Bulaşıcı Hastalıklarda İlk Yardım
advertisement
Doç. Dr. Onur POLAT Bu Ünitede; Bulaşıcı hastalığı olan hastalara genel yaklaşım ilkeleri, yapılan müdahaleler sırasında bulaşıcı hastalıklardan nasıl korunabileceği ve hastaya yapılan müdahale sırasında sağlık personelinin olumsuz etkilere maruz kalma durumunda neler yapılması gerektiği ve ihbarı zorunlu bulaşıcı hastalıklar ve izlenecek yollar öğretilmektedir. Bulaşıcı Hastalıklarda İlk Yardım Bulaşıcı hastalıklar hayvanlardan bir insanlara kişiden diğerine bulaşabilen ya da hastalıklardır, enfeksiyon hastalıkları olarak da bilinir. Bu hastalıklara bakteriler, virüsler, mantarlar, parazitler veya diğer mikroorganizmalar neden olurlar. İnsan vücudunun deri başta olmak üzere birçok organında milyarlarca mikroorganizma yaşar. Bunların çoğu zararsız ve hatta bazıları yararlıdır. Az sayıda mikroorganizma hastalığa neden olur, salgınlara kitlelerini tehdit edebilir. yol açarak büyük insan Bulaşıcı Hastalıklarda İlk Yardım Bulaşıcı hastalıklar, tek tek bireylerde, salgınlarda ya da biyolojik silah saldırıları sonucu görülebilir. İlk yardım uygulayan kişiler bulaşıcı hastalığı olan hastalarla yakın temasta bulunacaklarından bu hastalıklar ve korunma yöntemleri hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar. Bu hastalara yapılan ilkyardım, basit fakat kritik önlemler ve yaklaşım önerileri dışında diğer hastalardaki desteğini de kapsar. gibidir. Temel yaşam Tanımlar Enfeksiyon: İnsan, hayvan ya da diğer konakların vücuduna giren bakteri, virüs gibi mikroorganizmaların burada üreyip, çoğalarak hastalık oluşturmasıdır. Hastalık: Enfeksiyon, genetik kusur veya çevresel stres gibi çeşitli durumlardan kaynaklanan ve tanınabilir belirti ve bulgular grubuyla karakterize, bir organizmanın bölge, organ ya da sisteminin normal dışı seyir gösteren durumudur. Bulaşıcı Hastalık: Enfekte insan, hayvan, bitki ya da su, gıda, toprak gibi cansız kaynaklardan duyarlı konağa bulaşabilen etkenlere ya da bunların toksik ürünlerine bağlı hastalıktır. Tanımlar Taşıyıcı: Enfeksiyona neden olabilen etkeni vücutlarında bulunduran, fakat hastalığın belirti ve bulgularını göstermeyen kişi, hayvan ya da diğer canlılardır. Bağışıklık: Enfeksiyon ya da hastalığa neden olan herhangi bir mikroorganizmaya karşı dirençli olma durumudur. Vektör: Enfeksiyon etkenini bir konaktan diğerine aktaran sinek, bit, kene, fare gibi taşıyıcı canlılardır. Tanımlar Vücut sıvısı: İdrar, tükrük, balgam, burun akıntısı, yara yeri sızıntısı, genital akıntılar beyin sıvısı gibi, vücut içindeki kan harici sıvılardır. Karantina: Bulaşıcı bir hastalığın yayılmasını önlemek için belli bir bölgenin veya yerin kontrol altında tutulup gözlemlenmesi biçiminde uygulanan sağlık önlemidir. Tecrit: Bulaşıcı hastalığı olan bir kimsenin bulaştırıcılığı geçinceye kadar sağlam insanlarla temas etmesinin önlenmesidir. Bulaşma Yolları Bulaşıcı hastalıklar kişilere başlıca 4 yolla bulaşabilir: Hava yoluyla: Enfekte kişi konuşur, öksürür ya da hapşırırsa mikroorganizmaları içeren küçük damlacıkların havaya dağılarak hastalığın, bu havayı burun ya bulaşmasıdır. da ağzıyla Grip, soluyan verem, diğer kızamık, kişilere kızamıkçık, kabakulak bu yolla bulaşan bazı hastalıklardır. Bulaşma Yolları Temas yoluyla: Enfekte kişiyle tokalaşma gibi fiziksel temas sonucu direkt yolla veya enfekte kişinin kullandığı bardak, kıyafet gibi cisimlerle temas sonucu indirekt yolla bulaşmanın meydana gelmesidir. Uyuz ve uçuk bu yolla bulaşan hastalıklara örnek olarak verilebilir. Aracı yoluyla: Enfeksiyona neden olan mikroorganizmanın bulaşmış veya üremiş olduğu gıdayı, suyu tüketerek, bu sularda yüzerek ya da enfekte kanla temas sonucu bulaşmanın olmasıdır. Örneğin Hepatit A ve tetanoz gibi hastalıklar bu yolla bulaşır. Bulaşma Yolları Vektör yoluyla: Vektörlerin kişileri sokması ya da ısırması sonucu meydana gelen bulaşmadır. Sıtma, veba, akciğer kisti bu yolla bulaşan bazı hastalıklardır. Bulaşıcı Hastalıkları Etkileyen Bazı Durumlar Kişinin, bağışıklık sisteminin zayıf olması, uyuşturucu gibi illegal ilaçlar kullanması bulaşıcı hastalığa yakalanma riskini artırır. Ayrıca bazı bulaşıcı hastalıklar yaşanılan coğrafi bölgelere göre farklılıklar gösterir. Örneğin daha önce o bölgede görülmeyen bir enfeksiyon etkenine bağlı hastalık riski neredeyse yoktur. Bölgedeki iklim değişiklikleri bulaşıcı hastalık riskinin artmasına ya da azalmasına neden olabilir. Özellikle vektör ve su kaynaklı bulaşmalar bu durumdan etkilenir. Bulaşıcı Hastalıkları Etkileyen Bazı Durumlar Kalabalık bölgelerde temas ve hava yoluyla bulaşan hastalıklar daha sıktır ve daha hızlı yayılırlar. Bölgenin alt yapısına zarar verecek deprem ve sel gibi durumlarda su ve besin kaynaklı hastalıklarda artma meydana gelir. Aşılama, çevre sağlık hizmetleri gibi koruyucu önlemler hastalık riskini önemli ölçüde azaltan yaklaşımlardır. Müdahale Sırasında Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma Yolları İlk yardımcı bulaşıcı hastalığı olan kişilere müdahale ederken, herhangi bir vücut sıvısıyla temastan kaçınmak, eldiven giymek ve vücut sıvılarıyla temas eden tüm kıyafetleri yok etmek gibi standart prosedürleri bilmeli ve uygulamalıdır. Vücudun direnci: Vücudun mikroorganizmalara karşı bazı savunma sistemleri vardır: deri mikroorganizmaların geçişini engelleyerek koruyucu bir bariyer görevi görür, vücudumuzdaki bazı kan elemanları bazı mikroorganizmaları öldürebilir, doğuştan, hastalığı geçirerek ya da aşılarla bağışıklık kazanılabilir. Müdahale Sırasında Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma Yolları Temel önlemler: Aşılanma en önemli korunma yollarından biridir. Bunun dışında bazı basit önlemler alarak ilk yardımcının, kendisini bulaşıcı hastalıklardan koruması mümkündür. Müdahale sırasında tek kullanımlık kauçuk eldivenler giyilmeli, ağız ve burun, maske ya da en azından bir kumaş parçasıyla kapatılmalıdır. Müdahale sonrası eller bol su ve sabunla yıkanmalıdır. Müdahale Sırasında Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma Yolları Enfekte kan ya da vücut sıvısının ilk yardımcıya sıçraması: • Cilde temas: Hemen su ve sabunla yıkanmalıdır. • Ağza temas: Su ve/veya alkolle iyice çalkalanmalıdır. Asla yutulmamalıdır. • Gözlere temas: Derhal bol suyla yıkanmalıdır. • Küçük kesiklere temas: Yara çok ciddi kanamadıkça sıkı tampon yapılmamalıdır, su ve sabunla hafifçe bastırarak yıkanmalı ve sonrasında tentürdiyot gibi solüsyonlarla temizlenmelidir. Müdahale Sırasında Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma Yolları Müdahale sırasında herhangi bir maruz kalma durumu, tutanakla saptanmalı ve bildirilmelidir. Ayırma (Tecrit): Ülkemizde kolera, sarı humma, veba ve çiçek hastalıklarında hastalar ve riskli kişiler tecrit edilirler. Bulaşıcı Hastalıklarda Kardiyopulmoner Resüsitasyon Çok sayıda ilk yardım uygulayıcısı, ağızdan ağza resüsitasyon sırasında bazı bulaşıcı hastalıklar kapmaktan korkar. Bu korku, vücut sıvılarından bulaşabilen HIV gibi ölümcül enfeksiyon hastalıklarında daha da artar. KPR sırasında AİDS olan herhangi bir vaka bildirilmemiştir, fakat bulaşma açısından küçük de olsa bir ihtimal vardır. Bu korkuları azaltmak için KPR sırasında eldiven, maske ve soluk verme sırasında kullanılabilen bariyer maskesi gibi kişisel koruma araçları kullanılmaktadır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Hepatit: Birçok nedeni olmakla beraber en sık nedeni, hepatit virüslerinin neden olduğu karaciğer enfeksiyonu ve iltihabıdır. Bulantı, kusma, kilo kaybı, sarılık, karın ağrısı, ateş gibi belirtileri vardır. Hepatit A virüsü dışkı ve ağız (virüs bulaşmış gıda ve içme sularının tüketilmesiyle) yoluyla bulaşır. Spesifik bir tedavisi yoktur, destek tedavisi verilir. Hepatit B ve C virüs kan ve vücut sıvılarıyla bulaşır. Hastaya destek tedavisi sonrası bir sağlık merkezinde ileri tetkik ve tedavi yapılmalıdır. Hepatit B’ li hastanın kan ve/veya vücut sıvılarıyla temas eden ilkyardımcı, aşılama programı için sağlık merkezine başvurmalıdır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Menenjit: Beyin zarı iltihabıdır. En sık neden bakterilerdir. Ateş, baş ağrısı ve ense sertliği en sık belirtiler olmakla beraber kusma, nöbet ve bilinç bulanıklığı da olabilir. Baş 30° yukarıda tutulmalı ve sıvı tedavisi ve mümkün olduğunca çabuk antibiyotik tedavisi başlanmalıdır. Nöbet varsa tedavi edilir. Olası menenjit tanılı hastalarla ağızdan ağza solunum gibi yakın temasta bulunan ilkyardımcılar siprofloksasin 500 mg po tek doz, seftriakson 250 mg im tek doz ya da 12 saatte bir rifampin 600 mg 2 gün kullanmalıdır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Ensefalit: Genelde virüsler etkendir. Yeni başlayan psikiyatrik bozukluklar, akut bilinç bulanıklığı, nöbet ve denge kaybı nedenleri arasında akla getirilmelidir. Baş ağrısı ve ense sertliği dışında nörolojik anormallikler de mevcuttur. Tedavide asiklovir po 8 saatte bir 10 mg/kg 14-21 gün kullanılmalıdır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Tüberküloz (Verem): Yaşlılar, alkolikler, illegal ilaç kullananlar ve HIV’ li hastaların daha çok risk altında olduğu akciğer balgamlarıyla enfeksiyonudur. hastalığa neden Hastalar olan tükrük ve mycobacterium tuberculosis etkenini yayabilirler. Hastalarda ateş, gece terlemesi, kilo kaybı, halsizlik, balgamlı ve/veya kanlı öksürük, göğüs ağrısı en sık saptanan belirtilerdir. İlkyardımcı kendini korumak için, hasta da bulaşmayı engellemek için maske takmalıdır. Tüberküloz tanısı ya da şüphesi olan hastalarla temas sonrası ppd testi yapılmak üzere sağlık merkezine başvurulmalıdır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar AIDS (Kazanılmış bağışıklık yetersizliği sendromu): HIV virüsünden kaynaklanır ve immün sistemi zayıflatarak vücudu enfeksiyonlara açık hale getirir. Hastalık kan ve vücut sıvılarıyla bulaşabilir. Ateş, halsizlik, döküntü, baş ağrısı, kilo kaybı, ishal en sık belirtilerdir. Hastalar üst basamak sağlık merkezinde tedavi edilmelidir, bu hastalarla teması olan ilkyardımcı en kısa sürede sağlık merkezine başvurmalıdır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar SARS (Şiddetli Coronavirüslerin akut etken solunum olduğu sendromu): solunum yolları enfeksiyonudur. 10 gün içinde seyahat ya da SARS’ lı hastayla 10 gün içinde yakın temas olma hikayesi önemlidir. Nezle benzeri belirtiler, ateş, baş ağrısı, kas ağrısı, öksürük ve nefes darlığı şikayetleri mevcuttur. Hasta ve ilkyardımcı maske takmalıdır, eldiven ve mümkünse gözlük kullanılmalıdır. Hastalar izole edilmeli ve en kısa sürede sağlık merkezine ulaştırılmalıdır. Tüm olası temaslar sonrası eller mutlaka su ve sabunla veya alkol bazlı sıvılarla yıkanmalıdır. Tüm yüzeyler ve ekipman temizlenmelidir. Akut Gastroenterit Basilli Dizanteri: Shigella dysenteriae’ nın neden olduğu, kötü hijyen ve kalabalık olan bölgelerde daha sık görülen kanlı ishal tablosudur. Kramp şeklinde karın ağrısı, ateş, kilo kaybı görülür. Kişiden kişiye temas ve su ve besinlerle bulaşır, salgınlara neden olabilir. Hastalar ishal nedeniyle çok sıvı kaybettiklerinden, sıvı desteği oldukça önemlidir. Amipli Dizanteri: Etken parazittir. Su ve besinlerle bulaşır. 1-3 haftalık değişen kabızlık ve ishal dönemleri vardır. Karın ağrısı, ateş ve sıvı kaybı olur. Tedavide metronidazol po 8 saatte bir 500 mg 10 gün kullanılır. Akut Gastroenterit Kolera: Çok hızlı yayılıp birkaç saat içinde ishal nedeniyle ağır sıvı kaybına neden olabilir. Vibrio cholerae etkendir. Dışkı, enfekte su ve besinler ana bulaşma yollarıdır. Tedavide sıvı ve antibiyotik tedavisi uygulanır. Risk yüksek ve bulaş hızlı ise hasta ailesine tek doz doksisiklin verilebilir. Giardiyazis: Su ve gıda ile bulaşır. Sağlık şartlarının kötü olduğu, kirli suların bulunduğu yerlerde sık görülür. Parazit ince bağırsağa yerleşerek kilo kaybı ve beslenme bozukluğuna yol açar. Kramp şeklinde karın ağrısı, kansız su gibi ishalle karakterizedir. Metronidazol po 8 saatte bir 250 mg 3-5 gün kullanmak gereklidir. Akut Gastroenterit Turist Diyaresi: Çoğunlukla bakteriler etkendir. Sağlıksız besin ve kirli sularla bulaşma meydana gelir. Genellikle gereklidir. kendiliğinden geçer, bol sıvı tüketmek Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Grip: İnfluenza virüs etkendir. Hava yoluyla bulaşır. Yüksek ateş, baş ağrısı, üşüme, kas ağrısı, burun akıntısı, boğaz ağrısı ve halsizliğe neden olur. Ciddi vakalar dışında destek tedavisi yeterlidir. Herpes Simplex (Uçuk): Dudaklarda ve dişetinde ağrılı ülserlerle karakterizedir. Ateş ve lenfadenopati genellikle eşlik eder. Stres lezyonların ortaya çıkmasını tetikler. Asiklovir po 8 saatte bir 400 mg 5 gün kullanmak ülserlerin ciddiyetini ve süresini azaltır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Herpes Zoster (Zona): Dermatomu tutan ağrı, 48-72 saat sonra eritemden veziküle dönüşen döküntü, ateş ve halsizlik mevcuttur. Özellikle bağışıklık sistemi baskılanmış kişilere bulaşma ihtimali daha fazladır. Birçok komplikasyona neden olabilir. Asiklovir po günde 5 kez 800 mg 7 gün kullanılmalıdır. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi: Kene ısırması ile insana geçer, vücut sıvıları ile insandan insana bulaşabilir. Ani başlayan ateşle birlikte kas ağsısı, baş ve boğaz ağrısı, ışığa duyarlılık mevcuttur. Bu hastalarla temas sırasında eldiven, maske ve gözlük mutlaka takılmalıdır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar: Gonore: Dış gebelik ve kronik pelvik ağrıya neden olur. İdrar yaparken yanma ve mukopürülan akıntı sıktır. Siprofloksasin po tek doz 500 mg ya da seftriakson intramusküler tek doz 125 mg tedavide kullanılabilir. Sfiliz: Tedavide benzatin penisilin intramüsküler tek doz 2.4 milyon ünite uygulanır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar HPV (Human papilloma virüs): Genital siğile neden olur. Bazı türleri serviks kanserine neden olabilir. Tedavi için sağlık merkezine başvurulmalıdır. Klamidya: Erkeklerde üretrit ve epididimite, kadınlarda vajinal akıntı ve idrar yaparken yanmaya neden olur. Kadınlarda infertiliteye neden olabilir. Tedavide azitromisin po günde bir kez 1 gr ya da doksisiklin po 12 saate bir 100 mg 7 gün kullanılabilir. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Boğmaca: Şiddetli, krizler halinde gelen öksürük ve öksürük sonrası kusma durumlarında akla gelmelidir. Apneye neden olabilir. Tedavide eritromisin po 6 saatte bir 500 mg, 14 gün ya da azitromisin ilk gün tek doz 500 mg, 2-5. günler tek doz 250 mg kullanılabilir. Tifo: Etken Salmonella Typhimurium adlı bakteridir. Kirli içme suları ve temiz olmayan gıdalarla bulaşır. Salgın şeklinde görülebilir. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Suçiçeği: Etken varicella zoster’ dir. Akut başlangıçlı makülopapüloveziküler döküntüyle karakterizedir. Çok bulaşıcıdır. Hastane ve mesleki enfeksiyon olarak ciddi risk yaratır. Bulaşma direkt temas ve hava yoluyla meydana gelebilir. Maruz kalma durumunda varicella zoster immünglobulin uygulanması için en yakın sağlık merkezine 96 saat içinde başvurulmalıdır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Kabakulak: Bir virüs ile bulaşır. İnsanlar tek konaktır. Hava yolu ile ya da direkt temasla bulaşma meydana gelir. Sağlık çalışanları gibi yüksek riske sahip yetişkinler aşılanmalıdır. Maruz kalma sonrası immün globulin uygulanması etkisizdir ve bu amaçla kullanımı önerilmez. Aşı ise maruz kalma sonrası zararlı değildir ve sonraki karşılaşmalarda koruma sağlayabilir. Genelde çocukluk çağında geçirilir. Yetişkinlerde daha ciddi seyreder, orşit, ooforit, duyma kaybı ve daha birçok komplikasyonu vardır. Sık Görülen Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Kızamık: Yaygın döküntü, yüksek ateş, öksürük, nezle ve konjunktivit ile karakterizedir. Hava yoluyla geçer ve oldukça bulaşıcıdır. Yüksek riskli kişiler aşılanmalıdır. Maruz kalma sonrası 72 saat içinde yapılan aşı ile kalıcı koruma sağlanabilir. Kızamıkçık: Kişiden kişiye hava yoluyla bulaşır. Erken gebelikte hastalıkla karşılaşıldığında düşük, ölü doğum ve fetal anomali gibi önemli sonuçlar yaratabilir. Yüksek riskli kişiler aşılanmalıdır. Maruz kalma sonucu ne aşı ne de immün globulin etkilidir. İhbarı Zorunlu Bulaşıcı Hastalıklar ve İzlenecek Yollar Birçok bildirimi zorunlu hastalık mevcuttur. Bunlardan bazıları: kolera, sarı humma, veba, amipli ve basilli dizanteri, sfiliz, kızamık, kuduz, tetanoz, tifo, tüberküloz, meningoensefalittir. Bir bulaşıcı ve salgın yapan hastalık belirlendiğinde, kesin ya da olası tanı konmasını takiben 24 saat içinde üst makamlara bildirilmelidir. Bu çoğunlukla hekimlerin görevidir, durumlarda sağlık ancak memurları hekim ve personeli de bildirmekle yükümlüdür. bulunmayan yardımcı sağlık İhbarı Zorunlu Bulaşıcı Hastalıklar ve İzlenecek Yollar Bu konuda 1593 Sayılı Yasa, madde 73 şunu bildirir: Hastalar, hasta olduklarından hastalığı yaydıkları bilimsel kuşkulanılanlar olarak ve saptananlar koşulları uygun yerlerde yeterli süre kadar ayrılırlar (tecrit edilirler) ve gözlem altında tutulurlar. Kolera ve ruam tanısı konulan hastaların resmi sağlık kurumlarında ayrılmaları kuraldır. Diğer bulaşıcı hastalık durumlarında hastalığı doğrudan ya da dolaylı yollardan bulaştırmayacak evlerinde ayrılabilirler. koşullar sağlanarak İLGİNİZE TEŞEKKÜR EDERİM
