitesi Bilgi Miktar› Haberleflme Araçlar›n›n Da¤›l›m› Japonya 1953 1963 75 193 73 126 85 113 93 108 49 426 ABD 1953 1963 272 370 141 159 203 294 96 142 647 992 ‹ngiltere 1953 1963 133 231 120 132 65 112 104 118 243 560 Almanya 1953 1963 76 160 87 105 65 87 59 103 92 344 Fransa 88 136 118 121 82 108 53 54 101 261 1953 1963 Notlar: aBilgi endeksi sütunu; bilgi oran›, bilgi faaliyetlerinin kalitesi, bilgi miktar› ve haberleflme araçlar›n›n da¤›l›m› için hesaplanan de¤erlerin ortalamas› al›narak hesaplanm›flt›r. Japon Bilgi ‹flleme ve Gelifltirme Merkezi Endeksi JIPDEC 1986 y›l›nda bilgi toplumunun baflka parametrelerini içeren bir endeks gelifltirmifltir. Endeks donan›m oran›, yaz›l›m oran› ve iletiflim oran› olmak üç göstergeden oluflmaktad›r (Dordick and Wang, 1993: 34). Donan›m, bir bilgisayar sisteminin yaz›c›, terminal ve ifllem birimi gibi tüm maddi unsurlar›n› ifade ederken; yaz›l›m, belirli bir fonksiyonu gerçeklefltirmek için gerekli olan talimatlardan oluflan maddi olmayan unsurlar› ifade etmektedir (Monk, 1989: 65). www.hedefaof.com 89 3. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi Donan›m Oran› (hardware ratio), bir endüstrideki bilgisayar donan›m›n›n de¤eri, ilgili endüstride çal›flan ifl gücü say›s›na bölünerek hesaplanmaktad›r. Böylece, ilgili endüstride çal›flan her bir ifl gücü nün ne kadar bilgi teknolojisi destekli çal›flt›¤› ortaya ç›kmaktad›r. SIRA S‹ZDE Yaz›l›m Oran› (software ratio), bir endüstride son befl y›ll›k zaman süresi içinde kullan›lan yaz›l›m programlar›n›n de¤eri, ilgili endüstrideki ifl gücü say›s›na bölünerek elde edilmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹letiflim Oran› (communication ratio), bir endüstrideki bilgi tafl›ma kapasitesi çal›flan say›s›na bölünerek hesaplanmaktad›r. Bilgi tafl›ma kapasitesi terimi ile S O R U anlat›lmak istenen, çal›flanlar aras›ndaki bilgi ak›fl›d›r. Japon Bilgi Çal›flma Kurumu, Japonya’daki bilgi ak›fl›n› ölçmek amac›yla D ‹ K Kbir A T çal›flma bafllatm›flt›r. Bilgi ak›fl› hesaplamalar›nda “kelime” ölçü birimi olarak ele al›nm›flt›r. Örne¤in bir dakikal›k renkli televizyon yay›n›nda 1,320 kelime bulundu¤u SIRA kabulS‹ZDE edilmifltir (Ito, 1981: 680). AMAÇLARIMIZ Dünya Bankas› Taraf›ndan Gelifltirilen Endeksler Donan›m oran›: Bir endüstrideki bilgisayar donan›m›n de¤eri, ilgili endüstride isithdam edilen ifl gücü say›s›na bölünerek hesaplanan de¤erdir. SIRA S‹ZDE Yaz›l›m oran›: Bir endüstride son befl y›ll›k dönemde kullan›lan yaz›l›m D Ü fi Ü N E L ‹ M programlar›n›n parasal de¤eri, ilgili endüstrideki ifl gücü say›s›na bölünerek S O R U hesaplanan de¤erdir. D‹KKAT N N Dünya Bankas›, ülkelerin bilgi ekonomisi olma yolunda kaydettikleri ilerlemeyi ölçmek ve bilgi ekonomisine geçifl çabalar›n› kolaylaflt›rmak için Bilgi De¤erlendir‹ T A P me Metodolojisi (Knowledge Assessment Methodology: KAM)K gelifltirmifltir. Ülkelerin bilgi ekonomisine haz›r olup olmad›klar› konusunda temel bir de¤erlendirme sa¤layan Metodoloji dört temel unsur alt›nda toplanan 83 göstergeden oluflmaktaTELEV‹ZYON d›r. Bu unsurlar (Chen D.C.H., ve Dahlman, 2005: 4): - Ekonomik teflvik ve kurumsal rejim - E¤itilmifl ve yetenekli ifl gücü SIRA S‹ZDE - Etkin bir inovasyon sistemi ‹NTERNET - Modern ve yeterli bir bilgi altyap›s›. Ü fi Ükullan›m›na NEL‹M Birinci unsur, bilginin etkin bir flekilde üretilmesi, da¤›t›m› Dve olanak sa¤layan iyi ekonomi politikalar› ve kurumlar›n varl›¤›n› sa¤lar. ‹kinci unsuru oluflturan e¤itilmifl ve yetenekli ifl gücü, bilgiyi etkin bir flekilde Süretmek O R U ve kullanmak için kendini sürekli olarak gelifltiren bireyleri ifade eder. Etkin bir inovasyon sistemi; firmalar›n, araflt›rma kurumlar›n›n, üniversitelerin ve di¤er kurumlar›n gloD‹KKAT bal bilgi stokuna katk›da bulunduklar› ve bu stoku yerel ihtiyaçlar için adapte ettikleri bir inovasyon sistemi olarak tan›mlanmaktad›r. Modern ve yeterli bir bilgi SIRAzorunlu S‹ZDE unsurlar› altyap›s›, bilginin etkin bir flekilde ifllenmesi ve da¤›t›lmas› için ifade etmektedir. Bilgi De¤erlendirme Metodolojisini oluflturan bahsetti¤imiz dört temel unsur; AMAÇLARIMIZ ekonomik ve kurumsal rejim endeksi, e¤itim endeksi, yenilik endeksi, enformasyon ve iletiflim teknolojisi endeksi fleklinde dört endekse dönüfltürülmüfltür (Bkz. Tablo 3.6). K ‹ T A P Bu endekslerden yararlan›larak ülkelerin bilgi toplumu olma yolunda kaydettikleri geliflmeyi ölçmek amac›yla iki ayr› endeks elde edilmifltir. Bunlar; bilgi ekonomisi endeksi ve bilgi endeksidir. Bilgi ekonomisi endeksi yukar›da bahsetti¤imiz TELEV‹ZYON dört endeksi kapsarken bilgi endeksi ekonomik ve kurumsal rejim endeksi d›fl›nda kalan endeksleri kapsamaktad›r. ‹letiflim oran›:SIRA Bir S‹ZDE endüstride çal›flanlar aras›ndaki bilgi ak›fl›, çal›flan say›s›na bölünerek AMAÇLARIMIZ bulunan orand›r. N N Bilgi De¤erlendirme Metodolojisi hakk›nda daha fazla bilgi için ‹ N T E Rhttp://web.worlNET bank.org/wbs›te/externak/wb›/wb›programs, 2008. www.hedefaof.com K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 90 Bilgi Ekonomisi Tablo 3.6 Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Endeksini Oluflturan Endeksler Kaynak: World Bank, KAM 2008 Booklet: Measuring Knowledge in the World Economies: Knowledge Assesment Methodology and Knowledge Economy Index, Knowledge for Development Program, s.1. Endeksi Oluflturan Temel Aç›klama Göstergeler Endeksler Ekonomik ve kurumsal rejim endeksi - Tarife ve tarife d›fl› engeller - Hukuki düzenlemeler - Mevzuat›n niteli¤i Etkin bir iktisadi ve kurumsal yap›, giriflimcili¤in geliflmesini, var olan bilgilerin etkin kullan›lmas›n› sa¤lar. E¤itim endeksi - Yetiflkin okuryazarl›k oran› - ‹lkö¤retim okullaflma oran› - Ortaö¤retim okullaflma oran› Ülkedeki bireyler üretmek, paylaflmak ve kullanmak için e¤itim ve yeteneklere ihtiyaç duyarlar. Yenilik endeksi - Telif ödemeleri - Patent say›s› - Dergi say›s› Ülkenin yenilik sistemi, küresel bilgi sistemini yerel ihtiyaçlar› karfl›layabilmek için uyarlayabilmeli ve yeni bilgiler ve teknolojier üretebilmeli. Enformasyon ve iletiflim teknolojisi endeksi - Telefon say›s›, - Bilgisayar say›s›, - ‹nternet kullan›c› say›s› Bilgiden etkin yararlanmak, bilgiyi toplamak, ifllemek ve aktarmak için gerekli altyap› sistemini ifade eder. Di¤er Endeksler Bilgi ekonomisinin ölçülmesi ile ilgili olarak burada aç›klanacak iki endeksten biri, Dünya Ekonomik Forumu taraf›ndan haz›rlanan a¤a haz›rl›k endeksidir. Endeksin çevre, haz›rl›k ve kullan›m olmak üzere üç bilefleni mevcuttur. Çevre; piyasa çevresi, politik ve düzenleyici çevre ve altyap› çevresinden oluflmaktad›r. Haz›rl›k; bireysel ifl âlemi ve devletin haz›rl›¤›n› ölçen indekslerden, kullan›m ise bireysel, ifl alemi ve devletin kullan›m›n› ölçen endekslerden oluflmaktad›r. Örne¤in bireysel kullan›m; mobil telefon müracaat›, kiflisel bilgisayar say›s›, genifl bant internet müracaat› ve internet kullan›c› say›s› gibi göstergelerden oluflmaktad›r. Bilgi ekonomisinin ölçülmesi amac›yla gelifltirilen endekslerden sonuncusu, Uluslararas› Telekomünikasyon Birli¤i taraf›ndan yay›nlanan bilgi ve iletiflim teknolojileri geliflim endeksidir. Endekste bilgi teknolojisi altyap›s› ve bilgi teknolojilerine bireysel eriflimi gösteren (her 100 kifliye düflen sabit telefon hatt› say›s›, her 100 kifliye düflen cep telefonu say›s›...) unsurlar yer almaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 3 SIRAalarak S‹ZDE afla¤›daki de¤iflkenler ›fl›¤›nda A ve B ülkeleri için bilgi endeksini A ülkesini baz hesaplay›n›z. Ülkeler D Ü fi Ü N E L ‹ M A B Her 100 kifliye düflen televizyon say›s› 70 60 Her 100 kifliye düflen cep telefonu say›s› 80 90 Her 100 kifliye D ‹ Kdüflen K A T televizyon say›s› 50 70 S O R U N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 91 3. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi B‹LG‹ VE ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹ SEKTÖRÜ Bilgi ve haberleflme teknolojileri (B‹T), 1960’lardan itibaren bilgi ekonomisine dönüflümü aç›klamada üzerinde en fazla durulan olgu olmufltur. 1960’l› y›llarda bilgi teknolojisi (BT) kavram› yayg›n olarak kullan›l›rken 1990’larda internet ba¤lant›s›yla birlikte bilgisayar›n iletiflim için de kullan›lmaya bafllanmas›, B‹T kavram›n›n yayg›nlaflmas›n› ve BT kavram›n›n yerini almas›n› sa¤lam›flt›r. B‹T; bilginin elde edilmesini sa¤layan, insanlar aras›nda, insanlarla elektronik sistemler aras›nda ve elektronik sistemlerin kendi aralar›nda farkl› iletiflim tarzlar›n› kolaylaflt›ran teknolojilerdir. B‹T; yakalama teknolojileri, saklama teknolojileri, ifllemci teknolojiler, iletiflim teknolojileri ve gösterim teknolojileri türlere SIRA fleklinde S‹ZDE ayr›lmaktad›r (Vural, 2006: 1). Yakalama teknolojileri, bilgiyi toplayan ve dijital yap›ya dönüfltüren araçlard›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Barkod okuyucular, dokunmatik ekranlar, klavyeler, fareler yakalama teknolojilerinden baz›lar›d›r. Saklama teknolojileri, bilgiyi saklamak ve tekrar kullanmak Siçin O R Uüretilen araçlard›r. Manyetik bantlar, CD ROM fleklindeki diskler, silinebilir disk ve ak›ll› kartlar bu gruba girmektedir. ‹KKAT ‹fllemci teknolojiler, dijital B‹T performans› için gerekli olan Dyaz›l›m sistemleridir. ‹letiflim teknolojileri ise bilgiyi dijital formda iletecek tüm araç, metod ve a¤laS‹ZDE r› ifade etmektedir. Faks makinalar› ve cep telefonlar› iletiflimSIRA teknolojilerinin en güzel örnekleridir. Gösterim teknolojileri ise dijital bilgi gösterimini sa¤layan (bilgisayar ekranlar›, AMAÇLARIMIZ dijital televizyon setleri) araçlard›r. B‹T sektörü, 1990’lardan itibaren ekonomide hem üretim, hem istihdam hem de d›fl ticaret aç›s›ndan önemli bir yer tutmaya bafllam›flt›r. Sektörün kapsam›, 1998 K ‹ T A P y›l›nda OECD taraf›ndan çizilmifltir. OECD, B‹T ile ilgili istatistiklerin gelifltirilmesi için üye ülkelerle birlikte çal›flm›fl, B‹T ile ilgili ortak tan›mlar, ortak ölçüm yöntemleri gelifltirmifltir. OECD taraf›ndan haz›rlanan istatistiklerde bilgi ekonomisi; TELEV‹ZYON bilgi ekonomisinin kaynaklar›, B‹T sektörünün boyutlar›, bilgi teknolojilerinin kullan›m› ve elektronik ticaretin boyutlar› ba¤lam›nda ölçülmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N AMAÇLARIMIZ Bilgi ve iletiflim teknolojisi: Bilginin elde edilmesini sa¤layan, insanlar K ‹ aras›nda, T A P insanlarla elektronik sistemler aras›nda ve elektronik sistemlerin kendi aralar›nda farkl› iletiflim TELEV‹ZYON tarzlar›n› kolaylaflt›ran teknolojilerdir. OECD’nin bilgi ekonomisinin ölçülmesi ile tan›mlamalar› ve üye ülkeler is‹ N T Eiçin R N Ehaz›rlad›¤› T tatistiklere www.oecd.org/sti/measuring-infoeconomy adresinden ulafl›labilir. OECD’nin yukar›da verilen internet sayfas›ndan B‹T sektöründe OECD üyesi ülkelerin yapSIRA S‹ZDE t›klar› ihracat verilerini araflt›rd›¤›n›zda, ekranda inceleyip daha sonra bilgisayar›n›z›n masa üstüne kaydetti¤inizde, bilgisayar› B‹T’in hangi türü olarak kullan›yorsunuz. SIRA S‹ZDE ‹NTERNET 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P www.hedefaof.com TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 92 Bilgi Ekonomisi Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Bilgi üretimi faaliyetlerini tan›mlayabilecek ve bilgi üretiminin ulusal gelirdeki pay›n› belirlemek amac›yla kullan›lan yöntemleri aç›klamak. Bilgi üretiminin ulusal gelir içindeki pay›n› belirlemek amac›yla yap›lan ilk çal›flma, Machlup taraf›ndan yap›lm›flt›r. Machlup; e¤itim, Ar-Ge, iletiflim medyas›, bilgi makineleri ve bilgi hizmetleri için yap›lan harcamalar›n bilgi endüstrisinin üretimdeki pay›n› oluflturdu¤unu kabul etmifltir. Bilgi üretiminin ulusal gelir içindeki pay›n› belirlemeye dönük ikinci çal›flma, Porat taraf›ndan yap›lm›flt›r. Porat, Machlup’tan farkl› olarak bilgi üretim faaliyetlerini birinci bilgi sektörü ve ikinci bilgi sektörü olmak üzere ikiye ay›rm›flt›r. Piyasada de¤iflimi yap›lan bilgi mal ve hizmetlerinin üretimi birinci bilgi sektörünü olufltururken firmalar›n ve bireylerin kendi iç tüketimleri için ürettikleri bilgiler ise ikinci bilgi sektörünü oluflturmaktad›r. Bilgi üretimi yapan meslek guruplar›n› belirleyebilecek ve bu guruplar›n toplam istihdamdaki pay›n› hesaplamak amac›yla gelifltirilen yöntemleri aç›klamak. Bilgi üreten meslekler; Machlup, Porat ve OECD taraf›ndan yap›lan çal›flmalarda belirlenmifltir. Bilgi üretenler (bilimsel ve teknik elemanlar), bilgi ifllemciler (elektronik ve elektronik olmayan bilgi iflleme araçlar›n› kullananlar), bilgi da¤›t›c›lar› (e¤itimciler, iletiflim personeli), piyasa araflt›rmas› ve koordinasyon uzmanlar› bilgi iflçileri olarak kabul edilmifltir. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Bilgi endeksi, bilgi ekonomisi endeksi ve bu konuda gelifltirilen di¤er endeksleri tan›mlayabilecek ve bu kavramlar› oluflturan unsurlar› aç›klamak. Ülkelerin bilgi ekonomisi olma yolunda kaydettikleri ilerlemeler, çeflitli endekslerle ölçülmüfltür. Endekslerle ölçüm iki avantaja sahiptir. Bunlardan ilki, bilgi ekonomisi göstergesi olarak kabul edilen çok say›da de¤iflkenin tek tek gözlenmesi yerine, bu de¤iflkenlerin oluflturdu¤u tek bir endeks de¤erinin kullan›lmas›n›n ülkeler aras› karfl›laflt›rmalar› kolaylaflt›rmas›d›r. ‹kincisi ise farkl› flekillerde ölçülen (kifli bafl›na, yüzde, milyar T...) göstergeleri tek bir de¤iflkene indirgemektedir. Bilgi ekonomisini ölçmek amac›yla gelifltirilen endekslerden bafll›calar›; bilgi endeksi, bilgi ekonomisi endeksi, a¤a haz›rl›k endeksi, bilgi ve iletiflim teknolojileri geliflim endeksidir. Bilgi ekonomisi endeksi; ekonomik ve kurumsal rejim endeksi, e¤itim endeksi, yenilik endeksi ile enformasyon ve iletiflim teknolojisi endeksinden oluflmaktad›r. Bilgi endeksi ise ilk endeks d›fl›ndaki di¤er üç endeksin toplam›ndan oluflmaktad›r. A¤a haz›rl›k endeksi ile bilgi ve iletiflim teknolojileri geliflim endeksi ise bilgiye ulafl›lmas› ve bilginin aktar›lmas›n› kolaylaflt›ran (sabit telefon say›s›, cep telefonu say›s›, internet kullan›c›lar›n›n say›s›...) göstergelerden oluflmaktad›r. Bilgi ve iletiflim teknolojilerini (B‹T) tan›mlamak, B‹T sektörünün kapsam›n› aç›klamak. B‹T; bilginin elde edilmesini sa¤layan, insanlar aras›nda, insanlarla elektronik sistemler aras›nda ve elektronik sistemlerin kendi aralar›nda farkl› iletiflim tarzlar›n› kolaylaflt›ran teknolojilerdir. B‹T; yakalama teknolojileri, saklama teknolojileri, ifllemci teknolojiler, iletiflim teknoljileri ve gösterim teknolojileri fleklinde türlere ayr›lmaktad›r. www.hedefaof.com 93 3. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi Kendimizi S›nayal›m 1. fiunlardan hangisi bilgi endüstrisinin üretimdeki pay› hesaplan›rken dikkate al›nan unsurlardan biri de¤ildir? a. E¤itim harcamalar› b. Ar-Ge harcamalar› c. ‹letiflim araçlar› için yap›lan harcamalar d. Bilgi hizmetleri için yap›lan harcamalar e. Alt yap›n›n gelifltirilmesi için yap›lan harcamalar 6. Bir ifl yerindeki çal›flanlar aras›ndaki “bilgi ak›fl›” flu kavramlardan hangisi ile ifade edilir? a. ‹letiflim oran› b. Bilgi tafl›ma kapasitesi c. Donan›m oran› d. Yaz›l›m oran› e. Bilgi oran› 2. Piyasada al›n›p sat›lan bilgi mal ve hizmelerini üreten firmalar bütünü flunlardan hangisi ile ifade edilir? a. Bilgi endüstrisi b. Bilgi sektörü c. Birinci bilgi sektörü d. ‹kinci bilgi sektörü e. Tüketim bilgi sektörü 7. Piyasada de¤iflimi yap›lmayan bilgileri içeren sektör flunlardan hangisi ile ifade edilir? a. Bilgi ve iletiflim teknolojileri sektörü b. Birinci bilgi sektörü c. ‹kinci bilgi sektörü d. Üçüncü bilgi sektörü e. Dördüncü bilgi sektörü 3. Bilgi iflçileri aras›nda yer alan “iletiflim personeli” flu faaliyetlerden hangisini yerine getirmektedir? a. Bilgi üretimi b. Bilgi da¤›t›m› c. Bilginin toplanmas› d. Planlama ve kontrol e. Bilginin ifllenmesi 8. Afla¤›daki veriler ›fl›¤›nda X ve Y ülkeleri için bilgi endekslerini hesaplay›n›z. 4. Bilgi oran› ile ilgili olarak flunlardan hangisi yanl›flt›r? a. Bilgi oran› ile kifli bafl›na gelir aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r b. Bilgi oran› düflük oldu¤u zaman, Engel oran› yüksek olacakt›r c. Kifli bafl›na gelir düzeyleri birbirine yak›n olan ülkelerde, bilgi ve Engel oranlar› farkl›l›k gösterebilir d. Bilgi oran› büyük oldu¤u zaman, Engel oran› küçük olacakt›r e. Bilgi harcamalar›n›n toplam harcamalar içindeki pay›n› ifade eder 5. fiunlardan hangisi bilgi endeksi unsurlar›ndan biri olan “bilgi alt yap›s›” içinde yer alan bir göstergedir? a. Mesleki ve teknik elemanlar›n ifl gücü içindeki pay› b. 15 yafl ve üzerindeki kad›nlar›n okuma yazma oran› c. Kamu sektörü e¤itim harcamalar›nn GSY‹H’daki pay› d. Yüksek ö¤retimdeki okullaflma oran› e. Her 1000 kifliye düflen televizyon say›s› Gösterge X Ülkesi Y Ülkesi Kifli bafl›na y›ll›k telefon konuflmalar›n›n say›s› 100 150 Her 100 kifliye düflen günlük gazete say›s› 50 75 Her 100 kifliye düflen günlük cep telefonu say›s› 100 150 a. b. c. d. e. X X X X X ülkesi ülkesi ülkesi ülkesi ülkesi 100, Y ülkesi 150 100, Y ülkesi 125 50, Y ülkesi 80 95, Y ülkesi 30 100, Y ülkesi 200 9. Bilgi ekonomisi endeksinde yer almayan endeks hangisidir? a. Ekonomik ve kurumsal rejim endeksi b. E¤itim endeksi c. Yenilik endeksi d. Enformasyon ve iletiflim teknolojisi endeksi e. A¤a haz›rl›k endeksi 10. fiunlardan biri, B‹T’nin türlerinden biri de¤ildir? a. Yakalama teknolojileri b. Saklama teknolojileri c. ‹fllemci teknolojiler d. ‹letiflim teknolojileri e. Dönüfltürme teknolojileri www.hedefaof.com 94 “ Bilgi Ekonomisi Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Bilgi ekonomisi ölçümlerinde çok say›da de¤iflken kullan›lmaktad›r. Bu de¤iflkenler, her 100 kifliye düflen cep telefonu say›s›ndan, bilgi sektöründe istihdam edilenlerin toplam istihdamdaki pay›na kadar çok genifl yelpazede yer almaktad›r. Bilgi ekonomisini ölçmek amac›yla kullan›lan de¤iflkenler, literatürde farkl› flekillerde s›n›fland›r›lm›flt›r. Bilgi ekonomisi ölçümlerinde ve ülkeler aras›nda yap›lan karfl›laflt›rmalarda, kullan›lan de¤iflkenlerin dikkatli bir flekilde seçilmesi gerekir. Örne¤in “her 100 kifliye düflen cep telefonu say›s›”, bilgi endekslerinde kullan›lan önemli bir gösterge olmas›na ra¤men, ele al›nan ülkenin bilgi ekonomisine dönüflümü konusunda yeterli ve gerçekçi bir durumu yans›tmayabilir. Bunun nedeni, geliflmekte olan ülkelerde, cep telefonunun ço¤u kez “gösterifl etkisi” ve bofl zaman›n fazlal›¤› gibi nedenlerle geliflmifl ekonomilerden (bilgi ekonomilerinden) daha fazla talep edimesidir. Pek çok kiflinin, gerekli olmad›¤› hâlde en az iki ayr› mobil telefon hatt›na sahip oldu¤u bir geliflmekte olan ülkede, her 100 kifliye düflen telefon say›s› geliflmifl ekonomilerden daha yüksek ç›kabilmektedir. Böyle tek bir gösterge ile ulafl›lan sonuç, geliflmekte olan ülkenin bilgi ekonomisine dönüfltü¤ü anlam›na gelmez. Bilgi ekonomisine dönüflme, uzun soluklu ve kapsaml› dönüflümü gerektiren bir süreçtir. Ekonomik, sosyal ve siyasi konular baflta olmak üzere, pek çok alanda ciddi yap›sal dönüflümlerin ortaya ç›kmas› gerekir. Bilgi ekonomisi olmak isteyen ülkelerin ilk olarak gerçek bir sanayi ekonomisine dönüflmeleri gerekir. Henüz sanayi ekonomisi olamam›fl toplumlarda, sadece cep telefonu say›s›nda gözlenen art›flla, bilgi ekonomisine dönüflüm gerçekleflmez. Bütün bu aç›klamalar›m›z, bilgi ekonomisinin az say›da de¤iflken yerine çok say›da de¤iflkenle ölçülmesi gereklili¤ini ortaya koymaktad›r. Özellikle, ülkeler aras›nda yap›lacak karfl›laflt›rmalarda, bilgi endekslerinden yararlan›lmas›, ülkelerin bilgi ekonomisi olma yolunda katettikleri geliflmeyi göstermesi bak›m›ndan önemlidir. 1. e Kaynak: Hayriye AT‹K ” 2. c 3. b 4. a 5. e 6. b 7. c 8. a 9. e 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi ve Ulusal Gelir” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Sektörünün Üretimi ve Ulusal Gelir” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi ve Meslek Yap›s›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Endeksi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Endeksi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Endekslerle Ölçülmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi ve Ulusal Gelir” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Endekslerle Ölçülmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Endekslerle Ölçülmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹letiflim Teknolojileri Sektörü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 a. Üretilen sandalyenin daha ergonomik olarak tasarlanmas›, mühendislik hesaplamalar gerektirir. Mühendislik hizmetleri, profesyonel bilgi hizmetlerinden biri oldu¤u için sandalyenin yeniden tasarlanmas›, bilgi üretimi faaliyetidir. b. Firma personelini pazarlama teknikleri konusunda e¤itmek için düzenlenen seminer, bilgi üretimi olarak kabul edilir. c. Firman›n Ayfle Han›m taraf›ndan temizlenmesi, bilgi üretimi de¤il, hizmet üretimidir. d. Sandalye üretimi, bilgi üretimi de¤il, mal üretimi faaliyetidir. e. Firma personeli için yemek haz›rlanmas›, mal üretim faaliyetidir. www.hedefaof.com 3. Ünite - Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi S›ra Sizde 2 Bir ö¤retim üyesi, ders anlatt›¤› zaman bir bilgi da¤›t›c›s›d›r. Bununla birlikte, her zaman bir bilgi da¤›t›c›s› de¤ildir. Yürüttü¤ü herhangi bir araflt›rmada hem bir bilgi toplay›c›s› hem de bir bilgi üreticisi olabilir. Araflt›rmas›nda kullanaca¤› verileri derlerken bir bilgi toplay›c›s›, toplad›¤› verileri analiz ederken bir bilgi üreticisi olarak tan›mlanabilir. S›ra Sizde 3 A ülkesi B ülkesi Her 100 kifliye düflen televizyon say›s› 100 85.7 Her 100 kifliye düflen cep telefonu say›s› 100 112.2 Her 100 kifliye düflen bilgisayar say›s› 100 140.0 Toplam 300 338.2 Endeks 300/3=100 338.2/3=112,6 S›ra Sizde 4 Böyle bir araflt›rmada bilgisayar›, “yakalama”, “saklama” ve “gösterim” teknolojileri olarak kullanabiliriz. ‹nternetten verilere ilk ulaflt›¤›m›zda, yakalama; onu ekranda görüntüledi¤imizde gösterim ve bilgisayar›m›za kaydetti¤imizde saklama teknolojisi olarak kullanm›fl oluyoruz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bell, D. (1972). The coming of the post-industrial society: A venture in social forecasting. New York: Basic Books. Chen, D.H.C. ve Dahlman, C.J. (2005). The knowledge economy, the KAM Methodology and the World Bank Operations, Washington DC: The World Bank, No: 20433. Dordick, H. S., and Wang, G. (1993). The information society: A retrospective view. California: Sage Publication. Godin, B. (2008). The information economy: The history of a concept through as measurement, 1949-2005. Project on the history and Sociology of science and technology statistics, Working paper, No. 38. 95 http://web.worlbank.org/wbs›te/externak/wb›/wb›pro grams Ito, Y. (1981). “The Johoka Shakai Approach to the study of communication in Japan”, Mass Communication Review Yearbook, ed. Cleveland Wilhoit and Harold de Block, California: Sage Publication. Katz, R. L. (1986). “Explaining information sector growth in developing countries”, Telecommunication Policy, N.10, ss.209-228. Machlup, F. (1962). The production and distribution of knowledge in the United States. Princeton, N.J.: Princeton University Press. Machlup, F. Ve Kronwikler T. (1975), “Workers who produce knowledge: A steady increase, 1900 to 1970”, Welwirthschaftliches Archiv, No.3, pp.752-759. Monk, P. (1989). Technological change in the information economy. London: Pinter Publishers. OECD. (1981). Information activities, electronics and telecommunication Technologies, Cilt II, Paris: OECD. OECD. (1986). Information activities, electronics and telecommunication Technologies, Paris: OECD. Rubin, M.R. ve Huber M.T. (1986). The knowledge industry in the United States, 1960-1980. Princeton: Princeton University Press. Porat, M.U. (1977). The information economy. Vol.1. Washington: US Department of Commerce. Porat M.U. ve Rubin M. R. (1977). The information economy. Washington: US Department of Commerce. Vural, Z.B.A. (2006). Bilgi iletiflim teknolojileri ve yans›malar›, Ankara: Nobel yay›nevi. World Bank, KAM 2008 Booklet: Measuring knowledge in the world economies: Knowledge assesment methodology and knowledge economy index, Knowledge for Development Program, s.1. www.oecd.org/sti/measuring-infoeconomy www.hedefaof.com 4 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgi ekonomisinin üretim üzerindeki etkilerini aç›klayabilecek, Bilgi ekonomisinin tüketim üzerindeki etkilerini tan›yabilecek, Bilgi ekonomisinin piyasa yap›s› üzerindeki etkilerini aç›klayabilecek, Bilgi ekonomisinin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini analiz edebilecek, Bilgi ekonomisinin istihdam üzerindeki etkilerini aç›klayabilecek, Bilgi ekonomisinin d›fl ticaret üzerindeki etkilerini aç›klayabilece¤iz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Bilgi Ekonomisi Ölçe¤e Göre Artan Getiri Teknolojik Geliflmeler Bat›k Maliyet Say›sal Mal Üretimi Pozitif D›flsall›k Tam Rekabet Piyasas› • • • • • • Monopol Piyasas› Oligopol Piyasas› Bilgi ve ‹letiflim Teknolojileri Esnek Çal›flma Bilgi ‹flçisi D›fl Ticaret Hacmi ‹çindekiler Bilgi Ekonomisi Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri www.hedefaof.com • G‹R‹fi • B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N M‹KRO EKONOM‹K ETK‹LER‹ • B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N MAKRO EKONOM‹K ETK‹LER‹ Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri G‹R‹fi Son y›llarda teknolojide bafl döndürücü geliflmeler yaflanmaktad›r. Dünyan›n geldi¤i bugünkü durum, birçoklar› taraf›ndan enformasyon ya da bilgi ça¤› olarak adland›r›lmaktad›r. Bu do¤rultuda, geliflmifl ülkeler de ekonomilerini bilgiye dayal› ya da bilginin motor görevi gördü¤ü ekonomiler olarak tan›mlamaktad›rlar. Son zamanlarda bilgi ekonomisi konusundaki çal›flmalar artm›fl olmas›na ra¤men, onun iflleyiflini analiz edebilecek herhangi bir teori henüz gelifltirilememifltir. Buna karfl›l›k, bilgi ekonomisinin hem mikro hem de makro anlamda ekonomi üzerinde etkilerinin oldu¤u konusunda flüphe yoktur. Mikro ve makro ekonominin birbirine ba¤›ml› olmas›, bilgi ekonomisinin mikro ve makro ekonomik sonuçlar›n› birbirinden ay›rmam›z› zorlaflt›rmaktad›r. Mikro ekonomik de¤ifliklikler makro ekonomiyi etkilerken makro ekonomik de¤ifliklikler de mikro ekonomiyi etkilemektedir. Buna karfl›l›k, literatürde bilgi ekonomisinin makro ekonomik sonuçlar›n›n mikro ekonomik sonuçlara göre daha bask›n oldu¤u söylenebilir. Bu bölümde bilgi ekonomisinin etkileri mikro ve makro çerçevede ayr› ayr› incelenmektedir. B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N M‹KRO EKONOM‹K ETK‹LER‹ Bu k›s›mda bilgi ekonomisinin üretim, tüketim ve piyasa yap›s› üzerindeki etkileri analiz edilmektedir. Üretim Üzerindeki Etkileri Bilginin üretim faaliyetleri üzerindeki etkisini, bilginin üretim fonksiyonuna dâhil edilmesiyle aç›klayabiliriz. Bunun için, üretim fonksiyonunun tan›mlanmas›ndaki temel varsay›mlar göz ard› edilmeden üretim fonksiyonundaki de¤iflikliklerin incelenmesi için, sermaye (K) ve ifl gücü (L) faktörüne, bilgi (I) faktörünün de ilave edilmesiyle üretim fonksiyonu afla¤›daki gibi tan›mlan›r: Q = f(K, L, I) (1) Burada bilginin üretime katt›¤› de¤er, üç flekilde de¤erlendirilebilir: • Klasik üretim süreçlerinin, mal ya da hizmetlerin sürekli olarak iyilefltirilmesi, • Daha önce var olan bilginin sürekli olarak ifllenmesi yoluyla ondan yeni ve farkl› üretim süreçlerinin, mal ve hizmetlerin elde edilmesi, www.hedefaof.com Üretim fonksiyonu, belirli bir üretim teknolojisinde her girdiden belli bir miktar kullan›ld›¤›nda, ne kadar ürün elde edilece¤ini gösteren bir fonksiyondur. 98 Bilgi Ekonomisi Veri teknoloji ve di¤er üretim faktörleri sabitken de¤iflken girdideki her ilave art›fl, üretime katk›y› giderek azalt›yorsa bu durum azalan verimler kanunu olarak tan›mlan›rken de¤iflken girdideki her ilave art›fl›n üretime giderek daha fazla pozitif katk› sa¤lamas› ise artan verimler kanunu olarak tan›mlan›r. • Daha önce var olmayan yeni bilginin gelifltirilmesi suretiyle yeni ihtiyaçlar›n, üretim süreçlerinin, mal ve hizmetlerin ortaya konulmas› k›saca gerçek yenili¤in yap›lmas›. Bilgi potansiyel olarak s›n›rs›z, di¤er üretim faktörlerine göre çok daha ak›flkan özelli¤e sahip bir üretim faktörüdür. Çünkü bilgi kullan›ld›kça yay›ld›kça verimlili¤i ve paylafl›ld›kça da miktar› artmaktad›r. Dolay›s›yla üretim fonksiyonunda de¤iflken girdi olarak bilgi kullan›ld›¤›nda azalan verimler kanunu geçerlili¤ini yitirmekte ve artan verimler kanunu geçerli olmaktad›r. Bilginin k›sa dönemde, verimlilik art›fl›n› beraberinde getirmesi, toplam üretim fonksiyonunun yukar›ya kaymas›na neden olmaktad›r. Baflka bir deyiflle, üretim miktar›ndaki art›fl, bilginin verimlili¤inin artmas› sonucunda gerçekleflmektedir. K›sa dönemde bilginin üretim üzerindeQ ki etkileri fiekil 4.1’de incelenmektedir. fiekilde toplam üretim fonksiyonuQ2=f(L) nun k›sa dönemde belirli bir sabit serQ2 maye ve bilgi seviyesi için geçerli olduQ1=f(L) ¤u varsay›lmaktad›r. Sermaye miktar›Q1 n›n sabit oldu¤u durumda, bilgi seviyesinde bir art›fl, L1 miktar kullan›lan ifl gücü faktörünün üretime katk›s›n› Q1 L den Q2 ye art›rmaktad›r. Üretim miktaL1 r›ndaki bu art›fl, bilginin verimlili¤indeki art›fltan kaynaklanm›flt›r. fiekil 4.1 K›sa Dönemde Bilginin Üretim Üzerindeki Etkileri SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT fiekil 4.2 SIRA S‹ZDE K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ Mtüm üretim faktörleri de¤iflkendir. Bilginin üretim faktörlerinin Uzun dönemde, verimlilikleri üzerinde etkili olmas› daha fazla ürün elde edilece¤i anlam›na gelmektir. Ayr›ca, S O yeni R U bilgi birikiminin ortaya koydu¤u üretim teknolojisinin kullan›lmas›yla üretim faktörleri aras›ndaki bileflim oran› da de¤iflime u¤ramaktad›r. Dolay›s›yla, üretim teknolojisindeki de¤iflimlerin verimlilik art›fl›na yans›mas›, üretim D‹KKAT üzerinde pozitif etkiler yaratabilecektir. Bu durumun nas›l gerçekSIRA S‹ZDE K leflti¤i yatay eksende eme¤in (L) ve dikey eksende sermayenin (K) gösterildi¤i fiekil 4.2’de aç›klanÖlçe¤e Göre AMAÇLARIMIZ Artan Getiri maktad›r. fiekil 4.2’de görüldü¤ü gibi, K4 sermaye ve ifl gücü bileflimlerinQ3(300) K ‹ T A P den kullan›lan miktarlar ikifler biK3 Q2(200) rim art›r›ld›¤›nda (K1 den K3 e ve K1 L TELEV‹ZYON 1 den L3 e), ürün miktar›nda 100 Q1(100) birimlik bir art›fl meydana gelmektedir. Ancak ikinci kez üretimde L 100 birimlik art›fl, sadece girdile‹ NLT1E RLN3E TL4 rin birer birim art›fl›yla gerçeklefl- N N Uzun Dönemde Bilginin Üretim Üzerindeki Etkileri AMAÇLARIMIZ Üretimde artan söz konusu oldu¤u durumda, marjinal ürün, marjinal maliyet SIRAverimlerin S‹ZDE ve ortalama maliyetler konusunda ne söyleyebilirsiniz? www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri 99 mektedir (K3 den K4 e ve L3 ten L4 e). Yani üretimde ölçe¤e göre artan getiri söz konusudur. Uzun dönemde karfl›lafl›labilecek durum olan ölçe¤e göre artan getiri, üretimin ölçe¤e göre azalan maliyetlerle gerçekleflmesini aç›klamaktad›r. Belli bir teknoloji seviyesinde her mal için belirli bir üretim fonksiyonu vard›r. Belli üretim faktörleriyle daha fazla üretim art›fl›n› gerçeklefltirme, yeni üretim yöntemlerinin bulunmas›na yani teknolojik geliflmelere ba¤l›d›r. Bu durumda kullan›lan üretim faktörlerinin toplam verimlilik art›fl›, faktör fiyatlar› de¤iflmezse maliyetlerin de ayn› oranda azalmas›yla sonuçlanacakt›r. Teknolojik geliflmeye ba¤l› olarak yaflanan verimlilik art›fl›n› efl ürün e¤rileri yard›m›yla göstermek mümkündür. Yeni bilgi birikiminin yol açt›¤› üretim teknolojisinin kullan›lmas›yla, üretim faktörleri aras›ndaki bileflim oran› da de¤iflime u¤rayacakt›r. Örne¤in X mal› üretiminin yatay eksende ve Y mal› üretiminin dikey Y Mal› eksende gösterildi¤i fiekil 4.3’te teknolojideki de¤iflim efl-ürün paftas›nda de¤iflikli¤e yol açm›fl ve yeni eflürün paftas›na göre (kesik çizgi ile gösterilen) faktör bileflimleri, üretimi yüzde 50 oran›nda art›rm›flt›r. 450 Bilginin geleneksel üretim süre300 cine etkisi, bilgi ve teknolojik geliflmenin üretim fonksiyonunu de¤iflti150 rerek yeni bir teknoloji ile yeni bir 300 üretim fonksiyonunun tan›mlanmas› suretiyle aç›klanabilir. Bilgi, k›sa dö200 nemde üretime kat›lan di¤er üretim 100 faktörlerinin verimliliklerinden bir art›fl meydana getirerek ayn› miktar de¤iflken girdi ile daha fazla ç›kt› elde edilmesine neden olmaktad›r. Bilgideki art›fl›n üretim fonksiyonu ve geleneksel üretim üzerindeki etkisi; sadece girdilerle üretim miktarlar› aras›ndaki iliflkiden ortaya ç›kan verimlilik art›fl› ile de aç›klanmaktad›r. Geleneksel üretimde gerek üretimin ilk aflamas› gerekse devam eden tekrar üretim aflamalar› her seferinde önemli miktarlarda maliyet unsuru tafl›maktad›r. Ayn› zamanda ço¤u geleneksel üretimde, mal ve hizmet üretimi için katlan›lan ilk maliyetler geri kazan›labilir maliyetleri oluflturmaktad›r. Dolay›s›yla bu maliyetleri “bat›k maliyet” veya “sabit maliyet” olarak de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Geleneksel üretimde üretilecek mal türü ve miktar›n›n belirlenmesinde ve tüketim merkezlerine en düflük maliyetle ulaflt›r›lmas›nda önemli sorunlarla karfl›lafl›lmaktad›r. Talebin toplam veya tüketim merkezleri baz›nda tam olarak tahmini gerçeklefltirilemedi¤i için firmalar, gerek üretim merkezlerinde gerekse da¤›t›m kanallar›nda belli miktar stokla çal›flmak zorunda kalmaktad›rlar. Ancak bilgi ekonomisinin ortaya koydu¤u biliflim teknolojindeki geliflmeler sonucu, talebin daha çabuk ve gerçe¤e yak›n tahmini mümkün olabildi¤i gibi, lojistik hizmetlerinde de meydana gelen geliflmeler sonucu, iflletmelerin talep fazlas› mal üretmeleri önlene- Ölçe¤e göre artan getiri, üretimde girdiler eflit oranda art›r›l›rken üretimin, girdi art›fl oran›ndan daha fazla artt›¤› durumu ifade eder. www.hedefaof.com fiekil 4.3 Teknolojik Geliflme ve Verimlilik X Mal› Bat›k maliyet, yat›r›mdan vazgeçildi¤i takdirde yat›r›m mallar›n›n sat›fl› yoluyla veya baflka bir yol ile geri kazan›lamayan maliyetlerdir. 100 Bilgi Ekonomisi Biliflim teknolojisi, bilginin toplanmas›nda, ifllenmesinde, depolanmas›nda, a¤lar arac›l›¤› ile bir yerden bir yere iletilip kullan›c›lar›n hizmetine sunulmas›nda kullan›lan iletiflim ve bilgisayarlar dâhil bütün teknolojileri kapsayan teknolojilerdir. cek ve optimum stoklarla çal›flmalar›n› sa¤lanaca¤› için, maliyetlerde azalmalar meydana gelecektir. Say›sal mal üretiminde ise bilginin, üretim faktörü olarak etkisi geleneksel üretime nispeten daha yo¤undur. Bilginin üretim faktörü hâline dönüflümünde söz konusu olan özellikle ikinci ve üçüncü durum yani daha önce var olan bilginin sürekli olarak ifllenmesi yoluyla ondan yeni ve farkl› üretim süreçlerinin, mal ve hizmetlerin elde edilmesi ile gerçek yenili¤in yap›lmas› süreci say›sal mallar›n üretiminde temel unsur olarak görülmektedir. Say›sal mal ve hizmet üretiminin maliyet yap›s› geleneksel üretimden farkl›d›r. Say›sal mallar›n üretimi bafllang›çta genellikle yüklü miktar yat›r›m gerektirdi¤i için, bir “bat›k maliyet” söz konusudur. Ancak say›sal mallar bir kez üretildikten sonra tekrar üretimi (veya di¤er bir ifaSIRA S‹ZDE oldukça düflük maliyetlere konu olmaktad›r. Dolay›s›yla sade ile kopyalanmas›) y›sal mallar›n üretiminde üretim miktar› artt›kça marjinal ve ortalama maliyetlerde azalma ve artan getiri durumu söz konusudur. Bu tip mallar›n üretiminde mal› geD Ü fi Ü N E L ‹ M lifltirmenin maliyeti önemli fakat daha sonra onu kopyalaman›n veya benzerlerini piyasaya sürmenin maliyeti son derece düflük oldu¤u için, son birim maliyeti çok O R Uyak›n olabilmektedir. düflük hatta Ss›f›ra Say›sal mallar›n üretiminde yo¤un bir flekilde kullan›lan bilgisayar sistemleri ve programlar› ile nitelikli ifl gücünün varl›¤› önem tafl›maktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Üretilen son Dbirimin ‹ K K A T maliyetine marjinal maliyet dendi¤ini hat›rlay›n›z. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Pozitif d›flsall›k, Üçüncü kiflilerin veya firmalar›n, herhangi bir bedel ödemeden K ‹ T A mal P ve hizmet üretiminden olumlu bir flekilde etkilenmelerine denir. TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Say›sal mallara örnek olarak bir program yaz›l›m üretimi verilebilir. Program yaSIRA S‹ZDE z›l›m›n›n üretimi için ilk maliyetler oldukça yüksektir. Yaz›l›m›n telif haklar›, test sürümü gibi ifllemler ilk kopyan›n üretimi için gerekli olan maliyetlerdir. Ancak ürün ortaya ç›kart›ld›ktan ve ilk kopyan›n üretilmesinin ard›ndan üretilen ikinci ve AMAÇLARIMIZ di¤er kopyalar›n maliyetleri ise ilk kopya ile karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde önemsiz olacakt›r. Marjinal maliyet son derece düflük hatta s›f›ra yak›n olabilmektedir. K ‹ T A P Bilgi ekonomisinde üst düzeyde yüksek maliyetlere katlanarak yat›r›mlar›na devam eden firmalar, ürünlerinin piyasada kabul görmesi ile pozitif d›flsall›k elde ederler. T E Lartan E V ‹ Z Ypiyasa ON Firmalar talebine karfl›l›k üretimlerini art›r›rlar ve yüksek orandaki sabit maliyetlerini karfl›layabilmek için ürünlerini yüksek fiyatlardan satarak kârlar›n› maksimize etmeye çal›fl›rlar. Firmalar›n bunu baflarabilmesi, ürünlerini patent ve telif gibi koruma yöntemlerine baflvurmas› ile olabilir. Bu nedenle günümüzde ‹NTERNET patent ve telif haklar› konusu, giderek önem kazanmaktad›r. Çünkü telif haklar›n›n olmad›¤› durumda, yüksek fiyat, di¤er sat›c›lar› kopyalama ve korsan üretim yöntemleriyle piyasaya ürünlerini sunma imkân›n› do¤urabilecektir. Bu durum yenilikçi firmalar›n zarar etmesine yol açacakt›r. Yenilikçi firmalar›n zararlar› ise uzun dönemde ekonomide yenilik yap›lamamas›na neden olacakt›r. Buna karfl›l›k telif haklar› yoluyla korunan yenilikçi firmalar, belirli bir dönem yüksek fiyatlarla ürünlerini piyasaya sürdükten sonra, sat›fl miktar›na ba¤l› olarak üretim bafl›na düflen sabit maliyetlerdeki azalma nedeniyle ürettikleri mallar›n fiyatlar›n› düflüreceklerdir. Böylelikle yeni ürünlere olan talep artt›kça geleneksel piyasa yap›s›n›n tersine, ürün fiyatlar›n›n azalaca¤› söylenebilir. 2 Firmalar›n üretim maliyetlerinin düflürülmesinde, iletiflim a¤›n›n (network) nas›l bir poSIRA S‹ZDE zitif d›flsall›k yarataca¤›n› düflünürsünüz? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 101 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri Tüketim Üzerindeki Etkileri Tüketiciler genel olarak mal ve hizmet ihtiyaçlar›n› piyasalardan karfl›larlar. ‹htiyaçlar›n karfl›lanmas›nda ise en düflük maliyetle en yüksek toplam faydan›n sa¤lanmas› amaçlan›r. Genel olarak tüketici davran›fllar›; kültürel etkiler, bireysel etkiler ve grup etkileri olmak üzere üç temel unsurdan etkilenir. Bunlar d›fl›nda, günümüzde bilgi ekonomisindeki geliflmeler de tüketici davran›fllar›n›n belirlenmesinde di¤er bir önemli faktör olmaktad›r. Bilgi ekonomisi, bilgi ve teknolojideki geliflmelerle birlikte baz› geleneksel mallar›n yeni bir ihtiyac› karfl›lar hâle gelmesine ve yeni bir ihtiyac› ortaya koyan say›sal mallar›n geliflmesine neden olmaktad›r. Bilgi ve teknolojideki geliflmelerin çok h›zl› olmas›, ürünlerin yaflam sürelerini k›saltmakta ve bir önceki ürün ihtiyac› karfl›lamaz hâle gelmektedir. Bu durumda, özellikle say›sal mallar›n yeni sürümleri üretilmekte ve buna uygun olarak da yüksek kapasiteli makine ve teçhizat üretimi gerçeklefltirilmektedir. Bilgi ekonomisi, maksimum toplam faydaya ulaflmada, tüketicilerin farkl› davran›fl modellerini gelifltirmelerine neden olmaktad›r. Tüketiciler daha önceleri ihtiyaç duyduklar› mal ve hizmetleri sat›n almada do¤rudan firmalarla iletiflim kurmak durumundayken bilgi ekonomisi sayesinde tüketiciler mal ve hizmetleri arz eden firmalar ile çeflitli iletiflim olanaklar› veya internet ortam›nda buluflarak mal ve hizmetleri sat›n alma olana¤›na kavuflmaktad›rlar. Ayr›ca bilgi ekonomisi, tüketicilere, aranan özel ürünlerin çok k›sa sürede bulunmas›, bir iki gün içinde teslimat ve ödemelerin güvenli yap›labilmesi, ürün ödeme iadesi, daha uygun fiyatlar›n seçilmesi, sat›fl sonras› destek ve zaman tasarrufu konular›nda da baz› avantajlar da sunmaktad›r. Bu konuda Koyuncu ve Bhattacharya (2004) taraf›ndan Amerika’da 1842 birey üzerinde ikili ve çoklu lojistik modeller kullan›larak yap›lan ampirik çal›flman›n sonuçlar›na göre, internetten yap›lan al›flveriflin daha h›zl› ve daha ucuz olmas›ndan dolay›, bireylerin al›flverifl yaparken interneti di¤erlerine göre daha fazla tercih ettikleri görülmüfltür. Di¤er taraftan, bilgi ekonomisinde meydana gelen geliflimlerle tüketicilerin tüketim davran›fllar›nda da baz› de¤iflikliklerin oldu¤u gözlemlenmektedir. Örne¤in TV yerine DVD player, adres defteri yerine el bilgisayar› (notebooklar) kullan›lmaya bafllanm›flt›r. ‹nternet üzerinden yap›lan al›flverifller ba¤lam›nda, sat›lan ürünler içinde en fazla ilgiyi kitap ve CD çekmektedir. Bu ürünleri s›ras›yla, bilgisayar ve bilgisayar parçalar›, tiyatro, sinema ve seyahat bileti, hediyelik eflya, otel rezervasyonu, oyuncak, spor malzemeleri, elektronik eflya ve kozmetik ürünler takip etmektedir. Ayr›ca, teknoloji ürünlerinin uzun vadede fiyatlar›n›n düflmesi ve buna ba¤l› olarak reel ücretlerin artmas›, tüketicilerin tüketim davran›fllar›n› etkileyen di¤er bir faktör olarak göz önünde bulundurulabilir. Böyle bir durum, tüketicilerin daha fazla teknoloji ürünü sat›n almalar›n› kolaylaflt›rabilmektedir. Sonuç olarak bilgi ekonomisinin getirdi¤i de¤iflimle birlikte tüketicilerin sosyal, kültürel, ekonomik, demografik niteliklerinde, sat›n alma al›flkanl›klar›nda ve yöntemlerinde, yaflam tarzlar›nda ve yaflama bak›fl aç›lar›nda önemli de¤iflikliklerin oldu¤u söylenebilir. Size göre bilgi ekonomisi, tüketicilerin toplam fayda ve yaflam kalitelerini hangi yollarla SIRA S‹ZDE art›r›r? 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 102 Bilgi Ekonomisi Piyasa Yap›s› Üzerindeki Etkileri SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Bilgi ekonomisi bir taraftan küreselleflme yoluyla geleneksel ekonomik yap›y› deviren, di¤er taraftan bilgi ve iletiflim ekonomileriyle pazar›n yap›s›n› de¤ifltiren bir güç konumundad›r. Söz konusu de¤ifliklikler, geleneksel pazar yöntemlerinde nesnel vas›talarla oluflturulan sat›fl ve al›fl biçimlerini sanal dedi¤imiz elektronik düzleme kayd›rm›flt›r. Bilgi ekonomisi ile ortaya ç›kan yeni piyasa yap›s› ve pazarSIRAtüketiciye S‹ZDE lama anlay›fl›, yönelik sat›fllarla, flirketler aras› ticarete farkl› bir boyut getirmifltir. Çarp›c› geliflmelerin gözlemlendi¤i piyasalarda, ürün, bilgi veya hizmet sat›fllar› internetin de dâhil oldu¤u birçok kanal arac›l›¤› ile gerçeklefltirilmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Tüketiciler, geleneksel perakendecilere, toptanc›lara ve fiziksel varl›¤› olmayan hizmetleri sat›n almak için da¤›t›c›lara gitmek yerine do¤rudan tüketicilere gidebilmektedirler.S O R U Piyasan›n belli alan› yoktur. E¤er bir mal›n al›c› ve sat›c›lar› telefonla, telsizD ‹ Kbir K Aco¤rafik T le, internetle, faksla vb. araçlarla kolayca temas kurabiliyorlar ve anlaflabiliyorlarsa o mala iliflkin piyasa oluflmufl demektir. N N SIRA S‹ZDE Tam Rekabet Piyasas› Üzerindeki Etkileri AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Bir ekonomide tam rekabetin gerçekleflebilmesi için dört flart›n gerçekleflmesi geAMAÇLARIMIZ rekmektedir. Söz konusu flartlar› hem geleneksel ekonomi hem de bilgi ekonomisi aç›s›ndan inceleyebiliriz. K ‹ T A P Ürünün Homojen Olmas› fiart› TELEV‹ZYON ‹NTERNET Tam rekabet piyasas›nda de¤iflik sat›c›lar›n sat›fla ç›kard›klar› mallar aras›nda bir T E L E varsay›lmaktad›r. V‹ZYON fark olmad›¤› Al›c›lar›n gözünde firmalar›n satt›¤› mal ayn›d›r. Bilgi ekonomisinde ürünler homojen de¤ildir. Özellikle say›sal mallarda ayn› ürün farkl› üretim yöntemleriyle üretilebilmektedir. Ayr›ca bu ekonomide, baz› mal ve hizmetlerin internet ortam›nda sat›fl› da mümkündür. ‹nternet ortam›nda ‹NTERNET mal ve hizmetler web sayfalar› yard›m›yla sat›fla sunulur. Tüketiciler web sayfalar›ndan mal ve hizmet hakk›nda bilgi edinirler ve ürünü sat›n alma yoluna giderler. Ancak, internet ortam›nda baz› mal veya hizmet üretimlerini do¤rudan do¤ruya talep edenlerin kiflisel tercihlerinin al›nmas› suretiyle yap›lmas› da mümkün olmaktad›r. Say›sal mallar›n kifli veya firmalar için özel çözümleri içeren üretimleri yap›lmaktad›r. Bu durumda kifliye özel üretim imkân› da do¤arak heterojenlik sa¤lanmaktad›r. Ürünün Atomisite (Çokluk) fiart› Tam rekabet piyasas›nda al›c› ve sat›c›lar›n piyasa fiyat› üzerinde etkili olamayaca¤› kadar çok say›da olduklar› varsay›lmaktad›r. Dolay›s›yla, böyle bir piyasada fiyat veri olup ne al›c›lar ne de sat›c›lar tek bafllar›na piyasa fiyat› üzerinde etkilidirler. Bilgi ekonomisinde ise al›c› ve sat›c›lar›n say›s› s›n›rl›d›r. Say›sal mal ve hizmetlerin üretimi teknoloji ve bilgi içerdi¤inden bu mal ve hizmetleri üreten firma say›s› s›n›rl› olmaktad›r. S›n›rl› say›da firman›n (belki de bir firman›n) gerçeklefltirmifl oldu¤u bir say›sal mal üretiminde, piyasa fiyat›n› bu firmalar›n belirleme gücü söz konusudur. Bilgi ekonomisinde bir ürün veya servisin iletiflim a¤lar›yla bütünleflerek nihai tüketiciye ulaflmas›na a¤ etkisi denilmektedir. A¤ etkisinin oluflmas›nda kullan›c›lar›n ve sat›c›lar›n çoklu¤u önemlidir. www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri 103 A¤ etkisi birkaç istisna d›fl›nda geleneksel ekonomik faaliyetlerde oldukça zay›ft›r. Bu istisnalardan birisi otomobil sektöründedir. Bir otomobil modeli bir bölgede çok sat›yorsa yedek parças› kolay ve ucuz bulunacakt›r. Bilgi ekonomisinde ise a¤ etkisi daha etkindir. ‹malatç›lar ve tüketiciler internet siteleri ile iletiflimde bulunmaktad›rlar. Bu siteler hem sat›c› hem de ham madde üreticisi taraf›ndan da iflletilebilmektedir. Bu sayede site üzerindeki üyelik bilgilerini toparlayan, kay›t eden bir mekanizma, ziyaret amaçl› gelen internet kullan›c›lar› yani müflterilerle ilgili bir görüntü oluflturabilecektir. Sitedeki müflteri profili zenginlefltikçe müflteri profiline göre reklam verecek olan firmalar›n siteye reklam b›rakma ihtimali artarak sat›fllar›n ve reklâm gelirlerinin artmas› da sa¤lanmaktad›r. A¤ etkisi, bir ürün veya servisin iletiflim a¤lar›yla bütünleflerek nihai tüketiciye ulafl›lmas›d›r. Mobilite fiart› Mobilite koflulu, üreticiler kadar tüketiciler için piyasaya girifl ya da ç›k›flta, hiçbir engelin olmamas› durumunu ifade eder. Özellikle yeni firmalar›n piyasaya giriflinde teknik ya da mali yönden engelleme olmad›¤› gibi, patent, lisans vb. hukuki engeller de söz konusu de¤ildir. Bilgi ekonomisinde piyasaya girifl ve ç›k›fllar›n belirli ölçü ve kurallarda serbest oldu¤u söylenebilir. Çünkü sanal ortamda faaliyet göstermek isteyen kifli ve firmalar, faaliyet türlerine ve co¤rafi konumlar›na göre alan isimleri almak zorundad›rlar. Alan isimleri belirli bir bedel (çok az) karfl›l›¤›nda belirli hukuki kurallar çerçevesinde al›nmaktad›r. Alan adlar›na iliflkin bir örnek Tablo 4.1’de verilmifltir. Servis ‹smi www ftp Web Gopher Tubitak gov: Hükümet kurulufllar› tr: Türkiye Tablo 4.1 Sözel Alan ‹simlendirme Sistemi (Domain Name System-DNS) meb basbakanlik edu: E¤itim kurumlar› (üniversiteler gibi) Ülke k›saltmas› yoksa ABD Kaynak: (Do¤uç, 2006). metu k-12: ilk ve ortaö¤retim kurulufllar› ca: Kanada Kullan›c›n›n Bulundu¤u Kurulufl ismi Kurulufl Çeflidi Ülke K›saltmas› (Ortado¤u Teknik Üniversitesi) hun (Hacettepe Ün) ksu (kahramanmarafl sütçü imam üniversitesi) milliyet Hurriyet org: Ticari olmayan, kâr amac› gütmeyen kurulufllar fr: Fransa com: Ticari kurulufllar it: ‹talya mil: Askeri kurulufllar de: Almanya net: Servis Sunucular› (Internet Servis Sa¤lay›c›lar› gibi) nl: Hollanda int: Uluslararas› organizasyonlar, kurulufllar gr: Yunanistan Bilgi ekonomisinde, üretimde artan verim azalan maliyet koflullar›n›n geçerli olmas› firmalar› üretim yapmaya teflvik edecektir. Ayn› zamanda artan rekabet ve küreselleflme sayesinde firmalar›n ihtiyaç duyduklar› girdileri daha ucuza ve istedikleri yerden karfl›layabilme olanaklar›na kavuflmufl olmalar›; bir bütün olarak düflünüldü¤ünde piyasaya girifl/ç›k›fl engellerini azaltacakt›r. Dolay›s›yla, bilgi ve iletiflim teknolojileri yeni giriflleri ve bunlar›n piyasalardaki rekabetini daha da kolay- www.hedefaof.com 104 Bilgi Ekonomisi Bilgi ve iletiflim teknolojileri, bilgiye eriflilmesini ve bilginin oluflturulmas›n› sa¤layan her türlü görsel, iflitsel bas›l› ve yaz›l› araçlard›r. laflt›rmaktad›r. Rekabet sayesinde yarat›c›l›k ve yenilikler önem kazanmakta ve her geçen gün düflük maliyetli yeni ürünler ve hizmetler ortaya ç›kmaktad›r. Giderek geniflleyen bu rekabet ortam›, bir taraftan iflletmelerin hayatta kalmalar› için bir tehdit olufltururken di¤er taraftan da bu iflletmelerin geliflmeleri için bir teflvik unsuru olmaktad›r. Aç›kl›k fiart› Tam rekabet piyasas›nda al›c› ve sat›c›lardan her birinin, piyasa ile ilgili her çeflit bilgiye her an sahip oldu¤u varsay›lmaktad›r. Al›c› ve sat›c›lar piyasa fiyatlar›n›, ürünün özelliklerini an›nda ö¤renirler. Di¤er yandan tam rekabet piyasas›nda al›c› ve sat›c›lar›n gelecek hakk›nda da bilgi sahibi olduklar› kabul edilmektedir. Bilgi ekonomisinde ise iletiflim olanaklar›n›n artmas› ve özellikle internet hem al›c› ve sat›c›lar›n bilgi edinmelerini sa¤lamakta hem de bilgi edinme maliyetlerini azaltmaktad›r. Ayr›ca internet, dünyay› tek bir piyasa hâline getirdi¤i için, en düflük fiyat›, yani piyasa aç›s›ndan en etkin fiyat› bulabilme olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. Bu durum, sanal piyasalarda fiyattaki farkl›laflmalara karfl›n talebin duyarl›l›¤›n›n yüksek oldu¤unu göstermektedir. ‹nternetin etkilerinde biri de oluflturdu¤u finans mekanizmas›yla tüm ekonomik ajanlar için fiyatlar› daha fleffaf hâle getirmesidir. Tüketiciler ve üreticiler fiyatlar› daha kolay takip ederek karfl›laflt›rma olana¤›na kavuflabilmektedirler. Benzer maliyetle dünyan›n baflka taraf›ndaki tedarikçiden benzer niteliklere sahip mal temin edilebilecektir. fieffaflaflan fiyatlar, ticari faaliyetlerde çeflitli aflamalarda rol alan ve çok az hatta s›f›r denilebilecek düzeyde katma de¤er yaratan arac›lar›n, komisyoncular›n sistem d›fl› kalmas›na neden olacakt›r. Bu etki ile üretici ve tüketici birbirine bir ad›m daha yaklaflacakt›r. Firma Dengesi Tam rekabet piyasas›nda bir mal veya hizmetin fiyat›n› arz ve talep koflullar› belirlemektedir. Kâr maksimizasyonunu sa¤lamaya çal›flan firmalar, piyasada oluflan fiyat› baz alarak kârlar›n› art›rmaya çal›flacaklard›r. Teorik olarak denge üretim düzeyi, marjinal maliyetin fiyata eflit oldu¤u noktada sa¤lanmaktad›r. Bilgi ekonomisinde faaliyet gösteren firmalar, fiyat› belirlemede zorluk çekebilirler. Özellikle say›sal mallarda ilk ürünün üretilmesinden sonraki her üretim aflamas›nda üretim maliyeti azalmakta, baz› durumlarda ise s›f›ra inmektedir. Dolay›s›yla bilgi ekonomisinde fiyat›n, marjinal maliyete eflit olma durumu söz konusu de¤ildir. Firmalar ürünlerini öyle bir fiyattan satmal›d›rlar ki bu fiyat hem marjinal maliyetten yüksek olmal› hem de sat›fl gelirleri firman›n ürün gelifltirmeye harcad›¤› yüksek maliyetleri karfl›lamal›d›r. Bilgi ekonomisinde, üretimde de¤iflken girdi miktar› artt›kça toplam ürünün artan oranda artmas›, sürekli pozitif e¤ime sahip bir üretim fonksiyonuna yol açmaktad›r. Böyle bir yap›da, üretim art›fl›na paralel olarak verimin artmas›, marjinal maliyet e¤risinin e¤iminin negatif olmas›n› gerektirmektedir. Marjinal maliyet e¤risi, ortalama maliyet e¤risini de afla¤› do¤ru çekmekte ve onun da e¤imini negatif yapmaktad›r. Bu tespitler çerçevesinde tam rekabet piyasas›nda veri fiyat düzeyinde firma dengesi afla¤›da fiekil 4.4 yard›m›yla incelenebilir. www.hedefaof.com 105 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri Standart firma teorisine göre denge, marjinal maliyetin fiyata eflitP lendi¤i (MC = P) Q1 üretim miktar›n› gösteren B noktas›nda sa¤lan›r. Ancak B noktas› kararl› bir denge noktas› de¤ildir çünkü B’nin sa¤›ndaki üretim miktarlar›nda marjinal A maliyet (MC) azalmaya devam etP1 mektedir. Zaten firma Q1 üretim miktar›nda P1P0AB alan› kadar zaP=AR=MR B C P0 rar etmektedir. K›sa dönemde üretim Q2 ye kadar art›r›labilir. Q2 üretim miktar›nda MC = 0’d›r. Ortalama maliyet de ortalama has›lata eflit MC AC olaca¤›ndan (AC = AR); toplam maliyet de toplam has›lata eflittir. FirQ1 Q2 0 ma C noktas›na denk gelen Q2 üretim miktar›nda normal kâr elde etmektedir. Sonuç olarak tam rekabet koflullar›nda kârl›l›k, artan verimlili¤e göre de¤il talep ve fiyat koflullar›na göre de¤iflecektir. Monopol (Tekel) Piyasas› Üzerindeki Etkileri Monopol piyasas›nda mal› üreten tek firma vard›r ve rakip yoktur. Monopolcü firma üretti¤i mal›n sat›fl fiyat›n› belirlerken ba¤›ms›z hareket etme imkân›na sahiptir. Fiyat, monopol firma için veri de¤ildir. Ancak, monopolcü firman›n satt›¤› mal›n fiyat›n› belirlemesini engelleyen baz› etkenler vard›r. Monopolcü firman›n üretti¤i mal›n ikame mallar›n›n bulunma ihtimali, muhtemel rakiplerini art›rabilecektir. Firma için dolayl› rekabet ne kadar güçlü ise firman›n monopol gücü o ölçüde zay›f demektir. O hâlde güçlü bir monopolden söz edebilmek için bir monopol firma, ya ilgili mal›n rakibi olabilecek tüm mallar›n piyasas›n› kontrol edebilmeli ya da kolay ikamesi olmayan bir mal üzerinde monopol kurmal›d›r. Bu tip monopol ancak ikame esnekli¤i s›f›r olan mallar üzerinde olabilir. Tek sat›c›n›n mal›na diledi¤i fiyat› koymas›n› engelleyen di¤er etken, al›c›lar›n sat›n alma gücünün s›n›rl› olmas›d›r. Monopolcü firma hem mal›n fiyat›n› hem de sat›fl miktar›n› belirleyemez. E¤er fiyat› çok yüksek tutarsa çok aza satabilir. Monopol firma için önemli olan mal›na yüksek fiyat tespit etmek de¤il, maksimum kazanc› sa¤lamaktad›r. O hâlde, firma kendine maksimum kazanç sa¤layacak fiyat-miktar bileflimini seçmeye çal›flacakt›r. Monopolcü bir firman›n karfl›laflt›¤› talep e¤risi, negatif e¤imlidir. Dolay›s›yla, firma, daha fazla mal satabilmek için fiyat›n› düflürmek zorundad›r. K›sa dönemde firma dengesi iki durumda sa¤lanabilir. Birincisi, talebin fiyat esnekli¤inin, verimin art›fl h›z›ndan veya maliyet düflüfl h›z›ndan büyük olmas›, ikincisi ise aksi durumdur. Bilgi ekonomisinde a¤›rl›kl› olarak teknoloji yo¤unlu¤unun (flebeke, telekomünikasyon) yaflanacak olmas› dolay›s›yla, ortaya ç›kacak d›flsal faktörler, piyasaya girifli k›s›tlayan en önemli faktör olacakt›r. ‹ster istemez bu tür piyasalarda s›n›rl› say›da firman›n faaliyette bulunmas›, monopolleflmeyi ve piyasan›n yo¤unlaflma derecesini art›racakt›r. Bu tip piyasalarda hâkimiyetini ele geçiren giriflimciler, d›fl müdahale olmad›¤› müddetçe, piyasadaki konumlar›n› güçlendireceklerdir. Dola- www.hedefaof.com fiekil 4.4 Bilgi Ekonomisinde Tam Rekabet Piyasa Koflullar›nda Firma Dengesi Q 106 Bilgi Ekonomisi A¤ yoluyla sa¤lanan d›flsall›klar, üretilen ürünlerin kopyalama veya benzerlerini piyasaya sürme maliyetlerinin oldukça düflük olmas›, monopolcü firman›n marjinal maliyetini azaltan önemli unsurlard›r. y›s›yla bu piyasalardaki monopolist e¤ilimler, bilgi ekonomisinin yap›s›ndan kaynaklanan do¤al monopollerdir. Marjinal maliyetlerin düflük olmas› ve h›zl› da¤›t›m teknikleri, bu sektörlerde faaliyet gösteren firmalar›n kritik bir baflar› seviyesine daha çabuk ulaflmalar›n› sa¤layacakt›r. fiimdi bilgi ekonomisinde monopolist firman›n dengesinin nas›l sa¤land›¤›n› fiekil 4.5 yard›m›yla görmeye çal›flal›m: fiekil 4.5 P Bilgi Ekonomisinde Monopolist Firman›n Dengesi P1 A B K AR=D C P0 MR MC 0 Q1 Q2 AC Q fiekilde monopolist firmaya iliflkin marjinal has›lat (MR) ve marjinal maliyet (MC) e¤rileri Q1 üretim miktar›na denk gelen A noktas›nda kesiflmektedir. Ancak bu nokta firma için denge noktas› de¤ildir. Çünkü A noktas›ndan veya miktar›ndan sonra MR, MC’den büyük olmaktad›r. Bu durum, firmay› üretim art›fl›na teflvik edecektir. Üretim, MC’nin s›f›r oldu¤u MC’nin yatay ekseni kesti¤i Q2 üretim miktar› olacakt›r. Bu noktada kâr P0CBK dikdörtgen alan› kadar olacakt›r. Toplam talep e¤risinin (D) e¤imi, kârl›l›¤› veya zarar› belirleyen önemli bir unsur olmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ 4 Toplam talepSIRA e¤risinin S‹ZDE artmas›n›n ve azalmas›n›n monopolist firman›n kârl›l›¤›n› nas›l etkileyece¤ini düflünürsünüz? D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi ekonomisinde firmalar geleneksel ekonomilerde oldu¤u gibi fiyat farkl›laflt›rmas›na gidebilmektedirler. Monopolcü firmalar›n kazançlar›n› yükseltmesinin bir arac› olanS fiyat O R U farkl›laflt›rmas›, geleneksel ekonomilerde rekabet sisteminin aksamas›na ve tüketicilerin refah›nda bir azalmaya yol açarken bilgi ekonomisinde S‹ZDE refah› art›rmaktad›r. Çünkü marjinal maliyet fiyatlamas› yap›verimlili¤i SIRA ve sosyal D‹KKAT lamayan bilgi ekonomisinde fiyat farkl›laflt›rmas›na giden firmalar, yüksek gelirli kesimlerinD yer ald›¤› piyasalarda fiyatlar› marjinal maliyetlerin üzerinde tutarken Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE düflük gelirli kesimlerin bulundu¤u piyasalarda ise alt›na düflürmektedirler. Dolay›s›yla bilgi ekonomisinin hem firmalar›n kârlar›n› art›rmada hem de toplumsal reO R U fah düzeyiniS yükseltmede bir etkisi bulunmaktad›r. N N AMAÇLARIMIZ Toplam talepD e¤risinin e¤imi azald›kça kârl›l›k oran› yükselirken, e¤imin azalmas› kârl›‹KKAT l›k oran›n› düflürmektedir. K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE T E L E V ‹ Z Y Owww.hedefaof.com N AMAÇLARIMIZ 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri 107 Oligopol Piyasas› Üzerindeki Etkileri Oligopol piyasas› çok az say›da sat›c›n›n çok say›da al›c›ya bir mal›n sat›fl›n› yapt›¤› piyasa modelidir. Ayr›ca oligopol piyasas› birbirlerini etkileyebilecek kadar az say›da sat›c›n›n, sonsuz denebilecek kadar çok say›da al›c› ile karfl› karfl›ya geldi¤i piyasa olarak da tan›mlanabilmektedir. Oligopol piyasas›nda sat›fla konu olan mallar birbirlerini mükemmel ikame edebilir veya s›n›rl› flekilde birbirlerinin yerini tutabilirler. Firmalar›n az say›da olmas›, oligopol piyasas›s›n birinci özelli¤ini teflkil etmektedir. Her sat›c›, sanayi dal› toplam ç›kt›s›n›n önemli bir k›sm›n› üretti¤inden, davran›fllar›n›n di¤er firmalar›n sat›fllar›n› fiyat› etkileyebilece¤inin bilincindedir. Oligopolcü firma ayn› zamanda baflka bir oligopolcü firman›n, kendisinin piyasa pozisyonunu etkileyebilece¤ini bilmektedir. Bu bak›mdan her firma karar al›fllar›nda, strateji seçifllerinde di¤er firmalar›n davran›fllar›n› ve tepkilerini göz önünde bulundurmak zorundad›r. Oligopol piyasas›nda az say›da olma, sat›c›lar aras›nda bilinen bir karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k yaratmakSIRA S‹ZDEYani, oligotad›r. Bu durum oligopol piyasas› analizinin temelini oluflturmaktad›r. pol piyasas›n›n en önemli unsuru, firmalar›n birbirlerinin davran›fllar›n› dikkate alma zorunda olmalar›d›r. Bu da ancak firma say›s›n›n s›n›rl› oluflu veya her firmaD Ü fi Ü N E L ‹ M n›n piyasa pay›n›n toplam içinde önemli bir yer tutmas› ile mümkündür. Firma say›s› azl›¤› belli bir rakamla ifade edilemez. Oligopolde azami firma say›s› belirsizS O R U dir ancak asgarisi ikidir. Oligopol piyasas›nda iki sat›c›n›n bulundu¤u piyasaya düopol piyasas›D ‹denmektedir. KKAT Bu kapsamda oligopolde, firmalar aras›nda ortak bir fiyat belirlemek, üretimi SIRA S‹ZDE s›n›rland›rmak veya piyasalar› bölüfltürmek yönünde güçlü bir e¤ilim oldu¤u söylenebilir. Oligopolde, firma say›s›n›n s›n›rl› oluflu, piyasaya giriflin serbest olmad›¤›n›n bir ifadesidir. Oligopolde piyasaya girifli engelleyen temel faktörler teknoloAMAÇLARIMIZ ji ve maliyettir. Tam rekabet, monopol ve monopolcü rekabet piyasalar›nda oldu¤u gibi oligopol piyasas›nda da al›c› say›s› çoktur. Bu tür piyasalarda faaliyetlerde bulunan firmalar çeflitli araçlarla rekabeti s›n›rlamaya ve pazarK güçlerini ‹ T A P art›rmaya yönelirler. Piyasaya girifli güçlendirmek amac›yla afl›r› reklama yönelme, fiyat dondurma, fiyatlar› kontrol alt›nda tutma, y›k›c› fiyat indirimleri yapma, kartel anlaflmalar› yapma, yatay ve dikey bütünleflmeye gitme gibi uygulamalar, gücüT E L E V ‹ Z Y Opazar N nü art›rmaya yönelik uygulamalard›r. Devletlerin piyasa aksakl›klar›n› gidermek amac›yla kullanabilece¤i iki tür mekanizma bulunmaktad›r. Bunlardan biri teflvik tedbirleridir. Devlet, çeflitli vergiler NTERNET koyarak giriflimcileri istenmeyen hareketlerinden cayd›rmaya ‹ çal›fl›r. Konuya iliflkin ikinci mekanizma ise giriflimcilerin istenmeyen eylemlerine do¤rudan müdahaledir. Bu mekanizma daha çok rekabet kurallar› yoluyla uygulan›r. Do¤al monopoller söz konusu oldu¤unda, bu ifllemlerin uygulanmas› zor bir hâl alabilir. Konuya bilgi ekonomisi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise piyasaya yeni bir üretim ya da teknoloji fark›yla giren firma ilk olman›n avantaj›n› kullanarak monopol gücü elde edecektir. E¤er piyasada di¤er firmalar internet teknolojisine uyum sa¤lamada zorluk çekmezlerse bu oluflum engellenebilecektir. Aksi takdirde bilgi ekonomisinde oligopolistik yap› zamanla monopolistik bir yap›ya dönebilecektir. Bunun sonucunda, bu tip piyasa yap›s›nda “kazanan her fleyi al›r” fleklinde bir rekabet yap›s› söz konusu olacakt›r. Bilgi ekonomisini içeren oligopol piyasas›nda sanal ortamda fiyatlar önceden ilan edilmektedir. Fiyatlar›n önceden belirlenmesi, hem tüketicilerin hem de rakip N N www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 108 Bilgi Ekonomisi firmalar›n piyasa fiyatlar›n› daha kolay izlemelerine olanak tan›maktad›r. Bunun sonucunda yap›sal nedenlerle rekabetin nispeten düflük oldu¤u piyasalardaki fiyat de¤iflikliklerini bir anlamda gerçek zamanl› olarak tespit etmek mümkün olacakt›r. Fiyatlar›nda, rakiplerine göre daha düflük bir fiyatland›rma stratejisini izleyen bir firman›n bu hareketi rakipleri taraf›ndan hemen fark edilecek ve karfl› tedbirlerin al›nmas› muhtemelen gecikmeyecektir. Rakiplerin bu flekilde tepkilerini gecikmeden vermeleri, fiyat indirim stratejisinin etkinli¤ini azaltacakt›r. Rakip firmalar da fiyatlar›nda ayarlama yaparak müflterilerin fiyat indirimi yapan firmay› tercih etmelerini engelleyeceklerdir. Dolay›s›yla, oligopol piyasas›na dâhil firmalar, bilgi ekonomisinin yap›sal özelliklerinden kaynaklanan yeni durumdan olumsuz etkilenebileceklerdir. B‹LG‹ EKONOM‹S‹N‹N MAKRO EKONOM‹K ETK‹LER‹ Bu k›s›mda, bilgi ekonomisinin ekonomik büyüme, istihdam ve d›fl ticaret üzerindeki etkileri incelenmektedir. Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri Schumpeter’a göre kapitalizm, yenilikler üzerinden eski mallar›n ve endüstrilerin y›k›l›p yerine yenilerinin kuruldu¤u bir süreç içinde sürekli de¤iflir. Bu durum Schumpeter taraf›ndan yarat›c› y›k›m olarak nitelendirilmifltir. ‹fl gücü, sermaye, do¤al kaynaklar ve giriflimcilik üretimi belirleyen temel üretim faktörleridir. Bu üretim faktörlerinin yan›nda teknoloji ve iletiflim teknolojilerini içeren bilgi ekonomisi, günümüzde ülkelerin büyüme ve geliflmelerinin temel dinami¤ini oluflturan en önemli faktör konumuna gelmifltir. Bilgi ekonomisi, mal ve hizmetlerin üretiminde büyük de¤ifliklikler meydana getirmifltir. Bilgisayarlar ve internet, y›llar önce radyo, telefon ve televizyonlar›n yapt›¤›na benzer biçimde, bilgi edinmenin maliyetini azaltm›flt›r. Bu sayede bilgi devrimi ile birlikte, mal ve hizmet üretiminde bilgi teknolojilerinden daha fazla yararlan›lmaya bafllanm›flt›r. Üretim maliyetlerinde çok büyük düflmeler ortaya ç›km›fl, bilgi teknolojisini üretim faaliyetlerine uygulayabilecek yeni bir çal›flan s›n›f do¤mufltur. Dolay›s›yla bilgi ve iletiflim teknolojisinde ortaya ç›kan geliflmeler, firmalar›n mal ve hizmet talebindeki de¤iflmelere daha h›zl› cevap vermesini de sa¤lam›flt›r. Biliflim teknolojisinde ortaya ç›kan yenilikler, firmalar›n mal stoklar›n› k›sa zamanda azaltmas›n› ve böylece ekonomik büyümenin artmas›n› sa¤lam›flt›r. Biliflim teknolojisinde ortaya ç›kan yeniliklerin iktisadi faaliyetlerin verimlili¤ini art›rarak ekonomik büyümeyi uyarmas›yla, bu büyümeyi “yarat›c› y›k›m süreci” olarak tan›mlayan Schumpeter’in ifadesi günümüz ekonomilerinde de geçerlili¤ini korumaktad›r. Bilgi ve iletiflim teknolojilerini içeren bilgi ekonomisinin ekonomik büyüme üzerindeki olumlu etkileri iki aç›dan incelenmektedir. Birincisi, bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki yeni geliflmelerin bilgisayar üretiminde art›fl sa¤layarak ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkiler do¤urmas›d›r. Çünkü, ayn› girdilerle daha yüksek bilgisayar teknolojileri gelifltirmek mümkündür. Bu durum, hem bilgisayar endüstrisindeki verimlili¤i hem de ekonominin genelinde toplam faktör verimlili¤ini art›racakt›r. ‹kinci olarak bilgisayar say›s›ndaki art›fl›n çeflitli sektörlerde bilgisayar kullan›m kapasitesinde art›fl sa¤lamas›, çal›flanlar›n daha fazla ve daha kaliteli bilgisayar ekipmanlar› ile çal›flmas›na yol açacakt›r. Ayr›ca, bilgisayar gücündeki art›fl, bilgisayarlar›n di¤er girdilerle ikamesini gündeme getirerek ifl gücü verimlili¤inin artmas›n› sa¤layacakt›r. Sanayi toplumunda genellikle ölçe¤e göre sabit getiri daha a¤›rl›kl› iken bilgi toplumunda birikmifl ya da sinerjik etki nedeniyle sürekli artan getiri mekanizmas› iflleyece¤inden, daha h›zl› bir geliflme süreci yaflanabilecektir. Ancak bu nokta- www.hedefaof.com 109 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri da, geliflmifl ülkelerde de ayn› sinerjik etkinin iflledi¤i unutulmamal›d›r. Yeni ürün ve hizmetlerin üretilmesi ile toplam üretim artmakta ve yeni ifl imkânlar› do¤maktad›r. Elektronik ticaret ile üretim sürecinde verimlilik artmaktad›r. Elektronik ticarete imkân veren teknolojik donan›m; fiziki, befleri sermaye ve toprakla birlikte en önemli üretim faktörü olarak kabul edilmektedir. Ayr›ca, dijital reklam, s›n›r ötesi üretim, internet sat›fllar›, yeni pazarlama organizasyon ve yönetim etkinlikleri ekonomik verimlili¤i art›ran di¤er faktörlerdir. Verimlilik art›fl›, ifl gücü verimlili¤indeki art›fl›n yan›nda, maliyet tasarruflar› arac›l›¤› ile de sa¤lanmaktad›r. Verimlilikte gözlenen art›fl, ekonominin toplam üretiminde art›fllara yol açm›flt›r. Ayr›ca, biliflim endüstrisinde yaflanan uluslararas› rekabetin maliyetlerde önemli ölçüde azalmalara neden olmas›, insanlar›n bilgi ve iletiflim teknolojisi ürünlerine yönelik taleplerini art›rm›flt›r. Bu talep art›fl› ise bu sektöre yap›lan yat›r›mlar›n art›fl›na neden olmufltur. Biliflim sektörüne yap›lan yat›r›mlardaki art›fl, beraberinde rekabeti, rekabet ise biliflim alan›nda yeni bulufllar› ve kalite ile verimlilik art›fllar›n› beraberinde getirmifltir. Teknolojik yeniliklerin içsel oldu¤u ve ekonomik büyümeye önemli pozitif katk›lar sa¤lad›¤›na iliflkin görüfl, Paul M. Romer ve Robert E. Lucas’›n öncülü¤ünde 1980’li y›llar›n sonlar›na do¤ru içsel büyüme modelleri taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. ‹çsel büyüme modelleri büyümenin kaynaklar› aras›nda birinci s›raya teknolojik yenilikleri yerlefltirir. Teknolojik yenilikler, Ar-Ge faaliyetlerine ayr›lan kaynaklar›n miktar›na ve di¤er bilgi üreten faaliyetlere ba¤l›d›r. ‹çsel büyüme modellerinde büyümenin di¤er kayna¤› olarak befleri sermaye birikimi ele al›nmaktad›r. Befleri sermayenin ortalama düzeyi ne kadar yüksek olursa nihai mallar›n üretiminde her iflçinin verimlili¤i de o kadar yüksek olacakt›r. ‹çsel büyüme modellerinde büyüme sadece teknolojik geliflmelere ve befleri sermaye stokuna ba¤l› olmay›p ayn› zamanda kamu mallar› ile iletiflim a¤lar›, enformasyon hareketleri vb. altyap› varl›¤›na da ba¤l›d›r. Sonuç olarak içsel büyüme sürecinin temelinde befleri sermaye yat›r›mlar› ve Ar-Ge çal›flmalar› yer almaktad›r. Bu faktörler bilgi ve beceri stokunun artmas›na yol açmaktad›r. Elde edilen bilgi ve becerilerin ifle uygulanmas›, devletin teknik altyap› yat›r›mlar›n›n katk›s› verimlili¤in artmas›n› sa¤lamakta ve bu verimlilik art›fl› da ekonomik büyümeyi sa¤lamaktad›r. Eldeki mevcut bilgilerden yola ç›k›larak bilgi ekonomisinin, ülkelerin geliflmifllik ve zenginliklerine nas›l katk›da bulundu¤u fiekil 4.6’da özet olarak sunulmaktad›r. Günümüzde bilgi ve iletiflim teknolojilerinin verimlilik ve ekonomik büyüme üzerindeki olumlu etkileri birçok ampirik çal›flmayla da desteklenmektedir. Örne¤in OECD’nin 2000-2002 y›llar›n› kapsayan bir çal›flmas›nda, bilgi ve iletiflim teknolojilerinin OECD ülkeleri üzerindeki büyüme etkileri incelenmifltir. Söz konusu Elektronik ticaret, mal ve hizmetlerin üretim, tan›t›m, sat›fl, sigorta, da¤›t›m ve ödeme ifllemlerinin bilgisayar a¤lar› üzerinden yap›lmas›d›r. Befleri sermaye, insanlardaki beceri ve bilgi birikimi ya da bireye özgü kabiliyetlerin toplam› olarak tan›mlan›r. fiekil 4.6 Mevcut bilgiler olumlu geliflme ve yeni toplum bilgi biriktirme yeni teknoloji bilgiyi yeniden de¤erlendirme Ar-Ge bilgiyi kullanma bilgi üretme daha ileri teknoloji daha çok geliflme ve zenginlik www.hedefaof.com Bilginin Ülkelerin Geliflmifllik ve Zenginlik Sürecine Etkileri 110 Bilgi Ekonomisi Bilgi teknolojisi, bilgisayar ve iletiflim teknolojilerinin birlikte kullan›lmas›yla oluflturulmufl sistemdir. Bilgi teknolojileri; mikro elektronik ve veri iletiminin yan›nda faks makineleri, mobil telefonlar, kablolu televizyon, bilgisayarlar, bilgi a¤lar›, videoteks, software ve online veri tabanlar›n› içeren teknolojilerdir. dönemde, OECD ülkelerinde son 50 y›l›n en yüksek verimlilik performans›n›n elde edildi¤i görülmüfltür. Verimlilik yoluyla, bu dönemde GSMH’sini en çok art›ran ülke yüzde 7’lik büyüme oran› ile ‹rlanda olmufltur. Yine bu dönemde yüzde 2’den fazla büyüme gerçeklefltiren di¤er ülkeler Finlandiya, Kanada, ABD, Avustralya, ‹spanya ve Hollanda olmufltur. Bilgi teknolojileri ile ekonomik büyüme aras›ndaki iliflkiyi incelemek üzere yap›lan di¤er bir çal›flma ABD ekonomisi üzerine uygulanm›flt›r. Çal›flmada, 1987-1994 döneminde 527 ABD firmas› için, bilgisayar kullan›m›ndaki art›fl›n, uzun dönemde verimlili¤i ve ekonomik büyümeyi art›raca¤›na iliflkin sonuçlar elde edilmifltir. Yani ABD ekonomisinde, bilgi ekonomisine yap›lan yat›r›mlarla, ekonomik performans göstergeleri aras›nda pozitif yönlü bir iliflki bulunmufltur. Bilgi teknolojisi yat›r›mlar›n›n ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini araflt›rmaya yönelik bir di¤er çal›flma, Pohjola (2000) taraf›ndan 1980-1995 dönemi için 39 ülke üzerinde yap›lm›flt›r. Geniflletilmifl neoklasik büyüme modeli kullan›larak yap›lan çal›flman›n sonuçlar›, 39 ülkenin tamam› için bilgi teknolojisi yat›r›mlar›n›n ekonomik büyüme üzerinde bir etkisinin olmad›¤›n› göstermifltir. Ancak, Pohjola veri setini 23 OECD ülkesi ile s›n›rland›rd›¤› zaman, bilgi teknolojisi yat›r›mlar›n›n büyüme üzerinde güçlü bir etkisinin oldu¤u görülmüfltür. Pohjola’n›n çal›flmas›ndan baflka, Yamak ve Bozkurt (2003) 47 ülke üzerinde 1996-2000 dönemi için yapt›klar› çal›flmada, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler için bilgi teknoloji yat›r›mlar›n›n ekonomik büyüme üzerinde etkisinin negatif veya s›f›r, G-7 ülkelerinde ise bu etkinin pozitif oldu¤u sonucuna ulaflm›fllard›r. Romer (1994) ise; toplam üretim fonksiyonuna bilgi seviyesi ve firmalar›n Ar-Ge harcamalar› gibi de¤iflkenleri dâhil ederek yapm›fl oldu¤u çal›flmada, Ar-Ge harcamalar›n›n büyüme üzerinde itici bir güce sahip oldu¤u sonucuna varm›flt›r. Brynjolfsson ve Hitt (1996) yapt›klar› çal›flmalar›nda ABD ekonomisinde bilgi ekonomisine yap›lan yat›r›mlarla, ekonomik performans göstergeleri aras›nda pozitif iliflki bulmufllard›r. Bilgi teknolojilerinin büyüme üzerindeki etkileri geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›nda farkl›l›klar do¤urabilmektedir. Geliflmifl ülkeler sanayileflmifl olmalar› dolay›s›yla, sanayi altyap›s›n› kurmufllard›r. Dolay›s›yla, bu durum bilgi teknolojisi yat›r›mlar›n› desteklemektedir. Baflka bir deyiflle, sanayi sektörü ile bilgi sektörü aras›ndaki girdi-ç›kt› iliflkileri güçlü ve geliflmifltir. Buna karfl›l›k, az geliflmifl ülkelerde bu özelliklerin olmad›¤›n› veya çok zay›f oldu¤unu söyleyebiliriz. Ayr›ca, internet altyap›s›n›n oluflturulmas›n›n maliyetli oluflundan dolay›, teknolojik aç›dan geri kalm›fl ülkelerde bilgi ekonomisinin faydal› etkilerinden bahsetmek zor olacakt›r. Çünkü geliflmekte olan ülkeler, bilgi ça¤›n›n altyap›s›na sahip olmad›klar› gibi, bilgi ça¤›n›n gere¤i olan befleri sermayeye de yeterince önem vermemektedirler. Küreselleflmenin etkisi ile bu ülkelerin geliflmifl merkezlerinde bilgi yo¤un bir hayat sürdürülürken, sanayi toplumlar›nda oldu¤u gibi de¤iflik yap›da bir düzen ortaya ç›kabilmektedir. Bu yap›n›n bir kalk›nma sürecine dönebilmesi, ancak biliflim, personel ve kurumsal altyap› donan›mlar›na, sanayi ve bilgi sektörlerinde birikim olmas›na ba¤l›d›r. Dolay›s›yla geliflmekte olan ülkelerin, yenilikleri h›zland›ran ve sermaye yo¤un yat›r›mlar› art›racak politikalara acilen önem vermeleri gerekmektedir. SIRA S‹ZDE 5 Size göre azSIRA geliflmifl S‹ZDEveya geliflmekte olan ülkeler bilgi teknolojileri yönüyle neden geliflmifl ülkelere göre daha zay›f durumdad›rlar? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 111 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri ‹stihdam Üzerindeki Etkileri Bilginin üretimde bir faktör olarak kullan›lmas›yla birlikte geleneksel ifl yap›s› de¤iflime u¤ram›flt›r. Maddi güce ve fiziksel beceriye dayanan, somut yap›daki geleneksel ifl yap›s› yerini bilgiye ve zihni çal›flmaya dayal›, soyut yap›daki modern ifllere b›rakmaktad›r. Bilgi ekonomisiyle yeni pazarlama kanallar›n›n yarat›lmas›, genifl ürün ve hizmet a¤lar›, ça¤r› merkezleriyle geniflletilmifl müflteri hizmetleri ve art›r›lan pazarlama ve reklam sayesinde istihdam artmaktad›r. fiirketlerin bilgi ekonomisine uyum sa¤lama çabalar›yla, geleneksel ifl yap›fl modellerini dijital ifl yap›fl modellerine dönüfltürme çabalar› ve yeni flirketlerin kurulmas›; internette bilgi ve deneyim sahibi kiflilerin istihdam edilmesini zorunlu k›lmaktad›r. Bilgi ekonomisinin pek çok yeni ifl ve mesle¤i ortaya ç›kararak istihdama kat›l›m› sa¤lad›¤› görülmektedir. Örne¤in 1999 y›l›nda AB’de bilim ve teknolojiyle ilgili yüksek vas›f gerektiren mesleklerde 38 milyon kifli (ifl gücünün yaklafl›k yüzde 25’i) çal›flm›flt›r. Bilim ve teknolojideki insan kaynaklar› 1995-1999 döneminde ABD ve AB’de y›ll›k yüzde 3 oran›nda artt›¤› görülmüfltür. Bilgi ekonomisinde yaflanan tüm bu geliflmeler, tarihsel olarak dünyadaki istihdam e¤ilimlerinde de baz› de¤iflmelere yol açm›flt›r. Daha çok sanayi sektöründe yo¤unlaflan ve mavi yakal› (beden) iflçilerden oluflan ifl gücü, yerini giderek hizmetler sektöründe yo¤unlaflan ve büyük bölümü beyaz yakal› (fikir) iflçilerden oluflan bir yap›ya dönüfltürmüfltür. Dolay›s›yla, bilginin günümüz ekonomilerinde etkinli¤ini art›rmas› sonucu, insan›n kas gücünden daha çok beyin gücü fonksiyonu önem kazanmaya bafllam›flt›r. Buna göre, bilginin üretim sürecindeki fonksiyonunun ileri derecede artt›¤› bilgi ekonomisinde insan›n zihinsel etkinli¤i en de¤erli faktör olmaktad›r. Bilgi ekonomisinde, bilgi ve iletiflim teknoloji sektörlerinin de etkisiyle yeni çal›flma biçimlerinin de ortaya ç›kt›¤›n› görmekteyiz. Dünyada bu sektörlerin geliflimiyle iflin fiziki mekandan internet gibi teknolojilerinin yard›m›yla ba¤›ms›zlaflt›¤› bir süreç ortaya ç›km›flt›r. Bu ba¤lamda, tele-çal›flma ve kendi bafl›na çal›flma gibi çal›flma türlerinde art›fllar›n oldu¤u görülmektedir. Zamandan ve ulafl›m giderlerinden tasarruf, çal›flan›n yapt›¤› ifl üzerinde daha fazla kontrol sahibi olmas›, esnek çal›flma saatleri ve ortam›, aile hayat›yla ifl hayat›n› ba¤daflt›rabilme, tele-çal›flman›n bafll›ca faydalar›n› oluflturmaktad›r. Esnek çal›flman›n yayg›nlaflmas› istihdam düzeyini art›ran bir faktördür. Çünkü esnek çal›flma, iflletmelere üretim maliyetlerini düflürme ve verimlili¤i art›rma imkân› sunmaktad›r. Bu durum, iflletmelerin ifl gücünden daha fazla yararlanmas›n› sa¤lamaktad›r. Di¤er bir ifadeyle, esnek çal›flma koflullar›n›n sa¤lad›¤› avantajlar, firmalar›n istihdam etmifl olduklar› ifl gücü miktar›n›n artmas›na yol açarak bilgi ekonomisinde istihdam düzeyinin h›zla yükselmesini beraberinde getirmektedir. Türkiye’de esnek çal›flma biçiminin yayg›nl›¤› konusunda ne söyleyebilirsiniz? SIRA S‹ZDE Yayg›n olmad›¤›n› düflünüyorsan›z, bunu neye ba¤l›yorsunuz? 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi ekonomisi, yeni ifller ve meslekler yoluyla istihdam art›r›c› etkiler meydana getirirken iflsizlik ve istihdam daralmalar›na da neden olmaktad›r. S Ogibi R U sebeplerle ifl ‹stihdam›n daralmas›, bir ekonomide sosyal, hukuki, kültürel gücü say›s›nda meydana gelen azalmad›r. Bu noktada bilgi ekonomisi her ne kadar yeni ifllerin ve yeni mesleklerin istihdam›n› art›rsa da gözdenD ‹kaç›r›lmamas› geKKAT SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 112 Bilgi Ekonomisi reken iki husus vard›r. Bunlardan ilki, bilgi ekonomisinin geliflimi ile birlikte, genifl istihdam kabul eden sanayi üretimi güç kaybetmifl, bunun yerine daha çok teknolojiye dayal› üretim geliflmifl, bu geliflme ile ifl gücüne duyulan talep azalm›flt›r. ‹kinci husus ise bilgi ekonomisinin yeni iflsizlerin oluflmas› e¤ilimini art›rm›fl olmas›d›r. Bilgi ekonomisi, geleneksel yap›ya sahip baz› iflleri ve istihdam› daraltmaktad›r. Bu kapsamda bilgi ekonomisi ile birlikte üretim ve hizmet sektöründe tekrarlanan ifller için iflçi talebinin azalaca¤›, yaln›z ileri derecede vas›fl› teknisyenler ve yöneticiler için bir gelecek oldu¤u görüflü ileri sürülmektedir. Nüfusun önemli kesimleri için bugünkü anlam› ile çal›flma tamamen ortadan kalkacakt›r. Yeni üretim sistemleri, geliflmekte olan ülkelerde kitlesel iflsizli¤e yol açmaktad›r. ‹stihdam›n azal›fl›nda otomasyonun parça parça ve düzensiz bir flekilde yap›lanmas›, teknoloji transferinin denetimsiz ve da¤›n›k olmas›, ithal teknolojilerin yeni istihdam alanlar› yaratma yönünde uyarlan›p gerçeklefltirilmemesinin de pay› vard›r. Teknolojinin yan› s›ra bilginin de ithal edilip gelifltirilememesi de bu alandaki istihdam art›fl›n› engelleyici bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bilgi ekonomisinde yaflanan yo¤un rekabet, kas gücüne dayanan ifl gücü verimlili¤inin düflük olmas›, yönetim etkinli¤inde ortaya ç›kan sorunlar, yat›r›mlar›n ifl gücü tasarrufu sa¤layan ileri teknoloji alanlar›na kaymas› gibi nedenler de istihdam› azaltan ve iflsizli¤i art›ran di¤er faktörler olarak aç›klanmaktad›r. Öte yandan teknolojik geliflmeler, baz› çal›flanlar›n ifllerini kaybetmelerine neden olmakla birlikte, bunu telafi edici mekanizmalar› harekete geçirerek istihdam› art›r›c› sonuçS‹ZDE larda ortayaSIRA ç›karabilmektedir. Bu çerçevede, teknolojik geliflmeler, k›sa dönemde ekonominin yap›s› ve özelliklerine ba¤l› olarak istihdam üzerinde olumsuz bir etki oluflturabilirken uzun dönemde istihdam› art›r›c› sonuçlar da ortaya ç›karabilD Ü fi Ü N E L ‹ M mektedir. Nitekim ABD üzerine yap›lan çal›flmalarda teknolojik geliflmenin k›sa dönemde istihdam üzerinde etkileri belirsiz iken uzun dönemde ise pozitif oldu¤u S O R U sonucuna ulafl›lm›flt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ Tifl gücü, A P ifl gücünün Esnek yapmakta oldu¤u ifllerin kapsam›n›n geniflletilmesi; ifl gücünün çok ifllevli Tolmas› E L E Vve ‹ Zher Y O türlü N süreçte, her türlü ifli yapabilecek flekilde e¤itilmifl olmas› anlam›na gelir. ‹NTERNET Bir ekonomideki yap›s› ifl gücü yo¤un teknolojiden sermaye yo¤un bir teknolojiD ‹ K K üretim AT ye kaym›fl ve bunun sonucunda bir iflsizlik oluflmuflsa, bu tür iflsizli¤e teknolojik iflsizlik denir. SIRA S‹ZDE Bilgi ekonomisi sonucunda, istihdam alanlar›n›n de¤iflime u¤ramas›, çal›flanlarda aranan AMAÇLARIMIZ niteliklerde de bir de¤iflim yaratm›flt›r. Çal›flanlarda art›k; iletiflim kurma becerisi, ifl zekâs›, özgüven, sorumlulu¤u kabul etme, inisiyatif, esneklik, analitik düflünce yetene¤i, enerji düzeyi, hayal gücü, kendini keflfetmek, baflar› dürtüsü, K ‹ T Aadanm›fll›k, P ekibe uygunluk, verimlilik, hayat boyu ö¤renme gibi özellikler aranmaktad›r. Bunun yan›nda yaflam boyu ö¤renme düflüncesine yatk›nl›k, genifl bir alana yay›lm›fl uzmanl›k ve ifl birlikçi bir yaklafl›ma sahip olma, yeni ekonomide T E L EiflV ‹gücünü ZYON görev alacak baflar›l› k›lacak anahtar yaklafl›md›r. Bilgi ekonomisinde ifl gücü art›k “esnek ifl gücü” olarak adland›r›lmaktad›r. Bu durum, firmaya talep de¤ifliklikleri s›ras›nda ifl gücünden tasarruf sa¤lama olana¤› vermektedir. Bilgi ekonomisinde ifl gücünün, bireysel yaflam kalitesine özen göstermesi de ‹NTERNET aranan di¤er bir özelliktir. Yaflam kalitesi; bireyin çal›flma ortam›ndaki davran›fllar›na ve yaflam›na dikkat etmesi, arkadafl ve ifl çevresinde sa¤l›kl› iliflkiler kurmas› gibi pek çok faktörü kapsamaktad›r. Dolay›s›yla ifl gücü sadece çal›flma yaflam›ndaki di¤er bir ifade ile çal›flma yaflam› alan›ndaki kalite ile de¤erlendirilmemekte, ayn› zamanda çal›flma d›fl› yaflam alan›ndaki kalite ile de de¤erlendirilmektedir. www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri Bilgi ekonomisinden ötürü ekonomik yap›n›n de¤iflime u¤ramas›yla sadece insanlar›n çal›flt›klar› yer de¤il ayn› zamanda yapt›klar› ifller de de¤iflmektedir. Her yeni teknoloji, bir yandan baz› ifl kap›lar›n›n kapanmas›na yol açarken di¤er yandan yeni ifl alanlar›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Ancak teknolojik geliflmeler sonucu ortaya ç›kan yeni ifl alanlar› her seferinde daha çok bilgi ve beceri gerektiren ifller olmaktad›r. Bilgi ekonomisinde yaflanan geliflmeler do¤rultusunda, ABD’de son y›llarda yaklafl›k olarak 20 milyon iflin yarat›ld›¤› öne sürülmektedir. Bilgi ve iletiflim teknolojisindeki geliflmeler, bilgi yo¤un mesleklerin say›s›n› art›rmakta ve her geçen gün yeni meslekler gündeme gelmektedir. Ortaya ç›kan yeni mesleklerin baz›lar› flunlard›r: • Bilim ve Bilgisayar Sistemleri Mühendisli¤i, • Elektrik ve Elektronik Mühendisli¤i, • Merkezî Ofis Sistemi Uzmanlar›, • Elektronik Yar› ‹letken Uzmanlar›, • Sistem Analistleri, • Veri ‹flleme ‹flleriyle U¤raflanlar, • Dublaj Veri Operatörleri, • Ses ve Görüntü Uzmanl›¤›, • Karar Alma Dan›flmanl›¤›, • Bireysel Yat›r›m Dan›flmanl›¤›, • Siber Pazarlamac›l›k, • Akustik Uzmanl›¤›, • Teknoloji Hukuku Uzman›, • ‹nfografikerlik, • Webmaster, • Web Tasar›mc›l›¤› • Risk Sermayesi Uzmanl›¤› • Bio-teknoloji Uzman› • Network Uzmanlar›. Yukar›da belirtilen meslekleri ya da iflleri icra edecek yeni ifl gücü Drucker (1994) taraf›ndan “bilgi iflçisi” olarak tan›mlanm›flt›r. Bilgi iflçileri belli bir kuruma ba¤l› olarak çal›flmak zorunda de¤ildirler. Çünkü kendilerine verilen iflleri, bilgi ve ifllem teknolojileri ve bilgi otoyollar› arac›l›¤› ile yerine getirebilirler. Bu iflçilerin sahip olduklar› güç olan bilgi, onlara ayn› zamanda ekonomik ve sosyal statü kazand›rmaktad›r. Onlar için önemli olan sadece para de¤il, ifl yeri donam›n›n en son teknolojiye uygun olmas› ve görevleriyle ilgili bilgi ve becerilerini ürüne yans›tabilmesi, esnek çal›flmaya uygun olmas› gibi faktörlerdir. Bilgi iflçilerinin ikamesi zordur. Bu nedenle pazarl›k güçleri yüksek olup kendi haklar›n›n korunmas› için kitle örgütlerine mavi yakal› iflçiler kadar ihtiyaç duymazlar, gerekti¤inde tek bafl›na grev yapabilirler, iyi e¤itim alm›fllard›r ve ald›klar› ücret yüksektir. 113 Bilgi otoyolu, telekomünikasyon a¤lar›ndan bilgi edinmeyi sa¤layan internet, çevrim içi servisler, ilan tahtas› servisleri ve di¤er servislere denir. Çok ifllevlilik, e¤itimlilik, belli bir yere ba¤l› kalmadan çal›flma, hiyerarflik düzenlemelerden kurtulma, kafa ve kol eme¤ini birlefltirme ve yenilikçilik gibi özellikler bilgi iflçilerinin nitelikleri aras›nda yer al›r. D›fl Ticaret Üzerindeki Etkileri Bilginin artan bir biçimde üretim sürecine girmesi, insan›n hayat› ile ilgili birçok alan› etkiledi¤i gibi d›fl ticareti de etkilemifltir. Bilgi ekonomisinin d›fl ticaret hacmini geniflletmesi, bilgi ekonomisinin ortaya ç›kard›¤› makro ekonomik sonuçlardan bir di¤eridir. Özellikle de küreselleflme e¤ilimleri ile de desteklenen bu süreç sonucunda, ülkeler aras›ndaki ihracat ve ithalat ifllemleri, geleneksel ekonomilerde oldu¤undan www.hedefaof.com D›fl ticaret hacmi, belli bir dönemde yap›lan ihracat ile ithalat›n toplam›n› verir. 114 Bilgi Ekonomisi Çok uluslu flirket, en az iki ülkede üretim ve hizmet sunan flirkettir. çok daha yüksek boyutlara ulaflm›flt›r. Bilgi ekonomisinde üretim faaliyetlerini çok uluslu iflletmeler sayesinde, birden fazla ülkede, efl zamanl› olarak gerçeklefltirilmektedir. Üretim faaliyetlerinin bu flekilde paylafl›lmas›yla, çok uluslu iflletmelere, ülkeler ucuz ifl gücü, sermaye ve do¤al kaynaklardan yararlanma olana¤› sa¤layarak, üretim maliyetlerinin düflürülmesine yard›mc› olmaktad›r. Böylece dünya piyasalar›nda rekabet avantaj› elde eden çok uluslu iflletmeler, sat›fl miktarlar›n› da her geçen gün art›rmaktad›rlar. Di¤er taraftan üretim faaliyetlerinin paylafl›lmas›, ayn› zamanda söz konusu faaliyetlere kat›lan ülkelerin ekonomilerini de daha fazla d›fla açmak durumunda b›rakm›flt›r. Çünkü ülkelerde kurulacak sanayi tesislerinin ihtiyaç duydu¤u ham maddelerin, yar› mamul mallar›n, sermayenin sa¤lanmas› ve üretilen mallar›n da pazarlanmas› için, ihracat ve ithalat›n serbest b›rak›lmas› gerekmektedir. Nitekim d›fl ticaretin serbestlefltirilmesinin sa¤lad›¤› avantajlar›n fark›na var›lmas› ile birlikte tüm dünyada ihracat ve ithalat faaliyetleri, 1980’li y›llarla birlikte serbestlefltirilmifl ve bu durum bilgi ekonomisinde d›fl ticaret hacminin h›zl› art›fl›n›n nedenini oluflturmufltur. 1990’l› y›llara kadar oldukça yavafl bir flekilde artan dünya ticareti, bu dönemle birlikte çok yüksek düzeylere ulaflm›flt›r. Örne¤in 1970’li y›llarda ortalama olarak 500 milyon ABD dolar›, 1980’li y›llarda ise 1,5 trilyon ABD dolar› düzeyinde olan dünya ticareti, 1990’l› y›llar›n sonunda 6 trilyon ABD dolar›na yaklaflm›flt›r. Dolay›s›yla bu yüksek art›flta bilgi ekonomisinin önemli etkisinin oldu¤u söylenebilir. SIRA S‹ZDE 7 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET Teknolojik geliflmeler içerisinde, özellikle enformasyon teknolojilerinde yaflanan bafl döndürücü S O R U geliflmeler bilgisayarlara, yar› iletkenlere ve cep telefonlar›na olan talebi h›zla art›rmaktad›r. Artan talep ile birlikte ofis ve telekomünikasyon donan›mlar›na olan talep de h›zla yükselmektedir. An›lan ürün grubunda gerçekleD‹KKAT flen ticaret, 1990’l› y›llar boyunca dünya ticaretinin toplam art›fl h›z›n› iki kat›ndan daha h›zl› bir oranda art›rm›flt›r. Yap›lan tahminlere göre dünya genelindeki cep SIRA S‹ZDE telefonu ihracat› dolar baz›nda yüzde 25, yar› iletken ihracat› yüzde 15, bilgisayar ve aksamlar› ihracat› ise yaklafl›k yüzde 10 civar›nda art›fl göstermifltir. Bilgi ekonomisinde d›fl ticarette ürün, bilgi veya hizmet sat›fllar› internetin de AMAÇLARIMIZ dâhil oldu¤u birçok kanal arac›l›¤› ile gerçeklefltirilmektedir. Bu sayede, tüketiciler geleneksel perakendecilere, toptanc›lara ve fiziksel varl›¤› olmayanKhizmetleri ‹ T A P sat›n almak için da¤›t›c›lara gitmek yerine do¤rudan internet ortam›yla üreticiye ulaflabileceklerdir. Bu yolla üreticilerin, stoklar›n› azaltma imkân› bulabilecek olmalar› nedeniyle d›fl sat›mlar›n› art›rabilecek olmalar›, ülkenin d›fl ticaretini de T E Lolumlu E V ‹ Z Y O Netkileyebilecektir. Ayr›ca, ticaret alan›nda, perakende sat›fltan internet üzerinden sat›fla geçilmesi ile tüketiciler ürün taramas› aç›s›ndan da zaman kazanm›fl olacaklard›r. Elektronik pazarlar›n fleffaf olmas› nedeni ile fiyat› düflen ürünlere ve ürünleNTERNET rin teknik ‹özelliklerine dair bilgiler, üretici ve tüketici taraf›ndan kolayl›kla elde edilmeye bafllanm›flt›r. Bu durum, d›fl ticareti olumlu etkileyecek bir di¤er faktör olarak göz önünde tutulabilir. Ayr›ca bilgi ve iletiflim teknolojileri, iletiflim h›z›n› art›r›p maliyetleri düflürerek, daha h›zl› ve ucuz etkileflim sa¤layarak birçok ürün ve hizmeti bölgesellefltirip entegre a¤lar sayesinde da¤›t›m olanaklar›n› da kolaylaflt›rm›flt›r. Bu sayede do¤rudan iletiflim ba¤lar› kurularak ekonomik uzakl›klar N N Bu da¤›t›m kanallar› iflten ifle K (B2B), ‹ T Aiflten P tüketiciye (B2C), tüketiciden ifle (C2B) veya tüketiciden tüketiciye (C2C) fleklinde olabilmektedir. TELEV‹ZYON Bilgi ekonomisinin bir yans›mas› olarak görülen dünya d›fl ticaret hacminde özellikle SIRA S‹ZDE 1990’l› y›llardan sonra h›zl› bir art›fl yaflanm›flt›r. Türkiye’de de ayn› durumun yaflan›p yaflanmad›¤› konusunda ne söyleyebilirsiniz? www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri azalt›lm›fl ve d›fl ticaret faaliyetlerinin koordinasyonu için gereken zamandan tasarruf sa¤lanm›flt›r. Ayr›ca, gümrük uygulamalar›na iliflkin elektronik raporlama ve dokümantasyon uygulamalar› sayesinde uluslararas› alandaki pek çok teknik engelin ortadan kald›r›lmas› da d›fl ticareti daha cazip hâle getirmifltir. Dolay›s›yla, küreselleflme ve bilgi ekonomilerinin yayg›nl›¤› co¤rafi s›n›rlar› ortadan kald›rm›flt›r. Bu durum, do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›ndaki art›fl› da beraberinde getirmifltir. Öte yandan bilgi ekonomisi koflullar› alt›nda, dünya ticaretinde ortaya ç›kan geliflme e¤ilimleri, yeni bir uluslararas› ticaret teorisine ihtiyaç duyulmas›na neden olmufltur. Bu çerçevede Krugman, Brander, Spencer, Grossman ve Helpman gibi yazarlar, bilgi ekonomisinde de¤iflen ticaret yap›s›n›, teorik düzeyde aç›klamak için çal›flmalar yapm›fllard›r. Yap›lan çal›flmalar sonucunda, piyasa aksakl›klar›n›, stratejik davran›fllar›, yeni endüstriyel ekonomileri, içsel büyüme teorisini ve politik iktisat alan›n› da kapsayan “yeni ticaret teorisi” gelifltirmifllerdir. Bu teori, uluslararas› ticareti yap›lan ürünlerin büyük ço¤unlu¤unun monopolcü firmalar taraf›ndan üretilen farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerden olufltu¤unu savunmaktad›r. Yeni ticaret teorisine göre, teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak ortaya ç›kan yeni ürünler, firmalara belirli bir süre için, monopol gücü ve rekabet avantaj› sa¤lamaktad›r. Bu durum SIRA S‹ZDE bilgi ekonomisinde monopol gücüne sahip firmalar›n ölçek ekonomilerinden yararlanarak üretim maliyetleri ile fiyatlar›n› düflürmelerine yol açmaktad›r. Ürün fiyatlar›nda meydana gelen bu düflüfller, tüketicilerin bu ürünlere yönelik talepleD Ü fi Ü N E L ‹ M rinin, küresel ölçekte artmas›n› da beraberinde getirmifltir. Dolay›s›yla yeni ticaret teorisi, günümüzde uluslararas› ticaretin, monopol gücüne sahip büyük ölçekli firS O R U malar›n egemenli¤i alt›nda, her geçen gün daha da geliflmektedir. Yeni d›fl ticaret teorisi, klasik d›fl ticaret teorilerinin günümüz uluslararas› aç›klaD ‹ K K Aticareti T mada yetersiz kald›¤›n›, yani klasik teorilerin öngördü¤ü koflullar gerçekleflmese bile, ülkeler aras›nda kârl› ticaretin yap›laca¤›n› ifade etmektedir. SIRA S‹ZDE N N Özet olarak bilgi ekonomisinin, ülkelerin d›fl ticaret hacmini geniflletti¤ini ve kolaylaflt›rd›¤›n› yani, d›fl ticaretin eskisine göre, daha cazip ve olanakl› hâle geldiAMAÇLARIMIZ ¤ini söyleyebiliriz. 115 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 116 Bilgi Ekonomisi Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Bilgi ekonomisinin üretim üzerindeki etkilerini aç›klamak Bilginin üretime önemli de¤er katmaktad›r. Birincisi mal ve hizmetin sürekli olarak iyilefltirilmesi, ikincisi, var olan bilginin sürekli olarak ifllenmesi yoluyla ondan yeni ve farkl› süreçler, ürünler ve hizmetler elde edilmesi, üçüncüsü ise, gerçek yeniliktir. Bilgi kullan›ld›kça, yay›ld›kça verimlili¤i ve paylafl›ld›kça da miktar› artmaktad›r. K›sa dönemde bilginin verimlilik art›fl›na yol açmas›, üretim miktar›nda art›fla yol açmaktad›r. Bilgi ekonomisinin geleneksel üretim sürecine etkisi, bilgi ve teknolojik geliflmenin üretim fonksiyonunu de¤ifltirerek yeni bir teknoloji ile yeni bir üretim fonksiyonunun tan›mlanmas› suretiyle aç›klan›r. Bilginin üretime kat›larak di¤er üretim faktörlerinde verimlilik art›fl› meydana getirmesi, ayn› miktar girdi ile daha fazla ç›kt› elde edilmesine neden olmaktad›r. Say›sal mal üretiminde ise bilginin, geleneksel üretime göre etkisi daha yo¤undur. Üretim faktörü olarak daha önce var olan bilginin sürekli olarak ifllenmesi yoluyla ondan yeni ve farkl› üretim süreçlerinin, mal ve hizmetlerin elde edilmesi ile gerçek yenili¤in yap›lmas› süreci, say›sal mallar›n üretiminde temel unsurdur. Bilgi ekonomisinde firmalar yüksek maliyetlere katlanarak yat›r›mlar›na devam ederler. Yat›r›m sonucunda ortaya ç›kan ürünlere önemli miktarda talep gelmesi, firmalara pozitif d›flsall›k sa¤lar. Firmalar artan piyasa talebine üretimlerini art›rarak karfl›l›k verirler ve yüksek sabit maliyetlerden dolay› ürünlerini yüksek fiyattan satarak kârlar›n› maksimize etmeye çal›fl›rlar. Bilgi ekonomisinin tüketim üzerindeki etkilerini tan›mak Bilgi ekonomisi toplam faydaya ulaflmada tüketicilerin farkl› davran›fl modellerini gelifltirmelerine yol açar. Bilgi ekonomisi tüketicilere internet baflta olmak üzere çeflitli iletiflim olanaklar›yla al›flverifl yapma imkân› sa¤lar. Ayr›ca bilgi ekonomisi, tüketicilere aranan özel ürünlerin çok k›sa sürede bulunmas›, bir iki gün içinde teslimat, sat›fl sonras› destek ve zaman tasarru- fu gibi olanaklar› da sunar. Teknoloji ürünlerinin uzun dönemde fiyatlar›n›n düflmesi ile artan gelir, tüketicilerin tüketim davran›fllar›n› etkileyen bir di¤er unsurdur. Bilgi ekonomisi tüketicilerin sosyal, kültürel, ekonomik, demografik niteliklerinde, sat›n alma al›flkanl›klar›nda ve yöntemlerinde, yaflam tarzlar›nda ve yaflama bak›fl aç›lar›nda önemli de¤iflikleri beraberinde getirmifltir. N A M A Ç 3 Bilgi ekonomisinin piyasa yap›s› üzerindeki etkilerini aç›klamak Bilgi ekonomisinin piyasalar üzerindeki etkisi tam rekabet, monopol ve oligopol piyasa türleri çerçevesinde de¤erlendirilmektedir. Tam rekabet piyasas› koflullar›nda ele al›nd›¤›nda, bilgi ekonomisinin tam rekabet piyasas› koflullar›n› genel olarak tafl›mad›¤› görülmektedir. Çünkü bilgi ekonomisinde ürünler homojen de¤ildir. Al›c› ve sat›c›lar›n say›s› s›n›rl›d›r. Piyasaya girifl ve ç›k›fllar ise belirli ölçü ve kurallarda serbest iken, artan iletiflim olanaklar›, tam rekabet piyasas›n›n aç›kl›k koflulunu sa¤lamaktad›r. Tam rekabet koflullar› alt›nda bilgi ekonomisinde özellikle say›sal mallar›n üretilmesinden sonraki her üretim aflamas›nda üretim maliyeti azalmakta, baz› durumlarda ise s›f›ra inmektedir. Böyle bir yap›da, üretim art›fl›na paralel olarak verimin artm›fl olmas›, marjinal maliyet e¤risinin e¤iminin negatif e¤imli olmas›na yol açmaktad›r. Marjinal maliyet e¤risi ortalama maliyet e¤risini de afla¤›ya do¤ru çekerek onun da e¤imini negatif yapmaktad›r. Bilgi ekonomisinde denge, ortalama maliyetin ortalama has›lata eflit oldu¤u yerde sa¤lanmaktad›r. Bu noktada toplam maliyet de toplam has›lata eflittir. Firma normal kâr elde eder. Tam rekabetin geçerli oldu¤u bilgi ekonomisinde kârl›l›¤›, artan verimlilik de¤il, talep ve fiyat koflullar› belirlemektedir. Monopol piyasas› koflullar› alt›nda, bilgi ekonomisinin a¤›rl›kl› olarak teknolojiye dayanmas› piyasaya girifli k›s›tlayan en önemli faktördür. D›fl müdahale olmad›¤› müddetçe giriflimciler bu tip piyasalarda hâkimiyeti ele geçirerek, piyasadaki konumlar›n› güçlendireceklerdir. Monopol ko- www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri flullar›nda marjinal has›lat marjinal maliyetten büyük olup bu durum firmay› üretim art›fl›na teflvik eder. Monopolist firman›n dengesi, marjinal maliyetin s›f›r oldu¤u noktada sa¤lanmaktad›r. Kârl›l›¤› ve zarar› toplam talep e¤risinin e¤imi belirler. Bilgi ekonomisinde firmalar geleneksel ekonomilerde oldu¤u gibi fiyat farkl›laflt›rmas›na giderler. Fiyat farkl›laflt›rmas›, bilgi ekonomisinde verimlili¤i ve sosyal refah› art›r›c› bir özelli¤e sahiptir. Çünkü fiyat farkl›laflt›rmas›na giden firmalar, yüksek gelirli kesimlerin yer ald›¤› piyasalarda fiyatlar› marjinal maliyetlerin üzerinde tutarken düflük gelirli kesimlerin bulundu¤u piyasalarda ise alt›na düflürmektedir. Dolay›s›yla bilgi ekonomisinin hem firmalar›n kârlar›n› art›rmada hem de toplumsal refah düzeyini yükseltmede bir etkisi vard›r. Oligopol piyasas› koflullar› alt›nda, piyasaya yeni bir üretim ya da teknoloji fark›yla giren firma, ilk olman›n avantaj›n› kullanarak monopol gücü elde edebilecektir. Di¤er firmalar›n internet teknolojisine uyum sa¤lamada zorluk çekmemeleri, bu yap›y› engelleyebilecek ve firmalar aras›nda bir rekabet söz konusu olabilecektir. Bilgi ekonomisini içeren oligopol piyasas›nda fiyatlar›nda, rakiplerine göre daha düflük bir fiyatland›rma stratejisini izleyen bir firman›n bu hareketi rakipleri taraf›ndan hemen fark edilecek ve karfl› tedbirlerin al›nmas› muhtemelen gecikmeyecektir. Bu durum fiyat indirim stratejisinin etkinli¤ini azaltarak oligopol piyasas›ndaki firmalar›n bu yeni durumdan olumsuz etkilenmelerine yol açabilecektir. N A M A Ç 4 Bilgi ekonomisinin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini analiz etmek Bilgi ekonomisi mal ve hizmetlerin üretiminde büyük de¤iflikler meydana getirmifltir. Özellikle bilgi ve iletiflim teknolojisinde ortaya ç›kan geliflmeler, firmalar›n mal ve hizmet talebindeki de¤iflmelere h›zl› bir flekilde cevap vermesini sa¤lamas›yla verimlilik art›fllar› gözlenmifltir. Bilgi ekonomisinde verimlilik art›fllar›n›n maliyet düflüfllerini beraberinde getirmesi, ekonomik büyümeyi desteklemektedir. Ayr›ca bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki yeni geliflmeler bilgisayar üretiminde art›fl sa¤layarak ekonomik büyümeye olumlu 117 katk›lar sa¤lamaktad›r. Bilgisayar teknolojisindeki geliflmeler hem bilgisayar endüstrisindeki verimlili¤i hem de ekonominin genelinde toplam faktör verimlili¤ini art›rmaktad›r. Ayr›ca, dijital reklam, s›n›r ötesi üretim, internet sat›fllar›, yeni pazarlama organizasyon ve yönetim etkinlikleri verimlili¤i art›ran di¤er faktörler olmaktad›r. Di¤er yandan biliflim endüstrisinde yaflanan uluslararas› rekabetin maliyetlerde önemli ölçüde azalmalara neden olmas›, insanlar›n bilgi ve iletiflim teknolojisi ürünlerine yönelik taleplerini art›rm›flt›r. Bu talep art›fl› ile birlikte bu sektöre yap›lan yat›r›mlar artm›flt›r. Yat›r›mlardaki art›fl beraberinde rekabeti, rekabet ise biliflim alan›nda yeni bulufllar› ve kaliteyi getirerek verimlilik art›fllar›na yol açm›flt›r. Yaflanan verimlilik art›fllar›n›n sonucunda ekonomik büyüme artm›flt›r. ‹çsel büyüme modellerinde bilgi ve beceri stokunun artmas›, teknolojik geliflmelere, befleri sermaye stokuna ve devletin teknik altyap› yat›r›mlar›na ba¤lanm›flt›r. Elde edilen bilgi ve becerilerin ifle uygulanmas›, devletin teknik altyap› yat›r›mlar›n›n katk›s› verimlili¤in artmas›na yol açmakta ve bu verimlilik art›fl› da ekonomik büyümeyi sa¤lamaktad›r. N A M A Ç 5 Bilgi ekonomisinin istihdam üzerindeki etkilerini aç›klamak Bilgi ekonomisiyle yeni pazarlama kanallar›n›n yarat›lmas›, genifl ürün ve hizmet a¤lar›, ça¤r› merkezleriyle geniflletilmifl müflteri hizmetleri ve art›r›lan pazarlama ve reklam sayesinde istihdam artmaktad›r. Yani bilgi ekonomisi pek çok yeni ifl ve mesle¤i ortaya ç›kararak istihdama katk› sa¤lamaktad›r. Bilgi ekonomisinde, bilgi ve iletiflim sektörlerinin de etkisiyle yeni çal›flma biçimleri ortaya ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda, tele-çal›flma ve kendi bafl›na çal›flma gibi çal›flma türlerinde art›fllar›n oldu¤u görülmektedir. Esnek çal›flma biçimi istihdam düzeyini art›ran bir unsur olmaktad›r. Çünkü esnek çal›flma, iflletmelere üretim maliyetlerini düflürme ve verimlili¤i artt›ma imkân› sunmaktad›r. Bu durum, iflletmelerin ifl gücünden daha fazla yararlanmas›n› sa¤lamaktad›r. Di¤er bir ifadeyle, esnek çal›flma koflullar›n›n sa¤lad›¤› avantajlar, firmalar›n istihdam etmifl olduk- www.hedefaof.com 118 Bilgi Ekonomisi lar› ifl gücü miktar›n›n artmas›na yol açarak bilgi ekonomisinde istihdam düzeyinin h›zla yükselmesini beraberinde getirmektedir. Bilgi ekonomisi, yeni ifller ve meslekler yoluyla istihdam art›r›c› etkiler meydana getirirken iflsizlik ve istihdam daralmalar›n› da beraberinde getirmektedir. Çünkü bilgi ekonomisinin geliflimi ile birlikte, daha çok teknolojiye dayal› üretim biçiminin seçilmifl olmas›, ifl gücüne duyulan talebi azaltmaktad›r. Ayr›ca bilgi ekonomisi, geleneksel yap›ya sahip baz› iflleri ve istihdam› daraltmaktad›r. Yeni üretim sistemleri, geliflmekte olan ülkelerde kitlesel iflsizli¤e yol açmaktad›r. Bilgi ekonomisinde yaflanan yo¤un rekabet, kas gücüne dayanan eme¤in verimlili¤in düflük olmas›, yönetim etkinli¤inde ortaya ç›kan sorunlar, yat›r›mlar›n, ifl gücü tasarrufu sa¤layan ileri teknoloji alanlar›na kaymas› gibi nedenler de istihdam› azaltan ve iflsizli¤i art›ran di¤er faktörler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. N A M A Ç 6 Bilgi ekonomisinin d›fl ticaret üzerindeki etkilerini aç›klamak Bilgi ekonomisinde üretim faaliyetlerinin çok uluslu iflletmeler sayesinde, birden fazla ülkede, efl zamanl› olarak gerçeklefltirilmesi, çok uluslu iflletmelere ucuz emek, sermaye ve do¤al kaynaklardan yararlanma olana¤› sa¤layarak üretim maliyetlerinin düflürülmesine yard›mc› olmaktad›r. Bu sayede rekabet avantaj› elde eden çok uluslu iflletmelerin, sat›fl miktarlar›n› her geçen gün art›rmalar›, d›fl ticaret hacmi üzerinde önemli pozitif etkilere yol açmaktad›r. Bilgi ekonomisinde d›fl ticaretin birçok kanal arac›l›¤› ile gerçeklefltirilecek olmas›, üreticilerin stoklar›n› azaltma imkân› elde etmelerine neden olmaktad›r. Bu sayede ülkeler d›fl sat›mlar›n› art›racaklar›ndan, d›fl ticaret bu durumdan olumlu etkilenecektir. Elektronik pazarlar›n fleffaf olmas› nedeni ile fiyat› düflen ürünlere ve ürünlerin teknik özelliklerine dair bilgilerin üretici ve tüketici taraf›ndan kolayl›kla elde edilmeye bafllanm›fl olmas›, d›fl ticareti olumlu etkileyecek bir di¤er faktör olarak göz önünde tutulabilir. Ayr›ca, gümrük uygulamalar›na iliflkin elektronik raporlama ve dokümantasyon uygulamalar› sayesinde uluslararas› alandaki pek çok teknik engelin ortadan kald›r›lmas› da d›fl ticareti daha cazip hâle getiren unsurlard›r. www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri 119 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi bilginin üretime olan katk›lar›ndan birini oluflturmaz? a. Mal ve hizmet kalitesini yükseltmesi b. Yeni üretim süreçlerine yol açmas› c. Yeni ihtiyaçlar› karfl›lamas› d. Verimlilik art›fl›na yol açmas› e. Rekabete neden olmas› 2. Üretimde bilginin kullan›ld›¤› uzun dönemde, hangi getiri kanunu geçerlidir? a. Ölçe¤e göre artan getiri b. Ölçe¤e göre azalan getiri c. Ölçe¤e göre sabit getiri d. Ölçe¤e göre marjinal getiri e. Ölçe¤e göre ortalama getiri 3. Bat›k maliyetler, afla¤›daki maliyet türlerinden hangisi ile de ifade edilir? a. Sabit maliyetler b. Marjinal maliyet c. De¤iflken maliyet d. Toplam maliyetler e. Ortalama maliyetler 4. Bilgi ekonomisinde yeni ürünlere talep artt›kça, bu ürünlerin fiyatlar›n›n düflmesinin temel nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Rekabetin artmas› b. Yurtd›fl›ndan ithalat›n artmas› c. Yeni ürünlerin daha fazla üretilmesi d. Girdi fiyatlar›n›n düflmesi e. Yeni ürün ihracat›n›n azalmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi ekonomisinin tüketicilere sa¤lad›¤› avantajlardan biri de¤ildir? a. Mal›n daha ucuza al›nmas› b. Zaman›nda teslimat›n yap›lmas› c. Zamandan tasarruf sa¤lanmas› d. Özel ürünlerin çok k›sa sürede bulunmas› e. Yap›lan al›flveriflin güvenli olmas› 6. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi ekonomisinde tam rekabet piyasas›n›n koflullar›ndan biri de¤ildir? a. S›n›rl› say›da al›c› ve sat›c› vard›r b. Ürün homojendir c. Piyasaya girifl ve ç›k›fl serbesttir d. Piyasa konusunda al›c› ve sat›c›lar her türlü bilgiye sahiptir e. Fiyatlar fleffaft›r 7. Tam rekabet koflullar› alt›nda, bilgi ekonomisinde bir firman›n marjinal ve ortalama maliyetleri konusunda ne söylenebilir? a. Marjinal maliyetler azal›rken, ortalama maliyetler yükselmektedir. b. Marjinal maliyet ortalama maliyete eflittir c. Marjinal maliyet ortalama maliyetin üzerinde seyreder d. Marjinal maliyetler azal›rken, ortalama maliyetler de¤iflmez e. Marjinal maliyet azal›rken, ortalama maliyet de azal›r 8. Bilgi ekonomisinde monopolist firman›n dengesi hangi noktada sa¤lan›r? a. Marjinal has›lat›n marjinal maliyete eflit oldu¤u noktada b. Marjinal has›lat›n s›f›r oldu¤u noktada c. Marjinal maliyetin s›f›r oldu¤u noktada d. Marjinal maliyetin ortalama maliyete eflit oldu¤u noktada e. Ortalama maliyetin minimum noktas›nda 9. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi ve iletiflim teknolojilerinin ekonomik büyümeye olan katk›lar›ndan biri de¤ildir? a. Mal stoklar›n› azaltmas› b. ‹flgücü verimlili¤ini art›rmas› c. Mal ve hizmet talebindeki de¤iflmelere an›nda cevap verilmesi d. Kamu yat›r›mlar›n› art›rmas› e. Bilgisayar üretimini art›rmas› 10. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi iflçilerinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Tek bafl›na grev yapabilirler b. ‹kameleri mümkündür c. E¤itim seviyeleri yüksektir d. Pazarl›k güçleri yüksektir e. Ald›klar› ücretler yüksektir www.hedefaof.com 120 “ Bilgi Ekonomisi Yaflam›n ‹çinden KOB‹’ler ‹nternet ile Büyüyecek Son on y›l içerisinde internet ifl yaflant›s›n›n her alan›nda etkin bir rol oynamaya bafllad›. ‹nternetin gittikçe yayg›nlaflmas› yaln›zca iletiflim alan›nda köklü bir de¤ifliklik yapmakla kalm›yor ayn› zamanda ekonomik dengeleri de ciddi anlamda de¤ifltirecek yenilikçi pazarlar›n kurulmas›na f›rsat tan›yor. Türkiye’de de birkaç y›l içerisinde gittikçe büyüyen bir elektronik ticaret hacmi do¤mas›na ra¤men, geliflmifl ülkeler ve hatta yak›n çevre ülkeleri ile k›yasland›¤›nda oldukça geride oldu¤umuz görünüyor. ‹nternet dünyas›n›n en büyük aktörlerinden olan Google, geçti¤imiz günlerde “‹nternetin Ekonomiye Etkisi” bafll›kl› raporu yay›nlad›. McKinsey&Company taraf›ndan haz›rlanan rapora göre Türkiye, güçlü bir internet ekosistemi kurmak için önemli potansiyele sahip bir ülke olmas›na karfl›n benzer durumdaki Avrupa ülkelerinin oldukça gerisinde kal›yor. Türkiye’nin küresel ekonomide gittikçe büyüyen pozisyonu, büyümekte olan orta s›n›f› ve genç demografik profili göz önüne al›nd›¤›nda, internetten çok daha etkin bir flekilde faydalanabilecek bir ülke olmas› gerekiyor. Türkiye’de oldukça genifl bir internet nüfusu olmas›na karfl›n toplam internete girifl Avrupa ülkelerinin gerisinde kal›yor. Rapora göre bunun en önemli nedenleri aras›nda; eriflim maliyeti, ayg›t girifli, yüksek de¤er teklifli e-ticaret sitelerinin yoklu¤u ve yayg›n çevrimiçi ödeme sistemlerinin mümkün k›l›nmamas› yer al›yor. e-ticaret büyümeli Rapor ayn› zamanda elektronik ticaret alan›nda da Türkiye’nin henüz potansiyelini tam olarak kullanamad›¤›n› ortaya koyuyor. Türkiye’de flu anda online perakende sat›fllar›n, toplam perakende ticaretin yaln›zca yüzde 1’ini oluflturdu¤u, Fransa ve Almanya gibi geliflmifl Avrupa ülkelerinde ise bu oran›n yüzde 4’ler seviyesinde oldu¤u vurgulan›yor. McKinsey&Company Türkiye’den Bengi Korkmaz, Türkiye’de e-ticaretin en önemli pay›n› kiflisel kullan›m›n oluflturdu¤u ve KOB‹’lerin henüz kurumsal elektronik ticaretten yeterince faydalanamad›klar›n› belirtti. Bengi Korkmaz elektronik ticaretin Türkiye’de gittikçe büyüdü¤ünü belirterek flöyle dedi. “Türkiye’nin e-ticareti hâlen gelifliminin ilk aflamalar›ndad›r. Tüm e-ticaretin hacmi, B2B ve B2C, 2010 y›l›nda 8,7 milyar dolara ulaflt›. Ancak büyüme güçlüdür. Türkiye’de toplam e-ticaret 2010 y›l›nda 2009 y›l›na k›yasla yüzde 55 fazla olmak üzere h›zla büyü- mektedir. ‹nternet üzerinden gerçekleflen ifllemlerin say›s› da 2010’un ilk dörtte üçlük bölümüne k›yasla 2011 y›l›n›n ilk dörtte üçlük bölümünde yüzde 52 olmak üzere artm›flt›r. Böylece geçti¤imiz sene 91.4 milyon iflleme ulafl›lm›flt›r.” KOB‹’ler internet ile büyüyebilir Google Türkiye Ülke Direktörü Bülent Hiçsönmez, internette KOB‹’ler için büyük f›rsatlar oldu¤unu ve KOB‹’lerin interneti daha yo¤un kullanmalar› gerekti¤ini belirtti. KOB‹’ler internette var olan f›rsatlar sayesinde büyümelerini çok daha büyük oranda h›zland›rabileceklerini belirten Hiçsönmez flöyle devam etti: “Google sayesinde tan›flt›¤›m›z ve baflar›lar›na flahit oldu¤umuz say›s›z KOB‹ var. ‹stanbul’un küçük bir semtinden Kahramanmarafl’a internet sayesinde sauna satmaya bafllayan bir flirketin baflar›s› bizi çok etkilemiflti. Karaköy’deki küçücük bir dükkanda internet üzerinden tan›t›m yapmaya bafllayan bir rulmanc›m›z var örne¤in. Hem yat›r›ma bafllad› hem de yurt d›fl›na ihracata. Bu baflar›l› KOB‹’ler bizimde gurur kayna¤›m›z oluyor.” Türkiye’deki her ölçekten iflletmelere internet teknolojilerini do¤ru ve kazançl› bir flekilde kullanabilmeleri için destek verdiklerini belirten Bülten Hiçsönmez, “KOB‹’lerin rekabette öne geçmek için sat›fl ve pazarlama kanallar›n› internete tafl›malar› önemli. Farkl› pazarlara aç›lmak için çok önemli aç›l›mlar sa¤layabilir. Biz KOB‹’lerin internet dünyas›nda baflar›l› olmalar› için yol göstericiyiz. Türkiye’nin potansiyeline inan›yoruz. Sadece internet sitesi sahip olmak de¤il, interneti sat›fl ve pazarlama kanal› görmeleri baflar›y› getirecektir. Google Türkiye Ofisi olarak internet eko sisteminin büyümesi için çal›fl›yoruz. Özellikle KOB‹’lere yol gösterici çal›flmalar yürütüyoruz. Ayn› zamanda ürün lokaliazyonu alan›nda çal›flmalar›m›z devam ediyor” dedi. McKinsey&Company’den Bengi Korkmaz, rapora göre Türkiye’deki KOB‹’lerin web teknolojilerini kabullenme konusunda bir s›k›nt› yaflamad›klar›n› belirterek flöyle dedi. “Türkiye’deki KOB‹’ler web teknolojilerini kabullenmekte oldukça önemli bir fayda görmüfllerdir. Araflt›rmam›zda Türkiye’de internet ulafl›m›na ve aletlere daha çok yat›r›m yapan KOB‹’lerin daha az yat›r›m yapanlara veya hiç yapmayanlara k›yasla daha çabuk büyüdü¤ünü fark ettik. ‹nternet gelir art›fl› en üsttekiler kadar en alttakileri de etkiledi. Gelir kazançlar› web teknolojilerine yat›r›m yapan KOB‹’ler için daha fazlad›r. Ek olarak, sat›lan mallar›n maliyetine ve internetten www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri gelen genel ve yönetimsel harcamalara dair birikimler web teknolojilerine yat›r›m yapan KOB‹’ler için daha fazlad›r. Verimlilikte benzer flekilde artm›flt›r. ‹nterneti kucaklayan Türk KOB‹’ler web teknolojilerini kullanmalar› dolay›s›yla verimliliklerinin yüzde 6.9 oran›nda artt›¤›n› söylemifllerdir.” ‹nternet ekonomisi ve GSMH Bengi Korkmaz, Türkiye’de internetin gayrisafi milli has›laya katk›s›n›n %0,9 oldu¤unu belirterek bu rakam›n oldukça düflük oldu¤unu ve geliflmifl ülkelerle k›yasland›r›ld›¤›nda Türkiye’deki elektronik ticaret pazar›n›n daha fazla yol almas› gerektirdi¤ini belirtti. Bengi Korkmaz flöyle dedi: “Bu rakam dünyada yüzde 3,4 ‹sveçte yüzde 6,3, ‹ngiltere’de yüzde 5,4. Türkiye’nin durumu Nijerya, Rusya ve Fas ile benzefliyor. Geliflmekte olan ülkelere dair genel sorunlar Türkiye’de de var. Ancak Türkiye geliflmekte olan ülkeler ortalamas›n›n da en altlar›nda. Dolay›s›yla Türkiye’nin kâr edece¤i çok yol var. Türkiye ekonomisi internetten yeterince yarar sa¤lam›yor.” Kaynak: Dünya Gazetesi, “KOB‹’ler internet ile büyüyecek”, 5 Nisan 2012. Okuma Parças› ‹fllem ve Bilgi Maliyetleri ... Bir ekonomide al›c› ve sat›c› aras›ndaki de¤iflim süresince meydana gelen her tür maliyetler ifllem maliyetleri olarak isimlendirilir. Al›fl-verifl için katlan›lan ulafl›m, görüflme ve bilgi toplama maliyetleri konuya iliflkin en tipik örneklerdir. Gerçek yaflamda, piyasalarda rekabet düzeyi artm›fl olmas›na karfl›n, ürünlerin cari ve beklenen fiyatlar› ile kalitelerine iliflkin birçok belirsizlik vard›r. Ürünlerin fiyatlar› ile kalitesi hakk›ndaki bu tür belirsizlikleri giderecek bilgiler para ve zaman harcanmaks›z›n elde edilebilseydi, bilgi maliyetleri önemli ölçüde ortadan kalkabilecekti. Ancak bilgi edinme normal flartlarda oldukça maliyetlidir. Bu nedenle, katlan›lan bilgi maliyetleri gerçek piyasalar› önemli ölçüde etkiler. Örne¤in, bilgi maliyetleri telefon görüflmesinden, mallar›n ve mallara iliflkin garantilerin kontrol edilmesine, ekonomik birimlerin dürüstlü¤ünün gözlenmesine, bilgi edinmek için reklamlar›n ve tüketici raporlar›n›n okunmas›na kadar pek çok durumu kapsar. Bilgi; ürünlerin yerlerine, kalitelerine ve fiyatlar›na iliflkin özellikleri edinme, toplama, iflleme ve depolama kapasitesinin s›n›rl› olmas›n- 121 dan dolay› maliyetlidir. Bilgi yavaflça ve parçalar hâlinde toplum içinde yay›l›r. Ancak flunu da belirtmekte yarar vard›r ki; günümüzde elektronik biliflim a¤lar›ndaki h›zl› geliflme bilgi maliyetlerini azaltmaktad›r. Günlük yaflamda kararlar›m›z› elde etti¤imiz veya edindi¤imiz bilgilere dayal› olarak veririz. Bu nedenle, ifllem maliyetlerimizin bilgi maliyetlerimiz taraf›ndan etkilendi¤ini söylemek mümkündür. Bir ticari ifllemin gerçekleflebilmesi için öncelikle al›c› ve sat›c›lar›n bir araya gelmesi, ard›ndan da fiyat ve di¤er sözleflme maddeleri üzerinde anlaflmalar› gerekir. Ticari ifllemlerde gönüllü al›c›n›n mal ve hizmetin yeri ve mülkiyetine iliflkin sahip oldu¤u bilgi sat›c›lar aç›s›ndan ne kadar önemliyse, gönüllü sat›c›n›n sahip oldu¤u bilgiler ekonomik ifllemlerin gerçekleflmesinde karar vericiler aç›s›ndan önemli bir yere sahiptir. Günümüzde, modern bilgisayar teknolojisinin arkas›ndaki yapay zeka ve bilgi eriflim tekniklerinin ifllem maliyetlerini önemli derecede etkiledi¤i bilinen bir gerçektir. Ancak flunu da unutmamak gerekir; her ne kadar biliflim teknolojisinde büyük geliflmeler yaflan›yorsa da bilgisayar teknolojisi ürünlerini düflüncelerini okuyabilme, gelece¤i tahmin edebilme yetene¤ine sahip de¤ildir. Örne¤in, bilgisayar yaz›l›m› büyük bir piyasa olmas›na karfl›n, kiflilerin sat›n almak istedikleri mal veya hizmet hakk›nda bir öngörüde bulunmak ve bir yaz›l›m haz›rlamak sadece insano¤luna aittir. Microsoft gibi bir yaz›l›m flirketini düflünün, bu milyarlarca dolarl›k yat›r›m sadece insan zekas›n›n bir ürünüdür. E¤er bilgi maliyeti s›f›r olsayd›, Bill Gates taraf›ndan elde edilen milyarlarca dolarl›k servet milyonlarca insan aras›nda paylafl›l›rd›. Her türlü bilgi, her birey için gerekli de¤ildir. Bunun yan›nda bilgi k›t ve bu k›tl›k derecesiyle ayn› yönlü olmak üzere maliyetli bir faktördür. Dolay›s›yla, bilgi maliyetli oldu¤undan, her birey koflullar›na uygun bilgiler toplama çabas› içindedir. Birey, bu bilgileri elde etmek için k›t bilgilere ödeme yapamaya da haz›rd›r. Örne¤in, otomobil tamircisi için nükleer fizik ö¤renmek ne kadar gereksiz görülürse, fizikçi içinde otomobilin nas›l tamir edildi¤ini ö¤renmek veya bilgi sahibi olmak o kadar gereksiz gelmektedir. Ancak fizikçi otomobili ar›za yapt›¤›nda sahip olmad›¤› bu bilgi nedeniyle, bu bilgilere sahip olana ödeme yapmaya haz›rd›r. Al›c› ve sat›c›lar aras›ndaki iliflkiyi düzenleyen fiyat mekanizmas› bilgi için de yeni bir piyasan›n do¤mas›na neden olmufltur. Bu yeni piyasa bilginin iktisadi bir anlam kazanmas›na neden olmufltur. ” Kaynak: Kemal Y›ld›r›m, ‹lyas fi›klar ve ‹brahim Bak›rtafl. (2009). Mikro ‹ktisada Girifl, (Ed: K. Y›ld›r›m), Ekin Yay›nevi, Bursa. www.hedefaof.com 122 Bilgi Ekonomisi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. e S›ra Sizde 1 Marjinal ürün de¤eri pozitiftir. Marjinal maliyet ve ortalama maliyetler, üretimde artan verimlili¤e ba¤l› olarak azalan yap› sergileyecektir. 2. a 3. a 4. c 5. e 6. b 7. e 8. c 9. d 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Üretim Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Üretim Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Üretim Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Üretim Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Tüketim Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Tam Rekabet Piyasas› Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Tam Rekabet Piyasas› Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Monopol (Tekel) Piyasas› Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Makro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinin Makro Ekonomik Etkileri ‹çerisinde ‹stihdam Üzerindeki Etkileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 A¤a ba¤lanan kifli say›s› artt›kça a¤ kullan›c›lar›n›n say›s› da artmaktad›r. Bu art›fla paralel olarak hizmet sa¤lay›c›lar› aras›nda daha fazla fiyat rekabeti olaca¤›ndan, a¤a ulaflma maliyetleri düflecektir. S›ra Sizde 3 Bilgi ekonomisiyle tüketimde bir kolayl›¤›n sa¤lanacak olmas›, ihtiyaçlar›n tatmininde hizmet kolayl›¤› ve firmalar›n müflteri de¤erine önem vermeleri, tüketicilerin toplam fayda ve yaflam kalitelerinin artmas›nda önemli unsurlard›r. S›ra Sizde 4 Toplam talep e¤risinin e¤iminin azalmas› kârl›l›k oran›n› yükseltirken e¤imin artmas› ise kârl›l›k oran›n› düflürür. S›ra Sizde 5 Gelir ve e¤itim düzeyinin yetersizli¤i az geliflmifl veya geliflmekte olan ülkeleri bilgi teknolojileri yönüyle zay›f k›lan unsurlard›r. Gelir; bilgi teknolojilerine sahip olmada önemli bir faktör iken e¤itim, bilgiye eriflmek ve var olan bilgiyi kullanmak aç›s›ndan önemlidir. Dolay›s›yla bu ülkeler uzun vadeli e¤itim stratejileri gelifltirmeli ve e¤itime daha çok kaynak ay›rmal›d›rlar. S›ra Sizde 6 Türkiye’de esnek çal›flma biçimi çok yayg›n de¤ildir. Bunun nedeni olarak bilgi ve iletiflim teknolojileri konusunda yeterli seviyede olmay›fl›m›z gösterilebilir. Ayr›ca, günümüzde esnek çal›flanlar›n alm›fl olduklar› ücret seviyeleri di¤er çal›flanlardan daha düflük oldu¤u için, esnek çal›flma biçimi çok da ra¤bet görmemektedir. S›ra Sizde 7 Türkiye’nin 1980 y›l› sonu itibariyle d›fl ticaret hacmi 11 milyar dolar civar›nda iken 1990 y›l›nda bu oran 35 milyar dolara ulaflm›fl, 2010 y›l› sonu itibariyle 300 milyar dolar seviyesini aflm›flt›r. Bu rakamlardan Türkiye’nin d›fl ticaret hacmi konusunda en büyük geliflmeyi dünyadaki trendden farkl› olarak 2000’li y›llardan sonra yaflad›¤›n› görmekteyiz. www.hedefaof.com 4. Ünite - Bilgi Ekonomisinin ‹ktisadi Etkileri 123 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Adaçay, F. R. “Bilgi Ekonomisinin Mikro Ekonomik Analizi: Elefltirel Bir Bak›fl, http://fbe.emu.edu.tr/journal/doc/11-12/05.pdf (10.04.2012). Do¤uç, M. F. (2006). Bilgi Ekonomisindeki Geliflmelerin Ekonomik Etkileri, T.C. Kahramanmarafl Sütçü ‹mam Üniversitesi, SBE Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmarafl. Drucker, P. F. (1994). Kapitalist Ötesi Toplum, (Çev: B. Çorakç›), ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul. Duman, K. (2004). “Yeni Ekonominin Makro Ekonomi Üzerindeki Etkileri”, 3. Ulusal Bilgi Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitab›, 25-26 Kas›m, Eskiflehir. Dura, C. (2006). “Sanayileflemeyen Ülke Bilgi Toplumu Olamaz”, Bilgi Ekonomisi, (Ed: N. Karg›), Ekin Kitabevi, Bursa. Dura, C. ve Atik, H. (2002). Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi ve Türkiye, Literatür Yay›nlar›, ‹stanbul. Hitt, L. ve Brynjolfsson, E. (1996). “Productivity without Profit?: Three Measures of Information Technology’s Value,” Working Paper Series 190, MIT Center for Coordination Science. Tapscott, D. (1998). Dijital Ekonomi, (Çev: E. Koç), Koç Sistem Yay›nevi, ‹stanbul. Kara, O. (2005). “Bilgi Ekonomisinin Olas› Mikro Ekonomik Etkilerinin Teorik Analizi”, www.bilgiyonetimi.org, Ekonomi-finans. Karg›, N. (2006). “Bilgi Ekonomisi ve Finansman›”, Bilgi Ekonomisi, (Ed: N. Karg›), Ekin Kitabevi, Bursa. Kelleci, M. A. (2003). Bilgi Ekonomisi, ‹flgücü Piyasas›n›n Temel Aktörleri ve Eflitsizlik: E¤ilimler, Roller, F›rsatlar ve Riskler, DPT Yay›nlar› No: 2674, Ankara. Kevük, S. (2006). “Bilgi Ekonomisi”, Journal of Yaflar University, 1(4), 319-350. Koço¤lu, D. (2006). “Bilgi Ekonomisi ve De¤iflen Pazarlama Anlay›fl›”, Bilgi Ekonomisi, (Ed: N. Karg›), Ekin Kitabevi, Bursa. Koyuncu, C. ve Bhattacharya, G. (2004). “The Impacts of Quickness, Price, Payment Risk and Delivery Issues on On-line Shopping, Journal of Socio Economics, 33 (2), 241-251. Kutlu, E. (2005). “Bilgi ve Kalk›nma”, ‹ktisadi Kalk›nmada Sosyal, Kültürel ve Siyasal Faktörlerin Rolü, (Ed: M. Kar ve S. Taban), Ekin Kitabevi, Bursa. Pohjola, M., 2000. “Information Technology and Economic Growth. A Cross-Country Analysis,” Research Paper 173, World Institute for Development Economics Research. Özsa¤›r, A. (2007). Bilgi Ekonomisi, Nobel Yay›nevi, Ankara. Uzgören, E. ve Kara, O. “Yeni Ekonominin Üretim, Tüketim ve Piyasa Yap›s› Çerçevesinde Olas› Mikro Ekonomik Etkileri”, http://sbe.dumlupinar.edu.tr/8/17.pdf (30.04.2012). Yamak, R. ve Koçak, N. A. (2007). “Bilgi Teknolojisi Harcamalar›n›n Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri: 1993-2005”, Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 2 (1), 1-10. Yumuflak, ‹.G., Erarslan, C. ve Bayraktar Y. (2009). Küreselleflme Sürecinde Yeni Ekonomi ve ‹ktisat Politikalar›, Nobel Yay›nevi, Ankara. http://www.ekodialog.com/Makaleler/bilgi-ekonomisinin-makro-ekonomik-etkileri.html (30.03.2012). www.hedefaof.com 5 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Statik tam rekabet modeli yerine rekabeti, dinamik bir yar›fl süreci olarak ele alan etkin rekabetin ifllevlerini, ön koflullar›n› ve evrimini özetleyebilecek, Bilgi ekonomisi ile birlikte rekabet ve piyasalar›n de¤iflen yap› ve iflleyifl dinami¤ine dayal› olarak oluflan rekabet avantajlar›n›n analizini yapabilecek, Ulusal ekonomilerin yenilikçi rekabete dayal› geliflme stratejilerini tan›yacak, Rekabetçi firma stratejilerini özetleyebilecek, Yenilikçi rekabet stratejilerinin co¤rafik mekânda yap›lan›fl›n› ve iflleyiflini analiz edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Etkin Rekabet A¤ Ekonomisi Sanal Piyasalar Dinamik Rekabet Avantajlar› • Yenilik Güdümlü Geliflme • Rekabetçi Strateji • Kaosun Efli¤inde Rekabet • Kümelenme • Yenilikçi Kentler • Yenilik, Ar-Ge. ‹çindekiler Bilgi Ekonomisi Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge www.hedefaof.com • G‹R‹fi • REKABET‹N TANIM, ‹fiLEV VE ÖN KOfiULLARI • REKABET TEOR‹S‹NDE TEMEL YAKLAfiIMLAR • REKABET‹N DE⁄‹fiEN ROTASI • ULUSLARIN REKABET ÜSTÜNLÜKLER‹ • ULUSAL EKONOM‹N‹N REKABETÇ‹ GEL‹fi‹M‹ • REKABETÇ‹ F‹RMA STRATEJ‹LER‹ • KAOSUN Efi‹⁄‹NDE REKABET • REKABETÇ‹ ENDÜSTR‹LER‹N CO⁄RAF‹K KÜMELENMES‹ • KENTSEL GEL‹fiME VE REKABET • B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE YEN‹L‹KÇ‹L‹K VE AR-GE • KÜRESEL REKABET P‹YASALARINDA VAR OLMAK Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge REKABET‹N TANIM, ‹fiLEV VE ÖN KOfiULLARI Rekabet, bir piyasa ekonomisinin merkezî unsurudur. Piyasalar her devirde, ilkel iki insan›n elma ile armudu de¤ifl tokufl yapt›¤›nda bile var olageldi. Buna karfl›n rekabet ise piyasa iliflkisini karfl›l›kl› etkileflim sistemine dönüfltüren unsurdur. Bu yüzden piyasa sistemi için, piyasalar zorunlu koflul olmakla birlikte, onlar› sisteme dönüfltüren unsur olarak rekabet yeterli kofluldur. Bu nedenle rekabetin olmad›¤› piyasa ortamlar›n›, piyasa sistemi olarak tan›mlayamay›z. Piyasa sistemleri de toplumsal ve ekonomik ortamlar›n geçirdi¤i de¤iflimle birlikte, de¤iflim ve dönüflüm geçirirler. Bu yüzden sanayi toplumunun piyasa ekonomisinin içerik ve iflleyifli ile bugünün bilgi ekonomisinin içerik ve iflleyifli birbirinden farkl›l›klar gösterir. Zira birincisi daha çok meta üretimine ve bunlar›n mübadelesine odaklanm›flken bilgi ekonomisi, bilgi üretimine ve bilgini kullan›m›na odaklanm›fl bulunuyor. Bu durum piyasalarda rekabet iliflkilerinin iflleyifl ve flekillenifline de yans›yor. Bu bölümde a¤›rl›kl› olarak bilgi ekonomisinde rekabet, piyasa ve Ar-Ge konular› inceleme konusu yap›l›yor. Rekabetin Tan›m› Ekonomik rekabet, piyasalarda ekonomik amaç ve ç›karlar›n› gerçeklefltirmek isteyen ekonomik birimler aras›nda, zaman içinde ortaya ç›kan bir yar›fl ve karfl›tl›k fleklindeki iliflki sürecidir. Rekabet içindeki ekonomik birimler kendisi için en iyi olan ekonomik sonucu gerçeklefltirme yar›fl›ndad›r. Rekabetin sürükleyici unsuru, taraflar›n bireysel ekonomik ç›kar, yarar ve avantajlar›d›r. Rekabet yar›fl› içinde taraflar, piyasa paylar›n›, sat›fl, kazanç ve avantajlar›n› koruma, artt›rma ve gelifltirme u¤rafl›ndad›r. Rekabetin varl›¤› için, rekabet özgürlü¤ü ön kofluldur. Rekabet süreci içindeki taraflar, ya paralel süreç (örne¤in; iki üretici aras›ndaki iliflki gibi) ya da karfl›t süreç içinde (al›c› ve sat›c› iliflkisi gibi) bulunurlar. Bu iliflki içinde ekonomik birimlerin baz›lar› yenilikçi ve sürükleyici; di¤erleri ise taklitçi ve izleyicidir. Yenilikçi iflletmeler, getirdi¤i yenili¤in karfl›l›¤› olarak yarat›c›l›¤› ödüllendirilir. Piyasada önce belli bir süre afl›r› kâr elde eder. Ancak piyasaya taklitçilerin de girmesiyle afl›r› kâr ve avantajlar zamanla ortadan kalkar. Piyasa ekonomisinde rekabet sürecinin ifllevleri aç›s›ndan yenilikçi (yarat›c›) ve taklitçi rekabet ayn› derecede önemlidir. Rekabet ayr›ca, arz ve talep rekabeti olarak da ayr›l›r. Bir zaman süreci içinde ortaya ç›kan rekabet: www.hedefaof.com Ekonomik rekabet, ekonomik birimler aras›nda, zaman içinde ortaya ç›kan bir yar›fl ve karfl›tl›k fleklindeki iliflki sürecidir. Rekabetin sürükleyici unsuru, taraflar›n bireysel ekonomik ç›kar yarar ve avantajlar›d›r. 126 Bilgi Ekonomisi • • • • Arz ve talep aras›nda uyum süreci, Teknik geliflmeyi yaratan bir yenilik süreci, Piyasada baflar›l› olmayanlar› ay›klayan bir ay›klama süreci, Piyasa fiyat›n›n, sosyal aç›dan zorunlu olan maliyetlere yaklaflmas›n› sa¤layan bir sosyal düzenleme sürecidir. Rekabet, konusu itibar›yla fiyat rekabeti, kalite rekabeti ve ürün rekabeti olarak ortaya ç›kar. Bu alanlardaki geliflmeler, rekabetin yenilikçilik ve baflar›y› teflvik etmesinden kaynaklan›r. Rekabet, rekabet politikas› ile yönlendirilip yönlendirilmemesine göre serbest ve yönlendirilmifl rekabet olarak ayr›l›r. Rekabete kat›lanlar›n bilgisi içinde yürütülmesi durumunda aç›k, aksi takdirde gizli (örtülü) rekabet oluflur. Rekabet ayr›ca, belli fonksiyonlar› yerine getirip getirmedi¤ine bak›larak ifllevsel ve ifllevsel olmayan rekabet fleklinde de ayr›m konusu olur. Piyasa ekonomilerinde, sistemin ifllerli¤i rekabetin ifllevselli¤i ile gerçekleflir. Piyasa sisteminin ifllevsel olarak etkinli¤inin yarat›lmas›, korunmas› ve gelifltirilmesi rekabet ekonomisinin konusudur. Bu nedenle rekabet, piyasa ekonomisinin, bir ekonomik sistem olmas›n› sa¤layan merkezî unsurdur (bu konular için Erkan 1987: 121 vd). Rekabetin ‹fllevleri (Fonksiyonlar›) Rekabetin fonksiyonlar› toplumsal ve ekonomik olmak üzere ikiye ayr›l›r: • Rekabetin Toplumsal Fonksiyonu; rekabetin toplumsal ifllevi, ekonomik davran›fl, karar ve seçme özgürlü¤ünü korumaya yöneliktir. Hatta rekabet özgürlü¤ü, baz› neo-klasik çevrelerde rekabetin tek ve temel unsuru olarak görülür. • Rekabetin Ekonomik Fonksiyonu; rekabetin ekonomik fonksiyonlar› ise çeflitlidir. Ekonomiyi Yönlendirme Fonksiyonu; piyasalar›n, mallar›n k›tl›k derecesini gösterme, baflar›s›zlar› ay›klama ve koordinasyon fonksiyonlar› ile birlikte gerçekleflir. Kaynak Da¤›l›m Fonksiyonu; üretim faktörleri ve teknolojinin etkin biçimde da¤›l›m› ile rasyonelleflmeyi sa¤lamaya yöneliktir. Yenilik ve Teknik Geliflmeyi Sa¤lama Fonksiyonu; yenilik bask›s› yaratan rekabet ile bilgi ve teknik geliflmenin yay›lmas› ile gerçekleflir. Bu sayede monopol durumu sona erer. Konjonktürel Geliflmelere Uyum Fonksiyonu; rekabet sayesinde iflletmeler, ekonominin iç ve d›fl nedenlerle gündeme gelen de¤iflime h›zl› uyum esnekli¤ini art›r›r ve ekonomik krizler daha hafif atlat›labilir. Gelir Da¤›l›m Fonksiyonu; faktör piyasalar›nda, ekonomik baflar›ya göre ücret al›nmas›n› sa¤layan rekabet, karaborsa, haks›z kazanç vb. gelirlerin ortadan kalkmas›na yol açar. Ekonomik Gücün S›n›rland›r›lmas› ve Kontrolü Fonksiyonu; rekabet, ekonomik gücün s›n›rland›r›lmas› ve kontrolü için sosyal bir yöntem olarak ortaya ç›kar. ‹flte bu fonksiyonlar› yerine getiren rekabet türü, “etkin”, “fonksiyonel” veya “baflar›” rekabeti olarak adland›r›l›r. Rekabetin Ön Koflullar› Rekabet ancak gerekli koflullar›n varl›¤› durumunda gerçekleflir. Rekabet, piyasa ekonomisinin ifllerli¤ini sa¤layan araç konumunda bir süreç oldu¤u için, rekabetin ön koflullar›n›n ve fonksiyonel ifllerli¤inin bulunmad›¤› bir ekonomide, piyasalar ve ekonomik sistemin kendisi de fonksiyonel ifllerlikten yoksun olacakt›r. Piyasa ekonomisinde rekabetin ön koflullar› 4 ana grupta toplan›r: • Rekabet düzenini oluflturan flekli-yasal düzenlemeler, • Rekabetin ifllerli¤ini sa¤layan motivasyon ve uyar› unsurlar› (sprit of competition), www.hedefaof.com 127 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge • Rekabete uygun ortam ve iklimin (özgürlük ortam›n›n) varl›¤›, • Rekabete uygun politikalar›n bulunmas›. Rekabetin varl›¤› için piyasa yap›lar› da önemlidir. Piyasa yap›lar›, rekabetçi tutum ve davran›fllar› önemli ölçüde etkiler. Ekonominin tarihsel süreç içinde kazand›¤› sektörel, mekânsal yap›lanma ile sektör içi ve bölge içi etkili a¤ yap›lanmas› rekabet iklimi ve ortam› yaratmak aç›s›ndan önem tafl›r. Rekabet için piyasalar›n yeni giriflimlere aç›k olmas› gerekir. Aç›k piyasalarda rekabet yo¤unlu¤unu artt›rmak mümkündür. Girifl k›s›tlar›n›n oldu¤u piyasalarda, rekabetin iflleyifl dinami¤i azal›r. Rekabeti engelleyen oligopol ya da monopol ve karteller oluflabilir. Dolay›s›yla rekabet etkinli¤i için düzenleyici, yönlendirici, teflvik edici ve gelifltirici politikalara ihtiyaç vard›r. Patent yasalar›n›n yenilik yaratma aç›s›ndan önemini aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE REKABET TEOR‹S‹NDE TEMEL YAKLAfiIMLAR 1 Ü fi Ü N E L ‹ M incelenRekabet konusu bilimsel analizlerde farkl› aç›lardan ve farkl› Dbiçimlerde mifltir (Erkan;1987:13.-149). Klasik Teoride Rekabet Anlay›fl›: Serbest Rekabet: Baflta A. Smith olmak üzere klasik iktisatç›lar rekabeti, bireysel ana S O Rözgürlü¤ü U amaç gösteren serbest rekabet olarak ele ald›lar. Klasik ekonomik görüfl Merkantilizm’deki devletin (hükümdar›n) birey üzerindeki mutlak egemenli¤inin aksine, D‹KKAT bireyi öne ç›kard›. Kendi kendine iflleyen bu sistemde devletin temel görevi, özgürlük olarak, ekonomik birimlerin davran›fl serbestisini korumakt›r. SIRA Walras S‹ZDE ve MarsNeo-Klasik Teoride Rekabet Anlay›fl›: Tam Rekabettir: Özellikle hall ile model kurmaya dönüflen Neo-Klasik fiyat teorisi, klasik ekonominin yeni bir versiyonudur. Klasiklerin serbest rekabet görüflü, neo-klasiklerde “tam rekaAMAÇLARIMIZ bet” modeline dönüfltü. “‹deal bir durum” olarak varsay›lan tam rekabetin oluflum koflullar› Neo-Klasikler taraf›ndan araflt›rma konusu yap›ld›. Tam rekabet, afl›r› kârlar›n olmad›¤›, maliyetin bir unsuru olarak normal kâr›n var K ‹ oldu¤u, T A P statik bir denge durumu olarak tan›mland›. Ayr›ca eksik ve aksak rekabet, tam rekabetin belli varsay›mlar›n›n geçersiz oldu¤u durum olarak ortaya kondu. Bunlar da statik denge analizleridir. Tam rekabet modelinde piyasa fiyat› veri T E L E olarak V ‹ Z Y O N al›nd›¤›nda, fiyat rekabeti yoktur. Mallar homojen varsay›ld›¤›ndan kalite rekabeti de yoktur. Herkesin olup biten hakk›nda tam bilgiye sahip oldu¤u varsay›m›na göre reklam yapmak maliyeti artt›r›c›, gereksiz bir harcamad›r ve irrasyoneldir. Bu neden‹NTERNET lerle tam rekabet bir denge durumu oldu¤u için özde rekabet yoktur; düflünsel bir kurgudur. Modern Rekabet Anlay›fl›: Etkin Rekabet: J. M. Clark, tam rekabeti, var olmayan, geçmiflte gerçekleflmemifl, gelecekte de gerçekleflmeyecek olan ideal bir durum olarak gördü. Piyasada belli aksakl›klarla oluflan rekabeti önce iflleyebilir rekabet (workable competition) olarak gördü. Ancak, belli bir aksakl›¤› olan piyasalarda rekabetten ad›m ad›m uzaklaflt›kça, piyasa sonuçlar›n›n iyileflti¤i ve rekabet etkinli¤inin artt›¤› görüldü. Örne¤in, mal çeflitlenmesi oligopol piyasas›nda, aksakl›¤a karfl› yeni bir aksakl›k olarak, daha keskin bir rekabet yar›fl› yarat›yor. Clark daha ileri çal›flmalar›nda, tam rekabetin ideal durum oldu¤u tezini terk ederek, etkin rekabet (effective competition) kavram›na yöneldi. Bu yaklafl›m, Schumpeter’in yenilikçilik tezine dayan›r. Etkin rekabet, daha kaliteli bir ürünü daha ucuza sunma yar›fl› olarak tan›mlanabilir. Bunun için firmalar rekabet bask›s› yaratan ortamda baflar› ve yenili¤e yönlenirler. D Ü fi Ü N E L ‹ M Klasik Teoride Rekabet Anlay›fl›: SerbestS Rekabet; O R U Neo-Klasik Teoride Rekabet Anlay›fl›: Tam Rekabet Modern Rekabet Anlay›fl›: D ‹ KKlasik KAT Etkin Rekabet Yeni (Neo-Klasik) Rekabet Anlay›fl: Rekabet özgürlü¤ü tezlerine dayan›r. SIRA S‹ZDE N N www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 128 Bilgi Ekonomisi Yeni Klasik (Neo-Klasik) Rekabet Anlay›fl›: Rekabet Özgürlü¤ü: Almanya’da Von Hayek ve Hoppmann, ABD’’de Chicago Okulu (Stigler) bu görüflü savundular. Bu anlay›fla göre rekabet; ekonomik özgürlüklerin gerçeklefltirildi¤i, tüketici tercihlerinin karfl›land›¤› bir arama ve bulma sürecidir. Bunun için, rekabet özgürlü¤ü ve rekabetçi ruh gereklidir; Rekabetçi ruh zaten insanda do¤ufltan vard›r. Rekabet özgürlü¤ü yaklafl›m›nda, rekabet politikas›n›n amac›, do¤al ya da yapay rekabeti engelleyici unsurlar›n kald›r›lmas›yla s›n›rl›d›r. Bu yaklafl›m bir anlamda A. Smith’in yaklafl›m›na geri dönüflü ifade eder. REKABET‹N DE⁄‹fiEN ROTASI Rekabetin rotas›, ulusal s›n›rlar içinde konuyu ele almaktan çok küresel düzlemdeki rekabet konular›na yöneldi. Buraya kadar rekabet konusundaki analizler, daha çok rekabetin genel aç›klamas› ile sanayi toplumunda, ulus devlet arka plan alg›s› içinde gelifltirilmifl olan yaklafl›mlar›n özetlenmesiydi. Oysa bilgi teknolojileriyle birlikte rekabetin rotas›, ulusal s›n›rlar içinde konuyu ele almaktan çok küresel düzlemdeki rekabet konular›na yönelmifl bulunuyor. Bu durum ayr›ca, geleneksel iktisad›n denge analizleri yerine, rekabetin yerelden küreye kadar etkili olan reel belirleyenlerinin analize dahil edilerek rekabet avantaj› yaratan unsurlar›n belirlenmesini öne ç›kard›. Zira bilgi teknolojilerindeki geliflmelerle teknolojik devrimlerin küresel rekabeti tetiklemesi, dünya ekonomisini yeniden yap›lanma sürecine yönlendirdi. Burada teknolojik devrimin önceli¤i ve belirleyicili¤i söz konusudur. Günümüzde yaflanan teknolojik devrim, mikroelektroni¤e dayal› iletiflim ve robot teknolojileri baflta olmak üzere zamanla genetik ve nanoteknolojilere do¤ru bir yönelim gösterdi. Bilgisayar destekli tasar›m, bilgisayar destekli üretim ve entegre üretimi gündeme geldi. Üretim süreci giderek bilgisayarlara dayal› olarak gerçeklefltirilirken ayr›ca üretimde esneklik artt›. Yeni meslek ve yeteneklerin gelifltirilmesi ve yeni kurulufl yerleri gündeme geldi. Yeni teknolojilerin neredeyse sonsuz bir yenilenme gücü bulunuyor. Yeni ürünler ve yeni üretim yöntemleri h›zla gelifliyor. Bütün dünya bilgi temelli endüstrilere ve hizmet sektörüne yöneldi. Yeni üretim süreçlerinde özellikle teknoloji ve bilgi temel üretim faktörleri oldu. Bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki köklü ve sürekli de¤iflim, bilgi ekonomisi yönünde yeni yap›lar› getirirken piyasalar›n yap› ve iflleyiflini de köklü olarak etkiledi. Bilginin üretimi, da¤›t›m ve paylafl›m›, piyasalar›n yap›lan›fl›, iflleyifli, etkinli¤i, büyüklü¤ü, s›n›rlar› ve ekonomik geliflmenin içeri¤i de¤iflim gösterdi (Melody, 2007:74). ‹nternet kullan›m›, telsiz telefon, elektronik haberleflme ve elektronik bankac›l›k gibi alanlardaki geliflmeler bir yandan firma faaliyetlerinin ve ekonomik geliflmeyi yeniden yap›land›rd›. Özellikle ekonomik alt yap›n›n elektronik hâle gelmesi ve iliflkilerin yerel ve ulusal boyuttan küresel arenaya kadar genifllemesi bu de¤iflimlerde belirleyici rol oynad›. Altyap› olarak biliflim a¤lar›n›n sa¤lad›¤› iletiflim olanaklar› küresel çaptaki ekonomik faaliyetleri köklü biçimde dönüfltürdü. Teknolojik aç›dan geliflmifl ekonomiler ile biliflimde h›zl› at›l›m yapan geliflmekte olan ekonomiler, ekonomik yap›lar›n› 21. yy’›n Bilgi Temelli (knowledge based) Ekonomi durumuna dönüfltürüyorlar. Bu dönüflümler sadece biliflim sektöründe de¤il, bilgi ve iletiflimin yo¤un kullan›ld›¤› tüm sektör ve alanlarda da köklü s›çramalar getiriyor. Özellikle elektronik, bilgisayar, iletiflim, enformasyon ve medya sektörü ekonominin sürükleyici sektörleri konumuna yükseldi. Ayr›ca ekonomilerin en h›zl› büyüyen sektörleri oldular. Bu nedenle hükûmetler bu sektörlerin dinamizminden yararlanarak, hem bu sektörlerin geliflmesi hem de bunlar üzerinden ekonomi bütününün geliflmesine yönelik tefl- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge vik, strateji ve politika uygulamas›na yöneldiler. Bu sayede ekonomide etkinlik ve verimlili¤i yükseltmek amac›yla sürdürülebilir büyümeyi teflvik ettiler. Söz konusu de¤iflimler, toplumsal bütünü oluflturan teknolojik, ekonomik, politik, sosyal ve kültürel alanlar›n sistem ve yap›lar›n› de¤ifltirerek, bunlar içindeki ak›fl ve iflleyifl süreçleri yeni biçim çerçeve kazand›. K›saca, sanayi toplumu bir bütün olarak bilgi toplumuna dönüfltü. 20. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde gündeme gelen, kuantum düflünce sistemi, ayn› yüzy›l›n ikinci yar›s›nda baflta elektronik teknolojilerin sürükledi¤i enformasyon toplumu devreye girerken, yüzy›l›n son çeyre¤i bilgisinin teknolojileri ve genetikteki dönüflümlerle bilgi temelli (knowledge based) ekonomik yap›lanmalar› gündeme tafl›d›. Bu de¤iflimler yeni teknolojilerle birlikte toplumlar›n kurumsal ve örgütsel yap›lar›n› da kökten de¤ifltirdi. Birikmifl bilgi olarak teknoloji bir stok büyüklük iken bilgi ve enformasyon buna eklenen veya bundan ç›kan ak›m büyüklüklerdir. Bu nedenle bilgi ve iletiflim a¤lar› ile bunlar üzerinden enformasyon ve bilginin çevreye yay›lmas› a¤ sistemlerini yaratt›. Biliflim teknolojileri altyap›s› olarak ‹nternet a¤lar› ve bilgi otoyollar› bilginin ve iletiflimin ak›fl›n›n ön kofluludur. Bu a¤lar içinde insanlar›n sahip oldu¤u bilginin paylafl›m›, da¤›t›m› ve yeniden üretimi ekonomik aktiviteler olarak devreye girer. Bu nedenle bilgi toplumu ayn› zamanda a¤ toplumu olarak teknolojik, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel kurumlaflmalar›n yeni biçimde yap›lanma, sistemleflme ve iflleyifline ortam sa¤lad›. Bilgi ekonomisinde örgütlenme, üretim ve iflleyifl, sanayi toplumunun formel yap›lar› yerine, sanal (virtual) a¤lar› ikame etti. ‹letiflim, enformasyon ve bilgi ak›fl›; yerel, bölgesel, ulusal ve küresel boyutlarda ticaret, üretim, tüketim ve her türlü ekonomik faaliyetlerin yeni piyasa ve rekabet flans› yaratmas›na ve yap›lanmas›na yol açt›. Sadece e-ticaretin gerçekleflti¤i yeni ve sanal bir piyasa yap›s›n›n de¤iflmesi de¤il; tüm piyasalar›n; h›z, iflleyifl, karar birimlerinin alg› ve iletiflim biçimleri, maliyet yap›s›, verimlilik yap›s›, a¤ d›flsall›klar›, ortaklafla rekabet ve yenilikçi rekabet anlay›fllar› ile piyasalar›n teknolojik donan›m sistemleri tümüyle de¤iflim ve dönüflüm geçirerek yeni yap›lar kazand›. Teknolojide h›zl› de¤iflim, bir yandan ölçek ekonomilerini etkilerken di¤er yandan uluslararas› rekabeti ve iflleyiflini etkiledi. Rekabet ile teknoloji aras›ndaki etkileflimde, teknolojinin geliflme h›z›, yay›lmas› ve giderek kullan›m biçimi, rekabet süreci taraf›ndan yönlendirildi. Bu süreçte yeni teknolojiler, uluslararas› rekabet avantaj› yaratman›n ana kayna¤› oldu. Rekabet ve teknolojik geliflmenin birlikte yaratt›¤› endüstriyel dönüflüm ülke ekonomisinin verimlili¤ini belirledi. Ancak, kaynaklar›n› verimli kullanabilen ülkeler rekabette avantaj yaratabildiler. Ulusal düzeyde rekabet edebilirli¤in kayna¤›, verimlilik düzeyinin yüksekli¤i ve verimlili¤in zaman içerisinde artmas›d›r. Yüksek verimlilik, daha kaliteli ürün, daha ileri ve etkin bir teknoloji, daha fazla ürün çeflitlemesi flans› getiriyor. Uluslararas› ticaret ve yabanc› yat›r›mlar ülke ekonomisinin verimlilik art›fl›na hizmet eder. D›fl ticarete aç›k firmalar, dolay›s›yla ithalat ve ihracat, verimlilik art›fl›n›n bir parças› olur. Ülke ekonomisinde verimlili¤in kayna¤›, endüstri ve firmalara ba¤l›d›r. Verimlilik arayan firmalar, var olan kaynaklar› etkin kullanmaya çal›fl›rlar. Bilgi ça¤›nda rekabetin, dinamik ve en etkin kayna¤› bilgi ve yenilik üretimine odaklanmaktan geçiyor (Bkz Ünite:1: Bilginin üretim stratejileri ve orda verilen kaynaklar). Zira küresel rekabet ortam›nda dinamik rekabet avantajlar› öne ç›kmaktad›r. www.hedefaof.com 129 130 Bilgi Ekonomisi ULUSLARIN REKABET ÜSTÜNLÜKLER‹ Karfl›laflt›rmal› avantajlar, artan ölçüde teknolojik geliflme ve yeniliklere dayan›yor. Neden baz› ülkeler, baz› mallar›n üretiminde, di¤er ülkelere göre üstünlük ve avantaja sahiptirler? Bir ülkenin, di¤er bir ülkeye göre sa¤lad›¤› bu avantajlar onun rekabet yetene¤inde belirleyici oluyor. Birçok araflt›rmac›, ülkelerin rekabet yetene¤ini makroekonomik bir olgu olarak görmekte ve bu nedenle, döviz kuru, faiz oran›, bütçe aç›klar›, ucuz ve bol ifl gücü gibi temel de¤iflkenleri ileri sürmektedir. Ancak bugün uluslararas› alanda yüksek düzeyde rekabet flans› elde etmifl ülkeler yak›ndan incelendi¤inde, söz konusu de¤iflkenlerdeki olumsuzluklara ra¤men bu baflar›ya ulaflt›klar› görülmektedir. Örne¤in, Almanya, ‹sviçre ve ‹sveç, k›t ve pahal› eme¤e sahip olmalar›na karfl›n uluslararas› rekabette baflar›l› ülkelerdir. ABD’nin yüksek bütçe ve d›fl aç›klar› birçok malda ortaya ç›kan rekabet avantaj›n› engellemiyor. Di¤er baz› kimselere göre ise rekabet avantajlar› zengin do¤al kaynaklara dayan›r. Ancak Japonya örne¤i bu tezi de çürütmektedir. Örne¤in; bir flehir devleti olan Singapur’un hiçbir do¤al kayna¤› yoktur. Ama elde ettiklerini verimli kullanarak dünyan›n en geliflmifl ülkelerinden biri olmay› baflard›. Bu görüfller, özde karfl›laflt›rmal› üstünlükler tezine dayan›r. A. Smith’de ileri sürülen d›fl ticarette mutlak üstünlük tezi, daha sonra Ricardo ve di¤erleri taraf›ndan faktör donan›m›ndan kaynaklanan karfl›laflt›rmal› üstünlük tezi olarak ortaya konuldu. Ancak karfl›laflt›rmal› faktör avantaj› tezi daha çok 18. ve 19. yy’›n koflullar›n› yans›t›r. Üretimin a¤›rl›kl› olarak, do¤al kaynaklara ve sermayeye dayand›¤› bu dönemde ifl gücünün niteli¤i ön plana ç›kmaz. Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisi daha sonra, “faktör donat›m teorisi” olarak Hecksher ve Ohlin ile Samuelson taraf›ndan yeniden yorumlanm›flt›r. Özellikle, Japonya ve Güney Kore’nin uluslararas› rekabette ön plana ç›kmas›n› gözleyen baz› yazarlar, yönetim fleklindeki farkl›l›klar›, ifl gücü-yönetici iliflkilerini ve devletin ekonomi politikalar›ndaki önemini gündeme getirdiler. Konu daha yak›ndan incelendi¤inde, ulusal verimlili¤in kayna¤›n› oluflturan ileri teknoloji ile nitelikli ifl gücü ve yeniliklerin a¤›rl›k kazand›¤› görülür. Çünkü günümüz endüstrileri, ifl gücü veya sermaye yo¤un teknolojilerden bilgi yo¤un teknolojilere yöneldi. Bu sonuçla, bol ve ucuz faktörlerin yaratt›¤› karfl›laflt›rmal› avantaj tezi önemini yitirdi. Buna karfl›l›k, karfl›laflt›rmal› avantajlar, artan ölçüde teknolojik geliflme ve yeniliklere dayan›yor. Bu geliflme içinde ölçek ekonomileri yan›nda, ürün çeflitlemesi ve tüketici isteklerinin artan ölçüde dikkate al›nd›¤› görülür. Ölçek ekonomileri, uluslararas› rekabet avantajlar›n› aç›klamaya yönelik olarak, faktör avantajlar› tezinin yetersiz kald›¤› noktada, onun yerine geçecek biçimde devreye sokulmak istenmifltir. Buradaki temel görüfl, ölçek ekonomilerinin, ihracatta maliyet avantajlar›n›n olmad›¤› durumda, ölçek ekonomisi ile sa¤lanan içsel ve d›flsal tasarruflar maliyet avantaj› yarat›r. Ancak rekabet üstünlü¤ü tek bafl›na ölçek ekonomilerinin yaratt›¤› maliyet avantajlar›na dayand›rmak yetersiz kal›r. Dünya ticaretinde iddial› olan birçok firma, ana ülkesinde büyük ölçe¤e sahip de¤ildir. Ölçek avantajlar›, uluslararas› rekabette avantaj elde etmeyi, tek bafl›na aç›klamakta yetersizdir. Bu nedenle rekabet üstünlü¤ünü aç›klayan yeni yaklafl›mlar daha çok yenilik ve teknolojik geliflmelere dayan›r. Teknolojik geliflme ve yenili¤e dayal› bilgi yo¤un üretim biçiminde mikroelektronik, genetik ve nano ürünler ile ileri nitelikli materyal ve bilgi sistemleri önem kazand›. ‹leri teknolojiler firmaya, yeni girdi, yeni ürün ve yeni üretim yöntemleri ile k›t faktör sorununu çözme gücü veriyor. Yeni teknolojilerde gündeme gelen esnek otomasyon sistemi, firmadaki baz› yetersizlikleri, model de¤iflimi ile aflma flans› getirdi. Bu arada, firmalar›n üretim ve pazarlama iliflkileri giderek küresel boyutta gerçeklefltirilen bir içerik ka- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge zand›. Tafl›mac›l›k ve haberleflmedeki geliflmeler, üretim faktörleri ile ürünlerin ak›flkanl›¤›n› artt›rd›. Ülkenin sahip oldu¤u karfl›laflt›rmal› avantaj ve üstünlükler h›zla de¤iflti, kal›c› de¤il, esnek bir içerik kazand›. Oluflan esnek üstünlükler (avantajlar) sisteminde, fiyat rekabetinden çok, yenilik rekabeti, kalite rekabeti ve ürün çeflitlendirmesi ve modern dizayn ve görüntü artan ölçüde önem kazand›. Buraya kadar yap›lan aç›klamalar›n gösterdi¤i gibi rekabet üstünlük ve avantajlar›n›, teknolojik yenilik, bilgi üretimi ve küreselleflen rekabete dayan›yor. Zira uluslararas› rekabette yenilik ve teknolojik farkl›l›k, rekabet üstünlü¤ü ve avantajlar›n›n merkezî unsuru olarak ön plana ç›kt›. Bu olgudan yola ç›kan Porter, ülkelerin uluslararas› rekabet yetene¤ini yeni bir teori içinde aç›klamaya çal›flt›. Porter’›n (1990) gelifltirdi¤i uluslar›n rekabet avantajlar› teorisi, dünya ticaretinde rekabet gücü yüksek 10 ülkenin verilerine dayal› olarak, genifl bir araflt›rma grubu ile dört y›ll›k bir çal›flman›n sonucunda ortaya kondu (bu konular›n ayr›nt›l› incelenmesi için Erkan, C., 1993: 51-116). Porter’e göre, rekabet avantajlar›n› ülkelerden çok firmalar yarat›r. Bu aç›dan firmalar›n rekabet stratejileri önem kazan›r. Bununla birlikte, rekabet avantajlar›n›n yarat›lmas›nda firman›n kuruldu¤u ana ülkenin rolü çok önemlidir. Hatta ana nedenlerden birisidir. Bu yüzden Porter gelifltirdi¤i yeni teoride, firma davran›fllar› ile ulusal avantajlar teorisinin bir sentezini gerçeklefltirir. Porter, bir ülkenin firmalar›n›n rekabetçi olmas›nda, iktisatç› ve politikac›lar kadar, firma yöneticilerini de sorumlu görür. Bir ülkenin uluslararas› düzeyde rekabetçi olmas›, belli bir rekabet üstünlü¤ü yaratmas›na ve bu rekabet üstünlü¤ünü korumas›na ba¤l›d›r. Bunun sa¤lanmas›nda, ülke kadar firmalara da görev düfler. Çünkü bugünün küresel rekabetinde, sadece belli ülkelerin, belli firmalar›, rekabet üstünlü¤üne sahiptirler ve bunu koruyup gelifltirdiler. Rekabet üstünlü¤ünün yarat›lmas› ve korunmas›, yüksek ölçüde yerelleflmifl bir özellik gösterir. Daha aç›k deyimle, ülkenin ve ülke içinde de belli bir kent veya bölgenin yaratt›¤› ortam içinde uluslararas› rekabet üstünlü¤ü yarat›l›r. Rekabetin artan ölçüde küreselleflmesi, ilk bak›flta, ulusal ekonominin önemini azalt›r gibi gözüküyorsa da aksine artt›r›r. Zira rekabet üstünlü¤ünün temelinde, ana ülkenin sahip oldu¤u teknoloji ve nitelikli ifl gücü ve yenilikçilik düzeyi yatar. Bu nedenle, bir ülkenin rekabet üstünlük ve avantajlar›n›n temelinde, ulusal ekonominin yap›sal farkl›l›klar›, de¤er yarg›lar›nda farkl›l›klar, kültürel farkl›l›klar, kurumsal farkl›l›klar ve tarihsel farkl›l›klar gibi önemli etkenler bulunur. Bu nedenle, rekabet küresellefltikçe rekabet üstünlü¤ünde ulusal etkilerin önemi azalaca¤›na artar. ‹flte bu koflullarda Porter’e göre, rekabet üstünlü¤ü yarat›p koruyabilmek için; • Firma, rakiplerinden farkl› ve daha iyi bir firma stratejisi seçmelidir. • Firma, uluslararas› ticaret ve d›fl yat›r›mlar›n› birlikte kavrayan küresel bir strateji oluflturmal›d›r. Porter, d›fl ticaret ve d›fl yat›r›mlar›n her ikisini de küresel bir strateji içinde bütünlefltirmeyi önerir. Çünkü küresel stratejinin baflar›s›, ana ülkeye dayal› bir firma veya endüstri taraf›ndan gerçeklefltirilir. Firman›n ticaret ve yat›r›mlar› ayn› bütünün parçalar› durumuna gelir. Ana ülke, firman›n rekabet üstünlü¤ünü yarat›p sürdürmesinin temel dayana¤›d›r. Ana ülkenin sa¤lad›¤› uygun koflullar içinde firma, ileri teknolojiye dayal› üretim süreci içinde, di¤er ülkelerden daha farkl› bir konumda bulunur. Daha verimli bir üretim sürecini, daha ileri bir teknolojiye dayal› olarak daha ileri yeteneklerle gerçeklefltirir. Bu üstünlüklere sahip firma merkezî- www.hedefaof.com 131 Porter’a göre, rekabet avantajlar›n› ülkelerden çok firmalar yarat›r. 132 Bilgi Ekonomisi nin bu konumu iliflkili oldu¤u sektörlere yans›yarak, ba¤l› firmalar›n ve dolay›s›yla ülke ekonomisinin rekabet avantaj› elde etmesini sa¤lar. Uluslararas› rekabette baflar›l› firmalar›n belli bir bölge veya flehirde topland›¤› görülür. Bu kurulufl yerleri, co¤rafik yo¤unlaflma nedeniyle avantajl› bir çevre yarat›r. K›sacas›, Porter’in gelifltirdi¤i teori karfl›laflt›rmal› avantajlar›n gerisindeki, “rekabet avantajlar›na” yöneliktir. Yaln›zca, do¤al kaynak, sermaye veya ifl gücü avantajlar› tek tek de¤il, rekabet avantaj› yaratan tüm faktörler birlikte dikkate al›n›r. Baflka bir deyimle, maliyet, kalite, ürün farkl›laflt›rmas›, yeni ürün teknolojik farkl›l›klar, ölçek ekonomileri ve piyasa yap›lar› hep birlikte rekabet avantaj› yaratan unsurlard›r. Zira ürün dizayn› ve yenilikler de faktör avantaj› ve ölçek ekonomileri kadar önemli unsurlar olarak ön plana ç›kar. Porter’in yaklafl›m›nda ayr›ca, ayn› ülke içindeki baz› firmalar›n neden yenilikçi, di¤erlerinin de geleneksel kald›¤› da aç›kl›k kazan›r. Statik yaklafl›mlar›n aksine, yenilikçi dinamik yaklafl›mlar, ölçe¤e göre artan getiriye yol açar. Üretim faktörlerinin kalitesinde ortaya ç›kan sürekli yenilikler yoluyla verimlilik sürekli artar. Porter (1990: 72 ve 127), bu unsurlar›n sistematik olarak ortaya ç›kabilmesi için, ulusal rekabet avantajlar›n› dört temel belirleyen içinde inceleme konusu yapar. Bunlar: • Faktör Koflullar›, • Talep Koflullar›, • Ba¤lant›l› ve Destek Endüstriler, • Firma Stratejisi, Endüstriyel Yap› ve Rekabettir. Faktör Koflullar›, ülkenin üretim faktörleri aç›s›ndan durumunu yans›tmakta olup, rekabetçi firman›n ihtiyaç duyaca¤› nitelikli beflerî kaynaklar›, fiziki kaynaklar›, bilgi kaynaklar›n›, sermaye kaynaklar›n› ve altyap› donan›mlar›n› kapsar. Talep Koflullar›, rekabetçi endüstrilerin üretti¤i mal ve hizmetlere yönelik talebin yap›s›n› kapsar. Ba¤lant›l› ve Destek Endüstriler ise uluslararas› rekabeti üstlenen firman›n dayand›¤› ve iliflkide oldu¤u destek endüstrilerin ülkedeki durumunu yans›t›r. Firma Stratejisi, Endüstriyel Yap› ve Rekabet ise ülke içindeki firman›n stratejileri ile endüstriyel yap› ile rekabet yap›s›n› belirleyen koflullardan oluflur. Ülke içi ekonomik ortam›; daha dinamik, kârlar› uyar›c›, yeniliklere yönlendirici bu avantajlar› zaman içinde artt›r›p gelifltirebilen bir ülkenin firmalar› daha avantajl› olur. Söz konusu dört belirleyenin biri veya ikisi rekabet avantaj› yaratabilir. Ancak daha genel ve kal›c› bir baflar› için hepsi birlikte var olmal›d›r. Çünkü hepsi birden karfl›l›kl› etkileflim içinde birbirinin daha da geliflmesini tetiklerler. Bu etkileflim “Elmas” modeli ile aç›klan›r. Elmas modeli içinde ulusal rekabet avantajlar›n›n de¤ifliminde etkili olan iki d›flsal de¤iflken daha söz konusudur. Bunlar: Devletin uygulad›¤› politikalar ile karfl›lafl›lan f›rsatlar ve flanslard›r. Ulusal rekabet avantajlar›n›n içsel olan dört belirleyeni ile d›flsal olan iki belirleyenin hepsi birlikte karfl›l›kl› olarak birbirini etkiler ve birlikte evrimleflip geliflirler ve bir sistem olufltururlar. Rekabet avantajlar› aç›s›ndan faktörlerin iki gruba ayr›lmas› yararl›d›r: Temel faktörler olarak ele al›nan do¤al kaynak, iklim, kurulufl yeri, niteliksiz ifl gücü gibi unsurlar, rekabet avantajlar› yaratma aç›s›ndan pasif unsurlard›r. Genellikle bunlara yönelik ek yat›r›m yapma ihtiyac› vard›r. Buna karfl›l›k ileri düzeydeki faktörler olan modern ulafl›m ve iletiflim sistemi ile çeflitli alanlarda uzmanlaflm›fl nitelikli ifl gücü, üniversite araflt›rma kurumlar›, mühendis donan›m› ve bilgisayar mühendisli¤i gibi faktörler ise rekabet avantaj› yaratan unsurlard›r. Rekabet avantaj›, genel faktörlerden çok özel (ileri) faktörlere ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Zira rekabet avantajlar› ileri düzeyde ve uzmanl›¤a dayal› olarak gerçekleflir. www.hedefaof.com 133 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge fiekil 5.1 F›rsatlar Porter Modelinde Sistem Bütünü Firma Stratejisi Endüstriyel Yap› ve Rekabet Faktör Koflullar› Kaynak: Porter, 1990: 127. Talep Koflullar› Devlet Ba¤l› ve Destek Endüstriler Ancak bugünün özel üretim faktörü, yar›n›n genel faktörü olabilir. Bilgi, bilim ve prati¤in sürekli yenilenmesi ile faktör avantaj›n›n sürekli korunmas› mümkün olabilir. Bu dinamik süreçte, rekabet avantaj›n›n sürekli yenilenebilmesi, nitelikli insan kayna¤› ve bilgi kayna¤›n›n iki temel unsuru olan e¤itim ve bilimdeki yenilenmeye ba¤l›d›r. Bu iki unsurun kullan›lmas› ile mevcut üretim faktörlerinin gelifltirilmesi mümkündür. Bu yüzden ulusal rekabet avantajlar› yaratabilmek için özellikle, daha kaliteli özel ve kurumsal mekanizmalar (araflt›rma kurumlar›) içinde özel üretim faktörlerinin gelifltirilmesine önem verilmelidir. Ulusal rekabet avantajlar›n›n yarat›lmas›nda, faktör gelifltirme mekanizmas›n›n varl›¤›, üretim faktörleri havuzundan (donan›m›ndan) daha öncelikli bir konuma sahiptir. Bu süreçte kamu sektörü daha çok temel ve genel üretim faktörlerini üretmeye ve gelifltirmeye yönelir. Oysa özel sektör, kendi özel ihtiyac› için, ileri düzeyde ve uzmanl›¤a dayal› özel üretim faktörleri gelifltirmeye yönelmek zorundad›r. Bu nedenle rekabet avantaj› yarat›c› faktör gelifltirme program›nda özel sektöre a¤›rl›kl› bir görev düfler. Örne¤in faktör gelifltirme aç›s›ndan Japonya’da özel, ‹sveç’te ise kamunun a¤›rl›¤› önceliklidir. Türkiye’nin nitelikli beflerî sermaye oluflturabilmesi için uygulamas›SIRA gereken S‹ZDE politikalar› düflününüz. D Ü fi Ü N E Lkaynaklan›r. ‹M Talebin rekabet avantajlar› aç›s›ndan önemi dinamik etkisinden Firmalardaki ilerleme ve yenili¤in h›z›n› ve niteli¤ini belirler. Bu aç›dan, iç talebin yap› ve bileflimi; iç talebin geniflli¤i ve büyüme kal›b› ile iç talepteki S O R Utercih yap›s›n›n d›fl piyasalara yans›ma ve mekanizmalar› önemlidir. Firman›n, rekabet avantaj› yakalamas› ve bunu korumas›, söz konusu firmaya D‹KKAT destek veren ba¤lant›l› endüstrilerin varl›¤› ile mümkündür. Ba¤l› ve destek endüstriler, firman›n girdi temininde, yeniliklerin uygulamas›nda ve faaliyetin uluslararaSIRA yakalaman›n S‹ZDE s›laflmas›nda etkili olur. Bu yüzden uluslararas› rekabet avantaj› bir AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P Rekabet avantaj›n›n sürekli yenilenebilmesi, nitelikli insan kayna¤› ve bilgi kayna¤›n›n iki temel unsuru olan e¤itim ve bilimdeki yenilenmeye ba¤l›d›r. 2 N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 134 Bilgi Ekonomisi di¤er önemli belirleyenidir. Öncelikle üretim sürecinde yenilik ve daha yeni teknolojilere geçiflte, yeni fikirlerin gelifltirilmesinde ve h›zl› bilginin sa¤lanmas›nda etkilidir. Bunun için firman›n etkin bir biliflim a¤› kurmas› gereklidir. Bir ürünün nitelik, kalite ve mal çeflitlemesinde yenili¤e gidilmesi, destek servislerinden yani dizayn ve yenilik servislerinden alaca¤› etkilere ba¤l›d›r. Bilgi ak›fl› uyumlu çal›flma için, teknik personelle yönetimin kültürel homojenli¤i ile yetenek düzeyleri aç›s›ndan uyum sa¤layabilecek durumda olmal›d›r. Çal›flan ve yönetici aras›ndaki iliflki, iletiflim, kaynaflma ve haberleflme de bilgi ak›fl›n› etkiler. Gerek tedarik sa¤layan firmalar gerekse ba¤lant›l› endüstriler rekabet avantaj› yaratmak aç›s›ndan katk›lar› bilgi ak›fl› ve teknoloji yoluyla gerçekleflir. Firmalar aras› yak›nl›k ve kültürel uyum, iflletmeler aras› her türlü al›fl verifl ifllemini; yabanc› iflletmeye k›yasla kolaylaflt›r›r. Uluslararas› rekabet avantaj› yaratman›n dördüncü önemli belirleyeni, firma faaliyetlerinin gerçeklefltirildi¤i, organize edildi¤i ve yönetildi¤i ortam ile iç rekabetin durumudur. Firman›n amaçlar›, izledi¤i strateji ve organizasyon yöntemindeki farkl›l›klar, rekabet avantaj›na kaynakl›k eder. Ülke içinde rekabetin gerçekleflme biçimi, yenilik sürecini belirleyerek uluslararas› düzeyde baflar›n›n ana nedeni olur. Yerel firman›n yap›lan›fl ve stratejisi, ulusal koflullara ba¤l› olarak gerçekleflir. Bu koflullar içinde firman›n yönetim ve rekabet biçimi belirlenir. Yönetim biçimindeki ulusal farkl›l›klar, e¤itim, donan›m, liderlik organizasyon biçimi, (grupsal ve hiyerarflik) bireysel inisiyatif, karar verme, tüketici iliflkileri, ifllevsel efl güdüm, uluslararas› faaliyete yönelik davran›fllar ve iflçi-iflveren iliflkilerindeki de¤iflik durumlardan kaynaklan›r. Bu alandaki farkl›l›¤›n yönetim ve organizasyon yetene¤ini etkilemesi uluslararas› alanda avantaj ve dezavantajlar›n kayna¤› olur. Bu unsurlar daha çok, e¤itim sistemi, sosyal ve dinsel geliflmenin tarihsel seyri, aile yap›s› ve di¤er birçok unsura ba¤l›d›r. Ayr›ca yönetici davran›fllar› önemli bir rol oynar. Ulusal imaj, firman›n d›fl ülkelerdeki görünümüne yans›r. Küresel rekabete yatk›nl›k, d›fl seyahatler, d›fl ülkede yaflamak, yabanc› dil, bu aç›dan önemli unsurlard›r. Firman›n küreselleflmesinde devlet politikalar›n›n da yönlendirici bir unsurdur. Rekabet avantaj› yaratmada firma amaç ve motivasyon sistemlerinin çal›flanlar ve yöneticiler taraf›ndan içsellefltirilmifl olmas› önemlidir. Firma amaçlar› yan›nda, çal›flan ve yönetenlerin bireysel amaçlar› ve sahip olduklar› motivasyon sistemleri baflar›y› teflvik ve engelleme yönünde önemli etkenlerdir. Bireysel davran›fl ve çaban›n teflvikinde ödül sistemi önemlidir. Bir kez yarat›lan prestij ve imaj bu avantaj›n korunmas›n› öncelikli bir amaç durumuna getirir. Uluslararas› rekabet avantajlar› yaratmada iç rekabetin özel bir yeri vard›r. Dünya rekabetinde söz sahibi bütün ülkelerde iç rekabet oldukça güçlüdür. ‹ç rekabette baflar›l› firma bulufl ve yeniliklere yöneldi¤i içindir ki d›fl rekabette de baflar› flans›n› yakalarlar. ‹ç rekabet getirdi¤i yenilik süreci ile maliyeti düflürür, yeni ürün ve üretim süreci yarat›r, kalite ve hizmette yenilik getirir. Özellikle, ürün rekabeti; kalitede, verimlilikte, görüntü ve dizayn ile sunulan servis hizmetlerinde kendini gösterir. ‹ç rekabetin getirdi¤i yenilik süreci ile teknolojik aç›dan daha üst düzeylere geçifl sa¤lan›r. Uluslararas› düzeyde baflar›l› olan bir ülkenin firmalar› genellikle ayn› flehirde yo¤unlafl›r. Kümelenmifl firmalar aras›nda yenili¤in ve bilginin h›zl› yay›lmas› ve bu yüzden ilgili endüstri dal›nda h›zl› geliflme süreci yarat›r. Ancak iç rekabet tek bafl›na uluslararas› rekabet avantaj› yaratmaz; ancak dezavantaj›n afl›lmas›na yard›mc› olur. Uluslararas› alanda yeni f›rsatlar olarak, yenilikler, temel teknolojilerde yenilenmeler (nanoelektronik, biyoteknoloji), girdi maliyetinde ani de¤iflimler (petrol flo- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge 135 ku gibi), küresel finans piyasalar›nda ve döviz kurlar›nda de¤iflim, küresel ve yerel taleplerde yeni dalgalanmalar, d›fl ülkelerin uygulad›klar› politikalar ve savafllar gelir. Rekabet pozisyonlar›nda ortaya ç›kan de¤iflmeler, kesintiler ve süreksizlikler, birçok firma için yeni f›rsatlar yarat›rlar. Baz› firmalar avantajlar›n› kaybederken di¤erleri yeni avantajlar yakalar. Di¤er yandan d›fl rekabet avantajlar›n›n yarat›lmas›nda devletin izledi¤i politikalar›n pozitif veya negatif etkileri olabilir. Ayr›ca devlet, bu dört belirleyende ortaya ç›kan de¤iflimlerden de etkilenir. Al›c› ve sat›c› firmalar sermayedar olarak piyasalarda yer al›rken piyasa yap›lar›n› etkilerler. Bu etkileflim içinde rekabet avantaj› yarat›l›r. Sistem bütününü yaratan belirleyenlerin, tam etkisi karfl›l›kl› ve birlikte etkileflim iliflkisi içinde ortaya ç›kar. Tek tek de¤iflkenlerden kaynaklanan etkiler genellikle yeterli olamaz. ULUSAL EKONOM‹N‹N REKABETÇ‹ GEL‹fi‹M‹ Rekabet avantajlar› yaklafl›m›, teknolojik de¤iflim ve yenilikten kaynaklanan verimlilik art›fl›yla, ayn› zamanda ekonomik geliflme ve refah art›fl›n› da beraberinde getirir. Bir ekonomideki verimlili¤in ulaflt›¤› düzey ve verimlili¤in art›fl h›z›, ülke endüstrilerindeki rekabet sürecinin bir fonksiyonudur. Bu nedenle, rekabet avantajlar›n›n yarat›lmas›, rekabet yar›fl› içinde, rekabetçi pozisyonun gelifltirilerek daha üst düzeylere aktar›lmas›yla sa¤lan›r. Mevcut rekabet avantaj› sürekli olarak üst düzeylere aktar›l›r. Bunun gerçekleflmesi, var olan endüstrinin rekabet yetene¤ini gelifltirerek, yeni ve daha verimli endüstrilere geçiflle sa¤lan›r. Endüstrileflme ve rekabetin daha üst düzeylere tafl›nabilmesi, ihracat ve ithalat› zorunlu k›lar. ‹hracatla birlikte, d›fl yat›r›mlar devreye girerken ve rekabet avantaj› elde eden ülkeler eski teknolojileri ihraç ederken ülke içinde daha verimli teknolojilere geçerler. ‹hracat yetene¤i olmayan ülkenin verimlilik düzeyi geriler. Her ülke ekonomisi çok say›daki rekabetçi geliflme aflamas›ndan geçebilir. Her ülkenin içinde bulundu¤u rekabetçi geliflme aflamas›, onun küresel düzeydeki rekabetçi konumunu yans›t›r. Porter (1990;564 vd), rekabetçi geliflme aflamalar› olarak 4 dönemi birbirinden ay›r›r: • Faktör güdümlü (faktörlere dayal›) geliflme aflamas›, • Yat›r›m güdümlü (yat›r›mlara dayal›) geliflme aflamas›, • Yenilik güdümlü (yenili¤e dayal›) geliflme aflamas›, • Refah güdümlü (refaha dayal›) geliflme aflamas›. Faktör Güdümlü Geliflme Aflamas›: Bu aflamada ekonomik geliflme, ülkenin temel üretim faktörleri olan do¤al kaynaklarla yetersiz düzeydeki sermaye birikimi ve yar› uzmanlaflm›fl ifl gücü donat›m›na dayal› olarak gerçekleflir. Rekabet avantaj›, baz› üretim faktörlerinin göreli ucuzlu¤udur. Avantaj›n kayna¤› temel üretim faktörleridir. Bu aflamada ürün, üretim süreci ve teknoloji aç›s›ndan rekabet avantajlar› yoktur. Sadece ucuz faktör maliyetinden dolay› fiyat rekabetine giriflebilir. Teknoloji, ülke içinde üretilmez. D›flar›dan ithal edilir; yabanc› sermayeye ihtiyaç duyulur. Geliflmifl ürün dizayn› taklitle ve ileri teknoloji ise ancak d›fl yat›r›mlarla ülkeye gelir. Ekonomi dünyadaki d›fl dalgalanmalardan, örne¤in döviz kuru de¤iflimlerinden güçlü olarak etkilenir. Bu aflamada sektörlerde verimlilik düflüktür. Yat›r›m Güdümlü Geliflme Aflamas›: Bu geliflme aflamas›n›n rekabet avantajlar›, ülkenin ve firmalar›n yat›r›m iste¤i ve yetene¤ine dayan›r. Firma, dünya pazarlar›ndan elde edilebilen modern teknoloji donan›mlar›na yat›r›m yapar. Modern, etkin ve ço¤u kez büyük ölçekli üretim için gerekli donat›ma yat›r›m yap›l›r. Firmalar, d›fl piyasalarda rekabet f›rsat› tan›yan teknoloji, ihraç mallar› ile ortak yat›r›mlar gibi araçlara yönelir. Yat›r›mlara dayal› geliflme aflamas›nda, yerli teknoloji ve yöntemler henüz geliflme aflamas›ndad›r. D›fl kaynakl› teknolojilerin özümsen- www.hedefaof.com Faktör Güdümlü Geliflme Aflamas›: Ekonomik geliflme, ülkenin temel üretim faktörleri donat›m›na dayal›d›r. Yat›r›m Güdümlü Geliflme Aflamas›: D›fl kaynakl› teknolojilerin özümsenmesi ve gelifltirilmesi yetene¤i, yat›r›m güdümlü geliflme aflamalar›na ulaflmak için temel unsurdur. 136 Yenilik Güdümlü Geliflme Aflamas›: Elmas modelinin tüm elemanlar› aras›nda en etkin ve yo¤un ifllerlik kazand›¤› geliflme aflamas›d›r. Bilgi Ekonomisi mesi ve gelifltirilmesi yetene¤i, yat›r›m güdümlü geliflme aflamalar›na ulaflmak için temel unsurdur. Bu aflamay› faktör güdümlü geliflme aflamas›ndan ay›ran nokta teknolojiyi özümseme ve gelifltirme yetene¤idir. Yabanc› teknoloji ve yöntemler ülkede uygulanmaya bafllar. Ayr›ca, firmalar kendi ürünlerini üretecek teknolojileri de gelifltirmeye bafllarlar. Firmalar›n tüketicilerle ba¤lant›lar›n›n güçlenmesi, iç rekabetin yo¤unlaflmas›, maliyeti düflürücü yöntem ve teknikler, ürün kalitesinin yükseltilmesi, yeni üretim yöntemleri ve modern üretim teknolojisine firmalar›n yat›r›m yapt›¤› görülür. Yat›r›mlar, teknoloji ve sermaye yo¤un bir özellik gösterirler. Firmalar risk üstlenmeye bafllar. Her endüstride çok say›da iç firman›n varl›¤› yeni girifller nedeniyle keskin bir rekabet yar›fl› bafllar. Yat›r›m güdümlü geliflme aflamas›nda rekabet avantajlar›, faktör koflullar›n›n gelifltirilmesine oldu¤u kadar, firma stratejisi, endüstri yap›s› ve rekabet koflullar›na da dayan›r. Temel faktörlerden sa¤lanan avantajlar yan›nda, ileri faktörlere dayal› düflük maliyet ile daha ileri teknoloji ve donan›mlar›n daha etkin kullan›m› rekabet avantajlar› yarat›r. Tek bir faktöre ba¤l› avantaj de¤il, temel alanlara yat›r›m iste¤i ve yetene¤inin olmas› bu aflaman›n temel özelli¤idir. Ürün teknolojisi geliflmifl olmakla birlikte, küresel liderlerin gerisindedir. Ekonomi küresel floklara nispeten daha az duyarl› durumdad›r. Bu aflamada rekabet avantaj› yaratmada devletin öncelikli bir konumu vard›r. Rekabetin gelifltirilmesi, yat›r›m iste¤inin h›zland›r›lmas› için devlet deste¤i, risk alman›n teflvik edilmesi, zamanla s›n›rl› korumac›l›k, etkin ölçek yap›lar›n›n oluflturulmas›, yabanc› teknoloji alman›n teflvik edilmesi, ihracat›n teflvik edilmesi, devlet yat›r›mlar›n›n h›zland›r›lmas› ve faktör kalitesinin art›r›lmas› yönünde politikalar önem kazan›r. Yenilik Güdümlü Geliflme Aflamas›: Porter’›n Elmas modelinin tüm elemanlar› aras›nda en etkin ve yo¤un ifllerlik kazand›¤› geliflme aflamas›, yenili¤e dayal› aflamad›r. De¤iflkenler aras› en güçlü karfl›l›kl› etkileflim bu düzeyde gerçekleflir. Firmalar, geliflme içinde ve uluslararas› düzeyde baflar›l› olarak rekabet edebilecek durumdad›r. Bunun için, belli endüstriler ve endüstriyel kümeler, uygun bir ortam yarat›r. Bu dönemde tüketici talepleri, artan gelir, yüksek e¤itim düzeyi, geliflmifl taleplere uygunluk ve iç rekabetin güçlendirici etkisi nedeniyle geliflmifl ve ileri düzeyde ön plana ç›karak önem kazan›r. Bu sonuç, rekabetçi firmalar›n varl›¤›ndan kaynaklan›r. Piyasalara yeni girifller, ilerleme ve yenili¤i h›zland›r›r. Nitelikli endüstrilerin geliflmesi ile küresel avantajlar oluflur. Faktör maliyetlerine dayal› avantaj›n önemi giderek azal›r. Faktör avantaj› yerine, selektif faktör dezavantaj›, ürün ve üretim sürecine iliflkin teknik yenilikleri uyarmaya bafllar. Bu süreçte, üniversite ve enstitü biçiminde geliflmifl araflt›rma kurumlar› ön plana ç›kar. Bu kurumlar, geliflmifl ve uzmanlaflm›fl faktörleri yaratmaya bafllar. Endüstriyel küme içi etkileflim bu süreci güçlendirir ve h›zland›r›r. Firmalar yeni teknoloji ve yöntemleri d›flar›dan al›p uygulamak ve gelifltirmekle yetinmez, ayn› zamanda yenilerini kendisi yarat›r. Ürün ve üretim teknolojileri ile pazarlama ve rekabet avantaj› yarat›c› di¤er alanlarda yenili¤e yönelme bask›s› artar. Bu arada geliflen talep koflullar›, arz›n genifllemesi uzmanlaflm›fl faktör ve ba¤l› endüstrilerin ortaya ç›k›fl›, firmalar› yenili¤e yönlendirir ve yenili¤in gelifltirilmesi için uygun bir ortam yarat›r. Bu ortam›n yaratt›¤› yenilik gelifltirme kapasitesi, yeni endüstrilerin ortaya ç›kmas›na f›rsat tan›r. Yenili¤e dayal› ekonomik geliflme aflamas›nda bulunan ülkenin firmalar› uluslararas› alanda çeflitli endüstri dallar›nda rekabet etme flans› yakalar. Faktör maliyetleri aç›s›ndan sahip olduklar› avantaj›n sürmesine ra¤men, as›l rekabet avantajlar› nitelikli ifl gücü ve ileri teknolojinin yaratt›¤› verimlilikten kaynaklan›r. Ulusla- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge raras› rekabete kat›lan firmalar, uygulad›¤› küresel stratejiye dayal› pazarlama ve hizmet a¤› ile rekabete kat›l›r. Bu kat›l›m›n gerçekleflmesi için, yurt d›fl›nda do¤rudan yat›r›mlar gerekli olabilir. Bu aflamada, mevcut endüstriyel küme önce dikey derinlik kazan›r. Yenilikçi firmalar ileri ve geri ba¤lant›larla birbirini uyar›rlar. Daha ileri ve dinamik geliflme dönemi, yatay geliflme ile gerçekleflir. Baflar›l› endüstri say›s›n›n artmas›, yatay geliflme olarak yeni endüstri kümeleri yarat›r. Böylece yatay ve dikey geniflleme sürecinin birlikte geliflmesi ülkede verimlilik art›fl›n› h›zland›r›r. Yap›sal de¤iflim içindeki endüstriler, uzmanlaflma ile daha verimli piyasalara yönelirler. Böylece geliflme ve yenilikler, verimlilik art›fl›na süreklilik kazand›r›r. Bu aflamada ülke geliflmifl hizmetler sayesinde küresel düzeyde yeni rekabet avantajlar› yakalar. Yenilik güdümlü ekonomi konjonktür hareketleri ve d›flsal floklara daha dayan›kl› ve uyum esnekli¤i daha yüksektir. Endüstri, maliyet floku ve döviz kuruna afl›r› duyarl› de¤ildir, zira bunlar› teknolojik yeniliklerle dengeleme flans› vard›r. Firman›n dünya çap›nda aktif olmas› krizlere karfl›, onu koruyan bir kalkand›r. Devletin bu aflamadaki rolü di¤er aflamalardan farkl›d›r. Müdahalenin tip ve niteli¤i de¤iflir. Sermayenin da¤›l›m›, korumac›l›k, lisans kontrolleri, ihracat teflvikleri ve di¤er do¤rudan müdahaleler yerine yenilik ve yetene¤in uyar›lmas› önem kazan›r. Bu görev, devletten çok firmalar›n görevidir ve bu nedenle özel sektör ön plana ç›kar. Uluslararas› firmalar›n art›k devletin önderli¤ine ihtiyac› yoktur. Devlet sadece, dolayl› yollardan daha nitelikli iç talebin geliflmesi, yeni firma kurulufllar›n›n cesaretlendirilmesi, iç rekabetin teflviki ve daha ileri faktörlerin gelifltirilmesine destek olur. Refah Güdümlü Geliflme Aflamas›: ‹lk üç aflamada geliflmifl yöntem ve rekabetçi firmalar›n sürekli artmas› ile rekabet avantajlar› sürekli artar; düflük verimli endüstriler zaman içinde elenir. Refah güdümlü geliflme aflamas› ise ilerlemeye de¤il, aksine çöküfle yöneliktir. Bu aflaman›n sürükleyici gücü, geçmiflte zaten gerçeklefltirilmifl olan refah düzeyidir. Temel sorun geçmiflte ulafl›lan refah düzeyinin korunma çabas›d›r. Çöküfle yönelmenin nedenleri, yeni yat›r›m ve yeniliklere yönelik olarak, yöneticilerde, yat›r›mc›larda ve bireylerde motivasyon kayb› sonucu geliflme amac›n›n yerini baz› sosyal de¤er ve amaçlar›n olmas›d›r. Bu aflamada firmalar, uluslararas› düzeydeki rekabet avantaj ve güçlerini çeflitli nedenlerle kaybeder. Azalan rekabet, ortak yat›r›mlarda azalma, güçlü firmalar›n kurulmas›nda devlet deste¤inin yetersizli¤i ile rekabete, yeni norm ve yeniliklere iste¤in azalmas› etkili olur. Yüksek gelir düzeyi çal›flma motivasyonunun kaybolmas›na yol açar. Çal›flman›n prestiji, di¤er kariyerlere göre azal›r. E¤itime, pratik e¤itime ve e¤itim standartlar›na toplum ve ailenin ilgisi azal›r. Faktör gelifltirme gayretleri zay›flar. Yat›r›m oranlar› sürekli olarak düfler. Yat›r›mlar›n amac› sermaye biriminden, sermayenin korunmas›na yönelir. Azalan yenilikler, yat›r›m f›rsatlar›n›n da azalmas›na yol açmaktad›r. Bu aflamada flirketler, riske girmek yerine birleflmelere yönelirler. Bu ise istikrar› artt›r›p rekabeti azaltmaya hizmet eder. Yeni ifl yeri açmadan ve rekabet avantaj› yaratmadan flirket birleflmesinin ortaya ç›kmas›, yeniliklerin azalmas›na neden olur. Ancak, geçmiflteki kümülatif yat›r›mlar›n uzun dönemde öneminin kaybolmad›¤› alanlar olan bilim, sanat, uzmanl›¤a dayal› yüksek e¤itim gibi alanlar bunlardan baz›s›d›r. Di¤er yandan hâlen var olan temel faktör avantaj› ile baz› alanlarda ilk olmadan kaynaklanan avantajlar sürebilir. Bütün bu sektörler ülkenin refah avantaj›n› yans›t›rlar. Ülke içindeki rekabet, daha çok yabanc› firmalar›n dinamizminden kaynaklan›r. ‹malat sanayiinde kaybolan avantajlar zamanla hizmet sektörüne yans›r. Bu aflamadaki ülke bir bak›ma zengin ve baz› avantajlar› vard›r. Ancak hasta, kan kaybeden bir bünyeye sahiptir. www.hedefaof.com 137 Refah güdümlü geliflme aflamas› ise ilerlemeye de¤il, aksine çöküfle yöneliktir. Bu aflaman›n sürükleyici gücü, geçmiflte zaten gerçeklefltirilmifl olan refah düzeyidir. 138 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bilgi Ekonomisi 3 Türkiye’nin SIRA Porter’›n S‹ZDEortaya koymufl oldu¤u rekabetçi geliflme aflamalar›ndan hangisinde bulundu¤unu aç›klay›n›z. D Ü fi Ü Nkendine EL‹M Her ülkenin özgü bir tarihsel geliflme sürecinin yap›land›rd›¤› kendine özgü davran›fl normlar›, de¤er sistemleri, ihtiyaçlar›, zevkleri, tercihleri, talep kal›plar›, yeteneklerin S O R Ugelifltirilmesi ve sosyal sorunlar› vard›r. Ekonomik geliflme önce do¤al kaynaklar›n yönlendirdi¤i sanayiler ile bafllar. Ancak do¤al kayna¤› k›t ülkeler, kalk›nmalar›na ifl gücü yo¤un tüketim mallar› üreten sanayiler olan tekstil, giD‹KKAT yim, konut, ev eflyas›, tar›msal ürünlerin ifllenmesi gibi yerel üretimlerle ifle bafllar. Zamanla bu endüstrilerin etraf›nda oluflan toplulaflma sürükleyici rol oynam›flt›r. SIRA S‹ZDEbafllayan endüstrileflme, yat›r›m ve yenilik güdümlü aflamalara Tüketim mallar›nda ulaflt›kça güçlenen bir pozisyona ulafl›r. Ancak endüstriyel kümelerin oluflmas›, ba¤l› ve destek endüstrilerin rekabet avantajlar› yaratmas›, güçlü flirketler ve yükAMAÇLARIMIZ sek düzeyde teknolojik kapasitelerle sa¤lan›r. ‹çerde ve d›flar›da yayg›n bir rekabet stratejisinin seçimi, yenili¤e dayal› aflamaya ulaflman›n ciddi bir göstergesidir. Zira çeflitlenmiflK sanayi ‹ T A Pdallar› ve geliflmifl hizmet servisleri yeniliklerle birlikte gelir. Farkl› ülkelerin ekonomik geliflme kal›plar› tek tip de¤il de¤iflik biçimlerde gerçekleflir. Birçok ülke faktör veya yat›r›m güdümlü geliflme aflamas›n›n ötesine geçemez. Ancak aflamadan do¤rudan yenilik güdümlü aflamaya s›çraT E Lfaktör E V ‹ Z Y Ogüdümlü N ma yap›larak, yat›r›m güdümlü aflama atlanabilir. Bu süreçte do¤rusal bir geliflme kal›b› de¤il, belirlenecek stratejilerin kararl›l›kla uygulanmas› sayesinde herhangi bir aflamadan, bir di¤erini atlayarak s›çrama yapma veya geriye düflme seçenekle‹ N TEkonomik ERNET ri de aç›kt›r. geliflme ve refah art›fl› ilk üç aflamada gerçekleflir ve ekonominin genel verimlilik düzeyi artar. Baz› ülkeler, Kuveyt ve Suudi Arabistan gibi, sadece faktör avantaj› ile zenginleflebilirler fakat verimlilik ve ekonomik geliflmeyi sa¤layamazlar. Bunlar›n küresel rekabet flanslar› yoktur. Refah güdümlü aflama, durgunluk ve gerileme aflamas› olup, buradan yeniden yenilik veya yat›r›m güdümlü aflamalara dönüfl veya geçifller de olabilir (Porter: 1990: 562-566). Bilgi ekonomilerinde ulusal geliflme ve rekabet stratejisi, gerek iç piyasalar gerekse küresel piyasalar için yenilikçi stratejileri benimsemek daha çok önem kazand›. N N REKABETÇ‹ F‹RMA STRATEJ‹LER‹ Rekabetçi stratejide iki nokta çok önemlidir: Endüstrinin yap›s› ve firman›n endüstriyel yap› içindeki konumu. Rekabetçi stratejinin belirlenmesinde bu iki unsur birlikte belirleyici rol oynar. Gerek endüstriyel yap›, gerekse endüstri içindeki rekabetçi konum, sürekli de¤iflen dinamik bir durumdur. Rekabetçi yap› sürekli de¤iflirken rekabetçi pozisyon da kaymalar gösterir. Endüstriyel rekabet ve canl›l›kla, rekabetçi pozisyonun her ikisini de firma kendisi etkiler. Firma sadece çevreden etki almaz, ayn› zamanda çevreyi etkiler. Endüstriyel yap›y› de¤ifltirerek, rekabet avantajlar› yaratarak rekabetçi konumu yeni bir düzeye ulaflt›r›r. Rekabet avantaj› elde etmek aç›s›ndan, düflük maliyete sahip bir durum ve di¤erlerinden farkl› bir konum, (ürün kalitesi, görüntü veya servis hizmetleri aç›s›ndan) iki önemli unsurdur. Bu iki unsur, firman›n rekabet amac›n› kapsaml› veya dar tutmas›na göre izledi¤i stratejinin tipini belirler. Rekabet avantajlar›n›n yarat›lmas› daha çok, firman›n gerek organizasyon, gerekse baflar›s›n› farkl› biçimde düzenleyebilmesine ba¤l›d›r. Böylece firmalar›n birbirinden farkl› strateji uygulama flanslar› vard›r. Ancak rekabet avantaj› yaratabilmek için “orta yol stratejisi” baflar›l› bir strateji de¤ildir. Rekabet avantaj› yaratman›n yolu yenilikten geçer. Yenilikler, yeni ürün, yeni üre- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge tim süreci, yeni pazarlama yöntemleri, yeni da¤›t›m biçimi ve yeni amaçlard›r. Yenilik, karfl›t firmalardan farkl›l›k yaratt›¤› sürece rekabet avantaj› sa¤lar. Yeni rekabet avantajlar› ço¤u kez endüstri yap›s›ndaki de¤iflimlerden kaynaklan›r. Yenilikler afla¤›daki sonuçlar› do¤ururlar: • Rekabet avantajlar›n›n sürdürülmesi, sürekli yenilik ve de¤iflim gerektirir. • Eski avantajlar yok olurken, yenilerini yaratabilen firmalar daha üst ve avantajl› konuma yükselirler. Rekabetçi strateji ülke içinde oldu¤u kadar, uluslararas› düzeyde de geçerlidir. Ülke içinde oldu¤u gibi, küresel düzeyde de firmalar›n rekabet stratejisi (veya kal›b›) farkl› biçimlerde gerçekleflir. Her ülkenin içindeki rekabet yar›fl›, ilgili ülke koflullar›nda yürür. Bir firman›n ürününü çok say›da ülkede satmas› ve bunu entegre biçimde sunmas›, entegre edilmifl küresel (global) bir stratejiyle sa¤lan›r. Dünya çap›nda sat›fl yapabilmek için kurulufl yeri avantaj› önem kazan›r. Kurulufl yeri al›c› potansiyellerine ba¤l› olarak belirlenir. Küresel stratejide küreselleflme kal›b› olarak s›n›rl› ülkede yo¤unlaflmak veya çok say›da ülkeye yay›larak faaliyetlerin koordinasyonu iki temel seçenektir. Küreselleflmede, yo¤unlaflma veya yayg›nlaflma kal›plar›ndan birinin tercih edilmesi, daha çok faaliyetin ve ürünün özelli¤i ile ilgilidir. Her iki durumda da yerel faaliyetlerin düzenlenmesi gereklidir. Uluslararas› strateji çeflitli de¤iflkenlerden etkilenir: Teknolojik geliflme, tüketici istekleri, ülke altyap›s›ndaki geliflmelerle devlet politikalar› bunlar›n bafl›nda gelir. Uluslararas› rekabet avantaj›nda bu de¤iflimlerden yararlanabilen, yap›sal de¤iflimi, erken davranarak yakalayabilen firmalar öne ç›karlar. Ayr›ca küresel stratejide ifl birli¤i ve birleflmeler avantaj sa¤layabilir. Özellikle küresel strateji izleyen küçük ve orta boy iflletmeler için ifl birli¤i ve birlikte davranmak zorunluluk arz eder. ‹flbirli¤i sayesinde, ölçek ekonomileri, pazarlama deneyiminin paylafl›lmas›, parça üretimi, yeni modeller, yeni teknoloji ve yeni pazarlara girifl avantajlar› yarat›l›r. Elmas modelinin tüm belirleyenlerinin interaktif etkileflim sistemi, kendi kendini besleyen bir iç dinami¤e sahiptir. Bu yüzden rekabet avantaj›na sahip endüstriler, yayg›n de¤il, bir küme olufltururlar. Küme kendi içinde çeflitli etkileflim iliflkisine sahiptir. Rekabet sürecinde yeni bilgi, yeni yetenek ile yeni oyuncular›n bulunmas›, daha h›zl› yenili¤e ve rekabet düzeyinin yükselmesine hizmet eder. Çok say›da endüstrinin rekabet avantaj› yakalayabilmesi, uygulanabilirli¤i olan çok say›da avantaj›n belli endüstri dallar› için bir araya getirilebilmesine ba¤l›d›r. Bu sonuç, ekonomi bütünü için zor olsa da belli sektörler için daha kolay yakalanabilir. Rekabet avantajlar›n›n düzeyi ve derinli¤i, onun devaml›l›¤›n› belirler. Baz› avantajlar, daha kal›c› olma özelli¤i gösterirler. Dinamik avantajlar yaratan unsurlar, statik avantajlar yaratan unsurlara göre daha kal›c›d›rlar. Faktör maliyeti ve genifl iç pazar avantajlar› statik avantajlard›r. Oysaki h›zl› yenilik getirme, ilk olma ve ilk bafllama avantaj›, sürekli geliflme bask›s›, yani rekabet bask›s› dinamik avantajlard›r. Bu çerçevede, talebin bileflimi onun büyüklü¤ünden daha önemlidir. Ayr›ca firman›n iç rekabet ortam›nda geliflmifl olmas›, onun uluslararas› görünümünden daha önemlidir. Birkaç belirleyende var olan dezavantaj, bir ülkenin rekabet avantajlar›n› yakalamas›n› engellemez. Di¤er güçlü avantajlar›n yayg›n ve derinli¤ine dinamik bir biçimde birlefltirilmesi uluslararas› düzeyde güçlü rekabet avantajlar› sa¤layabilir. Uluslararas› düzeyde baz› ülkelerin hem talepten hem de faktör maliyetinden kaynaklanan çifte avantajlar› olabilir. Bir ülkenin rekabet avantaj› hiçbir zaman tek de¤ildir. Esasen bir ülkenin, di¤erinin ayn›s› olan tek bir sistem yaratmas› mümkün de¤ildir. Avantajlar›n gelifltirilmesindeki benzerlik, belirleyenler www.hedefaof.com 139 140 Rekabet stratejisi, firmalar›n ulaflmaya çal›flt›¤› sonuçlarla bu sonuçlara ulaflmak için kulland›¤› araçlar›n, yeni politikalar›n kombinasyonudur. Bilgi Ekonomisi aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflime ba¤l›d›r. Bu etkileflim içinde baflar›, yeni piyasa alanlar› açabilmeye ba¤l›d›r. Bunun için kurum, birey ve firmalar›n al›flkanl›klar› ve dinamizmleri önemlidir. Ayr›ca firmalar›n, tüketicinin, sat›c›lar›n ve di¤er kurumlar›n co¤rafik yo¤unlaflmas›, koordinasyon ve bilgi ak›fl›nda sa¤lad›¤› avantajlar aç›s›ndan önemlidir. Porter’a göre (2000 ve 1980:Girifl) rekabet stratejisi, firmalar›n ulaflmaya çal›flt›¤› sonuçlarla bu sonuçlara ulaflmak için kulland›¤› araçlar›n, yeni politikalar›n kombinasyonudur. Bunun için firmada bir durum analizi yap›larak kendi rekabet hedeflerini belirledikten sonra, flirket içi faktörler olarak, kendi güçlü ve zay›f yönleri ile kilit konumdaki uygulay›c›lar›n›n bu strateji için uygunlu¤unu ortaya koyar. fiirket d›fl› faktörler olarak ise sektördeki ekonomik ve teknik f›rsat ve tehditler ile toplumsal beklentileri birlikte de¤erlendirir. ‹flletme içi duruma ba¤l› olarak, alternatif yaklafl›mlar› ortaya konduktan sonra, çevresel unsurlar›n analizi yap›l›r. Bunun için sektör analizi yaparak, sektördeki rekabet baflar›s› için kilit durumdaki f›rsat ve tehditler; rakiplerinin yetenek ve s›n›rlar› ile muhtemel hamleleri de¤erlendirilir. Buna ek olarak toplumsal ve politik f›rsat ve tehditler ortam›nda, flimdi ve gelecek için güçlü ve zay›f yönler ortaya konur. Bütün bu de¤erlendirmelerden sonra, stratejik alternatifler aras›nda en uygun olana karar verilir. Porter’a göre (2000:5) bir sektörde firman›n rekabet gücü 5 temel unsura ba¤l›d›r: • Sektörde mevcut firmalar aras›nda rekabetin durumu, yani rekabet yo¤unlu¤u; • Tedarikçilerin pazarl›k gücü; • Al›c›lar›n pazarl›k gücü; • Sektöre yeni girecek firma tehditleri ve • ‹kame ürün ve hizmet tehditleri. Bu temel unsurlar›n birlikte de¤erlendirilmesine göre firman›n sektördeki kârl›l›k flans› ortaya konmufl olur. Ancak bu kârl›l›k flans› sektörden sektöre farkl›l›k gösterecektir. Firma bütün bunlar› de¤erlendirdikten sonra kendi güçlü ve zay›f durumunu daha kolay belirleyebilir. Etkin bir rekabet stratejisi için yukar›daki 5 unsur karfl›s›nda firma kendine bir konum belirlerken ya savunmac› ya da sald›rgan bir stratejiye yönelebilir (Porter, 2000; 32). Firma; • Yeteneklerini savunmac› bir konum için kullanabilir. • Stratejik hamlelerle konumunu iyilefltirmeye yönelebilir. • Ya da söz konusu güçlerin temelinde yatan faktörlerin de¤iflimine dayal› bir öngörü ile yeni bir rekabet stratejisi belirleyebilir. Firma bu stratejilerden birine yönelirken, rakipleri karfl›s›nda üstünlük sa¤lamak için üç temel de¤iflkenden birini veya bir kaç›n› öne ç›karabilir. Bunlar (Porter:2000;44): • Toplam maliyet liderli¤i ile düflük maliyete sahip olmak, • Firman›n sundu¤u ürün veya hizmeti farkl›laflt›rmak, • Özel bir gruba belli bir ürün kesitine veya belli bir co¤rafi pazara odaklanmak. Bunlardan yaln›zca birini öne ç›karman›n, her birinin kendine özgü avantajlar› yan›nda riskleri de vard›r. Bu nedenle rakip analizi yap›larak, rakiplerin stratejileri, gelecekteki hedefleri yetenekleri ile hangi varsay›mlar içinde rakibin karfl›l›k verilebilme gücü oldu¤u analiz edilir. Günümüz bilgi ekonomilerinin bilgi bazl› temele sahip olmas›, bilgi bazl› büyümesinin evrimsel ve öngörülemez olmas›na yol açar. Bu ortamda rekabet durmak bilmeyen bir süreçtir. Firma baflar›s› sürekli kendini yenilemeye yöneliktir. Schumpeter’ci yenilikçi y›k›m süreci devrededir. www.hedefaof.com 141 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge Bilgi ekonomisinde yenilikçilik ve maliyet düflürücü teknik avantajlar öne ç›kar. Burada, yenilikçi giriflimcilik, yarat›c›l›k ve baflar›ya odaklanmak esast›r. Bu nedenle statik kaynak da¤›l›m›n›n statik etkinli¤i de¤il, dinamik etkinli¤in sürekli yenilenme süreci devrededir. Sürekli iyilefltirme ve yenilenme (kaizen) fleklinde firman›n geliflmesi veya bulufllar fleklinde devrimci geliflme (Peters, Tom (devrimin bafl›na geç)) sürekli yeni yöntem ve ürünleri devreye sokar. Bilgi toplumunda üretim sistemi esnekleflmifl, toplam kalite yöntemi ve yenilikçi yak›n üretim süreçleri devrededir. Firma örgütlenmesi, pazardaki de¤iflime sürekli uyum sa¤lamaya odakl›d›r. Örgütsel olarak kendi kendini yöneten ekipler ve esnek çal›flma sistemi devrededir. fiirketler ö¤renen örgüt konumuna dönüflmüfltür. Sürekli iyilefltirme ö¤renmeyi sürekli duruma getirir. Bulufllar ise yarat›c›l›¤a süreklilik kazand›r›r. Küreselleflme ve biliflim teknolojileri tüm faktörler yan›nda kurulufl yerlerini bile ak›flkan ve esnek duruma getirir. Bu aç›klamalar›n ›fl›¤›nda; • Sektöre iliflkin varsay›m • Firma amaçlar› • Firman›n sektörde kendine biçti¤i konum (performans güdüsü) • Belirledi¤i strateji ile • Baflar› ölçütü fleklindeki befl de¤iflken aç›s›ndan 4 adet strateji modeli oluflturabilir. Bunlar: savunmac›, yetkinlik gelifltirici, oyun teorisi bazl› ve eflikte rekabet stratejisi fleklinde olabilir. Bunlar karfl›laflt›rmal› olarak afla¤›daki tabloda yer al›yor: Stratejiler Temel De¤iflkenler Savunmac› Strateji Yetkinlikleri Kullanma Stratejisi Oyun Teorisi Varsay›mlar ‹stikrarl› Sektör Yap›s› Yetkinlikler Kümesi Olarak Firma Dinamik Oligopol Olarak Görülen Sektör H›zl› ve Beklenmedik fiekilde De¤iflen Sektör Firma Amaçlar› Savunulabilir Konum Sürdürülebilir Üstünlük Geçici Üstünlük Üstünlüklerin Aral›ks›z Ak›fl› Baflar› Güdüsü Sektör Yap›s›ndaki Konum Benzersiz Firma Yetkinlikleri Do¤ru Ad›mlar De¤iflebilme Yetene¤i Strateji Bir Sektör ve Bir Stratejik Konum Seç ve Örgütü Bunlara Uydur Bir Vizyon Gelifltir, Bu Vizyonu Gerçeklefltirmek ‹çin Yetkinlikler Gelifltir ve Bunlar› Kullan Do¤ru Rekabet ve ‹flbirli¤i Ad›mlar› At Efliklere Tempolu De¤iflime Ulafl, Yar› Tutarl› Bir Stratejik Yönelim Olufltur Baflar› Ölçütü Kâr Uzun Vadeli Üstünlük K›sa Vadede Baflar› Sürekli Yeniden Yaratma www.hedefaof.com Eflikte Rekabet Tablo 5.1 Strateji Modelleri Kaynak: Brown ve Eisenhardt’tan (2000:15) k›smi de¤ifliklikler yap›larak al›nm›flt›r 142 Bilgi Ekonomisi Bunlardan savunmac› stratejide firma daha çok statik ve istikrarl› bir sektörde, kendine biçti¤i rolle yetinmektedir, sektör içindeki konumundan memnundur. Bu, konumuna uygun olarak, onu korumaya yönelik bir stratejidir. Baflar› ölçütü olarak kâr maksimizasyonu ve maliyet minimizasyonu ile yetinmektedir. Bu strateji daha çok bilgi ekonomisi öncesinin yani sanayi toplumunda geçerli bir stratejidir. Temel yetkinliklerini kullanan firma, köklü de¤iflim sa¤lamadan eldeki potansiyellerle, yetkinlik kümesi ile en iyi olma sayesinde üstünlü¤ünü sürdürmek ve farkl› olma de¤erini kendine biçmifltir. Eldeki potansiyellerle uzun vadeli üstünlü¤ü verimlilik art›fl›nda görmektedir. Ancak bilgi ça¤›n›n sürekli de¤iflim ve yenilenmesine ayak uydurucu bir esnekli¤e ve esnek örgütlenmeye sahip de¤ildir. Üçüncü strateji modeli olan oyun teorisi yaklafl›m›nda, dinamik oligopol piyasalar›n› esas al›r. Gelifltirdi¤i strateji ile oyun sürecinde do¤ru ad›mlar att›¤› sürece geçici üstünlükler sa¤lar. Burada baflar› k›sa vadeli ve geçicidir. Dinamik yar›fl› göze almakla birlikte noktasal baflar›lar› gelece¤e yönelik sürece dönüfltürmekten uzakt›r. Bu nedenle burada bilgi ça¤›n›n iflleyifl mant›¤›na ve içeri¤ine daha uygun oldu¤u için eflikte rekabet stratejisi daha ayr›nt›l› olarak özetlendi. KAOSUN Efi‹⁄‹NDE REKABET Kaosun efli¤inde rekabet, h›zl› sürekli yeniden yaratmaya odakl›d›r Kaosun efli¤inde rekabetin amac›, sürekli yeniden yaratma baflar›s› ile rekabet üstünlü¤ünün aral›ks›z ak›fl›d›r. Bilgi ça¤›nda dünyan›n en dinamik ve en h›zl› geliflen sektörü biliflim sektörü oldu. Sürekli ve h›zl› de¤iflimin meydan okumas› ile yüksek rekabet düzeyinin yaratt›¤› etkileflim kaosun efli¤inde rekabet stratejisini devreye soktu (Brown ve Eisenhardt, 2000). Zira de¤iflimi ve rekabeti birlikte yönetmek gerekli oldu. De¤iflimi yönetmek onu öngörebilmeyi gerektirir. Ayr›ca de¤iflimi yönetmek belirsizli¤i yönetmektir. De¤iflim bir kuram veya iflletmenin hem içinden hem de d›fl çevreden gelebilir. H›zl› de¤iflim ortam›ndaki kaotik belirsizlik, düzen ve kaos aras›ndaki eflikte rekabet etmeyi gündeme tafl›r. Zira oyun teorisinin dinamik hamleleri bile k›sa vadeli geçici üstünlü¤e odakland›¤› hedefe nas›l var›laca¤›n› ihmal etti¤i için yetersiz kal›r. Bu nedenle kaosun efli¤inde rekabet anlay›fl› Microsoft’un uygulamalar›ndan yola ç›k›larak üretilmifltir. Kaosun efli¤inde rekabet, h›zl› ve beklenmedik de¤iflimin oldu¤u bir sektörde, sürekli üstünlük sa¤layabilmek için, sektör yap›s›n›n sürekli de¤iflim güdüsüyle yar› uyumlu bir stratejik yönelimle sürekli yeniden yaratmaya odakl›d›r. Kaosun efli¤inde rekabetin amac›, sürekli yeniden yaratma baflar›s› ile rekabet üstünlü¤ünün aral›ks›z ak›fl›d›r. Bu sayede kurum veya firma, varl›¤›n› korur, de¤iflimi gerçeklefltirir ve kendini yeniden yarat›r. Bu sonucu alabilmek için, h›zl› de¤iflim ortam›n›n gere¤i olarak “yar› tutarl› bir strateji” ile nereye gitmek istedi¤ini ortaya koyar. Zira bu durum h›zl› de¤iflim ortam›n›n öngörülemez, kontrolsüz, bazen verimsiz, erken davranan, sürekli ve uygulamada çeflitlilik göstermesi özelliklerinden kaynakl›d›r. Amaçlara ulaflma yöntemi olarak strateji; kaosla yap›; geçmiflle-gelecek ve geçifllerle ritimler aras›nda dengeler kurar. Kaosun efli¤inde rekabetin flematik yap›s› afla¤›daki gibidir. www.hedefaof.com 143 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge fiekil 5.2 Eflikte Rekabetin Unsurlar› Nereye Gitmek ‹stiyorsunuz? Yar› Tutarl› Stratejik Yönelim • Öngörülemez • Kontrolsüz • Verimsiz • Erken davran›r • Süreklidir • Çeflitlenir Oraya Nas›l Varacaks›n›z? Kaynak: Brown ve Eisenhardt, 2000:29 Sonuç Nedir? Rekabet Üstünlüklerinin Aral›ks›z Ak›fl› • Var Kalmak • De¤iflim • Kendini Yeniden Yaratmak Kaosun Efli¤i • Yap› • Kaos Zaman›n Efli¤i • Geçmifl • Gelecek Zamana Ayarlanma • Geçifller • Ritim Kaosun efli¤inde rekabet anlay›fl›, kuantum teorisiyle gündeme gelen çoklu ve karmafl›k interaktif etkileflim süreçlerine dayal› olarak ortaya ç›kan de¤iflim ve evrim tezlerinin sentezine dayan›r. Toplumsal süreçlerin iflleyifllerini belirleyen tasarlanm›fl düzen ile kendi kendini yap›land›r›c› süreçlerin özelliklerini içeren bir yaklafl›md›r. Zira insan akl›n›n ürünü olan tasarlanm›fl yap›lar, istikrar ve düzen oluflumunu sa¤larken; bu düzenin içindeki karmafl›k iliflkilerin dinamik ak›fl ve iflleyifli ise kaos oluflturur. ‹flte bu anlamda rekabetçi davran›fl›n kaos ile yap›land›r›lm›fl düzenlerin aras›nda oluflturulacak sentez, kaosun efli¤indeki bölgede bir strateji uygulamay› getirir. Kaosun efli¤i, düzenle kaos aras›nda do¤al bir durum olurken yap› ile belirsizlik aras›ndaki uzlaflma alan›d›r. Hedefe giden sürecin birinci unsuru olan kaosun efli¤inde olmak, k›sm› yap›land›r›lm›fl bir düzen ortaya koymaktad›r. Afl›r› yap›land›rma dinamizmi yok eder, yetersiz yap›lanma durumunda oluflan kaos de¤iflimin koordinasyon ve yönlendirmesini zorlaflt›rd›¤› için tutarl›k oluflturulamaz, kargafla bafllar. Oysa kaos efli¤inin arkas›nda sezgiler, de¤iflim ve stratejilerin örgütlenebilece¤i kadar bir yap›lanmay› sa¤lar. Kaosun efli¤indeki firma istikrarl› denge durumu olarak yerleflip kalmaz ve da¤›lmayacak kadar da ara bölgededir. Bu ara bölge biyolojik, fiziksel, ekonomik, sosyal sistemlerin en enerjik, en flafl›rt›c› ve en esnek durumda oldu¤u bölgedir. S›n›rl› say›daki düzenleyici kuralla, karmafl›k sistemlerin kendilerini uyarlay›c› kal›plar göstermesine f›rsat tan›r. Bu sayede sistem bütünü kendi kendini örgütler. Ancak burada nelerin yap›land›r›l›p nelerin yap›land›r›lmayaca¤›na karar vermek gerekir. K›sacas› hem kaos hem yap› tuza¤›na düflmemek gerekir. Eflikte rekabet, kaosla düzen aras›nda bir denge kurdu¤u gibi, zaman›n efli¤inde, geçmiflle gelecek zaman ufuklar› aras›nda da bir sen- www.hedefaof.com 144 Bilgi Ekonomisi tez yarat›lmal›d›r. Zira baflar›l› de¤iflim ve yenilenme, geçmifl deneyimler yan›nda bugünkü uygulamamalara yo¤unlaflmak ile gelecek ufkunu birlikte de¤erlenmeyi gerektirir. Bu durum, zaman›n efli¤inde davranmakt›r ve hedefe giden yolda ikinci unsurdur. Zaman›n efli¤i, sadece geçmifl ve gelecekten birine saplan›p kalmamay› gerektirir. Zira geçmiflin saplant›lar› ile gelece¤in büyüsü yöneticileri yanl›fla götürebilir. Bu nedenle bugüne yo¤unlafl›rken, geçmifli ve gelece¤i asla unutmamak gerekir. Zaman›n efli¤indeki ara bölgedeki karmafl›k iflleyiflin kendi kendini uyarlayan bir sistem olmas›na izin vermek geçmifl ve gelecek zamanlar›n tuza¤›na düflmemek demektir. Eflikte rekabetin, hedefe giden süreçte üçüncü unsuru zamana ayarlanmakt›r. Zamana ayarlanmak de¤iflim dinami¤ine yol açacak bir ritim yaratmakla ilgilidir. Yüksek h›zl› ve öngörülemez sektörlerde ayarlanmay› stratejik olarak belirlemek zor olabilir. Ancak zamana ayarlanmak üründen ürüne veya piyasadan piyasaya farkl›l›k gösterir. Afl›r› rekabetçi ve öngörülemez flekilde de¤iflen sektörlerde firmalar eflikte rekabet stratejisi ile baflar›y› sürekli k›labilirler. Eflikte rekabet, de¤iflim ortam›nda ifle yarayan bir stratejidir. Brown-Eisenhard’a (2000:303-308) göre eflikte rekabet stratejisinin on ilkesi flunlard›r: • Avantaj geçicidir, bu nedenle stratejiler de geçicidir. • Strateji pazara tek ve basit bir yaklafl›m de¤il, gevflek ba¤lant›l› farkl›laflan, beliren ve karmafl›k bir süreçtir. • Eflikte rekabetin amac› yeniden yaratmakt›r. • Örgüt geçmifl ve gelecek tuzaklar›na düflmeden bugünü yaflamal›d›r. • Geçmiflin baflar›lar› ve sa¤lanan rekabet üstünlükleri gelece¤e uzat›lmal›d›r. Deneyim geçmifle tak›l›p kalmay› de¤il, geçmifli uzatarak eflikte kalmaya devam eder. • Eflikte rekabet gelece¤e uzan›r; daha genifl bir zaman ufku yönetilir. • Eflikte rekabet gündeme gelen olaylar kadar, geçen zaman› da dikkate alarak de¤iflimi zamana ayarlar. • Eflikte rekabet stratejisinin liderleri, stratejiyi sürekli büyütürler. Mevcut ifllerden bafllarken geçmifl kapsan›r ve gelecekteki f›rsatlarla ba¤ kurularak, bundan sonra zamana ayarl› bir de¤iflimi yönetirler. • Eflikte rekabet stratejisi ifl birimi düzeyinde götürülür. Bu sayede stratejide hesap verilebilirlik vard›r. Nereye ve nas›l var›laca¤› sorular›na net yan›t verilir. • Eflikte rekabet, iflleri parçalay›p piyasalara göre yeniden denklefltirirken ayn› zamanda bütünü yönetirler. Günümüz bilgi ekonomisi sürekli yeniliklerin devrede oldu¤u bir de¤iflim ortam›d›r. De¤iflimin oldu¤u yerde baflar›l› olan Kaosun Efli¤inde Rekabet, karmafl›kl›k ve öngörülmezlik ortam›nda, dinamik ve etkin, ancak yar› tutarl› bir yönelimi ortaya koyar. De¤iflim döneminde zor fakat ifle yarar bir stratejidir. REKABETÇ‹ ENDÜSTR‹LER‹N CO⁄RAF‹K KÜMELENMES‹ Rekabetçi endüstrilerin, dikey ve yatay yo¤unlaflmas›n›n co¤rafi kümelenmesi rekabet avantajlar› yaratmak aç›s›ndan önemlidir. Kümelenme en genel tan›m›yla birbiriyle iliflki hâlinde olan firmalar›n ve destekleyici kurulufllar›n belirli bir co¤rafik bölgede bir araya gelmeleridir. Rekabetçi endüstrilerin, dikey ve yatay yo¤unlaflmas›n›n co¤rafi kümelenmesi rekabet avantajlar› yaratmak aç›s›ndan önemlidir. Kümelenme daha çok ulusal avantajlardan ve bunlar›n sistematik özelliklerinden kaynaklan›r. Rekabetçi endüstrinin kaliteli ürü- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge nü, di¤er endüstrilerin de geliflmesine katk›da bulunur. Co¤rafi kümelenmede ortaya ç›kan üstünlük avantaj›, ileri, geri ve yatay ba¤lant›larla küme içinde yayg›nl›k kazan›r. Küme içine keskin rekabetin girmesi, di¤er kümelere yans›r. Yeni firmalar›n kümeye girmesi, kümenin düzeyini yükseltir, araflt›rma ve gelifltirmeyi teflvik eder. Endüstriyel küme içinde uyum, bilgi ak›fl›n›, benzer yöntemlerin kullan›lmas›n›, bir üst düzeye geçme ile birlikte yeni giriflleri kolaylaflt›r›r. Ayr›ca rakip gruplara karfl› faktör gelifltirme flans›n› h›zland›r›r. Yeni yat›r›m, teknoloji gelifltirme, bilgi, beceri ve altyap› gelifltirmeye yol açar. Bir küme, onu oluflturan firma toplamlar›ndan daha farkl› bir olgudur. Kümenin geliflme yönü ülkedeki kümelenme sürecinin oluflumuna ba¤l›d›r. Örne¤in Japonya’daki kümelenme daha çok yatayd›r ba¤l› ve destek endüstrilerden oluflur. Küme içi de¤iflim ve al›flverifl yo¤unlu¤undan bütün firmalar yararlan›r. Bilgi ak›fl›nda, kiflisel iliflkiler, bilimsel ve mesleki kurulufllar, hemfleri dernekleri, ticari anlaflmalar etkili olur. Rekabet avantaj› elde etmifl birçok endüstri genellikle ülkenin belli bir flehir veya bölgesinde toplulaflm›fl, ortak kurulufl yerine sahiptirler. Yerelleflme olgusu, rekabet avantaj› yaratmak aç›s›ndan, ülke yan›nda bölge ve firma boyutlar›n›n da ön plana ç›kmas›na yol açar. Rekabet avantaj› yaratmada ülke boyutu; devlet politikalar›, ortak hukuk normlar›, piyasa koflullar›, faktör maliyetleri ile di¤er ortam ve teflvik yarat›c› koflullar nedenleriyle önemli olur. Bunlara yerel belirleyenlerin eklenmesi rekabet avantajlar›n› artt›r›r. Yerelleflme, haberleflme ve ulafl›m maliyetleri, ticaret engellerinin azalt›lmas› ve yerel özellikleri öne ç›kar›r. Yerel boyutta ortaya ç›kan farkl› bilgi, yetenek, uzmanlaflma ve organizasyon rekabet avantaj› yarat›r. Bunlar belli yerel birimler içinde gerçekleflip çevreye yay›l›r. Ayr›ca günümüzde ço¤u endüstri art›k ileri teknoloji ile bilgi yo¤un olarak çal›fl›yor. Bu nedenle bir firma veya endüstrinin rekabet avantaj› yakalamada, bulundu¤u yerel piyasalar›n ifl ortam› ve koflullar› daha çok önem kazan›yor. Yüksek kaliteli yerel avantajlar, tafl›madan her türlü girdi, nitelikli ifl gücüne ve talep koflullar›na kadar hepsi rekabet flans›n› önemli ölçüde etkiliyor. Porter’e göre küme, elmas›n ifllerlikteki ifadesidir. Firmalar›n, müflterilerin, tedarikçilerin ve di¤er kurumlar›n birlikte konumlanmas›ndan kaynaklanan yak›nl›k, yenilik ve iyilefltirme üzerindeki bask›lar› yükseltir (Porter, 2000a: 21). Endüstri kümeleri, firmalar›n yenilik yaratma ve üretkenlik kapasitelerini art›r›r. Bir küme, firmaya, uzmanlaflm›fl girdi ve ifl gücü ile her türlü kayna¤a iliflkin enformasyon ve bilgiye ulaflma ayr›cal›¤› tan›yarak, üretkenli¤i (verimlili¤i) art›r›r. Birbirleriyle ba¤lant›l› olan firmalar ve küme a¤lar›n›n birer parças› olan birimler kümenin yarat›¤› tüm d›flsall›k avantajlar›ndan yararlan›rlar. Zira küme içinde piyasan›n gereksinimlerine daha h›zl› yan›t verme flans› vard›r. Enformasyon ve bilgi ak›fl›n›n yararlar›n›n fark›nda olan firmalar bu avantajlardan daha erken yararlan›rlar çünkü yeni teknoloji ve piyasa olanaklar›ndan di¤er firmalara k›yasla daha h›zl› haberdar olurlar. Bununla birlikte, kümeler baz› durumlarda yenili¤in karfl›s›nda engeller yaratabilir. Bu durum, kümedeki birimlerin geliflime yönelik yeni düflünceleri desteklemek yerine, eski davran›fl kal›plar›n› besleyen belli tutum ve de¤er sistemlerini benimsediklerinde ortaya ç›kar. Endüstriyel küme bazl› ekonomik geliflme politikas›yla, ifl iklimine yönelik hizmet ve geliflmeleri sa¤lamaya yönelik katk›lar›n bireysel firmalar yerine, bir firmalar grubunca üstlenilmesi anlam›nda bir kamu politikas› yaklafl›m› olarak de¤erlendirilebilir. Ayr›ca, endüstri kümelerine dayanan ekonomik geliflme politikalar›, bölgesel ekonomileri etkileyen daha genifl bir etmenler setini dikkate almas› anlam›nda daha etkindir. Küme politikas›, tüm faktörlerin aç›kland›¤› bütüncül ve kapsaml› bir geliflim stratejisi uygulanmas›n› içerir. Bu faktörlerin ço¤u, tekil inisiyatif ve www.hedefaof.com 145 146 Bilgi Ekonomisi Örtük bilgi, deneyimli çal›flanlar›n zihinlerinde ya da ö¤renen örgütün iflleyiflinde yurtlan›k olarak bulunan bilgidir. araçlar seti taraf›ndan aç›klanmaktan uzakt›r. Küme geliflimi, daha çok bilgi temelli bölgesel ekonomik büyüme ile iliflkilidir. Geliflmeyi belli küme ve bölgelerde yaratan ve sürdüren süreçler büyük ölçüde bir bilgi üretim sürecine dayan›r. Küme grubu içindeki firmalar yenilik ve teknolojik geliflme amac›yla, kendi iflletmesi içinde yeni bilgi yaratarak ve ayn› zamanda müflterilerin, tedarikçilerin, çal›flanlar›n ve di¤erlerinin yaratt›klar› yeni bilgileri de¤erlendirerek, birbirleriyle interaktif etkileflim ve ayn› zamanda rekabet içinde bulunurlar. Küme olman›n iki temel boyutu, rekabet ve ifl birli¤i flans› yaratmas›d›r. Endüstriyel kümeler, verimlilik ve yenili¤in sürekli geliflmesine f›rsat yaratmas›yla rekabeti; ortak sorunlar›, sorumluluklar›, ihtiyaçlarla ortak geleceklerini birlikte yönetip yönlendirdikleri için ifl birli¤ini ayn› anda gerçeklefltirerek, hem bilgi ve yenili¤in yo¤unlafl›p h›zlanmas› k› yaparlar. Ö¤renme süreci ço¤u kez kümelerin yol ba¤›ml›l›¤› dinamiklerine dayanmalar›na yol açar. Bu süreçte yerel kaynak, yerel donan›m ile var olan tarihi birikim ve rastlant›lar da önemli olabilir. Ancak bilgi toplumuyla birlikte yerelden bafllayan kalk›nma ve büyüme alg›s› yerleflirken, özellikle bilgi temelli rekabetin, bölgeler aras›nda gerçekleflti¤i ve baflar›l› endüstri kümeleri oluflturmak anlam›na geldi¤i görüflü Porter’in çal›flmalar› ile daha çok öne ç›kt›. Zira küreselleflme nedeniyle klasik üretim faktörlerine eriflmek daha kolay hâle gelirken; geliflmifl becerilere sahip insanlar ve birimler taraf›ndan üretilen bilgi, yetenek ve yenilikler yeni rekabet avantajlar› yarat›rlar. Bu özelliklerin ço¤u büyük ölçüde yerel f›rsatlardan kaynaklan›r. Ayr›ca firma baflar›s›, büyük ölçüde yerel sosyal a¤ ba¤lant›lar›yla ilgilidir ve onlardan beslenir. Endüstriyel kümeler bir bofllukta yer almazlar. Aksine bir bölge veya kent ile özellikle de yenilikçi metropol kentlerle daha bir bütünleflik olarak gündeme gelirler. Yenilikçi kentler, firmalar›n ve insanlar›n birbirleriyle iliflki kurarak daha fazla birbirinden ö¤rendi¤i ve kendilerini gelifltirdikleri küresel merkezler durumuna gelirken, ayn› zamanda rekabetin odak noktas› olurlar. Zira küresel ba¤lant›l› bilgi ve iletiflim teknolojileri ile kapsaml› ve yüksek kaliteli yerel donan›m ve potansiyellerin bulundu¤u metropol kentler, kümelenme, yenilik ve dinamik rekabet avantajlar›n›n birlikte ortaya ç›kt›¤› co¤rafik ve ekonomik mekânlar oluyor. Bu nedenle bilgi temelli rekabet ve ekonomik sürecin nabz› küresel bütünleflme içindeki yenilikçi kentlerde att›¤› için, rekabet ve yenilikçili¤in kentsel ba¤lam›na da k›saca de¤inmek gerekiyor. Kentsel rekabet ve yenilik kapasitesi yaratabilmek için; • Yenilikçi ve rekabetçi kentlerin iddial› ekonomik hedeflerle, yüksek ve artan yaflam kalitesinin amaçlanmas›, • Üretkenlik ve yenilikçili¤i artt›ran ve özendiren yüksek kaliteli ifl çevresinin yarat›lmas›, • Güçlü ve rekabetçi endüstriyel kümeler sayesinde yenilik ve üretkenli¤in yayg›nlaflt›r›lmas›, • Mevcut endüstrilerin üretkenli¤iyle kentsel refah art›fl›n›n sa¤lanmas› ve • Kentsel ve bölgesel oldu¤u kadar kümenin üretkenli¤i ile dinamik süreçlerin ve rekabet stratejilerinin oluflturulmas› ve bunlarla birlikte yönetilmesini gerektirir (Porter, 2001). Bilgi bazl› yerel geliflmede ö¤renen kentin yenilikçi firmalar›, aç›k ve örtük bilgi birikim ve deneyimlerini birbirine dönüfltürebilen potansiyellere sahiptir. Yaln›zca kodlanabilir bilgiyle yetinmek, üretilen yeni düflüncelerin yay›lmas›n› engeller. Örtük bilgi, deneyimli çal›flanlar›n zihinlerinde ya da ö¤renen örgütün iflleyiflinde yurtlan›k olarak bulundu¤u için, bölgeden bölgeye rahatça aktar›lamaz. Aç›k bilgiye ulaflmak, örtük bilgiye ulaflmak anlam›na gelmez. Kurumlar, bu iki tür bil- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge ginin birbirine dönüflüm ve üretimine odaklan›p, yeni örtük bilgi üretebildi¤inde fark ve rekabet avantaj› yarat›r. Günümüzde zengin ve fakir uluslararas›ndaki fark, geçmifle göre de¤iflken bir durum ald›. Zira küresel piyasalarda giderek artan karmafl›kl›¤a sahip mallar› üretip satan, yeni bilgi ve düflünce yaratabilen çeflitli ülkeler küresel rekabet flans› yakalayabiliyor. Kentsel, bölgesel ve yerel yönetimler, bilgi merkezli geliflmeyi uyarmak için önemli görevler üstlenebilirler. Zira bilgi üretimi, tümüyle piyasa güçleri taraf›ndan yürütülen bir süreç de¤ildir. Piyasa d›fl›ndaki güçler ve kurumlar da bilgi üretiminde önemli görevler al›rlar. Farkl› kurumsal düzenlemeler ekonomik geliflme sürecinde kilit roller oynayabilirler. Kurumlar, yaln›zca belli bir zaman kesitinde etkin bir ekonomik iflleyifle sahip olmakla yetinemezler. Aksine, yeni piyasalar›n ve teknolojinin gereklerini karfl›layacak biçimde, zaman içerisinde de¤iflim göstermesi gerekir. Kurumlar›n de¤iflen ekonomik koflullara uyum sa¤lama ve yeni kurallar ve uygulamalar gelifltirme konusundaki baflar›s›, ekonomilerin geliflmeye devam etme konusundaki yetenekleriyle efl anlaml›d›r. Ayr›ca, Acemo¤lu ve Robinson’a (2012) göre, ülkelerin baflar›lar›, ne co¤rafik konumdan ne do¤al zenginliklerden ne de iklimden kaynaklan›yor. Baflar›n›n s›rr›, aç›k siyasi ve ekonomik kurumlaflmalara dayan›r. Özellikle de toplumda, siyasi ve ekonomik kurumlar küçük ç›kar gruplar›n›n de¤il, halk›n istek ve ihtiyaçlar›na cevap verdi¤i sürece, o denli uzun süreli baflar›y› yakalayabilir. Hükûmet politikalar›n›n yaratt›¤› ortam, etkin kurumlar› bilgi yaratma ve üretmede merkezî bir konuma çekebildikleri ölçüde baflar›l› olabilir. Bunun için, yenilik üretme ve yaratman›n bir tak›m oyunu oldu¤u; do¤ru bilgiye ulafl›m ve iletiflimin süreklilik kazand›¤›, yerel potansiyellerin do¤ru de¤erlendirildi¤i, insanlar aras›nda ön yarg›lar› y›karak ifl birli¤inin sa¤land›¤›, yeniliklere karfl› hoflgörü ortam›n›n yarat›ld›¤›, yarat›c›l›¤a ve buluflçulu¤a önem verildi¤i, a¤larda bütünleflerek bilginin sürekli ve özgürce paylafl›ld›¤› kurumsal yap›lar›n oluflturulmas› gereklidir. Böylesi ortam ve koflullarda görevlerine ciddi biçimde odaklanm›fl her insan yarat›c› ve her kurum yenilikçi olabilir. Araflt›rma kurumlar›, üniversiteler ve e¤itim-ö¤renim yan›nda, kurumsal yenilikler için bilginin yarat›m› ve iletiminde patentler ve telif haklar› da önem tafl›r. Ayr›ca yenilikçilik için, yerel bazda bölgesel teknolojik kapasite yaratmaya odaklanmak; bunun için insanlar, kurumlar ve örgütlerin ifl birli¤ini destekleyecek bölgesel-yerel a¤ sisteminin kurulmas› önemlidir. Ayr›ca ve özellikle entelektüel insan sermayesine önem ve a¤›rl›k verilmesi kaç›n›lmazd›r. Yenilikçilikle birlikte, yenilikçi giriflimcilik özellikle teflvik edilip desteklenmeli ve h›zland›r›lmal›d›r. Yenilikçilik ve yenilikçi giriflimcili¤in birlikte gelifltirilmesi için uygun iklim ve kültür ortam› oluflturulmal›d›r. Yeniliklere uyum için, yeni fikirlere aç›k olmak gerekir. Schumpeterci anlamda yenilikler yarat›c› y›k›m süreci olarak, yeni ekonomik ve politik koflullar yarat›rlar. De¤iflim ve yenili¤i kabullenmek, toplumdan topluma ya da ayn› toplum içerisinde ve bölgeden bölgeye farkl›l›k gösterir. Günümüz toplumlar›n›n, baz›lar›n›n yeni düflüncelere daha aç›k olmalar›, onlar›n son dönemdeki ekonomik baflar›s›nda önemli bir yer tutar. Bölgeler aras›ndaki kültürel ve kurumsal farkl›l›klar, endüstrilerin rekabet baflar›s›n› etkilemede önemli bir rol üstlenebilir. Zira yaln›zca sermaye, emek ve teknoloji transferi ile baflar› yakalanamaz. Bilgi temelli büyüme sürecinde kentler ve bölgeler, bilgi yarat›m sürecini teflvik etmek amac›yla kamusal politikalar ve yerel ifl kültürünü içeren kurumsal düzenlemelere gereksinim duyarlar. Ayr›ca zaman içerisinde teknolojiler ve ifl koflullar› de¤ifltikçe, farkl› türlerdeki yeni bilgi yarat›m süreçlerine ihtiyaç oldu¤undan, yeni politika ve kurumsal de¤iflim ihtiyac› da süreklilik kazan›r. Bilgi yaratma sürecinin www.hedefaof.com 147 148 Bilgi Ekonomisi kentsel ve bölgesel geliflme ve rekabet avantaj› yaratmada temel itici gücü olmas›, endüstriyel kurulufl yeri tercihlerini de etkiler. Kurulufl yeri tercihleri için bölgenin yerel potansiyeli ile yaflam kalitesi giderek daha bir merkezî rol oynar. Zira parasal gelir ötesinde bölgeye özgü çevresel kaliteler, yaflayanlara daha yüksek reel yaflam standard› sunmalar› nedeniyle nitelikli ifl gücünü kendilerine çekerler. Bilgi temelli bir ekonomide, uzmanlaflm›fl beceri ve bilgiye sahip yetenekli çal›flanlar›n yeni ürünler ve teknolojiler gelifltirmesine gereksinim duyulur. Bu tür e¤itimli genç nüfus, co¤rafi olarak yüksek hareketlilik gösterir. Bu nedenle yaflam kalitesi sayesinde nitelikli ifl gücü için çekim merkezî olan bölgeler aç›s›ndan as›l önemli olan, firmalar› kente veya bölgeye çekebilmektir. Kald› ki e¤itim ve gelir düzeyleri ortalaman›n üzerindeki bu genç kuflak uzmanlar›n seçtikleri kentler ve bölgelerde, di¤er bölgelere k›yasla daha yüksek düzeyde bir bilgi yarat›m aktivitesi söz konusu olurken, bu nedenle de yüksek donan›ml› bilgi çal›flanlar›na ihtiyaç duyan firmalar da onlar›n bulundu¤u bölgelere gelmeyi tercih edebilirler. Yenilikçi firmalar› kendisine çekmek isteyen bölgeler, çal›flanlar için de çekici koflullar sa¤layabilirler. Zira yüksek e¤itim ve beceriye sahip teknik ve yönetsel çal›flanlar›n, yüksek düzeyde yaflam kalitesi ve yerel olanaklar›n bulundu¤u bölgelerde yaflamay› tercih ettikleri görülmektedir. Genç bilgi çal›flanlar› için bir bölgedeki ifl ve kariyer olanaklar›, onlar› bölgeye çekmek için gerekli bir kofluldur ancak yeterli de¤ildir. Zira bunlar yaflad›klar› bölgelerde çeflitli ifl d›fl› aktiviteler için kendilerine uygun do¤al olanaklar, yaflam tarz› ve çevresel kalitelere kolay ulaflabilme aray›fl›ndad›rlar. Bilgi temelli bir ekonomide yerel ve bölgesel geliflme ve rekabet avantaj› yaratabilmek için, ayr›cal›kl› bir yaflam kalitesi anlay›fl› gelifltirmek ve sürdürmek, yerel stratejilerin en önemli dayanaklar›ndan birisidir. Zira zay›f ya da bozulan bir yaflam kalitesine sahip bölgeler, çal›flanlar› ve firmalar› kendilerine çekmekte zorlanacak, yenilik gelifltirmede geriye düflecek ve sonunda tümüyle geri kalmakla yüz yüze geldi¤inde rekabet avantajlar›n› tümüyle kaybetmifl olacakt›r. Oysa ayr›cal›kl› ve sürekli geliflen bir yaflam kalitesi sunan bölgeler, bilgi çal›flanlar›n› ve firmalar› kendilerine çeken cazibe merkezleri olarak, orada kalmay› sa¤layarak bölgenin geliflmelerini sürdürür ve di¤er bölgeler karfl›s›nda rekabet avantaj› yakalam›fl olur. Sermaye birikimi yerine bilgi birikiminin, kifli, örgüt ve kurumlara ba¤l› olarak gerçekleflmesi, ö¤renme süreçlerinde, bilgi birikimi olarak; ö¤renen insan, ö¤renen örgüt, ö¤renen kurum, ö¤renen kent ve ö¤renen bölge kavramlar›n› devreye soktu. Ö¤renme, ortak bilgi, de¤er ve kültürü paylaflan kurumlar aras›ndaki yak›nlaflma ve ifl birli¤inin temelidir. Kurumlar, karfl›l›kl› olarak birbirinin kültür ve davran›fllar›n› tan›ma ve ö¤renme flans› yakalar; ö¤renmede kurum kültürü önem kazan›r. Ö¤renen birimler aras› ifl birli¤i ise, sinerji yaratan yatay örgütlenmeleri gündeme tafl›r.Yeniliklere dayal› geliflmenin bilgi ve teknoloji odakl› olmas›, örgütsel, kentsel, bölgesel ve ulusal düzede rekabet avantaj› yaratacak nitelikte sistemleflme ve yap›lanmalara ihtiyaç duyar. Rekabet avantaj› yaratman›n yenilik ve teknoloji bazl› olmas›, Araflt›rma ve Gelifltirmeyi (Ar-Ge) merkezî unsur durumuna getirdi. Ar-Ge örgütlenifli, üniversiteiflletme ifl birli¤i, kamu-özel sektör ifl birli¤i kurulufllar›, tekno-parklar ve teknokentler olarak yeni yap›lanmalar yaratt›. Geliflmenin, teknolojik merkezli yeniliklere odaklanmas›, ö¤renme süreci içinde bilgi birikimine sahip insan› ön plana ç›kar›rken, yenilikçi olan herkesi giriflimci hâline getirdi. Ancak insan ögesinde biriken bilgi ve teknoloji, evrensel bir boyut olarak ortaya ç›karken, yenilikçili¤e dayal› giriflimcilik yerel bir olgudur. Giriflimci, çevresindeki f›rsatlar›, yenilikçi-teknolojik bilgisi ile birlefltirirken; yerel olan potansiyel ile evrensel olan bilginin sentezini ya- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge par. Bu durum geliflmenin mekânda flekillenen bir süreç olmas›na yol açar. De¤inilen ögeleri, mekâna tafl›d›¤›m›zda yerel birim, kent (alt bölge) ve bölge düzeylerinde söz konusu sistemleflme ve yap›lanmalar›n ve bunlara ba¤l› olarak iflleyifl ve ak›fl›n ele al›nmas› gerekir. KENTSEL GEL‹fiME VE REKABET Bölge düzeyinde konu ele al›nd›¤›nda, kümeler dahi kentsel yap›lanmadan ba¤›ms›z de¤illerdir. Bu nedenle konunun kentlerle de ilintilendirilmesi gerekir. Bu ba¤lamda flu noktalar özellikle önem kazan›r: • Bölgenin heterojen yap›lan›fl›, kentlerin zaman boyutu içindeki tarihsel geliflme düzey ve potansiyelleri, • ‹çerik olarak bu tarihsel birikime ba¤l› olarak kentlerdeki ekonomik aktivitelerin, kültürel dokular›n ve sosyal yap›lar›n birbiriyle karfl›l›kl› iliflki yo¤unlu¤u, • Kentler aras› a¤ etkilefliminin içeri¤iyle birlikte ulaflt›¤› düzey (insan, sermaye, mal-hizmet, bilgi, haberleflme - iletiflim iliflkisi ve kültürel bütünlük, davran›flsal özellikler), • Kentlerde, Ar-Ge birim, teknoloji ve e¤itim kurumlar›n›n ve teknoparklar›n ulaflt›¤› etkinlik düzeyi ile bunun sa¤lad›¤› kentsel imaj, rekabet ve cazibe avantaj›, • Kentin kendi altyap›s›n›n (do¤al, maddi, personel, kurumsal, teknolojik) birlikte varl›¤› ve karfl›l›kl› etkileflim paradigmas› içinde birbiriyle sürekli karfl›l›kl› etkileflimin yaratt›¤› kentsel geliflme dinami¤i. Bu nedenle kentsel sistem, kentsel yap› ile bu sistem ve yap›lan›fl›n içeri¤ine göre kentsel süreçler olarak toplumsal süreçlerin flekillenifli. • Karfl›l›kl› etkileflimin yaratt›¤› sinerjik ortam›n bir “mükemmeliyet ortam›” ve iklimi yaratmas›. Bütün bu özellikler kentsel geliflme ve rekabet avantajlar› yaratmada, kentin di¤er kent, bölge ve ülke karfl›s›nda ve küresel iliflkilerinde avantajl› konumda olmas›n› sa¤lar. Yeniliklere dayal› kentsel geliflmede büyük firmalar›n Ar-Ge birimlerini çekebilmek için, çevresel-kentsel altyap›n›n yüksek nitelikte olmas› gerekir. Kentin yaflam kalitesinin yüksekli¤i, cazibe merkezî olmas›nda belirleyicidir. Ar-Ge birimlerini kendinde toplayan teknoparklar›n üniversitelerle, özel araflt›rma kurumlar› ve yerel birimlerle ifl birli¤ini sa¤layabilmesi gerekir. Birden çok uzmanlaflm›fl teknopark›n ve üniversitenin bulunmas› durumunda, bunlar aras›nda oluflturulan a¤ etkilefliminin, kenti bir tekno-kente dönüfltürecek biçimde, ortak çal›flma ve ifl birli¤i ortam›na çekerek, “mükemmeliyet ortam›” yaratmas› gerekir. Kentsel yenilik a¤lar›n›n varl›¤›, ulusal ve küresel ba¤lant›larda, yerel a¤lar›n etkinli¤i için zorunludur. Zira yerel sistemlerin ulusal ve küresel sistemlere ba¤l›, onlarla etkileflim içinde olmas› kentsel geliflmenin baflar›s› için gereklidir. Etkin iflleyen küme veya yenilikçi kent ortam›ndaki yenilikçi giriflimcilik, spekülatörlükten ayr› bir kategoridir. Yenilikçi giriflimcilik, yerel f›rsatlar› de¤erlendirmede riske giren giriflimcilerdir. Giriflimcili¤in “yerel” olmas›, yerel potansiyellerin de¤erlendirilmesini gündeme getirir. Kent ve bölgenin küçük iflletme sektörünün de dinamik geliflmeyi yakalayabilmesi için, küçük firmalar›n yenilik etkileflim a¤› içine yo¤un olarak girmifl olmas› ve bilimsel-teknolojik bilgiye ulaflabilmesi gerekir. Yerel f›rsat ve potansiyelleri, evrensel teknolojik bilgi ile evlendirerek yenilik üretme, yeni ifl gelifltirme ve giriflimcilik örnekleri ortaya koymakla mümkün olabilir. Yerel giriflimcili¤in ve yerel kül- www.hedefaof.com 149 150 Bilgi toplumunda kentler aras› iliflkinin yenilikçi kent a¤lar› fleklinde bütünlefltirilmesi gerekir. Bilgi ça¤›nda ölçek ekonomileri yerine yeniliklerin sürükledi¤i d›flsal ekonomiler öne geçer. Bilgi Ekonomisi tür ve yeteneklerin flekillenmesinde kent ve/veya bölgenin e¤itim-ö¤renim kalitesi belirleyicilik kazan›r. Kentsel geliflmede, kültürel ve iletiflim davran›fllar› aç›s›ndan belli eflik de¤erlerin afl›lmas› sayesinde, kentteki insanlar, sosyal gruplar, örgütler, iflletmeler, üniversiteler, belediyeler, odalar ve sendikalar aras›nda pozitif sinerjinin yakalanmas›n› sa¤layacak eflik de¤erlere ulafl›lmal›d›r. Çünkü kentsel kalk›nmada; yerel iletiflim kanallar›, uzmanl›¤a dayal› bilgi ve kentsel sinerji yenilikçi ve dinamik giriflimcili¤i destekleyen stratejik de¤iflkenlerdir. Yenilikçi giriflimci için bilgi ak›fl›n›n; çeflitlili¤i, kalitesi, yeterlili¤i ve bilgiye ulaflmada aç›kl›k önemli ögelerdir. Yenilikçilik bir kent için, yenilik a¤lar› içinde bilgi zengini bir ortam›n yarat›lmas›n› gerektirir. Yenilikçi giriflimcili¤in desteklenmesi için; kentteki e¤itimö¤renim kalitesinin, ifl gücü kalitesinin, kamusal yönetim kalitesinin, iletiflim kalitesinin, yaflam kalitesinin yükseltilmesi gerekir. ‹yi e¤itilmifl ve yetifltirilmifl bir nüfus, yerel, kentsel ve bölgesel f›rsatlar› daha iyi de¤erlendirir. Kentsel geliflme için, kentsel giriflimcilik ortam›n›n yüksek kalite düzeyinde yarat›lmas› gerekir. Bunun için, kentteki a¤-etkileflim sistemi içinde; ifl f›rsatlar›, üretim süreçleri, yönetim teknikleri, sosyal gruplar aras› etkileflimler ile bilgi al›fl-veriflinin etkin bir düzeye ç›kar›lmas› gerekir. Kentsel kalk›nma iklimi; yaflayan insanlar›n de¤erler sisteminin bilime, ekonomiye, sosyal de¤iflime, özel giriflimcili¤e ve risk almaya haz›r olmas›yla gerçekleflir. Kentsel geliflmede gözlenen yetersizliklerin ve eksikliklerin, kentsel sistem ve süreçler içinde sosyal a¤lar›n yaratt›¤› ifl birli¤i ve sinerji mekanizmas› ile çözülmesi gerekir. Kentsel geliflmede insan ögesi ve insan iliflkileri daha yo¤un biçimde öne ç›kar. Bu sayede yerel inisiyatiflerin geliflme sürecine yönlendirilmesi mümkün olur. Ancak bölgesel potansiyellerin daha etkin de¤erlendirilebilmesi için, ulusal ve bölgesel politikalar›n kentsel geliflme politikalar›n› destekleyici ve tamamlay›c› nitelikte olmas› gerekir. Bilgi toplumunda kentler aras› iliflkinin yenilikçi kent a¤lar› fleklinde bütünlefltirilmesi gerekir. Bu sayede bilgi bazl› araflt›rma, e¤itim, ö¤retim, yenilikçi ve yarat›c› aktiviteler öncelik kazan›r. Kentteki kurumlar aras› iliflkiler ve karfl›l›kl› etkileflim, ö¤renen kent ve ö¤renen örgüt iliflkisi olarak geliflir. Karfl›l›kl› etkileflimin yaratt›¤› sinerji geliflme sürecini sürekli besler ve yeniler. Bilgi ça¤›nda ölçek ekonomileri yerine yeniliklerin sürükledi¤i d›flsal ekonomiler öne geçer. Bilgi üretimi ve teknolojik yeniliklere ba¤l› olarak yaflanan sürekli yenilenme, üretim yap›s› ve örgütlenmeye esneklik kazand›r›r. Esneklik, iflletme içi ve d›fl› iliflkilerin hepsine birden yans›r. Etkileflim sistemi içinde bilgi al›flveriflinin yaratt›¤› interaktif etkileflim, beklenmedik yenilik ve yarat›c›l›k f›rsatlar› do¤urur. Özellikle teknolojik-bilgi yo¤un kent merkezlerinin birbirine ba¤lanmas›, kent merkezleri aras›nda etkileflim a¤› ve bu etkileflimi tafl›yan altyap› koridoru ile daha genifl metropollerin do¤mas›na hizmet eder. Ekonomik aktivitenin mekansal da¤›l›m›, art›k merkezî yerler modeli yerine, a¤ kentler (network cities) modeline göre yap›lan›yor. Zira geliflmenin odak noktas›, merkezî hizmetler yerine, a¤ sistemleri olarak tekno-kentleri birlefltiren interaktif etkileflim ve iletiflim sistemine dayan›r. A¤-kentler, kendi içinde çeflitlenmifl, nüfus büyüklükleri farkl›, tamamlay›c›l›k ve de¤iflim e¤ilimleri yüksek, çeflitlenmifl mal ve hizmetler sunan, yatay örgütlenmifl, karfl›l›kl› mal, hizmet, insan ve sermaye ak›m›na sahiptir. Sanayi toplumunda kalk›nma ve büyüme yaklafl›m›, yukar›dan ve d›fltan uyar›lmaya dayal›d›r. Bu nedenle sürekli ve sürdürülebilir bir geliflme ve kalk›nma süreci yaratmada yetersiz kald›. Oysa yeni yerel-kentsel- bölgesel geliflme yaklafl›m›, kentin yenilikçi ve rekabetçi içsel dinamiklerine dayal› yeni bir yaklafl›md›r. Bu içsel dinami¤in sürdürülebilirli¤i, yerel www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge 151 potansiyellerin (yerel kalite, yerel giriflimcilik, yerel dinamikler) bilimsel ve teknolojik yeniliklerle evlili¤ine dayan›r. Bu durumda rekabetçi geliflmenin süreklili¤i, kentsel a¤lar içinde yerel potansiyellerle bilginin karfl›l›kl› sinerjik etkilefliminin yaratt›¤› dinamiklerden beslenir. Ayr›ca kentsel süreçlerin yenilikçilik, esneklik ve de¤iflime uyum potansiyeli ile küresel ölçekte aç›k kentler olmas›ndan kaynaklan›r. Bu nedenle yeni kentsel yap›lar› yaratan ve dinamik kentsel a¤lar içinde gerçekleflen süreçlerin, bilinçli olarak belirlenmifl kentsel amaç ve vizyonlara uygun olarak yönlendirilip yönetilmesi gerekir. B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE YEN‹L‹KÇ‹L‹K VE AR-GE Yenilik belirsizlik yarat›r ancak belirsizli¤i aflmak yine yenilikçilikten geçer. Bu nedenle bilgi ekonomisi sürdürülebilir yenilik ve bilgi üretimine odakl›d›r. Barker’e göre (2002: 15) yenilik çok boyutlu ve zengin bir faaliyet kar›fl›m›n›n sonucudur ve stratejik planlama, Araflt›rma-Gelifltirme (Ar-Ge), pazarlama, proje yönetimi, e¤itim ve yarat›c› düflünce bunlar›n bafl›nda gelir. Yarat›c› düflünme, hayal gücümüz ve ça¤r›fl›mlar›n ürünüdür. Yarat›c›l›k birbiriyle ilintisi bulunmayan alanlara ait unsurlar aras›nda benzerlik kurmaya çal›flan düflünce biçimidir. Yarat›c›l›k yeni fikirler yaratma yetene¤idir. Yenilikçilik çoklu etkileflim ve karmafl›k iliflkiler ortam›nda, mekanik olmaktan çok organik bir görünüm içinde ekip ifli olan, evrimsel, biliflsel, sistemsel ve çevrimsel bir süreçtir (Barker, 2002: 17). Ekonomik aç›dan yeni bilgi ve ürün yaratma süreci ya da insan ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yönelik yeni kaynaklar yaratma sürecidir. Yarat›c›l›k yenili¤i getiren; yenilik ise yarat›c›l›¤›n somutlaflm›fl sonucudur. Yarat›c›l›k ancak yenilikçili¤e dönüflerek ekonomik de¤er kazan›r. Yarat›c›l›k, yenili¤in zihinsel boyutu olarak yer al›rken, yenilikçilik ekonomik ve ticari de¤er olarak cisimleflmifl sonuçtur. Yenilikçilik ekonomide de¤iflim getirir. Bu de¤iflimin aktörleri yenilikçi giriflimcilerdir. Yenilikçilik teknolojik oldu¤u kadar da sosyal bir olgu olup, ekip çal›flmas›n›n eseridir. Ekonomik olmayan bulufl ve icatlar henüz yenilik de¤ildir. Yenilik buluflun ekonomik duruma dönüflmüfl biçimidir. Bulufllar› ekonomik duruma dönüfltürme süreci, Ar-Ge sürecidir. Ar-Ge tümüyle ifl birli¤i içinde çal›flan bir ekip iflidir. Ekip, yarat›c› ve yenilikçi zihinlerden oluflur. Yenilikçili¤in kökeni insan zihnidir. ‹nsanlar tüm canl›lar içinde, ö¤renen; ö¤rendi¤i üzerine düflünen, ö¤rendi¤ini gelifltirebilen ve bunu sosyal iletiflim ve dil ile çevresindekilerle paylafl›p ifl birli¤ine dönüfltüren tek varl›kt›r. K›sacas› insan›n ö¤renme ve ö¤rendi¤ini, hem de ekibin sinerjisi ile gelifltirme yetene¤i yenilikçili¤in kayna¤›d›r. Zira do¤ada kendi içeri¤i üzerinde etkide bulunabilen tek fley insan zihnidir (Barker, 2002: 28). ‹nsan zihni analoji ve metafor (ça¤r›fl›m) yoluyla oluflturdu¤u düflünceleri, baflka aç›lardan ve baflka ba¤lamlarda yeniden düflünebilir. Düflünce ve deneyimleri dil sayesinde kavramlaflt›r›p, biriktirip, ekipler hâlinde yeniden düflünüp yarat›c› ifl birli¤i içinde yenilik üretebiliriz. Yaratman›n befl ad›m› flunlard›r (Barker, 2002: 60-61): • Ne yarataca¤›m›z›, neyi var edece¤imizi tasavvur etmeliyiz, • fiu anda neyin var oldu¤unu bilmeliyiz, • Yaratmak için eyleme geçerek, ö¤rendikçe, uyguland›kça yol alaca¤›m›z› bilmeliyiz, • Yaratmak sürecin ak›fl ve ritimlerini, filizlenme, özümseme ve tamamlama olarak ö¤renmeliyiz, • Her yarat›c› sürecin bir sonraki için ivme yaratt›¤›n› bilmeliyiz. www.hedefaof.com Bilgi ekonomisi sürdürülebilir yenilik ve bilgi üretimine odakl›d›r. Yarat›c›l›k, yenili¤in zihinsel boyutu olarak yer al›rken, yenilikçilik ekonomik ve ticari de¤er olarak cisimleflmifl sonuçtur. Yenilik buluflun ekonomik duruma dönüflmüfl biçimidir. 152 Yenilik süreci, “araflt›rkeflfet-gelifltir-fizibilite aç›s›ndan teyit et-araflt›r” çevrimine dayal›d›r. Bilgi Ekonomisi Yenilik ve yenilikçilik bir bofllukta oluflmaz. Yenilikçilik kültürü için; sosyal, ekonomik, politik ve teknolojik koflul ve ortam›n yarat›lmas› gerekir. Her kültür ayn› derecede yarat›c› de¤ildir. Yenilikçilik kültürüne sahip firma ve kurumlar da bunun için ekonomik kaynak ay›rmak, kurum stratejisi içinde destek bulmak ve uygun ekip ve iletiflim a¤› oluflturmak zorundad›r (Bak›n›z bu kitab›n 2. Bölümünde bilginin üretimi konusu). Yenilikçilikte yenilik sürecinin yürütüldü¤ü kurum içi yak›n çevre ile uzak çevrenin ayr› ayr› de¤erlendirilmesi gerekir. Yenilikler; geçifl ve dönüflüm aflamas›nda yani kaosun efli¤inde daha çok öne ç›kar. ‹stikrarl› kültürler çökmüfl veya iyice oturmufl kültürler genelde daha az yenilikçidir. Kurum d›fl› yenilikçi kültür ortamlar› olarak daha çok insanlar öne ç›kar: • Kentsel yaflam›n kaotik ortam› yenilikler için f›rsatlar yarat›r, • Metropolitan kentlerde oluflan endüstriyel bölgeler ve kümeler yenilikçilik için en uygun ortamlar› sunarlar. • Bilinçli oluflturulmufl bilim ve teknoloji parklar› bilgi toplumunun yenilik üretme merkezleridir. Özel ekonomik birimler kendi kurumlar› içinde yenilikçi bir kültür oluflturarak kendi Ar-Ge merkezlerini kurarlar. Oysa bilgi toplumunda bilimdeki h›zl› geliflmeleri yenilikler için kullan›labilir duruma getirmek gerekir. Baflka bir deyimle bilimin öne ç›kard›¤› “niçinin bilgisini” “nas›l›n bilgisine” dönüfltürecek bilim ve teknoloji parklar› bugün art›k hükûmet, üniversite ve ifl dünyas›n›n ifl birli¤ine dayal› olarak örgütleniyor. Bilim ve teknoloji parklar›n›n hükûmet politikalar› ile desteklenmesi ile üniversite ve sanayinin iflleyifl süreçlerinin birbirini yak›ndan tan›mas› ve ifl birli¤i içinde çal›flmas› gerekir. Yerel veya merkezî hükmet, üniversiteler ve ifl dünyas›n›n yo¤un ifl birli¤i fleklinde, üçlü sarmal olarak yenilikçili¤e odaklanmas› durumunda etkin sonuçlar al›nabilir. Bugün dünyada çok say›da kurulmufl olan ve ilk örne¤i Silikon Vadisi (Silicon Valley) olan teknoparklar› art›k üçlü sarmal modelini esas alarak kuruluyor. ‹ngiltere ve Avrupa’da en çok örnek gösterilen bu tür bir teknopark Cambridge Teknopark›’d›r. Cambridge art›k bir “teknokente” dönüflmüfl bulunuyor. Ülkemizde yeni yeni geliflen teknoparklar içinde ODTÜ Teknopark› flimdilik en baflar›l› örnek olarak öne ç›k›yor. Bilgi toplumunun teknoparklar ve Ar-Ge merkezleri, sanayi toplumunun her türlü sanayi dal›n› içeren y›¤›flma fleklindeki organize sanayi bölgeleri yerine; her türlü do¤al, sosyal, kültürel ve ekonomik çevresel unsurlar aç›s›ndan yüksek kalite standartlar› içeren ortamlarda uzmanl›¤a dayal› olarak kurulup gelifltiriliyor. Bu tür örgütlenmelerin kat› düzenlemeler yerine bilginin üretilmesi için, sorumlu yetkinlerin yönetifliminde güven ve destek sa¤layan esnek bir yap›lanma yani afl›r› düzen ve afl›r› kaostan kaç›nan, eflikte iflleyen yenilik yaratma sürecinin iflletilmesi gerekir. Yenilik üretim süreci, günlük ifllerin ak›fl sürecinden farkl› bir çevrime sahiptir. Yenilik süreci, “araflt›r-keflfet-gelifltir-fizibilite aç›s›ndan teyit et-araflt›r” çevrimine dayal›d›r. Günlük çal›flma süreci, “planla-de¤ifliklik yap-sonuçlar› incele-farkl› yapmak için eyleme geç-planla” çevrimine dayan›r ve kendini sürekli tekrarlar (Barker, 2002: 91-92). Yenilik süreci ise yeni bir fley yaratmaya çal›fl›r. Bu nedenle bu süreçler birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r. Yenilik süreci ayr› örgütlenmeli ancak kurum politikas› ve grafikleriyle bütünleflmelidir. Odaklan›lan yenilik d›fl›na yay›lmadan ve örgüt üst yönetiminin sorumlulu¤unda ve ay›rd›¤› bütçe içinde yenilik süreci yürütülmelidir. Ayr›ca yenilikten sorumlu birim veya kifliler hesap verebilir olmal›d›r. www.hedefaof.com 153 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge Günümüzün yüksek küresel rekabetçi, üstelik son derece karmafl›k teknoloji ortam›nda sürekli ve h›zl› yeniliklere ihtiyaç vard›r. Afla¤›daki flekilde telekomünikasyona iliflkin bir yenilik yapma çevrimi sonras› sunuluyor. Süreç, pazar ve teknoloji fark›ndal›¤› ile bafll›yor. Piyasadaki müflteri taleplerini de dikkate alarak yeni bir konsept gelifltirilerek, fikrî mülkiyet haklar› (FMH) güvenceye al›narak sistem tasar›m› ile yenili¤in yap›l›fl›na iliflkin vizyon oluflmakta, müflteri talepleri dikkate al›nmakta, teknolojik standartlar belirlenmekte, ortaya konan yenilik, belirsizlik ve risklerden ar›nd›r›larak yeni ürün olarak piyasaya sürülmektedir. fiekil 5.3 Yeni Ürünler Pazar ve Teknoloji Fark›ndal›¤› Yenilikçi Konseptler Yenilik Yapma Çevrimleri Kaynak: Barker, 2002: 157 Yeni ‹letiflim Yetene¤i FMH Teknoloji ve Sistemin Riskten Ar›nd›r›lmas› Sistem Tasar›m› fiebeke vizyon ‹htiyaçlarda De¤ifliklik De¤er belirlemesi Müflteri Kat›l›m› FMH Teknoloji Yenili¤i Yeni Teknoloji Gereksinimleri Standartlar›n Dikkate Al›nmas› Yenilik yaratman›n bir baflka sorunu yenilikçi ekiplere önderlik etmek gerekir. Bunun için yetkinlik ve beceri aç›s›ndan baflar›l› bir ekip kurmak, onlar› motive etmek, yarat›c›l›klar›n› uyand›rmak, örtük bilgilerinin a盤a ç›kabilmesi için sezgi, ça¤r›fl›m ve derin düflüncelerin rahatl›kla kullan›labilece¤i ortamlar yaratmak önemli unsurlard›r. Bilgi toplumunda teknik yenilikler yan›nda, bilginin üretimi veya yaratma süreci ikinci ünitede ele al›nd›¤› gibi aç›k ve örtük bilginin, niçinin bilgisi ile nas›l›n bilgisini birbirine dönüfltürüp sentezleyerek bilgi yaratmak mümkün oluyor. Ortak ve aç›k bilginin birbirine dönüflümü, ö¤renme konusunda çok bilinen Davit A. Kolb’un ö¤renme çevriminin dört aflamas› olarak gördü¤ü somut deneyimle (ortak bilgi ile) bafllayarak gözleme ve düflünme, soyut kavramlaflma ve aktif deney yapma aflamalar›yla sentezini afla¤›daki flemadan izleyebiliriz. Burada görüldü¤ü gibi ö¤renme ve bilgi üretme süreçleri birbirini sürekli besleyen iç içe ve birbirine dönüflerek gerçeklefliyor. Böylece bilgi birikimi ve ö¤renme, kiflisel ö¤renmeden ekip, örgüt, kurum ve ö¤renen ekonomiye kadar geniflleyebiliyor. www.hedefaof.com 154 Bilgi Ekonomisi fiekil 5.4 Kaynak: Barker, 2002: 212. Kolb’un Ö¤renme Çevrimi ÖRTÜK Anlay›fl - tan›fl›kl›k yoluyla bilgi edinme Ça¤r›flt›rma Uzaklaflan düflünme Somut deneyim: anlay›fl Uyarlay›c› Düflünme Aktif deney yapma: uzatma Gözleme ve düflünme: niyetlenme Yak›nlaflan düflünme Do¤rudan iflaret etme Kavrama - teorilefltirme yoluyla bilgi edinme AÇIK Özümseyici Düflünme Soyut kavramlaflt›rma: kavrama KÜRESEL REKABET P‹YASALARINDA VAR OLMAK Bilgi teknolojilerinin piyasa yap›lar›n› küresellefltirdi¤i bir ortamda, bu piyasalarda var olmak yenilikçili¤e ve yenilikçilik için uygun çevresel koflullar›n yarat›lmas›na ba¤l› bulunuyor. Bu nedenle burada ülkemizin genel konumunun küresel karfl›laflt›rmalardaki yerine k›saca bir göz atmakta yarar var. Dünya Ekonomik Formu ile ba¤lant›l› olarak haz›rlanan, 2010-2011 Küresel Enformasyon Teknoloji Raporu’nda, biliflim teknolojilerinin (ICT) kullan›m yayg›nl›¤› ile bilgi toplumuna geçifl ve Web 2.0 uygulamalar›n›n yaratt›¤› köklü dönüflümü ölçmeye yönelik olan yani Bilgi Toplumuna Haz›r Olma Endeksi (Networked Readiness Index-NRI) hesaplanmaktad›r. Bu endekste ilk 10 ülke flöyledir: ‹sveç, Singapur, Finlandiya, ‹sviçre, ABD, Tayvan, Danimarka, Kanada, Norveç ve Güney Kore. Bu endeks s›ralamas›nda Tayvan ve G. Kore, bir y›l öncesine göre 5’er basamak yukar› yükselmifl bulunuyor. Türkiye’nin bu endeks aç›s›ndan son 5 y›ldaki konumu göreli gerilemeye iflaret ediyor. Bilgi toplumuna haz›rl›k aç›s›ndan yap›lan tüm gayret ve altyap›daki h›zl› geliflime ra¤men k›yaslamada göreli olarak, 2007’deki 52/122. s›radan 20102011 de 71/138. s›raya gerilemifl bulunuyoruz. Bu k›yaslamada, endeks üzerinde etkili olan Çevresel Unsurlar, Haz›rl›k Unsurlar› Kullan›m Unsurlar› üst bafll›klar› içinde grupland›r›larak oluflturulmufltur. Çevresel unsurlarda ülkemizin konumu 63.lük olup genel s›ralamalardan iyidir. Ancak, ülkemizin bu grupta en düflük konumu, 80. S›ra ile Piyasa Ortam›n› oluflturan unsurlardan kaynaklan›yor. Politika ve yasal düzenleyici ortam aç›s›ndan 61. ve Altyap› unsurlar› aç›s›ndan 60. s›ralar daha avantajl› bir konuma sahiptir. Haz›rl›k Unsurlar› aç›s›ndan ortalamada 81. s›raya düflülürken; Bireysel haz›r olma aç›s›ndan 94; ‹fl süreçleri haz›rl›¤›nda 93 ve Devletin Haz›r olma düzeyi aç›s›ndan 64. s›rada yer almaktay›z. Kullan›m unsurlar›, aç›s›ndan ortalama konum 62 olup, Bireysel kullan›mda 58; ‹fl süreçleri kullan›m›nda 61 ve Devlet kullan›m›nda 55. s›rada konumlanm›fl bulunuyor. NRI, de¤erlendirmesi, ülkelerin sahip olduklar› gelir düzeyi ile ilintilendirildi¤inde ilginç sonuçlarla karfl›lafl›lmaktad›r. Malezya d›fl›ndaki ilk 33 ülke yüksek gelir grubunda yer al›yor. Malezya, Türkiye gibi üst-orta gelir grubunda yer almas›na karfl› s›rala- www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge madaki yeri 28’dir. Türkiye 71. s›raya gerilerken Malezya’n›n 28. s›raya s›çramas› ilginç bir sonuçtur. Bir baflka ilginç bulgu, alt-orta gelir grubundaki Tunus’un 35. s›rada yer almas›d›r. Düflük gelir grubundaki Gambiya bizden sadece befl basamak üstte 76. s›rada yer al›yor. Dünya Ekonomi Forumu’nun 2010-2011 Küresel Rekabet Raporu’na göre Türkiye, Küresel Rekabet ‹ndeksi 4.25 de¤eri ile 139 ülke içinde 61. s›rada bulunuyor. Küresel Rekabet Endeksinde en yüksek de¤erlerler listenin ilk 10’unda s›ras›yla ‹sviçre, ‹sveç, Singapur, ABD, Almanya, Japonya, Finlandiya, Hollanda, Danimarka ve Kanada bulunuyor. Bir önceki dönemde Türkiye’nin yeri,133 ülke içinde yine 61. s›ra oluyordu. Dünya Rekabet Endeksi, 12 temel alana iliflkin 111 adet göstergeye verilen a¤›rl›klar çerçevesinde hesaplan›yor. 12 Temel Alan flunlard›r: Kurumsal Yap›lar, Altyap›, Makro Ekonomik Ortam, Sa¤l›k ve Temel E¤itim, Yüksek E¤itim ve Ö¤renim, Mal Piyasalar›n›n Etkinli¤i, ‹flgücü Piyasalar›n›n Etkinli¤i, Finansal Piyasalar›n Geliflmiflli¤i, Teknolojik Haz›rl›k, Pazar Büyüklü¤ü, ‹fl Becerisi ve Yenilikçiliktir. Bunlardan ilk 4 alandaki göstergelerin a¤›rl›k kazand›¤› ekonomiler, Temel Gereklilikleri karfl›layan Faktör Güdümlü ekonomik geliflme; Son iki alan olan yenilikçilik ve ifl becerilerini yans›tan göstergelerin a¤›rl›k kazand›¤› ekonomiler, yenilik güdümlü (Innovation-driven) ekonomik geliflme; buna karfl›l›k aradaki 6 alana iliflkin Etkinli¤i Gelifltirici göstergelerin a¤›rl›k kazand›¤› ekonomiler, Etkinlik Güdümlü (efficiency-driven) ekonomik geliflme aflamas›nda görülüyor. Türkiye, biliflim altyap›s› (ICT) ve Edevlet uygulamalar›nda, daha iyi olmas›na karfl›n, piyasa koflullar›n› iyilefltirici politikalar ile ICT teknolojilerinin kiflisel kullan›m ve ifl süreçleri için haz›r duruma getirme noktas›nda önemli aç›klar oldu¤u için ancak etkinlik güdümlü aflamada yer al›yor. Bu durum e¤itim ve ö¤retim kalitesi ile giriflimcili¤in gelifltirilmesi, ifl dünyas› ile üniversiteler aras›ndaki ortaklafla ifl birli¤i a¤lar›n›n etkinlefltirilmesi yönünde politikalar gerektiriyor. Türkiye, bu aç›dan yap›lan s›n›flamada, Yenilik güdümlü olarak s›ralanan 32 ülke aras›nda yer almad›¤› gibi; Yenilik güdümlü aflamaya dönüflüm içinde olan 15 ülke içinde de yer alm›yor; ancak Etkinlik güdümlü geliflme gösteren 29 ülkenin sonunda yer al›yor. Türkiye’nin hiç de hak etmedi¤i bu konumu daha çok, kurumsal yap›daki yetersizlikler, kamu kurumlar›ndaki etkinlik ve fleffafl›¤›n yetersizli¤i yan›nda ifl gücü piyasas›, insan kaynaklar› ve e¤itimdeki yetersizliklerden kaynaklan›yor. Buna karfl›l›k, yerel rekabet, ifl becerisi ve altyap› alan›ndaki baflar›l› durumu, konumunu düzeltmek için yetmiyor. Bilindi¤i gibi AB, 2000 y›l› Lizbon Stratejisi’nde, dünyan›n en rekabetçi Bilgi Toplumu olma hedefini koymufl ve E-Avrupa+ Program› ile de aday ülkelerin uyum süreci için bir çerçeve oluflturmufl idi. Bu Çerçevede Türkiye e-devlet, e-E¤itim ve Bilgi Toplumu Stratejileri’ ni gelifltirdi. AB, 2010 y›l›nda ise Europe 2020 Stratejisini gelifltirdi. Bu stratejinin gere¤i olarak, Inovation Union Competitiveness Report 2011 yay›nland›. Bu çal›flmalara paralel olarak Türkiye “Ulusal Bilim, Teknoloji ve Yenilik Stratejisi 2011-2016” belgesini yay›nlad›. Bu belgede Türkiye, ArGe ve yenilik kapasitesinde güçlü oldu¤u hedefler olarak Otomotiv, Makine ‹malat ve B‹T sektörlerini seçmifl bulunuyor. Böylece B‹T (ICT) sektörü Türk ekonomisinin, bilim, teknoloji ve yenilik aç›s›ndan odakland›¤› bir konuma yükseldi. Ancak B‹T, sadece Ulaflt›rma Bakanl›¤›m›z›n Altyap› donat›m› olarak oluflturmaya çal›flt›¤› bir alan olmaktan öte, tüm ekonominin lokomotifi olacak bir biçimde, kendi sektörel Stratejisi haz›rlanmal›d›r. Bu çerçevede, bilgi teknolojileri ve yaz›l›m ile elektronik ve telekomünikasyon B‹T bütününün organik bileflenleri olarak ele al›- www.hedefaof.com 155 156 Bilgi Ekonomisi n›p ve 2023 Bilgi Toplumu hedefinin gerçekleflmesi için ana strateji olarak devreye girmesi daha uygun olabilirdi. Di¤er yandan Danimarka Endüstri Konfederasyonu (DI) 2011 Küresel K›yaslama Raporu, küreselleflmeye haz›r olma aç›s›ndan, 33 OECD ülkesi ile BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin) ülkelerini karfl›l›kl› olarak k›yaslamaktad›r. Bu analizde küresel rekabet baflar›s› 86 de¤iflken, alt› ana bölüme ayr›larak karfl›laflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bu alt› bölüm; Büyüme ve Geliflme; Bilgi ve Yetkinlik; ‹fl Esnekli¤i; Giriflim ve Giriflimcilik; Maliyet ve Vergilendirme ile Uluslararas›laflma ve Aç›kl›kt›r. Genel rekabet edebilirlik endeksi s›ralamas›nda ‹sviçre, Kanada, Avustralya ve ABD ilk dört s›ray›, Yunanistan ve ‹talya son iki s›rada yer al›rken Türkiye 29. s›rada bulunuyor. Bu s›ralamada Güney Kore 9. s›radad›r. Türkiye, Büyüme ve Geliflme bölümünde, büyümede ilk s›rada, ihracat› artt›rmada 13. s›rada olmas›na karfl›n bu grup ortalamas›nda 29. s›rada bulunuyor. Bilgi toplumu aç›s›ndan en önemli bölüm olan Bilgi ve Yetkinlik alan›nda Türkiye ne yaz›k ki sonuncudur. Bu bölümlerden Türkiye’nin en iyi oldu¤u alan Maliyetler ve Vergilerdeki 10. s›ra ile Giriflim ve Giriflimcilikteki 16. s›ralard›r. ‹fl esnekli¤inde 27. s›rada olan ülkemiz, Uluslararas›laflma ve Aç›kl›k alan›nda 31. s›rada yer al›yor. Bu bölümdeki analizleri topluca de¤erlendirdi¤imizde Türkiye, bugünkü durumu ile bilgi toplumunun ve bilgi ekonomisinin tüketicisi olurken, bilgi, bilgi teknolojileri ve yenilikler aç›s›ndan üreticisi olmaya henüz yönelemedi¤i için, özellikle de OECD ve BRIC ülkelerinin gerisinde kalm›flt›r. Bu durum GSMH içinde AR-Ge pay›nda da kendini gösteriyor. Türkiye’de bu oran sadece binde 8.5 iken; bu alanda iddial› ülkelerde mutlaka yüzde 3 ve üzeri; daha da iddial› olmak isteyen ‹srail ve Güney Kore gibi ülkelerde yüzde 4.5 dolay›na kadar yükseliyor. www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge 157 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Statik tam rekabet modeli yerine rekabeti, dinamik bir yar›fl süreci olarak ele alan etkin rekabetin ifllevlerini, ön koflullar›n› ve evrimini özetlemek Ekonomik rekabet, piyasalarda ekonomik amaç ve ç›karlar›n› gerçeklefltirmek isteyen ekonomik birimler aras›nda, zaman içinde ortaya ç›kan bir yar›fl ve karfl›tl›k fleklindeki iliflki sürecidir. Klasiklerin serbest rekabet görüflü, Neo-Klasiklerde “tam rekabet” modeline dönüfltü.”‹deal bir durum” olarak varsay›lan tam rekabet, afl›r› kârlar›n olmad›¤›, maliyetin bir unsuru olarak normal kâr›n var oldu¤u, statik bir denge durumudur. J. M. Clark, tam rekabeti, var olmayan, geçmiflte gerçekleflmemifl, gelecekte de gerçekleflmeyecek olan ideal bir durum olarak gördü. Piyasada belli aksakl›klarla oluflan rekabeti önce iflleyebilir rekabet (workable competition) kavram›n› ele ald›. Daha ileri çal›flmalar›nda, tam rekabetin ideal durum oldu¤u tezini terk ederek, daha kaliteli bir ürünü daha ucuza sunma yar›fl› olarak tan›mlad›¤› etkin rekabet kavram›n› ortaya koydu. Rekabetin ön koflullar›: • Rekabet düzenini oluflturan flekli-yasal düzenlemeler, • Rekabetin ifllerli¤ini sa¤layan motivasyon ve uyar› unsurlar› (sprit of competition), • Rekabete uygun ortam ve iklimin varl›¤›, • Rekabete uygun politikalar›n bulunmas›. Bilgi Ekonomisi ile birlikte rekabet ve piyasalar›n de¤iflen yap› ve iflleyifl dinami¤ine dayal› olarak oluflan rekabet avantajlar›n›n analizini yapmak. Bilgi teknolojileriyle birlikte rekabetin rotas›, ulusal s›n›rlar içinde konuyu ele almaktan çok küresel düzlemdeki rekabet konular›na yönelmifltir. ‹letiflim, enformasyon ve bilgi ak›fl›; yerel, bölgesel, ulusal ve küresel boyutlarda ticaret, üretim, tüketim ve her türlü ekonomik faaliyetlerin yeni piyasa ve rekabet flans› yaratmas›na ve yap›lanmas›na yol açt›. Bilgi ça¤›nda rekabetin, dinamik ve en etkin kayna¤› bilgi ve yenilik üretimine odaklanmaktan geçiyor. Karfl›laflt›rmal› avantajlar, artan ölçüde teknolojik geliflme ve yeniliklere dayan›yor. Porter’›n uluslar›n rekabet avantajlar› teorisine göre, rekabet avantajlar›n› ülkelerden çok firmalar yarat›r ve ulusal rekabet avantajlar›n› belirleyen faktörler; • Faktör Koflullar›, • Talep Koflullar›, • Ba¤lant›l› ve Destek Endüstriler, • Firma Stratejisi, Endüstriyel Yap› ve Rekabettir. N A M A Ç 3 Ulusal ekonomilerin yenilikçi rekabete dayal› geliflme stratejilerini tan›mak Porter (1990;564 vd.), rekabetçi geliflme aflamalar› olarak 4 dönemi birbirinden ay›r›r: • Faktör güdümlü (faktörlere dayal›) geliflme aflamas›, • Yat›r›m güdümlü (yat›r›mlara dayal›) geliflme aflamas›, • Yenilik güdümlü (yenili¤e dayal›) geliflme aflamas›, • Refah güdümlü (refaha dayal›) geliflme aflamas›. Yenili¤e dayal› ekonomik geliflme aflamas›nda bulunan ülkenin firmalar› uluslararas› alanda çeflitli endüstri dallar›nda rekabet etme flans› yakalar. Faktör maliyetleri aç›s›ndan sahip olduklar› avantaj›n sürmesine ra¤men, as›l rekabet avantajlar› nitelikli ifl gücü ve ileri teknolojinin yaratt›¤› verimlilikten kaynaklan›r. Bu aflamada, mevcut endüstriyel küme önce dikey derinlik kazan›r. Yenilikçi firmalar ileri ve geri ba¤lant›larla birbirini uyar›rlar. Daha ileri ve dinamik geliflme dönemi, yatay geliflme ile gerçekleflir. Baflar›l› endüstri say›s›n›n artmas›, yatay geliflme olarak yeni endüstri kümeleri yarat›r. Geliflme ve yenilikler, verimlilik art›fl›na süreklilik kazand›r›r. Bu aflamada ülke geliflmifl hizmetler sayesinde küresel düzeyde yeni rekabet avantajlar› yakalar. www.hedefaof.com 158 N A M A Ç 4 Bilgi Ekonomisi Rekabetçi firma stratejilerini özetlemek Rekabetçi firma stratejileri; savunmac›, yetkinlik gelifltirici, oyun teorisi bazl› ve eflikte rekabet stratejisi fleklinde olabilir. Bilgi ça¤›nda dünyan›n en dinamik ve en h›zl› geliflen sektörü biliflim sektörü oldu. Sürekli ve h›zl› de¤iflimin meydan okumas› ile yüksek rekabet düzeyinin yaratt›¤› etkileflim kaosun efli¤inde rekabet stratejisini devreye soktu. Kaosun efli¤inde rekabet, h›zl› ve beklenmedik de¤iflimin oldu¤u bir sektörde, sürekli üstünlük sa¤layabilmek için, sektör yap›s›n›n sürekli de¤iflim güdüsüyle yar› uyumlu bir stratejik yönelimle sürekli yeniden yaratmaya odakl›d›r. N A M A Ç 5 Yenilikçi rekabet stratejilerinin co¤rafik mekânda yap›lan›fl›n› ve iflleyiflini analiz etmek Rekabetçi endüstrilerin, dikey ve yatay yo¤unlaflmas›n›n co¤rafi kümelenmesi rekabet avantajlar› yaratmak aç›s›ndan önemlidir. Co¤rafi kümelenmede ortaya ç›kan üstünlük avantaj›, ileri, geri ve yatay ba¤lant›larla küme içinde yayg›nl›k kazan›r. Yerelleflme olgusu, rekabet avantaj› yaratmak aç›s›ndan, ülke yan›nda bölge ve firma boyutlar›n›n da ön plana ç›kmas›na yol açar. Endüstriyel kümeler bir bofllukta yer almazlar. Aksine bir bölge veya kent ile özellikle de yenilikçi metropol kentlerle daha bir bütünleflik olarak gündeme gelirler. Yenilikçi kentler, firmalar›n ve insanlar›n birbirleriyle iliflki kurarak daha fazla birbirinden ö¤rendi¤i ve kendilerini gelifltirdikleri küresel merkezler durumuna gelirken, ayn› zamanda rekabetin odak noktas› olurlar. Zira küresel ba¤lant›l› bilgi ve iletiflim teknolojileri ile kapsaml› ve yüksek kaliteli yerel donan›m ve potansiyellerin bulundu¤u metropol kentler, kümelenme, yenilik ve dinamik rekabet avantajlar›n›n birlikte ortaya ç›kt›¤› co¤rafik ve ekonomik mekânlar oluyor. www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge 159 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetin ekonomik fonksiyonlar›ndan de¤ildir? a. Mallar›n k›tl›k derecesini gösterme fonksiyonu b. Kaynak da¤›l›m› fonksiyonu c. Toplumsal fonksiyonu d. Yenilik ve teknik geliflmeyi sa¤lama fonksiyonu e. Ekonomiyi yönlendirme fonksiyonu 2. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetin ön koflullar›ndan biri de¤ildir? a. Monopollerin varl›¤› b. Rekabet düzenini oluflturan flekli-yasal düzenlemeler, c. Rekabetin ifllerli¤ini sa¤layan motivasyon ve uyar› unsurlar› (sprit of competition), d. Rekabete uygun ortam ve iklimin varl›¤›, e. Rekabete uygun politikalar›n bulunmas›. 6. Afla¤›dakilerden hangisi yat›r›m güdümlü geliflmenin özelliklerinden biridir? a. Ekonomik geliflme temel üretim faktörlerine dayal›d›r. b. Sermaye birikimi yetersiz düzeydedir. c. ‹flgücünün önemli k›sm› vas›fs›zd›r. d. Yenilik yaratmak esast›r. e. D›fl kaynakl› teknolojilerin özümsenmesi ve gelifltirilmesi 7. Afla¤›dakilerden hangisi firma rekabet stratejisi modellerinden de¤ildir? a. Savunmac› Strateji b. Yetkinlikleri Kullanma Stratejisi c. Oyun Teorik Strateji d. Eflikte Rekabet e. Monopolistik Strateji 3. Afla¤›dakilerden hangisi Klasik teorinin rekabet anlay›fl›d›r? a. Serbest rekabet b. Etkin rekabet c. Fonksiyonel rekabet d. Tam rekabet e. ‹fllevsel Rekabet 8. Afla¤›dakilerden hangisi eflikte rekabetin unsurlar›ndand›r? a. Eflik de¤erinin afl›lmas› b. Zamana ayarlanma c. Eflik de¤erine ulaflma d. Eflik de¤erlerin belirlenmesi e. Eflik de¤erin alt›nda kal›nmas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi toplumunun temel üretim faktörüdür? a. Vas›fs›z emek b. Sermaye c. Bilgi d. Toprak e. Giriflimci 9. Kentsel rekabet ve yenilik kapasitesi yaratabilme için afla¤›dakilerden hangisi gerekli de¤ildir? a. Yüksek ve artan yaflam kalitesinin amaçlanmas› b. Kentsel refah art›fl›n›n sa¤lanmas› c. Yeniliklerin yayg›nlaflt›r›lmas› d. Vas›fs›z ifl gücünün varl›¤› e. Bilgi ve ‹letiflim teknolojisi alt yap›s›n›n varl›¤› 5. Porter’a göre ulusal rekabet avantaj›n› belirleyen faktörlerden biri de¤ildir? a. Faktör koflullar› b. Monopol gücü c. Talep koflullar› d. Firma Stratejisi e. Ba¤lant›l› ve destek endüstriler 10. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi temelli yenili¤in tan›mlay›c› unsuru olmakta yetersiz kal›r. a. Kökeni insan zihnidir b. Ekonomide de¤iflimi ortaya ç›kar›r. c. Ekip çal›flmas›n›n eseridir. d. Her bulufl ayn› zamanda yeniliktir. e. Ekonomik de¤er oluflturur. www.hedefaof.com 160 Bilgi Ekonomisi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. c S›ra Sizde 1 Firmalar›n yaratm›fl olduklar› yeniliklerin yasalarca korunmas› gerekir. Özellikle yenilik yaratman›n ilk yat›r›m maliyeti oldukça yüksektir. Firmalar söz konusu maliyetlerini ürünün sat›fl›ndan karfl›layamadan taklitleri ç›karsa firma zarar edecektir. Bu durumda hiç bir firma yenilik yaratmak amac›yla kaynak ay›rmayacakt›r. Dolay›s›yla yeniliklerin patent yasalar› ile korunmas› gerekir. 2. a 3. a 4. c 5. b 6. e 7. e 8. b 9. d 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetin Tan›m ‹fllev ve Ön Koflullar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetin Tan›m ‹fllev ve Ön Koflullar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabet Teorisinde Yeni Yaklafl›mlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetin De¤iflen Do¤as›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar›n Rekabet Üstünlükleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulusal Ekonominin Rekabetçi Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Firma Stratejileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kaosun Efli¤inde Rekabet” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Endüstrilerin Co¤rafik Kümelenmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinde Yenilikçilik ve Ar-Ge” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Günümüz toplumsal yap›s› olan bilgi toplumu ilgi üretimine dayanan toplumsal bir yap›d›r. Bilgi üretimi ise nitelikli beflerî sermayeyi gerektirir .Bir ülkedeki e¤itim sisteminin bunu sa¤layacak yap›da olmas› gerekir. Türkiye’de mevcut olan ezberci e¤itim sistemi bunu sa¤lamaktan uzakt›r. Dolay›s›yla e¤itim sisteminin yarat›c› düflünce tarz›n› ortaya ç›karacak yönde de¤ifltirilmesi gerekir. S›ra Sizde 3 Türkiye 1963 y›l›nda uygulamaya koydu¤u ‹thal ‹kameci Sanayileflme Stratejisi ile beraber yat›r›m güdümlü geliflme Aflamas›na geçmifltir. Söz konusu dönemde gerek kamu yat›r›mlar› gerekse devletin verdi¤i teflvik ve sübvansiyonlarla yat›r›m güdümlü aflaman› koflullar› sa¤lanm›flt›r. Ancak bu noktadan sonra yenilik güdümlü aflamaya geçilememifltir. www.hedefaof.com 5. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Rekabet, Piyasa ve Ar-Ge Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Acemo¤lu, D. ve James R. (2012). Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, And Powerty, Crown Publishers. Barker, A. (2002). Yenilikçili¤in Simyas›, MESS Yay›nlar›, ‹stanbul. Brown, S. L. ve K.M. Eisenhardt (2000). Kaosun Efli¤inde Rekabet, ‹dea, Yay›nlar› ‹stanbul. Cortright, J. (2002). 21 St. Century Economic Strategy Prospering in a Knowledge-based Economy, Impress Inc. DI, Global Benchmark Report 20102011. Erkan, C. (1993). Küreselleflme ve Avrupa Toplulu¤u Karfl›s›nda Türkiye’nin Rekabet Yetene¤i, TAKAV Matbaac›l›k, Ankara. Erkan, H. (1987). Sosyal Piyasa Ekonomisi, Ekonomik Sistem ve Piyasa Ekonomisine ‹fllerlik Kazand›r›lmas›, KAV,Ankara. Erkan, H. (2005). Ekonomi Sosyolojisi, Bar›fl Kitapevi, ‹zmir. Erkan, H. (2011). Ekonomi Sosyolojisi, Ünite 1-2, Anadolu Üni. Yay.Eskiflehir. EU, Inovation Union Competitiveness Report 2011. Melody,W. H. (2007). “Markets and Policies in Knowledge Economies”, The Oxford Handbook Information and Communication Technologies, Oxford, 55-74. Porter, M. E. (1990). The Competitive Advantage of Nations, The Free Pres, Newyork. Porter, M. E. (2000). Rekabet Stratejisi, Sistem Yay›nc›l›k, ‹stanbul. Porter, M. E. (2000a). “Location, Competition and Economic Development: Local Cluster in a Global Economy”, Economic Development Quarterly 2000/1:15-34. WEF; The Global Competitiveness Report; 20102011. WEF; The Global Information Technology Report: 2010-2011. www.hedefaof.com 161 6 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgi ekonomisinde e¤itimin önemini aç›klayabilecek, E¤itimin özelliklerini s›ralayabilecek, E¤itimin bireysel ve sosyal getiri ve maliyetlerini karfl›laflt›rabilecek, E¤itim ile ifl gücü piyasas› aras›ndaki iliflkiyi inceleyen teori ve hipotezleri ay›rdedebilecek, E¤itimin ekonomik kalk›nmay› etkileme mekanizmas›n› çözümleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • E¤itim Yayg›n E¤itim Eleme Hipotezi Formal E¤itim Yar› Kamusal Mallar Kuyruk Hipotezi • • • • • • ‹nformal E¤itim Erdemli Mallar ‹kili ‹fl Gücü Piyasas› Örgün E¤itim Kalk›nma Carileri Befleri Sermaye ‹çindekiler Bilgi Ekonomisi Bilgi Ekonomisi ve E¤itim www.hedefaof.com • B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE E⁄‹T‹M‹N ÖNEM‹ • E⁄‹T‹M‹N TANIMI VE TÜRLER‹ • E⁄‹T‹M‹N ÖNEM‹ VE AMAÇLARI • E⁄‹T‹M‹N ÖZELL‹KLER‹ • E⁄‹T‹MDE MAL‹YET VE GET‹R‹LER • E⁄‹T‹M‹N F‹NANSMANI • E⁄‹T‹M-‹fi GÜCÜ P‹YASASI ‹L‹fiK‹LER‹ • E⁄‹T‹M‹N EKONOM‹K KALKINMAYI ETK‹LEME MEKAN‹ZMASI Bilgi Ekonomisi ve E¤itim B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE E⁄‹T‹M‹N ÖNEM‹ Bilgi ve iletiflim teknolojilerinin ülkelerin ekonomik geliflme süreçlerinde son derece önemli oldu¤u günümüzde, giderek artan bir biçimde adeta “bilgi patlamas›” yaflanmaktad›r. Bilgi ekonomisinin temel kayna¤› olan bu olgu, ülkeler aras›nda mevcut olan dijital (say›sal) uçurumu derinlefltirerek bilgiyi elinde bulunduran ülkelere avantaj kazand›rmaktad›r. Bilginin en temel güç oldu¤u bu ortamda insana yat›r›m (befleri sermaye) unsurlar›ndan biri olan e¤itimin önemi yads›namaz. Bilgi toplumunda “bilgi” toplumun stratejik kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Bilgiyi üreten de kullanan da insan oldu¤u için, insana yat›r›m, dolay›s›yla e¤itim bir toplumun varl›¤›n› sürdürebilmesinin olmazsa olmaz koflulu hâline gelmifltir. ‹nsana yat›r›m ve bu ba¤lamda e¤itim, bilgi toplumu olma ve bunu sürdürülebilir k›lman›n anahtar›d›r. Bilgi ve iletiflim teknolojilerinin yayg›nlaflmas›yla ve ulafl›m konusunda yaflanan geliflmelerle dünya adeta küresel bir köy hâline gelmifltir. Art›k dünyan›n öteki ucundaki bir yak›n›m›zla internet üzerinden görüntülü ve sesli görüflme olana¤›na sahibiz. Elimizdeki ekonomik imkânlar dâhilinde dünyan›n bir di¤er ucundaki ülkeye ayn› gün içerisinde ulaflmam›z mümkün. Bilgiye sahip olmak için art›k sadece geleneksel okul s›ras›nda olmam›za gerek yok. Yaflayarak ö¤renme, ö¤renmeyi ö¤renme, aktif ö¤renme ve yaflam boyu ö¤renme ça¤›m›z›n getirdi¤i en önemli kolayl›klardan. Bilgi toplumu ile insanlar›n elleri yerine daha ziyade beyinleri ile çal›flt›klar› bir dünya ifade edilmektedir. Bu dünya, bilgi ve iletiflim teknolojisinin yaratt›¤› global bir rekabete dayanan, yeni teknoloji yaratman›n kitle üretimden daha önemli oldu¤u, yat›r›mlar›n yeni makinelerden çok yeni bir kavram, fikir ya da yarat›c›l›k anlam›na geldi¤i, de¤iflmeyen tek fleyin h›zl› de¤iflim oldu¤u ve birçok fleyin sanayi toplumundan fakl› oldu¤u bir dünyad›r. Bilindi¤i gibi fiziksel sermaye ve do¤al kaynaklar pasif üretim faktörleridir. ‹nsano¤lu ise; sermayeyi ço¤altan, do¤al kaynaklar› iflleten, sosyal, ekonomik ve politik kurumlar› oluflturan ve ulusal kalk›nmay› gelece¤e tafl›yan aktif üretim faktörüdür. Birçok klasik iktisatç› gibi Adam Smith de t›pk› bir fabrika veya di¤er iflletmelerin üretkenlik kapasitesini art›ran yeni makinelerin ya da di¤er fiziki sermaye mallar›n›n sat›n al›m›nda oldu¤u gibi, e¤itimin de ifl gücünün üretkenlik kapasitesini art›rmaya yard›m etti¤ine iflaret etmifltir. Böylece, ilk kez fiziki sermaye yat›r›mlar› ile befleri sermaye yat›r›mlar› aras›nda bir benzetme yap›lm›flt›r. Peter Drucker “Kapitalist Ötesi Toplum” ad›n› verdi¤i bilgi toplumunda sermeyeyi, do¤al kaynaklar› ve hatta eme¤i üretim faktörleri olarak saymamakta, bilgiyi ve bilgi ile donat›lm›fl insan› ise üretimin temel faktörü olarak kabul etmektedir. www.hedefaof.com 164 Bilgi Ekonomisi Dünya ilkel toplumdan bafllay›p bilgi toplumuna varan bir dönüflüm süreci içerisindedir. E¤itim de bilgi toplumuna do¤ru yaflanan bu dönüflümde biçim ve nitelik de¤ifltirmektedir. E¤itim alan›nda yaflanan bu dönüflümü Tablo 6.1’de görmek mümkündür. Tablo 6.1 ‹lkel Toplumdan Bilgi Toplumuna E¤itim Alan›ndaki Dönüflüm ‹lkel Toplum Tar›m Toplumu • Deneme yan›lma • Tar›ma dayal› yöntemi ile ö¤renme iflbafl›nda e¤itim • Klan içi e¤itim Sanayi Toplumu • H›zl› okullaflma • Belirli yafllarda zorunlu e¤itim Kaynak: (Seher, Uçkun ve Latif, 2002: 250) Bilgi Toplumu • Yaflayarak ö¤renme • Ö¤renmeyi ö¤renme • Kendi kendini e¤itme zorunlulu¤u • Okul duvarlar›n› aflan her zaman ve her yerde e¤itim • Yaflam boyu ö¤renme Tabloda da belirtildi¤i gibi avc›l›k ve toplay›c›l›k ile karakterize edilen ilkel toplumlarda deneme yan›lma yöntemine dayanan e¤itim, tar›m toplumunda iflbafl›nda e¤itime do¤ru bir dönüflüm geçirmifltir. Sanayi toplumunda ise e¤itim sistemi büyük ölçüde endüstriyel düzenin ihtiyaçlar›na göre biçimlendirilmifltir. Sanayi devrimiyle bafllayan bu süreçte standartlaflt›r›lm›fl, daha ziyade mavi yakal› ifl gücü merkez al›narak tasarlanm›fl, bilginin üretiminden çok kullan›m›n› esas alan, bireylere belirli bilgi ve becerileri kazand›rmay› amaçlayan, ancak onlar›n yarat›c›l›klar›na çok da gereksinim duymayan bir anlay›fl temel al›nm›flt›r. Bilgi toplumunun yafland›¤› günümüzde ise e¤itim art›k farkl› bir boyut kazanm›flt›r. Yaflayarak ö¤renme, ö¤renmeyi ö¤renme, kendi kendini e¤itme zorunlulu¤u, okul duvarlar›n› aflan her zaman ve her yerde e¤itim ile yaflam boyu ö¤renme e¤itim alan›nda öne ç›kan türlerdir. Y. Masuda (1990) bilgi toplumunda e¤itim hususunda ortaya ç›kabilecek geliflmeleri flu flekilde s›ralamaktad›r: • Formel okul s›n›rlamalar› bilgi toplumunda ortadan kalkacakt›r. • fiimdiki kapal› e¤itim sistemleri yerlerini bilgi networklerine b›rakacakt›r. • Bu durum geliflmifl bölgeler ile geliflmemifl bölgeler aras›ndaki bofllu¤u ortadan kald›racakt›r. • Kendi kendine ö¤renme e¤itimin ana flekli olacakt›r. Formel e¤itim ö¤retmenden ö¤renciye do¤ru tek tarafl›, edilgen bir e¤itim sistemidir. Bilgi toplumunda ö¤retmen, özellikle bilgisayar deste¤i sayesinde bir dan›flman ifllevi görecek, ö¤renci ö¤renme sürecinde etkin bir rol oynayacakt›r. Ö¤retmenin görevi ö¤renciye “ö¤renmeyi ö¤retmek” olacakt›r. • Günümüzde e¤itim zorunlu ve genç yaflta tamamlanmaktad›r. Bilginin süreklili¤i gere¤i bilgi toplumunda yetiflkinlerin e¤itimi de büyük önem kazanmaktad›r. • Kitle e¤itimi yerini bireysel yeteneklere ve tercihlere uygun bir e¤itim anlay›fl›na b›rakacakt›r. Bir baflka deyiflle, kiflisel tarzda e¤itim sistemi uygulamaya konacakt›r. Bilgi ekonomisi, merkezinde bilgi olan ve teknik bilgi (know-how), niteli¤e iliflkin bilgi, bilgiye dayal› karar verme ve analiz yapma yetene¤ine sahip olan e¤itimli ifl gücü ile nitelendirilebilir. ‹fl gücü daha ziyade beyin gücüyle çal›flan, yüksek vas›fl›, yeni teknolojilere ve yeniliklere aç›k olmal›d›r. Günümüzde kullan›lan teknolojilerin ve ürünlerin ömrü sürekli azalmaktad›r. Uluslararas› rekabetin çok sert oldu¤u bu düzen içerisinde firmalar ayakta kalabilmek için rakiplerine fark www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim yaratmak ve sürekli yenilik yapmak zorundad›r. Di¤er taraftan tekrara dayanan rutin ifllerde makineler ifl gücünü ikame etmektedir. Bu tip ifllerde kolayl›kla yeni makineler ve robotlar gelifltirilebilmektedir. ‹fl gücü ise bu makineler karfl›s›nda ne kadar ucuz olursa olsun rekabet edememektedir. Bu ekonomik ortamda ifl gücü her türlü yenili¤e aç›k ve esnek olmal›d›r. Bunun d›fl›nda hiçbir firma milyarl›k makinelerini e¤itim düzeyi düflük, vas›fs›z ifl gücüne b›rakmak istemez. Ayr›ca sürekli karmafl›klaflan teknoloji ve üretim sürecinde, vas›fs›z ifl gücünün bu teknolojileri kullanmas› da zorlaflmaktad›r. ‹flte bu nedenler ifl gücünün sürekli e¤itimini zorunlu k›lmaktad›r. E⁄‹T‹M‹N TANIMI VE TÜRLER‹ E¤itim kavram› genelde yanl›fl bir biçimde okul kavram›yla bir tutulmaktad›r. Ancak e¤itim sadece okul ile s›n›rl› bir kavram de¤il, yaflam boyu devam eden bir süreçtir. Farkl› tan›mlar› yap›lan e¤itim, iktisatç›lar için, insan sermayesine yap›lan bir yat›r›md›r. E¤itim bilimleriyle u¤raflanlara göre ise e¤itim bireyin davran›fllar›nda kendi yaflant›s› yoluyla ve kas›tl› olarak istendik de¤iflme meydana getirme süreci olarak tan›mlanmaktad›r. E¤itim konusunda kaleme al›nan çeflitli kaynaklar incelendi¤inde benzer pek çok tan›mla karfl›laflmak mümkündür. Bu tan›m asl›nda e¤itim türleri ay›r›m›n›n da yap›lmas›n› kolaylaflt›rmaktad›r. E¤itim informal e¤itim ve formal e¤itim olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. ‹nformal e¤itim bir plana ba¤l› olmaks›z›n, bireyin kendi yaflant›s› yoluyla yap›lan e¤itim etkinli¤idir. Bu e¤itim türünde e¤itim; birey fark›nda olmadan aile içinde, arkadafl gruplar›nda, usta-ç›rak iliflkisi sonucu gerçekleflir. Ancak e¤itim tan›m›ndan hat›rlayaca¤›n›z gibi e¤itim etkinli¤inin istendik yönde (olumlu) bir de¤iflme göstermesi gerekmektedir. Bu e¤itim türünde ise e¤itim planl› ve denetimli olmad›¤› için birey fark›nda olmadan olumlu davran›fllar›n yan› s›ra, baz› olumsuz davran›fllar da kazanabilir. Günümüz bilgi toplumunda informal e¤itim, bireylerin yaflama haz›rlanmalar›nda son derece yetersiz kalabildi¤inden planl› e¤itim etkinlikleri olarak tan›mlanabilen formal e¤itim biçimi öne ç›km›flt›r. Formal e¤itim k›saca, e¤itimin önceden haz›rlanan plan ve programlara göre yürütülmesidir. Bu e¤itim türünde bireyin davran›fllar›nda kas›tl› olarak istendik de¤iflme meydana getirilebilir. Formal e¤itim süreci örgün e¤itim ve yayg›n e¤itim olmak üzere iki türde verilir: Örgün e¤itim; bireylerin yaflama at›lmadan, di¤er bir deyiflle ifl ve meslek kollar›nda çal›flmaya bafllamadan önce okul ya da okul özelli¤i tafl›yan kurumlarda genel ve özel bilgilerle donanmalar›n› sa¤lamak amac›yla belli yasalara göre düzenlenen e¤itimdir. Okul öncesi e¤itim (krefl ve anaokullar›), ilkö¤retim, ortaö¤retim ve yüksekö¤retim örgün e¤itimin yap›ld›¤› yerlerdir. Yayg›n e¤itim ise örgün e¤itim sistemi içinde yer almayan, örgün e¤itimin herhangi bir aflamas›nda bulunan ya da örgün e¤itimini tamamlam›fl bireyler için, örgün e¤itimin yan›nda ya da d›fl›nda düzenlenen e¤itim, ö¤retim ve rehberlik uygulama etkinliklerinden oluflur. Çeflitli merkezlerde aç›lan kurslar, resmi ve özel kurum ve ifl yerlerinde düzenlenen hizmet içi e¤itim çal›flmalar› yayg›n e¤itim etkinliklerindendir. Son y›llarda örgün e¤itim alan›nda öne ç›kan bir di¤er e¤itim türü ise aç›k ve uzaktan e¤itimdir. Teknolojinin h›zla geliflmesiyle, aç›k ve uzaktan e¤itim 1980’lerin bafl›ndan itibaren e¤itimin en h›zl› büyüyen türü olmufltur. Aç›k ve uzaktan e¤itim, e¤itim teknolojisi ve iletiflim teknolojisine dayal› olarak gelifltirilmifltir. Bilgi toplumu niteli¤ini kazanm›fl toplumlarda uzaktan e¤itim kapsam›nda yaflam boyu e¤itim verilebilmektedir. Aç›k ve uzaktan e¤itim, ö¤reten ve ö¤renenin fiziksel olarak farkl› ortamlarda bulunarak ö¤renme-ö¤retme etkinliklerinin düzenlenip yürü- www.hedefaof.com 165 166 Bilgi Ekonomisi tülmesine olanak sa¤lar. Bu e¤itim türü art›k marjinal bir e¤itim faaliyeti olarak görülmemekte, aksine hem geliflmifl hem de geliflmekte olan ülkelerde h›zla e¤itim sisteminin kabul görmüfl ve vazgeçilmez bir parças› olmufltur. E⁄‹T‹M‹N ÖNEM‹ VE AMAÇLARI Befleri sermaye (insana yat›r›m): Üretime kat›lan bireyin sahip oldu¤u ve genel anlamda insan›n niteli¤ini vurgulayan bilgi, beceri, deneyim ve dinamizm gibi pozitif de¤erler olarak tan›mlanabilir. Befleri sermaye unsurlar› e¤itim, sa¤l›k ve beslenme olarak s›ralanabilir. Befleri sermaye unsurlar›ndan biri olan e¤itimin en temel özelli¤i birey, firma ve toplumlar›n gelece¤ine yat›r›m yapmas›d›r. Bu nedenle e¤itim, ekonomik ve sosyal yaflamdaki dönüflümde, baflka bir deyiflle refah düzeyi ve yaflam kalitesinin art›r›lmas›nda kritik bir rol üstlenmektedir. E¤itim, ekonomik anlamda; büyüme, kalk›nma, ulusal rekabet gücü ve verimlilik art›fl›, sosyal anlamda ise; kat›l›mc›l›k, gelir da¤›l›m›, yoksulluk, sosyal uyum ve çevrenin korunmas› gibi politika alanlar›n›n merkezinde yer almaktad›r. E¤itim, toplumun kültürel miras›n›n bireylere aktar›lmas›n› sa¤layan, bireylerin yeteneklerinin gelifltirilmesine ve belli vas›flar kazanmas›na olanak veren, toplumda dikey hareketlili¤e zemin haz›rlayarak gelir da¤›l›m›n›n iyileflmesine katk›da bulunan, bireyi sosyallefltiren, toplumda yeni fikirlerin ve yeni ürünlerin ortaya ç›kmas›n› tetikleyen, do¤urganl›k oranlar›n›n ve bebek ölümlerinin azalt›lmas› ve sa¤l›kla ilgili di¤er etkileri yoluyla daha sa¤l›kl› bir toplumun yarat›lmas›na olanak tan›yan, böylelikle sadece bireye de¤il, tüm topluma fayda sa¤layan, sosyal, kültürel, iktisadi ve hatta siyasi boyutlar› olan bir aland›r. E¤itim ayr›ca flu temel kazan›mlar› da sa¤lamaktad›r: • Çal›flma kapasitesi ile eme¤in verimlili¤ini do¤rudan do¤ruya etkileyerek gelifltirir. • Teknolojik geliflme olana¤› sa¤lar ve böylece dolayl› olarak sermayenin verimlili¤ini etkiler. • ‹yi bir e¤itim, ifl olanaklar›nda istikrar ve düzen sa¤lamaya yard›mc› olur. • ‹fl koflullar›ndaki de¤iflmelere uyabilme yetene¤i, sosyal konum ve sayg›nl›¤›n kazan›lmas›n› sa¤lar. E¤itimin amaçlar›ndan bahsetmek gerekirse e¤itimin her dönemde ve her toplumda geçerli olabilecek amaçlar› bulunmamaktad›r. E¤itimin amac› ve e¤itimden beklenen görevler toplumlar›n ekonomik, sosyal, kültürel ihtiyaç ve de¤iflmelerine ba¤l› olarak de¤ifliklik arz edebilmektedir. Örne¤in tar›m toplumlar›nda insanlar›n e¤itimden beklentileri tar›msal üretimi, pazar iliflkilerini ve yerel tüketimi art›rmakla s›n›rl›yken sanayileflmifl toplumlarda spesifik alanlarda uzmanlaflm›fl ifl gücüne duyulan ihtiyaç artm›fl, e¤itim de bu ihtiyaçlar› karfl›lamaya yönelik olarak yeniden uyarlanm›flt›r. Bilgi toplumlar›nda ise yetiflmifl her bireyin kendi alan›n›n denetçisi ve uygulay›c›s› olmas› amaçlanmakta, e¤itimin “bilgiyi aktarma” özelli¤i geri plana al›narak insan kiflili¤inin yetkinlefltirilmesi yani bireye do¤ru davran›fl kazand›rma, elefltirel düflünebilme, üretici ve yarat›c› bireyler gelifltirebilme özellikleri ön plana ç›kar›lm›flt›r. E¤itimin genel amaçlar›n› ise flu flekilde s›ralamak mümkündür: ‹nsan gücünü gelifltirme amac›; ekonomik kalk›nma için sahip olunan yeteneklerin, bilimsel ve teknolojik kapasitenin, tüm sektörlerde çal›flanlar›n bilgi ve yeteneklerinin art›r›lmas› ile okur yazarl›¤›n yayg›nlaflt›r›larak verimlili¤i art›rmak hedeflerini kapsamaktad›r. Sosyal eflitlik amac›; farkl› bölgelerde yaflayan gruplar aras›ndaki e¤itim farklar›n› azalt›p, e¤itimden yararlanmada f›rsat eflitli¤ini sa¤layarak gelir farkl›l›klar›n› en aza indirmek ve temel insan haklar›ndan biri olan temel e¤itimden her bireyin faydalanabilece¤i bir ortam yaratmakt›r. www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim Ulusal kimli¤i gelifltirme amac›; ulusal dili ve ideolojiyi yaymak e¤itimin ulusal amaçlar›ndand›r. E¤itim ve ö¤retim kalitesinin ve etkinli¤inin art›r›lmas› amac› ise ders programlar›n› günün koflullar›na göre güncellefltirmek, yerel e¤itim kurumlar›nda kaliteyi ve ö¤retmenlerin kulland›¤› kaynaklar› art›rarak ö¤retmenlerin e¤itim seviyesini yükseltmektir. Bununla birlikte, e¤itimini yar›m b›rakan ö¤renci say›s›n› ve ayn› e¤itim kademesini tekrar eden ö¤renci say›s›n› azaltarak okula kaydolma say›s›n› art›rmak da amaçlanmaktad›r. E⁄‹T‹M‹N ÖZELL‹KLER‹ E¤itimin bir mal olarak kabul edilmesi beraberinde e¤itimin bir tüketim mal› m› yoksa yat›r›m mal› m› oldu¤u veya kamu mallar› teorisi aç›s›ndan kamusal mal özellikleri ve yaratt›¤› d›flsall›klar tart›fl›l›r olmufltur. E¤itimin Yat›r›m ve Tüketim Özelli¤i E¤itime yap›lan harcamalar hem tüketim hem de yat›r›m özelli¤i tafl›maktad›r. E¤itimin bafllad›¤› tarihten tamamland›¤› tarihe kadar yap›lan bütün harcamalar k›sa dönemde bir getirisi olmayaca¤›ndan tüketim harcamas›, uzun dönemde ise kiflisel kazanç ve ulusal gelir üzerindeki pozitif etkisi nedeniyle yat›r›m unsurudur. E¤itim harcamalar› bir yönüyle insan ihtiyaçlar›n›n giderilmesinde kullan›ld›¤›ndan ve bireye kiflisel tatmin sa¤lad›¤›ndan tüketim harcamas› olarak kabul edilebilir. Bireyler, bütçe imkânlar› do¤rultusunda hareket ederek ellerindeki kaynaklar› kendi tercihlerine göre en rasyonel flekilde da¤›t›p en yüksek fayday› sa¤lamak isterler. Bunu yaparken de baz› hâllerde e¤itim hizmetlerinden yararlanmak için di¤er baz› mal ve hizmetlere harcama yapmaktan vazgeçerler. Dolay›s›yla e¤itim hizmetlerinden yararlanmak için, aynen bir mal ve hizmet sat›n al›rken bütçelerinden yapt›klar› harcamalar gibi bir harcama yaparlar. Befleri sermaye teorisinin öncülerinden olan Schultz, okula devam eden ö¤rencilerin ald›¤› e¤itimin tamamen kendisine yarar sa¤lad›¤›n›, bundan çevrelerinin, birlikte çal›flt›¤› kiflilerin ya da iflverenlerin “do¤rudan” hiçbir fayda sa¤lamad›¤›n› savunmufltur. O hâlde e¤itim hizmetlerini hâlihaz›rdaki tüketim (okula gitmekten zevk alma) ve gelecekteki tüketim (daha sonraki hayattan zevk alma) fleklinde s›n›fland›rmak mümkündür. Bunlardan ilki kiflinin bulundu¤u çevre, toplumun de¤er yarg›lar› ve kiflinin zevkleriyle yak›ndan ilgilidir. Kifli bu nedenle e¤itim hizmetlerini talep edebilir ve bundan zevk alabilir. Bu da e¤itimin tüketim niteli¤i ile ilgilidir ve bir tüketim mal› olarak e¤itim pek çok dayan›kl› tüketim mal›ndan daha dayan›kl›d›r. Çünkü e¤itim y›pranmaz, tükenmez, ömür boyu yararlan›lacak bir özelliktedir. ‹ktisat biliminin kurucular›ndan Adam Smith, “Milletlerin Zenginli¤i” adl› eserinde (1776), e¤itim ile ekonomik büyüme aras›ndaki iliflkinin temellerini atm›flt›r. Smith’e göre bireylerin ald›klar› e¤itim bir harcamay› gerektirir. Yap›lan bu harcamalar ve bunun sonucunda elde edilen birikim de sermaye birikiminden baflka bir fley de¤ildir. Bu birikimden sadece o birey de¤il, ayn› zamanda içinde bulundu¤u toplum da faydalan›r. Smith daha XVIII. yüzy›lda çok fazla emek ve zaman pahas›na e¤itilen bir insan›n pahal› makineler ile karfl›laflt›r›labilece¤ini ifade etmifltir. Di¤er klasik iktisatç›lar e¤itime yap›lan harcamalar›n gelecekte fayda sa¤layacak bir yat›r›m biçimi olarak kabul edilebilece¤ini ileri sürmüfllerdir. XX. yüzy›l›n bafllar›nda Rus iktisatç› Strumilin (1924) ile Birleflik Krall›k ve Avrupa’daki iktisatç›lar, fiziki sermaye yat›r›mlar› ile e¤itim yat›r›mlar› aras›nda karfl›laflt›rmalar yapm›fllard›r. 1955’ten günümüze kadar e¤itim harcamalar›n›n insan sermayesine ya- www.hedefaof.com 167 168 Bilgi Ekonomisi p›lan bir yat›r›m olarak düflünülmesi o kadar yayg›nlaflm›flt›r ki Bowman (1966) bunu ekonomik düflüncede “insana yat›r›m devri” olarak tan›mlam›flt›r. Schultz (1961, 1971) ve Becker (1975) gibi iktisatç›lar hem e¤itilmifl bireyler hem de bir bütün olarak toplum için gelecekte daha yüksek getiri biçiminde fayda sa¤layan e¤itime, bir yat›r›m biçimi olarak yaklaflan befleri sermaye kavram›n› analiz edip gelifltirmifltir. E¤itim yat›r›mlar›n›n insan ve toplum aç›s›ndan çeflitli etkileri söz konusudur. Mikroekonomik aç›dan bu anlamda, bireyler aç›s›ndan e¤itim yat›r›mlar› flu özellikleri içermektedir: • E¤itim yat›r›mlar› sürekli yat›r›mlard›r. • E¤itim süresine göre elde edilen gelir de farkl›l›k göstermektedir. Alt düzeyde e¤itim kategorisinden üst düzeye ç›k›ld›kça, bireyler daha fazla gelir elde etmektedir. K›sacas›, her yeni e¤itim düzeyinde bireyler daha fazla gelir elde etme flans›na sahiptir. • E¤itim yat›r›mlar› insan yaflam›n›n sonuna kadar sürebilmektedir. • E¤itim yat›r›mlar› insan yaflam› süresince farkl›laflt›r›labilir. Singer (1964), e¤itim yat›r›mlar›n›n makroekonomik bak›mdan, toplum aç›s›ndan iki önemli özelli¤ine dikkat çekmektedir: Birincisi, e¤itim yat›r›mlar›nda azalan verimler yasas›n›n de¤il; aksine artan verimler yasas›n›n geçerli olmas›d›r. ‹kincisi ise de¤iflik alanlara yap›lan e¤itim ve araflt›rma yat›r›mlar›n›n birbirine s›k› s›k›ya ba¤l› olufludur. Bu tür yat›r›mlar önceden hiç düflünülmeyen yeniliklerin ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Ayr›ca e¤itim, hem bir tüketim mal›d›r hem de bir üretim faktörüdür. E¤itim tüketim mal›d›r çünkü ba¤›ms›z bir biçimde istenir ve talep edilir. E¤itim üretim faktörüdür çünkü insan›n yarat›c› beceri ve davran›fl biçimlerinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lar. Bu nedenledir ki az geliflmifl ülkeler son zamanlarda ifl gücünü nitelikli hâle getirerek, onun verimlili¤ini yükseltecek e¤itim ve ö¤retim türlerine giderek daha fazla öncelik verme e¤ilimindedir. Çeflitli alanlara yap›lan e¤itim ve araflt›rma harcamalar› birçok yenili¤in ortaya ç›kmas›na neden oldu¤u için, e¤itim yat›r›mlar› di¤er yat›r›mlar›n verimlili¤ini de art›rmaktad›r. Bu nedenle e¤itim yat›r›mlar›, sa¤l›k ve beslenme gibi öteki befleri sermaye yat›r›mlar›n›n ikamesi de¤il, tamamlay›c›s› olan yat›r›mlard›r. E¤itimin D›flsall›klar› Bilindi¤i gibi d›flsall›k; üretim ve tüketim birimleri aras›nda pazarlanamayan fayda ve maliyet iliflkisidir. D›flsall›k kavram›ndan genel olarak, bir ekonomik birimin faaliyetleri sonucunda di¤er ekonomik birim ve birimler üzerinde dolayl› olarak ortaya ç›kard›¤› olumlu veya olumsuz etkiler anlafl›lmaktad›r. D›flsall›k, negatif ve pozitif d›flsall›k olarak ikiye ayr›lmaktad›r. E¤itimin d›flsall›klar› da bireyin ald›¤› e¤itimin toplumdaki di¤er bireylerin fayda fonksiyonuna yapt›¤› dolayl› etkilerdir. Le Grand ve Robinson (1984), e¤itimin d›flsall›klar›n› iki kategoriye ay›rmaktad›r. Bunlar istihdamla ilgili faydalar ve genel olarak topluma yay›lan faydalard›r. ‹stihdamla ilgili faydalar, modern üretim teknikleri iflçiler aras›nda yüksek düzeyde ifl birli¤i gerektirdi¤inden ortaya ç›kmaktad›r. E¤itimli bir kifli, kendi verimlili¤ini art›rman›n yan› s›ra, kendisiyle birlikte çal›flan kiflilerle kurdu¤u iletiflimle onlar›n verimlili¤ini de yükseltir. Ayr›ca, e¤itimin kiflinin esnekli¤ini ve teknolojik ilerlemelere uyum sa¤lama yetene¤ini gelifltirdi¤i de iddia edilmektedir. E¤itimin faydalar› sadece kiflinin üretim sürecine katk›lar› ile s›n›rl› kalmaz, ayn› zamanla d›flsall›klar yaratmak suretiyle tüm çal›flanlar›n verimlerini art›r›r. E¤itimin istihdama iliflkin d›flsall›klar›n› flu flekilde s›ralamak mümkündür: www.hedefaof.com 169 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim • E¤itimli insanlar çeflitli e¤itim kademelerinde ald›klar› bilimsel ve teknik bilgiyi çal›flmakta olduklar› üretim birimlerine aktarmaktad›r. • E¤itimli insanlar de¤iflen çal›flma koflullar›na, özellikle yeni teknolojileri benimseyip bunlar› uygulama ve gelifltirmeye daha yatk›nd›r. • E¤itimli insanlar aras›nda etkileflim (bilgi paylafl›m›) daha güçlüdür. Weisbrod (1962), e¤itimin bu d›flsall›klar›na ek olarak özellikle az geliflmifl ülkeler aç›s›ndan e¤itimli ifl gücünün iktisadi kalk›nma yolunda karfl›lafl›lan darbo¤azlar› aflabilmek için önemli d›flsall›klar yarataca¤›n› ve bunun yan›nda e¤itimin uzun dönemde en güçlü gelir da¤›l›m› düzeltme arac› oldu¤unu belirtmektedir. Bloug, e¤itimin taflma etkileri (spill-over effects) yaratarak oluflturdu¤u d›flsall›klar› flu flekilde s›ralamaktad›r: • ‹lave e¤itim sonucunda geliri artan kiflilerin d›fl›ndakilere yay›lan gelir ak›mlar›, • Daha iyi e¤itilmifl kufla¤›n, kendisinden sonraki kufla¤a sa¤layaca¤› gelir ak›mlar›, • Potansiyel yeteneklerin keflfedilip gerçeklefltirilebilmesi için uygun bir mekanizman›n haz›rlanmas›, • ‹fl gücünün mesleki mobilitesinin artmas› ve böylece büyüyen bir ekonominin ihtiyaç duydu¤u nitelikli ifl gücünün karfl›lanmas›, • Bilimsel ve teknolojik araflt›rmalar›n yap›lmas› için teflvik edici bir ortam›n sa¤lanmas›. Di¤er taraftan e¤itimin neden oldu¤u d›flsall›klara; daha düflük düzeyde do¤um oran›, siyasal karar alma mekanizmas›n›n daha etkin ifllemesini sa¤lamas›, yoksullara yard›m, sa¤l›k yard›m›, iflsizlik deste¤i ve kamu sa¤l›k maliyetlerinde azalma, suç iflleme oran›n›n düflmesi, sa¤l›k hizmetlerinin maliyetini düflürücü etkisinin olmas› ve kültür-sanata olan etkisini de eklemek mümkündür. Pozitif ve negatif d›flsall›k nas›l tan›mlanabilir, örnekler veriniz. E¤itim negatif d›flsall›kSIRA S‹ZDE lar da yaratabilir mi? Tart›fl›n›z. Yar› Kamusal Mal Özelli¤i 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Kamusal mal ve hizmet kavram›, genel bütçe ile sunulan ve finansman› vergilerS O R U kapsamaktale karfl›lanan savunma, adalet, güvenlik ve diplomasi gibi hizmetleri d›r. Bu hizmetlerin faydalar› bölünemez ve bedel ödemeyenler hizmetin tüketiminden, dolay›s›yla faydas›ndan d›fllanamaz. D‹KKAT Ayn› anda hem özel mal hem de kamu mal› niteli¤i tafl›yan e¤itim ve sa¤l›k gibi mal ve hizmetlere ise yar› kamusal mallar ya da karma mallar ad› verilmekteSIRA S‹ZDE da d›flsal dir. Bu tür mallar sadece kifliye özel fayda sa¤lamakla kalmaz topluma fayda sa¤lar. Saf kamusal mallardan farkl› olarak yar› kamusal mal ve hizmetler bölünebilme ve pazarlanabilme, dolay›s›yla fiyatland›r›labilme özelli¤ine sahiptir. Bu AMAÇLARIMIZ özelliklerinden ötürü özel mallara benzerken birlikte tüketim olana¤› vermesi (tüketimde rekabetin olmamas›) ve tüketiciler aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k sonucunda sosyal fayda yaymalar› nedeniyle kamusal nitelik de tafl›rlar. K ‹ Di¤er T A P taraftan saf kamusal mallar›n aksine yar› kamusal mallarda bedelini ödemeyenler hizmetin faydas›ndan d›fllanabilir. S O R U D‹KKAT Tüketiciler aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k vard›r. Bir bireyin ald›¤› e¤itim, SIRA S‹ZDE di¤er bireyler için de fayda sa¤lar. Ancak bir baflkas›n›n ald›¤› e¤itim, kiflinin e¤itimden elde edece¤i AMAÇLARIMIZ fayday› ikame edemez. Buna ikame edilemeyen d›flsall›klar denir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Sizce “e¤itim yar› kamusal bir mald›r” ifadesi her e¤itim kademesi için mi? SIRAgenellenebilir S‹ZDE ‹stisnalar var m›d›r? Tart›fl›n›z. 2 TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM D‹ NÜTfi EÜ RN N E LE‹TM S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 170 Bilgi Ekonomisi Erdemli Mal Özelli¤i Baz› mallar özel mal kategorisinde oldu¤u hâlde, devlet taraf›ndan üretilir veya finanse edilir. Devlet, ihtiyaç duyulmas›na ra¤men çeflitli nedenlerle tüketilmedi¤i için piyasaya müdahale etme gere¤i duyar. Örne¤in çocuklara süt da¤›t›lmas› veya afl› kampanyalar› yap›lmas› erdemli mallar aras›nda say›labilir. Kamu mallar› ve erdemli mallar›n her ikisi de devlet taraf›ndan finanse edilmesine ra¤men, erdemli mallar› kamusal mallardan ay›ran temel özellik, erdemli mallar›n sa¤lanmas›n›n tüketici tercihine müdahaleyi içermesidir. Bunun nedeni, önemli ölçüde d›flsall›k içeren baz› mal ve hizmetlerde devletin, tüketici tercihleri yerine kendi tercihlerini koymas›, toplumca özel olarak de¤er verilen erdemli mallar›n tüketimini teflvik etmesi veya zararl› görülen baz› mallar› yasaklayabilmesidir. E¤itimin erdemli mal olarak görülmesi, iki aç›dan ortaya ç›kmaktad›r. ‹lkö¤retim aç›s›ndan devletin ücretsiz e¤itim sa¤lamas› ve tüketici tercihlerine müdahale edilerek e¤itimin zorunlu k›l›nmas›, ilkö¤retimin erdemli mal olarak s›n›fland›r›lmas›na yol açmaktad›r. Burada e¤itimi erdemli mal yapan özellik, bunun zorunlu olmas›d›r. Ayr›ca e¤itim süresince çeflitli düzeylerde sa¤lanan kredi, burs, ucuz bar›nma ve beslenme, ücretsiz kitap gibi mal ve hizmetler ayr› ayr› ele al›nd›klar›nda, özel mal niteli¤indedir. Ancak devlet, e¤itimde etkinli¤i ve verimlili¤i art›rmak için bu tür özel mal ve hizmetleri de e¤itim hizmetlerinin bir gere¤i olarak görebilir ve bunlar› bireylere karfl›l›ks›z olarak sa¤layabilir. Bu durumda yar› kamusal bir mal olarak görülen e¤itimin destekleyici ve özendirici unsurlar› olan bu harcama alanlar›, bir baflka yaklafl›mla, erdemli mallar olarak nitelendirilebilmektedir. E⁄‹T‹MDE MAL‹YET VE GET‹R‹LER E¤itimin hem maliyetlerini yüklenen hem de getirilerini elde eden iki kesim bulunmaktad›r. Bunlar bireyler ve toplumdur. Bu nedenle e¤itimin hem bireysel maliyetlerinden hem de devlete (sosyal) maliyetlerinden, getirileri hususunda da özel getirilerinden ve sosyal getirilerinden bahsetmek mümkündür. E¤itimde Maliyet ve Harcamalar E¤itim harcamalar› özel ve kamu e¤itim harcamalar› olmak üzere ikiye ayr›l›r. Ancak, e¤itim hizmetleri genellikle devlet taraf›ndan yürütülmektedir. Bunun temel nedenlerinden ilki e¤itim hizmetlerinin yaratt›¤› d›flsall›klard›r. Çünkü e¤itim gibi d›flsall›k yaratan hizmetlerde etkin kaynak da¤›l›m› için devlet müdahalesi gerekmektedir. ‹kinci neden ise e¤itimde f›rsat eflitli¤inin sa¤lanmas›d›r. E¤itime Yönelik Özel Harcamalar F›rsat maliyeti yerine alternatif maliyet ya da vazgeçme maliyeti kavramlar› da s›kl›kla kullan›lmaktad›r. E¤itimin özel maliyeti parasal maliyet ve f›rsat maliyeti (alternatif maliyet) olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Ayn› flekilde bu maliyetlere s›ras›yla do¤rudan maliyet ve dolayl› maliyet de denilmektedir. E¤itimin parasal (do¤rudan) maliyetleri bireyin ya da ailesinin e¤itim süresince katlanmak zorunda oldu¤u okul ücretleri ve harçlar, kitap ve k›rtasiye giderleri, ulafl›m, bar›nma ve haberleflmeye yönelik tüm harcamalar›n› içermektedir. E¤itimin f›rsat (dolayl›) maliyeti ise e¤itim s›ras›nda çal›flma ça¤›nda (15 yafl üstü) olanlar›n, e¤itim ald›klar› süre boyunca vazgeçtikleri ücret tutar›d›r. Örne¤in üniversite e¤itimi alan bir kiflinin f›rsat maliyeti, üniversite e¤itimi süresince okumak yerine çal›flmay› tercih etseydi, elde edece¤i ücret tutar›d›r. Bu anlamda üniversite e¤itiminin f›rsat maliyeti, lise mezunu olarak kazan›lan ücretin üniversite e¤itiminin süresi ile çarp›lmas›yla elde edilmektedir. E¤itimin özel maliyeti iflte bu do¤rudan maliyet ve f›rsat maliyetinin toplam›na eflittir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim S O R U D ‹ Karas›nda KAT E¤itim s›ras›nda yap›lan beslenmeye yönelik harcamalar özel maliyetler say›lmamaktad›r. Çünkü beslenme zorunlu bir ihtiyaçt›r ve birey e¤itim almasayd› da beslenmeye yönelik harcamalar› yapmak zorunda kalacakt›r. SIRA S‹ZDE E¤itime Yönelik Kamu Harcamalar› N N E¤itime yönelik kamu harcamalar›n› cari harcamalar, yat›r›m AMAÇLARIMIZ harcamalar› ve transfer harcamalar› olmak üzere üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar kamunun katlanmak durumunda oldu¤u parasal yani do¤rudan maliyetlerdir. K ‹ T olmayabilen A P Cari harcamalar k›sa dönemde üretimi do¤rudan art›r›c› etkisi ve faydas› bir dönemle s›n›rl› say›labilecek harcamalard›r. E¤itimin cari harcamalar› da e¤itim hizmetlerinin gerektirdi¤i ve genellikle bir y›l içinde kullan›lmakla tükenen T E Lpersonel E V ‹ Z Y O N giderleri, mal ve hizmet al›mlar›ndan oluflmaktad›r. Bu kalemler aras›nda yolluklar, tüketim mallar› ve malzeme al›mlar› ile ›s›nma, elektrik, telefon ve su giderleri yer almaktad›r. Cari harcamalar genellikle tüketime yönelik oldu¤u için do¤rudan üretimi art›r›c› etkisi bulunmamaktad›r. Ancak kamu cari harcamalar›n›n ‹NTERNET özel kesim tüketim harcamalar› gibi tüketim niteli¤i tafl›mas› ve tümüyle verimsiz giderler olmas› söz konusu de¤ildir. Tersine bu harcamalardan baz›lar› üretime katk›da bulunan harcamalard›r. E¤itime yap›lan harcamalar t›pk› sa¤l›k harcamalar› gibi befleri sermayeye yap›lan yat›r›m niteli¤ini tafl›maktad›r. Bu nedenle e¤itime ayr›lan cari harcamalar› üretimi art›rmayan, dayan›ks›z mal ve hizmet al›m› olarak de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Bilindi¤i gibi üretim potansiyelini art›ran harcaSIRA S‹ZDE malar verimlidir. E¤itime yap›lan cari harcamalar›n ilk bak›flta üretimi art›r›c› etkisi olmasa da gelecekteki üretim düzeyini etkileyici özelli¤i vard›r. Çünkü bu giderler, insan faktörüne yap›lan yat›r›m say›ld›¤›ndan, gelecekte hemD bireylerin Ü fi Ü N E L ‹ M gelir düzeylerini art›racak hem de toplam üretim düzeyini yükseltecektir. Bu nedenle e¤itime yönelik cari harcamalar›n verimli kamu harcamalar› aras›nda say›lmas› gerekS O R U mektedir. D ‹ K Kdönemde AT E¤itim ve sa¤l›k gibi baz› kamu cari harcamalar›n›n etki ve faydalar› ayn› yok olmad›¤›ndan, dolay›s›yla ülkenin üretim gücüne katk›s› inkâr edilemeyecek kadar aç›k oldu¤undan bunlara kalk›nma carileri ad› verilmektedir. SIRA S‹ZDE N N Yat›r›m harcamalar› üretim faktörlerinin verimlili¤ini art›ran, kaynaklar›n daha etkin kullan›lmas›n› sa¤layan, dayan›kl› mal niteli¤inde bulunan ve faydas› birden AMAÇLARIMIZ fazla y›l› kapsayan, bu nedenle y›llar sonra yenilenmesine gereksinme duyulan mal ve hizmetlere yap›lan harcamalard›r. Devletin yat›r›m harcamalar› ekonominin ‹ T A Pharcamalar› üretim gücünü do¤rudan art›rmaya yöneliktir. E¤itime yönelikK yat›r›m ise daha çok, e¤itim kapasitesini art›rmaya yöneliktir. Örne¤in devletin derslik, laboratuvar, okul inflas› veya yap›-tesis ve büyük onar›m giderleri, mobilya, bilgisayar al›m›na yönelik harcamalar› ile makine-donan›m ve tafl›t Tal›m yurtlar E L E Vgiderleri, ‹ZYON ve ö¤renci hastaneleri gibi kapasiteyi do¤rudan art›rmaya yönelik ve gelecek dönemlerde kal›c› olacak varl›klara kaynak tahsis etmesi yat›r›m niteli¤i tafl›r. Transfer harcamalar›, sat›n alma gücünün özel flah›slar ve sosyal tabakalar ara‹NTERNET s›nda karfl›l›ks›z olarak el de¤ifltirmesidir. Sosyal refah devleti anlay›fl› çerçevesinde devletin temel görevlerinden olan gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤in önlenmesi ve refah düzeyinin art›r›lmas› amac›yla e¤itime ayr›lan transfer harcamalar›, e¤itim hizmetlerinden düflük gelirlilerin faydalanmas› için yap›lan iktisadi amaçl› yard›mlard›r. Bunlar aras›nda devlet bütçesinden okullara yap›lan hazine yard›m›, bar›nma ve yemek yard›m› ile burslar yer almaktad›r. www.hedefaof.com 171 S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 172 Bilgi Ekonomisi S O R U S O R U D ‹ Kmaliyetleri KAT E¤itimin sosyal do¤rudan maliyet (cari, yat›r›m ve transfer harcamalar›) ile f›rsat maliyetinin toplam›na eflittir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N Kaynak: (Kurul Tural, 2002: 120) K ‹ T A P SIRA S‹ZDE ÖZEL MAL‹YETLER SOSYAL MAL‹YETLER Ö¤renci ya da ailesi taraf›ndan yap›lan E¤itim sürecinde kullan›lan tüm AMAÇLARIMIZ harcamalar: harcamalar: • Okul ücreti ve harçlar • Ö¤retmenler ve di¤er tüm okul • Ulafl›m personelinin zaman› (maafllar› ve ek K ‹ Tharcamalar› A P • Kitap, k›rtasiye ve okul giysisi için yap›lan ödemelerle ölçülür). • De¤iflken maliyetler (›s›nma, elektrik, su, harcamalar telefon) TELEV‹ZYON • Sabit maliyetler (bina ve donan›m, de¤eri kira bedeli ile ölçülür) Aile ya da ö¤rencinin vazgeçti¤i vergi ‹NTERNET sonras› (net) gelir: • Vazgeçilen gelir • Aile iflinde vazgeçilen üretimin de¤eri Vazgeçilen vergi dâhil gelirler Toplumsal dolayl› maliyetler, kiflisel dolayl› maliyetlerden vergi tutar› kadar yüksektir. Birey çal›flm›fl olsayd› gelir elde edecek, devlet de bunu vergilendirebilecekti. ‹NTERNET DOLAYLI MAL‹YETLER TELEV‹ZYON DO⁄RUDAN MAL‹YETLER Tablo 6.2 E¤itimin Özel ve Sosyal Maliyetleri AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE E¤itimin kamusal aç›dan f›rsat maliyetleri nelerdir? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Farkl› E¤itim Düzeylerine Sahip KKiflilerin ‹ T A PGelirleri Kaynak: (Karagül, 2002: 68). ‹NTERNET D Ü fidüzeyinde ÜNEL‹M Farkl› e¤itim bulunan kiflilerin elde ettikleri gelirler de farkl› olabilmektedir. E¤itimin getirisindeki bu farkl›l›klar, kiflisel gelir da¤›l›m› farkl›l›klar›n›n aç›klanmas›nda önemli S O R U bir role sahiptir. Kiflisel gelir da¤›l›m› farkl›l›klar› ço¤u zaman e¤itim, yetenek, yafl, cinsiyet, meslek ve di¤er ekonomik ve sosyal faktörlere atfedilse de befleri sermeye kuramc›lar› bu farkl›l›klar›n temel nedeninin do¤rudan ‹KKAT do¤ruya ve Döncelikle e¤itimdeki farkl›l›klar oldu¤unu vurgulamaktad›r. Mincer’e göre, daha yüksek düzeyde e¤itim alm›fl kiflilerin sa¤layaca¤› üç tip avantaj bulunmaktad›r. Bunlar; daha yüksek gelir, daha az iflsiz kalma riski (daha istikrarl› istihSIRA S‹ZDE dam olana¤›) ve yüksek gelir dilimlerine do¤ru daha yüksek mobilitedir. fiekil 6.1’de düflük ve yüksek e¤itim AMAÇLARIMIZ düzeyine sahip kiflilerin gelir seviyeleGelir ri karfl›laflt›r›lm›flt›r. E¤itim düzeyi düYüksek E¤itimli flük olan bireyler, daha küçük yafllarda Kifli K ‹ T A P üretime bafllamalar›na ra¤men e¤itime Düflük E¤itimli s›n›rl› bir kaynak ay›rd›klar› için hayatKifli lar›n›n ilk y›llar›nda e¤itim düzeyleri TELEV‹ZYON yüksek olanlara oranla daha yüksek bir gelir düzeyine sahiptir. E¤itim düzeyi Yafl yüksek olan kifliler ise hayatlar›n›n ilk 20-25 y›l›n› hiç üretimde bulunmadan, ‹NTERNET sadece tüketerek geçirmekte, di¤er taraftan e¤itime önemli ölçüde kaynak ay›rmaktad›r. Bu kifliler hayatlar›n›n bundan sonraki k›sm›nda ise ald›klar› e¤itime ba¤l› olarak edindikleri befleri sermaye birikimleriyle, düflük e¤itimlilere oranla daha yüksek ücret almaktad›r. Böylece e¤itimli kifliler hayatlar›n›n ilk y›llar›ndaki dezavantajl› mali durumlar›n› k›sa sürede avantaja çevirebilmektedir. N N fiekil 6.1 AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON E¤itimin Getirileri www.hedefaof.com 173 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim Al›nan e¤itimin süresine göre, e¤itimden beklenen özel getiri ile Özel Getiri ve gerçekleflen maliyetler Maliyetler aras›ndaki iliflki fiekil Özel Getiri 6.2’de yer almaktad›r. Bireyler ne kadar e¤iYüksekö¤retim tim al›rsa katland›klar› Ortaö¤retim maliyet de kiflisel gelir ‹lkö¤retim Özel Maliyet de o kadar artar. Ancak, e¤itimin özel getirisinE¤itim Süresi deki art›fl, e¤itimin özel (Y›l) maliyetindeki art›fl›n çok üzerindedir. E¤itimin özel getirisini belirlemek için kullan›lan yöntemlerden biri de yafl-kazanç profilidir. Bu yöntemde farkl› e¤itim düzeyleri için kiflisel gelir ile yafl (veya deneyim) aras›ndaki iliflki incelenmektedir. fiekil 6.3, ö¤renim süresinin 5 y›l olaca¤› ve üniversite mezunu bir kiflinin 42 y›l çal›flaca¤› varsay›m› ile oluflturulan yaflkazanç profilini göstermektedir. fiekilden görüldü¤ü gibi bir kifli 18 yafl›nda Kazançlar üniversiteye bafllamakta, 23 yafl›nda mezun Üniversite Mezunu olmaktad›r. Mezun olFaydalar duktan hemen sonra Lise Mezunu çal›flma hayat›na bafllamakta ve 65 yafl›nda Maliyetler emekliye ayr›lmaktad›r. Böylelikle 42 y›l boyun0 18 23 65 ca çal›flm›fl olmaktad›r. Yafl(Y›l) Bu varsay›mlar alt›nda 5 kifli 5 y›ll›k bir maliyete Do¤rudan Maliyetler katlanarak 42 y›l boyunca çeflitli faydalar elde etmektedir. Gerek lise gerek üniversite mezununun elde etti¤i getiri ifl deneyimi ile paralel olarak y›ldan y›la artmaktad›r. Ancak lise mezununun elde etti¤i getiri üniversite mezununun her zaman alt›nda kalmaktad›r. Yafl-kazanç profili karfl›laflt›rmalar›ndan ç›kar›labilecek baz› sonuçlar flu flekilde s›ralanabilir: • E¤itim düzeyi ile kiflisel gelir aras›nda s›k› bir iliflki bulunmaktad›r. • E¤itim düzeyi yüksek bireylerde maliyetler de buna paralel olarak yüksektir. • Tüm e¤itim düzeyleri için çal›flanlar›n ortalama gelirini gösteren e¤riler, yafl ve deneyime ba¤l› olarak artmaktad›r. • Daha yüksek bir e¤itim düzeyine sahip olmak, çal›flma hayat›n›n bafllang›c›nda gelirin daha h›zl› yükselmesine neden olurken daha yüksek bir bafllang›ç gelirine eriflilmesini de sa¤lamaktad›r. • Daha yüksek bir e¤itim düzeyine sahip olmak, emeklilikte elde edilen gelirin de yüksek olmas›n› sa¤lamaktad›r. www.hedefaof.com fiekil 6.2 E¤itimin Özel Getiri ve Maliyetleri Kaynak: (Todaro, 2005: 187). fiekil 6.3 Yafl-Kazanç Profili Kaynak: (Psacharopoulos, 1995: 3) 174 Bilgi Ekonomisi Bütün bu sonuçlara ra¤men, yafl-kazanç profili karfl›laflt›rmalar› net bir biçimde neden-sonuç iliflkisini yans›tamaz. E¤itim d›fl›nda bireylerin kazançlar›n› etkileyen çeflitli faktörler bulunmaktad›r. Örne¤in Bernet, Glennerster ve Nevison (1992) sosyal s›n›f ile yüksekö¤retime kat›l›m aras›nda önemli bir iliflki bulundu¤unu ortaya koymufltur. Bunun d›fl›nda kal›tsal yetenekler, renk, ›rk, cinsiyet gibi faktörler ayr›ca, okulun niteli¤i ve anne-baban›n özellikleri de bireysel kazançlar› belirleyen unsurlard›r. Ancak birçok çal›flmada ortaya kondu¤u gibi e¤itim bireysel kazanç farkl›l›klar›n›n en önemli belirleyicisidir. Denison (1967) e¤itimin kazanç farkl›l›klar›n›n %60’›n› etkiledi¤ini ileri sürmüfltür. Psacharopoulos ve Woodhall (1985) ise ABD için yapt›klar› bir çal›flmada, e¤itim düzeyinin gelir farkl›l›klar›n› aç›klama oran›n›n ortalama %70-80 aras›nda oldu¤unu, geri kalan faktörlerin ise do¤al yetenek, anne-baban›n mesle¤i, IQ düzeyi, yafl, ifl deneyimi gibi faktörlerden kaynakland›¤›n› tespit etmifllerdir. E⁄‹T‹M‹N F‹NANSMANI E¤itim finansman›, e¤itimden beklenen amaçlara ulaflmak için gerekli finansal kaynaklar› sa¤lama, bunlar› eflitlik ve etkinlik ölçütlerine göre da¤›tma süreci olarak tan›mlanabilir. Yar› kamusal bir mal olma özelli¤i gösteren e¤itim, tüm ülkelerde hem kamu hem de özel sektör taraf›ndan yürütülmekte ve finanse edilmektedir. Bilindi¤i gibi e¤itim, parasal kaynaklar› ö¤renciler ya da aileleri, iflverenler ve devlet gibi de¤iflik kesimlerce sa¤lanan, hem özel hem de toplumsal bir yat›r›m biçimidir. E¤itime yönelik kamu harcamalar›n›n büyüklü¤ünü saptamak için, GSYH’den e¤itime ayr›lan pay, e¤itim harcamalar›n›n toplam kamu harcamalar›na oran› ve farkl› e¤itim düzeyleri için okullaflma oranlar› gibi de¤iflkenleri analiz etmek mümkündür. Di¤er taraftan e¤itim harcamalar›n›n büyüklü¤ü ve art›fl h›z› ortalama yaflam süresine, nüfusa, e¤itime verilen öneme, özel kaynaklardan yararlanma derecesine, insan gücü ihtiyac›na ve e¤itimde birim maliyetin ne oldu¤una ba¤l›d›r. E¤itimin finansman›nda içsel ve d›flsal nedenlerden kaynaklanan birtak›m darbo¤azlar bulunmaktad›r. Buna göre içsel nedenler flu flekilde s›ralanabilir: 1. E¤itim maliyetlerinde meydana gelen art›fllar, 2. Ö¤retim kadrosunun verimlili¤inin de¤iflmemesi veya çok yetersiz kalmas›, 3. Okul baflar›s›zl›klar›n›n getirdi¤i finansman kay›plar›, 4. E¤itim sistemlerine eskiye göre daha çok say›da burs girmesi ve burslarda meydana gelen yükselmeler, 5. Finansman kaynaklar›n›n bileflimi ve kullan›m›nda ortaya ç›kan yetersizlikler (kötü bir bütçe yönetimi). D›flsal nedenler ise; 1. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde h›zl› nüfus art›fl›, geliflmifl ülkelerde, e¤itime olan talebin flekil de¤ifltirmesi (bilgisayar›n günlük yaflama girmesi, daha nitelikli, yeni teknolojileri de içeren e¤itim talebi gibi), 2. D›fl borçlar›n artmas›, d›fl ödemeler dengelerinin aç›k vermesi, 3. Kamunun, çevre sorunlar›, büyük altyap› projeleri gibi kamu finansman› ile desteklenen hizmetlere daha fazla kaynak ay›rmas› ve benzeri ihtiyaçlar›n bütçelerden giderek daha fazla pay almaya bafllamas›, 4. Kamunun gelir kaynaklar›n›n art›r›lmas›na yönelik faaliyetlerin yetersizli¤i, 5. ‹flsizlik ve istihdam flartlar›nda meydana gelen de¤iflmeler ve yeniden e¤itim ihtiyaçlar›d›r. www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim E⁄‹T‹M-‹fi GÜCÜ P‹YASASI ‹L‹fiK‹LER‹ ‹nsan›n yaflam›n› sürdürebilmesi için çal›flmay› ö¤renme çabalar› ile bafllayan e¤itim ile ifl gücü piyasas› aras›ndaki iliflki bilgi toplumu aflamas›na var›ncaya de¤in çeflitli aflamalardan geçerek sürekli geliflme göstermifltir. Ekonomik ve sosyal geliflme süreci içerisinde yeni ifller ortaya ç›km›fl, mevcut ifllerin ise içeri¤i sürekli de¤iflime u¤ram›flt›r. Bu de¤iflim sürecinde, ifllerin gerektirdi¤i bilgi ve becerilerin insana kazand›r›lmas› aflamas›nda e¤itim etkili bir araç olmufltur. Bilgi ekonomisiyle birlikte befleri sermaye giderek önem kazanm›fl, yüksek beceri düzeyine sahip iflçilere yönelik talepte art›fl görülmüfltür. Bilgi toplumlar›nda, bilgi yo¤un ve yüksek teknoloji sektörleri gerek üretim gerekse istihdam aç›s›ndan en dinamik sektörlerdir. Teknolojideki de¤iflim, özellikle bilgi ve iletiflim teknolojilerinin üretim sürecinde yo¤un bir biçimde kullan›lmaya bafllanmas›yla birlikte, e¤itimli ve yüksek beceri sahibi ifl gücü daha de¤erli hâle gelirken düflük beceriye sahip olan ifl gücünün ise de¤eri göreceli olarak azalmaktad›r. Bununla birlikte, teknolojik de¤iflmelere ba¤l› olarak ifl gücü talebindeki kaymalar zaman zaman yüksek beceri sahibi ifl gücünün de iflini kaybetmesine yol açabilmektedir. Yeni becerilere duyulan ihtiyac›n artmas› bunlar›n karfl›lanmas›na yönelik olarak e¤itim, beceri gelifltirme e¤itimi, yaflam boyu ö¤renme, ifl gücü mobilitesinin art›r›lmas› ve ülkeye yüksek beceriye sahip ifl gücünün giriflinin (beyin göçü) desteklenmesi önem kazanmaktad›r. Hiç flüphesiz e¤itimin amac›, sadece istihdam›n gelifltirilmesi de¤ildir. Ancak insan gücü kaynaklar› e¤itim süreci içerisinde bilgi ve beceri kazand›¤›na göre, ifl gücü de bu sistemin bir ürünü olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Kitab›n›z›n bu k›sm›nda e¤itim ve ifl gücü piyasas› aras›ndaki iliflkiyi inceleyen befleri sermaye teorisi, eleme hipotezi, kuyruk hipotezi ve ikili ifl gücü piyasas› teorisi yer almaktad›r. Befleri Sermaye Teorisi Üretime kat›lan bireyin sahip oldu¤u ve genel anlamda insan›n niteli¤ini vurgulayan bilgi, beceri, deneyim ve dinamizm gibi pozitif de¤erler befleri sermaye (human capital) olarak kabul edilmektedir. K›saca befleri sermaye daha iyi e¤itilmifl ve beceri kazand›r›lm›fl insan kayna¤›d›r. Befleri sermaye kavram›, sadece e¤itim ve yetifltirme de¤il, ayn› zamanda, ifl gücünün verimlilik ve kalitesini art›rarak gelecekteki gelir düzeyini yükselten herhangi bir etkinlikle de iliflkilendirilebilir. Schultz (1961), Befleri Sermayeye Yap›lan Yat›r›m adl› makalesinde, befleri sermaye yat›r›mlar›n› befl temel gruba ay›rm›flt›r. Bunlar; 1. genifl anlamda insano¤lunun yaflam süresi beklentisini, güç ve dayan›kl›l›¤›n›, kuvvetini ve yaflam›n› etkileyen bütün sa¤l›k hizmetlerine iliflkin harcamalar, 2. firmalar taraf›ndan düzenlenen, eski usul ç›rakl›k da dâhil olmak üzere ifl bafl›nda yetifltirme, 3. ilk, orta ve yüksekö¤retimi kapsayan formal e¤itim, 4. firmalar taraf›ndan düzenlenmeyen yetiflkinlere yönelik e¤itim programlar›, 5. birey ve ailenin de¤iflen ifl olanaklar›ndan yararlanabilmek için yapt›¤› göçlerdir. Befleri Sermaye Teorisi (Human Capital Theory); bireylerin farkl› nitelikte oldu¤una, bu nitelik farklar›n›n verimliliklerinde farkl›l›klara neden oldu¤u yani ifl gücü piyasas›n›n homojen bir yap›da olmad›¤› görüflüne dayanmaktad›r. Zeka ve beceri gibi bireyler aras›ndaki nitelik farkl›l›klar› bireylerin verimliliklerinin de birbirlerinden farkl› olmas›na neden olmaktad›r. Bu nedenle firmalar farkl› verimlilikteki iflçilere farkl› ücret öderler. Teoriye göre, yüksek ücret ödenen meslekler, bu mesle¤e www.hedefaof.com 175 176 Bilgi Ekonomisi yönelik e¤itim programlar›na yat›r›m yapmaya ve bireyleri bu programlara harcamada bulunmaya teflvik eder. E¤er e¤itim program› gelecekte bugün katlan›lan maliyetten daha fazla gelir getirmeyi mümkün k›l›yorsa kifliler bu programa harcama yapacaklard›r. Ayr›ca ifl gücü piyasas› da sürekli olarak daha e¤itimli iflçileri istihdam etme kapasitesine sahiptir. Esnek bir piyasa olan ifl gücü piyasas›nda farkl› meslekler için oluflan ücret düzeyi, ifl gücü arz› ve talebi taraf›ndan belirlenmektedir. Befleri sermaye teorisi insana yat›r›m düzeyi artt›kça ulusal gelir ve kiflisel kazanç düzeyinin de artt›¤›n› ileri sürmektedir. Ekonomik kalk›nma sürecinde amaçlanan yap›sal de¤iflimin sa¤lanmas›, bilgi ve teknoloji düzeyinin yükselmesi ve toplumsal refah›n artmas›nda befleri sermaye yat›r›mlar› en az fiziksel sermaye yat›r›mlar› kadar önemlidir. Bu anlamda iktisadi kalk›nman›n h›zland›r›labilmesi için ifl gücünün verimlili¤ini yükselten befleri sermaye yat›r›mlar›n›n art›r›lmas› gerekmektedir. ‹fl gücünün niteli¤ini ve verimlili¤ini art›ran en önemli befleri sermaye unsuru ise e¤itimdir. Befleri sermaye teorisine göre e¤itime yap›lan yat›r›mlar›n artmas› ifl gücünün verimlili¤ini art›rarak onlar›n daha yüksek kazanç elde etmelerini sa¤lamaktad›r. Eleme Hipotezi ‹ki tarafl› bir ekonomik de¤iflim sürecinde, bir taraf di¤erine göre bu ifllem veya al›flveriflle ilgili olarak daha fazla bilgi sahibi ise bilgiye sahip olma konusundaki bu dengesizlik sonucunda ortaya bilgi asimetrisi (asimetrik enformasyon) ç›kar. Befleri sermaye teorisi, ifl gücü arz› ve talebi ile ilgili çözümlemelerini tam rekabet koflullar›na dayand›rmaktad›r. Ancak gerçek yaflamda eksik rekabet piyasas›na iliflkin koflullar›n varl›¤› gerek örgün gerekse iflbafl›nda e¤itimle ilgili çözümlemeleri etkilemifltir. Akerlof’un bilgi asimetrisi ile ilgili aç›klamalar›, 1970’lerden itibaren, Eleme Hipotezi’nin (Screening Hypothesis) geliflmesine yol açm›flt›r. Spence’in 1973 y›l›nda oluflturdu¤u model, ifle alma sürecini hem iflçiler hem de özellikle iflverenler için, bir “piyango” olarak tan›mlam›flt›r. ‹flçilerin tan›nm›fl büyük iflverenler hakk›nda bilgi toplayabileceklerini fakat iflverenlerin iflçiler hakk›nda ancak baz› bilgileri edinebileceklerini kabul eden Spence, bu durumu bilgi asimetrisi olarak tan›mlamaktad›r. Spence’e göre iflverenler ifle ald›klar› iflçilerin verimlilikleri ile ilgili olarak önceden bilgi sahibi de¤ildir. Dolay›s›yla ifle alma karar› verirken belirsizlik alt›nda bir tercih yapmak zorunda kal›rlar. ‹fl gücünün verimlili¤ine iliflkin bilgiye ise ancak iflçiler çal›flmaya bafllad›¤›nda ve bir tak›m yetifltirme programlar›ndan geçtiklerinde sahip olabilirler. Spence bu koflullar alt›nda iflverenlerin ilk etapta gözleyebildikleri e¤itim düzeyi, deneyim, cinsiyet, renk, ›rk, yafl gibi özelliklere bakarak karar verdiklerini belirtmektedir. Eleme Hipotezi’ne göre, e¤itim sisteminin temel amac› bireyleri farkl› verimlilik düzeylerine göre tan›mlamakt›r. E¤itim, bireyleri yeteneklerine göre s›n›fland›ran ve bu yetenekleri çeflitli e¤itim belgeleri (diploma, sertifika gibi) ile etiketleyen bir mekanizmad›r. E¤itim, bireyi sisteme dâhil ederken, sistemden mezun ederken ya da sistem d›fl›na ç›kar›rken eleme ifllevini yerine getirir. Örne¤in örgün e¤itim bireyler aras›nda sisteme uygun olanlar› kabul ederek, uygun olmayanlar› kabul etmeyerek ya da sistemden uzaklaflt›rarak onlar› bir ayr›ma tabi tutmaktad›r. Bu anlamda e¤itim, bireyleri baflar›l› veya baflar›s›z olarak ilan eder ve baflar›s›n› dereceler. E¤itimin bireyin verimlili¤ini etkilemeksizin, sadece bir sertifika ya da bir diploma vererek daha iyi bir ifl bulmas›na imkân sa¤lad›¤›n› ileri süren bu görüfl filtre ya da Eleme Hipotezi olarak adland›r›lmaktad›r. Bu anlamda e¤itim sonucunda elde edilen belgeler iflverenlerin ifle al›m sürecinde iflçileri elemesi için bir sinyal görevi görür. Daha yüksek bir e¤itim düzeyinden ancak daha yetenekli olan kiflilerin www.hedefaof.com 177 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim mezun olabilece¤i varsay›m›ndan hareketle e¤itimin eleme ifllevini baflar›l› bir biçimde yerine getirdi¤i ileri sürülmektedir. Örne¤in üniversite diplomas› iyi ifllere (yüksek ücret ve statülü, terfi olanaklar› sunan) girifl bileti olarak de¤erlendirilir. Eleme Hipotezi’ne göre düflük e¤itim düzeyine sahip iflçiler bu tür iflleri yapamayacaklar› için de¤il, bu ifllere girmelerini sa¤layacak bir diplomaya sahip olamad›klar› için eleneceklerdir. SIRAgerçek S‹ZDE hayatta EleBefleri Sermaye Teorisi ile Eleme Hipotezi aras›ndaki fark nedir? Sizce me Hipotezi gözlenebilmekte midir? 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M Kuyruk Hipotezi D Ü fi Ü N E L ‹ M Thurow ve Lucas’›n 1970’lerde yapt›klar› çal›flmalara dayanan Kuyruk Hipotezi S O belirlenmesinde R U (Queue Hypothesis), “e¤itimin iflçinin potansiyel verimlili¤inin önemli bir etkisinin olmad›¤›n› çünkü verimlili¤in ‘ifl’in bir özelli¤i oldu¤u görüflünü savunur”. Yüksek verimlilikteki ifller modern fiziksel sermaye ve teknoloji kulD‹KKAT lan›lan yüksek ücretli ifllerdir. Bu ifller için ifle al›nacak iflçilerin verimliliklerinin iflin verimlik düzeyine ç›kart›lmas› gerekir. Bu ise iflveren için baz› maliyetler doSIRA S‹ZDE ¤urmaktad›r. Bu nedenle iflverenler için ifle eleman al›n›rken dikkat edilmesi gereken nokta yetifltirme maliyetini minimum düzeyde tutmakt›r. Maliyeti en düflük düzeyde tutmak ise kiflilerin “yetifltirilebilirlik” düzeyine ba¤l›d›r. Kiflilerin yetifltiriAMAÇLARIMIZ lebilirlik düzeyini belirleyen en önemli faktör ise e¤itimdir. Hipoteze göre, yetifltirilebilirlik düzeyini gösteren nitelikler, sadece iflbafl›nda verilen formal ve informal e¤itimin maliyetini etkiler. E¤itimin buradaki rolü, iflçinin verimlili¤ini iflin verimliK ‹ T A P li¤ine yükseltmek için gerekli nitelikleri kazand›rmakt›r. Kifliler piyasadaki ifller için kuyru¤a girerler, kuyru¤un en önünde yetifltirilmeleri en kolay olanlar, en sonunda ise yetifltirilmeleri en zor olanlar, yani yetifltirilebilmeleri için daha fazla maTELEV‹ZYON liyete katlan›lmas› gerekenler yer al›rlar. ‹flverenler en yetifltirilebilir olanlar› en verimli ve bu nedenle de ücreti en yüksek olan ifllere al›rlar. Bir baflka ifadeyle kuyruktakiler ifllere, kuyruktaki konumlar›na göre da¤›t›l›rlar. N N ‹kili ‹fl Gücü Piyasas› Teorisi ‹NTERNET Befleri sermaye teorisinde ifl gücü piyasas›nda iyi durumda olmayanlar›n temel sorunu e¤itim yetersizli¤idir. Dolay›s›yla bu kiflilere yönelik e¤itim programlar›n›n art›r›lmas›, onlar›n daha yüksek ücretler ödeyen iyi ifllere geçiflini sa¤layacakt›r. ‹kili ‹fl gücü Piyasas› Teorisi’ne (Dual Labor Market Theory) göre ise ifl gücü piyasas›nda sektörler birincil ve ikincil sektör olarak ikiye ayr›l›r ve sektörler aras›nda mobilite s›n›rl›d›r. Birincil sektör; ücretlerin yüksek ve çal›flma koflullar›n›n iyi oldu¤u, iflçilerin terfi edebilecekleri, istihdam›n istikrarl› oldu¤u ifllerden oluflmaktad›r. Bu piyasada yer alan ifller sermaye-yo¤un sektörlerde bulunmaktad›r. Bu sektörler içinde üretim hacmi büyük, kararl› bir mal talebi olan ve yüksek bir sendikalaflma ile karfl› karfl›ya bulunan iflletmeler bulunmaktad›r. ‹kincil sektör ise bunun tersine, ücret ve çal›flma koflullar›n›n kötü oldu¤u, iflçiler aras›nda ayr›mc›l›¤›n uyguland›¤›, terfi flans›n›n olmad›¤›, ifl disiplininin zay›f oldu¤u ifllerin oluflturdu¤u sektördür. ‹kincil piyasalarda yer alan sektörler daha çok emek-yo¤un ve rekabetçi sektörlerde yer almaktad›r. Bu piyasalardaki iflletmelerin ürettikleri mallara olan talep kararl›l›k göstermez. Bu nedenle istikrars›zl›k gösteren (s›k s›k ifl de¤ifltiren) ifl gücü, ikincil ifl gücü piyasas›na daha uygun düflmektedir. Söz konusu piyasada ücretler al›nan e¤itim düzeyine göre de¤il, üretilen ürünün toplam de¤eri ve talebe göre belirlenir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 178 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bilgi Ekonomisi ‹kili ‹fl Gücü Piyasas› Teorisine göre, göre, ikincil sektörde çal›flanlar, e¤itim alsalar bile onlar›n birincil sektöre geçmeleri zordur. Çünkü iflverenler çal›flma yaflam›na ikincil sektörde bafllayan iflçilerin sektörün olumsuz özelliklerini tafl›d›¤›na inand›klar›ndan, onlara karfl› ayr›mc› bir tutum izleyecektir. Bu flekilde e¤itim alsalar bile birincil sektöre geçemeyen iflçiler sonunda ikincil piyasan›n do¤as›na ayak uyduracaklar; s›k s›k ifl de¤ifltirecek, aylakl›k ve yavafl çal›flma düzeni içine gireceklerdir. ‹kili ifl gücü piyasas› teorisinde ifl gücü piyasas›nda ücretlerin belirlenmesi ve ifl gücünün ifllere da¤›l›m›nda e¤itimin ve di¤er befleri sermaye unsurlar›n›n önemi SIRA S‹ZDE göz ard› edilmektedir. Bireyler aras›ndaki e¤itim farkl›l›klar› ve ifl gücünün verimlilik düzeyi aras›ndaki farklar gelirdeki farkl›l›klar› yans›tmamaktad›r. Çünkü ücretler kiflilereDgöre Ü fi Ü N Ede¤il, L ‹ M ‘ifl’lere göre belirlenmektedir. E¤itim ile gelir aras›ndaki iliflkiyi ele alan ve sorgulayan bu teoriye göre e¤itim - gelir iliflkisi bizzat ifl gücünün verimlili¤i ile de¤il; daha çok birincil sektöre girebilen çal›flanlar›, di¤er çal›flanlarS O R U dan ay›ran baz› anahtar özelliklerle ilgilidir. Eleme Hipotezi’nde D ‹ K K A T diploma gibi yeterlilik belgelerinin iflverenler taraf›ndan bir tercih arac› olarak kullan›lmas›ndan dolay› da olsa e¤itim-gelir iliflkisi devam etmektedir. Oysa, ikili ifl gücü piyasas› teorisinde böyle bir iliflki ikincil sektörde geçerli de¤ildir. N N SIRA S‹ZDE E⁄‹T‹M‹N EKONOM‹K KALKINMAYI ETK‹LEME MEKAN‹ZMASI AMAÇLARIMIZ Befleri sermaye kuramc›lar›, bir ulusun ekonomik ve sosyal kalk›nmas›n›n niteli¤ini ve h›z›n› belirleyen nihai unsurun, o ulusun sahip oldu¤u fiziksel sermaye ve do¤al kaynaklardan K ‹ T A P çok, insan kayna¤› oldu¤unu savunmaktad›r. Harbison’a göre, uluslar›n zenginli¤ini oluflturan nihai faktör, insan kayna¤› yani befleri sermaye stokudur. Harbison ve Myers, bir ülkenin sahip oldu¤u yönetici, mühendis, bilim adam›, doktor, T E ö¤retmen L E V ‹ Z Y O N ve bunlar›n kalifiye yard›mc›lar› gibi, vas›fl› ifl gücü say›s›n›n o ülkenin kalk›nma düzeyini gösteren en önemli kriterlerden biri oldu¤unu belirtmifltir. Alfred Marshall da ulusal bir yat›r›m olarak e¤itimin önemini vurgulam›fl ve bütün sermaye çeflitleri içerisinde en önemlisinin insano¤luna yap›lan yat›r›m ol‹ N T E R N E T Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program› ise 2010 y›l›nda yay›ndu¤unu belirtmifltir. lad›¤› ‹nsani Geliflme Raporu’nun temas›n› Uluslar›n Gerçek Zenginli¤i: ‹nsan olarak belirlemifltir. Sermaye ve do¤al kaynaklar pasif üretim faktörleridir. ‹nsano¤lu; sermayeyi ço¤altan, do¤al kaynaklar› iflleten, sosyal, ekonomik ve politik kurumlar› oluflturan ve ulusal kalk›nmay› gelece¤e tafl›yan aktif üretim faktörüdür. Befleri sermayenin temel birleflenlerinden olan e¤itim, ekonomik ve sosyal boyutlar›yla iktisadi kalk›nma sürecinin en önemli kaynaklar›ndan biridir. E¤itimin iktisadi kalk›nma sürecinde önem tafl›yan di¤er faktörlerden fark›, sadece ekonomik de¤il; ayn› zamanda sosyo-kültürel boyutlar›yla da bu süreçlere yön verebilmesidir. E¤itim harcamalar›n›n yat›r›m niteli¤i tafl›mas› ve edinilen e¤itimin sermaye niteli¤inde olmas›, e¤itimin ekonomik büyüme ve kalk›nman›n gerek duydu¤u özelliklere sahip ifl gücü yetifltirmesine ba¤l›d›r. ‹ster ekonomik büyüme ve kalk›nman›n gerektirdi¤i insan sermayesini oluflturmak ister bilgi toplumunun gerektirdi¤i araflt›rmac› ve yarat›c› insan gücünü yetifltirmek aç›s›ndan bak›ls›n, e¤itim, her ülkenin 21. yüzy›l›n küreselleflme sürecinde ayakta kalmas› ve rekabet edebilmesi için önem vermesi gereken konular›n bafl›nda yer almaktad›r. Vatandafllar›n›n bilgi ve becerilerini gelifltiremeyen ve onlardan ulusal ekonomi içinde etkin bir biçimde yararlanamayan bir ülke geliflemez. Ço¤u geliflmekte olan ülke art›k e¤itim olanaklar›n› say›sal olarak gelifltirmenin, ulusal kalk›nman›n anahtar› oldu¤u bilincine varm›flt›r. Bu düflünceye göre e¤itim, iktisadi kalk›nman›n itici gücüdür. www.hedefaof.com 179 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim ‹ktisadi kalk›nma sürecinin en temel özelliklerinden biri, kaynaklar›n düflük verimlilik alanlar›ndan yüksek verimlilik alanlar›na aktar›lmas›d›r. Bu sürecin etkin bir biçimde yürütülmesinde e¤itim önem tafl›maktad›r. E¤itim bir yandan ifl gücünün hareketlili¤ini (uyum gücünü) art›r›rken, di¤er yandan da yüksek nitelikli ifl gücü düzeyini art›rarak sermayenin de hareketlilik kazanmas›n› sa¤lamaktad›r. Gerek geliflmekte olan gerekse geliflmifl ülkelerde e¤itim, kalk›nmay› üç flekilde etkilemektedir: i. E¤itim kalk›nma için gereken e¤ilimleri yaratarak toplumu kalk›nma havas›na sokar. ii. E¤itim gereksinimlere uygun nitelikli insan gücünü yetifltirir. iii. E¤itim toplumun gereksinimlere uygun, dinamik bir elit s›n›f ve giriflimci s›n›f yarat›r. Bu üç amaca kabaca üç düzeydeki e¤itim cevap vermektedir; ilkö¤retim, ortaö¤retim ve yüksekö¤retim. Bu noktada hangi e¤itim düzeyinin iktisadi kalk›nmay› daha fazla etkiledi¤i sorusu önem kazanmaktad›r. E¤itimin her türü iktisadi kalk›nma üzerinde ayn› etkiyi yaratmaz. Genel e¤itim, kalk›nman›n bafllang›ç evrelerinde kalk›nmay› sa¤lamak için bir altyap› oluflturur. Ancak, sanayileflmeye bafllayan toplumlarda mesleki ve teknik e¤itimin önemi artmaktad›r. Bu anlamda ekonomik kalk›nmay› sa¤layan sanayinin kurulmas›nda, gelifltirilmesinde, gereken yeniliklerin yap›lmas›nda ve teknolojinin ilerlemesinde yararlan›lan e¤itim, genel e¤itimden çok, mesleki e¤itimdir. Bu noktalar dikkate al›nd›¤› zaman k›t kaynaklarla kalk›nmak zorunda olan az geliflmifl ülkelerin, e¤itim sektörünü bir öncü sektör olarak kabul etmelerini, yerinde al›nm›fl stratejik bir karar olarak de¤erlendirmek gerekmektedir. Çünkü yüksek e¤itim düzeyine sahip ülkeler, yeni teknolojileri daha çabuk özümsemekte, böylece daha h›zl› büyüme e¤ilimi göstermektedirler. Örne¤in Do¤u Asya ülkelerinin kalk›nmas›ndaki temel unsurun e¤itime verdikleri önem oldu¤u bilinmektedir. Böylelikle, Güney Kore ve Uzak Do¤u Asya ülkelerinin ekonomik büyümede sa¤lad›klar› h›z, nitelikli insan gücü sermayesinin, dolay›s›yla e¤itimin ne denli önemli oldu¤unu göstermektedir. Kalk›nma literatüründe, az geliflmiflli¤in nedenini aç›klamaya çal›flan birçok yaklafl›m gelifltirilmifltir. Bunlardan biri de Rangar Nurkse (1953) taraf›ndan ortaya at›lan K›s›r Döngü Kuram›’d›r. Nurkse, söz konusu kuramda az geliflmiflli¤in nedenini yoksullu¤a ba¤lam›fl ve “Az geliflmifl ülkeler yoksul olduklar› için yoksuldur” nitelemesini yapm›flt›r. Nurkse’e göre ekonominin arz ve talep yap›s›n›n d›fl›nda, ülkedeki e¤itim düzeyi de bir k›s›r döngü oluflturabilmektedir. Buna göre e¤itim k›s›r döngüsü fiekil 6.4’te gösterilmifltir. fiekil 6.4 E¤itim K›s›r Döngüsü Düflük Gelir Düzeyi (Yoksulluk) Düflük Verimlilik ve Düflük Kârl›l›k Kaynak: (Han ve Kaya, 2006: 36) Yetersiz E¤itim Harcamas› Yetersiz Mesleki ve Teknik E¤itim www.hedefaof.com 180 Bilgi Ekonomisi Nurkse’ün ileri sürdü¤ü e¤itimin k›s›r döngüsü, e¤itimin iktisadi kalk›nmaya katk›s›n› aç›klarken ayn› zamanda iktisadi kalk›nman›n e¤itime etkisini de vermektedir. Bu kurama göre gelir düzeyinin düflük olmas› e¤itim harcamalar›n›n yetersiz olmas›na neden olmakta ve dolay›s›yla ortaya ç›kan yetersiz e¤itim düzeyi iflletmelerin verimsiz çal›flmalar›na ve düflük kâr elde etmelerine yol açmaktad›r. Bütün bu iliflkiler zinciri, bir süre sonra tekrar bafllad›¤› noktaya dönmekte ve k›s›r döngü düflük gelir düzeyi ile tekrarlanmaya devam etmektedir. Bu zincirin k›r›lmas›n›n yolu e¤itime verilen önemin art›r›lmas›d›r. E¤itim, bir ulusal ekonomideki befleri sermaye birikimini ve ekonomik büyümeyi h›zland›r›r. Literatürde bu durum birçok teorik ve ampirik çal›flmayla kan›tlanm›flt›r. E¤itimin ekonomik kalk›nmay› etkileme yollar›ndan baz›lar› ise ifl gücünün verimlili¤ini, niteli¤ini ve teknolojik de¤iflmelere uyum sa¤lama h›z›n› art›rmas›, adil gelir da¤›l›m›n› sa¤lamas› nüfus art›fl› üzerindeki etkilerinden kaynaklanmaktad›r. Yüksek ‹fl Gücü Verimlili¤i E¤itim sektörü, üretim sektöründen farkl› olarak üretim art›fllar›n› befleri sermaye birikimi yoluyla gerçeklefltirir. E¤itimin befleri sermaye art›fl›na yol açmas›, ifl gücünün beceri ve verimlili¤ini art›rmas› ile mümkün olabilir. Ekonomik kalk›nmay› yak›ndan etkileyen verimlilik, ücretleri ve maliyet unsurlar›n› etkileyerek üretim kapasitesinin artmas›na ve ulusal gelir art›fllar›na neden olurken di¤er taraftan ücret düzeyinin yükselmesi ekonominin talep yönünde bir geniflleme yaratacakt›r. ‹flletme, marjinal has›lat› marjinal maliyetine eflit oldu¤unda, ifl gücünün verimlili¤i artmad›¤› sürece çal›flan›na verimlili¤inin üzerinde bir ücret ödemek istemez. Bunun nedeni ücret art›fllar›n›n en temel belirleyicisinin verimlilikteki art›fl olmas›d›r. Üretim sürecine kat›lan ifl gücünün e¤itim yoluyla bilgi, beceri ve yeteneklerinin gelifltirilmesi, onlar›n yüksek vas›fl› ve yüksek düzeyde verimlilikle çal›flmas›na, bu da üretim ve verimlili¤in artmas›na neden olmaktad›r. Di¤er yandan daha nitelikli üretimin sonucunda ulusal rekabet gücü artarak ülkenin ihracat düzeyi ve hacmini art›r›r. Hem iç piyasan›n gereksinim duydu¤u mal ve hizmetlerin üretilmesi hem de d›fl pazara hitap eden kaliteli ürün arz›n›n artmas› ulusal gelir düzeyinin yükselmesine, dolay›s›yla kalk›nman›n sa¤lanmas›na önemli katk›lar sa¤lamaktad›r. Tablo 6.3 E¤itim Düzeyi ile Verimlilik Aras›ndaki ‹liflki Kaynak: (Engin, 1996: 45). E¤itim Düzeyi Verimlilik Düzeyinde Yaratt›¤› Art›fl (%) ‹lkö¤retim 40 Ortaö¤retim 102 Yüksekö¤retim 300 Tablo 6.3, verimlilik ile e¤itim düzeyi aras›ndaki iliflkiyi inceleyen Strumilin’in araflt›rma sonuçlar›n› göstermektedir. Buna göre, ilkö¤retimin bir iflçinin verimlili¤ini %40, ortaö¤retimin %102 ve yüksekö¤retimin %300 oran›nda art›rd›¤›, dolay›s›yla e¤itim düzeyinin yükselmesiyle verimlilik art›fl› aras›nda güçlü bir pozitif iliflki oldu¤u ifade edilmektedir. E¤itim üzerine yap›lan birçok araflt›rma, e¤itimin ifl gücü verimlili¤ini art›rd›¤›n› göstermifltir. McMahon (1984) hem ilk ve ortaö¤retime hem de yüksekö¤retime kat›l›m›n, ifl gücü verimlili¤ine önemli katk›s› oldu¤unu ileri sürmüfltür. Knight ve Sabot (1990) ortaö¤retimi tamamlayan ö¤rencilerin, ak›l yürütme ve kavrama becerilerinin ilkö¤retimi bitirenlere oranla artt›¤›n› tespit etmifltir. www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim Teknoloji Yaratma ve Yeni Teknolojilere Uyum Nitelikli ifl gücü ve teknoloji aras›ndaki iliflki iki yolla ifade edilebilir. Teknoloji sadece ifl gücünü daha verimli k›lmaz, ayn› zamanda teknolojiye uyum sa¤lama becerisini de art›r›r. Böylece, teknolojiye kolay uyum sa¤layan nitelikli ifl gücü daha üretken hâle gelir. Teknolojinin ifl gücü verimlili¤ini art›rarak ekonomik büyümeyi h›zland›rd›¤›n› ifade eden bu görüfl, Harrod’›n 1946 y›l›nda yapt›¤› “emek-yo¤un teknolojik geliflme” ve daha sonra Solow’un 1956 y›l›nda emek-yo¤un teknolojiyi dahil etti¤i befleri sermaye modelinde ortaya konmufltur. Jones’a (1998) göre, ifl gücünün niteli¤i; kiflinin formal e¤itimde ya da formal e¤itimin d›fl›nda ö¤renmeye ay›rd›¤› zamana ve dünyan›n teknolojide geldi¤i noktaya ba¤l›d›r. ‹fl gücünün niteli¤indeki art›fl, ekonomik kalk›nmay› h›zland›r›r. Sonuç olarak teknoloji, ifl gücüne nitelik kazand›rarak toplumu kalk›nma havas›na sokar. Ülkelerin ekonomik kalk›nmay› gerçeklefltirmeleri büyük ölçüde yeni teknoloji yaratma ve toplumsal faydaya dönüfltürme konusundaki baflar›lar›na ba¤l›d›r. E¤itim, toplumsal yaflam› büyük ölçüde etkileyen bilim ve teknoloji üretimini sa¤layarak ekonomik ve sosyal yap›da de¤iflimler yaratmaktad›r. Hong Kong, Singapur, Güney Kore ve Tayvan gibi Do¤u Asya ülkelerinin geliflmelerine ivme katan unsur bilimsel çal›flmalara verdikleri önem ve ithal ettikleri yeni teknolojilere çabuk uyum sa¤lama güçleridir. Teknoloji yaratmak veya yeni teknolojilere uyum sa¤lamak daha çok üniversite mezunu, yüksek vas›fl› ifl gücünden beklenmektedir. Bu kifliler iflletmelerde ya da araflt›rma enstitülerinde araflt›rma ve gelifltirme yapabilirler. Yeni bilgi üretimi, ekonomide taflma (yay›lma) etkisi yaratarak ekonomik kalk›nmay› h›zland›rabilir. Birçok ampirik çal›flma, e¤itimin teknolojik de¤iflmeyi art›rd›¤›n› kan›tlamaktad›r. Kumar (1997), teknolojik de¤iflmeyi ortaö¤retim mezunu ifl gücünün de¤il, yüksekö¤retim mezunu araflt›rmac›lar›n gerçeklefltirdi¤ini ileri sürmüfltür. Adil Gelir Da¤›l›m› Az geliflmifl ülkelerde kifli bafl›na düflen gelir düflük olmakla birlikte gelir da¤›l›m› da oldukça adaletsizdir. Gelir da¤›l›m›nda eflitsizli¤in en temel nedenlerinden biri e¤itim düzeyinin düflük olmas›, di¤eri de nitelikli ifl gücünün son derece az olmas›d›r. Mutlak yoksulluk durumunda bulunan nüfusun %95’inin e¤itim düzeyi ilkokul ve alt›nda e¤itim alanlar ile okuma yazma bilmeyenlerden oluflmaktad›r. Temelde e¤itimin gelir da¤›l›m›na etkilerini aç›klayan üç farkl› görüfl bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, e¤itimin gelir da¤›l›m›n› iyilefltirmesi ve ekonomik kalk›nmay› gerçeklefltirmesidir. Befleri sermaye teorisi, e¤itimin verimlili¤i ve ücretleri art›rarak ekonomik kalk›nmaya ve gelir da¤›l›m›nda eflitli¤e neden oldu¤unu vurgulamaktad›r. Düflük gelir grubu aras›nda e¤itimin yayg›nlaflmas›n›n, toplumda gelir da¤›l›m›n› iyilefltirmesi beklenir. Hemen hemen bütün ülkelerde bir sosyal s›n›ftan di¤erine geçifli sa¤layan en önemli faktör e¤itimdir. Çünkü e¤itim, yoksul kesimlerin nitelik ve becerilerini art›rarak onlar›n daha vas›fl› ifllerde istihdam edilmelerine olanak verir. E¤itimde f›rsat eflitli¤i ilkesiyle ve e¤itim hizmetlerinin bütün ö¤rencilere ayn› kalitede verilmesi suretiyle gelir da¤›l›m› önemli ölçüde iyileflmektedir. Böylelikle çal›flkan ve yetenekli bireylerin içinde bulunduklar› sosyal s›n›ftan daha üst bir s›n›fa atlamalar› sa¤lanm›fl olmaktad›r. ‹kinci görüflün savunucular›ndan olan Becker ve Chiswic’e (1966) göre, e¤itim sadece gelir da¤›l›m›nda eflitlik yaratmaz, ayn› zamanda eflitsizlik de yaratabilir. E¤itimde f›rsat eflitli¤i sa¤lanam›yorsa bu yoksul kesimin daha az e¤itim almas›na neden olabilir. Bu durumda da e¤itim gelir da¤›l›m›nda adaletsizli¤e neden olacak, gelir düzeyi yüksek olanlar e¤itim olanaklar›ndan daha fazla yararland›klar›ndan, o kesimin gelirleri yoksul kesimin aleyhine daha da yükselecektir. Bu anlamda, www.hedefaof.com 181 182 Bilgi Ekonomisi e¤itimde eflitlik sa¤land›¤›nda ve e¤itim yayg›nlaflt›¤›nda, gelir da¤›l›m›nda da iyileflme sa¤lan›r. E¤er e¤itim, seçilmifl bir gruba sa¤lan›yorsa ya da eflitsiz bir biçimde da¤›l›yorsa gelir da¤›l›m› da adaletsiz olacakt›r. Bu bak›fl aç›s›na göre, e¤itimden yoksun bir toplum bile belki daha eflit olabilir. Üçüncü görüfle göre ise e¤itim, gelir da¤›l›m›nda do¤rusal olmayan bir etki yarat›r. Knight ve Sabot (1983)’e göre e¤itim bafllang›çta gelir adaletsizli¤ini art›rabilir ancak daha sonra azalt›r. E¤itimin yayg›nlaflmas› s›ras›nda ilk aflamada e¤itilmifl kifliler ile e¤itilmemifller aras›nda eflitsizlik artar ancak daha sonra e¤itim, ülke nüfusunun ço¤unu kapsad›¤›nda eflitsizli¤in azald›¤› görülür. Genel olarak hem kamu hem de özel e¤itimin gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤i önledi¤i ve kifli bafl›na gelir art›fl h›z›n› yükseltti¤i söylenebilir. Ancak, kamu e¤itiminin, özel e¤itime göre eflitleyici etkisi daha fazlad›r. Bilindi¤i gibi kamu e¤itimi, özellikle yoksul olan daha genifl bir toplulu¤a hitap eder. Toplumun bu kesimine e¤itim hizmeti sunmak (özellikle de zorunlu e¤itim) gerek ekonomik kalk›nma gerekse kifli bafl›na gelirin yükselmesi bak›m›ndan son derece önemlidir. Zorunlu e¤itimin ücretsiz olarak sunulmas›, gelir düzeyi düflük kesimlere burs ve kredi sa¤lanmas› gibi e¤itimde f›rsat eflitli¤ini sa¤layan araçlar gelir düzeyi düflük kesimlerin çocuklar›n›n da toplumda yükselme olana¤› elde etmesinde ve böylelikle gelir da¤›l›m›nda adaletin sa¤lanmas›nda büyük önem tafl›r. Bu ba¤lamda e¤itim, sosyal adalet ve f›rsat eflitli¤i ilkelerinin gerçeklefltirilmesinde en etkili araçt›r. E¤itim, befleri sermaye birikimini art›rarak vatandafllar›na yüksek bir yaflam standard› yarat›r. Böylece e¤itim e¤er eflit da¤›t›l›yorsa faydal›d›r ve potansiyel bir denklefltirici, eflitleyici olmaktad›r. Düflük Do¤um Oranlar› E¤itim düzeyi ile do¤um oranlar› aras›nda yads›namaz bir iliflki vard›r. E¤itim düzeyi yükseldikçe do¤urganl›k azalmaktad›r. Bu durum da ekonomik kalk›nmay› pozitif yönde etkilemektedir. Bilindi¤i gibi nüfus art›fl h›z›n› belirleyen üç unsur vard›r. Bunlar do¤um oran›, ölüm oran› ve net göç oran›d›r. E¤itim düzeyi yükseldikçe bu oranlar etkilenmektedir. Öncelikle belirtmek gerekir ki sanayileflme süreci tar›msal yap›da bir dönüflüm yaratm›fl, kentsel nüfusun k›rsal nüfus aleyhine geliflmesine neden olmufltur. Tar›m kesiminde çocuk belli bir yafltan itibaren bir üretim faktörü olarak görülmekteyken kentlerde çocuktan bu alanda yararlanma k›s›tlanm›flt›r. K›rsal kesimde üretici pozisyonunda olan çocuk kentlerde bir tüketici konumundad›r. Çocu¤un giderek artan e¤itim masraflar› aileleri daha az çocuk yapmaya güdülemektedir. Di¤er taraftan ebeveynlerin e¤itim düzeyinin yükselmesi, aileleri çocuk yapma konusunda daha rasyonel davranmaya itmekte, bu da do¤um oranlar›n› düflürmektedir. Bir di¤er neden ise e¤itim süresinin uzamas›d›r. E¤itim süresinin uzamas›, erken yaflta evlenmeyi önlemekte, bu durum do¤urganl›k döneminde yap›lacak çocuk say›s›n› azaltmaktad›r. Kad›n e¤itiminin artmas› evlilik sonras›nda do¤urganl›¤› azaltman›n yan›nda, bebek ve çocuk ölüm oranlar›n›n da azalmas›na, daha sa¤l›kl› ve daha iyi beslenmifl çocuklar yetifltirmesine sebep olur. Daha iyi e¤itim alm›fl annelerin, çocuklar›n sa¤l›k ve beslenme düzeylerini iyilefltirmesi, gelecek nesiller için bir çarpan etkisine yol açarak ülkenin befleri kaynaklar›n›n kalitesini art›racakt›r. Son olarak pek çok verinin ›fl›¤›nda kad›n e¤itimi ile kad›nlar›n ifl gücüne kat›l›m oranlar› aras›nda da pozitif yönlü bir iliflki oldu¤u gözlenmektedir. SIRA S‹ZDE 5 E¤itimin ekonomik kalk›nmay› etkiledi¤i baflka yollar da var m›d›r? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Bilgi ekonomisinde e¤itimin önemini aç›klamak Bilginin en temel güç ve en önemli üretim faktörü olarak kabul edildi¤i bilgi toplumu ça¤›nda bilgi, ülkelerin rekabet düzeyleri ve mevcut teknoloji donan›mlar›n› önemli ölçüde etkilemektedir. Günümüzde yaflanan bilgi patlamas› sonucunda geliflmifl ülkelerle az geliflmifl ülkeler aras›ndaki dijital uçurum giderek aç›lmakta, bilgiyi elinde bulunduran ve sürekli gelifltiren ülkeler avantaj›n› art›rmaktad›r. Bilginin ise en temel kayna¤› e¤itimdir. E¤itim ayr›ca en önemli befleri sermaye unsurlar›ndan biridir. ‹nsana yat›r›m ve bu ba¤lamda e¤itim, bilgi toplumu olma ve bunu sürdürülebilir k›lman›n anahtar›d›r. E¤itimin özelliklerini s›ralamak E¤itimin bir mal olarak kabul edilmesi beraberinde e¤itimin bir tüketim mal› m› yoksa yat›r›m mal› m› oldu¤u veya kamu mallar› teorisi aç›s›ndan kamusal mal özellikleri ve yaratt›¤› d›flsall›klar tart›fl›l›r olmufltur. E¤itimin özellikleri: E¤itim hem bir tüketim mal›d›r hem de yat›r›m mal›d›r, e¤itim bir üretim faktörüdür, e¤itim yar› kamusal bir mald›r, baz› e¤itim düzeyleri kamusal mallar s›n›f›na dâhil edilmektedir, ayr›ca baz› e¤itim düzeyleri erdemli mallar statüsüne de girmektedir. Son olarak e¤itim pek çok pozitif d›flsall›k sa¤layan bir faaliyettir. N A M A Ç 3 183 E¤itimin bireysel ve sosyal getiri ve maliyetlerini karfl›laflt›rmak E¤itimin hem maliyetlerini yüklenen hem de getirilerini elde eden iki kesim bulunmaktad›r. Bunlar bireyler ve toplumdur. Bu nedenle e¤itimin hem bireysel maliyetlerinden hem de devlete (sosyal) maliyetlerinden, getirileri hususunda da özel getirilerinden ve sosyal getirilerinden bahsetmek mümkündür. E¤itimin bireysel maliyetleri bireyin ya da ailesinin e¤itim süresince katlanmak zorunda oldu¤u; okul ücretleri ve harçlar, kitap ve k›rtasiye giderleri, ulafl›m, bar›nma ve haberleflmeye yönelik tüm harcamalar›n› içermektedir. E¤itimin f›rsat maliyeti ise e¤itim s›ras›nda çal›flma ça¤›nda (15 yafl üstü) olanlar›n, e¤itim ald›klar› süre boyunca vazgeçtikleri ücret tutar›d›r. Birey bu maliyetlere ö¤renim süresi boyunca katlanmaktad›r. E¤itimin bireysel getirisi ise ald›¤› e¤itim sonucunda elde etmeyi bekledi¤i ömür boyu gelirdir. E¤itime yönelik kamu harcamalar› ise cari, yat›r›m ve transfer harcamalar› olarak üçe ayr›lmaktad›r. Cari harcamalar ise sabit ve de¤iflken maliyet olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Bu maliyetler içinde personel giderleri, yolluklar, tüketim mallar› ve malzeme al›mlar› ile ›s›nma, elektrik, telefon ve su giderleri gibi kalemler say›labilir. Sosyal aç›dan da e¤itimin f›rsat maliyetinden bahsetmek mümkündür. Bunlardan ilki; bireyin e¤itimi süresince bir gelir elde edememesinden kaynaklanmaktad›r. Birey çal›flsa idi gelir elde edecek, devlet de bunu vergilendirebilecekti. ‹kincisi ise devletin e¤itime ay›rd›¤› kayna¤›n alternatif maliyetidir. Devlet bu kayna¤› e¤itim yerine sa¤l›¤a, kara yollar›na vb. yat›r›mlara aktarabilirdi. E¤itimin sosyal maliyeti parasal maliyet ve alternatif maliyetinin toplam›d›r. Sosyal getiri ise kamunun vergi gelirindeki art›flt›r. Birey e¤itim sonucunda daha çok gelir elde edecek, bu da devletin vergi gelirlerini art›racakt›r. Di¤er taraftan e¤itimin yaratt›¤› d›flsall›klar da e¤itimin sosyal getirileri aras›ndad›r. www.hedefaof.com 184 N A M A Ç 4 Bilgi Ekonomisi E¤itim ile ifl gücü piyasas› aras›ndaki iliflkiyi inceleyen teori ve hipotezleri ay›rtetmek E¤itim ve ifl gücü piyasas› aras›ndaki iliflkiyi inceleyen teori ve hipotezler: Befleri sermaye teorisi, eleme hipotezi, kuyruk hipotezi ve ikili ifl gücü piyasas› teorisidir. Befleri Sermaye Teorisi bireylerin farkl› nitelikte oldu¤una, bu nitelik farklar›n›n verimliliklerinde farkl›l›klara neden oldu¤u yani ifl gücü piyasas›n›n homojen bir yap›da olmad›¤› görüflüne dayanmaktad›r. Zeka ve beceri gibi bireyler aras›ndaki nitelik farkl›l›klar› bireylerin verimliliklerinin de birbirlerinden farkl› olmas›na neden olmaktad›r. Bu nedenle firmalar farkl› verimlilikteki iflçilere farkl› ücret öderler. Befleri sermaye teorisi insana yat›r›m düzeyi artt›kça ulusal gelir ve kiflisel kazanç düzeyinin de artt›¤›n› ileri sürmektedir. Eleme Hipotezi’ne göre, ifle alma süreci hem iflçiler hem de özellikle iflverenler için, bir “piyango” dur. Eleme Hipotezi’ne göre, e¤itim sisteminin temel amac› insanlar› farkl› verimlilik düzeylerine göre tan›mlamakt›r. E¤itim, bireyleri yeteneklerine göre s›n›fland›ran ve bu yetenekleri çeflitli e¤itim belgeleri (diploma, sertifika gibi) ile etiketleyen bir mekanizmad›r. Kuyruk Hipotezi, e¤itimin iflçinin potansiyel verimlili¤inin belirlenmesinde önemli bir etkisinin olmad›¤›n› çünkü verimlili¤in ifl’in bir özelli¤i oldu¤u görüflünü savunur. Yüksek verimlilikteki ifller modern fiziksel sermaye ve teknoloji kullan›lan yüksek ücretli ifllerdir. Bu ifller için ifle al›nacak iflçilerin verimliliklerinin iflin verimlilik düzeyine ç›kart›lmas› gerekir. Bu ise iflveren için baz› maliyetler do¤urmaktad›r. Bu nedenle iflverenler için ifle eleman al›n›rken dikkat edilmesi gereken nokta yetifltirme maliyetini minimum düzeyde tutmakt›r. Maliyeti en düflük düzeyde tutmak ise kiflilerin “yetifltirilebilirlik” düzeyine ba¤l›d›r. ‹kili ‹fl Gücü Piyasas› Teorisi’ne göre ise ifl gücü piyasas›nda sektörler birincil ve ikincil seltör olarak ikiye ayr›l›r ve sektörler aras›nda mobilite s›n›rl›d›r. Bu teoriye göre, ikincil sektörde çal›flanlar, e¤itim alsalar bile birincil sektöre geçmeleri zordur. Çünkü iflverenler çal›flma yaflam›na ikincil sektörde bafllayan iflçilerin sektörün olumsuz özelliklerini tafl›d›¤›na inand›klar›ndan, onlara karfl› ayr›mc› bir tutum izleyecektir. N A M A Ç 5 E¤itimin ekonomik kalk›nmay› etkileme mekanizmas›n› çözümlemek E¤itim ekonomik kalk›nmay›; kiflisel ve ulusal geliri art›rarak, ifl gücünün verimlili¤ini, teknolojiye uyumunu ve yeni teknoloji yaratma becerisini art›rarak, gelir da¤›l›m›n› düzenleyerek, do¤um h›z›n› ve bebek/çocuk ölümlerini azaltarak ve yaratt›¤› pek çok d›flsall›klar yoluyla pozitif yönde etkilemektedir. www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim 185 Kendimizi S›nayal›m 1. Peter Drucker’a göre üretimin temel faktörü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sermaye b. Emek c. Do¤al kaynaklar› d. Bilgi e. Teknoloji 2. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi toplumunda öne ç›kan e¤itim türlerinden biri de¤ildir? a. Yaparak ö¤renme b. Yaflayarak ö¤renme c. Kendi kendini e¤itme zorunlulu¤u d. Yaflamboyu ö¤renme e. Ö¤renmeyi ö¤renme 3. Y. Masuda’ya göre afla¤›dakilerden hangisi bilgi toplumunda e¤itim konusunda ortaya ç›kabilecek geliflmelerden biri de¤ildir? a. Formel e¤itim bilgi toplumunda ortadan kalkacakt›r. b. Kapal› e¤itim sistemleri yerini bilgi networklerine b›rakacakt›r. c. E¤itimde h›zl› okullaflma sa¤lanacakt›r. d. Kendi kendine ö¤renme e¤itimin ana flekli olacakt›r. e. Kitle e¤itim yerini bireysel yeteneklere ve tercihlere uygun bir e¤itim anlay›fl›na b›rakacakt›r. 4. ‹ktisatç›lar e¤itimi nas›l tan›mlamaktad›r? a. ‹nsan sermayesine yap›lan bir yat›r›md›r. b. ‹nsanlar›n davran›fllar›nda olumlu geliflmeler sa¤lamaya yarayan planl› etkiler dizgesidir. c. Seçilmifl ve kontrollü bir çevrenin etkisi alt›nda sosyal yeterlik ve optimum bireysel geliflmeyi sa¤layan sosyal bir süreçtir. d. Kiflinin yaflad›¤› toplum içinde de¤eri olan, yetenek, tutum ve di¤er davran›fl biçimlerini gelifltirdi¤i süreçlerin tümüdür. e. Bireyin davran›fllar›nda kendi yaflant›s› yoluyla ve kas›tl› olarak istendik de¤iflme meydana getirme sürecidir. 5. E¤itim sosyal anlamda afla¤›daki politika alanlar›ndan hangisinin merkezinde yer almaktad›r? a. Büyüme b. Ulusal rekabet gücü c. Verimlilik art›fl› d. Kalk›nma e. Gelir da¤›l›m› 6. Afla¤›dakilerden hangisi yar› kamusal bir mald›r? a. Savunma b. Adalet c. Güvenlik d. Diplomasi e. E¤itim 7. Hangi e¤itim kademesi erdemli mallar içinde say›lmaktad›r? a. ‹lkö¤retim b. Ortaö¤retim c. Yüksekö¤retim d. Okulöncesi e¤itim e. Mesleki ve teknik e¤itim 8. Afla¤›dakilerden hangisi e¤itim hizmetlerinin genellikle devlet taraf›ndan yürütülmesinin nedenlerinden biridir? a. E¤itimin erdemli bir mal olmas› b. E¤itimin tüketim özelli¤i c. E¤itimin yat›r›m özelli¤i d. E¤itimde f›rsat eflitli¤inin sa¤lanmas› e. E¤itimin yar› kamusal bir mal olmas› 9. Afla¤›dakilerden hangisi üniversite e¤itiminin özel maliyetleri aras›nda yer almaz? a. Üniversite harc› b. Üniversiteye gitmeme durumunda çal›fl›lacak bir iflten sa¤lanacak gelir c. Üniversiteye giderken yap›lacak yiyecek giderleri d. Ders çal›flmak için kullan›lan zaman›n alternatif alanlarda kullan›m› e. Üniversitede dersler için yap›lan kitap ve k›rtasiye harcamalar› 10. Afla¤›dakilerden hangisi yafl-kazanç profili karfl›laflt›rmalar›ndan ç›kar›labilecek sonuçlardan biri de¤ildir? a. E¤itim düzeyi yüksek bireylerde maliyetler de buna paralel olarak yüksektir. b. E¤itim düzeyi ile iflsizlik oran› aras›nda negatif yönlü bir iliflki bulunmaktad›r. c. Tüm e¤itim düzeyleri için çal›flanlar›n ortalama gelirini gösteren e¤riler, yafl ve deneyime ba¤l› olarak artmaktad›r. d. Daha yüksek bir e¤itim düzeyine sahip olmak, çal›flma hayat›n›n bafllang›c›nda gelirin daha h›zl› yükselmesine neden olurken, daha yüksek bir bafllang›ç gelirine eriflilmesini de sa¤lamaktad›r. e. Daha yüksek bir e¤itim düzeyine sahip olmak, emeklilikte elde edilen gelirin de yüksek olmas›n› sa¤lamaktad›r. www.hedefaof.com 186 “ Bilgi Ekonomisi Yaflam›n ‹çinden Bilgi Ça¤› Ekonomisi ve E¤itimi Bir durum tespiti: Dünyada 130 milyon insan üniversiteye gidiyor. Türkiye’de üniversite ö¤rencilerimizin say›s› iki milyonu aflt›. Ülkemizde halen sekiz milyon üniversite mezunu bulunmakta. Cumhuriyetimizin 100. y›l›nda 15 milyon üniversite mezunu olmas› hedefleniyor. Üniversitelerimiz y›lda 250 bin mezun veriyor. 2023’teki 15 milyon hedefine ulaflabilmek için her y›l üniversite mezunu say›s›n› iki misline yani 500 bine ç›karmak gerekiyor. Türkiye 2000 y›l›nda Lizbon bildirgesini imzalad›. Bu bildirge, Avrupa Birli¤i’nin 2010’da dünyan›n en güçlü ve rekabetçi bilgi ekonomisi olma hedefinin senedi. Bu bildirgeye göre Türkiye milli gelirinin yüzde 2’sini bilgi ekonomisini gelifltirmeye ay›racak. Bu da y›lda 15 milyar T’nin üzerinde. E¤itim ve bilgi ekonomisini gelifltirmeye yap›lacak harcamalar büyük kaynaklar gerektirecek. Konu sadece say› ifli de de¤il. E¤itimde uygun kaliteyi yakalayamazsak, kullan›lan kaynaklar da heba, mezunlar da mutsuz insanlar olur. E¤itim nedir? Bir insan›n tüm bilgileri tek bafl›na bulmas› mümkün de¤il. Dolay›s›yla baflkalar›n›n bulgular›ndan da yararlanmak gerekiyor. ‹nsanl›¤›n bilgi ve beceri birikiminin aktar›lmas›na “e¤itim” diyoruz. E¤itim ö¤rencileri iki temel ihtiyaç için donatmay› hedefliyor: Yaflam›na anlam aramak ve hayat›n› iyilefltirmek. Bunlar e¤itimin kültürel ve mesleki boyutlar›. E¤itim sistemleri, bulunduklar› çevre ve dönemdeki gereksinimlere cevap verebildikleri ölçüde baflar›l› oluyor. E¤itimin içeri¤inde ve yöntemlerinde evrensel ögeler mevcut. Bununla beraber, etkili olabilmek için gereken içerik dönemdeki ortamla da fevkalade ilintili. Bilgi ça¤›nda ekonomik yap›: Sanayi ça¤›nda ana girdi sermaye, bilgi de ikincil derecedeydi. ‹leri teknoloji ürünlerinde ise bilgi birincil, sermaye ikincil derecede. Bilgi ekonomisinde bilgi çok büyük bir yer tutuyor ve bir mal olarak pazarlan›yor, al›n›p sat›l›yor. Sanayi ça¤›ndaki üretimde en önemli girdiye, yani maddeye talep artt›kça miktar› azal›yor ve fiyat› da art›yor. Bu, ekonomide azalan verimler yasas› oluflturuyor. Azalan verimler bir fren görevi yaparak sistemin arz-talep ile dengeye gelmesini sa¤l›yor. Yüksek teknoloji ürünlerinde ise ana girdide tam tersi bir durum var: Bilgi kulland›kça art›yor ve fiyat› da ucuzluyor. Yani azalan verimler yasas› bilgi ekonomisinde geçerli de¤il, ekonomik sistemi dengeye getirecek mekanizma gittikçe zay›fl›yor. Bunun sonucu olarak da bilgi ekonomisinde, büyük bir temel denge konumu yerine, birçok zay›f denge konumlar› oluflacak, sistem zay›f denge konumlar› aras›nda gidip gelecek. Yani, bilgi ekonomilerinde sanayi ça¤›na göre daha çok de¤iflkenlikle karfl›laflaca¤›z. Bilgi ekonomisine uyumlu e¤itim nas›l olmal›? Sanayi ça¤›nda, bilgi azd› ve ulafl›lmas› da zordu. Bunun pratik sonucu olarak, insanlar bilgiyi ak›llar›nda tutmak zorundayd›. ‹nsan akl›nda tutulabilecek bilginin miktar› da s›n›rl› oldu¤undan ancak dar bir alanda bilgi sahibi olmak mümkün oluyordu. Bu saptamadan, sanayi ça¤› insan›n›n ‘uzmanlaflmaya’ yöneltti¤ini görüyoruz. Bu dönemin e¤itimi, erkenden ve dar bir alanda uzmanlaflma sa¤lamaya yönelikti. Bilginin kulland›kça artt›¤›n› ve ucuzlad›¤›n› gördük. Üstelik iletiflim teknolojisinin ilerlemesiyle bilginin ucuzlamas› da bilgiye ulaflmay› kolaylaflt›r›yor. Bu olgular birbirini tamamlayan iki pratik sonuç do¤uruyor: Bilginin çok olmas› nedeniyle hepsinin ak›lda tutulmas› zor; bilgiye ulaflman›n kolayl›¤› nedeniyle de fazlaca bilgiyi ak›lda tutmaya gerek yok. Bu kuflak insanlar› büyük bir olas›l›kla 100 yafl›na kadar sa¤l›kla yaflacak ve 50 y›l› aflk›n bir meslek hayat› sürdürecek. Bu uzun sürede dünya görülmemifl bir de¤iflikli¤e sahne olacak. Bilgi ekonomilerindeki de¤iflkenlik, sanayi devrimindeki de¤iflkenlikten fevkalade daha yüksek olacak. Bu de¤iflikliklerde dolu bir dünyada herkesin amac› da farkl›l›klar içerecek. Ortam› böyle belirleyince, bilgi ça¤› e¤itimi de kendili¤inden flekilleniyor: 1. bilgiyi akl›m›zda tutmaya çal›flmayaca¤›z yani ezberden kaçaca¤›z; www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim 187 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 2. bilgiye ulaflman›n ve birlefltirmenin yöntemlerini ö¤renece¤iz; 3. zaman içinde de¤iflikli¤e karfl› geçerlili¤ini koruyan bilgilere önem verece¤iz yani teferruatla u¤raflmay›p temel kavramlara sahip olaca¤›z; 4. bireylerde farkl›laflmaya imkân verece¤iz. Sonuç. Do¤a bilimlerinden bir gözlemi uyarlayarak “Bilgi ça¤›nda baflar›l› e¤itim ne en ak›ll›y› ne de en güçlüyü yetifltiren ama de¤iflikli¤e en iyi uyum sa¤layabileni yetifltiren olacakt›r” diyebiliriz. ” Kaynak: Prof. Dr. Attila AfiKAR http://www.tarimmerkezi.com/yazar_kose.php?hid=1 5084 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. a 3. c 4. a 5. e 6. e 7. a 8. d 9. c 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinde E¤itimin Önemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinde E¤itimin Önemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinde E¤itimin Önemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itimin Tan›m› ve Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itimin Önemi ve Amaçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yar› Kamusal Mal Özelli¤i” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erdemli Mal Özelli¤i” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itimde Maliyet ve Harcamalar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itime Yönelik Özel Harcamalar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itimin Getirileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 1 Bir ekonomik birimin üretim veya tüketim faaliyeti sonucunda baflka bir ekonomik birimin fayda fonksiyonuna olumlu etkide bulunmas›na pozitif, di¤er birimin fayda fonksiyonuna olumsuz etki yapmas›na negatif d›flsall›k denilmektedir. Pozitif d›flsall›kta olumlu etkilenen taraf buna herhangi bir bedel ödemezken negatif d›flsall›kta olumsuz etkilenen taraf bundan dolay› herhangi bir bedel elde edemez. Örne¤in komflusunun bahçesindeki çiçeklerden yay›lan güzel kokudan zevk alan bir kifli bu bahçenin yap›lmas› için bir katk›da bulunmam›fl olmas›na ra¤men o bahçenin güzelliklerinden yararlanmaktad›r (pozitif d›flsall›k). Yine komflusunun bacas›ndan ç›kan dumandan rahats›z olan bir kifli o duman›n yararlar›ndan (›s›nma) bir pay alamazken olumsuz etkilerine maruz kalmaktad›r (negatif d›flsall›k). E¤itimin d›flsall›klar› söz konusu oldu¤unda sadece pozitif d›flsall›klar›ndan bahsedilebilir. E¤itimin negatif d›flsall›¤› bulunmamaktad›r. Sadece e¤itim almam›fl kifliler toplumu olumsuz etkileyebilece¤inden bu tür bir negatif d›flsall›k ortaya ç›kabilir. S›ra Sizde 2 E¤itim hizmetlerinin yar› kamusal bir hizmet oldu¤u görüflü do¤ru olmakla birlikte, e¤itim kademelerine göre bir ay›r›m yap›l›rsa farkl› sonuçlara ulafl›labilir. Hizmetin kamu maliyesinde niteli¤inin tespitinde kullan›lan kriterler do¤rultusunda; ilk ve ortaö¤retim tam kamusal bir mal ve hizmet, yüksekö¤retim ise özel mal ve hizmete yak›n yar› kamusal hizmet özelli¤i göstermektedir. S›ra Sizde 3 E¤itimin toplum aç›s›ndan f›rsat maliyeti ise kaybetti¤i vergi geliridir. Ö¤renci okula devam etme tercihini kullanarak çal›flmaktan böylelikle bir gelir elde etmekten vazgeçmekteydi. Bu kifli e¤er çal›flsayd› elde etti¤i bu gelir üzerinden devlete vergi ödeme yükümlülü¤ü alt›na girmifl olacakt›. Çal›flmad›¤›na göre devletin bu noktada kayb›, elde edece¤i vergi tutar› kadar olacakt›r. Bunu d›fl›nda devletin e¤itim hizmetlerine ay›rd›¤› kayna¤›n da bir f›rsat maliyeti vard›r. Hastane, yol, fabrika ya da di¤er binalar›n yap›m› için kullan›lacak kaynaklar, e¤itim hizmetlerinin sürdürülmesi için kullan›lmaktad›r. Buna göre, e¤itimin sosyal maliyeti, do¤rudan maliyet (cari, yat›r›m ve transfer harcamalar›) ile f›rsat maliyetinin toplam›na eflittir. www.hedefaof.com 188 Bilgi Ekonomisi Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 4 Befleri sermaye teorisi e¤itimin ifl gücünün verimlili¤ini art›rd›¤›n› ileri sürmektedir. Eleme Hipotezi ise e¤itimin ifl gücünün verimlili¤ini art›rmad›¤›n›, iflverenlerin iflçileri elemesi için bir sinyal görevi gördü¤ünü savunmaktad›r. Zaman zaman gerçek hayatta Eleme Hipotezi’nin geçerli oldu¤u gözlenebilir. Bunun için en güzel örneklerden biri ulusal gazetelerde yer alan ifl ilanlar›nda görülen “sadece belli birkaç üniversiteden mezun olanlar›n baflvurabilece¤i” ifadesidir. ‹flveren böylelikle belirledi¤i üniversitelerin mezunlar›n›n daha üretken ve iyi yetiflmifl olduklar› düflüncesiyle, söz konusu üniversitelerin diplomalar›n› sinyal olarak alg›layabilmektedir. Ancak bu gözlem befleri sermaye teorisinin tamam›yla reddedilece¤i kadar s›k de¤ildir. Pek çok çal›flma befleri sermaye teorisinde ileri sürüldü¤ü gibi e¤itimin ifl gücünün verimlili¤ini art›rd›¤› konusunda hemfikirdir. S›ra Sizde 5 E¤itim gelir düzeyini art›ran bir unsurdur. ‹lave e¤itim, bireylere ifl gücü piyasas›nda katma de¤eri daha yüksek ifl bulma olas›l›¤› yaratmaktad›r. Breton (2003) taraf›ndan yap›lan bir çal›flmada dört y›ll›k lise e¤itiminin kiflisel geliri %24, yüksekokulun %47, üniversite e¤itiminin ise %89 oran›nda art›rd›¤› hesaplanm›flt›r. Mikro düzeyde kiflisel geliri pozitif yönde etkileyen e¤itim, makro düzeyde de ulusal gelir ve dolay›s›yla ekonomik büyümede art›fl yaratmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda e¤itimin yaratt›¤› d›flsall›klardan yola ç›karak e¤itim siyasal istikrar ve toplumsal dayan›flma, suç iflleme oran›n›n azalmas› gibi olumlu katk›lar yoluyla da ekonomik kalk›nmay› etkilemektedir. Bilindi¤i gibi kalk›nma sadece ekonomik unsurlarla ilgilenmemekte, bunun yan›nda toplumun sosyo-kültürel yap›s›nda da de¤iflmeyi içermektedir. Bu nedenle e¤itimin kalk›nmaya etkileri çok boyutludur ve analizi pek çok farkl› perspektiften yapmay› gerektirir. Afflar, M. (2011). E¤itimin Ekonomik Temelleri ve Ekonomik Büyüme, Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No: 2417, Eskiflehir. Ataç, E. (2007). Kamu Harcamalar› ve S›n›fland›r›lmas›, Kamu Ekonomisi içinde (Ed: Nezih Varcan ve Tufan Çak›r), Anadolu Üniversitesi Yay›n No: 1682, 2. bs, Eskiflehir. Atlama, S. ve Özsoy, C. (2009). E¤itimde Toplumsal Cinsiyet Eflitsizli¤i: Türkiye’nin Karfl›laflt›rmal› Analizi, Uluslararas› 7. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitab›, ss. 63-77. Berber, fi. (1999). Befleri Sermaye ve ‹ktisadi Kalk›nma, Selçuk Üniversitesi ‹‹BF Dergisi, Say›: 2/1. Biçerli, M. K. (2007). Çal›flma Ekonomisi (Ed: Naci Gündo¤an ve M. Kemal Biçerli), Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 777, 3. bs. Eskiflehir. Birken, B. (2001). E¤itimin ‹ktisadi Kalk›nmaya Etkisi ve Türkiye, Dicle Üniversitesi SBE, Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Diyarbak›r. Bozkurt, V. (2001). Enformasyon Toplumu ve E¤itim, Bilgi ve Toplum, Say›: 3. Demirel, Ö. ve Kaya Z. (2009), E¤itim Bilimine Girifl, Ankara, Pegem Yay›nc›l›k. Do¤rul, A. N. (2008). Türkiye’de E¤itim Harcamalar›n›n Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri, Dumlup›nar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Kütahya Engin, Y. (1996). E¤itim, Üretim ve Verimlilik, Mercek Dergisi, Say›: 4, Ekim 1996, s. 45. Gürkan, T. (2006). Ö¤retmenlik Mesle¤ine Girifl (Ed: Ersan Sözer), Anadolu Üniversitesi Yay›n No: 1220, Eskiflehir. Han, E. ve Kaya, A. A. (2006). Kalk›nma Ekonomisi Teori ve Politika, Ankara: Nobel Yay›nlar›, 5. bs. Ekim. Harbison, F. ve Myers, C. A. (1964). Education, Manpower and Economic Growth, McGraw-Hill Book Company. Karagül, M. (2002). Befleri Sermayenin ‹ktisadi Geliflmedeki Rolü ve Türkiye Boyutu Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yay›n No: 37, An›t Matbaa. Karay›lmazlar, E. (2006). Bilgi Toplumu ve E¤itim (Bilgi Ekonomisi içinde, Ed: Nihal Karg›), Bursa: Ekin Kitabevi. Kavak, Y. ve Ekinci, C. E. (1994). E¤itimin Finansman› Sorunu ve Maliyetlerin Azalt›lmas›na ‹liflkin Alternatif Stratejiler, Hacettepe Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, No: 10 www.hedefaof.com 6. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve E¤itim Kay›ran Dikmen, M. (2001). E¤itimin Büyüme ve Kalk›nma Üzerindeki Etkileri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Ankara. Kelleci, M. A. (2003). Bilgi Ekonomisi, ‹fl Gücü Piyasas›n›n Temel Aktörleri ve Eflitsizlik: E¤ilimler, Roller, F›rsatlar ve Riskler, DPT Yay›n No: 2674, Temmuz. Keller, K. R. I. (2001). Investment in the Level of Education and The Effects on Growth and Income Distribution, UMI Ph. D. Dissertation. No. 3029851, University of Notre Dame, December. Kirmano¤lu, H. (2003). Kamu Ekonomisi, (Ed: Beyhan Ataç), Anadolu Üniversitesi Yay›n No: 1476, Eskiflehir. Kurul Tural, N. (2002). E¤itim Finansman›, Ankara: An› Yay›nc›l›k, Kas›m. Mutlu, A. ve Ifl›k A. K. (2005). Sa¤l›k Ekonomisine Girifl, Bursa: Ekin Kitabevi, Bursa. Özgür, E. (2005). Türkiye’nin Kalk›nmaya Yönelik E¤itim Politikalar› ve E¤itim Yat›r›mlar›n›n Geri Dönüflü, Eskiflehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Eskiflehir, May›s. Öztürk, N. (2005). ‹ktisadi Kalk›nmada E¤itimin Rolü, Sosyo Ekonomi, Ocak-Haziran 2005-1. Öztürk, N. (2005). ‹ktisadi Kalk›nmada E¤itimin Rolü, Sosyo Ekonomi, Ocak-Haziran. Psacharopoulos, G. (1995). The Profitability of Investment in Education: Concepts and Methods, Human Capital Development and Operations Policy HCO Working Papers, Washington: The World Bank. Savafl, V. (1986). Kalk›nma Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m, 4. bs. Sayg›l›, fi., Cihan, C. ve Yavan, Z. A. (2005). E¤itim ve Büyüme, Türkiye ‹çin Sürdürülebilir Büyüme Konferans› Tart›flma Tebli¤leri TÜS‹AD-Koç Üniversitesi Araflt›rma Forumu, Yay›n No. TÜS‹AD-T/200506/401, Haziran. Schultz, T. W. (1961). Investment in Human Capital, The American Economic Review, Vol.51, No. 1. Seher, U., Uçkun, G. ve Latif, H. (2002). Bilgi Toplumu ve Türkiye, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kocaeli Üniversitesi, May›s. Serin, N. (1979). E¤itim Ekonomisi, Ankara: Ankara Üniversitesi E¤itim Fakültesi Yay›nlar›, No: 77, 2. bs. fiadan, Ç. (2007). E¤itimin Getirisi (Uflak ‹li Örne¤i), Süleyman Demirel Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 12, Say›: 2. fienel, O. (1996). Kamu Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Bas›mevi, 5. Bs. 189 fiimflek, S. (2008). E¤itim Bilimine Girifl (Ed: Nevin Saylan), Ankara: An› yay›nc›l›k. Tansel, A. (1999). Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde E¤itimin Getirisi, ODTÜ Geliflme Dergisi, Cilt: 26, Say›: 3-4. Tansel, A. ve Güngör, N. D. (1997). The Educational Attainment of Turkey’s Labor Force: A Comparison Across Provinces and Over Time, METU Studies in Development, Cilt no: 24, say› no: 4. Tekir, S. (1997). Bir Kamusal Hizmet Olarak E¤itimBefleri Sermaye Yat›r›mlar›n›n Önemi, Dokuz Eylül Üniversitesi ‹.‹.B.F. Dergisi, Cilt no: 2, Say› no:1. Todaro, M.P. (2005). Economic Development, 7. ed., Addison Wesley Longman Inc. Tunç, M. (1998). Kalk›nmada ‹nsan Sermayesi: “‹ç Getiri Oran› Yaklafl›m› ve Türkiye Uygulamas›, Dokuz Eylül Üniversitesi ‹IBF Dergisi, 13(1). Türkmen, F. (2002). E¤itimin Ekonomik ve Sosyal Faydalar› ve Türkiye’de E¤itim Ekonomik Büyüme ‹liflkisinin Araflt›r›lmas›, DPT Uzmanl›k Tezi, Yay›n No. 2655. Unay, C. (1982). E¤itimin ‹ktisadi Kalk›nma Üzerindeki Etkileri, ‹stanbul: AR Bas›m Yay›m Da¤›t›m, Ekim. Uyan›k, Y. (1999). Düalist (‹kili) ‹fl Gücü Piyasas› Teorisi, Gazi Üniversitesi ‹‹BF Dergisi, Cilt: 1, Say›: 1, K›fl Uyan›k, Y. (2000). Eleme Hipotezi: E¤itimin ‹fl Gücü Piyasas›nda Eleme Forksiyonu, Gazi Üniversitesi ‹‹BF dergisi 4/2000. Ünal, I. (1991). ‹fl Gücü Piyasalar›nda E¤itimsel Niteliklerin Rolü, Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt: 24, Say›: 2, s 747-764. Ünal, I. (1993). E¤itimin Ekonomik Rolü ve Türkiye ile ‹lgili Bulgular, III. ‹zmir ‹ktisat Kongresi, 4-7 Haziran 1992, Sosyal de¤iflim ve sosyal geliflme stratejileri, Ankara: DPT Yay›nlar›. Ünal, I. (1996). E¤itim ve Yetifltirme Ekonomisi, Ankara: Epar Yay›nlar›, Ekim. Weale, M. (1993). A Critical Evaluation of Rate of Return Analysis, The Economic Journal 103: 729-737. Woodhall, M. (1994). “‹nsan Sermayesi Kavram›”, E¤itim Ekonomisi: Seçilmifl Yaz›lar, Çevirenler: Yüksel Kavak, Berrin Burgaz, (Ankara: Personel Gelifltirme Merkezi Yay›n No: 14, 1994). Woodhall, M. (1994). “E¤itim Ekonomisi: Toplu Bir Bak›fl”, E¤itim Ekonomisi: Seçilmifl Yaz›lar, (Çev: Yüksel Kavak, Berrin Burgaz), Ankara: Personel Gelifltirme Merkezi Yay›n No: 14. Y›ld›z, K. ve Akgün, N. (1997). E¤itim Planlamas› ve Ekonomisi Üzerine Seçme Yaz›lar, Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Yay›nlar›: 3, Bolu. www.hedefaof.com 7 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Devletin ekonomideki rolünü ifade edebilecek, Bilgi ekonomisinde devletin rolünü aç›klayabilecek, Elektronik devletin kavram›n› ve tan›m›n› aç›klayabilecek, Elektronik devletin gerekliliklerini s›ralayabilecek, Elektronik devletin amaçlar›n› aç›klayabilecek, Elektronik devletin etkileflim alanlar›n› tan›yabilecek, Elektronik devlet uygulamalar›nda karfl›lafl›lan sorunlar›n neler oldu¤unu analiz edebilecek, Dünyadaki ve Türkiye’deki elektronik devlet uygulamalar›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Devlet E-Devlet Bilgi Ekonomisi Bilgi Toplumu Bilgi ve ‹letiflim Teknolojileri Ulusal Yenilik Sistemi • • • • • • Dijital Bölünme Kamu Yönetiminde fieffafl›k E-Avrupa E-Dönüflüm Bilgi Güvenli¤i Türkiye ‹çerik Haritas› Bilgi Ekonomisi Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü www.hedefaof.com • DEVLET VE EKONOM‹ • B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE DEVLET‹N ROLÜ • ELEKTRON‹K DEVLET: KAVRAM VE TANIM • ELEKTRON‹K DEVLET‹N GEREKL‹L‹KLER‹ • ELEKTRON‹K DEVLET‹N AMAÇLARI • ELEKTRON‹K DEVLET‹N ETK‹LEfi‹M ALANLARI • ELEKTRON‹K DEVLET UYGULAMALARINDA KARfiILAfiILAN SORUNLAR • DÜNYADA ELEKTRON‹K DEVLET UYGULAMALARI Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü DEVLET VE EKONOM‹ Devleti özel nitelikli mal ve hizmetler yerine halk›n ihtiyaç duydu¤u, piyasada üretilmesi mümkün olmayan mal ve hizmetleri üreten otoriter bir kurum olarak tan›mlayabiliriz. Devletin vatandafllara sundu¤u hizmetler kamusal hizmetleri olarak adland›r›l›r. Devletin ekonomideki di¤er tüm birimlerle hem elde etti¤i gelirler hem de yapt›¤› harcamalar aç›s›ndan birtak›m iliflkiler söz konusudur. Devlet kamu hizmetlerinin görülebilmesini sa¤lamak üzere ifl gücü istihdam eder, bunun karfl›l›¤›nda ücret öder. Hanehalklar›n›n elde etti¤i bu gelirin, firmalar›n elde etti¤i gelirden bir fark› bulunmamaktad›r. Di¤er yandan devlet, iflletmelerden mal ve hizmet sat›n al›r ve sat›n alm›fl oldu¤u bu mal ve hizmetlerin bedellerini iflletmelere öder. Ayr›ca devlet, sübvansiyon ve transfer ödemeleri fleklinde belirli kesimlere karfl›l›ks›z harcamalarda bulunur. Devlet, vatandafllar›na ve iflletmelere sundu¤u hizmetleri finanse etmek için bu iki iktisadi birimden vergi al›r. Vergiler devlet aç›s›ndan gelir anlam› tafl›r. Bu gelirler, dolayl› ve dolays›z vergilerden oluflur. Di¤er taraftan devletin hem hanehalklar› hem de iflletmelerle, hizmetler yönüyle baz› iliflkileri vard›r. Devlet, hanehalklar›n›n gelirleri üzerinden gelir vergisi al›rken ayr›ca ücretlerden sigorta primi almaktad›r. Devlet istihdam etti¤i üretim faktörleri için hanehalklar›na ödeme yaparken baz› kesimlere ise karfl›l›ks›z transfer ödemelerinde bulunmaktad›r. Devlet, sermaye flirketlerinin kârlar› üzerinden kurumlar vergisi al›rken mal ve hizmet sat›fllar› üzerinden ise dolayl› vergiler al›r. Ayr›ca iflletmeler çal›flt›rd›¤› iflçiler için devlete sigorta primi öderler. Devlet, iflletmelerden sat›n ald›¤› tüketim ve yat›r›m mallar› için ödemede bulunurken iflletmelere karfl›l›ks›z sübvansiyonlar da sa¤layabilmektedir. Devletin ekonomide önemli bir aktör olarak yer almas›n›n üç temel nedeni vard›r. Bunlardan birincisi, bireylerin baz› ihtiyaçlar›n› piyasadan serbest de¤iflim yoluyla karfl›layamamas›d›r. ‹kincisi, ekonominin istikrar içinde tekelleflmeden uzak, piyasa mekanizmas›n›n sa¤l›kl› çal›flmas›n› sa¤lamakt›r. Üçüncüsü ise piyasa mekanizmas› yoluyla karfl›lanma imkân› olmayan ya da sak›ncal› olan üretimi gerçeklefltirmektir. Sanayi ekonomisinin son zamanlar›nda devletin ekonomideki a¤›rl›¤›n›n giderek artmas›, kapitalist ekonomilerde “karma ekonomi” denilen bir ekonomik modeli ortaya ç›karm›flt›r. Bu yap› içerisinde devletin hantallaflmas› ve devlet yönetimine bürokrasinin hakim olmas›yla yönetimin aç›k ve fleffaf olmaktan uzak tavr›, www.hedefaof.com Hanehalklar›ndan al›nan gelir vergisi, dolays›z vergi türünü olufltururken, mal ve hizmet sat›fllar›ndan al›nan katma de¤er vergisi ise dolayl› vergi türüne bir örnektir. 192 Bilgi Ekonomisi halk›n yönetime karfl› memnuniyetsizli¤ini art›rarak, kamu yönetimi ile halk aras›ndaki iliflkilerin bozulmas›na neden olmufltur. Bu durum halk›n yönetime kat›lmas›n› engelleyerek demokrasinin geliflmesini engellemifltir. Devletin verimsizli¤i ve özgürlükler aç›s›ndan bir tehdit oluflturmas›, 1970’li y›llardan sonra devleti, eski klasik görev noktas›na çekmek için ülkeleri yeniden yap›lanmaya itmifltir. Bu yeniden yap›lanma sürecinde, devletin hizmet kapasitesini art›rabilmek için, ticaret ve sanayi alan›nda özel sektörün önünü aç›c› düzenlemek yapmak olmufltur. ‹kinci olarak, devlet belli sektörlerde mal ve hizmet üretimini özel sektöre b›rakm›flt›r. Üçüncü olarak da devlet, hizmet etmekle görevli oldu¤u vatandafllarla ve iflletmelerle olan iliflkisini “e-devlet” (elektronik devlet) denen bir yap›da elektronik a¤larla kurmaya çal›flm›flt›r. Kamu hizmetlerinin daha kaliteli ve daha az maliyetle sunulmas› e-devletin ana amac›d›r. Bu süreçte en önemli araçlar olan elektronik sektörü ve ona ba¤l› olarak geliflen biliflim teknolojilerinden faydalan›lmaktad›r. Biliflim teknolojileri, hantallaflm›fl, gere¤inden fazla büyümüfl, yüksek maliyetle daha az ifl yapabilir hâle gelmifl bulunan kamu yönetiminin iyilefltirme çabalar›n› önemli katk› sa¤lar hâle gelmifltir. Ayr›ca, bilgi ve haberleflme araçlar›n›n geliflmesi, geleneksel kamu yönetimlerini sorgular hâle getirmekte, onlar› fleffaf ve aç›k olmaya zorlamaktad›r. B‹LG‹ EKONOM‹S‹NDE DEVLET‹N ROLÜ ‹novasyon, hem bir süreci (yenilenmeyi) hem de bir sonucu (yenili¤i) ifade eder. AB inovasyonu “bir fikrî, pazarlanabilir bir ürün ya da hizmete dönüfltürme” olarak tan›mlarken, OECD ise inovasyonu “teknolojik ürün ve süreç” olarak tan›mlamaktad›r. En genifl anlam› ile ulusal yenilik sistemi, yeniliklerin gelifltirilmesini, yay›lmas›n› ve kullan›lmas›n› etkileyen tüm ekonomik, sosyal, politik, örgütsel ve di¤er önemli faktörlerin bütünü olarak ifade edilmektedir. ‹çinde bulundu¤umuz 21. yüzy›l bilgi ça¤› olarak adland›r›lmaktad›r. Bu yüzy›lda ülkeler aras›ndaki geliflmifllik fark›n›n sermaye a盤›ndan de¤il bilgi a盤›ndan kaynakland›¤› tespit edilmesi, OECD ülkelerinin birço¤unu bilim, teknoloji ve yenilikten yararlanma yollar›na itmifltir. Bu anlamda ülkeler, daha fazla bilgi tabanl› ekonomik yap›lanma çabalar› içine girmifllerdir. Ülkelerin küresel rekabetten galip ç›kabilmeleri, verimlili¤i artt›rmaya, bu ise fikrî de¤erlerin yan›nda bilimsel ve teknolojik bilgilerin üretilmesine ba¤l› hâle getirmifltir. Daha aç›k bir flekilde ifade etmek gerekirse inovasyon (yenilik) verimlili¤i art›ran bir unsur olarak kabul edilmektedir. Bu ba¤lamda küresel rekabet ortam›nda baflar›l› olmak inovasyona, inovasyon ise bilim ve teknoloji alan›nda ortaya konan fikirlere veya yeni bilgilere ba¤l› olacakt›r. Dolay›s›yla günümüz koflullar›nda inovasyon sürecinin bilim ve teknoloji ile daha fazla iliflkili oldu¤u söylenebilir. Bilimsel ve teknolojik bilginin üretilmesi ve bilgi üretimini art›rmak için ise kamu politikalar›na ihtiyaç vard›r. Bu konuda kamuya, bilgi üretimine yat›r›m, Ar-Ge harcamalar› ve e¤itim harcamalar› ba¤lam›nda görevler düflmektedir. Eskiden kamu politikalar›ndan beklenen fley, bilginin üretilmesi anlam›nda Ar-Ge harcamalar›n›n finanse edilmesiydi. Günümüz bilgi ekonomisinde ise uygulanan politikalar bilginin yay›lmas› ve kullan›lmas› anlam›nda, bilgi altyap›s›n›n teknolojik niteli¤in güçlendirilmesine yönelik olarak gerçekleflmektedir. Dolay›s›yla bunun anlam› ulusal yenilik sisteminin harekete geçirilmesidir. Bu sayede bilgi olgusu, sadece bilimsel üretim aflamas›n› de¤il ayn› zamanda bilginin da¤›t›m ve kullan›m aflamalar›n› da kapsamaktad›r. Ulusal yenilik sistemi çerçevesinde teknolojik altyap›n›n yan›nda, sistemin üst yap›s›nda bulunan insan unsuruna daha ayr› ve özel bir önem verilmesi gerekmektedir. Bilgi ekonomisinin yap›lanmas›nda devletin rolü yeniden tan›mlanmaktad›r. Bu rol, ekonomik geliflimin ve zenginli¤in yarat›lmas› de¤il, o geliflme imkân›n› sa¤layacak bilgiye, kamusal enformasyona, f›rsat eflitli¤ine ve yenilikçili¤e dayal› kamusal politikalar›n hayata geçirilmek fleklinde formüle edilmektedir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE Kamu Sektörü 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde SIRA S‹ZDE 193 Devlet, ekonominin bilgi temelini gelifltirerek ve teknolojik D Ü fiyenilik Ü N E L ‹ M gelifltirme sürecine katk›da bulunmas› yoluyla uzun dönemli büyüme sürecini olumlu etkileyebilecektir. Bu çerçevede baflta bilgi ve iletiflim teknolojileri olmak üzere güçlü S O R U bir yap›n›n oluflturulmas› önem kazanmaktad›r. OECD’nin 1996 raporunda, e¤er biliflime iliflkin altyap›lar› gelifltirmeye h›zlanD ‹ Kve K Ayenili¤i T d›rmaya yönelik politikalar›n toplumsal ve da¤›l›m boyutu ihmal edilirse eflitsizli¤in artmas› ve toplumsal dayan›flman›n tehdit alt›na girmesi tehlikesiyle karfl› SIRAkarfl›ya S‹ZDE kal›nabilece¤i vurgulanmaktad›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N AMAÇLARIMIZ Ayr›ca devlet, özel sektörün bilgi yo¤unlu¤unu art›r›c› yat›r›mlar›n› desteklemelidir. Devletin ekonomideki a¤›rl›¤›n›n azald›¤› piyasa ekonomilerinde bu konu oldukça önemlidir. K ‹ T A P olmas› soCo¤rafi alanlarda sosyoekonomik koflullar bak›m›ndan farkl›l›klar›n nucunda bilgi teknolojilerine erifliminde yaflanan eflitsizlikler ve bilgi uçurumu ciddi bir risk oluflturmaktad›r. Tüm bu riskler sosyal parçalanma tehlikesini art›rmakT E L E Vengellemektedir. ‹ZYON ta ve beflerî insan sermayenin geliflimini tehdit ederek kalk›nmay› Bu bak›mdan bilgi, beflerî sermayeyi ve sosyal sermayeyi etkileflime sokacak ulusal politikalar daha da önemli olmaktad›r. Bu konuda devlete, beflerî sermayenin kalitesini art›rmaya yönelik olarak çeflitli becerilerin ediniminin kolaylaflt›r›lmas›, ‹NTERNET özellikle ö¤renme kapasitesinin gelifltirilmesi ve ekonomide birbiriyle ifl birli¤i yapan a¤lar yoluyla bilginin ve teknolojinin yay›lmas› süreçlerinin iyilefltirilmesi aç›s›ndan önemli bir görev düflmektedir. Devletin e¤itim politikalar›n›n izlemesi gerekti¤i konusunda çeflitli görüfller gelifltirilmifltir. Bunlardan biri, beflerî sermayeye yap›lan yat›r›mlar›n sa¤lad›¤› getirilerin yay›lma etkisidir. Bilgiye yap›lan yat›r›mlar›n sosyal getirisi, yaratt›¤› pozitif d›flsall›ktan dolay›, ço¤u zaman özel getiriden daha yüksek oldu¤u için, bilgiye yap›lan yat›r›m›n sadece piyasaya b›rak›lmas›n›n do¤ru olmayaca¤›d›r. Di¤er bir konu, e¤itim ve beceri kazand›rma e¤itimi politikalar›n›n tasarlanmas›nda sadece ifl gücü arz›n›n de¤il ayn› zamanda talebin de dikkate al›nmas› gerekti¤idir. Bilgi ekonomisinde yüksek beceri düzeyine sahip ifl gücüne talebin artmas›yla, beflerî sermaye ihtiyac› ortaya ç›kmaktad›r. Bu ihtiyaç kamunun aktif müdahalesiyle, e¤itim ve beceri kazand›rma e¤itiminin yan› s›ra, ifl gücü mobilitesinin art›r›lmas› ve d›flar›dan beyin göçünün desteklenmesi gibi politikalarla afl›lmaya çal›fl›lmaktad›r. E¤itim politikas›n›n baflar›s› için, ifl ile e¤itimin aras›ndaki güçlü bir ba¤ oluflturulmas› kritik öneme sahiptir. Bu çerçevede e¤itim müfredatlar›n›n ifl gücü piyasas›n›n koflullar›n› da dikkate alarak uyumlaflt›r›lmas› çok önemlidir. Bu yeni süreçte bir yandan yüksek beceri sahibi ifl gücüne talep artarken, di¤er yandan düflük beceri sahibi çal›flanlar ve yeni ortaya ç›kan becerilere sahip olmayanlar iflsizlik sorunuyla karfl› karfl›ya kalmaktad›rlar. Ayr›ca yeni çal›flma türleri de ortaya ç›kmaktad›r. Devlete bu noktada, hem e¤itim politikalar› hem de ifl gücü politikalar› aç›s›ndan önemli görevler düflmektedir. E¤itim politikalar›n›n nüfusun geneline yay›lmas› gerek eflitsizlik sorununun giderilmesi gerekse büyüme süreci aç›s›ndan önemlidir. Bu çerçevede, e¤itimin ülke içindeki da¤›l›m›n› dikkate alan ve farkl› düzeylerdeki formel e¤itime eriflimin genellefltirilerek nüfusun daha genifl kesimlerine yay›lmas›n› öngören politika, eflitsizlik sorunun afl›lmas›na ve ekonomik büyüme sürecine büyük katk› sa¤layacakt›r. Bilgi ekonomisiyle birlikte daha da önem kazan bir konuda giriflimcilik kültürünün gelifltirilmesi ve yeni firmalar›n kurulmas›n›n özendirilmesidir. Bu do¤rultu- www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Devlet, e¤itim politikalar›nda ekonominin gereksinim duydu¤u becerileri gelifltirmek ve iflsiz kalanlar›n yeniden e¤itimini sa¤lamak gibi bir rol üstlenirken, ifl gücü politikalar›nda ise devlet, piyasalar›n istihdam yaratmas›n›n önündeki bürokratik engelleri kald›rmak amac› güdebilecektir. 194 Bilgi Ekonomisi da giriflimcili¤i destekleyerek ve yeni teknolojiye dayal› firmalar›n önündeki düzenleme, bilgi ve finansman konular›ndaki engelleri azaltarak bu firmalar›n ortaya ç›k›p geliflmelerine imkân sa¤lay›c› politikalar›n izlenmesi önemlidir. Yenilik teflvik mekanizmalar›n›n yeniden düzenlenmesi, yenilikçiler için giriflim sermayesinin sa¤lanmas› konular›, yeni bilim ve teknoloji politikalar›n›n bafll›ca nitelikleri aras›nda yer al›r. Bilgi ekonomisi süreciyle birlikte ön plana ç›kan bir di¤er önemli konu, fikrî mülkiyet haklar›d›r. Fikrî mülkiyetin bir göstergesi say›lan patent, teknolojik geliflmenin temel bir dayana¤›n› oluflturan Ar-Ge’nin önemli sürükleyici gücünü oluflturmaktad›r. Uluslararas› kurulufllardan al›nan patentler de ülkelerin teknolojik yeteneklerinin önemli bir göstergesi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Yeni fikirlerin üretilmesi ve bu fikirlerin kullan›lmas› sonucunda ortaya ç›kan pozitif d›flsall›klar›n önemli bir bölümünün o fikrî üretenlerde kalmas›, önemli bir teflvik unsurudur. Burada devlete, fikrî mülkiyet haklar›n›n korunmas›nda önemli görevler düflmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ K‹ N‹ T TE RAN EPT TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 Türkiye’nin ulusal yenilik sistemi çerçevesinde 2023 y›l› hedefleri nelerdir? SIRA S‹ZDE ELEKTRON‹K DEVLET: KAVRAM VE TANIM D Ü fi Ü N E L ‹ M Günümüzde büyük bir ivme kazanan teknolojik geliflme, ekonomik ve sosyal de¤iflmenin temel unsurlar›ndan biri hâline gelmifltir. Bu geliflim her sektörde bir deO R U ¤iflime nedenS olmaktad›r. Bu çerçevede kamu kurum ve kurulufllar› da bilgi toplumuna geçifl sürecinde bilgi ve iletiflim teknolojilerinin getirdi¤i olanaklardan yararSIRA S‹ZDE lanarak daha etkin, fleffaf, güvenli, h›zl› ve kesintisiz hizmet sunma çabalar›yla hizD‹KKAT met kalitesini artt›rmaya çal›flmaktad›rlar. Bu geliflim ve de¤iflim, kamunun yeniden yap›lanma Dihtiyac›n› Ü fi Ü N E L ‹ M do¤urmufltur. Devletin bu yeni kamu yönetimi anlay›fl› “elekSIRA tronik devlet” yaS‹ZDE da k›saca “e-Devlet” kavram› ile ifade edilmektedir. ‹letiflim ve bilgi teknolojilerinin kullan›lmas›n› yönetim sürecinin en önemli unsuru hâline getiS O R U ren e-devlet, bu ihtiyac› en iyi karfl›layabilecek bir yönetim modeli sunmaktad›r. AMAÇLARIMIZ N N Geleneksel devletin D ‹ K K A Te-devlet olmas›ndan sonra bununla ilgili birçok kavram da “e” leflti. evatandafl, e-Avrupa, e-vergilendirme bunlardan sadece baz›lar›d›r. K ‹ T A e-Türkiye, P N N SIRA S‹ZDE Temel hedef, bilgi iflleme kapasitesi art›r›lm›fl, acil karar alabilen ve ihtiyaçlara h›zla cevapT Everebilen L E V ‹ Z Y O N bir devlet yap›s› oluflturmakt›r. Bu yap› içerisinde e-devlet, sadece modern tekni¤in yayg›n bir biçimde yönetim alan›nda kullan›lmas› anlam›AMAÇLARIMIZ na gelmez. Ayn› zamanda, yönetimin temelden, daha basit, h›zl›, etkin ve etkili hâle getirilmesi ve vatandafl memnuniyetinin sa¤lanmas› içinde bir olanak sunar. NA EPT K‹ N ‹T ETRfleffafl›k, Ayr›ca e-devlet; kat›l›m ve paydafll›k içinde bir flanst›r. E-devlet yap›s›n›n bugünkü konuma gelmesi bir süreç içersinde gerçekleflmifltir. Bu süreç üç dönemi kapsamaktad›r. BirinciT Edönem; bilgi ve paylafl›m amac›yla kullan›lmas›d›r (1993L E V ‹ Z Y O ‹nternet’in N 1998). Kamu kurumlar›na ait web siteleri, ‹nternet’in ilk ortaya ç›k›fl›ndan 1990’l› y›llar›n sonuna kadar tamamen kullan›c›lara bilgi sunmak amac›yla ortaya ç›km›fllard›r. Bu aflamada interaktif bir hizmet sunulmas› söz konusu de¤ildir. ‹NTERNET ‹kinci dönem; online (çevrim içi) olarak ifllem yap›lmas› ve hizmetin sunulmas›d›r (1998-2001). Kamu yönetimine ait siteler 1990’l› y›llar›n sonlar›ndan itibaren bilgi sa¤lay›c› konumdan ifllemsel modele do¤ru geçifl yapmaya bafllam›fllard›r. Devletler, artan bir flekilde vatandafllar›n online olarak tamamlayacaklar› bir sisteme do¤ru yol almaktad›rlar. Elektronik posta ile bilgi gönderimi, online ifllem ta- www.hedefaof.com 195 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü mamlamalar›, çeflitli vergilerin, sigorta primlerin ödenmesi ve bu ifllemlere ait belgelerin ‹nternet yoluyla elde edilebilmesi bu dönemde gerçekleflmifltir. Üçüncü dönem; web sitelerinin bütünleflmesi (2001 sonras› dönem). Bu dönemde kamu kurumlar› itibar›yla ayr› ayr› tasarlanm›fl web siteleri ve bilgisayar sistemlerinden vatandafllar›n ihtiyaçlar›na odaklanm›fl tek bir siteye geçifl söz konusudur. Bunun gerçeklefltirilmesi, devletin sadece ayn› hukuki statüye sahip organlar› aras›nda de¤il, ayn› zamanda devletin de¤iflik katmanlar› (merkezî-mahalli) aras›nda ve bunlarla da özel sektör aras›nda ifl birli¤i yap›lmas›na ba¤l›d›r. E-devlet kavram› ilk olarak Eylül 1993 y›l›nda ABD’deki “Ulusal Performans Araflt›rmas›”nda kullan›lm›flt›r. “Ak›ll› devlet”, “Dijital devlet” olarak da isimlendirilen e-devlet kavram›, devlet hizmetlerinin en kolay ve en etkin yoldan, kaliteli, h›zl›, kesintisiz ve güvenli bir flekilde elektronik ortamda vatandafllara ulaflt›r›lmas› olarak tan›mlanmaktad›r. Bu tan›mdan anlafl›laca¤› üzere, e-devlet uygulamalar› ile vatandafllar›n devletle olan her türlü ifllemlerini, devletin bürokratik yap›s›yla u¤raflmadan, k⤛tlara ve defter kay›tlar›na bo¤ulmadan, oturdu¤u yerden elektronik ortamda yapabilmesi mümkün hâle gelmektedir. E-devlet uygulamas› sadece devlet vatandafl aras›ndaki bürokrasinin de¤il, ayn› zamanda kamunun kendi birimleri aras›ndaki iliflki ve ifllemlerdeki bürokrasinin azalt›lmas›n› da içermektedir. Birçok ülke kamu hizmetlerini elektronik ortamda yürütmek için azami gayret sarf etmekte ve farkl› projeler gelifltirmektedir. Bu çerçevede bilgi teknolojileri arac›l›¤›yla; vatandafllar›n yaflam›n› kolaylaflt›rmak, ticaret ve hizmetleri daha ucuz hâle getirmek, do¤al ve yapay s›n›rlar› ortadan kald›rmak, vatandafla yedi gün yirmi dört saat hizmet sunmak, sa¤l›k ve e¤itim hizmetlerinin sunum kalitesini gelifltirmek, vatandafl› her konuda bilgilendirmek, gereksiz düzenlemeleri ortadan kald›rmak, vatandafllar›n hizmet ihtiyac›n› do¤rudan tespit etmek ve hizmet kalitesini art›rmak istenmektedir. Bu amaçla e-devlet, sadece yaz›l›m endüstrilerinin de¤il, ayn› zamanda politik kurumlar›n ve kamu idarelerinin de ilgisini çekmifl durumdad›r. e-devlet dönüflümünün vergi sistemi üzerindeki uygulamas› ile devlet aç›s›ndan SIRA S‹ZDE ne tür getirilerin sa¤lanaca¤›n› düflünürsünüz? E-devlet, devlet hizmetlerinin en kolay ve en etkin yoldan, kaliteli, h›zl›, kesintisiz ve güvenli bir flekilde elektronik ortamda vatandafllara ulaflt›r›lmas›d›r. 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M ELEKTRON‹K DEVLET‹N GEREKL‹L‹KLER‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M Günümüzde bafl döndürücü geliflmelere sahne olan teknoloji, ekonomilerin küreselleflmesi ve piyasa ekonomisinin yayg›nlaflmas› süreçleri üzerindeSsürükleyici bir etki O R U yaparak ekonomik ve sosyal de¤iflimin temel unsurlar›ndan biri hâline gelmifltir. Bilgi ça¤› olarak adland›r›lan yaflad›¤›m›z ça¤da, bilgi, eskisinden çok daha D‹KKAT önemli hâle gelerek bir üretim faktörü olarak alg›lanmaya bafllanm›flt›r. Bilginin üretilme ve yay›lma h›z› büyük boyutlara ulaflm›fl ve rekabet gücü art›k h›z kavraSIRA S‹ZDE eski örgüt m›yla beraber an›lmaya bafllanm›flt›r. Bilginin küreselleflmesi sonucunda yap›lar› kendilerini yenilemek zorunda kalm›fl, böylelikle bilgi merkezli a¤ yap›lar› eski yap›lar›n yerlerini almaya bafllam›flt›r. AMAÇLARIMIZ Bilgi ça¤›nda a¤ temelli yeniden yap›lanma ihtiyac›n›n ortaya ç›kmas› sonucunda devletler de bu geliflmeleri takip etmek zorunda kalm›fl ve hizmetlerini bu platformlara daha etkin bir flekilde sürdürmek istemifllerdir. Çünkü bilgi toplumunda K ‹ T A P devleti yönetmek, klasik devlet anlay›fl› ve örgüt yap›s›yla mümkün olamamaktad›r. Tüm bu geliflmeler, e-devlet kavram›n›n ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Bu çerçevede kamu kurum ve kurulufllar› bilgi ve iletiflim teknolojilerinin getirdi¤i LEV‹ZYON olanaklardan yararlanarak devletin etkin, fleffaf, güvenli, h›zl›T Eve kesintisiz hizmet sunmada vatandafla sunulan hizmet kalitesini art›rmaya yönelmifltir. Bu geliflim ve de¤iflim kamunun yeniden yap›lanmas› ihtiyac›n› do¤urmufltur. N N ‹NTERNET www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 196 Bilgi Ekonomisi Günümüz dünyas›nda bilgi ve iletiflim sektörünün rolü, küresel ekonominin örgütlenmesindeki de¤iflimlerden, ifl dinamiklerindeki de¤iflimlerden ve teknolojinin kendisinde meydana gelen de¤iflmelerden dolay› önemi gittikçe artmaktad›r. Bu de¤iflimler yan›nda geleneksel devlet yap›s›n›n a¤›rl›¤›, hizmet maliyetlerinin giderek artmas›, kamu kurumlar›nda eflgüdüm, denetim ve gözetim fonksiyonlar›n›n etkin iletiflim araçlar›n›n kullan›m›n› gerekli hâle getirmesi, devletin bilgi ve iletiflim teknolojilerine ayak uydurma zorunlulu¤u, karar alma süreçlerinin basitlefltirilmesi ve k›salt›lmas› ihtiyac›n›n modern yaflam›n bir gere¤i olmas›, vatandafllar›n kültür seviyesinin artmas›, devlet ifllerinde ileri teknoloji araçlar›n›n kullan›lmas›n›n gerekli olmas› ve kamu yarar› eksenli hizmetin gereklili¤i de e-devletin varl›¤›n› gerekli k›lan hususlard›r. E-devlet ile geleneksel devlet özellikle hizmet sunanla hizmetten yararlananlar›n iliflkileri aç›s›ndan temel farkl›l›klar› olan iki yap›lanmad›r. Bu iki yap›lanma aras›ndaki farkl›l›klar Tablo 1’de karfl›laflt›rmal› bir flekilde özetlenmektedir. Tablo 7.1 Geleneksel Devlet ‹le e-Devletin Karfl›laflt›r›lmas› Kaynak: Çelikkol (2008). Kamu yönetiminde aç›kl›k ve fleffafl›¤›n sa¤lanmas›nda hesap verilebilirlik önemli bir araçt›r. Hesap verilebilirlik: En k›sa ve basit flekliyle, bir kimsenin bir hareketi veya davran›fl› nedeniyle baflka bir kimseye ya da organa hesap verme görevi ya da ifllemi olarak tan›mlanmaktad›r. Geleneksel Devlet e-Devlet Pasif Yurttafl Aktif Yurttafl, Müflteri K⤛t Temelli ‹letiflim Elektronik ‹letiflim Dikey/Hiyerarflik Yap›lanma Yatay/Koordineli A¤ Yap›lanmas› Yönetimin Veri Yüklemesi Yurttafl›n Veri Yüklemesi Eleman Yan›t› Otomatik Sesli Posta, Ça¤r› Merkezi vb. Eleman Yard›m› Kendi Kendine Yard›m/Uzman Yard›m› Eleman Temelli Denetim Mekanizmas› Otomatik Veri Güncellemesiyle Denetim Nakit Ak›fl›/Çek Elektronik Fon Transferi (EFT) Tek Tip Hizmet Kiflisellefltirilmifl/Farkl›laflt›r›lm›fl Hizmet Bölümlenmifl/Kesintili Hizmet Bütünsel/Sürekli/Tek Durakl› Hizmet Yüksek ‹fllem Maliyetleri Düflük ‹fllem Maliyetleri Verimsiz Büyüme Verimlilik Yönetimi Tek Yönlü ‹letiflim Etkileflim Uyruk ‹liflkisi Kat›l›m ‹liflkisi Kapal› Devlet Aç›k Devlet E-devlet süreci, toplumlar›n de¤iflmesini zorunlu k›lmaktad›r. Toplum, bilgi toplumu olman›n gereklerini yerine getirip, demokratik bir flekilde devletten alaca¤› hizmeti talep ederse e-devlet sürecine kat›lm›fl olacakt›r. Bu çerçevede e-devlet, pasif vatandafl kavram›ndan aktif vatandafl kavram›na geçifli zorunlu k›lmaktad›r. Ayr›ca kamu görevlilerinin hesap verebilirlik düzeylerinin artmas› ve sivil toplumun güçlendirilmesi ba¤lam›nda gerekli altyap›n›n oluflturulmas› için e-devlete ihtiyaç bulunmaktad›r. Bireylerin toplumda daha kat›l›mc› bir role sahip olmalar› isteniyorsa bu ancak aç›k toplumla mümkün olacakt›r. Bu do¤rultuda bilgi ve iletiflim teknolojilerini dikkate alan e-devlet uygulamas›, yeni demokratik yönetimlerin aç›l›m›n› zorunlu k›lacak ve demokratik kat›l›ma da imkân tan›yacakt›r. Ayr›ca e-devlet, devletin www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü 197 toplumsal taleplere cevap verebilme performans›n› h›zland›rarak, toplumu ve kamu yönetimini sa¤l›kl› bir biçimde iflleyebilme yönünde ilerleterek, sosyoekonomik ba¤lamda daha güçlü bir devlet oluflturma hedefine de ulaflt›rabilecektir. ELEKTRON‹K DEVLET‹N AMAÇLARI Kamu yönetiminde fleffafl›k, bürokrasinin, rüflvetin ve yolsuzluklar›n azalmas›, tasarruf, verimlilik, bilgiye ve belgeye kolay eriflim, kamu kurumlar› aras›nda eflgüdüm ve vatandafl›n yönetime etkin kat›l›m›n›n sa¤lanmas› e-devletin temel amaçlar› aras›nda say›labilir. Kamu Yönetiminde fieffafl›¤›n Sa¤lanmas› Klasik kamu yönetiminde, yönetilenlerin karar alma ve uygulama mekanizmalar›nda yer almamalar›, idarenin eylem ve faaliyetlerinin gereklilikleri ve ayr›nt›lar› hakk›nda yönetilenlere bilgi verilmemesi ve hiçbir flekilde iradesine baflvurulmamas› anlay›fl›n›n, zaman içinde statükoculu¤a dönüflmesini normal karfl›lamak gerekmektedir. Çünkü yönetilenlerin bilgisi ve zorunlu olarak ilgisi d›fl›nda yap›lmaya bafllanan faaliyetlerin, denetlenmesi de mümkün olamamakta ve neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤u da do¤al olarak uygulayanlar›n inisiyatiflerine b›rak›lmaktad›r. Statükoculu¤un bir sonucu olarak ortaya ç›kan gizlilik ve d›fla kapal›l›k, yap›lan yolsuzluklar›n a盤a ç›kmas›n› önlemekte, vatandafllar› da bürokrasi karfl›s›nda savunmas›z ve güçsüz b›rakmaktad›r. Bunun yan›nda karar alma ve uygulama mekanizmalar›n›n, d›fla kapal› ve içinde hiyerarflik olmas› rüflvet kurumunun yap›sallaflmas›nda da etkili olabilmektedir. Yönetimin kat›l›ma ve etkileflime kapal› olmas›, karar vermek mekanizmalar›nda kurumlardan ziyade bireyleri ön plana ç›kar›r. Müdahalenin, denetimin ve kat›l›m›n olmad›¤› böyle bir durumda, ayn› zamanda yönetimde de sürekli ayn› kiflilerin görev almas› beklenecektir. Böyle bir konjonktürde, bireylerin ellerindeki yetkileri, yönetilenlerin aleyhine olacak bir biçimde geniflletmeleri ve yönetimde siyasal karar alma ve uygulama süreçlerinde ortaya ç›kabilecek özel ç›kar sa¤lama çabalar›yla çak›flmas› sürpriz olmayacakt›r. Böyle bir oluflumun ortaya ç›karaca¤› olumsuzlu¤u ortadan kald›rmak için kamu yönetiminde fleffafl›k ve denetlenebilirli¤in sa¤lanmas› çok önemlidir. Kamu yönetiminde fleffafl›k, her türlü bilgiye ‹nternet ortam›ndan ulafl›lmas›n› sa¤layarak “fleffaf devlet” anlay›fl›n› beraberinde getirecek ve devlet-vatandafl iliflkilerini farkl› bir boyuta tafl›yarak “halk için var olan devlet” kavram›n›n yerleflmesini sa¤layacakt›r. Yani fleffafl›k, devlet ad›na gerçeklefltirilen bütün ifllemlerin aç›kça görülebilmesine ve anlafl›lmas›na imkân sa¤layacakt›r. E-devlet yap›lanmas›, bilgiye eriflimin kolaylaflmas›na ve kamu yönetimindeki gizlilik gelene¤in ortadan kalkmas›na yol açabilecektir. Ayr›ca bu yap›lanma, her türlü bilgiye bilgi otoyolu arac›l›¤› ile ulafl›lmas›n› sa¤layacak ve devletle vatandafllar aras›ndaki suni bariyerler de yavafl yavafl kalkmaya bafllayacakt›r. fieffafl›k, yap›lan ifllerle ve hizmetlerle ilgili olarak gizlilik s›n›rlamalar›n› mümkün olan en alt seviyelere indirmekle birlikte bilgi edinme hak ve özgürlü¤ünün önünün aç›lmas›n› da kolaylaflt›racakt›r. Kamu yönetiminde fleffafl›k ve aç›kl›¤›n bir sonucu olarak görülen bilgiye eriflim hakk›, demokratik bir toplum olman›n flartlar›ndan biridir. Bu hak, ça¤dafl devletlerde tüm bireylerin hakk› olarak kabul edilmekte ve anayasalarda yer almaktad›r. Bu yolla devletin dünü, bugünü ve yar›n› ile ilgili bilgi edinme olanaklar› vatandafllar›n hizmetlerine sunulmaktad›r. www.hedefaof.com Bilgi otoyolu, bilginin tafl›nma iflini üstlenmifl genifl bantl› yüksek h›zl› iletiflim flebekeleridir. Bilgi otoyollar›n›n oluflturulmas›nda mevcut telefon flebekelerinin h›zland›r›lmas›, ‹nternet, kablolu TV ve uydu flebekesinin kullan›lmas› olmak üzere üç de¤iflik yaklafl›m söz konusudur. 198 Bilgi Ekonomisi Bürokrasinin, Rüflvetin ve Yolsuzluklar›n Azalmas› ‹yi yönetiflim, aç›kl›k, fleffafl›k, kat›l›m, etkileflim ve hesap verme kültürünün hakim oldu¤u yönetim anlay›fl›d›r. E-devlet uygulamalar› ile vatandafllar› devletle olan her türlü ifllemleri, devletin bürokratik yap›s›yla u¤raflmadan, k⤛tlara ve defter kay›tlar›na bo¤ulmadan, oturdu¤u yerden elektronik ortamda yap›lmas›n› mümkün hâle getirmektedir. E-devlet uygulamas› sadece devlet vatandafl aras›ndaki bürokrasinin de¤il, ayn› zamanda kamunun kendi birimleri aras›ndaki iliflki ve ifllemlerdeki bürokrasinin azalt›lmas›n› da kapsamaktad›r. Bürokratik devlet anlay›fl›nda, ifl süreçleri, vatandafl›n ve iflletmelerin ilgili kamu birimleriyle yüz yüze görüflerek talepte bulunmalar›na dayan›r. Bu iliflki mesai saatleri denilen belirli bir zaman diliminde yap›lmas› nedeniyle zaman kay›plar›na ve ek maliyetlere yol açmaktad›r. Bu maliyetlerin azalt›lmas›nda devlet eti¤ine uygun olmayan rüflvet ve yolsuzluk olaylar› ortaya ç›kabilmektedir. E-devlet uygulamas› bu gibi olumsuzluklar›n ortadan kalkmas›n› sa¤layabilecektir. E-devlet uygulamas› ile vatandafllar›n ve iflletmelerin taleplerinin, s›ra beklemeden, k⤛t ve evraka gereksinim olmaks›z›n k›sa sürede cevapland›r›lmas›, özellikle rüflvetle ifllem yapt›rmay› en aza indirecektir. Devletin hantal bir yap›ya sahip olmas› toplumdaki yolsuzluklar›n temel sebeplerinden birini oluflturmaktad›r. fieffafl›k ve iyi yönetiflim gelene¤inin yap›lanmas›nda önemli bir araç olan e-devlet, yolsuzlu¤un önlenmesinde etkin olabilir. Ancak, e-devletin yolsuzlu¤u tümüyle önlemesi söz konusu de¤ildir. E-devlet ile birlikte di¤er mekanizmalar›n da tam etkin bir flekilde devreye sokulmas› yoksullu¤un önlenmesinde önemli olacakt›r. Yolsuzlu¤un bir di¤er nedeni, kamu denetim mekanizmas›n›n yetersizli¤idir. E-devlet, devleti hantal bir yap›dan kurtulabilece¤i gibi kamu denetiminin daha etkin hâle gelmesine de hizmet edecektir. Kamuda Tasarruf Sa¤lanmas› E-devlet yap›land›r›lmas›n›n hayata geçirilmesi kamuda tasarruf art›fl› sa¤layacakt›r. Bu tasarruflar, ifllemler ve parasal yollarla ortaya ç›kmaktad›r. E-devlet uygulamas› ile imza ve evrak say›s›nda azalmalar›n olmas›, ifllem türü tasarrufa örnektir. E-devlet ile en basitinden bir flirket kurarken farkl› kurumlardan çok fazla belgenin toplanmak zorunda kal›nmamas›, basit bir güvenlik soruflturmas› için onlarca evrak›n peflinde koflulmamas›, ifllem yönünden tasarrufu pozitif etkileyen unsurlara birer örnektir. E-devlet uygulamalar› ile parasal tasarruflarda sa¤lanmaktad›r. Onlarca devlet kap›s›n› dolaflarak al›nan kamusal hizmetlerin hem say›s›n›n azalt›lmas› hem de bunlar› tek bir sanal devlet kap›s›ndan yürütülmesi, ifllem, zaman ve parasal tasarruf sa¤lay›c› ögeler olacakt›r. Örne¤in ABD’de eyalet hizmetlerinin online sunulmas› ile maliyetlerde % 70 oran›nda tasarruf sa¤lanm›flt›r. Brezilya’da ise hükûmet, 11 milyon insan›n gelir vergilerini online vermelerinden dolay› 10 milyon dolar tasarruf sa¤lam›flt›r. Di¤er taraftan, e-devlet uygulamalar› ile birçok personelin yapt›¤› ifllerin elektronik ortamda gerçeklefltirilmesi personel ihtiyac›n› azaltmaktad›r. Böylelikle kamuda büyük oranda personel tasarrufu sa¤lanacakt›r. Bu durum ayn› zamanda kamunun personel ödemelerini de azaltarak dolayl› yoldan parasal tasarrufta art›fl› beraberinde getirebilecektir. Kamu Hizmetlerinde Verimlili¤in Art›r›lmas› Verimlili¤i sa¤layabilmek için dönüflebilmek ve zamana ayak uydurmak zorunludur. Bu çerçevede devletler daha verimli olmak ve bilgi toplumunun ihtiyaçlar›na cevap verebilmek için dönüflmektedirler. Bu dönüflüm, devletin di¤er devletlerle, kurum- www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü larla ve vatandafllarla olan iliflkilerini elektronik ortamda gerçeklefltirmesiyle sa¤lanmaktad›r. Bu ba¤lamda, e-devlet asl›nda bir vizyonu oluflturmakta ve devletin vatandafllar›na daha verimli ve etkin hizmet verebilmesi için gerçekli bir araç olmaktad›r. Bu çerçevede e-devlet kamuda çal›flan memurlar›n verimlili¤ini art›racakt›r. Kamu hizmetinin sunumundaki h›z, hizmetin kalitesini belirleyen en önemli faktörlerden biridir. E-devlet uygulamalar›yla elektronik kamu hizmetlerinin h›z› maksimum düzeye ç›kacakt›r. Dolay›s›yla vatandafllar, k›sa sürede bekledi¤i çok fazla say›da hizmeti alabilecek, her türlü devlet hizmetine ana bir sayfadan ulafl›lmas› zaman ve enerji tasarrufu sa¤layarak verimlili¤i art›racakt›r. Örne¤in, elektronik devlet ihaleleri, elektronik gümrükler, elektronik vergi beyannameleri türünden ifller, bir taraftan ifl dünyas›na zaman ve para kazand›r›rken di¤er taraftan da kamu yönetimini milyonlarca evrak üretmek, da¤›tmak ve saklamak külfetinden kurtarmaktad›r. Klasik kamu hizmetlerinde flikayet edilen en önemli nokta, hizmetlerin geç yürümesi iken, bir a¤ modeli olan e-devlet uygulamas›nda co¤rafi farkl›l›klar önemsiz hâle gelmekte, devlet art›k vatandafllar›n taleplerini günün her saatinde 7 gün 24 saat yerine getirerek, verimlilik art›fl› sa¤lamaktad›r. Bu durumun ortaya ç›karaca¤› güven duygusu ve psikolojik rahatl›k, sistemin hem siyasal anlamda hem de ekonomik anlamda ferahlamas›na yol açarak insanlar›n devletleriyle ve yönetimleriyle bar›fl›k bir hayat sürmelerine yol açacakt›r. Gelecekte kamu hizmetlerinin artan oranda sanal aleme tafl›nmas›yla hem kamu hizmetlerinin verimlili¤inin artaca¤› hem de devlet iflleyiflinin fleffaflaflaca¤› beklenmektedir. Bilgiye ve Belgeye Kolay Eriflimin Sa¤lanmas› E-devlet uygulamas›n›n getirece¤i kolayl›ktan herkesin yararlanacak olmas›, “eflitlik” ilkesinin yerleflmesine olanak tan›yacakt›r. E-devlet yap›lanmas› ile devletten hizmet almak isteyen birimlerin, hizmet veren birimlere kolayca ulaflabilmesine olanak verecektir. E-devlet yap›s› sadece vatandafllar›n bilgiye eriflme taleplerini karfl›lamakla kalmamakta, ayn› zamanda kamu hizmetlerinin elektronik yap›lar içinde görülebilmesini, vatandafllar›n kendileri hakk›ndaki bilgileri, yine sorunsuz ve kolayl›kla kamunun ilgili birimlerine aktar›labilmesine de imkân vermektedir. E-devlet uygulamas›nda vatandafl›n kamu kurumlar› ile birebir karfl› karfl›ya gelmesi söz konusu de¤ildir. Bunun yerine, kamu bilgi otoyolu olarak ifade edilen bilgi iletiflim omurgas› üzerinden kamu bilgi sistemine ulafl›lmakta ve bu sistemin yönlendirmesiyle talep edilen kamu hizmetine eriflilmektedir. Bunun yan›nda bilginin d›fl çevreyle paylafl›lmas›, interaktif hizmet sunumu, sorunlar›n iletilmesi, vatandafl ve iflletmelere sunulan hizmetlerin birebir duyurulmas›, de¤iflik fikirlerin karfl›l›kl› sunulmas› ve tart›fl›lmas› sonucu kamusal karar alma mekanizmalar›na, ilgili taraflar›n kat›l›m›n›n sa¤lanmas› ile daha sa¤l›kl› kararlar›n al›nmas› söz konusu olacakt›r. Kamu Kurumlar› Aras›ndaki Eflgüdümün Sa¤lanmas› Kamu kurum ve kurulufllar›n›n farkl› kifliler taraf›ndan yönetilmesi, farkl› yönetim anlay›fl› ve farkl› yorumlar›n do¤mas›na neden olabilmektedir. Bu durum kamunun ifllemlerinin farkl›laflmas›na yol açmaktad›r. E-devlet uygulamalar›n›n giderek yayg›n hâle gelmesiyle, münferit kurumsal yaklafl›mlar yerine, e-devlet hizmetlerinin bütünleflik bir yap›da sunulmas› ile bu olumsuzluklar ve farkl›l›klar ortadan kalkacakt›r. Ayr›ca, e-devlet, kamu kurumlar› ile söz konusu kurumlar›n bölümleri ara- www.hedefaof.com 199 200 Bilgi Ekonomisi s›nda stratejik bir ba¤lant› gelifltirebilmekte ve kamu birimleri aras›nda iletiflim sa¤layabilmektedir. Dolay›s›yla e-devlet yoluyla kurum içi ve kurumlar aras›nda bilgi ve belge paylaflamamaktan ve birlikte çal›flamamaktan kaynaklanan sorunlar›n giderilmesi ile kurumlar aras› eflgüdümün sa¤lanmas› mümkün hâle gelecektir. Vatandafl›n Yönetime Etkin Kat›l›m›n›n Sa¤lanmas› Geliflen bilgi toplumunda bilgiye daha iyi ulaflan insanlar›n, resmî kurumlar›n karar alma sürecine do¤rudan kat›labilmesi sadece e-devletin de¤il, demokrasinin de evriminde yeni bir aflamas›d›r. Burada tam anlam›yla belirtilmesi gerekli en önemli unsur, hizmetin gerçek taraflar›n›n karar alma ve uygulama süreçlerine her anlamda kat›l›m›n sa¤lanabilmesidir. E-devlet yap›lanmas›n›n sa¤layaca¤› fleffafl›k ilkesiyle kat›l›mc›l›¤›n uygulanma imkân› söz konusu olabilecektir. Siyasette aktif rol almayan ancak bu konularda düflüncesini aç›klamak ve böylece kat›l›mc› birey olmak isteyen kifliler, uzmanlar, gençler, toplumun her kesimi, düflüncelerini, elefltirilerini, h›zla karar mercilerine, hatta milyonlarca insana e-devlet yoluyla aktarma flans›na sahip olacaklard›r. Bu yolla insanlar›n seçilmifl temsilcileri ve di¤er kamu görevlileri ile do¤rudan temas hâlinde olabilmeleri, bu insanlar›n hem siyasete aktif kat›lmalar›na hem de bilgilerinden ve uzmanl›klar›ndan kaSIRA S‹ZDE rar mercilerinin yararlanmas›na olanak verebilecektir. Tüm bunlar demokrasiye kat›l›m›n derinleflmesi ve gelifltirilmesine, yani e-demokrasinin yerleflmesine yard›mc› olacakt›r. Ayr›ca e-devlet, devlet içinden ve d›fl›ndan bilgilerin düzenli olaD Ü fi Ü N E L ‹ M rak ak›fl›n› sa¤layaca¤›ndan toplumun demokratikleflmesinde önemli bir rol üstlenmifl olacakt›r. Sonuç olarak, e-devlet bir ülkede demokrasinin daha kat›l›mc› bir S O R U düzeyde gerçekleflmesinin yolunu açabilecek önemli bir unsur olacakt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U E-devletin demokrasiyi gelifltirici yanlar› bulunmas›na ra¤men, bunun yanl›fl kullan›lmas› D‹KKAT durumunda kontrol, izleme ve bask› oluflturma potansiyellerinin olabilece¤i unutulmamal›d›r. SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ N N 3 E-devletin iflSIRA dünyas› S‹ZDEile olan iliflkilerin gelifltirilmesine nas›l katk›da bulunaca¤›n› düflünürsünüz? AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M DEVLET‹N ETK‹LEfi‹M ALANLARI ELEKTRON‹K K ‹ T A P E-devlet uygulamas›nda devlet ve vatandafllar (Government to Citizen: G2C), devlet ile iflletmeler to Business: G2B), devlet ve kamu kurumlar› (GoS O R (Government U vernment to Government: G2B) ve devlet ile çal›flanlar (Government to EmployeT E L E V ‹ Z Ybir O N etkileflim söz konusudur. e: G2E) aras›nda D‹KKAT E-devletin etkileflim alanlar› ve bu sistemin getirdi¤i avantajlar Tablo 2’de özetlenmifltir. SIRA S‹ZDE Tablo 2’den görülece¤i üzere, e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinden vergilemeye ka‹NTERNET dar birçok alanda etkileflim söz konusudur. E-devlet uygulamas› ile fleffafl›k gerçekleflmekte, ifllem maliyetlerinde azalma ve verimlilikte ciddi art›fllar yaflanmaktad›r. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 201 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü Etkileflimin Yönü Etkileflim Alanlar› Avantajlar Devlet-Vatandafllar Bilgilendirme Vergi Sa¤l›k E¤itim Kültür Alternatif da¤›t›m kanallar›n›n kullan›lmas› Kiflisellefltirilmifl, h›zl› ve kolay hizmetler Aç›kl›k Düflük ifllem maliyetleri Devlet-‹flletmeler Destek programlar› Tavsiye ve yol gösterme Düzenlemeler Vergi H›zl› ve etkin etkileflim Daha az bürokrasi Düflük ifllem maliyetleri Devlet-Çal›flanlar E-‹fllem Verimlilikte art›fl Düflük ifllem maliyetleri Devlet-Kamu Kurum ve Kurulufllar› Kamu kurumlar› aras› iletiflim Merkezi ve yerel yönetimler aras› iletiflim Verimlilikte art›fl Etkin bilgi paylafl›m› Esnek çal›flma ortam› Tablo 7.2: E-devletin Etkileflim Alanlar› ve Sistemin Avantajlar› Kaynak: Kayal› ve Yereli (2002)’den aktaran; Özsa¤›r, (2007). E-devlet yoluyla devlet kendi ifl süreçlerini, bürokrasiden uzak, daha ucuza, daha kaliteli ve daha k›sa sürede gerçeklefltirme imkân›n› yakalamaktad›r. Bilgi ekonomisine geçifl süreci ile birlikte devletten talep edilen hizmet say›s› artmakta ve bu durum bürokrasinin art›fl›na yol açm›flt›r. Görevlerin ve sunulan hizmetlerin yürütülmesi için gerekli olan k⤛da dayal› ifller, hem birim ifllem süresini uzatmakta hem de maliyetler yoluyla kamu cari harcamalar›n› art›rmaktad›r. E-devlet uygulamalar› sonucunda ortaya ç›kan bu maliyetler azalt›labilmekte, ifllem süreleri k›salt›labilmekte ve verimlilik art›fllar› söz konusu olabilmektedir. Devlet-Vatandafl Etkileflimleri Devlet, kendini oluflturan vatandafllarla sürekli etkileflin hâlinde bulunmaktad›r. Vatandafla hizmeti en kaliteli ve en h›zl› flekilde sunmak devletin etkinli¤ini art›racakt›r. E-devlet sayesinde devlet ile vatandafl elektronik ortamda iletiflimde bulunaca¤› için günlük ifllemler basit ve h›zl› bir flekilde gerçekleflecektir. Devlet kurumlar› ile vatandafl›n bilgi al›flveriflinin web üzerinden yap›lmas›, gerekli formlar›n a¤ üzerinden doldurulmas› iletiflimi daha kolay hâle getirecek ve devlet dairelerindeki ifl y›¤›lmalar› da önlenmifl olacakt›r. Devlet, yaflam›n her aflamas›nda vatandaflla iletiflim kurarak, hizmet veren bir kurumdur. Vatandafl›n devlet ile olan iliflkisi do¤umla bafllamakta ve ölümden sonra da devam etmektedir. Örne¤in do¤umla birlikte bafllayan süreçte; nüfus kimlik kart›n›n ç›kart›lmas›, elektrik, su, do¤al gaz harcamalar›n›n ‹nternet’ten takibi, ehliyet, trafik cezalar›, evlilik, askerlik, emlak al›m›, emeklilik, sosyal güvenlik, sigorta, e¤itim, sa¤l›k, adalet gibi tüm alanlarda etkileflim sa¤lanmaktad›r. Sizce ölüm sonras› süreçte, vatandafl ile devlet aras›nda hangi alanlarda etkileflim sa¤lanSIRA S‹ZDE maktad›r? Devlet - ‹flletme - Etkileflimleri D Ü fi Ü N E L ‹ M Biliflim teknolojilerindeki ilerlemelerin ticaret alan›na tafl›nmas›, hem tüketicileri hem de üretim faaliyetini gerçeklefltiren iflletmelere önemli avantajlar S O R U sa¤lamaktad›r. ‹flletmeler ticari faaliyetlerinin yan›nda kurulufl, yat›r›m ve büyüme evrelerinde 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com 202 Bilgi Ekonomisi ve fizibilite çal›flmalar›nda e-devleti kullanarak yerinden ve zaman kaybetmeden birçok kamu kurumlar› ve kurulufllar›ndan bilgi al›flveriflinde bulunup ifllemlerini gerçeklefltireceklerdir. ‹flletmeler, ticari faaliyetlerini yürütürken ülke ekonomisi ile ilgili ihtiyaç duyduklar› ithalat-ihracat mevzuatlar›, lojistik bilgileri, kendi sektörleri ve di¤er sektörlerle ilgili bilgilere elektronik ortamda kolayca ulaflabileceklerdir. Ayr›ca iflletmeler yükümlü olduklar› çeflitli vergilerin ödenmesi, elektrik, su, do¤al gaz harcamalar›n›n takibi, bankac›l›k ve finans ifllemleri, ifl ve ticaret hukukundan kaynaklanan görevlerini yerine getirirken e-devlet uygulamalar›ndan faydalanabileceklerdir. Kapanma, iflas, devir veya birleflme gibi çeflitli yeni durum ve statüler için devletin ortaya koymufl oldu¤u hukuksal ve ticari olarak adland›rabilece¤imiz tüm zorunluluklar bu kapsamda de¤erlendirilmesi gereken hususlard›r. Devlet - Kamu Kurumlar› Etkileflimleri E-devlet kamu sektöründe verimlili¤in art›r›lmas› aç›s›ndan önemlidir. Kamu kurum ve kurulufllar› aras›nda bilgi bütünlü¤ünün sa¤lanmas› ve bu flekilde de her türlü kötüye kullan›m›n önüne geçilmesi e-devlet yap›lanmas› ile mümkündür. Örnek olarak, belediye hizmetlerinde altyap› çal›flmalar›na ait telefon, su, kanalizasyon, do¤algaz, trafik vb. tesisat projelerine bilgisayar ortam›nda eriflim, güncel cadde ve sokak krokileri, geçmifl proje çal›flmalar›n›n kapsam› ile kentin mimarisi, kültürel yap›s› vb. bilgilerin tek bir platformda buluflturulmas›, kurumlar aras›nda koordinasyon ve verimlilik art›fl› sa¤lamaktad›r. Ayr›ca, e-devlet zaman -maliyet gibi alanlarda da büyük kazançlar sa¤layacakt›r. Örne¤in emniyet hizmetlerinde, emniyetin ve cinayetten arad›¤› bir zanl› hakk›nda derinlemesine araflt›rma yaparken zanl›yla ilgili sab›ka kayd›, askerlik, nüfus ve ikamet, ticaret kay›tlar›, vergi ödemeleri vb. bilgiler ile di¤er emniyet kurumlar›n›n, s›n›r kap›lar›n›n olaydan haberdar edilmesi ve ifl birli¤i konusunda yard›m talebinde bulunulmas›, gerçeklerin ortaya ç›kar›lmas› ve gerekiyorsa h›zl› bir biçimde mahkemeye sevk edilmesi aç›s›ndan büyük kolayl›klar getirecektir. Devlet - Çal›flan Etkileflimleri Devlet, kendine verilen görevleri yerine getirebilmek için personel istihdam eder. ‹stihdam edilen personelin maafllar›, izinleri, sa¤l›k kay›tlar› ve emeklilik gibi kifliye özgü bilgilerin elle tutulmas› hem k⤛t hem de zaman israf›na yol açmaktad›r. E-devlet, tüm bu kay›tlar›n elektronik ortamda tutulmas›na ve personelin istedi¤i anda bu bilgilere kolay bir biçimde ulaflmas›na imkân tan›yacakt›r. Bütün bu ifllemlerin elektronik ortamdan takip edilmesi k⤛t, zaman ve emek tasarrufu sa¤laSIRA S‹ZDE yacakt›r. Örne¤in emeklili¤i gelen bir memur emeklilikle ilgili tüm ifllemlerini Sosyal Güvenlik Kurumu’nun web sitesinden takip edebilecektir. Ayr›ca De-devlet Ü fi Ü N E L ‹ Muygulamas› kamu çal›flanlar›na ifllerini k›sa sürede ve basitçe yapabilme imkân› verdi¤i için, onlar› monoton ve rutin ifllerden uzaklaflt›rmaktad›r. Bu durum çal›flanlara yönetime kat›lma, ifl gelifltirme ve verimlilik gibi dinamik S O R U unsurlar kazand›rmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Bir ülkede e-devlet D ‹ K K A Tuygulamas›n›n sa¤l›kl› ve verimli çal›flabilmesinin, devletin hayata geçirdi¤i hizmetin ülkenin her yerine eflit bir flekilde ayn› zamanda ulaflt›rmas›na ba¤l› oldu¤u unutulmamal›d›r. SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U N N 5 Sosyal Güvenlik web sitesini ziyaret ederek, bu sitede emeklilik d›fl›nda ne tür SIRAKurumunun S‹ZDE hizmetlerinAMAÇLARIMIZ verildi¤i konusunda bilgi veriniz. D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A Pwww.hedefaof.com S O R U 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü 203 ELEKTRON‹K DEVLET UYGULAMALARINDA KARfiILAfiILAN SORUNLAR E-devlet uygulamalar›nda karfl›lafl›lan sorunlar› dört ana maddede toplamak mümkündür. Bu sorunlar; yasal sorunlar, idari sorunlar, teknik sorunlar ve bilgi güvenli¤i sorunlar›d›r. Yasal Sorunlar E-devlet uygulamalar›n›n önündeki en önemli engellerden birini yasal sorunlar oluflturmaktad›r. Genel olarak tüm dünyada böyle bir sorunla karfl›lafl›lmas›na ra¤men, henüz tam anlam›yla hiçbir ülke bu sorunu çözebilmifl de¤ildir. Konuyla ilgili birtak›m düzenlemeler ve önermeler yap›lm›fl ise de bunlar henüz küresel ve ulusal anlamda tamamen kabul görmüfl ve uygulamaya konmufl de¤illerdir. Geleneksel noterlere benzer flekilde elektronik ortamda belge ve yetki devri taleplerini kamu ad›na onaylayacak olan e-noter, elektronik ortamda gönderici ve al›c›lar›n kimliklerinin tan›mlanmas› amac›yla haz›rlanan say›sal sertifikalar›n belirlenen kurum ve kurulufllara da¤›t›lmas›n› üstlenecek bir e-onay kurumunun nas›l oluflturulaca¤› hâlâ tart›flma konusudur. Öte yandan, Avrupa Birli¤i’nin ve Türkiye’nin de taraf oldu¤u Avrupa Konseyinin kiflisel bilgilerin korunmas›na iliflkin düzenlemeleri ile BM ve OECD gibi uluslararas› örgütlerin ilgili konularla ilgili yard›mc› olacak araflt›rmalar› vard›r. E-devletin hukuki veya yasal sorunlar› aflmas›nda bir di¤er önemli nokta, yap›lacak düzenlemelerin efl zamanl› ve uyumlu olmalar› gerekti¤idir. Örne¤in, iletiflim ve enformasyon alan›ndaki yeniliklere yasal düzenlemelerin yetiflmesi çok zor olmaktad›r. Bu nedenle baz› yasal problemlerin oluflmas›na ve teknolojinin getirdi¤i sorunlara çözümler üretmede geç kal›nabilmektedir. ‹dari Sorunlar E-devlet uygulamalar› ile ortaya ç›kabilecek bir di¤er sorun idari sorunlard›r. Bu sorunlar, devlet yönetimindeki bürokratlar›n ve di¤er kademelerde bulunan insanlar›n karfl›laflacaklar› ve dolay›s›yla topluma yans›yacak olan sorunlar› oluflturur. ‹dari anlamda ortaya ç›kan sorunlar›n genel olarak yap›sal anlamda de¤ifliklik gerektirmesinden dolay›, bu sorunlar k›sa vadede çözümlenemeyecektir. E-devlet konusunda herhangi bir reformun veya de¤iflikli¤in kabul görerek baflar›l› olmas›n›n ilk flart› bu de¤iflikli¤i onaylayan bir siyasi iradenin var olmas›d›r. E-devlet uygulamalar›n›n baflar›l› olup olamayaca¤› konusunda halk›n inanc› çok önemlidir. Bu noktada halk›n böyle bir uygulamay› kendisinin istemesi gerekir. E¤er halk taraf›ndan bu bir reform ve de¤ifliklik olarak görülürse bu durum afla¤›dan yukar›ya de¤il, klasik anlamda yukar›dan afla¤›ya do¤ru olacakt›r. Çünkü, yönetilenlerin ç›karlar›n›n birinci s›rada gözetilmesi böyle bir uygulamay› gerektirmektedir. Birçok ülkede e-devlet uygulamas› bu flekilde bafllat›lm›flt›r. ‹dari sorunlar›n önemlilerinden bir di¤erini personel e¤itimi ve nitelikli personelin istihdam edilmesi oluflturmaktad›r. Bu unsur sadece çal›flanlara ait olmas› gereken bir durum de¤il, ayn› zamanda hizmeti alan vatandafllar içinde geçerli bir unsurdur. Buradaki baflar›, süreklilik arz eden bir e¤itim ve ö¤retim anlay›fl›na ba¤l› olacakt›r. ‹flte bu noktada siyasi iradenin gösterece¤i istek ve kararl›l›¤›n halkla bütünleflmesi, yani e-devlet uygulamalar›yla ortaya ç›kan genel bir de¤iflmenin, toplumun tüm bireylerin, sistemlerini, al›flkanl›klar›n› ve gelenekleriyle birlikte de¤iflmeyi gerekli k›lmas›, yeni bir toplumsal uzlafl›y› beraberinde getirecektir. Ayr›ca, e-devlet uygulamas› ile gelen de¤iflimin sadece devletin sunaca¤› kamu hizmet- www.hedefaof.com Türkiye’de e-devlet uygulamalar›n›n ortaya ç›karaca¤› ya da art›raca¤› hukuksal sorunlar 1990’l› y›llar›n sonunda tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu’nun çal›flmalar› sonucunda ortaya ç›kan sonuç raporunda temel hukuki sorunlar yedi ana bafllar› hâlinde ele al›narak, bunlarla ilgili çözüm önerileri sunulmufltur. 204 Bilgi Ekonomisi lerinden yararlanman›n bir gere¤i olarak de¤il de bilgi ça¤›n›n bir gereklili¤i olarak yap›ld›¤› anlay›fl›n›n toplum taraf›ndan benimsenmesi ve hizmetlerden faydalananlar›n memnuniyet derecelerinin artmas›, idari sorunlar›n çözümünü kolaylaflt›racak ve öngörülen uzun süreyi k›saltabilecektir. Teknik Sorunlar Dijital bölünme, dünya üzerinde bulunan toplumlar›n ve flirketlerin ulusal ve uluslararas› alanda bilgiye eriflim, iletiflim kurma, teknolojiyi kullanma ve ticaret yapma f›rsatlar›, istekleri ve kabiliyetleri aç›s›ndan aralar›nda oluflan fark neticesinde ortaya ç›kan iki kutuplu ulusal ve uluslararas› düzensizli¤e verilen add›r. Genifl bant ‹nternet, OECD’nin 2010’da belirledi¤i standartlara göre; kullan›c›ya dönük olan h›z›n -download h›z›- 256 kbit/s’nin üzerinde olmas›n› sa¤layan bant geniflli¤idir. ADSL, kablolu ve kablosuz sabit ba¤lant›lar ile 3G ba¤lant›l› ‹nternet hizmetlerini içerir. E-devlet uygulamalar›n›n önündeki bir di¤er engeli teknik sorunlar oluflturmaktad›r. Teknik sorunlar, temelde ulusal bilgi a¤› ve altyap›dan kaynaklanmaktad›r. Sorunun büyüklü¤ü genel olarak dijital bölünme (digital divide) hacmi ile ölçülmektedir. Ulusal bilgi altyap›s› bak›m›ndan uluslar ve bölgeleraras› oluflan farkl›l›klar ayn› zamanda ortaya çak›n dijital bölünmenin boyutu hakk›nda da bize fikir verecektir. Bu sorun büyük oranda bireysel gelir, e¤itim ve yafl ile yak›ndan ilgilidir. Örne¤in ABD’de yap›lan bir araflt›rmada kolej e¤itimi almayan ve 20.000$’dan az gelire sahip olan California eyalet vatandafllar›n›n ‹nternet ve bilgisayar eriflime sahip olma olas›l›¤›n›n çok düflük oldu¤u saptanm›flt›r. Yine ‹ngiltere’de yap›lan baflka bir araflt›rmada ülke nüfusu içinde 15 milyon kiflinin hiçbir flekilde ‹nternet ile bir ba¤›n›n olmad›¤› belirlenmifltir. ‹flin ilginç yan›, araflt›rmada toplumun bu kesimlerin kamu hizmetlerine eriflmeye en çok ihtiyaç duyan gruplardan olufltu¤u görülmüfltür. Bu nedenle e-devlet uygulamalar›n›n toplumda var olan eflitsizlikleri ve gelir da¤›l›m›n› bozukluklar›n› daha da körüklemesinden korkulmaktad›r. Bu durumdan da en çok toplumun dezavantajl› kesimlerin zarar görmesinden endifle edilmektedir. Birleflmifl Milletler Örgütüne ba¤l› Uluslararas› Telekomünikasyon Birli¤i taraf›ndan 2007 y›l›nda yap›lan bir araflt›rmada zengin ülkeler ile fakir ülkeler aras›ndaki dijital bölünmenin tahmin edilenden daha fazla oldu¤u ortaya ç›km›flt›r. Bu araflt›rman›n sonuçlar›na göre, her 100 Afrikal›dan dördünden daha az›, ABD, Kanada, ‹ngiltere, Almanya, Fransa, ‹talya, Japonya ve Rusya’dan oluflan G8 Grubu ülkelerinde yaflayanlardan her iki kifliden birinin ‹nternet kulland›¤› tespit edilmifltir. G8 ülkelerinin nüfusu dünya nüfusunun % 15’ini oluflturmas›na karfl›n, bu ülkelerde ‹nternet kullananlar›n say›lar›n›n dünyada ‹nternet kullananlar›n % 45’ini oluflturdu¤u görülmüfltür. Ayr›ca, dünyadaki köylerin % 30’unda do¤ru dürüst telefon hizmetlerinin olmad›¤› tahmin edilirken Afrika’da 27 milyon sabit telefon hatlar›n›n % 79’unun bu k›tadaki 54 ülkenin sadece alt›s›nda oldu¤u tespit edilmifltir. Yine yüksek gelirli ülkelerde nüfusun % 13’ü genifl bant ‹nternet’e ulafl›rken geliflmekte olan ülkelerde bu oran›n s›f›ra yak›n olmas›, dijital bölünme konusuna verilebilecek bir di¤er örnektir. OECD’nin 2007’de yay›mlad›¤› rapora göre üye ülkelerdeki ‹nternet kullan›c›lar›n›n % 18.8’i genifl bant ‹nternet hizmeti almaktad›r. Türkiye’de ise 2007 OECD raporuna göre ‹nternet kullan›c›lar›n›n % 5.2’si genifl bant ‹nternet eriflimine sahiptir. Sonuç olarak, ülkeler aras›nda bile böylesine büyük uçurumlar varken bir ülkenin geliflmifl ve az geliflmifl bölgeleri aras›nda, zenginlerle fakir kesimler aras›nda ‹nternet kullan›m› ve e-devlet olanaklar›na eriflim aç›s›ndan büyük farkl›l›klar›n olmas› kaç›n›lmazd›r. Bu ise dijital bölünme konusunun önemini yeterince ortaya koyacak bir geliflmedir. Bu sorunu önleyebilmek ad›na devlet, a¤a eriflim imkânlar›n›n iyilefltirilmesine ve art›r›lmas›na, yüksek kapasiteli ve genifl bant aral›¤›na sahip teknolojiler yerlefltirerek ülkenin her taraf›ndan bu a¤ üzerinden bilginin da¤›t›lmas›n›, ifllenmesini, toplanmas›n›, paylafl›lmas›n› ve iletilmesini sa¤lamaya çal›flmal›d›r. Genifl ve yüksek kapasitedeki sistemin tam anlam›yla kullan›labilmesi sadece klasik anlamdaki ev ve ifl yerlerinden veya kurum ve kurufllardan de¤il, www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü 205 aç›k ve kamusal alanlardan da sisteme gerekli ba¤lant›lar› yapmak üzere “kiosk” benzeri yap›lanmalara da gidilebilir. Hatta ‹nternet kafeler veya ATM benzeri sistemlerden faydalanmay› da düflünmek mümkündür. Bu noktada a¤a eriflmek kadar, onu etkin ve verimli kullanabilmek de önemlidir. Bunun ön flart› da bilgi ve iletiflim teknoloji okur-yazarl›¤›n›n art›r›lmas›na ba¤l›d›r. Genel olarak yüksek ö¤renim görmüfl insanlar›n bilgi ve iletiflim teknolojilerini di¤erlerine göre on kat daha aktif kulland›klar›na iliflkin veriler mevcuttur. TÜ‹K 2011 y›l› verilerine göre, Türkiye’de bilgisayar kullananlar›n % 92,3’lük k›sm›n›n yüksek tahsilli kiflilerden oluflmas›, bunu kan›tlar niteliktedir. Kiosk sistemleri kabin içine gizlenmifl bir bilgisayar, dokunmatik bir ekrandan oluflan tan›t›m, bilgilendirme, yönlendirme amaçl› kullan›lan interaktif bir tan›t›m ve hizmet terminalidir. Sistem tamamen dokunmatik olarak çal›flmakta, ekranda beliren butonlara dokunularak istenilen bilgilere ulafl›lmaktad›r. Türkiye’de hanelerin yüzde kaç› ‹nternet ve genifl bant ‹nternet eriflim sahiptir? SIRAimkân›na S‹ZDE (ipucu: TÜ‹K’in 2011 y›l›nda yay›mlad›¤› “Hanehalk› Biliflim Teknolojileri Kullan›m Araflt›rmas›” raporuna bak›n›z). 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilgi Güvenli¤i Sorunu Günümüzde bilgisayar ortamlar›nda her türlü de¤erli bilgi tutulmaktad›r. ‹nternet S O R U ve elektronik iletiflim; banka, al›flverifl, e¤lence alanlar›nda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Öyle ki art›k bir ilkokul ö¤rencisi de bir emekli de ‹nternet kullan›c›s› olD‹KKAT mufltur. Kurumlar›n ve çal›flanlar›n›n ellerindeki de¤erleri koruma gerekçeleri olarak; kurum ve iflin süreklili¤i, baflar›s›, kamu, toplum, ticari ve ba¤›ms›z organizasSIRA S‹ZDE yonlara karfl› yerine getirilmesi gereken sorumluluklar say›labilir. Bilgi toplumunda bilgi güvenli¤i, günümüzdeki mal güvenli¤ine eflit de¤erdedir. Bilgi toplumunda ço¤u birey ve kuruluflun ana sermayesi, entelektüel ve bilgi AMAÇLARIMIZ birikimi olacakt›r. Bu sermayenin çal›nmaya ve (virüs vb. taraf›ndan) yok edilmeye karfl› korunmas› yaflamsal öneme sahiptir. Sadece büyük flirketler, holdingler de¤il bunun yan› s›ra KOB‹’ler, devlet kurumlar› veya kâr amac› herhanK ‹gütmeyen T A P gi bir organizasyon, okul vb. de bilgi güvenli¤i sorunlar› ve risklerini farkl› düzeylerde de olsa sürekli yaflamaktad›r. Bu gerçek, dünya genelinde oldu¤u gibi ülkemizde de sürekli artan boyutlarda ortaya konan bir olgu hâline T E L gelmektedir. EV‹ZYON 2009 y›l›nda Symantec firmas› taraf›ndan dünya genelinde yap›lan bir araflt›rmada, 2008 y›l› boyunca yeni tehditlerin yay›lmas› ve amac›na ulaflmas›nda ‹nternet ortam› ve web sitelerinin ana kaynak olarak kullan›ld›¤› özellikle belirtilmifltir. Ay‹ N T E R N E T yöneltirken n› çal›flmada, sald›rganlar›n bu tehditleri gelifltirirken ve kullan›c›lara eskisine oranla çok daha fazla “kifliye özel” zararl› kod aktiviteleri düzenlediklerinin de alt› çizilmektedir. Ayr›ca, tüm sald›r›lar›n neredeyse % 90’›, kullan›c›ya ait kritik bilgilerin çal›nmas› amac›n› tafl›d›¤› vurgulanm›flt›r. Di¤er yandan klavye tufl bas›mlar›n›n kaydedilmesi yolu ile çevrim içi banka hesap bilgileri gibi kritik bilgilerin çal›nmas›na yönelik aktiviteler, sald›r›lar›n % 76’s›n› oluflturmufltur. Bu oran 2007 y›l›nda % 72 olarak saptanan oranla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, bir senede yaflanan art›fl› aç›kça ortaya koymaktad›r. Ayn› araflt›rmada ülkemizle ilgili çarp›c› istatistiksel de¤erler ve bulgular da yer verilmifltir. Geçmiflte herhangi bir sald›r› yaflad›klar›n› ifade eden Türkiye’deki kurumlar›n % 50’si, sald›r›n›n “sistemin durmas›na neden oldu¤unu” belirtmifltir. Sistemi duran kurumlar›n % 50’inde ise 8 saati aflan bir kesinti yaflanm›flt›r. Herhangi bir sald›r›ya maruz kalan kurumlar›n % 35’i, bu sald›r›n›n “bilgi kayb›na” neden oldu¤unu belirtirken, % 10’u ise “sistemin yavafllad›¤›n›” belirtmifllerdir. Bu araflt›rman›n dikkat çekici bir taraf› da, Türkiye’nin bilgi güvenli¤indeki dünyadaki konumuna ait verilerdir. 2008 y›l›nda, Türkiye geneli güvenlik sald›r›lar›, dünya baz›nda çok kayg› verici bir düzeyde oldu¤u ifade edilmifltir. Örne¤in, S O R U D‹KKAT N N www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE Bilgi güvenli¤i, bilgileri izinsiz eriflimlerden, AMAÇLARIMIZ kullan›m›ndan, iffla edilmesinden, yok edilmesinden, de¤ifltirilmesinden veya K ‹ T koruma A P hasar verilmesinden ifllemidir. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 206 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Bilgi Ekonomisi 2008 y›l›nda bir önceki y›la göre ülkemizdeki zararl› kod sald›r›lar› 2 misline yak›n artm›fl, dünyadaki tüm zararl› kod eylemlerinin % 6’s›n› oluflturarak genel s›ralamada 9. s›raya yükseltmifltir. Öte yandan, e-posta yoluyla gönderilen spam eylemleri SIRA bir S‹ZDE de Türkiye’de önceki y›la göre 12 kat art›rm›fl, dünya genelinde üçüncü, Avrupa-Orta Do¤u (EMEA) bölgesinde de ikinci s›raya yükseltmifltir. Ayn› araflt›rman›n ülkemizle Dilgili Ü fi Ü Nortaya E L ‹ M koydu¤u çarp›c› sonuçlardan birisi de 2008 y›l›nda virüs tipindeki zararl› kodlar›n üretildi¤i ve yay›lma kayna¤› olarak ç›kt›¤› ülkeler aras›nda yer alan Türkiye’nin Avrupa-Orta Do¤u bölgesi genelinde ikinci s›rada yer ald›S O R U ¤›d›r. ‹nternet hat kullan›m D ‹ K K A T kapasiteleri ve ‹nternet kullan›c›lara say›s› oranlar› göz önüne al›nd›¤›nda, asl›nda Türkiye dünyadaki di¤er tüm ülkelerden daha yüksek düzeyde bilgi güvenli¤i sorunu SIRAyaflamaktad›r. S‹ZDE N N Bilgi güvenli¤i uygulamalar›n›n kurumlardaki tepe yöneticilerden bafllay›p daha alttaki AMAÇLARIMIZ kademelere yayg›nlaflt›r›larak kurum genelinde benimsetilmesi çok büyük önem tafl›maktad›r. Bilgi güvenli¤inin sadece teknoloji veya bilgisayar güvenli¤i olmad›¤› gerçe¤inin anlafl›lmas› da büyük önem tafl›maktad›r. Bilgi güvenli¤inK ‹ T faktörlerinden A P de kritik baflar› birisi ve belki de en önemlisi insand›r. Baflar›l› ve uzun soluklu bir bilgi güvenli¤i yönetimi; insanlar›n bilgi güvenli¤i konusunda fark›ndal›k e¤itimleri almalar›, bilgilenmeleri ve bilinçlenmeleriyle sa¤lanabilecektir. T E L E V ‹ Z Y O de¤il, N Sadece flirketlerde devlet kurumlar›nda, okullarda ve tüm ülke genelinde e¤itim, bilinçlendirme ve fark›ndal›k art›fl› sa¤lanmal›d›r. Bu konuda, devlete oldu¤u kadar özel sektöre, bas›n yay›n organlar›na, üniversite ve ortaö¤retim kurumlar›na büyük ifl ve sorumluluk düflmektedir. ‹NTERNET Bireylerin ve toplumun ifl d›fl› günlük yaflamlar›nda da kablosuz ADSL, ‹nternet, cep telefonu vb. kullan›mlar› göz önüne al›n›rsa sadece ifl amaçl› de¤il, bireysel kullan›mda da bilgi güvenli¤i çözümlerinin h›zla yayg›nlaflt›r›lmas› önemli olmaktad›r. Bu amaçla, bilgi güvenli¤ini insanlar›n ciddiye al›p sahiplenmesinde sadece yapt›r›mlar, yasaklar ve cayd›r›c› kurallar yeterli olmayacakt›r, bunun yan› s›ra mutlaka insanlar› bu konuya teflvik edecek ödüllendirme mekanizmalar› da olmal›d›r. Ayr›ca, kurumun tüm çal›flanlar›na; bilgi gizlili¤i, ticari s›rlar›n korunmas› gibi konulara yönelik cezai yapt›r›mlar›n da aç›kça yer ald›¤› ve çal›flanlar›n yükümlülüklerini aç›kça belirten bir bilgi güvenli¤i belgesi imzalat›lmal›d›r. Kurum d›fl›na veri iletimi, transferi vb. süreçlere özellikle odaklanmal› ve bu aflamalardaki olas› tüm risklerin en aza indirgenmesi hedeflenmelidir. S‹ZDE Çözüm SIRA önerilerinin ve önlemlerin teknoloji boyutundaki yap›labilecekleri k›saca özetlemek gerekirse ilgili her türlü a¤, iletiflim, bilgisayar, elektronik kay›t, arfliv, yedek Dve ayr›ca yaz›l› belgeler, yaz›c›, faks vb. araçlar›n kullan›m›nda olabildiÜ fi Ü N E L ‹ M ¤ince en güncel kimlik do¤rulama ve yetkilendirme teknolojileri tercih edilmelidir. Buna ek olarak, belli noktalarda, cihazlara kaydedilen ve/veya a¤lar üzerinden ileO R U tilen veriler Siçin flifreleme teknolojileri de mutlaka kullan›lmal›d›r. Kurumun e-imza, D ‹ K K Atek T kullan›ml›k parola vb. teknoloji seçeneklerinden hangisinin kullan›laca¤›, hangi flifreleme yaz›l›m› ve hangi anahtar uzunlu¤u ile flifreleme yap›laca¤› vb. sorular›n yan›tlar›n›n ilgili risk analizleri sonucunda belirlemesi gerekmektedir. Aksi takSIRA S‹ZDE dirde, kurum bütçesinden yüksek miktarda en pahal› ve en karmafl›k teknolojiye paras›n› harcasa bile do¤ru güvenlik yat›r›m›n› yapm›fl oldu¤unun garantisini alamayacakt›r. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü 207 Kurumlar kendi içlerinde belirli birimleri ve bu konuda yetkin personelini görevlendirip belli zamanlarda iç güvenlik denetimleri yapt›rmal› ve bunun yan› s›ra y›lda en az iki kez de kurum d›fl› güvenlik dan›flmanl›k firmalar›ndan d›fl denetim hizmeti almal›d›r. Kurumlardaki istihdam süreçlerinde uygulanan baz› yöntemler ve önlemler, bilgi güvenli¤inde etkin ve uzun vadeli çözümler sa¤lanmas›na katk› yapmaktad›r. Kurumun içerisinde ticari s›rlar› ve gizli bilgileri en yo¤un olarak kullanacak personellerin ifle al›m süreçlerinde adli sicil, güvenlik kontrolleri, referans araflt›rmalar›, kiflilik testleri, aday›n güvenilirli¤inin irdelenmesi vb. çal›flmalar kapsaml› bir flekilde yap›lmal›d›r. Kurum geneli uygulanacak her çeflit projede, ister bilgi teknolojileri ile ilgili olsun, ister örgütsel yap›lanma veya ifl süreçlerinin de¤iflimi ile ilgili olsun, bilgi güvenli¤i projelerin en bafl›ndan itibaren sürece kat›lmal›d›r ve projenin her aflamas›nda güvenlikle ilgili k›s›mlar da incelenmelidir. DÜNYADA ELEKTRON‹K DEVLET UYGULAMALARI BM ve ASPA (Amerikan Kamu Yönetimi Toplulu¤u) taraf›ndan dünya çap›nda yap›lan bir araflt›rma, e-devlet uygulamalar›n› befl farkl› düzeye ay›rarak ülkelerin bunlar› uygulama durumlar› incelenmektedir. Araflt›rma sonuçlar›, BM üyesi 190 ülkeden % 11’inin e-devlet uygulamalar›n›n hiçbirini gerçeklefltirmedi¤i, % 17’sinin bafllang›ç düzeyinde, % 34’ünün ileri düzeyde, % 29’unun interaktif olarak ve % 9’unun da on-line parasal ifllem yapabilme olanaklar›na sahip oldu¤unu göstermifltir. ABD dünyada e-devlet uygulamalar›nda lider ülke konumundad›r. 1993 y›l›nda “Access America” e-devlet program› kapsam›nda tüm kamu hizmetlerinin tek durakl› olarak çevrim içi sunulmas› hedefinin, 2003 y›l›na kadar bir portal bünyesinde bütünlefltirilmesi amaçlanm›flt›r. Bununla birlikte 2002 y›l›nda biliflim ve iletiflim teknolojilerinin daha etkin kullan›m›yla federal hükûmetin yurttafllarla iliflkisini art›rmak için “e-Devlet Yasas›” yürürlü¤e girmifltir. Yasa kapsam›nda e-devlet çal›flmalar› için baflkana do¤rudan ba¤l› bir “biliflim teknolojileri ve e-devlet kurumu” oluflturulmufltur. ABD’de federal düzeyin yan›nda eyaletler baz›nda da pek çok çevrim içi hizmet sunulmaktad›r. Örne¤in California eyalet portal› trafik vergisi, lisans yenileme gibi birçok hizmetin verildi¤i kiflisellefltirilmifl bir portald›r. Minnesota eyaletinde bilgi teknolojileri arac›l›¤›yla “daha etkili ve hesap verilebilir” bir eyalet sistemini kurmak amac›yla “Mükemmellik Giriflimini Sürdürmek” adl› bir proje bafllat›lm›flt›r. Di¤er yandan, Illinois eyaletinde e-devlet uygulamalar›n›n di¤er eyaletlerle bilgi al›flveriflini kolaylaflt›rd›¤›, vatandafllar›n seçilmifl ve atanm›fl bürokratlarla iletiflimini art›rd›¤› tespit edilmifltir. ABD’de belediyelerde e-devlet uygulamalar›na yönelik yap›lan bir araflt›rmaya cevap veren on bin ve üzeri nüfusa sahip belediyelerin % 85’i ‹nternet sayfalar›n›n oldu¤unu belirtirken % 57’si örgüt içi iletiflimi sa¤layan internet a¤›na sahip olduklar›n› belirtmifllerdir. Yap›lan baflka bir araflt›rmada ise ABD, Kanada ve Singapur en iyi web sayfas›na sahip ülkeler olarak aç›klanm›flt›r. AB ülkeleri de e-devlet uygulamalar›n› geniflletmek ve bu konuda belirli bir aflama kaydedebilmek amac›yla baz› çal›flmalar bafllatm›fllard›r. Bu çerçevede ilk olarak 23-24 Mart 2000 tarihlerinde Lizbon’da gerçeklefltirilen toplant›da, “e-Avrupa” kavram› etraf›nda yeni hedeflerin belirlenmesine karar verilerek, Avrupa’y› gelecek on y›lda “dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanl› ekonomisi yapmak” gibi bir hedef belirlenmifltir. Daha sonra, Avrupa’daki her vatandafl›n, her okulun, her flirketin, her hükûmetin ve yönetimin en k›sa zamanda ‹nternet’e ba¤- www.hedefaof.com Portal, a¤ ortam›nda bilgi ve uygulama kaynaklar›na kolay ve h›zl› flekilde eriflmek üzere dizinler ve arama motoru olanaklar›yla donat›lm›fl bir bafllang›ç sayfas› veya girifl noktas› gibi iflgören kapsaml› ve iyi yönetimli web sitelerine verilen add›r. 208 e-Avrupa+ 2003 eylem plan›, e-Avrupa 2002 program›ndaki üç ana amac› içermekle beraber, aday ülkeler için, “Herkes için uygun fiyatl› iletiflimin sa¤lanmas›” ve “Bilgi toplumu ile ilgili müktesebata uyum ve uygulama” alt bafll›klar›n› içeren “Bilgi Toplumunun Temel Yap› Tafllar›n›n Oluflturulmas›” bafll›kl› yeni bir amac› da kapsamaktad›r. e-Dönüflüm Türkiye Projesi; vatandafllar, iflletmeler ve kamu kesimi ile tüm toplumun bilgi toplumuna dönüflümünün uyum içinde ve bütünleflik bir yap›da yürütülmesini amaçlamaktad›r. Projenin genel koordinasyonu görevi Devlet Planlama Teflkilat›na verilmifl, Devlet Bakan› ve Baflbakan Yard›mc›s›, Ulaflt›rma Bakan›, Sanayi ve Ticaret Bakan› ve üst düzey bürokratlar ile sivil toplum kurulufllar›n›n kat›l›m›yla eDönüflüm Türkiye ‹cra Kurulu; kamu, özel sektör ve sivil toplum kurulufllar›n›n kat›l›m›yla da Dan›flma Kurulu oluflturulmufltur. Bilgi Ekonomisi lanabilmelerinin gereklili¤ine iflaret eden e-Avrupa girifliminin hayata geçirilmesine yönelik olarak Haziran 2000’deki Feira AB Konseyinde “e-Avrupa 2002 Eylem Plan›” kabul edildi. E-Avrupa 2002 eylem plan›nda üç temel amaç belirlenmifltir: • Ucuz, h›zl› ve güvenli ‹nternet • ‹nsan kayna¤›na yat›r›m • ‹nternet kullan›m›n› özendirmek 11-12 May›s 2000 tarihlerinde Varflova’da düzenlenen Bilgi Toplumu Avrupa Bakanlar Konferans›’nda “AB-Orta ve Do¤u Avrupa Ülkeleri Bilgi Toplumu Üst Düzey Karma Komitesi” ne, bu ülkeler için e-Avrupa benzeri bir eylem plan› oluflturulmas› görevi verilmifltir. 24 Ekim 2000 tarihinde yap›lan 5. Üst Düzey Karma Komitesi Toplant›s›’nda, AB’ ye adayl›k sürecinde bulunan Türkiye, Malta ve Güney K›br›s Rum Yönetimi’nin de e-Avrupa+ çal›flmalar›na davet edilmesi kararlaflt›r›lm›fl, e-Avrupa+ 2003 giriflimi ve eylem plan› 23-24 Mart 2001 tarihinde Stockholm’de yap›lan liderler zirvesinde görüflülüp onaylanm›flt›r. AB’nin Haziran 2002’deki Sevilla toplant›s›nda “Herkes ‹çin Biliflim Toplumu” vizyonuna ulaflmak hedefi ile 2005 y›l›na kadar sürecek yol haritas› belirlenmifltir. Ulafl›lmak istenen hedefler flu flekilde belirlenmifltir: • e-Devlet, e-E¤itim ve e-Sa¤l›k baflta olmak üzere modern çevrim içi hizmetlerin sunumu • Dinamik e-‹fl ortam›n›n yarat›lmas› • Rekabetçi fiyatlarla yayg›n genifl bant eriflimi • Güvenli bilgi altyap›s›n›n sa¤lanmas› Sadece geliflmifl ülkelerde de¤il, ayn› zamanda geliflmekte olan ülkelerde de edevlet uygulamalar›na büyük önem verilmektedir. Örne¤in Hindistan’da kamu hizmetlerinin en az % 25’inin elektronik ortamda yap›lmas› hedeflenmifltir. Bu amaca ulaflmak için, bilgisayar al›n›m› kolaylaflt›rarak kullan›m›n› yayg›nlaflt›rmak, telekomünikasyon altyap›s›n› iyilefltirerek ba¤lant›lar› art›rmak ve devlet web sayfalar›n›n içeri¤ini gelifltirerek vatandafllar›n bunlar› kullanmalar›n› teflvik etmek gibi bir dizi önlemi hayata geçirmifltir. Türkiye’de ise e-devlete geçifl vizyonunu oluflturmak amac›na dönük olarak ilk defa 1998 y›l›nda Baflbakanl›¤›n koordinasyonunda Kamu-Net Teknik Kurulu oluflturulmufltur. Bilgi toplumuna geçifl sürecinde bilgi ve iletiflim teknolojilerinin olanaklar›ndan yararlanarak devletin etkin, fleffaf, güvenli, h›zl› ve kesintisiz hizmet sunacak kurumlar›n sanal ortama tafl›nmas›n› sa¤lamak ve devlet ile vatandafl aras›ndaki iliflkileri elektronik ortamda yürütmek için elektronik devlet portal›n› oluflturmak, bu kurulun bafll›ca görevi olmufltur. Türkiye’de bilgi toplumuna geçifl ile ilgili çal›flmalara 2000’li y›llarla birlikte ivme kazanm›flt›r. Türkiye’nin 15-16 Haziran 2001’de gerçeklefltirilen AB liderler zirvesinde “e-Avrupa+” projesine imza atmas›ndan sonra Baflbakanl›k koordinasyonunda “e-Türkiye” çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. Bu çal›flmalar›n temel hedefi, bilgi toplumunun temel altyap›s›n oluflturma çabalar› üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. Örne¤in, ‹nternet’in daha h›zl› ve ucuz bir hâle getirilerek ‹nternet kullan›m›n›n art›r›lmas› ve insan kaynaklar›na yat›r›m yap›lmas› çal›flmalar› bunlar aras›ndad›r. Bu çal›flmalardan baflka, 58. ve 59. Hükûmet Acil Eylem Planlar›nda yer alan “e-Dönüflüm Türkiye Projesi” 2003 y›l›nda bafllat›larak, ülkemizde yürütülmekte olan münferit çal›flmalar›n tek proje çat›s› alt›nda topland›r›larak h›zland›r›lmas›na çal›fl›lm›flt›r. Proje kapsam›nda haz›rlanan ve ilki 2003-2004 dönemini, di¤eri ise 2005 y›l›n› kapsayan eylem planlar›nda, elektronik ortamda etkin bilgi paylafl›m›n›n sa¤lanmas› www.hedefaof.com 209 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü ve hukuki altyap›n›n oluflturulmas›na özel önem verilmifl, e-imza ve bilgi edinme hakk›na iliflkin hususlar› düzenleyen yasalar hayata geçirilmifltir. Ayr›ca, 2005 y›l›nda Türkiye’nin bilgi ve iletiflim teknolojilerinden etkin olarak yararlanmas› ve bilgi toplumuna dönüflümün gerçeklefltirilmesine yönelik orta ve uzun vadeli strateji ve hedefleri belirlemek üzere, 2006-2010 dönemini kapsayacak olan “Bilgi Toplumu Stratejisi” belirlenmifltir. Bu strateji çerçevesinde 2010 y›l› hedefleri olarak “vatandafl odakl› hizmet dönüflümü” sayesinde, bilgi ve iletiflim teknolojileri kullan›larak kamu hizmetlerinin dijital ortamda ve etkin bir flekilde sunulmas›; bu yap›l›rken de hizmetten yararlananlar›n tercihleri ve ihtiyaçlar›n›n göz önünde tutulmas› ve sonuçta dijital hizmetlere eriflim kolaylaflt›r›l›rken, kullan›m oranlar›n›n art›r›lmas› ve hizmetten yararlananlar›n memnuniyetlerini art›r›lmas› amaçlanm›flt›r. Ülkemizde e-devlet uygulamalar›n›n en bafl›nda söz edilmesi gereken proje, Türkiye’de MERN‹S (Merkezi Nüfus ‹daresi Sistemi)’tir. Bu proje ile tek numaraya dayal› olarak vatandafl kimlik bilgilerinin tutuldu¤u bilgi sistemi oluflturulmufl ve bilgiler di¤er kamu kurumlar› ile paylafl›lmaya bafllanm›flt›r. Mernis’e ilaveten sosyal güvenlik kurulufllar›n›n baz› hizmetlerini on-line olarak sunmalar› bahsedilmesi gereken uygulamalar aras›nda yer almaktad›r. Ayr›ca Maliye Bakanl›¤›n›n yürüttü¤ü VEDOP (Vergi Daireleri Otomasyon Projesi) ve Gümrük Müsteflarl›¤›n›n yürüttü¤ü G‹MOP (Gümrük idaresinin Modernizasyonu Projesi) ülkemizde uygulama olana¤› bulan e-devlet çal›flmalar› aras›ndad›r. Türkiye’de e-devlet ifllemlerine tek bir yerden ulaflabilmeyi sa¤layan “e-devlet kap›s›” (www.turkiye.gov.tr) ciddi bir noktaya gelmifltir. Bu web sitesinden tüm kamu ve kurulufllar›n›n web sitelerine eriflim sa¤lanabildi¤i gibi TC kimlik numaras›, e-imza ve mobil imza ile sisteme girifl yap›ld›¤›nda bu web sitelerinde elektronik olarak gerçeklefltirebilecek hizmetleri kullanmak da mümkündür. SIRA S‹ZDE Türkiye’nin e-devlet kap›s›nda ne tür bilgi ve hizmetler verilmektedir? e-imza; bir bilginin üçüncü taraflar›n eriflimine kapal› bir ortamda, bütünlü¤ü bozulmadan (bilgiyi ileten taraf›n oluflturdu¤u orijinal hâliyle) ve taraflar›n kimlikleri do¤rulanarak iletildi¤ini elektronik veya benzeri araçlarla garanti eden harf, karakter veya sembollerden oluflur. e-Devlet Kap›s›: Kullan›c›lara, kamu kurum ve kurulufllar›na e-Devlet hizmetlerinin tek eriflim noktas›ndan sunulmas›n› sa¤layan bilgi sistemidir. 7 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 210 Bilgi Ekonomisi Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Devletin ekonomideki rolünü ifade etmek Devletin ekonomide aktif bir rol oynamas›n›n temelde üç nedeni bulunmaktad›r. Birinci neden, bireylerin baz› ihtiyaçlar›n›n serbest piyasa mekanizmas› içinde karfl›lanamamas›d›r. ‹kinci neden, devlet tekelleflmeden uzak, piyasa mekanizmas›n›n sa¤l›kl› bir flekilde çal›flmas›n› sa¤lamaktad›r. Son olarak, devlet piyasa mekanizmas› yoluyla karfl›lanma imkân› olmayan ya da sak›ncal› olan üretimi gerçeklefltirmektedir. Zaman içinde devletin ekonomideki rolünde baz› de¤iflikler meydana gelmifltir. Sanayi ekonomisinin son zamanlar›nda hantal ve verimsiz yap›s›yla devletin, ekonomi için bir tehdit oluflturmas›, 1970’li y›llardan sonra ülkeleri bu konuda yeniden yap›land›rmaya itmifltir. Bu yap›lanma sürecinde devletin hizmet kapasitesinin art›r›lmas› ba¤lam›nda özel düzenlemeler yap›lm›fl ve belli sektörlerde mal ve hizmet üretimi özel sektöre b›rak›lm›flt›r. Ayr›ca devlet, kamu hizmetlerinin daha kaliteli ve daha az maliyetle sunulmas› için vatandafllarla ve iflletmelerle olan iliflkisini e-devlet denen bir mekanizmayla kurmaya çal›flm›flt›r. Bilgi ekonomisinde devletin rolünü aç›klamak Günümüz bilgi ekonomisinde uygulanan politikalar bilginin yay›lmas› ve kullan›lmas› çerçevesinde, bilgi altyap›s›n›n teknolojik niteli¤in güçlendirilmesine yönelik gerçekleflmektedir. Bu ba¤lamda, bilgi ekonomisinde devletin biliflim altyap›s›na, dünya standartlar›nda e¤itim ve ö¤retime ve bilgi ifllem teknolojilerine yat›r›m yapmas› önemli olmaktad›r. Ayr›ca özel sektörün bilgi yo¤unlu¤unu art›r›c› yat›r›mlar› da devlet taraf›ndan desteklenmelidir. Bilgi ekonomisinde yüksek beceri düzeyine sahip ifl gücüne talebin artmas›yla, beflerî sermaye ihtiyac› artmaktad›r. Bu konuda devlete, beflerî sermayenin kalitesinin iyilefltirilmesi aç›s›ndan önemli görevler düflmektedir. Di¤er yandan, giriflimcili¤in desteklenmesi ve yeni teknolojiye dayal› firmalar›n önündeki düzenleme, bilgi ve finansman konular›ndaki engellerin azalt›larak bu firmalar›n ortaya ç›k›p geliflmelerini imkân sa¤lay›c› politikalar›n devlet taraf›ndan izlenmesi gerekir. Ayr›ca, yeni fikirlerin üretilmesi ve bu fikirlerin kullan›lmas› sonucun- N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 da ortaya ç›kan pozitif d›flsall›klar›n sa¤lanmas› aç›s›ndan, devlete fikrî mülkiyet haklar›n›n korunmas›nda önemli görevler düflmektedir. Elektronik devlet kavram› ve tan›m›n› aç›klamak Bilgi toplumuna geçifl sürecinde kamu kurum ve kurulufllar›n›n bilgi ve iletiflim teknolojilerinin getirdi¤i olanaklardan yararlanarak daha etkin, fleffaf, güvenli, h›zl› ve kesintisiz hizmet sunma çabalar› kamunun yeniden yap›land›rma ihtiyac›n› do¤urmufltur. Devletin bu yeni kamu yönetimi anlay›fl› elektronik devlet veya k›saca e-devlet kavram› ile ifade edilmektedir. E-devlet, devlet hizmetlerinin en kolay ve en etkin yoldan, kaliteli, h›zl›, kesintisiz ve güvenli bir flekilde elektronik ortamda vatandafllara ulaflt›r›lmas› olarak tan›mlanmaktad›r. Elektronik devletin gerekliliklerini s›ralamak Bilgi toplumunda devleti yönetmenin klasik devlet anlay›fl› ile mümkün olmamas›, kamu kurum ve kurulufllar›n› bilgi ve iletiflim teknolojilerinin getirdi¤i olanaklardan yararlanmaya itmifltir. Bu çerçevede, devlet yap›s›n›n hantall›¤›, hizmet maliyetlerinin giderek artmas›, kamu kurumlar›nda eflgüdüm, denetim ve gözetim fonksiyonlar›n›n etkin iletiflim araçlar›n›n kullan›m›n› gerekli hâle getirmesi, devletin bilgi ve iletiflim teknolojilerine ayak uydurma zorunlulu¤u, karar alma süreçlerinin basitlefltirilmesi ve k›salt›lmas› ihtiyac›n›n modern yaflam›n bir gere¤i olmas›, vatandafllar›n kültür seviyesinin artmas›, devlet ifllerinde ileri teknoloji araçlar›n›n kullan›lmas›n›n gerekli olmas› ve kamu yarar› eksenli hizmetin gereklili¤i de e-devleti gerekli k›lan hususlard›r. Ayr›ca kamu görevlilerinin hesap verebilirlik düzeylerinin artmas› ve sivil toplumun güçlendirilmesi ba¤lam›nda gerekli altyap›n›n oluflturulmas›, e-devlet ihtiyac›n› do¤uran baflka bir husustur. Elektronik devletin amaçlar›n› aç›klamak Kamu yönetiminde fleffafl›k, bürokrasinin, rüflvetin ve yolsuzluklar›n azalmas›, tasarruf, verimlilik, bilgiye ve belgeye kolay eriflim, kamu kurumlar› aras›nda eflgüdüm ve vatandafl›n yönetime etkin kat›l›m›n›n sa¤lanmas› e-devletin temel www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü N A M A Ç 6 amaçlar›n› oluflturur. Kamu yönetiminde fleffafl›¤›n sa¤lanmas›, devlet ad›na gerçeklefltirilen bütün ifllemlerin aç›kça görülebilmesine ve anlafl›lmas›na imkân tan›yacakt›r. Bu sayede bilgiye eriflim kolaylaflacak kamu yönetiminde gizlilik ortadan kalkabilecektir. E-devlet uygulamas› ile vatandafl›n devletle olan her türlü ifllemlerinin elektronik ortamda yap›l›r hâle gelmesi, bürokrasiyi azaltacakt›r. Bürokratik ifllemlerin azalt›lmas› ayn› zamanda devlet eti¤ine uygun olmayan yolsuzluk ve rüflvet gibi olumsuzluklar›n ortadan kalkmas›n› sa¤layacakt›r. E-devlet uygulamalar› kamuda tasarruf art›fl›n› da beraberinde getirmektedir. Vatandafllar›n ald›klar› kamusal hizmetlerin hem say›s›n›n azalt›lmas› hem de bunlar›n tek bir sanal devlet kap›s›ndan yürütülmesi, ifllem, zaman ve parasal tasarrufu sa¤lay›c› unsurlar olacakt›r. E-devlet uygulamalar›yla devlet vatandafllar›n taleplerini günün her saatinde 7 gün 24 saat yerine getirerek verimlilik art›fl› sa¤lamaktad›r. E- devlet yap›s› vatandafllar›n bilgiye eriflme taleplerini karfl›lamakla birlikte ayn› zamanda vatandafllar›n kendileri hakk›ndaki bilgileri, sorunsuz ve kolayl›kla kamunun ilgili birimlerine aktar›labilmesine olanak vermektedir. Edevlet uygulamas› kamu kurumlar› aras›ndaki eflgüdümü sa¤lay›c› bir rolü bulunmaktad›r. Kurum içi ve kurumlara aras›nda bilgi ve belge paylaflamamaktan ve birlikte çal›flamamaktan kaynaklanan sorunlar e-devlet mekanizmas› ile giderilmektedir. E-devlet bir ülkede demokrasinin daha kat›l›mc› bir düzeyde gerçekleflmesinin yolunu açacakt›r. Kat›l›mc› birey olmak isteyen toplumun her kesimindeki vatandafllar, düflüncelerini, elefltirilerini, h›zla karar mercilerine, hata milyonlarca insana e-devlet yoluyla aktarma flans›na sahip olacaklard›r. Elektronik devletin etkileflim alanlar›n› tan›mak E-devlet uygulamas›nda devlet ve vatandafllar, devlet ile iflletmeler, devlet ve kamu kurumlar› ve devlet ile çal›flanlar aras›nda bir etkileflim vard›r. Devlet, yaflam›n her aflamas›nda vatandafllarla iletiflim kurmaktad›r. Bu iletiflim do¤umla bafllamakta ve ölümden sonra da devam etmektedir. ‹flletmeler e-devleti kullanarak yerinden ve zaman kaybetmeden birçok kamu kurum ve kurulufllar›yla bilgi al›flveriflinde bulunabilmektedirler. Devletin, kamu kurum ve kurulufllar› ile e- 211 devlet yoluyla iletiflime geçmesi kamu kurumlar› aras›ndaki bilgi bütünlü¤ünün ve koordinasyonun sa¤lanmas›nda önemli olmaktad›r. E-devlet kamu çal›flanlar›na ifllerini k›sa sürede ve basitçe yapabilme imkân› sunarak, onlara yönetime kat›lma, ifl gelifltirme ve verimlilik gibi dinamikler kazand›rmaktad›r. N A M A Ç 7 N A M A Ç 8 Elektronik devlet uygulamalar›nda karfl›lafl›lan sorunlar›n neler oldu¤unu analiz etmek Yasal sorunlar, e-devlet uygulamalar›n›n önündeki en önemli engellerden biridir. Dünya genelinde böyle bir sorunla karfl›lafl›lmas›na ra¤men, henüz tam anlam›yla hiçbir ülke bu sorunu çözebilmifl de¤ildir. ‹dari sorunlar, e-devlet uygulamalar› ile ortaya ç›kabilecek bir di¤er sorundur. Bu sorunlar, devlet yönetimindeki bürokratlar›n ve di¤er kademelerde bulunan insanlar›n karfl›laflacaklar› ve dolay›s›yla topluma yans›yacak olan sorunlar› oluflturur. E-devlet uygulamalar›n›n önündeki bir di¤er engeli teknik sorunlar oluflturur. Teknik sorunlar genelde ulusal bilgi a¤› ve altyap›dan kaynaklanmaktad›r. E-devlet uygulamalar›nda karfl›laflabilinecek bir di¤er önemli sorun, bilgi güvenli¤i sorunudur. Her türlü de¤erli bilginin bilgisayar ortamlar›nda tutuldu¤u günümüzde, bu bilgilerin çal›nmaya ve yok edilmeye karfl› korunmas› hayati öneme sahiptir. Dünya’daki ve Türkiye’deki elektronik devlet uygulamalar›n› aç›klamak E-devlet uygulamalar› dünyan›n pek çok ülkesinde mevcuttur. Bu konuda liderli¤i yapan ilk ülke ABD olmufltur. ABD’de “e-devlet yasas›” 2002 y›l›nda yürürlü¤e girmifltir. Bu yasa çerçevesinde e-devlet çal›flmalar› için baflkana do¤rudan ba¤l›m “biliflim teknolojileri ve e-devlet kurumu” oluflturulmufltur. ABD’de federal düzeyin yan›nda eyaletler baz›nda da pek çok çevrim için hizmet sunulmaktad›r. AB ülkeleri de e-devlet uygulamalar›n› belirli bir aflamaya getirebilmek amac›yla baz› çal›flmalar bafllatm›fllard›r. AB ülkelerinin 23-24 Mart 2000 tarihlerinde Lizbon’da gerçeklefltirdikleri toplant›da “e-Avrupa” kavram› etraf›nda yeni hedeflerin belirlenmesine karar verilerek, Avrupa’y› gelecek on y›lda “dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanl› ekonomi yapmak” hedefi belirlenmifltir. Bu hedefe gerçeklefltirebilmek için “e-Avrupa 2002 Eylem Plan›” ka- www.hedefaof.com 212 Bilgi Ekonomisi bul edilmifltir. Bu eylem plan› “e-Avrupa 2005 Eylem Plan›” ile devam etmifltir. Sadece geliflmifl de¤il geliflmekte olan ülkelerde de e-devlet uygulamalar›na önem verilmifltir. Örne¤in Hindistan’da bilgisayar al›m›n› kolaylaflt›rarak kullan›m›n› yayg›nlaflt›rmak, telekomünikasyon altyap›s›n› iyilefltirerek ba¤lant›lar› art›rmak ve devlet web sayfalar›n›n içeri¤ini gelifltirerek vatandafllar›n bunlar› kullanmalar›n› teflvik etmek gibi biz dizi önlemi hayata geçirmifltir. Türkiye’de e-devlet konusunda çal›flmalar 2000’li y›llarla birlikte ivme kazanm›flt›r. ‹lk olarak Türkiye’nin 2001 y›l›nda gerçeklefltirilen AB liderler zirvesinde “e-Avrupa+” projesini imzalamas›ndan sonra, Baflbakanl›¤›n koordinasyonunda “e-Türkiye” çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. 2003 y›l›nda “e-Dönüflüm Türkiye Projesi” ile yürütülmekte olan münferit çal›flmalar›n tek proje çat›s› alt›nda topland›r›larak h›zland›r›lmas›na çal›fl›lm›flt›r. 2005 y›l›nda 2006-2010 dönemini kapsayan “Bilgi Toplumu Stratejisi” belirlenmifltir. E-devlet uygulamalar› kapsam›nda MERN‹S ilk yürütülen proje olmufltur. MERN‹S’ten baflka VEDOP ve G‹MOP ülkemizde uygulama olana¤› bulan di¤er e-devlet çal›flmalar› olmufllard›r. Türkiye, e-devlet ifllemlerine tek bir yerden ulaflmay› sa¤layabilecek “e-devlet kap›s›” uygulamas›n› da hayata geçirmifltir. www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü 213 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi ekonomisinde devlete düflen görevlerden biri de¤ildir? a. Biliflim altyap›s›n› güçlendirmek b. Tüm yat›r›mc›lar için giriflim sermayesi sa¤lamak c. Beflerî sermayenin kalitesini art›rmak d. Fikrî mülkiyet haklar›n› korumak e. Giriflimcili¤i desteklemek 2. Kamu yönetimine ait sitelerin bilgi sa¤lay›c› konumdan online iflleme geçiflleri ne zaman gerçekleflmifltir? a. 1990-1992 y›llar› aras› b. 1993-1995 y›llar› aras› c. 1996-1997 y›llar› aras› d. 1998-2001 y›llar› aras› e. 2002-2005 y›llar› aras› 3. ‹lk defa hangi ülkede e-devlet kavram› kullan›lmaya bafllanm›flt›r? a. Amerika b. Kanada c. ‹ngiltere d. Hindistan e. Almanya 4. Afla¤›dakilerden hangisi e-devletin varl›¤›n› gerekli k›lan hususlardan biri de¤ildir? a. Vatandafllar›n kültür seviyesinin artmas› b. Hizmet maliyetlerinin giderek artmas› c. Bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki h›zl› geliflmeler d. Karar alma süreçlerinin k›salt›lmas› ihtiyac› e. Eskisine göre halk›n yönetime kat›l›m›n›n artmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi e-devleti geleneksel devletten ay›ran bir farkl›l›kt›r? a. Aktif vatandafl b. Verimsizlik c. Yüksek ifllem maliyetleri d. K⤛t temelli iletiflim e. Tek tip hizmet 6. Afla¤›dakilerden hangisi e-devletin temel amaçlar› aras›nda yer almaz? a. Devleti hantal yap›dan kurtarmak b. Demokrasinin geliflimine katk›da bulunmak c. Rüflvet ve yolsuzluklar› azaltmak d. Ekonomik istikrar› sa¤lamak e. Kamu kurumlar› aras›ndaki koordinasyonu sa¤lamak 7. Afla¤›dakilerden hangisi e-devlet uygulamas›nda devletin etkileflimde bulundu¤u kesimlerden biri de¤ildir? a. Vatandafllar b. ‹flletmeler c. Çal›flanlar d. Kamu kurum ve kurulufllar› e. Dernekler 8. Afla¤›dakilerden hangisi bir ülkede dijital bölünmenin hat safhaya ulaflmas›, e-devlet uygulamas›nda ne tür sorunla karfl›lafl›ld›¤›n› gösterir? a. Yasal sorun b. ‹dari sorun c. Teknik sorun d. Bilgi güvenli¤i sorunu e. Dijital bölünme sorunu 9. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Birli¤i’nin e-Avrupa 2002 eylem plan›nda yer alan temel amaçlar›ndan biri de¤ildir? a. Ucuz ve h›zl› ‹nternet b. Dinamik bilgi tabanl› ekonomi c. Güvenli ‹nternet d. ‹nternet kullan›m›n› özendirmek e. ‹nsan kayna¤›na yat›r›m yapmak 10. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’nin ilk ve en önemli e-devlet projesidir? a. MERN‹S b. VEDOP c. G‹MOP d. POLNET e. E-Devlet Kap›s› www.hedefaof.com 214 “ Bilgi Ekonomisi Yaflam›n ‹çinden eTR’de 10. y›la do¤ru Dokuz y›l önce TBV, TÜS‹AD’la birlikte sivil toplum örgütlerinin, devlet nezdindeki tek ödül mekanizmas› olan eTR Ödülleri’ni kurarken, e-devlet bir kavramd›. TBV olarak, 1995’ten bu yana, önce e-devletle bafllayan ve e-dönüflümle devam edecek olan ça¤dafl uygulamalar›n, ülkemize tasarruf, verimlilik ve etkinlik olarak geri dönece¤ini biliyoruz. Bu nedenle e-devleti ve onun uzant›s› olan e-dönüflümü ülke ekonomisinde verimlili¤i art›rma, böylece de ülkemizin küresel rekabette daha h›zlanmas› f›rsat› olarak görüyoruz. Türkiye Biliflim Vakf›’m›z›n, kuruldu¤u 1995’ten bu yana geçen 17 y›lda kamuoyuna en çok aç›k, dolay›s›yla en çok ses getiren projemiz eTR Ödülleri oldu... Türkiye’nin, daha rekabetçi bir ekonomik düzen kurmas›n› teflvik edecek en dinamik projelerimizden... eTR Ödülleri fikrî, dünyada e-devlet kavram›n›n do¤mas› ve geliflmesiyle birlikte gündemimize girdi. Bu süreci hiç bilmeyenlere oldu¤u kadar, iflin içinde fazlaca olup, “o noktadan bu noktaya” ne zaman nas›l geldi¤imizi unutanlar için de k›sa bir tarihçeyle konuyu takdim en uygunu olsa gerek. ‹nternet, devlet ve siyasetle iliflkili olarak ilk kez ABD’de kullan›lmaya baflland›. • 1990 y›l›nda ABD Federal Hükümeti’nde 1 milyon bilgisayar kullan›l›yordu. Bu say›ya, üniversiteler ve bilimsel araflt›rma kurumlar› dahil de¤ildi. • California valilerinden Jerry Brown, 1992’de ABD Baflkanl›¤›na aday adayl›¤› s›ras›nda, siyasi kampanyas›nda dünyada ilk kez email kullanan siyasetçi oldu. • Bir y›l sonra 1993’te Senatör Edward Kennedy, web sitesi kuran ilk siyasetçi oldu. • 1993’te göreve gelen Bill Clinton ve yard›mc›s› Al Gore’la birlikte ABD’de “‹nternet’in halka aç›lmas›” dönemi bafllad›. Örne¤in, 21 Ekim 1994’te dünyan›n ilk cumhurbaflkanl›¤› web sitesi Beyaz Saray’da yay›na bafllad›. Al Gore, daha y›llar önce, “bilgi otoyolu” (information superhighway) sözcü¤ünü siyasi söylemine katm›flt›. 1988’den beri de biliflimin önemini vurgulayan ve genifl ölçüde kamuoyunun kullan›ma açan yasa tasar›lar›nda yönlendirici rol oynam›flt›. Bu konudaki hevesini ve etkinli¤ini biraz da abartarak, “‹nterneti ben icat ettim” dedi¤i, bir flehir efsanesi olarak 1990’lardan günümüze kadar ulaflt›. Oysa bunun asl› yoktu. Al Gore, bir konuflmas›nda sadece, “Görevde oldu¤um y›llarda ‹nter- netin yarat›lmas›nda önayak oldum” demiflti, o kadar. Clinton-Gore yönetiminde ‹nternet, ABD’de üniversitelerden ve konuya merakl› gruplardan ç›karak, halka mal olmaya bafllad›. Bu ilk ad›mlarla, ‹nternet, devlette ve siyasette ifllev kazand›. Ancak, devlet bürokrasisinin, ‹nternet’e aktar›larak, devlet hizmetlerinin vatandafla daha h›zl›, daha etkin, daha etkileflimli bir flekilde iletilmeye bafllanmas› (ad› henüz Elektronik Hükümet’ti) ise ABD’den önce, Güney Kore’de gerçekleflti. 2000 y›l›na gelindi¤inde Güney Kore’de neredeyse bütün bakanl›klar, kamu kurum ve kurulufllar› h›zl› bir ‹nternet a¤› üzerinden birbirine ba¤lanm›flt›. O dönemde, ‹nternet’in “sihirli bir de¤nek” oldu¤u ve insanl›¤›n bütün sorunlar›n› çabucak çözece¤i inanc›n›n en yo¤un yafland›¤› çok iyimser bir dönemdi. Ama ‹nternet’le gelen “web stili yaflam” (Bill Gates’in tan›m›) ABD’de ‹nternet kullanarak yepyeni ifl modelleri üreten flirketlerin afl›r› beklentileriyle birlikte bir balon hâlini ald› ve 10 Mart 2000’de teknoloji flirketlerinin borsas›n› izleyen NASDAQ ‹ndeksi’ndeki büyük düflüflle sonland›. ‹nternetle gelen yeni yaflam tarz›nda, kamuoylar›n›n gözünden uzakta, Bat›l› devletlerin bürokrasi çark›n›n içinde yavafl yavafl geliflen e-devlet uygulamalar› ise, birer ikifler ortaya ç›kmaya bafllad›. Türkiye’de de ayn› yönde bir istek ve giriflim vard›. Ancak, dünyada ‹nternet Devrimi bafllad›¤› dönemde Türkiye’de 1991-2002 aras›nda iki kez ekonomik krize yol açan, yüksek enflasyon ortam› yaratan, sürekli siyasi ve toplumsal çekiflme içinde patinaj yapan, eflgüdümden yoksun 9 de¤iflik koalisyon hükümeti kuruldu. Bu dönemde Türkiye’de, ‹nternet Devrimi fark edilmekle birlikte, bunun, devletin vatandafla daha iyi hizmet sunmas›n› sa¤layacak bir sistemi düflünecek ortam yoktu. Sadece, biliflim ve teknolojide bir strateji belirlemek amac›yla iyi niyetli, ama arkas› gelmeyen giriflimler yap›ld›. 1998’de Ulaflt›rma Bakanl›¤›’n›n yönlendirmesinde TUENA (Türkiye Ulusal Enformasyon Altyap›s›) çal›fltaylar› yap›ld›. Ancak bu giriflimlerin, bir stratejiye dönüflmesi için en az bir 4-5 y›l daha geçmesi gerekti. 1991-2002 aras›nda Türkiye için “kay›p on y›l” diyebilece¤imiz o dönemde Türkiye Biliflim Vakf›, tam da bu siyasi ve ekonomik istikrars›zl›k ortam›nda 1 Nisan 1995’de kuruldu. Koalisyon hükümetlerine, ekonominin daha verimli ve rekabetçi olabilmesi için ‹nternet’in (genel anlamda biliflimin) h›zland›r›c› bir araç olarak kullan›lmas›n›n önemi vurgulanmaya baflland›.Türkiye’nin, bilgi toplumuna www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü do¤ru ilerlemesi amac›yla, AB uyum süreci çerçevesinde, AB’de uygulanan e-devlet stratejisinin Türkiye’ye de uyarlanmas›n›n önemi yine Vak›f taraf›ndan gündemde tutuldu. Vak›f aç›s›ndan e-devlet, tüm ülkenin bir e-dönüflümden geçmesini sa¤layacak yap› tafllar›ndan en önemlisiydi. Ama bir araçt› sadece. Öngörülen esas hedefi, e-devletten de öte, tüm ülkenin bir e-dönüflümden geçmesini sa¤layacak altyap›n›n kurulmas›yd›. TBV’e göre e-dönüflüm, bir makyaj de¤il, hayat kurtaran bir ameliyatt›. Ekonominin, ancak e-dönüflümle daha rekabetçi hâle gelece¤inin örneklerini aramak için uzaklara gitmeye gerek yoktu. Türk özel sektöründe örnekleri vard›. fiirketlerde amaç, ille son teknolojiyi kullanmak de¤il, yap›lan iflin daha az kaynakla, daha k›sa zamanda, yani biliflimi kullanarak yapmak için bir strateji oluflturmakt›. Bunu, devletler de yapmay› düflünüyordu. Türkiye de yapabilirdi. Böylece, Türkiye’de e-devlet kavram›, 2001-2002’de koalisyon hükümetleri döneminde ilk kez gündeme geldi. Avrupa Birli¤i taraf›ndan 2000-2010 aras›nda AB’yi ABD ile rekabet edebilir düzeye getirmeyi hedefleyen bir dizi karar aras›nda en önemlisi say›lan “e-Avrupa Eylem Plan›” AB taraf›ndan uygulamaya konuldu¤unda, bu plana paralel olarak Türkiye’de de “e-Türkiye Eylem Plan›” haz›rlanmas› ve uygulanmas› fikrî olufltu. Vak›f, buna yo¤un destek verdi. Plan, devlet bürokrasisinin edevlete dönüflmesini öngörüyordu. Çeflitli eksiklerine ra¤men iyi niyetli bir çabayd›. Proje baflar›ya ulaflt›¤› takdirde Türkiye, bilgi toplumu olma yolunda önemli ilerleme kaydedecekti. (Ne yaz›k ki proje, Vakf›n bütün uyar›lar›na ra¤men, sanayi toplumu dönemini ça¤r›flt›ran bir tutumla “kategorik olarak” ayr› ayr› eylemler projeler- olarak ele al›nm›fl ve “bütün” gözden kaç›r›lm›flt›. Projedeki eylem planlar› aras›nda ba¤lant›, hedef ve amaç bütünlü¤ü sa¤lanamam›flt›. Neticede Plan, lay›k›yla uygulanamadan rafa kalkt›. Yerine bir yenisi henüz yap›lmad›). 2002-03’te ülkemizde e-devlet uygulama düzeyini göstermesi bak›m›ndan flu verileri, 2012’de okumak ilginç olacak san›r›m: Geliflmifl ülkelerde e-devlet kullan›m oran› % 30-53 aras›nda de¤ifliyor. Türkiye’de bu oran % 3. Türkiye bu bak›mdan, Endonezya ve Rusya ile birlikte sonuncu s›rada yer al›yor. Türkiye’de 158 kamu kurumunun 109’unun web sitesi var. Bunlardan 4’ü sadece bilgi vermeye yönelik siteler. 24’ü elektronik belge sunabiliyor. Elektronik belge sunan bu kurumlar›n yaln›z % 3’ünde online ifllem yap›labiliyor. 81 kurum, elektronik posta 215 olana¤› sunuyor. 49 kamu kuruluflunun web sitesi yok. Bu kurumlardan 4’ü haz›rl›k aflamas›nda. 7’sinin sayfalar› sorunlu. 38 kurumda henüz bir hareket yok. 2003, ülkemizde e-devlet konusunda bir dönemeç oldu: En önemli ad›m 20 Ocak 2003’te at›ld›. K›sa ad› MERN‹S olan Merkezi Nüfus ‹daresi Sistemi 31 y›ll›k bir çal›flma ard›ndan nihayet yürürlü¤e girdi. (5 May›s 1972’de Mernis konusunda ilk çal›flma bafllam›fl, 1976’da Devlet Planlama teflkilat› taraf›ndan projelendirilmiflti). Devlet hizmetlerinin elektronik ortama tafl›nmas›, medyan›n gündem konusu oldu: *Dünya, 21 Ocak 2003: Kamuda “Bugün git, yer›n gel” bitiyor. Art›k vatandafllar kamu hizmetlerinden çok h›zl› ve fleffaf bir flekilde faydalanacaklar. • Günefl, 21 Ocak 2003: 112 saniyede nüfus cüzdan› al›nacak. Edirne’de oturan Ardahan’l› bir vatandafl gifle önünde en fazla 20-30 saniye bekleyerek vukuatl› nüfus kay›t örne¤i, 1 dakika 52 saniye bekleyerek nüfus cüzdan› alabilecek. • Milliyet, 22 Ocak 2003: MERN‹S kapsam›nda kimlik numaras› için kuyru¤a giren baz› vatandafllar numaray› ne yapacaklar›n› bilemedikleri gibi, MERN‹S’e “merinos” diyor. • Ekonomist, 26 Ocak 2003: e-devletin en önemli ad›m› MERN‹S’le at›ld›. 30 y›ll›k gecikmeyle hayata geçti. Bu gecikmenin, Türkiye’ye pahal›ya mal oldu¤u belirtiliyor. TBV’nin yapt›¤› hesaplamalara göre MERN‹S’in devreye geç girmesinin devlete ç›kard›¤› fatura 10 milyon Dolara ulaflt›. e-devlete do¤ru ad›mlar›n kararl› bir flekilde at›lmaya baflland›¤› 2003 y›l›nda, TBV bu yöndeki her türlü çal›flmay› destekleyip teflvik edilmesi gerekti¤ini düflündü. Bunu sa¤layacak bir mekanizman›n nas›l oluflturulaca¤›, TÜS‹AD’la görüflüldü. Türkiye’yi bilgi toplumuna giden yola nihayet ç›kartmay› hedefleyen bir hükümetin e-devlet giriflimlerini desteklemek amac›yla, TÜS‹AD’la birlikte, web üzerinden hizmet vermeye bafllayan devlet kurum ve kurulufllar›n›n etkinli¤ini de¤erlendiren yar›flmal› bir ödül sistemi yarat›ld›. Uzmanlardan oluflan bir jüri, yar›flmaya baflvuran projeleri baz› ölçütlere göre de¤erlendirecek ve gerçekten bir katma de¤er sa¤layan projelere ödül verecekti. (Bu konudaki teknik ayr›nt›lar için www.etrodulleri.org) e-Türkiye Ödülleri ödül sistemi, sivil toplum örgütlerinin, devlet nezdindeki tek ödül mekanizmas› oldu. Hâlâ da öyle. K›saca eTR Ödülleri denilen bu yöntemle, devlette örnek web uygulamalar›na dikkat çekilmesi, bu konuda www.hedefaof.com 216 Bilgi Ekonomisi yenilikçi giriflimlerin kamuoyuna tan›t›lmas›, baflar›l› giriflimlerin desteklenmesi ve özendirilmesi, bu yöndeki uygulamalar›n yayg›nlaflt›r›lmas›na katk›da bulunulmas› hedeflendi. ‹lk e-Türkiye Ödülleri, 23 Ekim 2003’te “Vatandafl Odakl› e-Devlet” alt bafll›¤›yla Sabanc› Center’da düzenlenen e-Devlet Kongresi’nde verildi. 2003’ten bu yana geçen 9 y›ll›k yo¤un çal›flma süresinde eTR Ödülleri, Avrupa Birli¤i çap›nda baflar›ya giden yolu da açt›: 2008’de “Kamudan Vatandafla e-Hizmetler” kategorisinde eTR Ödülü alan Adalet Bakanl›¤› SMS Bilgi Sistemi, ertesi y›l Avrupa Birli¤i e-Devlet Ödülü’ne lay›k görüldü. Böylece, bir Türk edevlet projesi AB taraf›ndan ödüllendirilmifl oldu. eTR Ödülleri, bürokrasinin, e-devlete yönelik heves ve taleplerini art›rmaya yarad›. Bürokraside sessiz sedas›z, kamuoyunda adlar› duyulmadan, hiç tan›nmadan, sadece ifllerini en iyi ve en verimli yapmaya çal›flarak, kurumlar›na bu ödülleri kazand›rmay› amaçlayan, bu yar›fla kat›lan, akl›n›-zihnini-dikkatini enerjisini bu projelere adayan bütün kat›l›mc›lar olmasa, e-devlete do¤ru gidiflimiz aksard›. eTR Ödülleri vas›tas›yla kamuoyu, e-devlet kavram›n› tan›d›. Ve uygulamalar›n artmas›yla da benimsedi. Sadece kamuoyu da de¤il. Bizzat “devlet,” bu ödüllerin göstermelik olmad›¤›n›, gerçek fayda sa¤lad›¤›n›, Yedinci eTR Ödülleri’nin “Cumhurbaflkanl›¤› himayesinde” verilmesiyle gösterdi. 10 Ocak 2010’da Çankaya Köflkü’nde Cumhurbaflkan› Abdullah Gül’ün de kat›ld›¤› bir törenle ödüller sahiplerini buldu. Sekizinci ve Dokuzuncu eTR Ödül törenleri ise TBMM Baflkanl›¤›’n›n himayesinde TBMM Tören Salonu’nda yap›ld›. e-devlet çal›flmalar›n›n, devletin en yüksek kat›nda böylesine önemsenmesini, e-devleti daha da gelifltirmeye yönelik her türlü giriflimi teflvik edecek, cesaretlendirecek ad›mlar olarak görüyoruz. Burada bir kazan-kazan durumu yaflan›yor: Devlet; bürokrasisini elektronik ortama tafl›y›p, daha h›zl›, daha verimli çal›flt›kça, vatandafl da devletin, daha güler yüzlü, daha verimli, daha h›zl› olabilece¤ini bizzat yaflay›p memnun oluyor. Bugün vatandafllar, 38 kamu kurumunun 293 hizmetini ‹nternet üzerinden al›yor. E-devletten yararlanan vatandafl say›s› 10 milyonu geçti. Devlet hizmetini pasif bir flekilde alan vatandafl, e-devletle birlikte aktif müflteriye dönüflme sürecine girdi. 2003 y›l›nda bugünleri ve bu say›lar› sadece hayal edebilirdik. Bugün gerçek oldu. Kullan›c› say›s› ve hizmet say›s› ad›m ad›m art›yor. E-devlet, bir yenilik olmaktan ziyade, art›k gündelik hayat›n bir parças› hâline geliyor. Bu sayede e-devlet uygulamas›n›n sa¤lad›¤› para tasarrufu da art›yor. Zaman tasarrufu art›yor. Hizmet daha h›zlan›yor. Bir zamanlar uzun s›ralar bekledikten sonra yap›labilen hizmetler, art›k tufllara basma süresine k›salm›fl durumda. Biz TBV olarak, e-devlet sayesinde elde edilen tasarrufun, her y›l kamuoyuna ayr›nt›l› bir flekilde aç›klanmas›n›n, e-devletin, vatandafl taraf›ndan daha takdir edilmesini sa¤layaca¤›n› düflünüyoruz. Tasarruf ve hele verimlilik hesab› yap›lmadan, ya da yap›lsa bile bunu kamuoyu ile bilgi-yo¤un bir flekilde paylaflmadan, e-devletin benimsenmesi zaman alacakt›r. e-devletin sa¤lad›¤› tasarrufa dair bilgi, kamuoyuna sistemsiz bir flekilde, güvenirli¤i tart›flmal› hesaplarla ve geç iletiliyor. • Ulusal Yarg› A¤› Biliflim Sistemi’nin (UYAP) 23 ayr› uygulamas›yla projenin bafllang›c›ndan Nisan 2011_e kadar yaklafl›k 1,6 milyar lira tasarruf edildi. • Sosyal Yard›m Bilgi Sistemi (SOYB‹S) sayesinde sadece 3 belgenin elektronik ortamda takibiyle k›rtasiye ve ulafl›m giderlerinden 2010 y›l›nda 11,8 milyon lira tasarruf sa¤land›. Araç Tescil ve Sürücü Belgesi ‹fllemleri (ASB‹S) Projesi ile ikinci el araçlar›n al›m sat›m›n›n noterlerde elektronik ortamda gerçeklefltirilmesiyle sadece baz› formlar›n ifllemden kald›r›lmas› sayesinde bir y›lda vatandafllar›n ödemesi gereken 21,9 milyon lira tasarruf elde edildi. • 2008-2010 döneminde uygulanan Elektronik Fatura Kay›t sistemi ve 2010 y›l› Kas›m ay›nda uygulamaya konan e-fatura uygulamas›yla 2008 y›l›ndan 2011 y›l› May›s ay›na kadar 218,5 milyon lira tasarruf sa¤land›. Bu hesaplar› Say›fltay’›n üstlenmesi için gerekli yasal düzenlemenin yap›lmas›n› öneriyoruz. Nitekim, Say›fltay Baflkan› da, yak›nlarda, Cumhurbaflkan›, Baflbakan ve TBMM Baflkan›’na yazd›¤› mektuplarda Say›fltay’›n, “kamu yönetiminin verimlilik, hesap verebilirlik, etkinlik ve saydaml›¤›n art›r›lmas› için Say›fltay’›n güçlendirilmesini” talep etti. Bu talep çerçevesinde yap›lacak yasal düzenlemelerle, e-devletin sa¤lad›¤› tasarruf ve verimlilik hesaplar› en ehil bir flekilde yap›labilir. TBV olarak, e-devleti ve onun, toplumsal yaflam›n her alan›ndaki uygulamas› olan e-dönüflümü, ülke ekonomisinde verimlili¤i art›rma, böylece de ülkemizin küresel rekabette daha h›zlanmas› f›rsat› olarak görüyoruz. Ama acaba e-devlet uygulamalar›n› vatandafl ne kadar benimsiyor? Ne kadar kullan›yor? www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü Bu soru hep akl›m›zdayd›. Kapsaml› bir anket çal›flmas›yla bu soruya yan›t arad›k. Anket sonuçlar› henüz de¤erlendiriliyor. Sonuçlan›nca kamuoyuna aç›klayaca¤›z. Böylece, bugüne kadarki çabam›zdan ne tür bir ç›kt› elde etti¤imizi görece¤iz. Bugün, sadece insanlar›n insanlarla de¤il, cihazlar›n cihazlarla iletiflime geçti¤i bu süper h›zl› iletiflim ça¤›nda, devlet örgütünün de bu h›zdan yararlanmamas› düflünülemez. ‹letiflimin, sabit cihazlardan mobil cihazlara kaymakta oldu¤u bu dönemde e-devletin de m-devlete (yani mobil devlet) do¤ru evrim yapmas› kaç›n›lmazd›. e-devletin mobil cihazlar üzerinden vatandafla ulaflmas›ndan söz ederken, baz› hükümetler, Facebook gibi sosyal paylafl›m sitelerini de e-devlet uygulamalar› için kullanmay› düflünmeye bafllad›. Hollanda, Malezya, Avustralya flimdilik bu konuyu dillendiren ilk ülkeler. Yenilikçi e-devlet uygulamalar› bu ülkelerden ç›kabilir. Ve, biliyoruz ki, Türkiye’den ç›kabilir... Belki de eTR Ödülleri’nin 10. y›l›ndan itibaren yeni bir kategori daha kurmam›z gerekecek: m-devlet uygulamalar›... Kaynak: http://www.bilgicagi.com/Yazilar/8900etrde_10_yila_dogru.aspx (Eriflim: 21.07.2012). ” Okuma Parças› E-Devlet Yat›r›mlar› ve Finansman› Ekonomide yaflanan dönüflüm, devletin yeniden yap›lanmas›n› gündeme getirmifltir. Yeni ekonomik yap›ya uyum çerçevesinde devletler de yeniden yap›lanmakta ve e-devlete dönüflmektedirler. E-devlet yap›lanmas› anlam›nda pek çok kurum, bu yönde yat›r›mlar yapmaktad›r. Bu yap›lanman›n en somut flekli devletin kendi d›fl›ndaki birimlerle olan iliflkisini bilgi otoyoluyla, a¤larla elektronikleflmektedir. Bütün yap›lan elektronik a¤larla birbirine ba¤lanmaktad›r. Bu yönde yap›lacak yat›r›mlara e-devlet yat›r›mlar› denmektedir. E-devlet yat›r›mlar›, e-devlet yat›r›mlar›n›n geri dönüfl süresi, sa¤lanan maliyet indirimleri ve kamu uygulamalar› aç›s›ndan önlenecek kaçaklar, kay›tl› ekonomiye geçifl sayesinde oldukça k›sa olaca¤› düflünüldü¤ünde, bu yat›r›mlar›n, tasarruf edilecek konular olarak de¤il, öncelik verilecek projeler olarak alg›lanmas› gerekmektedir. Edevlet yat›r›mlar›n›n geri dönüflümü uzun y›llara almayacakt›r. Kamu hizmetlerini bilgi ifllem temelinde verilmesi, iki tür yat›r›m yapmay› gerektirir. Birincisi bilgi otoyollar›n›n kurulmas›, ikincisi ise bilgi ifllem teknolojilerini ye- 217 nileme yat›r›mlar›d›r. Bilgi teknolojisinde de¤iflim s›kl›¤› 3 ay gibi k›sa bir süreye indi¤i düflünülürse, ikinci tür yat›r›mlar›n maliyetinin ne kadar yüksek oldu¤u ortaya ç›kacakt›r. Bilgisayar teknolojilerinin ekonomik ömrü 3 y›la, teknolojik ömrü 1 y›la inmifltir. Her geçen günde k›salmaktad›r. Bu yüzden e-devlette sürekli ve an›nda yat›r›m yap›labilmesi için finansal kaynaklara ihtiyaç vard›r. Bu yat›r›mlar› sadece bilgi ifllem yat›r›mlar› olarak görmek yanl›flt›r. Kurumdaki tüm birimleri ilgilendiren bu yat›r›mlara bütünsel bir yaklafl›m gerekir. E-devletin iflletiminden sorumlu vas›fl› teknik eleman istihdam› içinde bu gereklidir. Bu nedenle finansman sorununu çözmek için klasik bütçeleme usullerinin yan› s›ra yeni modeller oluflturulmal›d›r. Bu modellerden baz›lar›n› flu flekilde s›ralayabiliriz. • Reklamlar: E-devlet servislerinin sunuldu¤u ortamlara al›nacak ticari reklamlarla gelir elde edilebilir. • Üyelik Ücreti: Servisleri kullanmak isteyen kullan›c›lar üyelik sistemiyle belirli bir ücret öderler ve bunun karfl›l›¤›nda çeflitli konularda kifliye/kuruma özel katma de¤erli hizmetler alabilirler. • Kullan›m Ücreti: Kamu hizmetlerini online alanlardan ifllem bafl›na belirli bir ücret talep edilir. Kullan›c›lar online ifllem yapman›n rahatl›¤›n› yaflarken, devlet buradan gelir elde edebilir. • Yap-‹fllet Modeli: Yaz›l›m, dan›flmanl›k ve di¤er servis hizmetleri üzerinden ücret elde ederek yapt›klar› yat›r›m›n geri dönüflünü sa¤larlar. Di¤er birimlere hizmet verebilirler. Tüm e-devlet yat›r›mlar›n› sadece devletin kaynaklar›yla yapmaya çal›flmak gerçekçi olmaktan çok uzakt›r. Kamunun faydas› gözetilerek özle sektörün de yat›r›m yapmas›n› sa¤layacak modeller mutlaka uygulanmal›d›r. Örne¤in ‹ngiltere’deki PFI (Özel Finans Giriflimi-Private Finance Initiative) modeli benzeri flekilde d›fl kaynak kullan›m›, yap-ifllet-devret veya gelir paylafl›m›na dayal› modeller önemli bir finans kayna¤› oluflturabilir. • Yurt D›fl› Krediler: Dünya Bankas›n›n bu yöndeki kredilerinden yararlanmak mümkündür. Ayr›ca, Avrupa Birli¤i’nin bu konulardaki fonlar› kullan›labilir. Kaynak: Arif Özsa¤›r (2007). Bilgi Ekonomisi, Nobel Yay›nc›l›k, Ankara. www.hedefaof.com 218 Bilgi Ekonomisi Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. a 4. e 5. a 6. d 7. e 8. c 9. b 10.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Ekonomisinde Devletin Rolü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektronik Devlet: Kavram ve Tan›m” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektronik Devlet: Kavram ve Tan›m” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektronik Devletin Gereklilikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektronik Devletin Gereklilikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektronik Devletin Amaçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Elektronik Devletin Etkileflim Alanlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektronik Devlet Uygulamalar›nda Karfl›lafl›lan Sorunlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Elektronik Devlet Uygulamalar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Elektronik Devlet Uygulamalar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Ar-Ge harcamalar›n›n GSYH içindeki pay›n›n % 3, özel sektör harcamalar›n›n GSYH içindeki pay›n›n % 2, araflt›rmac› say›s›n›n 300 bin ve özel sektör araflt›rmac› say›s›n›n 180 bin olmas› hedeflenmifltir. S›ra Sizde 2 Vergilerin beyan› ve tahsilinin daha sa¤l›kl› yap›lmas› ile daha etkin ve adaletli bir vergi toplama düzenine geçilebilece¤i, çifte vergilendirmenin önlenebilece¤ini, vergi gelirlerinin artaca¤›n› ve vergi idaresinin daha sa¤l›kl› bir yap›ya kavuflaca¤› söylenebilir. S›ra sizde 3 E-devlet uygulamas› devlet ile ifl dünyas› aras›ndaki etkileflimi daha kolay ve h›zl› hâle getirecektir. Bu yolla bürokratik süreçteki ifllemlerin azalmas› ve hizmet sunumunun daha etkin hâle gelmesiyle hem yat›r›mc›lar hem de yat›r›mlar aç›s›ndan daha iyi ifl f›rsatlar›na zemin oluflturacakt›r. S›ra Sizde 4 Cenaze ifllemleri, ölüm ilan ve kay›tlar›, veraset, miras, tapu gibi hukuki alanlarda etkileflimin sa¤land›¤› söylenebilir. S›ra Sizde 5 Emeklilik d›fl›nda, kurumsal bilgi, mevzuat, sigortal›l›k, genel sa¤l›k sigortas› ve e-SGK ilgili hizmetler verilmektedir. S›ra Sizde 6 2011 y›l› itibar›yla hanelerin % 42,9’u ‹nternet eriflim imkân›na sahiptir. Geniflbant ‹nternet (ADSL, kablolu ve kablosuz sabit ba¤lant›lar ile 3G ba¤lant›lar›) eriflimi ise % 39,3 oran›ndad›r. S›ra Sizde 7 Aile, e¤itim, gençlik ve spor, ifl ve kariyer, sosyal güvenlik, sa¤l›k, çevre ve tar›m, ulafl›m ve iletiflim, kültür ve sanat, adalet ve hukuk, kurumlar ve mevzuat, turizm ve yurt d›fl›na yönelik bilgi ve hizmetler. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar As›m, B. (2008). “e-Devlet: Kamu Yönetiminde Yeni Perspektifler, F›rsatlar ve Zorluklar” (Ed: A. Balc›, A. Nohutçu, N. K. Öztürk ve B. Coflkun), Kamu Yönetiminde Ça¤dafl Yaklafl›mlar, Seçkin Yay›nc›l›k, Ankara. Bilgino¤lu, M. A. ve Marafl, G. (2011). “Kamu Yönetiminde E-Devlet: Kuramsal Geliflmeler ve Uygulamaya Yans›malar›”, Uluslararas› 9. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 23-25 Haziran 2011, Saraybosna- Bosna Hersek. Coflkun, B. (2008). “Kamu Yönetiminde Yeniden Yap›lanma Üzerine” (Ed: A. Balc›, A. Nohutçu, N. K. Öztürk ve B. Coflkun), Kamu Yönetiminde Ça¤dafl Yaklafl›mlar, Seçkin Yay›nc›l›k, Ankara. Ça¤atay, U. ve Tecim, V. (2009). “Avrupa Birli¤i ve EDevlet Öncelikleri Aç›s›ndan CBS Tabanl› De¤erleme Haritalar›n›n Üretimi”, Aksaray Üniversitesi ‹‹BF Dergisi, 1 (1), 15-28. Çelen, F. K., Çelik, A. ve Sefero¤lu, S. S. (2011). “Türkiye’deki e-Devlet Uygulamalar›n›n De¤erlendirilmesi”, Akademik Biliflim 2011, 2-4 fiubat 2011, ‹nönü Üniversitesi, Malatya. www.hedefaof.com 7. Ünite - Bilgi Ekonomisinde Kamu Sektörü Çelikkol, Ö. (2008). Kamu Yönetiminde e-Devlet Yap›lanmas› ve Türkiye ‹çin e-Devlet Model Önerisi, T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dal›, Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Isparta. Demirel, D. (2006). “E-Devlet ve Dünya Örnekleri”, Say›fltay Dergisi, 61, 83-118. Emina¤ao¤lu, M. ve Gökflen, Y. (2009). “Bilgi Güvenli¤i Nedir, Ne De¤ildir, Türkiye’de Bilgi Güvenli¤i Sorunlar› ve Çözüm Önerileri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 (4), 1-15. Eroksal, G., Ünver, B. ve Taslak, S. (2011). “E-Devlet Uygulamalar›nda Japonya ve Türkiye’nin Karfl›laflt›r›lmas›”, Uluslararas› 9. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 23-25 Haziran 2011, Saraybosna- Bosna Hersek. Göcen, A., Gök, A. ve fiengönül, A. (2011). “Türkiye’de E-Devlet ‹le Di¤er E Uygulamalar› ve E-Devlet Kanun Tasar›s›n›n Yorumlanmas›”, Uluslararas› 9. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 23-25 Haziran 2011, Saraybosna- Bosna Hersek. Gülener, S. ve Biriciko¤lu, H. (2007). “Bilgi Toplumunda Hesap Verebilirlik (Hesap Verme Sorumlulu¤u) Anlay›fl› ve Türk Kamu Yönetimine Etkileri”, Uluslararas› 6. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 26-28 Aral›k 2007, ‹stanbul. ‹nce, N. M. (2001). Elektronik Devlet: Kamu Hizmetlerinin Sunulmas›nda Yeni ‹mkânlar, DPT, Ankara. Kelleci, M. Ali. (2003). Bilgi Ekonomisi, ‹flgücü Piyasas›n›n Temel Aktörleri ve Eflitsizlik: E¤ilimler, Roller, F›rsatlar ve Riskler, Ekonomik Modeller ve Stratejik Araflt›rmalar Genel Müdürlü¤ü, DPT Yay›n No: 2674. http://ekutup.dpt.gov.tr (15.05.2012). Kutlu, E. ve Taban, S. (2007). Bilgi Toplumu ve Türkiye, Nisan Kitabevi, Eskiflehir. Montazer, G. Ali., Fallahi, M. ve Beig, L. (2007). “The Influences of E-government on Reaching to Good Governance”, Uluslararas› 6. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 26-28 Aral›k 2007, ‹stanbul. Nohutçu, A. (2009). “E-Government Policies as an Emerging and Innovative Public Policymaking Area: Turkish Case”, Uluslararas› 7. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 30-31 Ekim, 1 Kas›m 2009, Yalova, Türkiye. 219 O¤urlu, Y. (2011). “Türkiye’de E-Devlet Kap›s› ve EHizmet Sunumlar›”, Uluslararas› 9. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 23-25 Haziran 2011, Saraybosna- Bosna Hersek. Özsa¤›r, A. (2007). Bilgi Ekonomisi, Nobel Yay›nevi, Ankara. fientürk, Ü. (2003). “De¤iflen Paradigmalar Ba¤lam›nda E-Devletin Baz› Toplumsal Boyutlar›”, II. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 17-18 May›s 2003, Kocaeli Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi, Kocaeli. Türkcan, E. (2001). “Teknoloji Ça¤›nda Türkiye’nin Yeri: Türkiye’yi Ça¤a Tafl›yacak Bilim ve E¤itim Politikalar›”, Yeni Ekonomi El Kitab›, içinde, 173-181, TCMB, Ankara. www.hedefaof.com 8 B‹LG‹ EKONOM‹S‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgi üretimi olarak kabul edilen ekonomik faaliyetlerin Türk ekonomisindeki boyutlar›n› aç›klayabilecek, Bilgi sektörünün Türk ekonomisindeki istihdam pay›n›, bilgi ekonomileri ile karfl›laflt›rmal› olarak ortaya koyabilecek, Bilgi ekonomisi endeksleri bak›m›ndan Türkiye’nin ulaflt›¤› durumu de¤erlendirebilecek, Bilgi ve iletiflim teknolojileri sektörünün Türk ekonomisindeki yerini analiz edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • E¤itim Harcamalar› • Ar-Ge Harcamalar› • Bilgi ve ‹letiflim Teknolojisi Harcamalar› • Bilgi ‹flgücü • Bilgi Endeksi ‹çindekiler Bilgi Ekonomisi Bilgi Ekonomisi ve Türkiye www.hedefaof.com • • • • B‹LG‹ ÜRET‹M‹ B‹LG‹ SEKTÖRÜNDE ‹ST‹HDAM B‹LG‹ ENDEKSLER‹ VE TÜRK‹YE B‹LG‹ VE ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹ SEKTÖRÜNÜN TÜRK EKONOM‹S‹NDEK‹ YER‹ Bilgi Ekonomisi ve Türkiye B‹LG‹ ÜRET‹M‹ Bilgi üretiminin bir ekonomideki boyutlar›n›n belirlenmesi, gerekli istatistiksel verilerin varl›¤›na ve çeflitlili¤ine ba¤l›d›r. Detayl› istatistiksel verilere sahip olan ülkeler, bilgi üretiminin ölçülmesi amac›yla gelifltirilen tüm yöntemleri kullanabilmektedirler. Buna karfl›l›k, detayl› verilerin bulunmamas› durumunda yap›lan çal›flmalarda, bilgi üretimi olarak kabul edilen ana faaliyetlerin incelenmesi yoluna gidilmektedir Türkiye’de detayl› istatistiksel verilerin bulunmamas› nedeniyle, Porat (1977) ve SIRA S‹ZDE OECD (1981, 1986) taraf›ndan bilgi üretiminin ulusal üretim içindeki pay›n›n belirlenmesi amac›yla kullan›lan yöntemlerden yararlan›lamam›flt›r. Bunun yerine, daha az detayl› veriye ihtiyaç duyan ve Machlup (1962) ile Bell (1972) taraf›ndan uyD Ü fi Ü N E L ‹ M gulanan yöntemlerin kullan›lmas› yoluna gidilmifltir. Detayl› verinin bulunmamas› durumunda bilgi üretiminin boyutlar›; e¤itim harcamalar›, Ar-Ge harcamalar› ve S O R U B‹T harcamalar›n›n ulusal üretimdeki paylar› incelenerek belirlenmektedir. Bilgi üretiminin ulusal gelirdeki pay›n› belirlemek amac›yla yap›lan çal›flmalar D ‹ K K A T ve bu çal›flmalarda izlenen yöntem için üçüncü bölümde yer alan “Bilgi Üretimi ve Ulusal Gelir” bafll›¤›na yeniden bak›labilir. SIRA S‹ZDE N N E¤itim Harcamalar› AMAÇLARIMIZ Bilgi ekonomisine dönüflen ülkelerde en önemli faaliyetlerden biri e¤itimdir. E¤itim faaliyetinin bilgi ekonomisinde önem kazanmas›n›n temel nedeni, bilgi ve teknoloji üretebilecek ifl gücünün yetifltirilmesinde önemli bir katk› sa¤lamas›d›r. TabK ‹ T A P lo 8.1 bilgi ekonomisi olarak kabul edilen, ABD, Almanya, Avusturya, Fransa, ‹ngiltere ve Japonya ile henüz bilgi ekonomisine dönüflmemifl olan Polonya karfl›s›nda Türkiye’deki e¤itim harcamalar›n› incelemek amac›yla düzenlenmifltir. TELEV‹ZYON Tablo 8.1’de 2000-2009 y›llar› aras›nda bilgi ekonomisi olarak kabul edilen ülkelerde kamu e¤itim harcamalar›n›n GSY‹H pay›n›n %4-% 6,8 aras›nda de¤iflti¤i gözlenmektedir. Bunun bir istisnas› bilgi ekonomisi olan Japonya’d›r. Türkiye’nin ‹ N T E R%2,7-% NET ele ald›¤›m›z y›llar aras›nda e¤itim için ay›rd›¤› kamu kaynaklar›, 3,8 aras›nda de¤iflmektedir. MAKALE www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 222 Bilgi Ekonomisi Tablo 8.1 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde Kamu Sektörü E¤itim Harcamalar›n›n GSY‹H ‹çindeki Pay› (2000-2009),Yüzde olarak Ülkeler Kaynak: EUROSTAT. http://appsso.eurostat. ec.europa.eu/nui. Eriflim Tarihi:22.05.2012. 2000 2002 2004 2006 2009 ABD 4,9 5,4 5,3 5,4 5,4 Almanya 4,4 4,7 4,6 4,4 4,5 Avusturya 5,6 5,4 5,4 5,4 5,4 Finlandiya 6,0 6,2 6,4 6,1 6,8 Fransa 6,0 5,9 5,8 5,6 5,8 Hollanda 4,9 5,1 5,4 5,4 5,9 ‹ngiltere 4,6 5,1 5,1 5,4 5,6 Japonya 3,8 3,6 3,5 3,4 3,6 Polonya 4,8 5,1 5,4 5,2 5,1 Türkiye 3,4 2,7 3,0 3,5 3,8 Araflt›rma Gelifltirme Harcamalar› Bilgi üretimi olarak ele al›nan ikinci kalem, Ar-Ge harcamalar›d›r. Bell (1972) bilgi toplumunda teorik bilginin eksen prensip hâline geldi¤ini belirtmifltir. Bilgi ekonomisinde teorik bilginin bu flekilde önem kazanmas›, bilginin temelini oluflturan ArGe faaliyetlerinin önemini art›rm›flt›r. Machlup’un (1962) ve Bell’in (1972) bilgi üretiminin ulusal gelir içindeki pay›n› belirlemek için kulland›¤› göstergelerden biri, Ar-Ge harcamalar›d›r. Bilgi ekonomisine dönüflen ülkeler, 1960’l› y›llardan itibaren ulusal gelirlerinin yaklafl›k %3’ünü Ar-Ge faaliyetlerine ay›rm›fllard›r. Bu oran, daha sonra di¤er ülkelerin de ulaflmay› hedefledikleri bir oran hâline gelmifltir (Dura- Atik, 2002: 210). Tablo 8.2 Türkiye’de ve baz› ülkelerde Ar-Ge harcamalar›n›n GSY‹H içindeki pay›n› göstermektedir. Tabloda yer alan ülkeler Ar-Ge harcamalar›n›n GSY‹H pay› bak›m›ndan iki grupta toplanabilir. ‹lk grup GSY‹H’sinin %1’inden fazlas›n› Ar-Ge harcamas›na ay›r›rken ikinci grup GSY‹H’sinin %1’inden az›n› Ar-Ge için ay›rmaktad›r. Türkiye, 2000-2009 döneminde Ar-Ge için ay›rd›¤› pay aç›s›ndan ikinci grupta yer almaktad›r. Finlandiya ve Japonya, GSY‹H’lerinin %3’ünden fazlas›n› Ar-Ge için ay›rmaktad›rlar. Tablo 8.2 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde Ar-Ge Harcamalar›n›n GSY‹H ‹çindeki Pay› (2000-2009),Yüzde olarak Ülkeler Kaynak: EUROSTAT. http://appsso.eurostat .ec.europa.eu/tgm. Eriflim Tarihi:22.05.2012. 2000 2002 2004 2006 2009 ABD 2,6 2,5 2,5 2,6 2,7 Almanya 2,4 2,5 2,5 2,5 2,8 Avusturya 1,9 2,2 2,2 2,4 2,7 Finlandiya 3,3 3,3 3,5 3,6 3,6 Fransa 2,1 2,2 2,1 2,1 2,2 Hollanda 1,9 1,8 1,3 1,8 1,8 ‹ngiltere 1,8 1,7 1,7 1,7 1,8 Japonya 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Polonya 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 Türkiye 0,4 0,5 0,5 0,6 0,9 www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 223 8. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve Türkiye S O R U Tablo 8.2’de yer alan ve bilgi ekonomisi olarak kabul edilen ‹ngiltereDve‹ KABD K A T gibi ülkelerde, GSY‹H’den Ar-Ge için ayr›lan pay›n %3’ün alt›nda olmas› flafl›rt›c› gelebilir. Bu ülkelerde, günümüzde oran›n düflüklü¤ü, Ar-Ge harcamalar›nda geçmiflte hedeflenen %3’lük oraSIRA S‹ZDE na ulafl›ld›ktan sonra doyma durumuna ulafl›lmas› ile aç›klanmaktad›r. Nitekim, ABD’de 1963-1965 döneminde ortalama %3,4 olan oran, daha sonra düflme e¤ilimine girmifltir (Dura, 1990: 170). AMAÇLARIMIZ S O R U D‹KKAT N N Bilgi ekonomilerinde Ar-Ge harcamalar›n›n pay› kadar Ar-Ge harcamalar›n›n K ‹ T Aharcamalar›P yap›s› da dikkatle incelenmesi gereken önemli bir konudur. Ar-Ge n›n yap›s› ile anlat›lmak istenen, harcamalar›n finansman›nda ve fonlar›n kullan›lmas›nda hangi kurumlar›n pay sahibi oldu¤udur. Ar-Ge harcamalar›; kamu sektörü, özel sektör, üniversiteler ve kâr-d›fl› kurumlar taraf›ndan Tfinanse ve E L E V ‹ Z Yedilmekte ON yine bu kurumlar taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Tablo 8.3, bilgi ekonomileri ve Türkiye’de finansman kaynaklar› bak›m›ndan Ar-Ge harcamalar›n›n yap›s›n› vermektedir. 2009 y›l› itibariyle, özel sektörün Ar-Ge ‹NTERNET faaliyetlerini en çok finanse etti¤i ülkeler; Japonya (% 78,2), Finlandiya (% 68,1), ABD (% 67,3) ve Almanya (% 66,1)’dir. Özel sektörün Ar-Ge harcamalar›n›n finasman›ndaki pay›n›n yüksekli¤i, dünya piyasalar›na satt›¤› ürünlerin rekabet gücüMAKALE nün yüksekli¤inden kaynaklanmaktad›r. Dünya piyasalar›nda rekabet gücü yüksek ürünlere sahip olan ülkelerde, özel sektörün yenilikleri desteklemek için ArGe faaliyetlerine önem verdi¤i bilinmektedir. Tablo 8.3’te yer alan ülkelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Türkiye aç›s›ndan en fazla dikkat çeken nokta, %20,3’lük payla üniversite kesiminin Ar-Ge faaliyetlerine en çok destek veren ülke olarak karfl›m›za ç›kmas›d›r. Türkiye, son y›llarda bilgi ve teknoloji üretmede üniversiteleri daha fazla desteklemifl, üniversitelere aktar›lan araflt›rma fonlar›nda art›fla gitmifltir. Türkiye’de özel sektör, Ar-Ge faaliyetlerinin finasman› aç›s›ndan henüz bilgi ekonomilerinin ulaflt›¤› düzeye ulaflmam›flt›r. Kamu Sektörü Özel Sektör Üniversiteler Kâr-d›fl› Kurumlar Kayna¤› Bilinmeyen ABD 27,1 67,3 2,6 3,0 0,0 Almanya 29,7 66,1 — 0,3 3,9 Avusturya 34,9 47,1 0,7 0,6 16,7 Finlandiya 24,0 68,1 0,1 1,1 16,7 Fransa 38,6 52,4 1,2 0,9 6,9 Hollanda 40,9 45,1 0,3 2,8 10,8 ‹ngiltere 32,6 44,5 1,3 5,0 15,6 Japonya 15,6 78,2 5,1 0,7 0,4 Polonya 60,4 27,1 6,7 0,3 5,5 Türkiye 31,6 41,3 20,3 3,7 0,0 Ülkeler Bilgi ve ‹letiflim Teknolojisi Harcamalar› Machlup’un (1962) analizlerinde bilgi sektörünün üretimdeki pay›n› hesaplamak için kullan›lan iletiflim araçlar›, iletiflim makineleri ve bilgi hizmetleri kalemlerinin yerini günümüzde B‹T kalemi alm›flt›r. Tablo 8.4, Türkiye ve seçilmifl ülkelerde B‹T harcamalar›n›n GSY‹H pay›n› göstermek amac›yla düzenlenmifltir. Tablo 8.4’teki veriler, B‹T harcamalar›n›n GSY‹H pay›n›n ele al›nan ülkelerde 2005 y›l› itibar›yla %3,6-% 7,9 aral›¤›nda de¤iflti¤ini göstermektedir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE Ar-Ge harcamalar›n›n AMAÇLARIMIZ yap›s›: Ar-Ge harcamalar›n›n kamu sektörü, özel sektör, üniversiteler veK kâr ‹ d›fl› T A P kurumlar aras›nda hangi oranlarda finanse edildi¤ini ve kullan›ld›¤›n› ifade eder. TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Tablo 8.3 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde Ar-Ge Harcamalar›n›n Finans Kaynaklar› Aras›nda Da¤›l›m› (2009),Yüzde olarak Kaynak: EUROSTAT. http://appsso.eurostat .ec.europa.eu/tgm. Eriflim Tarihi:22.05.2012. 224 Bilgi Ekonomisi Tablo 8.4 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde B‹T Harcamalar›n›n GSY‹H Pay› (2000 ve 2005),Yüzde olarak Ülkeler 2000 2005 Bulgaristan 3,9 3,8 ‹ngiltere 8,1 7,3 Japonya 8,6 7,5 Kaynak: EUROSTAT. http://appsso.eurostat.ec .europa.eu/tgm. Eriflim Tarihi:22.05.2012. Romanya 3,1 3,6 Türkiye 7,9 7,9 SIRA S‹ZDE Bilgi ekonomisi SIRA olarak S‹ZDE örnek ald›¤›n›z bir ülkede, e¤itim harcamalar›n›n ulusal gelir içindeki pay›n›n %5, Ar-Ge harcamalar›n›n ulusal gelir içindeki pay›n›n ise %3 oldu¤unu kabul edelim. Türkiye’nin ayn› oranlar› yakalamas› hâlinde, örnek al›nan ülke ile TürkiÜ fi Ü N E L ‹ M ye’nin bilgi Düretim faaliyetlerinin de¤er olarak ayn› olup olmayaca¤›n› aç›klay›n›z. 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U B‹LG‹ SEKTÖRÜNDE ‹ST‹HDAM S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N Bilgi ifl gücü: Bilginin toplanmas›, üretilmesi ve SIRA S‹ZDE da¤›t›lmas› ile ilgili mesleklerde çal›flanlard›r. AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ MAKALE K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Bilgi ekonomilerinde bilgi üretiminin önceki ekonomik geliflme aflamalar›na göre daha fazla önem istihdam yap›s›n›n da de¤iflmesine yol açm›flt›r. Bilgi üretim D ‹ kazanmas›, KKAT faaliyetleri olarak ele ald›¤›m›z e¤itim ve Ar-Ge faaliyetleri baflta olmak üzere; bilginin toplanmas›, üretilmesi ve da¤›t›lmas› ile ilgili tüm mesleklerde istihdam edilenler bilgi SIRA S‹ZDE ifl gücü olarak adland›r›lmakta ve bilgi sektöründeki istihdam› oluflturmaktad›r. SIRA S‹ZDE istihdam pay›n›n belirlenmesinde, bilgi üretiminin ulusal gelir Bilgi sektörünün AMAÇLARIMIZ içindeki pay›n›n belirlenmesinde oldu¤u gibi farkl› yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Burada bilgi sektörünün istihdam pay›, Katz (1986) taraf›ndan bilgi sektörünün istihD Ü fi Ü N E L ‹ M dam pay› belirlenirken dikkate al›nan; mesleki ve teknik elemanlar ve ilgili çal›flanK ‹ T A ve P üst düzey yöneticiler ile büro personeli olmak üzere üç meslar, idari personel S O R U lek grubunun toplam istihdamdaki pay› hesaplanarak belirlenmifltir. TELEV‹ZYON D ‹ K K istihdamdaki AT Bilgi sektörünün pay›n› belirlemek amac›yla yap›lan çal›flmalar ve bu çal›flmalarda izlenen yöntem için üçüncü bölümde yer alan “Bilgi Üretimi ve Meslek Yap›s›” bafll›¤›na yeniden bak›labilir. SIRA S‹ZDE N N ‹NTERNET Bilgi ekonomilerinde bilgi üretiminin artmas›na paralel olarak bilgi ifl gücünün AMAÇLARIMIZ istihdam pay›n›n yükselmesi, bilgi sektörünü istihdam›n en kalabal›k oldu¤u sekM A Kgetirmifltir. ALE tör konumuna 2009 y›l› itibariyle, baflta Hollanda (% 59,3), ‹ngiltere (% 53,8) ve Almanya (% 53,6) olmak üzere çok say›da bilgi ekonomisinde, bilgi sekK ‹ T A P törü, tek bafl›na ifl gücünün en az yar›s›na istihdam sa¤lamaya bafllam›flt›r (Bkz. Tablo 8.5). 2009 y›l› itibar›yla, Türkiye’de bilgi sektörünün istihdam pay› %28,7’dir. Bu oran, Türkiye’nin, bilgi sektörünün istihdam pay› bak›m›ndan henüz bilgi ekoTELEV‹ZYON nomilerinin sahip olduklar› orana ulaflmad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Bununla birlikte, Tablo 8.5’te yer alan istihdam oranlar›, 1999-2009 döneminde Türkiye’de bilgi sektörünün istihdam pay›n›n yükselmekte oldu¤unu, %14,6’dan %28.7’ye ulaflt›‹NTERNET ¤›n› göstermektedir. MAKALE www.hedefaof.com 8. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve Türkiye Ülkeler 1999 2002 2005 2009 Almanya 50,6 52,6 53,5 53,6 Avusturya 44,1 45,5 50,5 50,0 Finlandiya 48,2 40,9 50,0 50,3 .. 51,2 51,6 52,7 Hollanda 58,7 59,1 58,4 59,3 ‹ngiltere .. .. .. 53,8 Polonya 37,1 39,1 39,2 39,7 Türkiye 14,6 24,6 27,0 28,7 Fransa 225 Tablo 8.5 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde Bilgi Sektörünün ‹stihdamdaki Pay› (19992009),Yüzde olarak Kaynak: ILO, International Labour Statistics, www.ilo.org’den al›nan verilerden hesaplanm›flt›r. Bilgi ekonomilerinde bilgi sektörünün toplam istihdam içindeki pay›n›n incelenmesi yan›nda, kad›n ve erkek ifl gücünün bilgi sektöründeki paylar›n›n da incelenmesi gerekmektedir. Bilgi ekonomilerinde bilgi sektöründeki pek çok iflin fiziksel bir güç gerektirmemesi, sektördeki baz› mesleklerde esnek çal›flma saatleri, kad›n ifl gücünün e¤itim düzeyinin yükselmesi ve bilgiye dayal› mesleklerin genellikle yerleflim bölgelerinde veya bu bölgelere yak›n yerlerde bulunmas› gibi faktörler, hem kad›nlar›n çal›flma hayat›na daha fazla girmelerini hem de bilgi sektöründe daha fazla oranda istihdam edilmelerini sa¤lam›flt›r. Tablo 8.6’daki veriler, Türkiye (% 31,4) ve Polonya (% 51) d›fl›ndaki ülkelerde, istihdam edilen kad›nlar›n en az %55’inin bilgi sektöründe istihdam edildi¤ini gözler önüne sermektedir. Tablo 8.6’daki oranlar, Tablo 8.5’teki oranlar ile karfl›laflt›r›l›rsa kad›n ifl gücünün bilgi sektöründeki istihdam oran›n›n, toplam ifl gücünün bilgi sektöründeki ortalama istihdam oran›ndan yüksek oldu¤u görülür. Tablo 8.5’te, toplam ifl gücünün bilgi sektöründeki istihdam oran›, hiçbir ülkede %60’›n üzerine ç›kmazken Tablo 8.6’daki pek çok ükede kad›n ifl gücünün bilgi sektöründeki istihdam pay› %60’›n üzerindedir. Ülkeler 1999 2002 2005 2009 Almanya 60,5 60,5 61,9 62,0 Avusturya 51,2 53,1 56,9 55,3 Finlandiya 61,9 54,1 55,6 56,4 .. 58,6 58,7 59,7 Hollanda 63,3 64,6 64,2 64,8 ‹ngiltere .. .. .. .. Polonya 48,8 48,6 50,5 51,0 Türkiye 14,7 20,9 25,1 31,4 Fransa Tablo 8.6’da, Hollanda d›fl›ndaki ülkelerde erkek ifl gücünün yar›s›ndan az›n›n bilgi sektöründe ifl buldu¤u görülmektedir. Kad›n ifl gücünün tersine, erkek ifl gücünün bilgi ekonomisi olarak adland›r›lan ço¤u ülkede (Almanya, ‹ngiltere, Finlandiya, Fransa), bilgi sektöründeki istihdam oran› %50’nin alt›ndad›r. Erkek ifl gücünün bilgi sektöründe kad›n ifl gücüne göre daha az oranda çal›flmas›, tar›m ve sanayi sektörlerinde daha yo¤un olarak istihdam edilmelerinden kaynaklanmaktad›r. www.hedefaof.com Tablo 8.6 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde Kad›n ‹fl Gücünün Bilgi Sektöründeki istihdam Oran› (1999-2009),Yüzde olarak Kaynak: ILO, International Labour Statistics, www.ilo.org’den al›nan verilerden hesaplanm›flt›r. 226 Bilgi Ekonomisi Tablo 8.7 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde Erkek ‹flgücünün Bilgi Sektöründeki ‹stihdam Oran› (1999-2009), Yüzde olarak Ülkeler 1999 2002 2005 2009 Almanya 43,0 45,2 46,7 46,6 Avusturya 38,7 39,4 45,3 45,6 Finlandiya 36,0 44,0 44,0 44,8 .. 45,0 45,5 46,5 Kaynak: ILO, International Labour Statistics, www.ilo.org’den al›nan verilerden hesaplanm›flt›r. Hollanda 55,2 54,7 53,7 54,7 ‹ngiltere .. .. .. 49,4 Polonya 27,7 28,1 29,8 30,6 Türkiye .. 26,0 27,0 28,0 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 2 AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE B‹LG‹ ENDEKSLER‹ VE TÜRK‹YE Uluslararas› taraf›ndan gelifltirilen çeflitli endekslerle, ülkelerin bilgi ekoD Ükurulufllar fi Ü N E L ‹ M O R U nomisi olmaS yolunda kaydettikleri geliflme ölçülmektedir. Burada, bilgi ekonomileri karfl›s›nda Türkiye’nin durumunu ortaya koymak amac›yla ele alaca¤›m›z enS O R U deksler; bilgiD ‹endeksi, bilgi ekonomisi endeksi ve a¤a haz›rl›k endeksidir. KKAT S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Türkiye’de kad›n ifl gücünün bilgi sektöründeki istihdam oran›n›, bilgi ekonomilerinin sahip oldu¤u düzeye yükseltmek için yap›lmas› gerekenleri aç›klay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Fransa D ‹ K K A T karfl›laflt›rmal› olarak ortaya koymak amac›yla burada kullan›lacak Türkiye’nin durumunu SIRA S‹ZDE endekslerle ilgili detayl› bilgi için üçüncü bölümde yer alan “Bilgi Ekonomisinin Endekslerle Ölçülmesi” konusuna yeniden bak›labilir. SIRA S‹ZDE N N N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Tablo ‹ N T E R8.8 NET Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde ‹ N T E R N E TBilgi Endeksi, Bilgi Ekonomisi M A K A L E Endeksi ve Ülke S›ralamas› (2000 M A K A ve L E 2012) Kaynak: http://info.worldbank .org/etools/kam2/KA M_page5.asp. Eriflim tarihi:(23.06.2012) AMAÇLARIMIZ Tablo 8.8’de yer alan 2000 ve 2012 endeks de¤erlerini karfl›laflt›rd›¤›m›zda, ‹sAMAÇLARIMIZ veç’in birinci s›radaki yerini korudu¤unu, Almanya ve Finlandiya’n›n daha üst s›ralara yükseldiklerini, K ‹ T A P di¤er ülkelerin ise s›ralamada daha gerilere gittiklerini gözlüyoruz. ‹sveç, Almanya ve Finlandiya d›fl›ndaki ülkeler, bilgi ekonomisi olma yo‹ T verilerine A P lunda 2000K y›l› göre daha geriye gitmifllerdir. 2000-2012 aras›nda Türkiye 62’nci s›radan, 69’uncu s›raya gerilemifltir. 2012 y›l›nda ‹sveç’in bilgi ekonomisi TELEV‹ZYON endeksi de¤eri 9,43, bilgi endeksi de¤eri ise 9,38’dir. Türkiye’nin bilgi ekonomisi T E L E V5,16; ‹ Z Y O Nbilgi endeksi de¤eri ise 4,81’dir. endeks de¤eri ‹ NBilgi T E R NEkonomisi ET Endeksi Ülkeler ABD Almanya Ülke S›ralamas› Bilgi Endeksi Bilgi Ekonomisi Endeksi ‹NTERNET 2000 2012 2000 2012 2000 2012 4 12 9,35 9,10 9,28 8,77 8 8,78 8,83 8,84 8,90 MAKALE M A K 15 ALE Avusturya 13 17 9,27 8,39 8,88 8,61 Finlandiya 8 2 9,12 9,22 9,22 9,33 Fransa 21 24 8,55 8,36 8,53 8,21 Hollanda 2 4 9,36 9,22 9,34 9,11 ‹ngiltere 12 14 8,83 8,61 8,89 8,76 ‹sveç 1 1 9,73 9,38 9,65 9,43 Japonya 17 22 8,87 8,53 8,81 8,28 Polonya 35 38 7,30 7,20 7,23 7,41 Türkiye 62 69 5,18 4,81 5,42 5,16 www.hedefaof.com 8. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve Türkiye 227 Bilgi endeksi ve bilgi ekonomisi endeksi alt bileflenleri aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, Türkiye’nin 4,11 ile en düflük de¤ere sahip oldu¤u endeks yenilik endeksidir. Türkiye’nin yenilik endeksi de¤eri, s›ralamada birinci s›rada yer alan ‹sveç’in endeks de¤erinin (8,92) yar›s›ndan da düflüktür. Di¤er alt endeksler aç›s›ndan inceledi¤imizde, Türkiye en yüksek de¤ere ekonomik ve kurumsal rejim endeksinde (6,19) sahiptir. Bunu ikinci s›rada e¤itim endeksi (5,33), üçüncü s›rada ise bilgi ve iletiflim teknolojisi endeksi (4,50) izlemektedir. Bilgi ve iletiflim teknolojisi endeksi bak›m›ndan Türkiye, ‹sveç’in sahip oldu¤u de¤erin yar›s›ndan daha düflük bir endeks de¤erine sahiptir (Bkz. Tablo 8.9). Ülkeler Ekonomik ve Kurumsal Rejim Endeksi E¤itim Endeksi Yenilik Endeksi Bilgi ve ‹letiflim Teknolojisi Endeksi 2000 2010 2000 2010 2000 2010 ABD 9,07 8,41 9,55 9,46 9,04 8,70 9,47 8,51 Almanya 9,02 9,10 9,09 9,11 8,25 8,20 8,99 9,17 Avusturya 9,58 9,26 8,83 8,87 7,94 7,33 9,18 8,97 Finlandiya 9,50 9,65 9,68 9,66 8,31 8,77 9,37 9,22 Fransa 8,49 7,76 8,75 8,66 8,54 8,26 8,35 8,16 Hollanda 9,27 8,79 9,53 9,46 9,03 8,75 9,53 9,45 ‹ngiltere 9,06 9,20 9,38 9,12 8,11 7,27 9,02 9,45 ‹sveç 9,42 9,58 9,72 9,74 9,67 8,92 9,79 9,49 Japonya 8,64 7,55 9,31 9,08 8,58 8,43 8,72 8,07 Polonya 7,04 8,01 6,86 7,16 8,11 7,76 6,92 6,70 Türkiye 6,13 6,19 5,23 5,83 4,05 4,11 6,26 4,50 Tablo 8.9 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde Bilgi Endeksi ve Bilgi Ekonomisi Endeksi Alt Bileflenleri (2000 ve 2012) Kaynak: http://info.worldbank .org/etools/kam2/KA M_page5.asp. Eriflim tarihi:(23.06.2012). Tablo 8.10, Türkiye’de ve seçilmifl ülkelerde a¤a haz›rl›k endeksi ve bileflenlerini vermektedir. Türkiye 138 ülke aras›nda 3,79 endeks de¤eri ile 71. s›rada yer almaktad›r. Bilgi endeksi ve bilgi ekonomisi endeksinde oldu¤u gibi yine ilk s›rada ‹sveç bulunmaktad›r. A¤a haz›rl›k endeksinin alt endeksleri aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, Türkiye en yüksek de¤ere (4,11) haz›rl›k endeksinde sahiptir. Haz›rl›k alt endeksi; devletin, bireylerin ve ifl dünyas›n›n B‹T’i kullanmaya haz›r olma durumlar›n› göstermektedir. Türkiye ikinci en yüksek de¤ere (3,87) çevre endeksinde sahipken en düflük de¤ere (3,42) kullan›m endeksinde sahiptir. Çevre endeksi; ifl ortam›, politik ortam ve alt yap› ortam› bileflenlerinden oluflmaktad›r. Kullan›m endeksi ise bireysel kullan›m, ifl dünyas› kullan›m› ve kamu kullan›m› bileflenlerinden oluflmaktad›r. S›ralama A¤a Haz›rl›k Endeksi Çevre Endeksi Haz›rl›k Endeksi Kullan›m Endeksi 1 5,60 5,89 5,48 6,45 ABD 5 5,33 5,39 5,30 5,28 Almanya 13 5,14 5,33 5,14 4,95 Avusturya 21 4,90 5,13 4,90 4,68 Finlandiya 3 5,43 5,64 5,52 5,12 Fransa 20 4,92 5,12 4,87 4,79 Hollanda 11 5,19 5,52 5,08 4,97 ‹ngiltere 15 5,12 5,47 4,85 5,04 Japonya 19 4,95 5,02 4.75 5,07 Polonya 62 3,84 3,91 4,07 3,48 Türkiye 71 3,79 3,87 4,11 3,42 Ülkeler ‹sveç www.hedefaof.com Tablo 8.10 Türkiye ve Seçilmifl Ülkelerde A¤a Haz›rl›k Endeksi ve Bileflenleri, (2011) Kaynak: World Economic Forum, The Global Information Technology Report 2010-2011, s.12-16. 228 Bilgi Ekonomisi Türkiye’nin a¤a haz›rl›k endekslerinde alt s›ralarda bulunmas›n›n iki nedeni vard›r. Bunlardan birincisi, baz› de¤iflkenler için verilere ulafl›lamamas› veya güncel olmayan verilerin kullan›lmas›d›r. ‹kincisi ise baz› de¤iflkenler için verilerin görüfl anketi ile toplanmas›d›r (DPT, 2011: 159). SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M B‹LG‹ VE ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹ SEKTÖRÜNÜN TÜRK EKONOM‹S‹NDEK‹ YER‹ S O R U S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Tablo 8.11 Türkiye’de son SIRAy›llarda S‹ZDE kifli bafl›na cep telefonu, bilgisayar ve internet ba¤lant› say›lar›nda önemli art›fllar meydana gelmesine ra¤men, bilgi ekonomisini ölçmek amac›yla gelifltirilen endekslerde di¤er ülkelere göre s›ralama da geride kalmam›z› nas›l aç›klars›n›z. B‹T sektörü, baz› özelliklerinden dolay› bilgi ekonomisine dönüflüm sürecinde stratejik bir sektördür. Sektörün sahip oldu¤u bu özellikler; verimlilik art›fl› sa¤laD‹KKAT mas›, istihdam yaratma potansiyeli ve yüksek katma de¤ere sahip olmas›d›r. B‹T sektörü, tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de her geçen gün büyümektedir. S‹ZDEolarak inceleyece¤imiz ilk gösterge, B‹T sektörü pazar gösterB‹T sektörüSIRA ile ilgili geleridir. N N Türkiye B‹T Sektörü Pazar› (2007-2010) K ‹ T A P Kaynak: DPT. (2011). Bilgi Toplumu ‹statistikleri. Ankara: TELEV‹ZYON DPT, s.100’den al›nm›flt›r. ‹NTERNET MAKALE AMAÇLARIMIZ B‹T Sektörü Pazar Büyüklü¤ü (Milyon ABD dolar›) 2007 2010 - ‹letiflim Teknolojileri 22,24 25,05 - Bilgi Teknolojileri 16,31 17,48 - Donan›m 5,93 7,57 - Yaz›l›m 0,49 0,58 - Hizmetler 0,64 0,91 B‹T Sektörünün GSY‹H ‹çindeki Pay› (yüzde) 3,43 3,40 - ‹letiflim Teknolojileri 2,51 2,37 - Bilgi Teknolojileri 0,91 1,03 0,74 0,83 - Yaz›l›m 0,08 0,08 - Hizmetler 0,10 0,12 K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET - Donan›m MAKALE 2007 ve 2010 y›llar›nda, Türkiye’de B‹T sektörü pazar›nda meydana gelen de¤iflim, Tablo 8.11’de yer almaktad›r. Her iki y›lda da iletiflim tenolojileri bilgi teknolojilerinden daha büyük bir pazara sahip olmufltur. Türkiye’de B‹T sektörünün GSY‹H içindeki pay›, 2007’de %3,43 iken 2010’da %3,40’a gerilemifltir. Tablo 8.12 Türkiye’de B‹T Sektörü Donan›m Üretimi ve Katma De¤eri (2003-2008), Milyon T Kaynak: DPT. (2011). Bilgi Toplumu ‹statistikleri. Ankara: DPT, s.102’den al›nm›flt›r. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Üretim 24,070 32,537 32,651 41,524 40,100 42,829 Katma De¤er 9,123 11,602 12,423 13,642 15,066 16,650 Türkiye’nin B‹T sektörü donam›m üretimi, 2003-2008 döneminde, 24.070 milyon T’den 42.829 milyon T’ye yükselmifltir. Ayn› dönemde B‹T sektörünün üretim sürecinde girdileri ile ç›kt›lar› aras›ndaki fark› gösteren katma de¤eri de 9.123 milyon T’den 16.650 milyon T’ye yükselmifltir (Bkz. Tablo 8.12). www.hedefaof.com 229 8. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve Türkiye Ülkeler ‹hracat (Milyon ABD Dolar›) ‹thalat (Milyon ABD Dolar›) ABD 113.157 41.855 Almanya 54.601 78.036 Avusturya 5.271 8.148 Finlandiya 6.746 6.193 Fransa 19.762 38.233 Hollanda 50.265 54.858 ‹ngiltere 23.411 47.596 Japonya 70.164 78.036 Polonya 9.510 14.609 Türkiye 2.032 7.078 Tablo 8.13 Türkiye’de ve Seçilmifl Ülkelerde B‹T Sektörü D›fl Ticareti (2009) Kaynak: OECD. Communications Outlook 2011. http://www.oecd.org/ document/23/0,3746 ,en_2649_34223_33 987543_1_1_1_1,00. html. Tablo 8.13’te yer alan seçilmifl ülkeler aras›nda en düflük B‹T ihracat›n› Türkiye gerçeklefltirmektedir. B‹T sektörü ithalat› ise neredeyse ihracat›n›n üç kat›d›r. Bu durumda Türkiye’nin B‹T sektörü d›fl ticaret dengesi aç›k vermektedir. Seçilmifl ülkeler aras›nda ABD hem en yüksek ihracat rakam›na sahip olan hem de ithalat›n›n yaklafl›k üç kat› büyüklü¤ünde ihracata sahip olan tek ülkedir. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 B‹T Sektörü ‹stihdam› 145.227 151.557 165,817 160,644 162,392 174,367 B‹T ‹stihdam›n›n Toplam ‹stihdama Oran› (Yüzde) 2,2 2,0 1,9 1,7 1,7 1,7 B‹T, iletiflim sektörü ve bilgi teknolojileri sektörlerinde istihdam sa¤lamaktad›r. Bilgi teknolojileri sektöründeki donan›m ve yaz›l›m alt sektörleri, bilgi ekonomilerinde istihdam›n en kalabal›k oldu¤u alanlard›r. Tablo 8.14, 2003-2008 aras›nda Türkiye’de B‹T sektörü istihdam›n› vermektedir. Ele ald›¤›m›z dönemde, BIT sektöründe isithdam edilenlerin say›s› artmakla beraber, toplam istihdamdaki pay› düflmüfltür. Bu durum, Türkiye’de B‹T sektörü istihdam art›fl›n›n toplam isithdam art›fl› ile paralel flekilde büyümemesinin bir sonucudur. Baflka bir ifade ile, B‹T sektörünün baflta belirtti¤imiz istihdam yarat›c› etkisinin Türkiye’de ortaya ç›kmad›¤›n› göstermektedir. 2010 y›l›nda BIT sektörü istihdam›n›n toplam istihdamdaki pay›, ABD’de %4, ‹sveç’te %5,43, Almanya’da %3,54 olarak gerçekleflmifltir (OECD, 2011). SIRA vard›r? S‹ZDE B‹T sektörü istihdam› ile bilgi sektörü istihdam› aras›nda nas›l bir fark Tablo 8.14 Türkiye’de B‹T Sektörü ‹stihdam› (2003-2008), Yüzde olarak Kaynak: DPT. (2011). Bilgi Toplumu ‹statistikleri. Ankara: DPT, s.106’dan al›nm›flt›r. 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 230 Bilgi Ekonomisi Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Bilgi üretimi olarak kabul edilen faaliyetlerinin Türk ekonomisindeki boyutlar›n› belirlenmek Bilgi üretiminin Türk ekonomisindeki pay›, Porat (1977) ve OECD (1981,1986) taraf›ndan kullan›lan detayl› verilerin bulunmamas› nedeniyle, Machlup (1962) ve Bell (1972) taraf›ndan izlenen yöntemlerden yararlan›larak belirlenmifltir. Buna göre bilgi üretimi; e¤itim, Ar-Ge ve B‹T faaliyetleri için yap›lan harcamalar›n GSY‹H içindeki paylar›ndan oluflmaktad›r. Türkiye e¤itim (% 3.8) ve Ar-Ge (% 0.9) faaliyetlerine yapt›¤› harcamalar›n GSY‹H pay› bak›m›ndan bilgi ekonomilerinin gerisinde kalmaktad›r. B‹T harcamalar›n›n GSY‹H pay›, bilgi ekonomilerinin sahip olduklar› paya yak›n düzeydedir. Bilgi üretiminin Türk ekonomisindeki pay›n›n art›r›lmas›, özellikle e¤itim ve Ar-Ge’ye daha fazla kaynak ayr›lmas›n› gerektirmektedir. Bilgi sektörünün Türk ekonomisindeki istihdam pay›n› bilgi ekonomileri ile karfl›laflt›rmal› olarak ortaya koymak Bilgi sektörünün Türk ekonomisindeki istihdam pay›, Katz (1986) taraf›ndan gelifltirilen yöntem kullan›larak hesaplanm›flt›r. Buna göre bilgi sektörünün istihdam pay›; mesleki ve teknik elemanlar ve ilgili çal›flanlar, idari personel ve üst düzey yöneticiler ile büro personeli olmak üzere üç meslek grubunun toplam istihdamdaki pay› hesaplanarak belirlenmifltir. Bilgi sektörün bilgi ekonomilerindeki istihdam pay›, 2009 y›l› itibariyle %50’yi geçerken Türk ekonomisinde bu oran %28.7’dir. Bilgi ekonomilerinde kad›n ifl gücü, erkek ifl gücü ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda bilgi sektöründe daha yüksek oranda isithdam edilmektedir. Bu durum, bilgi sektöründeki mesleklerin kad›nlar için daha uygun ve avantajl› olmas›ndan kaynaklanmakd›r. deksi bak›m›ndan 69. s›rada yer almaktad›r. 2012 y›l› itibar›yla, Türkiye’nin bilgi ekonomisi endeks de¤eri, 5.16, bilgi endeksi de¤eri ise 4.81’dir. Ayn› y›lda, birinci s›rada yer alan ‹sveç’in bilgi ekonomisi endeksi de¤eri 9.43, bilgi endeksi de¤eri ise 9.38’dir. Bilgi endeksi ve bilgi ekonomisi endeksi alt bileflenleri aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, Türkiye’nin 4.11 ile en düflük de¤ere sahip oldu¤u endeks yenilik endeksidir. A¤a haz›rl›k endeksi s›ralamas›nda ise Türkiye 71. s›rada yer almaktad›r. N A M A Ç 4 B‹T sektörünün Türk ekonomisindeki yerini analiz etmek B‹T sektörü bilgi ekonomilerinde sa¤lad›¤› yeni istihdam alanlar› ve b›rakt›¤› yüksek katma de¤er ile stratejik bir sektör konumundad›r. 2010 y›l› itibariyle, B‹T sektörünün Türkiye’nin GSY‹H’si içindeki pay› %3,4’tür. 2008 y›l›nda, sektör, Türk ekonomisindeki toplam isithdam›n %1,7’sine sahiptir. Türkiye’nin B‹T sektörü ihracat›, 2.03 milyon dolard›r. B‹T sektörü ithalat› ise neredeyse ihracat›n›n üç kat›d›r. Bu durumda Türkiye’nin B‹T sektörü d›fl ticaret dengesi aç›k vermektedir. Bilgi ekonomisi endeksleri bak›m›ndan Türkiye’nin ulaflt›¤› durumu de¤erlendirmek Dünya Bankas› ve Dünya Ekonomik Forumu gibi uluslararas› kurulufllar taraf›ndan gelifltirilen endekslerle ülkelerin bilgi ekonomisi olma yolunda ald›klar› mesafe belirlenmektedir. 2012 y›l› verilerine göre Türkiye, bilgi ekonomisi en- www.hedefaof.com 8. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve Türkiye 231 Kendimizi S›nayal›m 1. Bilgi ekonomilerinde Ar-Ge harcamalar›n›n ulusal gelirdeki pay› ile ilgili olarak hedeflenen oran, flunlardan hangisidir? a. %6 b. %4 c. %3 d. %4.5 e. %7 2. Bilgi ekonomilerinde Ar-Ge harcamalar›n›n finansman› ile ilgili olarak flunlardan hangisi do¤rudur? a. En büyük finansman kayna¤› üniversitelerdir b. En büyük finasman kayna¤› kâr d›fl› sektördür c. En büyük finasman kayna¤› kamu sektörüdür d. En büyük finasman kayna¤› özel sektördür e. En büyük finasman kayna¤› sanayi sektörüdür 3. Bilgi ekonomilerinde bilgi ifl gücünün toplam istihdamdaki pay› ile ilgili olarak flunlardan hangisi do¤rudur? a. %60’›n üzerindedir b. %40’›n alt›ndad›r c. %50’dir d. %50’nin üzerindedir e. %30’un üzerindedir 4. fiunlardan hangisi bilgi ekonomilerinde kad›n ifl gücünün çal›flma yaflam›na daha fazla girmesinin nedenlerinden de¤ildir? a. Baz› mesleklerdeki esnek çal›flma saatleri b. Kad›n ifl gücünün e¤itim düzeyinin yükselmesi c. Bilgiye dayal› mesleklerin büyük bir bölümünün yerleflim yerlerinde olmas› d. Bilgiye dayal› mesleklerin, ço¤u kez, fiziksel bir güç gerektirmeden yap›labilmesi e. Bilgiyi toplamada kad›nlar›n daha etkin olmas› 5. Bilgi sektörünün Türk ekonomisindeki istihdam pay› ile ilgili olarak flunlardan hangisi do¤rudur? a. %10-%20 aral›¤›ndad›r b. %20-%30 aral›¤›ndad›r c. %30-%40 aral›¤›ndad›r d. %40-%50 aral›¤›ndad›r e. %50-%60 aral›¤›ndad›r 6. Bilgi ekonomisi ve bilgi endeksi s›ralamalar›nda ilk s›rada yer alan ülke flunlardan hangisidir? a. Belçika b. Finlandiya c. ABD d. ‹ngiltere e. ‹sveç 7. B‹T sektörü istihdam› ile ilgili olarak flunlardan hangisi yanl›flt›r? a. B‹T sektörü istihdam›, bilgi sektörü istihdam›n›n bir bölümünü oluflturur b. B‹T sektörü istihdam›, iletiflim teknolojileri sektörü istihdam›n› kapsar c. B‹T sektörü istihdam›, donan›m alt sektörü istihdam›n› kapsar d. B‹T sektörü istihdam›, yaz›l›m alt sektörü istihdam›n› kapsar e. B‹T sektörü istihdam› bilgi sektörü istihdam›n› içerir 8. Türkiye’nin B‹T sektörü d›fl ticaret dengesi ile ilgili olarak flunlardan hangisi do¤rudur? a. B‹T ihracat› azalmaktad›r b. BIT ithalat› azalmaktad›r c. BIT ihracat› küresel krizden etkilenmifltir d. BIT ihracat› Orta Do¤u ülkelerine yap›lmaktad›r e. B‹T sektörü d›fl ticaret dengesi aç›k vermektedir 9. Türkiye’de B‹T sektörü istihdam pay› ile ilgili olarak flunlardan hangisi do¤rudur? a. Toplam istihdam art›fl› oran›nda B‹T sektörü istihdam oran› artm›flt›r b. Toplam istihdam art›fl› oran›nda B‹T sektörü istihdam oran› artmam›flt›r c. B‹T sektöründe son y›llarda yüksek istihdam art›fl› yaflanm›flt›r d. B‹T sektörü alt sektörlerinden iletiflim sektöründe istihdam art›fl› yaflanm›flt›r e. BIT sektörü alt sektörlerinden bilgi teknolojisi sektöründe istihdam art›fl› yaflanm›flt›r 10. B‹T sektörünün Türk ekonomisindeki GSY‹H pay› ile ilgili olarak flunlardan hangisi do¤rudur? a. %3-%4 aral›¤›ndad›r b. %4-%5 aral›¤›ndad›r c. %5-%6 aral›¤›ndad›r d. %6-%7 aral›¤›ndad›r e. %7-%8 aral›¤›ndad›r www.hedefaof.com 232 “ Bilgi Ekonomisi Yaflam›n ‹çinden S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Günümüzde geliflmekte olan ülkeler, yabanc› sermaye çekerek sanayi ekonomisi olma yolunda çaba sarf ederken, geliflmifl ekonomiler, ileri bilgi ekonomisi olma yolunda h›zla ilerliyorlar. Geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›ndaki fark, bilginin stratejik öneme sahip olmas› nedeniyle, h›zla aç›ld›. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra dünya ülkeleri aras›ndaki tek fark sanayileflme idi. Ülkeler, tar›m ekonomileri ve sanayi ekonomileri olarak ayr›l›yorlard›. Oysa günümüzde tar›m, sanayi ve bilgi ekonomileri olarak üçlü bir ayr›m ortaya ç›km›flt›r. Bilgi ekonomisi ölçümlerinde Türkiye her zaman düflük göstergelere sahiptir. Bilgi sektörü istihdam›ndan, bilgi üretim faaliyetlerine ve bilgi endekslerine kadar her göstergede düflük de¤ere sahip. Türkiye’nin gerçek bir bilgi ekonomisi olmas›, stratejik bir faktör olan bilgi üretmesi ile mümkün olabilir. Bilgi üretimine (e¤itim, Ar-Ge) önem vermesi hâlinde Türkiye gerçek bir bilgi ekonomisine dönüflecektir. S›ra Sizde 1 Bilgi üretim faaliyetlerinin ulusal gelir içindeki paylar›n›n ayn› olmas›, ele al›nan ülkelerde, de¤er olarak ayn› harcaman›n yap›ld›¤› anlam›na gelmez. Örne¤in ulusal geliri 100 dolar olan bir ülke, 2 dolarl›k Ar-Ge harcamas› yapt›¤›nda; Ar-Ge harcamalar›n›n ulusal gelir içindeki pay› %2 olacakt›r. Ulusal geliri 200 dolar olan bir ülke, 4 dolarl›k Ar-Ge harcamas› yapt›¤›nda; Ar-Ge harcamalar›n›n ulusal gelir içindeki pay› %2 olacakt›r. Oranlar ayn› olmas›na ra¤men, bilgi üretimi için tahsis edilen kaynak, de¤er olarak ayn› de¤ildir. ” Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. c 4. e 5. e 6. b 7. e 8. e 9. b 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Üretimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Sektöründe ‹stihdam” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Sektöründe ‹stihdam” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Endeksleri ve Türkiye” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Sektöründe ‹stihdam” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “B‹T Sektörünün Türk Ekonomisindeki Yeri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “B‹T Sektörünün Türk Ekonomisindeki Yeri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “B‹T Sektörünün Türk Ekonomisindeki Yeri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “B‹T Sektörünün Türk Ekonomisindeki Yeri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Bu konuda yap›lmas› gereken, bilgi ekonomilerinde kad›nlar›n çal›flma yaflam›na girmelerini kolaylaflt›ran flartlar›n Türkiye’de de sa¤lanmas›d›r. “Bilgi Sektöründe ‹stihdam” konusunda bahsetti¤imiz gibi, ilk olarak baz› mesleklerde esnek çal›flma saatleri ile ilgili düzenlemelerin yap›lmas› gerekir. Türk toplumunda, kad›n ifl gücünün aile içi sorumluluklar›n›n daha yüksek olmas›, baz› mesleklerde esnek çal›flma saatlerini gerekli k›lmaktad›r. ‹kinci olarak belki de en önemlisi, kad›nlar›n e¤itim düzeylerinin yükseltilmesidir. Bilgiye dayal› mesleklerde istihdam edilenlerin yayg›n özelli¤i, üniversite diplomas›na sahip olmalar›d›r. S›ra Sizde 3 Türkiye’de bilgisayar, cep telefonu ve internet ba¤lant›lar›nda ortaya ç›kan art›fl, bilgi ekonomisi ve bilgi endeksi de¤erlerini yükseltmek için yeterli de¤ildir. Çünkü bu endeksler üçüncü bölümde aç›klad›¤›m›z çok say›da göstergeden oluflmaktad›r. Bilgisayar, cep telefonu ve internet ba¤lant›s›nda görülen art›fl, sadece bilgi ekonomisi endeksi içinde yer alan ve bir alt endeks olan bilgi ve iletiflim teknolojisi endeksini yükseltebilir. S›ra Sizde 4 B‹T sektörü, bilgi sektörü istihdam›n›n yaln›zca bir bölümünü oluflturmaktad›r. Dolay›s›yla, B‹T sektörü, bilgi sektöründen daha düflük bir istihdam pay›na sahip olacakt›r. Bilginin toplanmas›, üretilmesi ve da¤›t›lmas› ile ilgili mesleklerde çal›flanlar›n tümü bilgi sektörü istihdam›n› oluflturmaktad›r. www.hedefaof.com 8. Ünite - Bilgi Ekonomisi ve Türkiye Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bell, D. (1972). The coming of the post-industrial society: A venture in social forecasting. New York :Basic Books. DPT. (2011). Bilgi Toplumu ‹statistikleri. Ankara: DPT. Dura, C.(1990). Bilgi Toplumu. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›n›. Dura, C., ve Atik, H. (2002). Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi ve Türkiye. ‹stanbul: Literatür yay›nevi. EUROSTAT. http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/tgm. Eriflim Tarihi:(22.05.2012). http://info.worldbank.org/etools/kam2/KAM_page5.asp. Eriflim tarihi:(23.06.2012). ILO, International Labour Statistics, www.ilo.org. Katz, R. L. (1986). “Explaining information sector growth in developing countries,” Telecommunication Policy, N.10, ss.209-228. Machlup, F. (1962). The production and distribution of knowledge in the United States. Princeton, N.J.:Princeton University Press. OECD. (1981). Information activities, electronics and telecommunication Technologies, Cilt II, Paris:OECD. OECD. (1986). Information activities, electronics and telecommunication Technologies, Paris:OECD. OECD. Communications Outlook 2011. ‹nternet Adresi: http://www.oecd.org/document/23/0,3746,en_2649_3 4223_33987543_1_1_1_1,00.html. Porat, M.U. (1977). The information economy. Vol.1. Washington:US Department of Commerce. World Economic Forum, The Global Information Technology Report 2010-2011. www.hedefaof.com 233
