T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MUHASEBE FİNASMAN BÜTÇE İŞLEMLERİ ANKARA 2007 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz. İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 .................................................................................................... 3 1. KAMU GİDERLERİ............................................................................................................ 3 1.1. Önemi............................................................................................................................ 3 1.2. Çeşitleri ......................................................................................................................... 4 1.2.1. Cari Giderleri......................................................................................................... 4 1.2.2. Yatırım Giderleri ................................................................................................... 5 1.2.3. Transfer Giderleri .................................................................................................. 5 1.2.4.Gerçek (Olağan) Giderler ....................................................................................... 6 UYGULAMA FAALİYETLERİ......................................................................................... 7 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ...................................................................................... 8 ÖĞRENME FAALİYETİ- 2 .................................................................................................... 9 2.KAMU GELİRLERİ ............................................................................................................. 9 2.1. Önemi............................................................................................................................ 9 2.2. Çeşitleri ....................................................................................................................... 10 2.2.1. Vergi .................................................................................................................... 10 2.2.2. Harç ..................................................................................................................... 12 2.2.3. Resim ................................................................................................................... 13 2.2.4. Şerefiye................................................................................................................ 13 2.2.5. Parafiskal Gelir .................................................................................................... 13 2.2.6. Borçlanma............................................................................................................ 14 2.2.7. Mülk ve Teşebbüs Geliri ..................................................................................... 16 2.2.8. Para Cezaları........................................................................................................ 16 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 17 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 18 ÖĞRENME FAALİYETİ- 3 .................................................................................................. 20 3.BÜTÇE................................................................................................................................ 20 3.1. Tanımı ......................................................................................................................... 20 3.2. Özellikleri ................................................................................................................... 21 3.3. İlkeleri ......................................................................................................................... 22 3.4. Çeşitleri ....................................................................................................................... 24 3.5. Devlet Bütçesi............................................................................................................. 26 3.6. Türkiye’de Kamu Bütçeleri ........................................................................................ 27 3.6.1. Genel Bütçe ......................................................................................................... 27 3.6.2. Katma Bütçeler .................................................................................................... 37 3.6.3. Özerk Bütçeler..................................................................................................... 38 3.6.4 Özel Bütçeler ........................................................................................................ 40 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 44 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 45 MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 47 DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ .................................................................................. 50 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 51 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 53 i AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD 344MV0055 ALAN DAL/MESLEK Muhasebe Finansman Finans Hizmetleri Elemanı MODÜLÜN ADI Bütçe İşlemleri MODÜLÜN TANIMI Bütçe ve bütçe çeşitleri ile ilgili bilgi ve becerilenin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİK 40/32 Bütçe işlemleri yapmak. Genel Amaç Bu modül ile kamu gelir ve giderlerini ayırt edebilecek ve bütçe türlerini sınıflandırabileceksiniz. MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Amaçlar 1- Kamu giderlerini tespit edebileceksiniz. 2- Kamu gelirlerini tespit edebileceksiniz. 3- Bütçeyi sınıflandırabileceksiniz Sınıf –atölye: Sine vizyon, perde, tahta, defter, kalem Bireysel öğrenme: Internet, kütüphane, çevre, kitaplar, örnek bütçe, form belgeler, yazıcı. İşletme (sektör): Bütün kamu kurum ve kuruluşları Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Modül sonunda kazandığınız bilgi ve becerileri belirlemek amacıyla öğretmeniniz tarafından hazırlanan ölçme aracıyla değerlendirileceksiniz. ii GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Bütçe hem şahısların hem de devletin varlıklarının devamlılığı için gerekli olan ve kontrol altında tutulması gereken bir unsurdur. Bireylerin, hayatlarını sürdürebilmeleri ihtiyaçlarını karşılamalarına; mutlu bir hayat yaşamaları ise ihtiyaçlarının karşılanma zamanına ve karşılanma şekillerine bağlıdır. Bir arada yaşama gerekliliği toplumu meydana getirdiğinden, toplumun ihtiyaçlarının karşılanması da zorunludur. Bu görev devlete ait olduğu için devlet, vatandaşlarının her türlü zorunlu olan eğitim, sağlık, ulaşım, emniyet gibi ihtiyaçlarını kamusal hizmetlerle karşılamaktadır. Devlet, bu hizmetleri yerine getirirken birtakım harcamalar yapar. Bu harcamaları yapabilmek için de bazı kaynaklardan gelir elde eder. Gelirlerin elde edilmesi, harcamaların, yani giderlerin yapılması ve kontrolü için devletin gerçekleştirdiği her türlü uygulamalar bütçe olarak adlandırılır. Ülkelerin en büyük amaçları olan ekonomik gelişme ancak devletin sosyal, ekonomik, idari ve siyasi yönden görevlerini yerine getirmeleri ile mümkündür. Bu görevler bütçe uygulamasını gerektirir. Bu modül ile kamu gelirleri ve kamu giderlerini ayırt ederek bütçeyi sınıflandırabileceksiniz. Toplumun bir ferdi ve bilinçli bir vatandaş olarak, faydalanmanız gereken toplum hizmetlerini bilmenizi, haklarınızı kullanmanızı ve üstünüze düşen görevlerinizi, sorumluluklarınızı zamanında ve eksiksiz olarak yerine getirmenizi temenni ediyor, başarılar diliyorum. 1 2 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 Bu öğrenme faaliyeti ile kamu giderlerini tespit edebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyete başlamadan önce yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: Giderlerle ilgili kavramları inceleyerek birbirlerine benzerliklerini ya da farklılıklarını tespit ediniz. Bulunduğunuz bölgedeki kamu kurum ve kuruluşlarına giderek gider bütçelerini temin ediniz; tahmin ve gerçekleşmiş rakamlarını inceleyiniz. Kamu giderleri grubuna giren giderlerinizi gözden geçiriniz, önemini arkadaşlarınızla tartışınız. 1. KAMU GİDERLERİ 1.1. Önemi Kamu giderleri, devlet (amme) masrafları veya kamu harcamaları ile aynı anlama gelmektedir. Devlet hizmetlerinin gerçekleştirilebilmesi için yapılan harcamalar kamu giderleri olarak tanımlanır. Devlet veya diğer kamu tüzel kişilerinin ( belediyeler, il özel idareleri, köyler, kamu iktisadi teşebbüsleri…) kamu harcamalarını karşılamak amacıyla yaptıkları ödemelere kamu giderleri denir. Devlet hizmetlerini eğitim, sağlık, adalet, ulaşım, köprü, güvenlik… alanlarında sürekli olarak sürdürmektedir. Bu alanlarda görevlerini yerine getirirken yaptığı harcamalar kamu giderlerini oluşturmaktadır. Bir okulun yapımında çalışan işçiye ödenen ücretler, bir hastanenin ısınma, aydınlatma, haberleşme masrafları, doktorlara ödenen maaşlar... Kamu giderlerine birer örnektir (Resim 1.1). Kamu giderleri, bütçe kanunca yapılması uygun görülen ve izin verilen giderlerdir. Bu giderler, harcama yapmaya yetkili organlar tarafından para veya mal ödemesi şeklinde yapılır. 3 Resim 1.1: Köprü inşaatı için yapılan bütün masraflar bir kamu gideridir. 1.2. Çeşitleri 1.2.1. Cari Giderleri Kamu hizmetleri gerçekleştirilirken birkaç kullanımda tüketilen mallar ve hizmetler için yapılan giderlerdir. Burada esas, giderlerin üretimde kullanılmasıdır. Üretim gerçekleştirilirken söz konusu olan tüketime yapılan ödemeler, cari giderlerdir. Örneğin Emniyet birimlerinin ısınma, elektrik, kırtasiye giderleri, çalışanlara yapılan maaş ve ücret ödemeleri, sigorta giderleri vb. giderler birer cari giderdir. Cari giderler, diğer giderlerle birlikte yapıldığı sürece bir anlam ifade eder. Bu giderin yapılabilmesi için bundan önce yatırım giderlerinin yapılmış olması gerekir (Resim 1.2). Resim 1.2: Bir okulun temizlik giderleri, cari giderler içerisinde yer alır. 4 1.2.2. Yatırım Giderleri Üretim kapasitesinin ve hizmet gücünün artırılması amacıyla üretim araçlarına yapılan giderlerdir. Bu giderler, birden fazla yıla yaygın olan ve kullanımı uzun süreli dayanıklı nitelikteki giderlerdir. Üretim faktörlerinin artırılması ile bu giderler gerçekleşir. Örneğin yol yapım giderleri, okul yapım giderleri, büyük çaplı onarım giderler vb. Yapılan bir yatırım gideri, beraberinde cari giderleri de gerektirir. Yatırım giderleri esnasında aynı anda cari giderler de yapılmaktadır. Örneğin bir okul yapımında kullanılan inşaat malzeme giderleri, satın alınan ve kullanılan makine ve cihazlar yatırım giderleri iken işçilik giderleri cari giderlerdir (Resim1.3). Resim 1.3: Metro yapımı için kullanılan malzeme giderleri yatırım giderlerindendir. 1.2.3. Transfer Giderleri Devletin ve diğer kamu yönetim organlarının herhangi bir mal veya hizmet alımı olmaksızın karşılıksız olarak satın alma gücünün kişi veya gruplara aktarılması suretiyle yaptığı giderlerdir. Sosyal hizmetler, yardımlar, öğrenci bursları, gazilere ödenen maaşlar, vergi iadeleri, ihracatı teşvik amacıyla yapılan sübvansiyonlar (mal ve hizmetlerin fiyatlarının ucuzlatılması), kamu borçlarının faiz ödemeleri transfer giderlerine birer örnektir. Transfer harcamaları her yıl artış göstermektedir. Transfer giderleri, örnekte de görüldüğü gibi mali, ekonomik ve sosyal özellik taşımaktadır. Bu giderler uzun vadede üretimi, gelir dağılımını ve tüketimi etkilemektedir. Vatandaşlara gelir sağlamakta kamu hizmetlerinin finansmanını sağlamakta ve hazine yardımı sağlamaktadır (Resim.1.4). 5 Resim 1.4: Çocuk esirgeme kurumunun hizmetleri transfer giderleri ile gerçekleştirilir. 1.2.4.Gerçek (Olağan) Giderler Karşılığında herhangi bir üretim faktörü satın alınan giderlere gerçek giderler denir. Herhangi bir iş gücü, sermaye veya bir mal karşılığında yapılan ödemeler bu grup giderler içerisinde yer alır. Örneğin bir makine ve teçhizat, bir bina satın alımı, kamusal alanda ödenen her türlü maaş ve ücretler olağan giderlerdir (Resim 1.5). Resim 1.5: Bir eğitim kurumunda çalışan ve maaşı gerçek giderler kapsamında değerlendirilenbir memur 6 UYGULAMA FAALİYETLERİ UYGULAMA FAALİYETLERİ İşlem Basamakları Öneriler Kamu giderlerini, çeşitlerini özelliklerini sıralayınız. Kamu harcamalarının arkadaşlarınızla tartışınız. Bir belediyenin ya da bir bakanlığın geçmiş yıl bütçelerini temin edebilirsiniz ve giderlerin nasıl takip edildiğini inceleyebilirsiniz. ve Giderlerin belirlenmesi ve gerçekleştirilmeleri ile ilgili belgeler temin edebilirsiniz. Giderlerin finansman kaynakları ile ilgili belgeleri inceleyebilirsiniz. Kamu hizmetinin olmadığı durumlarda ihtiyaçlarınızı kendi imkânlarınızla karşılayıp karşılayamayacağınızı düşünebilirsiniz. Kamu güvencesi altında çalışan bir doktor veya öğretmenden hizmetlerinin birim fiyatını öğreniniz. Bu görevi önemini devletin üstlenmediği bir durumda yapabileceğiniz harcamaları tahmin edebilirsiniz. Geçmiş yıllarda gerçekleşmiş olan giderleri ve rakamlarını incelemek üzere modül sonunda belirtilmiş olan internet adreslerini ziyaret edebilirsiniz. 7 ÖLÇMEVE VEDEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME ÖLÇME 1. Devlet hizmetlerinin gerçekleştirilebilmesi için yapılan harcamalar aşağıdakilerden hangisi ile adlandırılır? A) Kamu gelirleri B) Kamu giderleri C) Özel giderler D) Özel gelirler 2. Aşağıdakilerden hangisi gerçek (olağan) giderlere bir örnektir? A) Vergi dairesinde çalışan bir memurun maaşı B) Kamuya ait bir işletmenin üretimde kullanmak için aldığı makine için ödediği para C) Bir köprü yapımı için harcanan paralar D) Hepsi 3. Aşağıdakilerden hangisi kamu giderine bir örnektir? A) İlkokula başlayan bir öğrenciye ailesi tarafından alınan okul kıyafeti masrafları B) Bir kasabın dükkânının kirası olarak ödediği para C) Bir çiftçinin aldığı traktör için harcadığı para D) Bir okulun temizlik malzemeleri için ödenen para 4. Aşağıdaki giderlerden hangisi nitelik itibariyle diğerlerinden farklıdır? A) Yol yapımında kullanılan malzeme giderleri B) Bir hastanenin ısınma giderleri C) Kamu çalışanlarının sigorta primleri D) Bir polis karakolunun haberleşme giderleri 5. Sosyal yardımlar, öğrenci bursları gibi devletin ve kamu kurumlarının bir mal ve hizmet karşılığı almaksızın yaptıkları giderler aşağıdakilerden hangisi ile tanımlanır? A) Cari giderler B) Olağanüstü giderler C) Transfer giderleri D) Yatırım giderleri DEĞERLENDİRME Vermiş olduğunuz cevapları, modül sonundaki Öğrenme Faaliyeti-1 testi cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız. 8 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ÖĞRENME FAALİYETİ- 2 AMAÇ Bu öğrenme faaliyeti ile kamu gelirlerini tespit edebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: Bir vergi dairesini ziyaret ederek yıl boyunca hangi tür vergileri, hangi zamanlarda ve nasıl tahsil ettiklerini öğreniniz. Yaptıkları her bir işlemle ilgili doküman temin ediniz ve bunları inceleyiniz. Gelirlerin tahsil edilememesi durumunda devletin yapacağı yaptırımları öğreniniz, bunlarla ilgili kanunları inceleyiniz. 2.KAMU GELİRLERİ 2.1. Önemi Kamu gelirleri, devletin ve diğer kamu kuruluşlarının, kamu hizmetlerini karşılamak amacıyla kanuna dayanarak çeşitli kaynaklardan elde ettikleri gelirlerdir. Bu gelirler ile devlet, mal ve hizmetleri satın alır ve bunlarla kamusal hizmeti gerçekleştirir. Örneğin ülkenin eğitim ihtiyacını karşılarken çalışan öğretmenin sigorta ve maaş ödemesinin ve diğer masraflarının devlet tarafından karşılanabilmesi, devletin geliri ile mümkündür. Kamu gelirleri devletin egemenlik gücüne dayanılarak değişik kaynaklardan elde edilir. Kamu geliri çoğunlukla millî gelir üzerinden elde edilirken elde edilen bu gelirler yine kamusal hizmet amacıyla kamu giderlerine dönüşür. Devlet gelirleri elde edildiği kaynaklar ve elde ediliş şekilleri bakımından değişik şekillerde adlandırılır. Kamu gelirleri her yıl tekrarlanan normal nitelikte bir gelirdir. Yani normal durumlarda alınan vergi, resim, harç, şerefiye, teşebbüs gelirleri olağan gelirlerdir. Ancak bunun yanında olağanüstü durumlarda elde edilen gelirler de vardır. Bunlara ise olağanüstü gelirler denir. Olağanüstü gelirlere örnek olarak doğal afetlerde elde edilen yardımlar gösterilebilir (Resim2.1). 9 Resim 2.1: Her türlü gelir, para ile ifade edilir. Devletin vergileme yetkisine dayanarak elde ettiği gelirler cebri gelir olarak adlandırılır. Mülk ve teşebbüs gelirleri ise cebre dayanmayan kamu gelirlerindendir. Devletin ve yetkili kuruluşların egemenlik gücüne dayanarak aldıkları vergi, resim, harç, şerefiye, parafiskal gelirler kamu ekonomisi gelirleridir. Devletin piyasa kurallarına uyarak elde ettiği gelirler ise özel ekonomi gelirleridir. Özel ekonomi gelirleri içerisinde mülk ve teşebbüs gelirleri yer almaktadır. 2.2. Çeşitleri Kamu gelirleri vergi, harç, resim, şerefiye, parafiskal gelir, borçlanma, mülk ve teşebbüs geliri ve para cezalarından oluşmaktadır. 2.2.1. Vergi Kamu gelirleri içerisinde en önemli yeri vergiler almaktadır. Vergi, kamu gelirlerinin çok önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Vergilerin kamu gelirleri içerisindeki payı yaklaşık %90’dır. Bu nedenle kamu gelirleri genelde vergi gelirleri olarak anlaşılmaktadır (Şekil 2.1). 10 GENEL BÜTÇE VERGİ GELİRLERİ TAHSİLAT ORANLARI (TOPLAM TAHSİLAT / TOPLAM TAHAKKUK) (1970 - 2005) YILLAR ORAN (%) 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 88,5 89,9 88,7 89,6 82,3 89,2 91,0 87,1 84,0 81,2 82,5 81,5 79,0 81,1 81,8 84,9 88,0 89,6 90,7 87,9 85,9 82,5 81,7 81,3 82,8 85,6 88,1 89,8 89,5 86,8 90,5 90,3 91,4 92,5 93,0 92,0 Şekil 2.1: Ülkemizde vergi gelirlerinin genel bütçe içerisindeki büyüklüğü Vergi; devlet ve vergilendirme yetkisine sahip diğer kamu tüzel kişileri tarafından, kamu hizmetlerinin finansmanını sağlamak amacıyla egemenlik gücüne dayanarak gerçek ve tüzel kişilerden kanun zoruyla aldıkları paralardır. 11 Vergi vermek bir anayasal ödevdir. Anayasamızda vergi ödevi altında 73. maddeye göre “Herkes kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi, resim ve harçlar ve benzeri mali yükümler ancak kanunla konulur.” Bu maddeye göre vergi, devletin aldığı bir para olmaktan ziyade aynı zamanda her vatandaşın ödemek zorunda olduğu bir paradır. O zaman bu açıdan verginin tanımı kişilerin, kamu giderlerini karşılamak üzere mali gücüne göre ve kanuna bağlı kalarak ödeyeceği bir yükümlülüktür. Tanıma göre verginin özellikleri şu şekilde sıralanabilir: Vergi, vergilendirme yetkisine sahip kuruluşlarca alınır. Vergi, kanuna dayanılarak zorla alınır. Vergi, karşılıksızdır. Kişiye hizmet olarak döner. Vergi, gerçek ve tüzel kişilerden alınır. Vergi, para ile ödenir. 2.2.2. Harç Bazı kamu kurum ve kuruluşlarının yaptıkları hukuki işlemden ve sundukları hizmetten dolayı aldıkları paraya harç denir. Harç konusu olan hizmetleri sadece devlet yerine getirmektedir ve bunun karşılığını da yine devlet almaktadır. Harca konu olan hizmetler noter, adliye, tapu hizmetleri vb. hizmetlerdir. Harç da tıpkı vergi gibi kanuna dayalı olarak zorla alınır. Harcı, harca konu olan işlemden yararlananlar öderler. Örneğin, pasaport almak isteyenler pasaport harcı ödemek zorundadırlar. Bu hizmetten yararlanmayanlardan böyle bir şey alınmaz. Harç miktarı siyasi, sosyal ve mali olanaklar dikkate alınarak kamu yetkililerince belirlenir. Harç, hizmetten faydalanma derecesine göre tespit edilerek belirlenebilir. Yani kişilerin bu hizmetlerden sağladığı özel fayda karşılığında bedel belirlenir. Vergilendirmede ise böyle bir tespit zordur. Kişilerin onlara sunulan hizmetlerden faydalanıp faydalanmadıklarına ya da ne kadar faydalandıklarına bakılmaz. Yani vergi karşılıksız iken harç karşılıklıdır. Harç, isteğe bağlı bir ödemedir. Vergi gibi zorunlu bir ödeme değildir. Harç tarifeleri, vergiler kadar sık değişmez; vergi gelirlerine göre daha az gelir sağlarlar. Bu yüzden kamu gelirleri içerisinde harçların payı küçüktür, fazla yer tutmaz (Resim .2.2). Resim 2.2: Pasaport alınırken emniyet müdürlüğüne harç ödenmektedir. 12 2.2.3. Resim Devlet kurumlarınca yapılan hizmetler karşılığında alınan paralardır. Vergi ve harçlar ile aynı anlamda da kullanılan resimler, kamu kurulularının belirli bir işi yapmaya yetki ve izin vermesi karşılığında alınır. Resim karşılığında faydalanılan hizmetin şekli farklıdır. Resim, ekonomik işlem sonucu ortaya çıkar. Harçlara benzeyen tarafı, kişiye özel karşılığının olmasıdır. Avlanma ve ruhsat resmi, trafik resmi, damga resmi, eğlence resmi resimlere birer örnektir. Resimlerin vergilere benzeyen yanı ise kanuna dayanılarak zorla alınmasıdır. Pul yapıştırılarak, damga basılarak, makbuz verilerek resimler ödenir. Yerel yönetim gelirleri içerisinde resimlere sık rastlanır. 2.2.4. Şerefiye Devlet veya belediyelerin yaptıkları bayındırlık hizmetlerinden dolayı bu hizmetlerin yapıldığı alanlarda bulunan gayrimenkullerin değerlerinde artış meydana gelir ve bu artış nedeniyle gayrimenkul sahiplerinden belirlenen ölçülerde para alınır. Alınan bu paralar, şerefiye olarak adlandırılır. Şerefiyeler de harçlara benzer. Çünkü şerefiye ödeyen kimseler, ödedikleri paranın karşılığında bir kazanç (gayrimenkullerinin değer artışı) elde etmektedirler. Şerefiyeler, belediye meclislerince belirlenir ve yerel yönetim kuruluşlarının gelirleri içerisinde yer alır (Resim2.3). Resim 2.3: Metro istasyonu yapımı ile civarındaki binalarda değer artışı görülmekte ve bu mülk sahiplerinden şerefiye alınmaktadır. 2.2.5. Parafiskal Gelir Kamu kuruluşlarının topladığı ve devlet bütçe gelirleri arasında yer almayan zorunlu ödemelerdir. Belirli amaçların gerçekleştirilmesi için kurulan ekonomik, sosyal ve mesleki kuruluşların, bu amaçların finansmanını karşılamak amacıyla devlet tarafından aldıkları yetki ile ilgililerden topladıkları bir gelirdir. Sosyal güvenliğin sağlanması amacıyla Sosyal Sigortalar Kurumunun devlet yetkisi ile kişilerden topladıkları sigorta primleri parafiskal 13 gelirlere en güzel örnektir. Bunun dışında sanayi, ticaret ve ziraat odalarının, baroların kendi mensuplarından aldıkları aidatlar birer parafiskal gelirdir. Parafiskal gelirlerin de tıpkı harç ve şerefiyeler gibi karşılığı vardır. Bu primleri ödeyen kişiler, ödemelerinin karşılığında menfaat sağlamaktadırlar. Parafiskal gelirler, bütçede yer almaz ve bu özelliği ile diğer gelirlerden ayrılır. Parafiskal gelirler de kanun zoruna dayanılarak alınır. Kişilerin, primleri ödememe veya geciktirme gibi seçenekleri yoktur. Mutlak surette tahsilatı yapılır. 2.2.6. Borçlanma Devletler ister gelişmiş isterse az gelişmiş olsun ekonomik ve sosyal amaçlarını gerçekleştirebilmek için borçlanma yolunu tercih eder. Bu yöntem, geçici bir gelir kaynağı olsa da yine de hemen hemen her ülke tarafından kullanılmaktadır. Devlet borçlanması, devletin isteğe bağlı ve bir bedel karşılığında alacaklıya faiziyle birlikte geri ödeme koşulu ile iç ve dış kaynaklardan elde ettiği gelirdir. Borçlanmada faiz, vade ve ödenme şekli sözleşmede belirtilir. Devlet borçlanmasında borçlu devlet iken alacaklılar kendi ülkesindeki özel sektörler, bankalar, dış sermaye çevreleri ve yabancı ülkelerden biri ya da birkaçı olmaktadır. Borçlanma yoluyla gelir elde edilirken bu borçlar, yine borçlarla karşılanmakta ve böylece borçlanma tamamen ortadan kalkmamaktadır. Borçların kontrolü çok önemlidir. Borçlanmanın yararlı olabilmesi için alınan borçların verimli kullanılması ve gelir artışı yaratacak şekilde değerlendirilmesi gerekir. Eğer alınan borçlar, doğru şekilde değerlendirilemezse borcun faiziyle birlikte geri ödenmesi aşamasında bu yük vergi yoluyla halkın üzerine binmektedir. Borç yükü hafifletilemeyip devam ettirildiği ve yeni borçlanmalarla ödenmeye gidildiği durumda artık borçlanma bir gelir kaynağı olmaktan çıkar. Bu yüzden zorunlu kalınmadıkça borçlanma bir gelir kaynağı olarak görülmemelidir. Ancak aşağıda belirtilen bazı durumlar devlet borçlanmasını gerektirmektedir: Vadesi gelmiş borçlar Bütçe açıkları Ekonomik krizlerin engellenmesi Atıl kaynakların kullanılması Olağanüstü harcamalar Askerî ve teknolojik gelişmeler Büyük yatırım projeleri Borçlanma da vergi gibi kamu geliri kaynağıdır, ancak vergi karşılıksız iken borçlanmada karşılık vardır; borcun kendisinin yanında faiz ödemesi de yapılır. Vergide zorunluluk varken borç isteğe bağlıdır. Kişi, kurum ya da devletler isterse borç verirler. Borçlanmada alacaklıya ödenecek faizlerin kaynağı da yine vergilerdir. Borçlanmanın artışı vergi artışına neden olmaktadır. Devlet kendi ülkesinde millî para olarak borç alıyorsa iç borçlanma, ülke içinde veya dışında yabancı para cinsinden yapılan borçlanmaya da dış borçlanma denir. Borçlanma, borç paranın ve faizinin geri ödenme süresine (vade) göre de isimler alır. Her ne kadar vade 14 süreleri kesin olmasa da vadesi bir yıla kadar olan borçlar, kısa vadeli borçlar, vadesi bir yıl ile beş yıl arasında değişen borçlar orta vadeli borçlar, vadesi beş yıldan daha uzun süreli olan borçlara da uzun vadeli borçlar denilir. Borçlanmanın gerekçesine göre en uygun vadeli borç kullanılmalıdır. Örneğin yatırımların finansmanında uzun vadeli borçlanma tercih edilirken geçici açıkların kapatılmasında ise kısa vadeli borçlar tercih edilmelidir (Şekil.2.2). 2000-2004 Arası Borç Yükünün GSMH Payı Türünden Seyri 2000 2001 2002 2003 Kamu Dış Borçları/GSMH 23,8 31,7 35,2 29,1 İç Borç Stoku/GSMH 29,0 69,2 54,5 54,5 Kamu Borç Stoku/GSMH 52,8 100,9 89,7 83,6 Faiz Dışı Fazla GSMH % si 5,3 6,4 3,7 5,1 2004 24,6 52,3 76,9 4,7 Şekil 2.2: Ülkemizde 2000-2004 yılları arasında gerçekleşen borçlanmaların millî gelir içerisindeki payları Borçlanmanın olumlu ve olumsuz sonuçları olmaktadır. Dış borçlanmanın millî geliri artırıcı etkisi vardır. Çoğaltan etkisi adı verilen bu etki, ülkeye giren sermayenin millî gelirde meydana getirdiği artıştır, ancak bu artış ülkenin ekonomik gelişme düzeyine bağlı olarak farklılık gösterir. Dış borçlanma ülkenin sermaye birikimine, dış ödemeler dengesi üzerine, yabancı sermaye girişi ve yeni teknolojilerin ülkeye girişi, işletmecilik ve yöneticilik tecrübeleri kazanımları açısından olumlu etkilerde bulunur. Dış borçlanma ile iç tasarrufların yetersiz olup yatırımların artırılamadığı durumlarda yatırım finansmanı sağlanabilir ve böylece ekonomik kalkınma sağlanabilir. Bunun yanında dış borçlanmada dışa bağımlılık artar, borcun ödenmesi ile ödemeler dengesi olumsuz etkilenir, enflasyon artışına neden olur ve ülke içi israf riskini artırır. Her seferinde alınan dış borçlar gelecek nesillerin vergi yükünü artırır. İç borçlanma, satın alma gücünü etkiler ve tüketim hacmini azaltır. Özellikle zorunlu olarak (cebri) iç borçlanma sağlanırsa kişilerin tüketim harcamaları kısıtlanmış olur. Bundan dolayı da fiyatların düşmesine sebep olur. Devlete borç veren kişiler, bu borcu faizi ile birlikte geri alacaklarını düşünerek harcamalarını artırırlar ve bu da tüketim hacmini genişletir. Borçlanmanın faiziyle birlikte geri ödenmesi durumunda alacaklıların gelirlerinde değişme meydana gelir ve böylece gelir dağılımı değişir. Özel banka ve şirketlerden alınan borçların ödenmesiyle bu grupların gelirlerinde artış meydana gelir. Geliri yüksek olan kişiler, borçlanma faizleriyle gelirlerini iyice artırarak kişisel gelir dağılımındaki dengenin bozulmasına sebep olurlar. Borçlanma yoluyla sağlanan sermaye artışı, üretim araçlarının da teminini artıracağından iş gücünün verimliliği artacak ve millî gelirden alınan pay da artacaktır. Diğer üretim faktörlerinin de paylarında artış görülecektir. 15 2.2.7. Mülk ve Teşebbüs Geliri Devletin ve diğer kamu tüzel kişilerinin sahip oldukları gayrimenkullerden elde ettikleri gelirler mülk gelirleridir. Devlet yol, köprü, liman, okul, kütüphane, müze, arazi ve binalardan gelir sağlamaktadır. Mülk gelirleri bu gayrimenkullerin kiralanmasından ve satışından kaynaklanmaktadır. Devlete ait olan mali ve ticari sanayi kuruluşlardan elde edilen gelirler de teşebbüs gelirleridir. Kamu İktisadi Kuruluşları (KİT), topluma hizmet etmek ve kâr elde etmek amacıyla çalışır. KİT’lerin sağladıkları kârlar teşebbüs gelirleri olarak önemli ölçüde katkı sağlamaktadır. Devletin sahip olduğu bu kuruluşlar özel hukuk hükümlerine tabidir ve devlet hazinesi dışında bağımsız kurumlar olarak çalışmaktadır. Kamu gelirleri içerisinde mülk ve teşebbüs gelirlerinin önemli bir yeri vardır. 2.2.8. Para Cezaları Ceza, kurallara uymayı sağlamak ve kamu düzenini sağlamak amacıyla uygulanan bir yaptırımdır. Burada amaç, gelir sağlamak veya gelir yaratmak değildir. Ancak kuralları ihlal edenlerden alınan para cezaları ya da vergi borcunu ödemeyenlerden alınan vergi cezaları, her türlü yükümlülüklerin geciktirilmesinden veya yerine getirilmemesinden doğan cezalar kamu gelirleri içine alınır. Burada önemli olan cezaya konu olan eylemlerin azaltılmasıdır. Bu cezalar, cezayı uygulayan kurumun gelirleri içerisinde değerlendirilir. Para ve vergi cezaları niteliğine göre yargı organlarınca ve vergi dairelerince kesilerek tahsil edilir (Resim 2.4). Resim 2.4: Para cezaları içerisinde trafik cezalarının payı büyüktür. 16 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Kamu gelirlerini, çeşitlerini özelliklerini sıralayınız. Öneriler Bir vergi dairesine giderek vergi gelirlerinin nasıl hesaplandığını, nasıl belirlendiğini, duyurulduğunu ve tahsil edildiğini öğrenebilirsiniz. Gelirler içerisinde en çok hangi gelirin yer aldığını öğreniniz. Bununla ilgili ve belgeler temin edebilirsiniz. Geçmiş yılların gelir kaynaklarını ve rakamlarını görmek için modül sonunda verilmiş olan internet adreslerini inceleyebilirsiniz. İşsiz bir aile ile görüşerek geçimleriyle ilgili bilgiler alınız. Gelirleri olmadan ihtiyaçlarının karşılanıp karşılanmadığını öğrenebilirsiniz. Kamu gelirlerinin önemini tartışınız. 17 Devletin gelirini oluşturan kalemlerin tahsil edilmesi ile ilgili gösterilen titizliği ve uygulamaları takip edebilirsiniz. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Aşağıdakilerden hangisi olağanüstü bir gelirdir? A) Vergiler B) Doğal afetlerde elde edilen yardımlar C) Teşebbüs gelirleri D) Pasaport harçları 2. Kamu gelirleri içerisinde en çok payı olan ve devletin egemenlik gücüne dayanarak gerçek ve tüzel kişilerden zorla aldığı para aşağıdakilerden hangisidir? A) Para cezaları B) Harçlar C) Vergiler D) Şerefiyeler 3. Vergi ile ilgili aşağıdaki kavramlardan hangisi yanlıştır? A) Vergi, vergilendirme yetkisine sahip kuruluşlarca alınır. B) Vergi karşılıksızdır. C) Vergi, kanuna dayanılarak zorla alınır. D) Vergi, para olarak alınabildiği gibi ayni (mal ve hizmet) şeklinde de alınabilir. 4. Bir devlet hastanesinin yapılmasından sonra hastane yakınında yapılmakta olan bir inşaatın değerinde meydana gelen artıştan dolayı inşaat sahiplerinden alınan paraya ne ad verilir? A) Harç B) Vergi C) Resim D) Şerefiye 5. Aşağıdakilerden hangisi parafiskal gelirlerden biri değildir? A) Bir banka müdürünün üye olduğu spor merkezine ödediği aidat B) Bir öğretmenin öğretmen evi üyelik bandrolü için ödediği para C) Çalışan bir işçinin ödediği sigorta primi D) Bir avukatın bağlı olduğu baroya ödediği aidat 6. Toprak Mahsulleri Ofisinin (TMO bir KİT’tir) elde ettiği kazançlar, hangi gelir grubuna girer? A) Mülk geliri B) Vergi geliri C) Parafiskal gelirler D) Teşebbüs gelirleri 18 7. Aşağıdakilerden hangisi devlet borçlanmasını gerektiren bir sebeptir? A) B) C) D) Büyük yatırım projeleri Bütçe açıkları Askerî ve teknolojik gelişmeler Hepsi DEĞERLENDİRME Bu testte verdiğiniz cevapları, modül sonundaki Öğrenme Faaliyeti-2 testi cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız. 19 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ÖĞRENME FAALİYETİ- 3 AMAÇ Bu faaliyet sonunda, bütçeyi sınıflandırabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu öğrenme faaliyetine geçmeden önce yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: Bulunduğunuz bölgedeki belediyeye, bir fabrikaya, bir üniversiteye giderek bütçeleri ile ilgili dokümanlar temin ediniz ve bunları birbirleriyle kıyaslayınız. Bütçe tahminleri ile bütçe gerçekleşmesi sonuçlarını inceleyiniz. Temin ettiğiniz belgeleri arkadaşlarınızla paylaşınız. Televizyondaki bütçe ile ilgili meclis görüşmelerini ve tartışmalarını takip ediniz. 3.BÜTÇE 3.1. Tanımı Kamusal ihtiyaçlar, kişilerin tek başlarına karşılayamadıkları ancak karşılanması zorunlu olan ihtiyaçlardır. Kamusal ihtiyaçlar olarak belirlenen ihtiyaçlar, ancak devlet ve diğer kamu kuruluşlarınca yerine getirilir. Devletin bu hizmetleri yerine getirebilmesi için birtakım harcamalar yapması (kamu giderleri) ve gelir toplaması (kamu gelirleri) gerekmektedir. Devlet, bu hizmetleri yaparken hangi ihtiyaçlar için ne kadar harcama yapacağını, harcamanın hangi gelir kaynaklarıyla sağlanacağını ve bunların yaratacağı olumlu ve olumsuz sonuçları bilmek zorundadır. Yapılan giderlerin ve sağlanan gelirlerin birbirine denk olması gerekir. Bu dengeyi sağlayan araç bütçedir. Devlet bütçesi mali, sosyal ekonomik ve politik özellik taşımaktadır ve yürütme organının belli bir dönemdeki faaliyet programını oluşturur. Bütçe, devletin gelecek bir dönemdeki (genellikle bir yıllık) gelirlerini ve harcamalarını tahmin eden ve yürütme organına harcamaların yapılması, gelirlerin toplanması konusunda yetki ve izin veren bir kanundur. Devlet harcamaları ile gelirlerini ayrıntılı biçimde gösteren, belli bir dönem için harcamaların yapılmasına ve gelirlerin toplanmasına izin veren hukuksal bir belgedir (Şekil.3.1). 20 2006 YILI GERÇEKLEŞMESİ MİLYON YTL ARALIK AY İÇİ BÜTÇE YIL SONU KÜMÜLATİF Bütçe Geliri 160.326 13.545 171.309 Bütçe Gideri 174.322 17.603 175.304 Bütçe Dengesi -13.996 -4.058 -3.995 Şekil 3.1: Ülkemizde 2006 yılı bütçe uygumalası sonucu 3.2. Özellikleri Bütçe, genellikle bir yıl için hazırlanır. Bu döneme “mali yıl” veya “bütçe yılı” da denir. Bütçe, belli bir döneme ait yapılacak giderleri ve elde edilecek gelirleri tahmini olarak gösterir. Bu dönem, mali yıl olarak adlandırılan dönemdir. Bütçe, henüz gerçekleşmemiş olan, tahmini rakamları gösteren bir mali plandır. Bütçe ekonomik, mali, siyasi ve hukuki sonuçlar yaratır. Bütçenin dikkatli kullanılması ile millî gelir, gelir dağılımı, ekonomik kalkınma, ekonomik ve sosyal sorunların giderilmesi vb. üzerinde olumlu etkiler görülür. Bütçe, kamusal harcamaları ve kamusal gelirleri gösterir. Bütçede sadece kamu ekonomisince yerine getirilecek kamusal gider ve kamusal gelirler yer alır. Özel ekonomideki işletmelerin gider ve gelirlerini içermez. Bu anlamda bütçe ile kalkınma planlarını birbirine karıştırmamak gerekir. Kalkınma planlarında hem kamu hem de özel ekonomilerin harcama-gelir ilişkileri bir arada yer alırken bütçe de sadece kamusal harcama ve kamusal gelirler yer almaktadır. Bütçede önce giderler tespit edilir. Devlet bütçesinde önce giderler tespit edilerek zorunlu ihtiyaçların karşılanması esas alınır. Giderler tespit edildikten sonra bunlara uygun gelir sağlanmaya çalışılır. Eğer giderleri karşılayacak kadar gelir sağlanamazsa bütçe açığı oluşur. Bu durumda ise devlet, bütçe açığını kapatabilmek için farklı yöntemlere başvurur. Örneğin, mevcut olan vergi oranlarını artırır ya da yeni vergiler koyarak bütçe açığını kapatmaya çalışır. Bütçe sadece devlet bütçesini ifade eder. Herhangi bir kamu kuruluşuna ait bütçeden bahsedilecek olunursa o kuruluşun ismi verilir. Örneğin, Sincan İMKB Ticaret Meslek Lisesi Bütçesi, Adalet Bakanlığı Bütçesi gibi. Bütçe denilince akla sadece devlet bütçesi gelir. Yerel yönetim kuruluşlarının ve kamu iktisadi teşebbüslerinin bütçeleri, devlet bütçelerinin dışında tutulmuştur. Bütçe bir kanundur. Bütçe kanununda yer almayan hiçbir gider ya da gelir kamu kuruluşlarınca gerçekleştirilemez. Bütçe, yürütme organı tarafından hazırlanıp yasama organı tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girer. Yürürlüğe giren bütçe kanunu, yeni bütçe kanunun yürürlüğe girmesiyle geçerliliğini kaybeder. 21 3.3. İlkeleri Genellik ilkesi: Bütün gelir ve harcamaların bütçede ayrı ayrı gösterilmesini ifade eder. Hiçbir gelir ve harcama birbirinin arkasında gizlenemez. Bu ilke, bütçe uygulaması bakımından eskiden kullanılan safi metodun yerine gayrisafi metodun kullanılmasını gerektirmiştir. Safi metot usulünde kuruluşlar harcama yaparken bir taraftan da elde ettikleri gelirlerin tümünü göstermeden yaptıkları harcamaları elde ettikleri gelirlerden düşürdükten sonra harcamalardan arta kalan kısmını göstermekteydiler. Oysa gayrisafi bütçe usulünde gelir ve giderler eksiksiz olarak, yani birbiriyle mahsup edilmeden bütçede yer alır. Bu usule göre herhangi bir gelirin herhangi bir harcamaya doğrudan tahsis edilmemesi gerekir. Buna “ademi tahsis yöntemi” de denir. Böylece tüm gelirler hazinede toplanır ve bütün giderler buradan yapılır. Birlik ilkesi: Kamu sektörünün bütün gelir ve harcamalarını içeren tek bir bütçe hazırlanması anlamına gelir. Gider ve gelirlerin tek bütçede gösterilmesi hâlinde kuruluşlar karşılaştırılabilir. Ayrı ayrı bütçe hâlinde karşılaştırma imkânı azalır ve bu israfa da yol açar. Ülkede bütün harcama ve gelirlerin ekonomideki etkisini topluca görebilmek bakımından birlik ilkesi uygulanmaktadır. Bazı şartlarda olağanüstü harcamalar yapılması gerekebilmektedir. Olağanüstü harcamaların mevcut bütçede yer alması doğru olmayabilir. Bu nedenle olağanüstü bütçe ayrıca hazırlanır. Bazı sanayi ve ticari faaliyetlerde bulunan kamu kuruluşlarının bütçeleri, normal bütçe dışında tutulur. Bu nedenle özel veya özerk bütçeler hazırlanır. Bu tür kuruluşların faaliyetlerinde ticari maliyet geçerli olduğundan bu kuruluşlar için ayrı bütçeler yapılması ve devlet bütçesinin dışında tutulması gerekir. Bu katma bütçeler, genel bütçeye destekli bütçe ile birleştirilir. Konsolide bütçe, genel bütçe ile katma bütçelerin birleştirilmesiyle oluşturulmuş bütçedir. Ancak genel bütçeden katma bütçelere mali yardımların yapılması da söz konusu olabileceğinden gerçek toplam bütçe harcamalarını bulmak için konsolide bütçeden mali yardımların düşülmesi gerekmektedir. Doğruluk ilkesi: Bütçenin gelir ve harcama tahminleri, mümkün olduğu kadar gerçeklere uygun sonuçlar verebilmelidir. Yıl içerisindeki iktisadi değişmelerin doğru tahmin edilmesi gerekir. Bütçe hazırlanırken gerçeğe yakın tahminler yapılmalıdır. Aksi durumda bütçenin uygulaması güçleşir ve bütçe açığı meydana gelir. Tahminlerin, önceki yıllarla ilgili istatistiki bilgilerden faydalanılarak, ülkenin içinde bulunduğu şartların ve dünyadaki gelişmelerin göz önünde bulundurularak yapılması gerekmektedir. 22 Açıklık ilkesi: Bütçede gelir ve harcamalarla ilgili yer alan bilgilerin mümkün olduğu kadar açık olması, sadece uzmanların değil ilgi duyan vatandaşların da anlayabileceği şekilde hazırlanması gerekir Ayrıca herkesin incelemesine açık olmalıdır. Bütçeler basılarak yayımlanmalıdır. İsteyen herkesin alıp inceleyebilme imkânı sağlanmalıdır. Bütçe ile ilgili bilgi ve belgelerde herhangi bir gizlilik olmamalıdır. Giderlerin gelirlerden önceliği ilkesi: Bütçede önce giderler tahmin edilir. Gider rakamları belirlendikten sonra gelirler tahmin edilir. Gelirlerin önce belirlenmesi durumunda sınırlı gelir kaynaklarıyla yatırımlar artırılamayacağı için ekonomik gelişmenin sağlanması mümkün olamaz. Ancak az gelişmiş ülkelerde yapılması gereken harcamalar, elde edilecek gelirlerden daha fazla olsa bile gelir olanakları yapılacak harcamaları sınırlar. Bu ilke az gelişmiş ülkelerde uygulanmamaktadır. Gelişmiş ülkelerde geçerli olan bir ilkedir. Önceden izin ilkesi: Bütçe, hükümet tarafından hazırlanır. Halkın temsilcilerinden oluşan parlamento tarafından onaylanır. Parlamentonun (yasama organının) izni olmadan hükümet, bütçeyi uygulayamaz. Yani ne gelir toplayabilir ne de harcama yapabilir. Bu ilke yasama organının kamu gelir ve giderleri üzerinde söz sahibi olduğunu ifade eder. Tahsis ilkesi: Bütçede her yıl yapılacak harcamalar için ödenek ayrılması ilkesidir. Nitelik itibariyle tahsiste alanlar açısından ödenekler saptanır. Miktar itibariyle tahsiste her alana yapılacak ödenek ayrımı hizmet alanı itibarı ile miktar olarak belirlenir. Zaman itibariyle tahsiste ise ödenek ayrımı bir mali yıl için yapılır. Anlaşılabilirlik (aleniyet) ilkesi: Bütçede yer alan gelir ve giderlerin herkesin kolayca anlayabileceği şekilde açık ve sade olarak düzenlenmesini ifade eder. Bu ilkeye uyulması, aynı zamanda bütçenin uygulanmasını da kolaylaştırır. Bütçe gelir ve giderleriyle ilgili rakamların kolayca anlaşılmasını sağlar. Tasarruf ilkesi: En az harcama ile en fazla hizmetin sağlanmasını savunur. Gereksiz harcamaların önlenerek, verimliliğin sağlanmaya çalışılarak, kamu gelirlerinin zorunluluk dereceleri dikkate alınarak kamu giderlerinde kullanılmasını açıklar. Denklik ilkesi: Klasik maliyecilerin ve ona uygun klasik maliye görüşünün savunduğu bir ilkedir. Bütçede gelir ve giderlerin birbirine denk olması gerektiği savunulur. Kamu giderleri, normal gelirlerle finansa edilmelidir. Bu nedenle harcamalar gelirlere eşit olmalıdır. Eğer bütçe hazırlanırken giderlerin toplamı, gelirlerin toplamından fazla çıkarsa aradaki fark iç borçlanmalarla kapatılır ve gelir gider toplamları eşitlenir. Bu eşitliğe görünüşte denklik denir. Bütçe uygulandıktan sonra kesin hesap kanununda gelir ve giderler gerçekten birbirine denk çıkarsa buna gerçek denklik denir. Bu ise bütçe hazırlanırken gelir ve giderlerle ilgili tahminlerin gerçeğe yakın olması durumunda mümkündür. Artık klasik iktisatçıların görüşünün dışında bütçe denkliğinin yıllık olarak sağlanması zorunlu görülmemektedir. Çünkü ülkenin içinde bulunduğu ekonomik duruma göre bütçe açık verebilir. Önemli olan, ekonomik duruma uygun olan ekonomik ve mali politikaların doğru bir şekilde uygulanmasıdır. 23 Yıllık olma (zaman) ilkesi: Söz konusu ilke, bütçenin uygulanması için verilen iznin bir süre ile sınırlandırılmasını ifade eder. Bu süre bir yıl olarak kabul edilir. Ancak bazı istisnai durumlarda geçici bütçe uygulanabilir. Geçici bütçeler, bir yıldan daha az dönemi kapsayabilir. Ekonomik dalgalanmalar, ekonomik planlar nedeniyle daha uzun süreli bütçeler yapılabilir. Genellikle her ülkede kabul edilen ve uygulanan mali yıl, bir yıllık bir süreden oluşur. Bu dönem bütçe uygulaması itibariyle uygun bir zaman dilimidir ve ülkemizde de anayasanın 161. maddesinde “yıllık” ifadesi kullanılmaktadır. Mali bakımdan daha isabetli tahminlerde bulunmak, muhasebe uygulamalarını kolaylaştırmak, bütçenin incelenmesi, onaylanması ve meclis denetimine uygun zaman tanıması açısından bir yıllık süre uygun görülmektedir. Bir yıllık süre meclis araştırmaları, kamuoyundaki eğilim ve değişmelerin izlenmesi, toplumsal karar alma süreci açısından doğru bir süredir. 3.4. Çeşitleri Klasik maliye görüşüne göre bütçeler aşağıdaki şekillerde tanımlanır: Performans bütçe: Devletin yüklendiği görevleri yerine getirebilmesi bakımından gerçekleştirdiği hizmetler ile bunların birim maliyetinin önem kazandığı bir bütçeleme sistemidir. Mal ve hizmet üretimi yapmaya yönelik kamu kuruluşlarının faaliyet ve etkinliklerinin ölçülmesi bu bütçenin amacıdır. Ayrıca üretim maliyetinin düzeyi ile üretim miktarları arasındaki ilişkinin önemi söz konusudur. Gerçekleştirilecek görevlerin planlanması yapıldıktan sonra her bir hizmet biriminin alanına giren hizmetler belirlenmekte, ilgili programlar ve faaliyetler incelenmektedir. Faaliyetler sonucu yapılan nihai üretim ve belirli bir üretimin yapılabilmesi için katlanılması söz konusu maliyetin en aza indirilmesi, performans bütçenin esasını oluşturur. Millî bütçe: Millî bütçe kavramı, kamu kesiminin ekonomide taşıdığı önem ve ağırlıktan kaynaklanmaktadır. Kamu ve özel sektör arasında kaynak dağılımın optimal (en uygun, elverişli, akılcı) bir şekilde sağlayabilmek ve toplumsal amaçlarla etkinlik yakalayabilmek amacıyla bu bütçeye başvurulur. Ekonomide toplam kaynakların ve harcamaların denkleştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu nedenle millî muhasebe kavramına dayanarak ekonomideki kaynakların belirlenmesine yarayan bir millî bütçe hazırlanması gerekir. Bu bütçe, planlı ve programlı bir bütçedir. Millî bütçe, iktisadi ve mali politikaya yön verecek bir bütçe türüdür. Program bütçe: Kamu faaliyetlerinde verimin, tasarruf ve etkinliğin sağlanması bakımından önemli olan bu bütçe, sahip olunan olanakların mevcut alternatifler içerisinde en iyi şekilde kullanımını amaçlamaktadır. Böylece öngörülen amaçlara ulaşabilmek için maliyet-fayda analizleri yapılmak suretiyle kıt kaynakların, ihtiyaçların en etkin düzeyde karşılanmasına yönelik bir şekilde kullanımına çaba gösterilmektedir. Kamu hizmetlerinin en üst düzeyde yerine getirilmesi kamu 24 giderlerinin etkinliği ve verimliliğin yükseltilmesi amacıyla bütçe kaynaklarının optimal düzeyde kullanılması program bütçenin temelini oluşturmaktadır. Genellikle bir yıllık süre için uygulanan bütçelerin devamlılık ve plan-programlar arasındaki koordinasyonunun sağlanması bakımından büyük önemi bulunmaktadır. Verimliliğin artırılması ve israflardan kaçınılması yanında ödenekler, harcama kalemlerine göre değil; planda belirtilen hedeflerin gerektirdiği hizmetler için ayrılmaktadır. Telafi edici bütçe: Kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasındaki geleneksel bağ sürdürülmekle birlikte geniş ölçüde ekonomik dengenin gerçekleştirilmesi için çaba gösterilmektedir. Devletin ekonomik hayata müdahalesinin gerekliliği düşüncesine dayanır. Bu bütçe görüşünde bütçe açıkları devam edebilir. Ekonomik hayatın gerektirdiği sürece devletin borçlanmaya başvurması gerekir. Çünkü şartlar daha fazla harcamayı gerektirirken gelirler azaldığında harcamalar artırılmazsa denklik düşüncesi olumsuz sonuçlar meydana getirir. Tam çalışma sağlanıncaya kadar devletin borçlanması gerekmektedir. Ancak devamlı artan borçların faiz ödemelerinin bütçede önemli bir meblağ tutacağı göz önünde bulundurularak borçlanma kontrollü bir şekilde yapılmalıdır. Devrî bütçe: Bu bütçede bütçe denkliği şart olarak görülmez. İktisadi faaliyetlerin daralma dönemlerinde bütçe açığı meydana gelir. Bu nedenle devlet harcamalarını artırarak talebi teşvik etmeli ve açığı kapatmaya çalışmalıdır. İktisadi faaliyetlerin genişleme döneminde ise bütçe fazla verir. Bu durumda faaliyetlerin daraltılması gerekir. Aksi hâlde daralma dönemindeki gelirlerdeki azalma, vergileri de artırır. Vergilerin artması harcamaları da artırır. İktisadi istikrar sağlanıncaya kadar bütçe açık verebilir. Bu borçlanmayla finanse edilir. Genişleme döneminde de önceki dönemin açıklarını kapatmak için bütçe fazla verebilir. Devrî bütçe düşüncesinde iktisadi dalgalanma dönemlerinde bütçe denkliğinin sağlanmasının faydalı olacağı, ancak bunun zorunlu olmadığı savunulmuştur. Durgunluk döneminde bütçenin açık vermesi kolay olmakta, ancak daha sonraki dönemlerde bu açıkları bütçe fazlasıyla kapatmak zor olmaktadır. Buhran dönemlerinde ortaya çıkan bütçe açığı, refah dönemlerinde sağlanacak bütçe fazlasıyla finanse edilir. Refah dönemlerinde de kamu yatırımları daraltılmalı ve vergiler artırılmalıdır. Denk bütçe: Bütçenin denk olması esastır. Yani kamu harcamaları, kamu gelirleriyle karşılanacak ve bütçe açık vermeyecektir. Kamu harcamalarında artış meydana geldiğinde kamu gelirleri de artırılarak harcamalar finanse edilmeli, borçlanmaya gidilmemelidir. Ancak olağanüstü hâllerde borçlanmaya gidilebilir. Bütçenin denkliğini bozan etkenler içinde devletin para basması, bütçe açıklarının borçlanma ile finanse edilmesi ve bütçe fazlalıkları gelmektedir. Kamu giderlerinin normal kamu gelirleriyle karşılanması gerekmektedir. Devletin ekonomiye müdahale etmemesi ve kamu hizmetlerinin sınırlı düzeyde kalması esastır. İktisadi devlet teşekkülü (İDT) bütçeleri: İktisadi devlet teşekküllerinin teşebbüs niteliğinde olması nedeniyle bağımsız bütçeye ihtiyaçları vardır. İktisadi devlet teşekküllerinin idari görev yapan diğer devlet kuruluşlarından farklı olarak iktisadi faaliyetlerde bulunması ayrıca bir bütçe hazırlanmasını gerektirir. İktisadi devlet 25 teşekküllerinin bütçesi özel hukuk hükümlerine tabidir. İktisadi devlet teşekküllerinin sermayesinin tamamı devlete aittir. Bunların ayrıca yatırım ve finansman bütçeleri hazırlanır. Bu nedenle İDT bütçeleri işletme bütçesi niteliği taşır. Yatırım ve finansman programlarını içerir. İDT bütçeleri; genel muhasebe kanununa, Devlet İhale Kanunu’na ve Sayıştay denetimine tabi değildir. 3.5. Devlet Bütçesi Devlet bütçesi, hükümetin bir yıllık programıdır. Bütçe yürütme organı tarafından hazırlanmaktadır. Kamu hizmetlerini ve bunların gerçekleştirilmesiyle ilgili imkânları en iyi bilen yürütme organı hükümettir. Hükümet, kendi programına göre uygun olarak kamu ihtiyaçlarını öncelik sırasına göre belirler ve bütçe ile amaçladığı kamu hizmetlerini gerçekleştirir (Şekil.3.2). (Milyar TL - Bin YTL) Merkezi Yönetim Bütçe Gerçekleşmeleri 2000 2001 1-HARCAMALAR 46.705.028 80.579.065 115.682.350 140.454.842 141.020.860 146.097.573 157.700.828 2- GELİRLER 33.440.143 51.542.970 75.592.324 100.250.427 110.720.859 134.819.231 157.764.401 3- BÜTÇE DENGESİ 13.264.885 -29.036.095 -40.090.026 -40.204.415 -30.300.001 -81.16.629 63.573 4- NAKİT DENGESİ 12.308.135 -30.929.652 -35.101.883 -43.076.322 -31.623.633 -10.345.038 -1.718.418 7.174.977 12.026.131 11.780.633 18.404.748 26.188.489 35.936.473 44.131.328 .... .... .... .... 21.933.951 24.092.166 36.611.690 5- FAİZ DIŞI DENGE (Bütçe Tanımlı) 6- FAİZ DIŞI DENGE (Program Tanımlı) 2002 2003 2004 2005 *Kasım 2006 Şekil 3.2: Ülkemizde 2000-2006 yılları arasındaki bütçe gerçekleşmeleri Bütçe, dört aşamada ele alınır: Bütçenin Aşamaları Bütçenin hazırlanması Bütçenin parlamentoda görüşülüp onaylanması Bütçenin uygulanması Bütçenin denetimi Gelişmekte olan ülkelerde, hükümetlerin en büyük sorunu artan kamu hizmet sayısına rağmen kamu gelir kaynaklarını artıramamaktır. Hükümetler kamu hizmetleriyle ilgili program ve faaliyetlerine, politik, ekonomik, sosyal ve tarihi etkenlerle şekil verir. Burada önemli olan devlet giderleri ve gelirlerinin en iyi tahmini, giderler için en uygun gelir miktarının belirlenmesi, ayrılması ve bunların denetimidir. 26 Gelişmiş ülkelerde dahi hâlâ bütçenin hazırlanması, uygulanması, denetimi konularında yeni teknikler oluşturulmaya çalışılmakta en iyi kaynak kullanımını sağlayan bütçe hazırlıkları ile ilgili yeni yöntemler araştırılmaktadır. 3.6. Türkiye’de Kamu Bütçeleri 3.6.1. Genel Bütçe 3.6.1.1. Hazırlanması 1982 anayasasının 162. maddesi ile bütçe hazırlama yetkisi yürütme organına yani bakanlar kuruluna verilmiştir. Bütçeyi onaylama yetkisi ise yasama organına verilmiştir. Yasama organının görevleri düzenlenirken (Anayasa 87. madde) “yasa çıkarmak, bütçe ve kesin hesap Kanunu tasarısını görüşmek ve kabul etmek” şeklinde belirtilmiştir. Yürütme organı, bütçeyi hazırlarken kamu hizmetleri arasında bir öncelik sıralaması yapmak; bir sonraki dönemde kamu hizmetlerinin çeşit, artış ve azalışı hakkındaki sorulara hazırlıklı olmak zorundadır. Bütçeler, yürütme organının bir yıllık programıdır. Bütçeler, 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu hükümlerine göre hazırlanır. Öncelikle gider bütçesi hazırlanır. Bu giderlerin önceliği ilkesinden kaynaklanmaktadır. Daha sonra belirlenen giderlerin hangi gelir kaynaklarından sağlanacağının tespiti için gelir bütçesi hazırlanır. Genel ve katma bütçe tasarıları Bakanlar Kurulu tarafından TBMM’ye sunulur. Yürütme organınca hazırlanan bütçeler de aynı süreci takip eder. Yürütme organı bütçeyi hazırlarken ülkenin genel ekonomik durumunu ve ekonomi politikalarının bütçe üzerindeki etkilerini dikkate almalıdır. Bütçe hazırlıkları üç ayrı birimde yapılır: Bakanlıkların hazırlık aşaması Maliye Bakanlığı tarafından incelenme aşaması Bakanlar Kurulu tarafından incelenme aşaması Bakanlıkların Hazırlık Aşaması: 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nun 3483 sayılı kanunla değiştirilen 34. maddesine göre bakanlıklardan her biri kendi bütçesini hazırlayarak Temmuz ayı sonuna kadar Maliye bakanlığına gönderirler. Maliye Bakanlığı da kendi bakanlığının bütçesini hazırlayıp diğerleriyle birleştirerek devletin bir yıllık genel bütçe tasarısını meydana getirir. Bu tasarı, bakanlar kurulunca incelenip onaylandıktan sonra mali yıl başlamadan en az 75 gün önce TBMM’ye sunulur. Türkiye’de genel ve katma bütçelerin hazırlanması her yıl mayıs ayında Maliye Bakanlığı’nın hazırlayıp başbakana onaylattığı “bütçe çağrısı” ile başlar. Ayrıca Maliye Bakanlığı bir de “bütçe hazırlama rehberi” hazırlayıp ilgili bakanlıklara gönderir. Bakanlıkların her biri bu bütçe çağrısına ve bütçe rehberine uygun olarak çalışmalarını yapar. 27 Maliye Bakanlığı Tarafından İnceleme Aşaması Gider Bütçesinin Hazırlanması: Bakanlıklarda hazırlanan bütçeler, Temmuz ayı sonuna kadar Maliye Bakanlığına gönderilir. Bu bütçelere kendilerine bağlı olan Katma İdare Bütçelerini de eklerler. Maliye Bakanlığında toplanan gider bütçelerinin tümü Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğünde incelenir. İncelemede şu hususlar dikkate alınır: Maddi hata olup olmadığı Ödeneklerin gider konularına uygunluğu Fazla ödeneklerin gerekçeleri Ödeneklerin yeterliliği Yatırım harcamalarına ilişkin ödenek talepleri, Maliye Bakanlığına gitmeden önce yıllık programlara uygunluğunun belirlenmesi ve onay için Devlet Planlama Teşkilatına (DPT) gönderilir. Bu talepler, DPT tarafından incelenip onaylandıktan sonra Maliye Bakanlığına gönderilir. Maliye Bakanlığı DPT tarafından belirtilen yatırım projeleri ödeneklerini ilgili kuruluşların bütçelerine dâhil eder. Maliye Bakanlığı, gider bütçelerini incelerken ilgili bakanlıklarla bazen uyuşmazlığa düşebilir. Uyuşmazlıklar, genellikler fazla ödenek taleplerinden kaynaklanır. Uyuşmazlık çözülmezse başbakanın hakemliğine başvurulur. Bütçenin gerekçesi ve yıllık iktisadi rapor Maliye Bakanlığınca hazırlanır. Gider bütçesi, genel bütçenin “A” cetvelinde bulunur. Gelir Bütçesinin Hazırlanması: Gelir bütçesini Maliye Bakanlığı hazırlar. Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, kuruluşların harcamalarını karara bağlamak için gelecek yıllara ait olan ön tahminlerde bulunurken gelirlerin tahmini ve gelir bütçelerinin hazırlanmasını da Gelirler Genel Müdürlüğü hazırlar. Gelir bütçesi hazırlanırken devletin vergi, harç, resim, para cezaları vb. kaynaklardan ne kadar gelir sağlayacağı tahmin edilerek miktarlar belirlenir. Gelirler Genel Müdürlüğünce yapılan gelir tahminleri Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğüne gönderilir. Gelir bütçesinin tahmini ve gerekçeleri, genel bütçenin “B” cetvelinde bulunur. Bir yıl sonraki gelirlerle ilgili tahmin ve değişiklikler, Gelirler Genel Müdürlüğünce yapılır. Gelirlerin tahmininde kullanılan usuller şunlardır: Otomatik usul: Bu yöntemde idarenin takdir ve tahminine yer vermeden eski yılların bütçe rakamları yeni bütçede aynen gösterilir. Bir önceki yıl usulü: Bu usulde, sonucu alınmış olan bir önceki yıl gelirinin, bütçesi hazırlanan yıl için aynen esas alınması yoluna gidilir. Bu usule göre devlet gelirinin ülkede nüfus ve servet artışına uyumlu bir şekilde yavaş yavaş yükseleceği ya da en azından aynı kalacağı varsayılmaktadır. Günümüzde uygulama alanı pek yoktur. 28 Ortalama usul: Son birkaç yılın gelir rakamlarının ortalaması alınmak suretiyle bütçesi hazırlanan yılın geliri tahmin edilmiş olmaktadır. Bu usulün uygulanması durumunda gelir sistemiyle ilgili olarak yapılmış değişikliklerin ayrıca dikkate alınması söz konusudur. Ortalama artışlara göre artırma usulü: Son birkaç yılın gelir rakamlarının artış oranı belirlenmekte ve sonucu bilinen bir önceki yılın rakamları aynı oranda artırılmaktadır. Bir önceki yıl usulü gibi günümüzde uygulama alanı pek bulunmayan bu usul, işleyiş bakımından son derece basittir. Bir önceki yıl bütçesinin sonucu alınmış gelir rakamlarının son birkaç yıla ait gelir rakamlarının artış ortalamalarına göre yükseltilmesi söz konusudur. Serbest tahmin usulü: Eski yılların rakamlarından yararlanılmakla beraber ülkenin ekonomik ve siyasal koşulları göz önünde bulundurularak bütün gelir kalemlerinin teker teker gözlemlere göre tahmin edilmesidir. Otomatik yöntemlerle elde edilen rakamlar, yeni bütçeye aynen geçirildiği hâlde bu yöntemde istatistiksel yöntemlerden yararlanılarak verileri geçmiş yıllara ait değişimler elde edilir. Kamu gelirlerini etkileyebilecek yasal değişikliklerle vergi matrahlarında değişmeyi etkileyecek ekonomik politikalar değerlendirilir. Doğrudan doğruya takdir usulü, ülkenin soysal, ekonomik ve mali koşulları göz önünde bulundurularak sonucu alınmış yıl verileri tahmin ve hesap tekniklerinden yararlanmak suretiyle uygulanan bir usuldür. Bütçe yasama organına bazı eklerle birlikte gönderilir. Bütçe yasa metninde bütçe gelir ve giderlerle ilgili kurallar, hazine işlerine ait kurallar ve bütçe gerekçesi yer alır. Bütçe tahminleri, paket hâlinde sunulur. Yasama organı, bütçesiyle birlikte bütçe belgelerini (bütçe gerekçesi, bütçe yasası ve bütçe cetvelleri) de onaylar. Bütçe gerekçesinde, ülkenin ekonomik durumu hakkında geniş bilgi verilmekte ve ayrıca gelir gider kalemleri hakkında açıklamalar yapılmaktadır ve Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanmaktadır. Bu amaçla ilgili bakanların göndermiş olduğu özel gerekçelerden başlıca, ülkenin ekonomik ve mali durumunun genel gidişi, yeni bütçenin ana hatları, bütçenin nasıl denkleştirildiği, varsa açığın nasıl kapatılacağı, hazinenin durumu, borçlanma durumu ve gelişmeler konusunda bilgiler gönderilmektedir. Yani bütçe gerekçesinde bütçe gelir ve giderlerinin gerçekleşme durumu, devlet borçları ve fonlarla ilgili değerlendirme ve kadro işlemleri bulunur. Bütçe kanun tasarısında, hükümete gelirlerin toplanması giderlerin yapılması bakımından yetki ve izin verilmesi ile ilgili hükümler yer almaktadır. Ayrıca öngörülen kamu giderlerinin toplamı ile kamu gelirleri toplamı ve gelir gider açığı varsa bu açığın kapatılma biçimi yer almaktadır. Bütçenin ilgili olduğu mali yıl ile gelir ve gider unsurları hakkında çeşitli hükümler bulunmaktadır. Bütçe kanunu metni; genel hükümler, kamu personeline ilişkin hükümler, hazine ve hazine ilişkileri ile ilgili hükümler ve çeşitli hükümler olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Ayrıca bütçe yasasında mali politikalara, hazine işlemlerine, kamu personel maaşlarına ve katma bütçeli kuruluşlara yapılan harcamalara ilişkin hükümler yer alır. Bütçe cetvelleri, bütçe ile ilgili kuralları içerir ve alfabetik olarak düzenlenmiştir. 29 (A) cetveli: Kamu giderleri ile ilgilidir. Yasama organının, devlet bakanlığının ve yargı organlarının ödeneklerini gösterir. Program, alt program ve projelerin ödenekleri yer alır. (B) cetveli: Kamu gelirleri ile ilgilidir. Bu cetvelde vergi gelirleri, vergi dışı normal gelirler, özel gelir ve fonlar yer almaktadır. (C) cetveli: Kamu gelirlerinin dayandığı hükümleri gösterir. Bütçe gelirlerinin toplanmasına ilişkin yasa, tüzük, yönetmelik ve kararları tarih, numara ve isimleriyle gösterir. (Ç) cetveli: Vatani hizmet aylığı alanlarla ilgili bilgiler bulunur. (G) cetveli: Gelecek yıllara taşan giderleri yapabilme yetkisi veren kanunları belirtir. (H) cetveli: Harcırah Kanunu gereğince her yıl bütçe yasası ile belirlenen gündelikleri ve tazminatları gösterir. (İ) cetveli: Mali yasalardaki rakamsal tutarları gösteren cetvellerdir. Mali yasalarda yapılacak ödenek değişikliklerinin tutarı yer alır. (M) cetveli: Pansiyoner öğrencilerden alınacak ücretleri belirtir. (O) cetveli: Ordu ihtiyaçları için alınacak hayvanların alım bedelleri ile ilgili düzenlemeleri içerir. (P) cetveli: Kurumların satın alacakları taşıtların ortalama-alma değerlerini belirtir. (R) cetveli: Harcama kalemleri ile ilgili hususları içerir. (T) cetveli: Kurumların 237 sayılı Kanun’un 9. maddesi gereğince satın alacağı taşıtların ortalama satın alma bedellerini göstermektedir. Cetvellerin içeriğini görmek için www.bumko.gov.tr sitesini ziyaret ederek Bütçe Mevzuatını inceleyiniz. Bütçenin TBMM’ de Görüşülmesi Aşaması Anayasanın 162. maddesine göre bütçe tasarıları ve rapor kırk üyeden oluşan Bütçe Komisyonu tarafından incelenir. Bu komisyonda iktidar grubundan en az yirmi beş üye verilir. Diğer üyelikler ise siyasi parti ve gruplarının ve bağımsızların meclisteki oranlarına göre dağıtılmaktadır. Anayasaya göre Bütçe Komisyonu, tasarı üzerindeki çalışmalarını elli beş gün içinde bitirerek Bütçe Kanun Tasarısını, son şekliyle TBMM Başkanlığına gönderir. En geç aralık ayının ilk haftası sonunda Bütçe Kanun Tasarı Genel Kurula gönderilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, bütçe kanun tasarılarının Genel Kurulda görüşülmesi 30 sırasında, gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar. Bütçe Tasarısının Genel Kurulda görüşülmesi için yirmi günlük bir süre vardır. Bütçe komisyon raporuyla Genel Kurula sunulan genel ve katma bütçe kanun tasarıları, Genel Kurulda, Maliye Bakanının açılış konuşmasıyla Genel Kurul görüşmelerine açılır. Tasarının içindeki tüm maddeler onaylandıktan sonra bütçenin tümü açık oya sunulur. 3.6.1.2. Onaylanması Bütçenin tümü üzerinde yapılan açık oylama sonucu kabul ve red oyları sayılır. Kabul oyları toplamı, red oylarını aşarsa bütçe mecliste onaylanmış olur. Cumhurbaşkanı tarafından onaylanan Bütçe Kanunu, Resmi Gazete’de yayımlanarak 1 Ocak tarihinde yürürlüğe girer. Anayasanın 89. maddesine göre Cumhurbaşkanı’nın Bütçe Kanunu’nu veto (kabul etmeme, çevirme) hakkı yoktur. Yasama organının bütçeyi kabulü olabildiği gibi reddetmesi de söz konusudur. Bütçenin yürütme organının gelirleri toplamasına, giderleri yapmasına yetki ve izin veren bir kanun olması red kararının önemini büyük ölçüde artırır. Eğer bütçe reddedilirse “geçici bütçe” uygulaması ile devlet faaliyetleri devam ettirilir. Olağanüstü durumlarda da geçici bütçe uygulaması yoluna gidilir. Geçici bütçeye başvurma nedenleri şu şekilde sıralanabilir: Süresinde kanunlaşamayan bütçeler, mali yıla yetişemeyebilir. Yasama organı, bütçeyi reddedebilir. Seçim takvimi ile bütçe takvimi birbirine uymayabilir. Geçici bütçe, yıllık bütçe kabul edilip uygulamaya konuluncaya kadar belirli bir süre ile sınırlı olmak üzere gelirlerin toplanması ve giderlerin yapılmasına yetki ve izin veren bir kanundur. Geçici bütçe kanunu ile hükümete belli bir süre için gelirleri toplamasına devam etme izni verilmekte; giderlerle ilgili olarak da harcama birimlerine geçen yıl bütçe üzerinden toptan ödenek verilmesi yoluna gidilmektedir. Genellikle geçici bütçeler bir aylık yapıldığı için bunlara “onikide bir bütçe” de denilmektedir. Böylece geçici bütçeler ya geçmiş bütçenin onikide bir tutarına veya toplam bir tutar hâlinde ödenek verir ve gelirlerin toplanmasına devam edileceğini belirtir. Geçici bütçe, devlet faaliyetlerinin akışının sürdürülmesi bakımından gerekli olduğu için zorunlu bir uygulama niteliğindedir. Bununla birlikte geçici bütçe uygulamasında bölüm itibariyle onama yapıldığı ve toptan ödeme ayrıldığı durumlarda meclis denetimi zayıflamış olmaktadır. Aynı şekilde yeni bütçe ile yapılması tasarlanan yenilikler, tasarruflar düzeltmelere gecikmiş olacaktır. Karışıklık ve gecikmelere neden olabilir. Bütçenin zamanında yetiştirilememesi ya da reddedilmesi ile geçici bütçe uygulamalarına ülkemizde zaman zaman başvurulmuştur. 1965 mali yılı ve l970 bütçelerinin reddedilmesi sonucu geçici bütçe uygulanmış, 1974 mali yılı bütçesinin gecikmesi nedeniyle de üç aylık geçici bütçe uygulaması yoluna gidilmiştir. 31 3.6.1.3. Uygulanması Bütçenin hazırlanması ve kanunlaşması aşamalarından sonra bütçenin uygulama aşaması başlamaktadır. Bütçe, hükümet tarafından uygulanır. Görevli kuruluş ise Maliye Bakanlığıdır. Bütçenin uygulamaya girmesiyle faaliyetlerin yürütülebilmesi için gelirler toplanacak giderler ödenebilecektir. Bütçenin uygulanmasında iki yol takip edilir: Gelirlerin toplanması Giderlerin yapılması Gelirlerin toplanması: Yürürlükteki mali mevzuata göre kamu gelirlerinin tarhı, tahakkuku ve tahsilidir. Bu gelirlerin toplanmasına Bütçe Kanunu izin vermektedir. Kamu gelirleri içerisinde en önemli hâsılatı daha önce de bahsettiğimiz gibi vergiler oluşturmaktadır (Şekil.3.3). 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 GELİR, KURUMLAR VE KATMA DEĞER VERGİSİNİN GENEL BÜTÇE VERGİ GELİRLERİ İÇİNDEKİ PAYI (1988 - 2005) (BİN YTL) VERGİ VERGİ VERGİ GELİR VERGİ TOPLAM VERGİ GELİR GELİRLERİ KURUMLAR GELİRLERİ GELİRLERİ +KURUMLAR GELİRLERİ K.D.V. GELİRLERİ VERGİSİ İÇİNDEKİ VERGİSİ İÇİNDEKİ TAHSİLÂTI İÇİNDEKİ +KDV İÇİNDEKİ (DÂHİLDE + TAHSİLÂTI TAHSİLÂTI PAYI (%) TAHSİLÂTI PAYI (%) PAYI (%) TAHSİLÂTI PAYI (%) İTHALDE) 14.232 4.801 33,7 2.118 14,9 4.177 29,3 11.096 78,0 25.550 9.871 38,6 3.598 14,1 6.461 25,3 19.930 78,0 45.399 18.609 41,0 4.637 10,2 12.371 27,2 35.617 78,5 78.643 33.355 42,4 7.063 9,0 22.832 29,0 63.250 80,4 141.602 60.056 42,4 10.078 7,1 42.088 29,7 112.222 79,3 264.273 106.661 40,4 19.132 7,2 81.877 31,0 207.670 78,6 534.888 (1) 181.884 34,0 43.976 8,2 176.742 33,0 402.602 75,3 587.760 (2) 181.884 30,9 43.976 7,5 176.742 30,1 402.602 68,5 1.084.350 329.795 30,4 103.241 9,5 354.980 32,7 788.016 72,7 2.244.094 676.017 30,1 189.338 8,4 743.026 33,1 1.608.381 71,7 4.745.484 1.500.245 31,6 396.238 8,3 1.561.562 32,9 3.458.045 72,9 9.228.596 3.481.752 37,7 748.383 8,1 2.725.083 29,5 6.955.218 75,4 14.802.280 4.936.551 33,3 1.549.525 10,5 4.164.334 28,1 10.650.410 72,0 26.503.698 6.212.977 23,4 2.356.787 8,9 8.379.554 31,6 16.949.318 64,0 39.735.928 11.579.424 29,1 3.675.665 9,3 12.438.860 31,3 27.693.949 69,7 59.631.868 13.717.660 23,0 5.575.495 9,3 20.400.201 34,2 39.693.356 66,6 84.316.169 17.063.761 20,2 8.645.345 10,3 27.031.099 32,1 52.740.205 62,6 2004 101.038.904 19.689.593 19,5 9.619.359 9,5 34.325.208 34,0 63.634.160 63,0 2005 119.250.807 22.817.530 19,1 11.401.986 9,6 38.280.429 32,1 72.499.945 60,8 YILLAR (1) EDV. NAV. VE EMTV. HARİÇ (2) EDV. NAV. VE EMTV. DAHİL NOT : 2004-2005 YILLARI BÜTÇE KANUNU’NDA VE ÖNCEKİ YILLARDA RED VE İADELER GELİRLER İÇERİSİNDE YER ALDIĞINDAN 2004-2005 YILLARI RAKAMLARINA DA RED VE İADELER DAHİL EDİLMİŞTİR. Şekil 3.3: Ülkemizde 1988-2005 yılları arasında vergi gelirlerinin genel bütçe içerisindeki payları 32 Vergiler, Vergi Usul Kanunu (VUK) ve özel vergi kanunları çerçevesinde uygulanmaktadır. Maliye Bakanlığı, merkez ve taşra örgütü aracılığıyla kanunların öngördüğü çerçeve içerisinde bütçede yer alan kamu gelirlerini toplama yoluna gitmektedir. Yani kamu gelirleri Maliye Bakanlığınca gerçekleştirilmektedir. Bunun yanında bazı gelirlerin toplanmasında diğer bakanlıkların da (adalet, orman, sağlık, millî eğitim…) rol aldığı görülmektedir. Ancak bu gelirler, Maliye Bakanlığı tarafından atanan ve gelir toplamaya yetkili kılınan sorumlu saymanlar tarafından toplanmaktadır. Kamu gelirleri toplanırken şu aşamalar takip edilir: Verginin tarhı (Vergi oranının vergi matrahına uygulanmasıyla vergi borcunun hesaplanması) Verginin tebliği (Hesaplanan vergi miktarının borçluya -mükellefeduyurulması) Verginin tahakkuku (Tarh ve tebliğ edilen verginin ödenme aşamasına gelmesi) Verginin tahsili (Tahakkuk eden verginin ödenmesi) Giderlerin yapılması: Bir kamu harcamasının yapılabilmesi için bütçe yasasında belirtilen hizmete ilişkin bir ödeneğin ayrılmış olması gerekmektedir. Bütçede bir ödeneğin ayrılmış olması da harcama yapılması için yeterli değildir. Devlet adına bir borcun doğması için borçlu devlet ile alacaklı kişi arasında hukuksal bir eylemin gerçekleşmesi gerekir. Bir kamu harcamasının yapılması ancak dört ayrı işlemin tamamlanmasına bağlıdır: Giderlerin taahhüdü: Devletin borçlu duruma konulması ile ilgili bir işlemdir. Bakan ya da kanunların yetkili kıldığı kişi, kendilerine yüklenmiş olan işlerin gerçekleştirilebilmesi bakımından bazı kararlar vermekte veya sözleşmeler yapmaktadır. Bir kamu kuruluşunda ita amirinin(ödemeye yetkili kimse), kurum adına yapılması söz konusu bir gideri taahhüt etmesi ve yüklenmesi için bütün ile ilgili mevzuat hükümlerini yerine getirmeli ve bununla ilgili de bütçe izni olmalıdır. Bir bakanlığa verilmiş olan kamu hizmetlerinin yapılabilmesi açısından ilgili bakanın veya yetki verdiği kişinin ya da ikinci derecede ita amirlerinin (vali, tümen komutanları vb.) kararları kabul etmesi ve imzalaması ya da sözleşme yapması giderlerin taahhüdü olarak ifade edilir. Giderlerin tahakkuku: Bu aşamada devletin borçlu olduğunun kabulü ve borcun tutarının belirlenmesi söz konusudur. Giderin usulüne uygun bir şekilde yapıldığı belirlendikten sonra devlet tarafından borcun doğduğu, idarece de kabul edilmektedir. Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nun 69. maddesi hükmü gereğince, devlet hazinesi hesabına bir harcamanın tahakkuku için bakanın veya adına yetkili bir kamu görevlisinin onayı gerekmektedir. Tahakkuk işlemine esas olarak belgelerin incelenmesi ve yasalara uygunluğunun araştırılması zorunludur. Giderlerin verile emrine bağlanması: Taahhüt ve tahakkuku yapılmış bir giderin gerçekleştirilebilmesi için verile emrine bağlanması gerekmekte olup ita amiri tarafından saymana verilmektedir. İta amiri adına, saymanlıkça hazırlanan ve ita amiri tarafından imzalanan belge (verile emri), devlet adına tahakkuk etmiş bir borcun hak sahibine ödenmesine ilişkin bir talimattır. Bu belgede giderle ilgili daire 33 bütçesi, ödenecek paranın tutarı, borcun ait olduğu yıl ve ilgili program ile hak sahibine ait bilgiler yer almaktadır. İta amiri, bütçesindeki ödeneği kullanırken bunun sayman tarafından ödenmesi olanağının olup olmadığını araştırmak zorundadır. İta ve ödeme emirlerinde, bütçenin ait olduğu yıl ile programa ilişkin bilgilerin gösterilmesi zorunlu olup taahhüt edilen ve tahakkuku yapılan işlem ile ilgili belgelerin aslı veya onaylı suretlerinin eklenmesi gerekmektedir. Giderlerin ödenmesi: Verile emrine bağlanmış devlet giderlerini, nakit saymanları öder. Saymanlar tarafından verile emrine bağlanmış bir giderin ödenmesinde bütün belgelerin tamamlanmış olup olmadığına, gerekli yasal koşul ve sınırlamalara uygun olup olmadığına dikkat edilmesi gerekmektedir. Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nun 81. maddesi hükmü gereğince saymanlar tarafından bütçeye ilişkin bir harcamanın ödenmesi, ita amiri tarafından imzalanmış bir ita veya kredi emrine dayalı olmasını zorunlu kılmaktadır. Saymanlıkların ita amirleri ile ilgili olarak yapacakları incelemede; masrafın kendisine verilen mezuniyet dâhilinde bulunmasına, masrafın bütçedeki tertibe uygunluğuna, ita emrine esas taahhüt evrakının tamam olup olmadığına, maddi hata olup olmadığına, söz konusu harcamanın yasalara uygun olup olmadığına ve istihkak (hak) sahibinin hüviyetine bakılır. 3.6.1.4. Hazine İşlemleri Bütçenin uygulanması bir taraftan gelirlerin toplanması, diğer taraftan harcama yapılması demektir. Bu iki işlemin birlikte yürütülebilmesi ve gelirlerle giderler arasında yer ve zaman bakımından uyum sağlanması için yapılan işlemlere hazine işlemleri denir. Hazine işlemlerini hazine yapar. Hazine, bütçenin gelirlerini toplayarak bunları muhafaza etmek, bunları işletmek, gerekirse borç para bularak bütçenin giderlerinin gereken yerde ve zamanda ödenmesini sağlamakla görevli soyut bir kasadır. Bütçede özellikle gelir gider denkliğinin sağlanmasında ve bütçenin sağlıklı uygulanmasında hazinenin önemli bir görevi vardır. O hâlde hazine, bütçenin uygulamasında vazgeçilmez bir araçtır. Hazine işlemleri; yer bakımından hazine işlemleri, zaman bakımından hazine işlemleri olmak üzere ikiye ayrılır. Yer bakımından hazine işlemleri, kamu hizmetlerinin gerçekleştirilmesinde bölgeler arası ortaya çıkan mali uyumsuzlukları gidermeye yöneliktir. Bir bölgede gelirler, giderlere göre az ise ve bu nedenle ödeme zorluğu çekiyorsa geliri giderine göre fazla olan yerden bu bölgeye T.C. Merkez Bankası ve T.C. Ziraat Bankası gibi bankalar aracılığıyla gelir transferi yapılır. Böylece ödeme güçlüğü ortadan kaldırılmış olur.1931 yılında bütün para nakil işleri T.C. Merkez Bankasınca yapılmaya başlandı. Halen devletin bütün gelirleri, esas itibariyle Merkez Bankasında toplanmakta ve ödemeler buradan yapılmaktadır. 34 Zaman bakımından hazine işlemleri, kamu gelirlerinin giderlere uyumlu olarak toplanamadığı zamanlarda yapılan işlemlerdir. Gelirlerin toplanamadığı dönemlerde yapılan kamu harcamalarının finansmanını sağlamak için hazine, bazı borç kaynaklarına başvurur. Kısa vadeli ya da dalgalı borç olarak da isimlendirebileceğimiz bu borç kaynakları şunlardır; Merkez Bankası avansları, adi emanetler ve hazine bonosu. Merkez Bankası avansları, hazinenin gelir gider uyumsuzluğunu gidermek için alınan kısa vadeli borçlardır. 1211 sayılı T.C. Merkez Bankası Kanunu’nun 50. madde hükmüne göre cari yıl genel bütçesi ödenek toplamının %l5’ini geçmemek üzere Merkez Bankası, hazineye kısa vadeli avans hesabı açar. Böylece hazine, devlet gelirlerinin düşük olduğu zamanlarda gerekli harcamaları yapabilir. Gelirlerin fazlalaştığı dönemde ise aldığı borcu Merkez Bankasına geri öder. Borcun ödenmesi, aynı bütçe yılı içerisinde olmalıdır. Uygulamada, özellikle açıkla kapanan bütçelerde, zamanında geri ödeme yapılamadığı için Merkez Bankasından alınan bu kısa vadeli borç, uzun vadeli borç hâline gelmekte; üstelik enflasyon gibi ekonomik sorunlara da neden olmaktadır. 1211 sayılı Kanun’un 53. maddesine göre hazine, altın vererek de karşılığında Merkez Bankasından avans alabilir. Emanet paralar, kanuni zorunluluklar nedeniyle gerçek veya tüzel kişilerce Hazineye yatırılan paralardır. Teminat akçeleri, depozitolar, hakemlik ve bilirkişi ücretleri emanet paralara birer örnektir. Emanet paralar, hazine tarafından gelir ihtiyacını karşılamak için kullanılır ve faiz hesaplanmaz. Hazine bonoları ile bankalar, mali kuruluşlar, firmalar ve gerçek kişilerden en çok bir yıl vadeli borç alınır. Hazine bonolarının ihracı ( çıkarılarak piyasaya sürülmesi) ya özel kanun ile ya da bütçe kanununa dayanılarak yapılır. Hazine bonolarının miktarını, satış usul ve şartlarını tespite; hazine bonolarını satmaya ve satın almaya Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığının bağlı olduğu bakan yetkilidir. Genellikle bankalar ve büyük firmalar tarafından satın alınan hazine bonoları, her türlü vergi ve resimden muaftır. Bunların yanı sıra bir de kamu iktisadi teşebbüsleri ile iktisadi alanda faaliyet gösteren katma bütçeli dairelerin ham madde ve mahsul alımı için mevsimlik ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik hazine kefaletine sahip bonolar vardır ki bunların süresi en çok dokuz aydır. 3.6.1.5. Denetimi Mali yıl içinde devlet gelirlerinin toplanması ve harcamaların yapılması sırasında bütçe denetimi yapıldığı gibi bütçe yılı bittikten sonra toplanan gelirlerin ve yapılan giderlerin kanunlara ve bütçeye uygunlukları araştırılmaktadır. Türkiye’de bütçe denetimi idari, yargı ve yasama denetimi olmak üzere üçe ayrılır: İdari denetim: Maliye Bakanlığı ve ona bağlı kurumlar ve Sayıştay’ın bütçenin uygulanması sırasında yaptıkları denetimdir. Gelirler toplanırken ve giderler yapılırken idarece bütün işlemler denetime tabi tutulur. Ayrıca idare kendi memurlarını hiyerarşik bir şekilde denetler. Sayıştay tarafından da uygulama sırasında idari denetimler yapılır. İdari denetim, gelirin ve giderlerin denetimi şeklinde iki türlüdür. 35 Gelirlerin denetiminde alacakların ve hakların kanunlara tüzüklere ve yönetmeliklere uygun olarak tahsil edilip edilmedikleri Sayıştay’ca denetlenir. Maliye müfettişleri, hesap uzmanları, gelir kontrolörleri ve defterdarlık kontrol memurları vergileri denetler. Hiyerarşik birimlerde ast üst ilişkisi içinde denetim yapılır. Giderlerin denetiminde ise giderlerin taahhüt, tahakkuk, verile emrine bağlama ve ödeme aşamaları takip edilir. Taahhütlerin denetimini, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğüne bağlı olarak çalışan Bütçe Dairesi Başkanları ile Sayıştay gerçekleştirir. Bütçe Dairesi Başkanları, genel ve katma bütçeli kuruluşta girişilecek her türlü taahhüt işlemini denetler. Bu denetlemede taahhüdün bütçedeki tertibine uygunluğuna, ilgili harcama kaleminde ödenek bulunmasına, taahhüdün kanunlara uygunluğuna dikkat edilir. Sayıştay ise taahhütlerin bütçe kanununa uygunluğunu ve ödenek durumunu inceler. Uygun gördüğü taahhütlerin tescil ve vizesini yapar, uygun görmediklerini ise gerekçesiyle birlikte ilgili kamu kuruluşuna iade eder. Tahakkuk denetimini, tahakkuk işlemlerini yapan tahakkuk memurlarının bağlı oldukları dairenin hiyerarşik üstleri, Maliye Bakanlığının merkezî ve yerel denetim organları ile Sayıştay yapar. Tahakkuk memurları hizmetlerin yapılmış olmasına, malın satın alınmış olmasına, evraklarının tamam olmasına dikkat eder. Verile emrinin denetimi, Sayıştay ve Maliye Bakanlığı tarafından yapılır. Maliye Bakanlığı verile emrinin denetimini Bütçe Dairesi Başkanlarına, merkezi ve yerel denetim organlarına ve hiyerarşik üstlere vermiştir. Bütçe Daire Başkanları verile emri hatalı ise verile emrini kabul etmeyebilir. Sayıştay, kadro ve ödenek dağıtım işlemleri dışındaki verile emirlerini vize etmek zorundadır. Ödemenin denetimini de saymanlar yapar. Saymanın her verile emrini inceleyip verile emri üzerine “ödenmesi” diye yazmasıyla giderler hak sahiplerine ödenir. Saymanlar, ödeme sırasında giderlerin tertiplerine uygunluğuna, taahhüt ve tahakkuk evraklarının tamam olmasına dikkat ederler. Yargı denetimi (Sayıştay denetimi): Devletin mal ve mülküne ilişkin hesapların incelenmesi ve bunlarla ilgili memurların hesaplarının yargılanmasıdır. Yargı denetiminin ağırlık noktası, sayman hesapları üzerinedir. Saymanlar, kendi dönemlerine ait hesapları mali yılı izleyen yedi ay içinde Sayıştaya göndermek zorundadır. Bu hesapları önce denetçiler inceler. İlgililerin savunmaları alınarak rapor düzenlenir. Bunlar Birinci Başkanlığa sunulur ve yargılanmak üzere dairelere gönderilir. Daire üyelerine dağıtılır. Bunları üyeler inceler ve Daire Başkanı’na geri verirler. Sonra da hesapların yargılanmasına geçilir. Yargılama sonunda beraat, tazmin veya zimmet kararı verilebilir. 36 Yasama Denetimi: TBMM tarafından bütçenin uygulanmasından sonra yapılmaktadır. Sayıştay’ın üç ayda bir bütçe uygulanması hakkında TBMM’ye rapor vermesi, hükümetin de her bütçe için uygulamadan sonra bir Kesin Hesap Kanun Tasarısı hazırlayıp TBMM’ ye sunması gerekir. Kesin Hesap Kanun Tasarısı, ilgili olduğu yıl içinde elde edilen gelirler ve giderlerin gerçekleşmiş tutarını gösterir. Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan ve ilgili mali yılın bitiminden itibaren bir yıl içinde TBMM’ ye verilmesi zorunlu olan Kesin Hesap Kanun Tasarısına Sayıştay’ca hazırlanacak Genel Uygunluk Bildiriminin eklenmesi gerekir. TBMM Kesin Hesap Kanun Tasarısını onaylamakla hükümeti aklamış olur. 3.6.2. Katma Bütçeler Giderleri özel gelirlerle karşılanan ve genel bütçe dışında yürütülen kamu kuruluşlarının bütçeleridir. Katma bütçelerde dikkati çeken iki nitelik vardır: Birincisi, faaliyetleri dolayısıyla yapmak durumunda bulundukları giderlerini kendi gelirleriyle karşılamaları, ikincisi ise genel bütçe dışında yönetilmeleridir. Katma bütçeler, kendi idare organları tarafından hazırlanır ve bağlı oldukları bakanın imzasıyla Maliye Bakanlığına gönderilir. Maliye Bakanlığında incelendikten sonra devlet bütçesiyle birlikte TBMM’ ye gönderilir. Katma bütçeler de meclis onayından geçer. Bir kuruluşun katma bütçeli olabilmesi için o kuruluşa bazı özel gelirlerin tahsis edilmesi ve kanunla katma bütçe ile yürütme yetkisinin verilmesi gerekir. Katma bütçeli idareler, bütçe dışında kaldığı için denetim bakımından genel bütçeli dairelere göre nispi bir bağımsızlığa kavuşmuş olur. Bu yüzden çeşitli bakanlıklara bağlı genel müdürlükler şeklinde olan dairelerden birçoğu fırsat ve imkân buldukça katma bütçeli idareler halinde gelmişlerdir. Katma bütçeli kuruluşların tümü aynı yapıya sahip değildir. Bir kurumun katma bütçeli bir kuruluş olabilmesi için kuruluş kanununda durumu açıkça belirtilmiş olmalıdır. Katma Bütçeli kuruluşlar “Katma Bütçeli İdareler Kanunu” içinde tek tek yer almıştır. Katma bütçeli kuruluşlardan bazıları şunlardır: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Yüksek Öğretim Kurumu, Hacettepe Üniversitesi, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü (Resim 3. 1). 37 Resim 3.1: Üniversiteler, katma bütçeli kuruluşlardır. Katma bütçeli kuruluşların gelir ve giderleri arasındaki açık, genel bütçeden yapılan hazine yardımı şeklindeki transferlerle karşılanmaktadır. Genel bütçenin giderleri kısmında “Hazine Yardımı” yer almakta, fakat aynı zamanda hazine yardımı katma bütçeli kuruluşların giderleri içinde yer almaktadır. Genel ve katma bütçeli kuruluşların gelir ve giderleri bir arada görülebilmektedir. Dolayısıyla destekli bütçe içinde, konsolide bütçe gelirleri her iki bütçenin gelirleri toplamı olduğu hâlde; konsolide bütçe giderleri her iki bütçenin giderleri toplamından hazine yardımının düşülmesiyle bulunur. Katma bütçeli idareler, kendilerine ait gelirleri olan idareler olduğuna göre bu idarelerin gelirleri giderlerinden fazla olduğu zaman öz gelir fazlası genel bütçeye aktarılır. 3.6.3. Özerk Bütçeler İktisadi, ticari ya da endüstriyel bir nitelik taşıyan devlet kuruluşlarının bütçelerine özerk bütçe denir. Diğer bir şekilde tanımlanacak olursa devletin gelir toplamak ve masraf yapmak için geliştirdiği mali araçlardan yararlanmayan, gelirini ticari ve iktisadi faaliyetlerle kazanan, giderini aynı biçimde yapan kamuya ait işletmelerin bütçelerine özerk bütçeler denir. Bir diğer adı “sınaî bütçeler”dir. Özerk bütçeli kuruluşlara örnek olarak Türkiye Radyo ve Televizyon (TRT) Kurumu, Millî Piyango İdaresi, Atatürk Orman Çiftliği, Ziraat Bankası, Türkiye Demir Çelik İşletmeleri, Türkiye Petrolleri AŞ, Toprak Mahsulleri Ofisi, Türkiye Şeker Fabrikaları, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİE), Millî Prodüktivite Merkezi (MPM), Türkiye Halk Bankası, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu vb. verilebilir (Resim3.2). 38 Resim 3.2: Ülkemizdeki özerk bütçeli kuruluşlardan bir tanesi. Devlet işletmelerinin özel ekonomide rekabet gücünün zayıf olmasından dolayı iktisadi teşebbüsler ile kanunla kurulmuş bazı bağımsız kuruluşlara malzeme alımı, personel alımı, ürün fiyatlandırması, harcama yapılması gibi konularda tam bir serbestlik verilerek ekonomide rekabet gücü artırılmıştır. Örnekte verilen bu kuruluşların bütçesi de özerk bütçe olarak tanımlanmıştır. Özerk bütçelerin hazırlanma ve uygulanma aşamalarında genel ve katma bütçelerden farklı esaslar uygulanır. Bu bütçenin özeliklerini şu şekilde sıralayabiliriz: Genel ve katma bütçelerden ayrı düzenlenirler. Parlamentonun onayı olmadan uygulanabilirler. Meclisten geçmezler. Genel bütçede uyulması gereken Genel Muhasebe Kanunu, Artırma-Eksiltme ve İhale Kanunu ve diğer mali kanunlardaki formalitelere bağlı değildirler. Sayıştay denetimini gerektirmezler. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu ve son aşamada da TBMM KİT komisyonu tarafından denetlenirler. Özerk bütçeler, kamu iktisadi teşebbüsleri bütçelerinde görülmektedir. kamu iktisadi teşebbüsleri ise, iktisadi devlet teşekkülleri (İDT) ile kamu iktisadi kuruluşlarından (KİK) oluşur. Kamu İktisadi Teşebbüslerinin bütçeleri dört ayrı grupta incelenir: 39 Teşebbüsler: Teşebbüs, iktisadi devlet teşekkülü (İDT) ile kamu iktisadi kuruluşlarının (KİK) ortak adıdır. Teşebbüsler Bakanlar Kurulu kararı ile kurulur. Tüzel kişiliğe sahiptirler. 233 sayılı Kanun hükmünde Kararname ile saklı tutulan konular dışında özel hukuk hükümlerine tabidirler. Genel Muhasebe Kanunu ile Devlet İhale Kanunu hükümlerine ve Sayıştay’ın denetimine tabi değillerdir. Sorumlulukları sermayeleri ile sınırlıdır. Sermayeleri, ilgili bakanlığın talebi üzerine Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu tarafından saptanır. Müesseseler: Sermayesinin tamamı bir iktisadi devlet teşekkülüne ya da kamu iktisadi kuruluşuna ait olup ona bağlı olan işletme ya da işletmeler topluluğudur. Bu bakımdan müesseseler, sermayesinin tümü devlete ait teşebbüslerin işletmelerini birleştirerek oluşturdukları kuruluşlardır. Müesseselerin nitelikleri teşebbüslerin nitelikleri ile aynıdır. Bağlı ortaklıklar: Sermayesinin %50’sinden fazlası iktisadi devlet teşekkülüne veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olan işletme veya işletmeler topluluğundan oluşan anonim şirketlerdir. Mevcut müesseselerin ya da işletmelerin bağlı ortaklık hâline getirilmesi Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu kararı ile yeni bağlı ortaklıkların kurulması ise Bakanlar Kurulu kararı ile olur. Sermayelerinin en az %91’i kamu iktisadi kuruluşlarına ait olan bağlı ortaklıkların Genel Kurulu ve denetçileri bulunmaz. İştirakler: iktisadi devlet teşekküllerinin veya kamu iktisadi kuruluşlarının veya bağlı ortaklıklarının, sermayelerinin en az %15’ine, en çok %50’sine sahip bulundukları anonim şirketlerdir. Teşebbüs ya da bağlı ortaklığın bir anonim şirkete iştiraki, ilgili teşebbüsün önerisi üzerine Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu kararı ile yapılır. Bu kuruluşların bütçeleri, yasama organı dışında hazırlanır. Yani kamu iktisadi teşebbüslerinin harcamaları ile ilgili karar yetkisi, yasama organınca tam ve sınırsız olarak bakanlar kuruluna ve kamu iktisadi teşebbüslerine devredilmiştir. Bu teşebbüslerin her türlü yatırım kararları, yatırımların dağılımı, kuruluş yerleri, üretim ve stok politikası ile finansman kararları bakanlar kurulunca ve teşebbüslerce alınır. 3.6.4 Özel Bütçeler Mahalli idare (yerel yönetim kuruluşları) bütçelerine özel bütçe denir. Yerel gider ve gelirleri içeren bütçelerdir. Özel bütçenin diğerlerinden farkı, belli yere ilişkin gelirlerin yine o yer için harcanması anlayışına dayanmasıdır. Yani burada önce gelirler tespit edilir, sonra giderler düzenlenir. Yerel yönetim kuruluşlarının bütçeleri belediye bütçeleri, köy bütçesi ve özel idare bütçeleri olarak adlandırılır ve incelenir. 40 Belediye bütçeleri: Belediyeler, İç İşleri Bakanı ile Başbakanın ortak kararnamesi ve Cumhurbaşkanı onayı ile kurulur. Belde halkının sağlık, huzur ve refahını sağlamak üzere yapılan bayındırlık hizmetleri, ekonomik hizmetler, sosyal hizmetler, ulaştırma hizmetleri, güvenlik hizmetleri ..vb. hizmetleri yapar. Belediyeler, beldenin veya belde sakinlerinin müşterek ihtiyaçlarını karşılamakla yükümlü olan tüzel kişililerdir. Belediyelerin organları, görev ve yetkileri Belediye Kanunu’nda belirtilmiştir. Bu Kanun’a göre nüfusu iki bin ile yirmi bin arasındaki beldelere kasaba, yirmi bini aşan yerlere de şehir denilmekte ve bu yerleşim alanlarında belediye örgütü kurulması öngörülmektedir (Resim3.3). Resim 3.3: Antalya Büyükşehir Belediyesi binası Belediye gelirleri; vergi gelirleri (İlan ve Reklam Vergisi, Çevre Temizlik Vergisi, Eğlence Vergisi, Emlak Vergisi…vb.), harç gelirleri (Tatil günleri çalışma ruhsatı harcı, bina inşaat harcı, Hayvan kesimi muayene ve denetleme harcı…vb.) ve diğer gelirlerden oluşmaktadır. Belediye giderleri; park, bahçe, yol, köprü, meydanlarla ilgili düzenlemeler için yapılan giderler, şehir içi ulaşım hizmetleri için yapılan giderler, su, temizlik ve kanalizasyon hizmetleri için yapılan giderler, sosyal yardım giderleri… vb. giderlerden oluşmaktadır. Belediye bütçelerinin ilk hazırlıkları kendilerine bağlı dairelerce yapılmaktadır. Belediye Hesap İşleri Müdürlüğünde, belediyeye bağlı daire ve işletmelerin giderleri toplanarak toplam giderler daha sonra son üç yılın gerçekleşmiş gelirlerinin ortalaması alınarak toplam gelir bulunur. Belediye başkanı tarafından son şekli verilen bütçe tasarısı, belediye encümenine gönderilir. İki aylık inceleme sonucunda encümen raporuyla birlikte bütçe tasarısı, belediye başkanına iade edilir. Daha sonra başkan tarafından bütçe tasarısı ve encümen raporu belediye meclisine sunulur. Belediye meclisinde önce gelir bütçesi sonra gider bütçesi görüşülür. Belediye meclisinde kabul edilen bütçe, mahallin en büyük mülki amiri tarafından en geç bir hafta onaylanarak yürürlüğe girer. Kesinleşen bütçenin bir örneği İç İşleri Bakanlığına gönderilir. 41 Bütçeler mali yıl içinde belediye başkanı gözetimi ve denetimiyle ilgili memurlar tarafından uygulanır. Giderlerin gerçekleşmesi aynı genel bütçede olduğu gibidir. Belediyelere ait vergi, resim ve harçlarla ilgili konularda Vergi Usul Kanunu, vergi tahsilatında güçlük çıkması durumunda Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkındaki Kanun hükümleri, giderlerin yapılmasında Muhasebe-i Umumiye Kanunu, Attırma-Eksiltme ve İhale Kanunu, Devlet Personel Kanunu ve Harcırah Kanunu hükümlerine bağlı kalınır. Belediye bütçelerinin denetimi, belediye içi organlardan belediye başkanı, belediye encümeni ve belediye meclisince yapılır. Ayrıca belediye dışı organlar tarafından da bütçenin denetimi yapılır. Belediye dışı organlar arasında mülki amir, mülkiye ve maliye müfettişleri yer almaktadır. Belediyelerin kesin hesapları sayıştayca incelenir. Hesap işleri müdürü, idare zamanının hesaplarını vererek sayıştayın yargı denetimi sonucunda aklanır veya tazmin ya da zimmet sonucuyla karşı karşıya kalabilir. Köy Bütçesi: En küçük yerleşim birimi köydür. Köyler, nüfusu iki bini aşamayan ve bundan dolayı da belediye örgütü kurulamayan, yönetimi halkın seçtiği ihtiyar meclisi tarafından yürütülen, otlak, yayla ve cami gibi ortak malları bulunan bir yerleşim birimidir (Resim 3.4). Resim 3.4: Köylerde hizmet, muhtar başkanlığında gerçekleştirilir. Köyde yönetim organları muhtar, ihtiyar meclisi ve köy derneğidir. Muhtar, köy yönetiminin başı ve yürütme organıdır. Aynı zamanda köy tüzel kişiliğinin de temsilcisidir. İhtiyar meclisi, köyle ilgili yürütme kararları alan ve bunu uygulayan organdır. Çalışmalarını muhtarın başkanlığında sürdürür. Muhtar ve ihtiyar meclisi beş yılda bir yapılan yerel seçimlerde köy halkınca seçilir. Köy derneği, seçmen niteliğini taşıyan bütün köylülerin oluşturduğu bir organdır. Köy halkının yönetimine doğrudan ve eksiksiz katılımını amaçlar. Köylerde zorunlu olarak yapılan giderler sağlık, temizlik, bayındırlık, yol, su, tarım işleri, eğitim işleri vb. işleriyle ilgili giderlerdir. İsteğe bağlı olarak ise pazar, hamam vb. işler için giderler yapılır. Bu isteğe bağlı giderler köy derneğinin kararı ile ve mülki amirin onayı ile gerçekleştirilebilir. Hatta bu giderler zorunlu giderler, haline de getirilebilir. Zorunlu işler için yapılacak giderler köy giderleridir. Köy gelirleri ise, bağışlar, bazı vergilerden alınan paylar gibi nakdî olabilirken imece usulü yapılan hizmetler gibi bedeni katkılardan meydana gelmektedir. 42 İç İşleri Bakanlığının hazırladığı forma uygun olarak düzenlenir. Hazırlanan bütçe köyün bağlı bulunduğu ilçe ya da ildeki en büyük mülki amire onaylanmak üzere gönderilir. Aralık ayının ilk haftası sonuna kadar köy bütçesi onaylanır ve yürürlüğe girer. Onaylanan bütçe, köy muhtarı başkanlığında ihtiyar heyeti tarafından uygulanmaya geçer. Paranın usulüne uygun biçimde toplanıp harcanması muhtarın görevidir. İhtiyar meclisi üyeleri, her ay sonunda gelir ve gider hesaplarını inceleyip yanlış uygulamaları değerlendirir. Bütçe yılı sonunda kesin hesap, muhtar tarafından hazırlanır ve ihtiyar meclisine verilir. İhtiyar meclisince incelenerek uygunluğu onaylanan kesin hesaplar, en büyük mülki amire gönderilir. Köy bütçesini, muhtar başkanlığında ihtiyar meclisi hazırlar. İl Özel İdare Bütçeleri: İl özel idareleri, kamu hukuku tüzel kişileridir. Anayasamızın 126. ve 127. maddelerinde il ve yerel yönetimlerle ilgili açıklamalar yer almaktadır. İl genel meclislerinin görevi, bütçenin ve kesin hesapların incelenmesi ve kabulüdür. Yılda bir kez toplanır. İl daimi encümenleri, il genel meclisi üyeleri tarafından ve kendi üyeleri arasından seçilir. Encümenin başlıca görevleri bütçeyi, kesin hesapları, aylık masraf cetvellerini incelemek; artırma-eksiltme ve ihale işlerini yapmaktır. Vali, encümen ile il genel meclisinin başkanıdır. Aynı zamanda ilde devletin ve hükümetin temsilcisidir. İl özel idarelerinin başlıca görevleri, eğitim öğretim hizmetleri, sağlık ve sosyal yardım hizmetleri, bayındırlık hizmetleri, ekonomik ve ticari alandaki hizmetleri, tarım ve hayvancılık hizmetleridir. İl özel idareleri belirtilen hizmetler için gider yaparken merkezî yönetim yardımları, merkezî yönetim gelirlerinden ayrılan paylar, mülk ve teşebbüs gelirleri, para cezaları, bağışlar gibi kaynaklardan da gelir elde eder. İl özel idarelerinin bütçesini vali hazırlar. Vilayete bağlı daire müdürlerinin ödenek istekleri, İl Muhasebe Müdürlüğünde toplanır. Valinin gözetiminde muhasebe müdürü, ilin gider bütçesini ve tahmini gelir bütçesini oluşturur. Vali, bütçeyi inceler ve son şeklini vererek bütçe kanun tasarısını il daimi encümenine verir. İl daimi encümeni, bütçe tasarısını ve gerekçesini inceler ve bütçe tasarısı ile ilgili hazırladığı raporla birlikte bunu İl Genel Meclisine gönderir. İl Genel Meclisi bütçe tasarısını inceler, onaylar. Bu bütçe Bakanlar Kurulu kararı ve Cumhurbaşkanının onayı ile yürürlüğe girer. Bütçe vali başkanlığında il özel idaresi memurlarınca uygulanır. Hesap süresi sonunda mali yıl içinde yapılan işlemlerin kesin hesapları bütçelerine uygun olarak hazırlanır ve vali tarafından İç İşleri Bakanlığına sunulur. İç İşleri Bakanlığı, kesin hesapları inceleyip onayladıktan sonra kontrol edilmek üzere Sayıştay’a gönderir. 43 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Öneriler Bütçe ilkelerinin, bütçenin uygulanmasına nasıl katkı sağladığını inceleyebilirsiniz. Bütçe Kanunu’nu temin ederek özelliklerini inceleyebilirsiniz. Bütçenin ilkelerini sıralayınız. Bütçenin özelliklerini ayırt ediniz. Çevrenizdeki kamu kuruluşlarına giderek hangi bütçeyi kullandıklarını Bütçe çeşitlerini sıralayınız. öğrenerek özelliklerini inceleyebilirsiniz. Devlet bütçesinin bölümlerini tekrar Türkiye’deki kamu bütçelerini ayırt inceleyebilirsiniz. ediniz. Genel bütçenin aşamalarını takip ediniz. Bütçenin hazırlanmasının Maliye Bakanlığının hazırladığı bütçe çağrısı ile başladığını öğrenebilirsiniz. Genel bütçe uygulamaları ile ilgili istatistikleri incelemek için modül sonunda verilen internet sitesini ziyaret edebilirsiniz. Üniversitelerin bir katma bütçeli kuruluş olduğunu öğrenebilirsiniz. Katma bütçe uygulamalarıyla ilgili Katma bütçeli kuruluşları ve bütçe istatistikleri incelemek için modül hazırlıklarını takip ediniz. sonunda belirtilen internet sitesini ziyaret edebilirsiniz. Özerk bütçeli kuruluşların ticari ve iktisadi faaliyetleri olduğunu biliniz. Millî Piyango İdaresinin özerk bütçeli bir kuruluş olduğunu öğrenebilirsiniz. Özerk bütçeli kuruluşları ayırt ediniz ve Özerk bütçeli kuruluşların bütçe bütçe işlemlerini izleyiniz. uygulamalarıyla ilgili istatistikleri incelemek için modül sonunda verilen internet sitesini ziyaret edebilirsiniz. Özel bütçeli kuruluşları biliniz ve bütçe işlemlerini takip ediniz. Özel bütçeli kuruluşların belediye, köy ve il özel idareleri olduğunu öğrenebilirsiniz. 44 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Aşağıdaki ihtiyaçlardan hangisi kamusal nitelik taşımadığı için devlet harcamalarında yer almaz? A) B) C) D) 2. Aşağıdakilerden hangisi bütçenin uygulanması ile ilgili değildir? A) B) C) D) 3. Performans bütçe Program bütçe Millî bütçe Denk bütçe Bütçe ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) B) C) D) 6. Bütçe, bir yıl için hazırlanan mali bir plandır. B) Bütçede önce giderler tahmin edilir. C) Bütçe ile kalkınma planı aynı anlama gelmektedir. D) Bütçe bir kanundur. Maliyet-fayda analizleri yapılmak suretiyle kıt kaynakların, ihtiyaçların en etkin düzeyde karşılanmasına imkân verecek şekilde kullanılmasını sağlayan bütçe çeşidi aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) 5. Millî gelirde görülen artış Ülkedeki yatırımların artması ya da azalması Küçük tasarruf sahiplerinin gelirlerinde görülen artış Okullarda öğrencilerin başarısızlıkları ve devamsızlık sorunları Bütçe ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) B) C) D) 4. Güvenlik ihtiyacı Eğitim ihtiyacı Sağlık ihtiyacı Giyinme ihtiyacı Bütçe ile ilgili kuralları içeren ve alfabetik olarak düzenlenen cetvellere bütçe cetvelleri denir. Bütçe gerekçesi, Sayıştay tarafından hazırlanır. Bütçe, hazırlanıp onaylandıktan sonra en geç ocak ayı sonuna kadar yürürlüğe girer. Cumhurbaşkanı, bütçeyi onaylamazsa bütçe yürürlüğe giremez. İktisadi, ticari ya da endüstriyel bir nitelik taşıyan devlet bütçelerine ne ad verilir? A) B) C) D) Özel bütçe Katma bütçe Özerk bütçe Genel bütçe 45 7. Aşağıdaki vergilerden hangisi belediyelerin gelirlerinden birisidir? A) B) C) D) Gelir Vergisi Çevre Temizlik Vergisi Katma Değer Vergisi Veraset ve İntikal Vergisi DEĞERLENDİRME Bu testte verdiğiniz cevapları, modül sonundaki Öğrenme Faaliyeti-3 testi cevap Anahtarı ile karşılaştırınız. Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız. 46 MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME 1. Yatırım giderleri aşağıdakilerden hangisi ile açıklanır? A) B) C) D) 2. Aşağıdaki giderlerden hangisi kamu giderlerindendir? A) B) C) D) 3. Bir eczacının bir aylık geliri Eğlence vergisi Pasaport harcı Gümrük resmi Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) B) C) D) 5. Bir şehirde metro yapımı için harcanan paraların tümü Belediye otobüslerinin bakım onarım giderleri Adliyede görevli mübaşirlerin maaşları Hepsi Aşağıdaki gelirlerden hangisi bir kamu geliri değildir? A) B) C) D) 4. Kamu hizmetleri, gerçekleştirilirken birkaç kullanımda tüketilen mallar vehizmetler için yapılan giderlerdir. Devletin ve diğer kamu yönetim organlarının herhangi bir mal veya hizmet alımı olmaksızın karşılıksız olarak satın alma gücünün kişi veya gruplara aktarılması suretiyle yaptığı giderlerdir. Karşılığında herhangi bir üretim faktörü satın alınan giderlerdir. Herhangi bir iş gücü, sermaye veya bir mal karşılığında yapılan ödemeler bu grup giderler içerisinde yer alır. Üretimi kapasitesinin ve hizmet gücünün artırılması amacıyla üretim araçları için yapılan giderlerdir. Kamu gelirleri içerisinde en büyük payı vergiler oluşturur. Para cezalarında amaç, gelir sağlamaktır. Kamuya ait olan gayrimenkullerin satışından elde edilen gelirler teşebbüs gelirleridir. Devlet borçlanmasının artması durumunda vergilerde azalma görülür. Bütçenin kanunla belirlenen uygulanma süresine ne ad verilir? A) B) C) D) Mali yıl Muhasebe yılı Bütçe planı Kalkınma planı 47 6. Ademi Tahsis Yöntemi şeklinde de adlandırılan, bütçede bütün harcamaların ve bütün gelirlerin ayrı ayrı gösterilmesi gerektiğini savunan bütçe ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) 7. Bütçenin hazırlanması ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) B) C) D) 8. 11. Vergi muafiyeti Vergi tahsili Vergi tarhı Vergi tebliği Bir bakanlığın kamu hizmetini yapabilmesi için ilgili bakanın ya da yetki verdiği kişilerin, ita amirlerinin kararları kabul etmesi, imzalaması ya da sözleşme yapması ne şekilde adlandırılır? A) B) C) D) 10. Bütçeyi hazırlama yetkisi, bakanlar kuruluna verilmiştir. Bütçeler, Muhasebe-i Umumiye Kanunu hükümlerine göre hazırlanır. Bütçelerin hazırlanması, her yıl İç İşleri Bakanlığının hazırladığı bütçe çağrısı ile başlar. Gelir bütçesini Maliye Bakanlığı hazırlar. Vergi oranının vergi matrahına uygulanmasıyla vergi borcunun doğmasına ne ad verilir? A) B) C) D) 9. Birlik ilkesi Genellik ilkesi Giderlerin gelirlerden önceliği ilkesi Açıklık ilkesi Giderlerin tahakkuku Giderlerin taahhüdü Giderlerin verile emrine bağlanması Giderlerin ödenmesi Bir ülkede gelirler, giderlerden az olursa ödeme güçlüğü çekilir. Bu durumda hazineden gelir transferine başvurulur. Ülkemizde gelir transferi nereden yapılmaktadır? A) Yabancı şirketlere ait tahvillerden B) Maliye Bakanlığından C) Dünya Bankasından D) T.C. Merkez Bankasından Ülkemizde bütçe denetimini aşağıdakilerden hangisi yapar? A) B) C) D) Sayıştay Defterdarlık kontrol memurları Maliye müfettişleri Hepsi 48 12. Giderleri özel gelirlerle karşılanan ve genel bütçe dışında yürütülen kamu kuruluşlarının bütçelerine ne ad verilir? A) B) C) D) 13. İktisadi, ticari ya da endüstriyel bir nitelik taşıyan devlet bütçelerine ne ad verilir? A) B) C) D) 14. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) İktisadi Devlet Teşekküllerinin veya Kamu İktisadi Kuruluşlarının veya en az %15’ine ve en çok %50’sine sahip bulundukları anonim şirketler aşağıdakilerden hangi gruba girer? A) B) C) D) 16. Özel bütçe Katma bütçe Özerk bütçe Genel bütçe Aşağıdakilerden hangisi Özerk Bütçeli bir kuruluş değildir? A) B) C) D) 15. Konsolide bütçe Devlet bütçesi Katma bütçe Özerk bütçe İştirak Bağlı ortaklık Müessese Holding Köy bütçesi hangi bütçenin içinde yer alır? A) B) C) D) Katma bütçe Özerk bütçe Genel bütçe Özel bütçe DEĞERLENDİRME Bu testte verdiğiniz cevapları modül sonundaki Modül Değerlendirme Testi Cevap Anahtarı ile karşılaştırınız. Yanlışlarınız var ise ilgili öğrenme faaliyetine geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız ve faaliyeti tamamen öğreniniz. Kendinizi yeterli bulana kadar faaliyeti tekrarlayınız. 49 DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır Kamu giderlerinin çeşitlerini ayırt edebildiniz mi? Kamu giderlerinin önemini tartışabildiniz mi? Kamu gelirlerini ayırt edebildiniz mi? Kamu gelirlerinin önemini tartışabildiniz mi? Bütçenin ilkelerini sıralayabildiniz mi? Bütçenin özelliklerini ayırt edebildiniz mi? Bütçenin çeşitlerini sıralayabildiniz mi? Türkiye’deki kamu bütçelerini ayırt edebildiniz mi? Genel bütçenin aşamalarını takip edebildiniz mi? Katma bütçeli kuruluşları ve bütçe hazırlığını takip edebildiniz mi? Özerk bütçeli kuruluşları tanıyıp bütçelerini takip edebildiniz mi? Özel bütçeli kuruluşları tanıyıp bütçelerini takip edebildiniz mi? DEĞERLENDİRME Performans testi sonucunda cevaplarınızı değerlendiriniz. Eksikleriniz varsa modülün ilgili faaliyetine dönerek tamamlayınız. Eğer cevaplarınız “Evet” ise yeni modüle geçiniz. 50 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1’İN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 B E D A C ÖĞRENME FAALİYETİ 2’NİN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 B C D D A D D ÖĞRENME FAALİYETİ 3’ÜN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 D D C B A C B 51 MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 D D A A A B C C B D D C C D A D 52 KAYNAKÇA KAYNAKÇA AKDOĞAN, Abdurrahman, Kamu Maliyesi, Gazi Büro Kitabevi, Ankara, 1996. BULUT, Mehmet, “Bütçede Birlik İlkesi, Bu İlkeden Sapmalar ve Türkiye’deki Uygulamaları”, Bütçe Analizi Dersi Yayımlanmamış Ödevi, Ankara, 2001. BULUTOĞLU, Kenan, Kamu Ekonomisine Giriş, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1997. COŞKUN, Gülay, Devlet Bütçesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997. EDİZDOĞAN, Nihat, Kamu Bütçesi, Ekin Kitabevi, Bursa, 1998. EKER, Aytaç, Kamusal Maliye, İzmir, 1996. EKİNCİ, Sena, Kamu Maliyesi, Şanlıurfa, 1996. ORHANER, Emine, Maliye, Tutibay Yayınları, Ankara, 1994. SERİN, Vildan, İktisat Politikası, Alfa Basım Yayım, İstanbul, 1998. SÖNMEZ, Nezihe, Kamu Bütçesi ve Bütçe Politikaları, İzmir, 1995. ŞAHİN, Hüseyin, Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1997. TÜGEN, Kamil, Devlet Bütçesi, Anadolu Matbaacılık, İzmir, 1999. TÜRK, İsmail, Maliye Politikası, Turhan Kitabevi, Ankara, 1999. ULUATAM, Özhan, Kamu Maliyesi, İmaj Yayıncılık, Ankara, 1997. YANAR, Senem, Yayımlanmamış Ders Notları, Trabzon, 1998. YANAR, Senem, Yayımlanmamış Ders Notları, Ankara, 2003. 1982 Anayasası 3483 Sayılı Bütçe Kanunu 5565 Sayılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu 1050 Sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu T.C. Merkez Bankası Kanunu Vergi Usul Kanunu www.bumko.gov.tr www.gelirler.gov.tr www.hazine.gov.tr www.muhasebat.gov.tr www.muhasebenet.net.tr www.idari.cu.edu.tr www.iubam.org.tr 53