ıı. uluslararası sosyal bilimciler kongresi
advertisement
II. CONGRESS OF INTERNATIONAL SOCIAL SCIENTISTS “SOCIAL, POLITICAL AND ECONOMIC SEARCH IN CENTRAL ASIAN SOCIETIES” 22-24 OCTOBER 2008, BISHKEK, KYRGYZSTAN CONGRESS BOOK ISBN: 978-975-8047-97-0 KOCAELİ 2009 The linguistic, grammar and scientific responsibility belongs to the authors. Kocaeli University owns the copyright of all published articles in this book. II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ “ORTA ASYA TOPLUMLARINDA SOSYAL, SİYASİ, EKONOMİK ARAYIŞLAR” 22-24 EKİM 2008 BİŞKEK / KIRGIZİSTAN KONGRE KİTABI ISBN: 978-975-8047-97-0 KOCAELİ 2009 Yayımlanan bildirilerin dil, imla ve ilmi sorumluluğu yazarlarına aittir. Bu kitapta yer alan bildirilerin her türlü yayın hakkı Kocaeli Üniversitesi’ne aittir II.МЕЖДУНАРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ СОЦИОЛОГОВ “СОЦИАЛЬНЫЕ, ПОЛИТИЧЕСКИЕ, ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПОИСКИ В СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ОБЩЕСТВАХ” 22-24 ОКТЯБРЯ 2008 БИШКЕК/КЫРГЫЗСТАН КНИГА КОНФЕРЕНЦИИ ISBN: 978-975-8047-97-0 КОДЖАЭЛИ 2009 Всякие Орфографические Ошибки,Язык И Научная Ответственность Опубликованных Докладов Принадлежит Автору. Всякие Печатные Права Опубликованных Докладов Принадлежит Коджаэлинскому Университeту. CONGRESS SECRETARY AND CONGRESS BOOK EDITOR KONGRE GENEL SEKRETERİ VE KONGRE KİTAP EDİTÖRÜ ГЕНЕРАЛЬНЫЙ СЕКРЕТАРЬ И РЕДАКТОР КНИГИ КОНФЕРЕНЦИИ Congress Secretariat Working Group Kongre Sekretarya Çalışma Grubu Рабочая Группа Секретариата Конференции Assoc. Prof. Dr. Bekir Günay Yrd. Doç. Dr. Bekir Günay Бекир ГУНАЙ Кандидат Наук по Международным Отношениям Dr. Fatih Özbay Halim Nezihoğlu Yasemin Diril Ayşegül Gökalp Dilara Mehmetoğlu Zeynep Özonur Reşat Doğruyol Aykut Yıldır This Congress is organized every two years. Papers of the Congress are evaluated by an international Referee Committee. Bu kongre iki senede bir geleneksel olarak düzenlenmektedir. Kongre tebliğleri uluslararası hakem heyeti tarafından değerlendirilmektedir. Эта Конференция проводится традиционно в течение двух лет. Доклады Конференции оцениваются в качестве международного арбитражного суда. Supporting Organizations Destekleyen Kurumlar Спонсоры I II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ CONGRESS REFEREE COMMITTEE HAKEM KURULU СОВЕТ КОНСУЛЬТАЦИИ OPENING SPEECHES AÇILIŞ KONUŞMALARI ВСТУПИТЕЛЬНЫЕ РЕЧИ • • • Assoc. Prof. Dr. Bekir Günay (Congress Coordinator) (Kongre Koordinatörü) (Координатор Конференции ) Prof. Dr. Hasret Çomak (Kocaeli University, Vice Rector) (Kocaeli Üniversitesi Rektör Yardımcısı) (Проректор Коджаэлинского Университетa) Dr. Atilla Sandıklı (President of BILGESAM) (BİLGESAM Başkanı) (Президент Стратегическoго Центрa BİLGESAM) VIII 1 1 7 12 I. GLOBALISATION AND CENTRAL ASIA KÜRESELLEŞME ve ORTA ASYA ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И СРЕДНЯЯ АЗИЯ 15 Globalization, Central Asia, and the Future of Global Politics Raymond F. Hopkins- Richard W. Mansbach 16 A Quest in Central Asia: “Social Genes” and New Political Models Bekir Günay 40 The Landscape of Protocol Identity in Caspian Basin Region (CBR) Hossein Seifzadeh 57 Changes in Central Asia – Migration, Modernization and Social Transformation Modjtaba Sadria 81 Казахстан В Геополитике Центральной Азии: Ретроспектива, Реалии И Перспективы С.Ф. Мажитов 97 Государственный Суверенитет В Условиях Глобализации К. Валиева 110 II. CHANGING CENTRAL ASIAN ECONOMIES IN THE ERA OF GLOBALIZATION - I KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE DEĞİŞEN ORTA ASYA EKONOMİLERİ - I ИЗМЕНЕНИЕ ЭКОНОМИКИ СРЕДНЕЙ АЗИИ В ПРОЦЕССЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ В - I 115 Küreselleşmenin Daralttığı Ekonomik Özgürlükler ve Hak Erozyonları Zehra Gönül Balkır, Kerem Çolak, Berfu Güler 116 Türkiye’de İl Özel İdare Faaliyetlerinde Şeffaflık Üzerine Bir Alan Araştırması: Kocaeli İl Özel İdaresi Örneği Muharrem Es, Ramazan Şengül 134 Orta Asya Ülkelerinde Dış Borçların Niteliği Yusuf Bayraktutan, Yüksel Bayraktar 148 Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Küresel Ortamda Rekabet Güçleri Ercan Ekmekçioğlu, Murat Bay, Hatice Yalçın 165 Türk Cumhuriyetlerinin Ekonomik Geleceği Abdülkadir Kökocak 173 191 II II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ III. LOCAL ADMINISTRATIONS AND SOCIAL SECURITY IN CENTRAL ASIA ORTA ASYA’DA YEREL YÖNETİMLER VE SOSYAL GÜVENLİK МЕСТНЫЕ ВЛАСТИ И СОЦИАЛЬНАЯ БЕЗОПАСТНОСТЬ В СРЕДНЕЙ АЗИИ The Model of Man of Society and Its Applicability in Turkish Society İsmail Özsoy-Birol Görmez 192 Социальная Политика Кыргызстана В Переходный Период К. Ниязалиева 215 Sovyetler Birliği Sonrası Dönemde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal Güvenlik Tuncay Güloğlu 222 IV. ORIENTALISM AND CLASH OF CIVILIZATIONS ORYANTALİZM VE MEDENİYETLER ÇATIŞMASI ОРИЕНТАЛИЗМ И КОНФЛИКТ ЦИВИЛИЗАЦИЙ 236 Choices of Government in Kyrgyzstan and Central Asia Rafael Israeli 237 Person-Centered Approach: A Mode of Peaceful Coexistence of Different Civilizations and Cultures Grigoris Mouladoudis 245 Toplumda Manevi Değerler Dili Mehmet Ali Eroğlu 254 İnsanlığın Kazanımları ya da Medeniyet Arzu Gündüzhev 262 V. CHANGING CENTRAL ASIAN ECONOMIES IN THE ERA OF GLOBALIZATION - II KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE DEĞİŞEN ORTA ASYA EKONOMİLERİ - II ИЗМЕНЕНИЕ ЭКОНОМИКИ СРЕДНЕЙ АЗИИ В ПРОЦЕССЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ В - II 268 Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin Geçiş Dönemi Ekonomik Performanslarının Karşılaştırmalı Bir Analizi Cemil Erarslan, Yüksel Bayraktar 269 Orta Asya Ülkelerinde Mikrofinans Uygulamaları Erhan Birgili- Nurhodja Akbulaev 303 To Discipline the Public Expenses in terms of the New Economy Hasan Bülent Kantarcı, Rıdvan Karacan 314 Effectiveness of Performance Appraisal: Its Outcomes and Detriments in Pakistani Organizations Hafiz Muhammad Ishaq, Muhammad Zahid Iqbal, Arshad Zaheer 323 VI. RELATIONS BETWEEN TURKEY AND CENTRAL ASIA TÜRKİYE-ORTA ASYA İLİŞKİLERİ ТУРЕЦКО-СРЕДНЕ АЗИАТСКИЕ ОТНOШЕНИЯ 335 2010’lu Yıllarda Şangay İşbirliği Örgütü’nün Geleceği ve Türkiye Hasret Çomak, Ayşegül Gökalp 333 Bölgesel Güvenlik Kompleksi Teorisi, Enerji Güvenliği ve Rusya Aslan Yavuz Şir 346 III II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ AK Parti Hükümetinin Orta Asya Politikalarına Eleştirel Bir Bakış Ertan Efegil 356 VII. DEMOCRACY, IDENTITY AND MODERNITY DEMOKRASİ, KİMLİK VE MODERNLEŞME ДЕМОКРАТИЯ, ЛИЧНОСТЬ И МОДЕРНИЗАЦИЯ 364 Проблемы Региональной Безопасности В Контексте Современного Развития Центральной Азии Темирбек С. Бобушев 365 Семиотика государственных эмблем (на примере герба Кыргызской Республики) Жумагулов М.Ж., Садыкова Г.Э. 370 National Economic Model: An Altenative to Globalization? Teimuraz Beridze 378 Детский Труд - Как Следствие Бедности (на примере Кыргызстана) Эдилова М.М, К. Ниязалиева 384 Объект и предмет исследования номадизма в человеческой истории. Аширалиев Дж.А. 389 SSCB Sonrası Avrasya Coğrafyasındaki Nüfus Hareketleri ve Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Etkileri Fatih Özbay 395 Мусульмане: Многомиллионное Меньшинство Современного Китая Д-р А. Ш. Кадырбаев 400 SSCB Sonrası Kazakistan’ın Sosyal ve Ekonomik Boyutlarıyla Göç Durumu Elif Yüksel Oktay 409 Türkiye ve Türk Dünyasında Çocuk Hakları ile İlgili Çalışmaların Yararları Hatice Yalçın, Murat Bay, Ercan Ekmekçioğlu 429 VIII. RELIGION IN CENTRAL ASIA ORTA ASYA’DA DİN РЕЛИГИЯ В СРЕДНЕЙ АЗИИ 440 Orta Asya’da Radikalizm Tehdidi: Gerçek mi? Efsane mi? İrfan Kaya Ülger 441 Yoksullaşma ve Dindarlaşmanın Bir Göstergesi Olarak Kırgızistan’da Din Eğitimi Veren Enformel Kurumlar Ahmet Cihan 455 Orta Asya Cumhuriyetlerinde Dil, Ulusal Kimlik ve Demokrasi Neziha Musaoğlu 469 Sovyetler Siyasi Tarihinde İslam ve Ateizm Mücadelesi: Sovyet Dönemi Kazak, Özbek ve Kırgız Ateizm Literatürünün Analizi Ali Yaman Kırgızistan’da Din Eğitimi Sorunları ve Çözüm Arayışları Dilaram Akramova 477 493 IV II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ IX. TRANSITION PROCESS AND ECONOMIC CHANGES IN KYRGYZSTAN GEÇIŞ SÜRECI VE KIRGIZISTAN’DAKI EKONOMIK DEĞIŞIMLER ПЕРЕХОДНЫЙ ПРОЦЕСС И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ 503 Экономический Рост В Переходной Экономике Кыргызстана И Альтернативы Траектории Его Развития На Перспективу Мусаева Д.А. 503 Uluslararası İşletme Konusunda İşe İlişkin Değerler: Ulusal Kültür-Ekonomik İdeoloji Etkileşimi Erjan Jatkanbayev – Janar Temirbekova 510 «Электронная демократия» в Казахстане Жатканбаева А.Е. 515 Цивилизованность Как Мера Развития Цивилизации Г.Галиев. 521 X. CULTURE AND LANGUAGE IN CENTRAL ASIA ORTA ASYA’DA DİL VE KÜLTÜR КУЛЬТУРА И ЯЗЫК В СРЕДНЕЙ АЗИИ 527 Развитие культур и этнические конфликты Амердинова М.М. 528 Молодежь И Образование Жунушова Сайкал Орозовна 537 Kazakistan Cumhuriyetinde Coğrafya Eğitiminin Mevcut Durumu ve Gelişme Perspektifleri У.А. Есназаровой 543 Семиотика и языковой знак M. J. Jumagulov – G. E. Sadıkova 548 Социальная сфера и социальная политика: особенности взаимодействия в транзитный период (на примере Кыргызстана) К. Ниязалиева 552 Türkiye Türkçe’sinin Önemi ve Kazakistan Vatandaşlarının Türkiye Türkçe’si Öğrenme Sebepleri Melike Yılmaz, M. Mansur Düzdağ 558 XI. INTERNATIONAL TERROR AND REGIONAL SECURITY ULUSLARARASI TERÖR VE BÖLGE GÜVENLİĞİ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ТЕРРОРИЗМ И БЕЗОПАСТНОСТЬ РЕГИОНА 570 Chinese Growing Need of Energy and Changing Balances Atilla Sandıklı 571 Küreselleşen Dünyada Avrupa Birliği’nin Orta Asya Ülkeleri ile Olan İlişkileri ve Bölgeye Yönelik Stratejisi Rıdvan Karluk 578 Küreselleşme Sürecinde Güney Kafkasya Demokrasi, Güvenlik ve İşbirliği Sorunu Fikret Elma 592 Terör Himayesi Hukuku Mustafa Çakır 605 V II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ XII. ECONOMIC ASPECTS IN CENTRAL ASIANCOUNTRIES: FUTURE ANALYSIS ORTA ASYA ÜLKELERİNLERİNDEKİ EKONOMİK DURUM: GELECEK ANALİZİ ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ В СРЕДНЕ АЗИАТСКИХ СТРАНАХ -АНАЛИЗ БУДУЩЕГО 616 Gelişmekte Olan Ülkelerde Girişimci ve Yöneticilerin Toplumsal Sorumluluk Çalışmalarının Önemi, Sorunlar, Öneriler Metin Özkul 617 Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Beşeri Kalkınmışlık Düzeyleri ve Karşılaştırmalı Analizi İbrahim Güran Yumuşak 636 XIII. GREAT POWERS AND CENTRAL ASIA BÜYÜK GÜÇLER VE ORTA ASYA СВЕРХ ДЕРЖАВЫ И СРЕДНЯЯ АЗИЯ 653 U.S. Foreign Policy, American Support for Democracy and the Election of 2008: Implications for U.S Relations with the Republics of Central Asia Edward Rhodes 654 The EU, Central Asia and Turkey in a Globalizing World Ellen Pirro 674 Effectiveness of Performance Appraisal: Its Measurement in Pakistani Organizations Muhammad Zahid Iqbal, Hafiz Muahmmad Ishaq, Arshad Zaheer 685 Orta Asya, Avrupa Birliği ve Türkiye Hakan Taşdemir 694 Dugin’in Türk Cumhuriyetleri Konusundaki Önerileri Ne Kadar Uygulandı? Alaeddin Yalçınkaya 705 Ortalık Asya Devletler Birliği Fikrinin Tarihsel Gelişimi ve Gerçekleşebilirliği Mehmet Yüce 724 XIV. CENTRAL ASIAN SOCIETY AND WOMEN ORTA ASYA TOPLUMU VE KADIN СРЕДНЕ- АЗИАТСКОЕ ОБЩЕСТВО И ЖЕНЩИНА 741 Gender in Central Asia Ayşegül Gökalp 742 Köstence, Kırım, Gagauzya ve Kırgızistan’da Kadın Sorunları Seher Keçe Türker 753 Kırgızistan Kadın Kıyafetlerinde Modernleşme Süreci ve Medyanın Etkisi Fatma Ayhan 763 Aktif Yaşamda Kadın: Türkiye Örneği Feride Sandıklı 770 Генезис Взглядов На Насилие Против Женщин Ж. Кадыркулова 774 VI II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ V. ECONOMIC, POLITICAL AND SOCIAL CHANGES IN KYRGYZSTAN KIRGIZİSTAN’DAKİ EKONOMİK, POLİTİK VE SOSYAL DEĞİŞİMLER ЭКОНОМИЧЕСКИЕ, ПОЛИТИЧЕСКИЕ ,СОЦИАЛНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ 780 Kırgızistan Ekonomisinin Yapısal Analizi Ferhat Pehlivanoğlu – İsa Güneş 781 Kırgızistan’a Türkiye’den Gelen Doğrudan Yatırımın Önündeki Engeller (Alan Araştırması) Seyfi Yıldız-Yaşar Ayyıldız 798 Социальные технологии Г.Галиев 824 İşsizlik Olgusu ve İstihdam Artırıcı Stratejiler Abdülkadir Kökocak, Mesut Yılmaz, Nedret Demirci 823 XVI. REGIONAL POWERS AND CENTRAL ASIA BÖLGESEL GÜÇLER VE ORTA ASYA РЕГИОНАЛЬНЫЕ СИЛЫ И СРЕДНЯЯ АЗИЯ 849 China: Future’s Super Power Atilla Sandıklı 850 Değişen Dengeler Işığında Orta Asya’daki Küresel ve Bölgesel Güç Odakları Üzerine Bir İnceleme Sibel Turan 858 Küresel ve Bölgesel Nükleer Güçlerin Kıskacında Orta Asya Sibel Turan, Yasin Usta 874 Geleceğin Otoritesi Açısından Ulus Devletler Şener Aksu 893 Japonya’nın Orta Asya Politikaları Yasemin Diril 910 XVII. QUEST IN SOCIAL SCIENCES SOSYAL BİLİMLERDE YENİ ARAYIŞLAR НОВЫЕ ПОИСКИ В СОЦИАЛОГИИ 920 İletişim ve Uzlaşım Stratejileri: “Kırgız”ların “Kültürel Kodları”nın Söylem Çözümlemesi “Manas Destanı Nebahat Akgün Çomak-Elgiz Yılmaz 921 Sosyal Bilimler Projesi Bekir Günay – Ayşegül Gökalp Türk Cumhuriyetlerinde Eğitim Sisteminin Gelişim Sorunları Selahaddin Halilov 937 946 Проблема Усовершенствования Системы Образования В Странах Тюркского Мира С.С. Халилов 951 The Global Context Knowledge and Research Ali Asghar Kazemi 957 VII II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Социальные Науки В Бывших Советских Государствах Центральной Азии A. M. Orekhov 960 XVIII. AZERBAIJAN IN THE POST-SOVIET ERA SOVYET SONRASI DÖNEMDE AZERBAYCAN АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ПРИМЕР В ПОСТСОВЕТСКИЙ ПЕРИОД 973 Birinci Rus Devrimi’nin Azerbaycan’ın Siyasi Yaşamına Etkileri, Etnik Çatışmalar: Dağlık Karabağ Sorunu Dilara Mehmetoğlu 974 Azerbaycanin Bağımsızlık Sonrası Serbest Piyasa Ekonomisine Uyum Sürecinde IMF ile İlişkileri Elçin Süleymanov 981 Gabele Bölgesinin Doğal Kaynakları ve Askeri Radar Üssünün Çevreye Etkisi İsa Qasımov 994 Sanayileşme Sürecinde Çevre Sorunları ve Sürdürülebilirlik Münir Karaloğlu, Erkan Ayan, Eyüp Zengin, Rana Arapxanova 1005 Toprak Kirliliği ve Sürdürülebilirlik Sorunları 1017 Eyüp Zengin, Cemal Öztaş, Rana Arapxanova Dünya Ekonomisine Entegrasyon Sürecinde Azerbaycan’da Girişimcilik 1025 Dilare Elma Soğuk Savaş Sonrası Dönemde ‘Medeniyetler Çatışması’ Söylemi Çerçevesinde Türkiye-Türki Cumhuriyetler İlişkileri Filiz Çoban 1039 XIX. THE FINAL DECLARATION 1056 KAPANIŞ BİLDİRİSİ ЗАКЛЮЧИТЕЛЬНЫЙ ДОКЛАД CONGRESS PROGRAMME KONGRE PROGRAMI ПРОГРАММА КОНФЕРЕНЦИИ 1064 VIII II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ HAKEM KURULU TÜRKİYE • Prof. Dr. Salih Aynural (Gebze İleri Teknoloji Enstitüsü) • Prof. Dr.Metin Özkul (Süleyman Demirel Üniversitesi) • Prof. Dr. Rıdvan Karluk (Anadolu Üniversitesi) İRAN • Prof. Dr. Elaheh Koolaee (Tahran Üniversitesi) • Prof. Dr. Seyed Hossein Seifzadeh (Tahran Üniversitesi) AZERBAYCAN • Doç. Dr. Murat Bagirzadeh (Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Devlet İdarecilik Akademisi) • Prof. Dr. Selahaddin Halilov (Azerbaycan Özel Üniversitesi) GÜRCİSTAN • Prof. Dr. Giuli Alasania (Uluslararası Karadeniz Üniversitesi) • Prof. Dr. Teimuraz Beridze (Tiflis Devlet Üniversitesi) • Prof. Dr. Malkhaz Shubitidze (Tiflis Devlet Üniversitesi) • Prof. Dr.Tamara Kiknadze (Uluslararası Karadeniz Üniversitesi) KAZAKİSTAN • Doç Dr. Natalya Kalashnikova (Moskov Lomonosov Üniversitesi Kazakistan Şubesi Rektör Yardımcısı) • Botagöz Rakisheva (CESSI) BAŞKURDISTAN ÖZERK BÖLGESİ (RUSYA FEDERASYONU) • Prof. Dr. Fayzullin Fanil (Başkurdistan İlimler Akademisi Sosyal ve Ekonomik Bilimler Şubesi İlmi Sekreteri) • Prof. Dr. G. Galiyev (Başkurdistan Sosyal Teknoloji Üniversitesi Rektörü) İNGİLTERE • Prof. Dr. Modjtaba Sadria (Aga Han Üniversitesi Müslüman Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü) IX II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KIRGIZİSTAN • Prof. Dr. İlhan Şahin (Kırgız Türk Manas Üniversitesi) • Prof Dr Moldaliyev Orozobek (Kırgız Dışişleri Bakanlığı Akademisi Dünya Siyaseti ve Uluslararası ilişkiler Bölüm Başkanı) İSRAİL • Prof. Dr. Raphael Israeli (Hebrew Üniversitesi) X II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ REFEREE COMMITTEE TURKEY • Prof. Dr. Salih Aynural (Gebze Institute of Technology) • Prof. Dr. Metin Özkul (Süleyman Demirel University) • Prof. Dr. Rıdvan Karluk (Anadolu University) IRAN • Prof. Dr. Elaheh Koolaee (Tehran University) • Prof. Dr. Seyed Hossein Seifzadeh (Tehran University) AZERBAIJAN • Assoc. Prof. Dr. Murat Bagirzadeh (Republic of Azerbaijan, Academy of Public Administration) • Prof. Dr. Selahattin Halilov (Azerbaijan Private University) GEORGIA • Prof. Dr. Giuli Alasania (International Black Sea University) • Prof. Dr. Teimuraz Beridze (Tbilisi State University) • Prof. Dr. Malkhaz Shubitidze (Tbilisi State University) • Prof. Dr. Tamara Kiknadze (International Blacksea University) KAZAKHSTAN • Assoc. Prof. Dr. Natalya Kalashnikova (Moskow Lomonosov University, Vice Rector of Kazakhstan Branch) • Botagöz Rakisheva (CESSI) BASHKORTOSTAN AUTONOMOUS REGION (RUSSIAN FEDERATION) • Prof. Dr. Fayzullin Fanil (Bashkortostan Academy of Science, Department of Economics and Social Sciences, Secretary of Science) • Prof. Dr. Galiyev G. (Rector of Bashkortostan Social Technology University) UNITED KINGDOM • Prof. Dr. Modjtaba Sadria (Institute for the Study of Muslim Civilizations – AKU, London) XI II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KYRGYZSTAN • Prof. Dr. İlhan Şahin (Kyrgyz Turk Manas University) • Prof. Dr. Moldaliyev Orozobek (Kyrgyz Academy of Ministry of Foreign Affairs, Chairman of the Department of World Politics and International Relations) ISRAEL • Prof. Dr. Raphael Israeli (Hebrew University) XII II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ СОВЕТ КОНСУЛЬТАЦИИ ТУРЦИЯ • Проф.Др .Салих Айнурал (Высший Текнологический Институт Гебзе) • Проф.Др .Метин Озкул (Университет имени Сулейман Демирел ) • Проф.Др.Рыдван Карлук (Университет Анатолиа) ИРАН • Проф.Др. Elaheh Koolaee (Tahran Unv. Fac. Of Law and Political Sciences, Иран) • Проф.Др. Hossein Seifzadeh (Tahran Unv. Fac. Of Law and Political Sciences, Иран) АЗЕРБАЙДЖАН • Доц.Др.Мурат Багирзаде (Азербайджан) • Проф.Др. Селахеттин Халилов (Азербайджанский Университет) ГРУЗИЯ • Проф.Др Гиули Аласания (International Blacksea University, Грузия) • Проф.Др Теймураз Беридзе (Университет Тбилиси Грузия) • Др. Малкназ Шубитидзе (Университет Тбилиси Грузия) • Тамара Кикнадзе (International Blacksea University Грузия ) КАЗАХСТАН • Доц.Др.Наталя Калaшникова (Проректор Гос.университета им. М.Ломоносова) • Ботагоз Ракишева (CESSI) филиала Московского БАШКОРТИСТАН (Россия) • Проф.Др. Файзуллин Фанил (Генеральный Экономической Академии Башкортистанa) Секретарь Социально - • Проф.Др Галиев Гали. ( Ректор Социально-Текнологического Университета Башкортистан Россия) АНГЛИЯ • Проф.Др. Моджтаба Садриа (Instıtute for the Study of MuslimCivilizations – AKU, London) XIII II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ КЫРГИЗИСТАН • Проф.Др.Илхьан Шахин (Декан Филологического Факультета КыргıзскоТурецкого Университета Манас) • Проф.Др. Молдалиев Орозбек( Заведующий Кафедры Отношений и Мировой Политики Академии Кыргизистан) ИЗРАИЛЬ • Проф.Др. Рафаель Исраели (Hebrew University) Международных 1 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KONGRE KOORDİNATÖRÜ YRD. DOÇ. DR. BEKİR GÜNAY’IN AÇILIŞ KONUŞMASI İki yıl sonra görüştük.18-24 Eylül 2006 de Kocaeli’nde Kartepe’de tohumlarını attığımız I. Sosyal Bilimciler Kongresinin ikincisini Asya’nın merkezinde Bişkek’te gerçekleştirmek ve sizleri aramızda görmekten memnuniyet duyarak evinize ve evimize hoş geldiniz demek istiyorum. Asya dünyanın en büyük medeniyetlerine; Türk, Çin, Hint, İslam ve Rus medeniyetlerine ev sahipliği etmiş, geçmişte dünyanın en büyük ticaret yolları olan ipek ve baharat yollarını bağrında barındırmış bir zengin kültür merkezidir. Medeniyetler toplumların ruhlarıdır; ruhlar mekanlarda, ruhlar bedenlerde kendini gösterir. Yıllar sonra gelen insanlar medeniyetleri bu izlerde ararlar. Bir tas parçasında, bir toprakta, bir eserde, bir renkte görülen izlerden çıkan sonuçlar medeniyetlerin dünyayı algılayışlarını bir sonraki jenerasyona aktarırlar. Asya’nın ruhu farklı kültürlerin bir arada ahenk içinde yaşama ve yaşatma ruhudur. Asya’nın kültüründe fikirleri, inançları, renkleri birbirinden ayırma, birbirine düşman etme anlayışı yoktur. Asya’nın kültüründe doğayı koruma ve doğayla bir bütün halinde yaşama vardır. Asya’nın kültüründe doğanın oluşumunu anlama ve ona saygı gösterme kültürü vardır. Bu kültür Avrupa’yı ve tüm dünyayı her yüzyılda etkilemiştir. Asya medeniyetlerinin ruhunda insanlığa hizmet etmek vardır. İnsanlığa hizmet etmek, insan olmanın en temel şartıdır. Bu anlayış Mahmud Kaşgarlı’da, bu anlayış Yusuf Has Hacib’de hayat bulmuştur. Hükümdarın adaletle halkını idare etmesi, zalimliklerle değil hakkaniyet ve hoşgörü ile halkı yönetmesi, toplum olmanın temel algılayışıdır. Bu algılayışın sonucunda, Asya dünyanın en büyük medeniyetlerini doğuran bir merkez olmuştur. Tiyatrolarda sahneler hep aynı, oyunlar ve oyuncular farklıdır. Oyunu yazan oyuna ruh verir, oyuncular bu ruhu sahneye ve seyirciye aktarırlar. Her perde kapanışında oyun biter, açılıncaya kadar perde arkasında yeni oyunun hazırlıkları telası devam eder. 1917-1989 arasında Asya tiyatrosunda kanlı acımazsız oyunlar sergilendi. Oyunun yazarları, ruhlarının zalimliğini bu coğrafyanın taşına toprağına yazdılar. Ben ve öteki ayrımı, benim gibi düşünürsün ya da yok olursun ayrımı, 1938lerde Cengiz Aymatov’un babası gibi yüzlerce Kırgız’ı katletti. Sahnenin her tarafı acıyı, gözyaşını gördü Aral gibi goller kurudu. Sonuçta 1989’da perde kapandı. Şu anda yeni oyun için perde daha açılmadı. Sahne gerisinde yeni hazırlıklar var, sahnede yeni arayışlar var. Seyirci, arayışlara cevap verecek yazar istiyor. Seyirci, acının, gözyaşının olmadığı, farklı kültürlerin ahenk içinde yaşadığı, kurtla kuzunun aynı suda su içebildiği bir dünya istiyor. Biz de, buraya gelen akademisyenler olarak, Kırgız kardeşlerimize diyoruz ki, dünyanın aksakalları burada sadece sizin değil, tüm dünyanın sorunlarını çözmeye aday sosyal bilimle uğraşan akademisyenler buradalar. İlk kez bu akademisyenler Kocaeli’nde bir araya geldiler. Orada 5 gün boyunca bu yüz yıl nasıl olacak diye konuştuk ve sonunda bazı kararlar alıp dünyaya şunu söyledik: “21.yy’da dünya barışına, insan haklarına medeniyetleri çatıştırarak değil medeniyetleri barıştırarak, insanları “ben” ve “öteki” diye ayırmadan herkese 2 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ “biz” diyebilen bir Sosyal Bilimler anlayışı ile Orta Asya’yı yeniden yapılandırmaya çalışacağız.” Bu bizim temel vizyonumuz oldu. Bu amaçla Uluslararası Sosyal Bilimler Birliği’nin kurulmasına karar verdik. Sekreteryamıza verilen bu görev hayata geçirilmeye başlandı. Bilge Adamlar Stratejı Merkezı oluşturuldu. Türkiye’de temeli atılan Uluslararası Sosyal Bilimler Birliği, önümüzdeki yıllarda farklı ülkelerde farklı tarihlerde yapılacak kongre ve diğer etkinliklerde bulunacaktır. II. Sosyal Bilimciler Kongresi’nin, “Asya toplumlarında ekonomik, sosyal, kültürel arayış” başlığı, dünyanın farklı ülkelerinden gelen akademisyenlerin disiplinler arası bir anlayışla sosyal bilimlerin çözüm ürettiğini bir kez daha göstermektedir. Unutmayalım ki medeniyetleri şekillendiren insandır. İnsanı şekillendiren sosyal bilimcilerdir. “Ben” ve “öteki” diye ayırmadan “biz” diyen sosyal bilimciler olarak tekrar Kaşgarlı Mahmud’un diyarına, Yusuf Has Hacib’in diyarına hoş geldiniz diyorum, teşekkürlerimi sunuyorum. Yrd. Doç. Dr. Bekir Günay Kongre Koordinatörü 3 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ OPENING SPEECH OF ASSOC. PROF. DR. BEKIR GUNAY, CONGRESS COORDINATOR Finally we have met once again after two years. 1st Social Scientists Congress was held in Kocaeli, Kartepe on 18-24 September 2006. I am most pleased to open this 2nd Congress in the Centre of Asia, Bishkek, and I want to say “welcome your home, our home”. Asia is a rich centre of culture, which hosted the greatest civilizations of the world; namely Turkish, Chinese, Indian and Russian civilizations and the world’s biggest trade routes like Silk Route and Spice Route, in the past. Civilizations are spirits of societies, spirits reveal themselves in places, in bodies. People of the future generations will search for the traces of these civilizations. The traces of civilizations that are in soil, in a handiwork, in a color carry perception of civilizations to the next generation. Spirit of Asia is the spirit of different cultures living and cherishing together in harmony. Asian Culture does not contain discrimination by ideas, beliefs, colors nor antagonization. Asian Culture contains the preservation of nature and living together with nature. Asian Culture involves understanding the creation of nature and respecting it. This culture affected Europe and the whole world in every century. The spirit of Asian civilizations involves serving the humanity. Serving the humanity is the most basic sign of being human. This mentality is materialized in Mahmud Al-Kashgari, in Yusuf Has Hajib. Ruler’s ruling the people not with cruelty but with justice and rightness and tolerance is the key mentality of being a society. As a result of this mentality Asia has become a centre giving birth to the greatest civilizations of earth. In theaters, stages stay the same while the plays and actors change. The playwriter gives the play a spirit, the actors pass this spirit to the stage and audience. At each closing of the curtains, the new play is prepared hastily until the next opening. Between 1917 and 1989, most bloody and cruel plays were staged in the Asian theater. Writers of the play inscribed the cruelty of their spirits on the fundamentals of this land. Differentiating of “I and the other”, the idea of “Either think like me or perish!” slaughtered hundreds of Kyrgyz in 1938, Cengiz Aytmatov’s father among them. Every part of the stage saw the pain and tears. Lakes like Aral were made of these tears. Finally in 1989, the curtains were closed. Now the curtains are not open for the new play yet, there are preparations in backstage, there are new quests on the stage, the audience asks for a play writer who will answer his search. The audience asks for a world where pain and tears do not exist, where different cultures can live in peace, where the wolf and lamb can drink water in the same river. We, as the academicians came together here, want to say our Kyrgyz brothers that Whitebeards of the World are here, volunteer to solve not only your problems but also the problems of the world. These academicians gathered in Kocaeli for the first time and there for 5 days we discussed about how this century will turn out to be and we made decisions and announced the world: “In 21st century we will try to reconstruct Central Asia along with world peace and human rights, not by the clash but by the peace of civilizations, via the mentality of Social Sciences that does not differentiate people as “I and the other” but calling everyone as “us”. 4 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ This has been our principal vision. For this purpose we decided to establish the International Association of Social Sciences. This duty undertaken by our Secretariat started to become a reality. Wise Men Strategic Centre has been established. International Association of Social Sciences, founded in Turkey, will arrange congresses and other activities in different countries in the coming years. The heading of “Economic, Social and Cultural Search in Asian Societies” in the 2nd Congress of Social Scientists shows that social sciences can produce solutions with an interdisciplinary academic approach of different countries of the world. We shouldn’t forget that civilizations are shaped by people. People are shaped by social scientists. Once again I want to welcome the social scientists who do not say “I and the other” but rather say “Us” in the land of Mahmud Al-Kashgari and Yusuf Has Hajib and thank you very much. Assist. Prof. Dr. Bekir Günay Congress Coordinator 5 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ВСТУПИТЕЛЬНЫЙ ДОКЛАД ГЕНЕРАЛЬНOГO СЕКРЕТАРЬЯ Наконец мы встретились еще раз после двух лет. I. Конференция Социологов былa проведенa 18-24 сентября 2006 года в Коджаэли Картепе. Я очень рад открыть эту Конференцию в Бишкекe в Центре Азии, и я хочу сказать, " Добро пожаловать в ваш дом, который является также нашим домом”. Азия - богатый центр культуры, которая принимала самые большие цивилизации, kak Турецкие, Kитайские, Индийские и Российские и самые большие торговые пути в мире как Великий Шелковый Путь Цивилизации - дух обществ, и показывает себя в местах, в телах. Люди будущих поколений будут искать цивилизации в этих следах. Эти следы несут мировое восприятие цивилизаций к следующему поколению. Дух Азии - дух различного проживания культур и заботы вместе в гармониeй. Азиатская Культура не содержит дискриминацию идеями, верованиями. Азиатская Культура содержит сохранение природы и сосуществующий с природой. Азиатская Культура вовлекает понимание создания природы и уважения этого. Эта культура затрагивала Европу и целый мир в каждом столетии. Дух азиатских цивилизаций вовлекает обслуживание человечеству. Обслуживание человечеству является самым основным признаком того, чтобы быть человечеkoм . Махмуд Кашгарли и Юсуф Хас Хасип были людьми такого менталитета . Правители управляюшиe свой народ не с жестокостью, а с правосудием справедливостью и терпимостью является ключевым менталитетом того, чтобы быть обществом. В результате этого менталитета Азия стала центром, рождающим самые большие цивилизации земли. В театрах сцены остаются то же самыe только изменяются игры и актёры. Автор игры дает игре дух a актеры передают этот дух к зрительям. При каждом закрытии занавесeй торопливо готовиться новая игра до следующего открытия. Между 1917 и 1989 годах были организованы самые кровавые и жестокие игры в азиатском театре. В этих годах были убиты сотни киргизов.Отец Чингиза Айтматова тоже был среди ними. Люди этого поколения видели боль и слёзы . Наконец в 1989 году, занавеси были закрыты. Теперь занавеси еще не открыты для новой игры, есть приготовления . Мы, хотим сказать нашим Киргизских братьям что академики и мудрые люди из разных стран добровольно собрались здесь и предлагают решать не только Ваши проблемы но также и проблемы Мира. Эти академики собрались впервые в Коджаэли, и там в течение 5 дней обсуждали мировые проблемы. В 21-ом столетии мы попытаемся восстановить Среднюю Азию наряду с миром во всем мире. Это было нашим основным видением. С этой целью мы решили установить Международную Ассоциацию Общественных наук. Эта обязанность, предпринятая нашим Секретариатом, начала становиться действительностью. Международная Ассоциация Общественных наук, основаннaя в Турции, будет организовать конференции в различных странах и ближайшие годы. II. Международная Конференция на тему: “Социальные, Экономические Поиски в Средне- Азиатских Странах “показывает, 6 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ что общественные науки могут произвести решения с междисциплинарным академическим подходом различных стран Мира. Мы не должны забыть, что цивилизации сформированы людьми. Люди сформированы социологами. Еще раз я хочу приветствовать социологов, которые не говорят “я” и “другой” а скорее , “Мы” из Родины Махмуд Кашгарли и Юсуф Хас Хасип. Большое всем спасибо. Бекир ГЮНАЙ Координатор Конференции 7 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KOCAELİ ÜNİVERSİTESİ REKTÖR YARDIMCISI PROF.DR. HASRET ÇOMAK’IN AÇILIŞ KONUŞMASI Sayın Bakanlar, Sayın Büyükelçiler, Sayın Rektörler, Değerli öğretim elemanları, Değerli konuklar, Değerli basın mensupları, 2’nci Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi nedeniyle bulunduğumuz dost ve kardeş Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te bizlere gösterilen misafirperverlikten ve ev sahipliğinden dolayı üniversitem ve ülkem adına şükranlarımı sunarım. Türkiye ve Kırgızistan ilişkilerini daha sağlıklı değerlendirebilmek için Kırgızistan’ın makro ekonomik göstergelerine bakıldığında; 2007 yılı büyüme hızının % 8.2 (reel GSYH), GSYH’nın 3.7 milyar $, ihracatının 1,1 milyar $ ve ithalatının 2.7 milyar $ olduğu görülmektedir. Kırgızistan 1998 yılında DTÖ’ne üye olan Orta Asya cumhuriyetlerinde ilk ülkedir. Kırgızistan, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Beyaz Rusya ve Tacikistan’ı da içine alan Avrasya Ekonomik Topluluğu’nun üyesidir. Aynı zamanda Türkiye’nin de içinde bulunduğu EİT üyesidir. 1997 yılından itibaren gerçekleştirilen sermaye girişleri kümülatif olarak değerlendirildiğinde; Türkiye toplam 203.5 milyon $ sermaye ile kanada, Kazakistan ve İngiltere’den sonra dördüncü kaynak ülkedir. Türkiye, Kumtor altın işletmelerinde yapılan yatırımlar ile Kanada’dan sonra sırası ile Kazakistan, Rusya Federasyonu ve ABD’den sonra beşinci ülkedir. Kırgızistan’da faaliyet gösteren 300 Türk firmasının toplam 300 milyon $’ı aşan yatırımı vardır. Türk yatırımları bisküvi, şekerleme ve çikolata gibi gıda ürünleri ile mobilya, temizlik maddeleri, bankacılık, çay, paketleme, plastik, eğitim ve inşaat malzemeleri üretimi, turizm acenteliği ve eğitim işletmeciliği alanlarında yer almaktadır. Türkiye ile Kırgızistan’ın dış ticaret açısından durumu değerlendirildiğinde; 2007 yılında ihracatımız 180 milyon $, ithalatımız 45 milyon $’dır. Toplam ticaret hacmimiz 225 milyon $’dır. Denge 135 milyon $ ile Türkiye’nin lehinedir. İhracatımızın ithalatımıza oranı 4.01’dir. İhracatımızda; altından mücevherci eşyalar, halılar, tekstil mamulleri, makine ve cihazları yer almaktadır. İthalatımızda sebze- meyve, ham deri ve örme giyim eşyası önem kazanmaktadır. Kırgızistan’da Türk müteahhit firmalarının üstlendiği 27 projenin toplam tutarı 400 milyon $’dır. 2007 yılında 6 milyon $’lık 2 proje alınmıştır. Son dönemde; Tamçı havaalanı, Kambarata 1 ve 2 hidroelektrik santralleri gibi yap – işlet – devret modeli ile gerçekleştirilebilecek projelere ilgi duyulmaktadır. 8 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Kısa vadede Türkiye ile Kırgızistan arasında; enerji alt yapısının geliştirilmesine yönelik müteahhitlik hizmetleri ile enerji sektöründeki yatırımları bakımından önemli işbirliği imkanları ortaya çıkabilecektir. Türkiye ile Kırgızistan arasında 1991 – 2006 arasında ticari ve ekonomik nitelikli 9 anlaşma ve protokol yapılmıştır. Kırgız Cumhuriyeti Merkez Bankası’na 75 milyon $ tutarında Türk Eximbank mal ve kredi projesi açılmış ve toplam 48 milyon $’lık kullanım gerçekleştirilmiştir. Bu kredi kapsamında; zirai ilaçlar, mobilya fabrikası makineleri, radyo – TV fabrikası makineleri, ekmek fırını üretim tesisi makineleri, telekomünikasyon sistemleri, otobüs ihracatı ile otel inşaatı projesi finanse edilmiştir. Gelecekte Türkiye ile Kırgızistan arasında çok önemli yatırım alanları bulunmaktadır. Türk yatırımcıların Kırgızistan’da yatırımlar için en ilgi çekici yönü yatırım olanaklarının çeşitliliği ve insan kaynaklarının yeterliliğidir. Özellikle turizm alt yapısı, haberleşme, enerji ve genel olarak sanayi sektörü önemli yatırım olanağıdır. İşbirliği alanı yaratabilecek başlıca sektörler şunlardır; - altın, uranyum ve kömür madenlerinin çıkarılması - enerji ve hidroelektrik santral inşaası - deri, deri benzeri maddeler ve kürk eşya sanayi - çanak, çömlek, çini ve porselen sanayi - cam ve cam ürünleri sanayi - taş ve toprağa dayalı sanayi - inşaat (karayolu, demiryolu ve konut) - taşımacılık - haberleşme - gıda sanayi - turizm - pamuk ve yün işleme Türkiye’nin dost ve kardeş Kırgızistan başta olmak üzere Orta Asya Cumhuriyetleri ile ilişkilerinin temeli şunlara dayanmaktadır; - devlet yapılanmalarının güçlendirilmesine katkıda bulunulması, - bölgenin siyasi ve ekonomik istikrarının korunması, - bölgesel işbirliğinin teşvik edilmesi, - ekonomik ve siyasal reformların desteklenmesi, - bölge ülkelerinin dünya ile bütünleşebilmelerine destek verilmesi, - bölge ülkelerinin Avrupa – Atlantik kurumlarına entegrasyonlarına yardımcı olunması, 9 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ - Orta Asya ülkeleri ile ikili ilişkilerimizin, her alanda karşılıklı çıkarlar ve egemen eşitlik temelinde geliştirilmesi, - Orta Asya ülkelerinin enerji kaynaklarının uluslararası piyasalara serbestçe ve farklı güzergahlardan nakledilmesinin desteklenmesidir. Türk dili konuşan ülkeler devlet başkanları zirveleri; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Türkiye arasındaki en yüksek danışma mekanizmasını oluşturmaktadır. İlki 1992 yılında Ankara’da yapılmış olan zirvelerin sekizincisi 17 Kasım 2006 tarihinde Antalya’da düzenlenmiştir. Türkiye, Orta Asya Cumhuriyetleri’nin BM ve AGİT gibi uluslararası ve EİT gibi bölgesel örgütlere üye olmalarını desteklemiştir. Ayrıca, NATO’nun BIO programına katılmalarına yardımcı olmuştur. Türkiye, uluslararası sistemde; her türlü desteği vermeye devam edecektir. Türkiye, Orta Asya Cumhuriyetleri’nin istikrar ve güvenliklerini tehdit eden kökten dinci akımlar, uyuşturucu ve silah kaçakçılığı ve terörist faaliyetler konusundaki mevcut kaygılarını başından beri paylaşmıştır. Terörle mücadele çerçevesinde; işbirliği geliştirilmiş ve bu ülkelere malzeme desteği, nakdi yardım ve askeri eğitim sağlanmıştır. Türkiye ile Orta Asya Cumhuriyetleri’nin insan hakları, demokrasi ve serbest piyasa ekonomisinin geliştirilmesi yönünde kaydedilecek ilerlemelerin dünya ile bütünleşme sürecini hızlandıracağı değerlendirilmektedir. Türkiye, iç barışın ve istikrarın sağlanmasında olduğu gibi kalkınmayı hızlandırarak refaha katkıda bulunabileceğini ifade etmekte ve her ortam ve koşullarda bu ülkeleri desteklemektedir. Türkiye, Orta Asya bölgesinde kalıcı istikrar ve güvenliğin sağlanmasının bölgenin ekonomik kaynaklarının verimli bir şekilde değerlendirilmesini savunmaktadır. Bu şekilde, kaynakların toplumsal refaha dönüştürülmesi mümkün olabilecektir. Türkiye, bu bilinçle; Orta Asya’da işbirliği potansiyelini ortaya çıkaracak bir yaklaşımı benimsemektedir. Türkiye’nin, karşılıklı çıkar temeline dayalı olarak ilişkilerini sürekli geliştirebileceği ülkelerin başında Kırgızistan ve Orta Asya’daki diğer Türk cumhuriyetleri gelmektedir. Türkiye, bölge ile ilgili faktörleri ve bölge devletlerinin hassasiyetlerini, isteklerini ve ihtiyaçlarını çok iyi değerlendirerek gerçekçi politika oluşturulması yönünde bir iradeye sahiptir. Türkiye, bölge ile tarihsel ve kültürel bağları olan bir ülke olarak; bölge ülkeleri ile en etkili ve verimli ilişkiler kurmak ve geliştirmek zorundadır. Türkiye, Kırgızistan’ın da üye olduğu Avrasya Ekonomik Topluluğu (Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan) ile işbirliğini geliştirme yönünde bir iradeye sahip bulunmaktadır. Türkiye, tarih boyunca Asya ve Avrupa arasında stratejik bir köprü işlevi görmüştür. İpek yolu’nun en önemli noktalarından biri konumundadır. Orta Asya, Hazar ve Orta Doğu bölgesinde; çok taraflı işbirliğinin sağlanması ve geliştirilmesi, işbirliği alanlarının artırılması ve devamlı olarak yaygınlaştırılması önem kazanmaktadır. 10 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Enerji, 21’inci yüzyılın öncelikli işbirliği alanıdır. Türkiye, enerji kaynakları açısından potansiyel ve büyük bir enerji pazarı olmaya aday bir ülkedir. Bu nedenle, Orta Asya’dan petrol ve doğal gaz ithalatında; kaynak çeşitliliği, arz güvenliği ve arz sürekliliğinin sağlaması açısından geniş kapsamlı enerji taşıma projelerinin geliştirilmesi, Türkiye açısından çok büyük önem taşımaktadır. Türkiye öncelikle; Orta Asya ve Hazar’dan sağlamayı planladığı doğal gazı, Balkanlar üzerinden Batı Avrupa’daki önemli talep merkezlerine ulaştırmayı hedeflemektedir. Enerji fakiri Avrupa ile enerji zengini Orta Asya’nın Türkiye ve Balkanlar üzerinden geçen boru hatları ile birbirine bağlanması; Orta Asya’dan Balkanlara uzanan bu geniş coğrafyanın; sosyo – ekonomik kalkınmasına, ekonomik ve politik istikrarına ve bölge barışına çok önemli katkı sağlayabilecektir. Doğu - Batı enerji koridoru, Orta Asya ve Hazar ülkeleri ile Avrupa Birliği ülkeleri arasında güvenli ve ekonomik taşıma seçenekleri sunabilecektir. Bu şekilde Türkiye, Orta Asya ülkeleri ile güney doğu Avrupa ülkeleri arasında yeni işbirliği imkanları yaratılabilmesi konusunda öncülük edebilecektir. Yüzyılımızda, Türkiye ile Orta Asya ülkeleri arasındaki ilişkiler, en ileri düzeyde geliştirilmeli ve yaygınlaştırılmalıdır. Bu kapsamda, kültürel yatırımlara öncelik verilmeli, dil ve kültür bağlarını arttıracak büyük çaplı programlar hazırlanmalı ve uygulamaya sokulmalıdır. Başta Kırgızistan olmak üzere bütün Orta Asya ülkelerinde Türk girişimcilerin yatırımları arttırılmalı, bu girişimcilere destek verilmeli ve uygulamaları takip edilmelidir. Orta Asya ülkeleri ile Asya yayın birliği (ABU) kapsamında; televizyon ve radyo yayınlarının kalite ve verimliliğinin artırılması sağlanmalıdır. Türkiye ile bölge ülkeleri arasında; doğrudan haber verilmesi ve alınmasına geçilmeli, Batı haber kaynaklarına olan bağımlılık ikinci dereceye indirilmelidir. Türk üniversitelerinde; Orta Asya ülkelerine ayrılan kontenjanlar arttırılmalıdır. Bölge ülkelerinin üniversiteleri ile Türk üniversiteleri arasında ikili kültürel, eğitim ve öğretim işbirliği anlaşmaları yaygınlaştırılmalıdır. Türk üniversitelerinde; Orta Asya bölgesi ile bölge ülkelerine yönelik enstitü, araştırma merkezleri ve araştırma birimleri kurulmalı ve işlevselleştirilmelidir. Bölgeye yönelik olarak ortak ve entegre projeler geliştirilmelidir. Bu projeler, bölge ekonomisine dinamizm kazandırmalı ve kaynaklarının en verimli kullanılmasına olanak tanımalıdır. Yatırımlar uzun vadeli tasarlanmalı ve yaygınlaştırılmalıdır. Bölgede yatırım ve işbirliği imkanları yaratılırken bölgesel aktörlerle kalkınmaya yönelik işbirliği olanakları araştırmalıdır. İsviçre Konfederasyonu Cumhurbaşkanı Pascal Couchepin, Kasım ayında Türkiye’ye yapacağı ziyaret ile ilgili 17 Ekim 2008 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi muhabiri ile yaptığı söyleşide; “Türkiye’nin, Orta Asya’daki Türk devletleri ile uluslar topluluğu” oluşturabileceğini, bunun bölge barışı ve istikrarı için çok önemli olduğunu vurgulamıştır. 11 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türk dünyası, Türkiye’nin kazandırdığı en önemli ve kalıcı bir projedir. Türk dünyası, tarihsel süreç içerisinde; ekonomik, sosyal ve kültürel projelerle sürekli desteklenmeli ve geliştirilmelidir. Bölge ve dünyada sürekli ve sürdürülebilir barış, güven ve istikrara katlı ve destek sağlamalıdır. Çok değerli konuklar, 2’nci Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi’nde çok önemli bildiriler sunulacak ve müzakere edilecektir. Bu kongre, bilim dünyasına birincisinde olduğu gibi çok önemli ve orijinal eserler kazandırabilecektir. Kongre için ev sahipliği yapan Kırgız üniversitelerimizin çok değerli rektörlerine, üniversite yöneticilerine ve öğretim elemanlarına, kongre’nin planlama, hazırlık ve uygulama aşamasında özverili çalışmalarda bulunan Yrd. Doç. Dr. Bekir Günay’a, BİLGESAM Genel Müdürü Dr. Atilla Sandıklı’ya, projeyi destekleyen ve katkıda bulunan Kocaeli Üniversitesi İİBF öğretim üyelerine ve tüm emeği geçenlere sonsuz şükranlarımı sunarım. Kongrenin; öğrencilerimize, öğretim uluslarımıza, ülkelerimize ve tüm insanlığa; elemanlarımıza, üniversitelerimize, - çok önemli bilimsel yararlar ve kazanımlar sağlamasını, - kardeşlik ve dostluk bağlarını geliştirmesini ve kuvvetlendirmesini, - yeni işbirliği ve yatırım imkanları yaratmasını, - sürdürülebilir bölge ve dünya barışına katkı sağlamasını, temenni eder, sonsuz başarı dileklerimle engin saygılarımı sunarım. Prof. Dr. Hasret Çomak Kocaeli Üniversitesi Rektör Yardımcısı 12 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ BİLGESAM BAŞKANI DR. ATİLLA SANDIKLI’NIN AÇILIŞ KONUŞMASI Sayın Bakanım, Büyükelçim ve Değerli Konuklar. Dünya 20. yüzyılın sonunda başlayan ve halen devam eden hızlı bir değişim süreci yaşamaktadır. Bu süreç içinde Soğuk Savaş sona ermiş, küreselleşme olgusu toplumları, şirketleri, devletleri ve uluslararası ilişkiler ortamını derinden etkilemiştir. Değişen güç dengelerine uygun olarak yenidünya düzeninin temelleri atılmaya başlanmıştır. Günümüzde devletlerin başarısını büyük ölçüde bu değişen dinamiklere uyum sağlayabilmeleri ve onları milli hedeflerinin gerçekleştirilmesinde kullanabilmeleri belirlemektedir. Başarılı olan devletler hızla gelişerek Dünya’nın zenginlik ve refahından en üst düzeyde yararlanmakta, başarısız olanlar ise marjinalleşmekte, ağırlaşan ve karmaşıklaşan sorunlar altında ezilmektedirler. Bu nedenle, günümüzün hızla değişen dinamik koşullarına uygun, doğru politikaların belirlenmesi ve bu politikaların başarılı olarak uygulanabilmesi için gereken prensiplerin tespit edilmesi büyük önem arz etmektedir. Gelişmiş ülkelerde değişime yön veren dinamikleri yönlendirebilmek veya hızla değişen dinamikleri öngörerek doğru politikalar üretebilmek maksadıyla stratejik araştırmalar merkezleri kurulmuştur. Bu merkezler alternatif politikalar ürettiği gibi bu politikaları üretebilecek ve uygulayabilecek kadroları da yetiştirmektedirler. Gelişmekte olan ülkeler genellikle gelişmiş ülkelerin yapmış olduğu araştırma ve öngörüleri kullanmaktadır. Bu durum onları gelişmiş ülkelerin belirlediği politikaların oyuncuları haline getirmekte ve onların değişimi yönlendirebilme inisiyatiflerini ellerinden almaktadır. Türk tarihi incelendiğinde geçmişteki başarıların arkasında iyi yetişmiş bilge adamların bulunduğu görülmektedir. Ancak günümüzde olayların çok boyutlu olarak gelişmesi ve sorunların karmaşıklaşması birkaç bilge kişinin veya aydının gelişmeleri zamanında ve doğru olarak algılamasını ve alternatif politikalar üretebilmesini zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla gelişmelerin yakından takip edilmesi, gelecekle ilgili gerçekçi öngörülerin belirlenmesi ve doğru politikalar üretilebilmesi için farklı disiplinlere ve görüşlere sahip bilge adamlar ile genç ve dinamik araştırmacıların, esnek ve proaktif organizasyonlar içinde sinerji sağlayacak şekilde bir araya getirilmesi gerekmektedir. Bu vizyon çerçevesinde faaliyet gösteren Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi BİLGESAM’ın amacı: Dünya’daki ve yurt içindeki gelişmeleri takip ederek geleceğe yönelik öngörülerde bulunmak, Türkiye’nin ikili ve çok taraflı uluslararası ilişkilerine ve güvenlik stratejilerine, yurt içindeki siyasi, ekonomik, teknolojik, çevresel ve sosyo-kültürel problemlerine yönelik bilimsel araştırmalar yapmak, karar alıcılara milli menfaatler doğrultusunda gerçekçi, dinamik çözüm önerileri, karar seçenekleri ve politikalar sunmaktır. 13 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ BİLGESAM’ın hedefleri ise şunlardır • Dünya güç merkezlerinin küresel çaplı ve bölgemize yönelik politikalarını analiz ederek, dünyadaki ve bölgemizdeki muhtemel gelişmeleri öngörmek, • Türkiye’nin jeopolitiğini uygun şekilde değerlendiren, küresel açılımlarına katkı sağlayan vizyonu geliştirmek ve bu vizyona uygun projeler üretmek, • Değişen güvenlik ortamını analiz etmek ve tehditlere yönelik güvenlik stratejileri geliştirmek, • Türkiye-AB ilişkilerinin karşılıklı menfaatleri sağlayacak şekilde, sağlıklı olarak gelişmesine katkı yapmak, • Türkiye’nin merkezinde bulunduğu Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya ve Ortadoğu bölgeleri ile ilişkileri geliştirmeye yönelik politikalar üretmek, bölgesel sorunlara çözüm önerileri geliştirerek bölgesel barış ve istikrara katkıda bulunmak, • Türkiye’nin siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel ve benzeri milli sorunlarını disiplinler arası bir bakış ve bilimsel yöntemlerle analiz etmek, kazanılmış tecrübelerin ışığında gerçekçi ve uygulanabilir çözüm önerileri geliştirmek, • Türkiye’nin sürdürülebilir kalkınmasına katkı yapacak enerji, teknoloji ve ekonomi politikaları konusunda kamuoyunu aydınlatmak, • Milli kültürümüzü çağın ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde geliştirecek ve çağın ötesine taşıyacak projeler üretmek, • İnsan hakları ve uzlaşma kültürünün bölgeye yerleşmesi için faaliyetler planlamak ve icra etmek. BİLGESAM’ın Temel Nitelikleri • Olaylara ve sorunlara milli bakış, • Farklı görüş ve özgür yaklaşımlar, • Disiplinler arası bakış ve bilimsel yöntemler, • Bilge adamların deneyimleri ile bilim adamlarının yaklaşımlarından doğan sinerji, • Bağımsız, bağlantısız ve esnek bir organizasyon, • Farklı projeler ve farklı sponsorlar. II. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi ve Sosyal Bilimler İşbirliği Platformu Açıklamalardan anlaşılacağı üzere BİLGESAM Türk tarihi ve kültürünün temel özelliklerini çağdaş yapıların özelliklerinden istifade ederek çağın ötesine taşımayı hedeflemektedir. Bu sebeple de “Orta Asya Toplumlarında Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Arayışlar” konulu “II. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi”nin düzenleyicileri arasında yer almıştır. Ayrıca kongrede şekillenecek olan “Uluslararası Sosyal Bilimler İşbirliği Platformu”nun oluşturulmasına öncülük etmektedir. Yeni yüzyıl sosyal bilimlerin ve sosyal bilimcilerin etkin ve etkili olduğu bir dönem olacaktır. Değişen dünyanın çok boyutlu, karmaşık ve dinamik yapısı sosyal bilimler alanında kurum ve kuruluşlar ile sosyal bilimciler arasındaki iletişim, etkileşim 14 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ve birlikteliği zorunlu kılmaktadır. Bu gerçekleştiği takdirde ortaya çıkacak olan sinerji ile bilgilerin toplanması, analiz ve sentez yapılarak işlenip değerlendirilmesi, bunlardan sonuçlar çıkarılarak öneriler geliştirilmesi, etkili ve doğru politikaların zamanında belirlenmesi ve bu politikaların başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için gereken prensiplerin tespit edilmesi toplumlar arasındaki ilişkilerin güçlenmesi sonucunu doğuracaktır. Böylece toplumların farklı farklı sorunlarının çözülmesi amacıyla belirlenen hedeflere odaklanmak ve sonuç almak mümkün olabilecektir. Bu durum, alanında uzman sosyal bilimcilerin ortak bir platform içerisinde çalışmalar yapmalarının önemini ortaya koymaktadır. Küreselleşen dünyanın çok boyutlu, karmaşık ve dinamik yapısının ortaya çıkardığı sorunlara sosyal bilimciler arasındaki iletişim, etkileşim ve birliktelik sayesinde ortak projeler geliştirilerek ve çözümler ortaya konarak cevap verilebilir. Uluslararası Sosyal Bilimler İşbirliği Platformu’nun kurulması ile Balkanlar, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Doğu sosyal bilimcileri arasında iletişim ve etkileşimin devamlılığı sağlanacak, ortak değerler ve yaklaşımlar oluşturulacaktır. Sosyal bilimciler arasında ortak bir platformda iletişim ve etkileşimin devamlılığı sağlanacak, bu sayede sorunlara ortak çözümler bulunacak ve özgün yaklaşımlar oluşturulacaktır. Uluslararası Sosyal Bilimler İşbirliği Platformu’nun kurumsallaşması ile çeşitli ülkelerin üniversite, enstitü ve araştırma merkezlerinden sosyal bilimciler bir araya gelme, bilgi ve deneyimlerini paylaşma ve aktarma olanağı bulacaktır. Böylesine önemli olan çalışmalara katkıda bulunan diğer kurum, kuruluş ve şahıslara teşekkür eder, kongrenin başarıyla sonuçlanması ve platformun oluşturulması için gerekli adımların atılması dileğiyle tüm katılımcılara başarılar dilerim. Dr. Atilla SANDIKLI BİLGESAM Başkanı 15 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ I. GLOBALIZATION AND CENTRAL ASIA KÜRESELLEŞME ve ORTA ASYA ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И СРЕДНЯЯ АЗИЯ 16 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ GLOBALIZATION, CENTRAL ASIA, AND THE FUTURE OF GLOBAL POLITICS Raymond F. Hopkins* Richard W. Mansbach* Every one of us is touched by the process called globalization. But that process is poorly understood, and its impact is a topic of fierce debate. Are globalizing trends making for the continued advance of a “human web,”1 a global “network society,”2 a “flat”3 or “spiky”4 world, selective “denationalization,”5 or “fragmegration”6? Is globalization still advancing, stalling, or is it in retreat? Are sovereign states losing influence or merely adapting to globalizing processes? Is “sovereignty” absolute, or has it always been “organized hypocrisy”7? Are we seeing “the end of history,”8 reflecting a consensus on the values of free market capitalism and political democracy? “In the former Soviet Union,” writes Douglas Blum, “one finds a veritable preoccupation with cultural globalization,” experienced by many “as Westernization (or, often, as ‘Americanization’), which is widely understood as conveying a massive pressure for homogeneity. This in turn generates a powerful mix of emotions: excitement, pride, anxiety, and disgust.”9 This paper seeks to clarify what we mean by "globalization," elaborate some of its positive and negative consequences, and capture the extent to which it affects the future of the recently independent states of Central Asia and the international system more generally. The globalizing process knits people everywhere together, thereby producing worldwide interdependence and featuring the rapid and large-scale movement of persons, things, and ideas across sovereign borders. As such globalization may undermine traditional norms and elites, erode national autonomy, and dilute individual and collective identities that, as Suny explains it, “are embedded in the stories we tell about ourselves individually and collectively, implied in the way individuals and groups talk and give meaning to their being, their selves, their roles” * The authors are, respectively, Richter Professor of Political Science, Swarthmore College, Professor of Political Science, Iowa State University, USA 1 J. R. McNeill and William H. McNeill, The Human Web: A Bird’s Eye View of World History (New York: Norton, 2003). 2 Manuel Castells, The Rise of Network Society, 2nd ed. (Oxford: Blackwell, 2000). 3 Thomas L. Friedman, The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century (New York: Farrar, Straus and Giroux, 2005). 4 Richard Florida, “'The World Is Spiky,” Atlantic Monthly (October 2005), pp. 48-51 5 Saskia Sassen, Territory, Authority, Rights: From Medieval to Global Assemblages (Princeton: Princeton University Press, 2006). 6 James N. Rosenau, Along the Domestic-Foreign Frontier: Exploring Governance in a Turbulent World (Cambridge: Cambridge University Press, 1997). 7 Stephen D. Krasner, Sovereignty: Organized Hypocrisy (Princeton: Princeton University Press, 1999) 8 Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man (New York: The Free Press, 1992). 9 Douglas W. Blum, National Identity and Globalization: Youth, State, and Society in Post-Soviet Eurasia (Cambridge: Cambridge University Press, 2007), p. 74. 17 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ and “are part of a search for a usable past and an acceptable modernity to stave off anxiety about the present and future.”10 Globalization is especially challenging to relatively young societies like those in Central Asia, threatening unique traditions and cultures, reducing the authority of nation-building leaders, and “denationalizing” their economies.11 The result has been a combination of acceptance and resistance on the part of local elites bent on anchoring nationalism, preserving power, and reinforcing traditional normative structures linked to religion, language, and/or ethnicity. As Blum summarizes in his empirical analysis of Central Asian responses to globalization: Governments and mass publics are constantly exposed to voluminous flows and, at the same time, are made excruciatingly aware of the opportunities and threats posed by them. This is as true in cultural terms with respect to national identity, as it is in economic terms with respect to trade, investment, employment, and welfare legislation. . . . Much like social discourse at large, elite discourse is also highly critical of Western popular culture, which is viewed as threatening to rupture social stability by replacing collective identification with self-indulgent or solipsistic pursuits. To offset these tendencies, the emerging strategic narrative champions native-traditional values and patriotic attachments. At the same time it embraces modernization. While seeking to harness the latter to nation- as well as state-building goals. Along the way many of the fundamental assumptions of neoliberalism are reproduced, including the importance of individual volition and rational action.12 The Meaning and Features of Globalization Globalization consists of processes that knit people everywhere together, thereby producing worldwide interdependence and featuring the rapid and large-scale movement of persons, things, and ideas across sovereign borders. David Held and his colleagues define it as “the widening, deepening and speeding up of worldwide interconnectedness in all aspects of contemporary social life, from the cultural to the criminal, the financial to the spiritual.”13 Globalization consists of the “multiplicity of linkages and interconnections that transcend the nation-state (and by implication the societies) which make up the modern world system.,” it “defines a process through which events, decisions, and activities in one part of the world can come to have significant consequences for individuals in quite distant parts of the globe.”14 In a globalized world, contacts among people and their ideas are growing as a result of advances in communication, travel, and commerce that produce mutual awareness among individuals. Globalization has eight salient features, all of which are apparent to a greater or lesser degree in post-Soviet Central Asia. 10 Ronald Grigor Suny, “Provisional Stabilities: The Politics of Identities in Post-Soviet Eurasia,” International Security 24:3 (Winter 1999/2000), p. 144. 11 See, for example, A. Claire Cutler, “Locating ‘Authority’ in the Global Political Economy,” International Studies Quarterly 43:1 (March 1999), pp. 59-81. 12 Blum, National Identity and Globalization, p. 179. In fact, some elements of “tradition” are synthetic, invented to deflect the impact of globalization, contain ethnic friction, replace Soviet symbols, and foster national identity. 13 David Held and Anthony McGrew, David Goldblatt & Jonathan Perraton, “The Globalization Debate,” in Stuart Hall, David Held, and Tony McGrew, eds. Classic Readings and Contemporary Debates in International Relations, 3rd ed. (Belmont, CA: Wadsworth, 2006), pp. 547-570. 14 Tony McGrew, “A Global Society,” in Stuart Hall, David Held, and Tony McGrew, eds Modernity, and Its Futures (Cambridge: Polity Press, 1992), pp. 13-14. 18 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ (1) The spread of communications technologies that shrink the role of geographic distance. Globalization is built on the proliferation of powerful computers and microelectronic technologies that allow individuals and groups to communicate virtually instantaneously by e-mail, cellular and satellite telephones, and fax machine and move vast amounts of money and information via these technologies. It also involves the spread of satellite technology for television and radio, as well as the global marketing of films and television programs. Overall, these technological revolutions overcome physical distance in politics, economics, and war and reduce the importance of territory. Could Alexander Graham Bell, who invented the telephone, have imagined that some day people could acquire an MSAT Mobile System to allow them to make or receive calls and e-mail from vehicles, planes, or ships, or an Immarsat satellite service that provides telephone and fax access to over 98 percent of the world, including areas beyond the reach of any other communications? (2) The spread of knowledge and skills and an explosion in political participation. The communications and transportation revolutions enable ever more people, even in remote corners of the globe, to be informed about the world, form opinions about events, and get involved in politics in ways that were previously unimaginable. This is the case in much of Central Asia, where societies are open to the acquisition of “the necessary skills and habits of mind to function in the competitive market.”15 Cable and satellite television provide exposure to an almost infinite variety of opinion and information. And the Internet is becoming the most important tool of all in facilitating the exchange of views, the dissemination of information and propaganda, and the coordination of activities because it is inexpensive and accessible. Internet blogs and bloggers are already influencing people around the world by transmitting information and opinion.16 (3) The global triumph of capitalism and the emergence of a global market that transcends state boundaries and limits states’ control of their economies. With the end of the Cold War, free-market capitalism, buttressed by a desire for “modernization,” as an economic ideology triumphed in much of the world, including China, Russia, and the developing world. Its triumph has been accompanied by an expansion of transnational corporations, the rapid movement of investments, the shifting of jobs and industries “off shore,” the proliferation of global networks of production and distribution, the emergence of “world cities” such as New York, Tokyo, Frankfurt, and Shanghai, and the emergence of a new urbanized economic and cultural elite, and the privatization of government functions as part of national efforts to become economically competitive. As Cerny argues: “The main task or function of the contemporary state is the promotion of economic activities, whether at home or abroad, which make firms or sectors located within the territory of the state competitive in international markets. . . . [W]hile the state has always been to some extent a promoter of market forces, state structures today are being transformed into more and more market-oriented and even market-based organizations themselves, fundamentally altering the way that public and private goods are provided. . . .”17 Nevertheless, postSoviet societies, as elsewhere, reveal “the reflexive embrace of neoliberal ideas underpinning the market” even though “state-society relations – like the boundaries 15 Blum. National Identity and Globalization, p. 161. See Daniel W. Drezner and Henry Farrell, “Web of Influence,” Foreign Policy 145 (November-December 2004), pp. 32-40. 17 Philip G. Cerny, “What Next for the State?” in E. Kofman & G. Youngs, eds., Globalization: Theory and Practice, (London: Pinter, 1996), pp. 124-125. See also Rodney Bruce Hall and Thomas J. Biersteker, eds., The Emergence of Private Authority in Global Governance (New York: Cambridge University Press, 2003). 16 19 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ between public and private – vary across issue-area depending on intersubjective understandings of order.”18 Thus, in Central Asia, economic decentralization is not only a consequence of the pressures of globalization but also reflects the efforts of local politicians to retain autonomy from the center.19 (4) The spread of a global culture. Globalization has been accompanied by the spread of culture through mass media, migration, tourism, music and the like, originally Western, featuring shared norms based on mass consumerism. The homogenization of mass culture can be seen in everything from dress, diet and education to advertising and the spreading belief in human rights. Globalization ranges from Big Macs and designer jeans to abhorrence of torture. “McDonalds,” writes Benjamin Barber, “serves 20 million customers around the world every day, drawing more customers daily than there are people in Greece, Ireland, and Switzerland together.”20 This process, however, undermines older local cultures and religious beliefs and has produced a backlash. “Modernization, economic development, urbanization, and globalization,” argues Harvard's Samuel Huntington, “have led people to rethink their identities and to redefine them in narrower, more intimate, communal terms.”21 The popularity of religious zealotry in the Middle East reflects this backlash, especially owing to fears of social pollution and moral collapse. Although there is variation from country to country, sexual promiscuity and drugs are among the consequences of greatest concern in the Islamic societies of Central Asia. Paradoxically, globalization also can reinforce states by threatening sovereignty, tradition, and national identity, focusing attention on “outsiders,” and triggering internal efforts to emphasize shared values and reinforce collective identity. Thus, cultural homogenization is not a necessary consequence of globalization. “Rather,” argues Featherstone, “the globalization process should be regarded as opening up the sense that now the world is a single place with increased contact becoming unavoidable, we necessarily have greater dialogue between various nation-states, blocs, and civilizations: a dialogical space in which we can expect a good deal of disagreement, clashing of perspectives and conflict, not just working together and consensus.”22 This has been the case in Central Asia where globalized culture has been mixed with and modified by efforts to update and assert traditional values and norms.23 From data gathered in Astrakhan, Almaty, and Baku, Blum finds simultaneous imitation of globalized mores in ways suitable to domestic norms, “a typical pattern of hybridization: selective absorption, rejection, and assertion of national identity constructs.”24 (5) The spread of English as a global language. English links elites across the globe much as Latin and French did in earlier epochs and enjoys a special status in 75 18 Blum, National Identity and Globalization , pp. 76, 192. Alisher Ilkhamov, “The Limits of Centralization: Regional Challenges in Uzbekistan,” in Pauline Jones Luong, ed., The Transformation of Central Asia: States and Societies from Soviet Rule to Independence (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2004), pp. 184-188. 20 Benjamin Barber, Jihad vs. McWorld: How Globalism and Tribalism Are Reshaping the World (New York: Times Books, 1995), p. 23. 21 Samuel P. Huntington, Who Are We? The Challenges to America’s National Identity (New York: Simon & Schuster, 2005), p. 13. 22 Mike Featherstone, Undoing Culture: Globalization, Postmodernism and Identity (London: Sage, 1995), p. 102. 23 According to Laura Adams Uzbekistan utilizes Soviet-era spectacle to foster local culture “because spectacle has properties that enable elites to close inputs from below without making the masses feel left out.” Adams, “Cultural Elites in Uzbekistan: Ideological Production and the States,” in Pauline Jones Luong, ed., The Transformation of Central Asia: States and Societies from Soviet Rule to Independence (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2004), p. 116. 24 Blum, National Identity and Globalization, p. 74. Blum (p. 91) defines “assertion” as “a bid to reconstruct social identity in ways calculated to stabilize social order and legitimate the role of the state.” 19 20 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ countries. It is spoken as a native language by between 300- and 400-hundred million people and as a second language by about 375 million more. Everywhere, the demand to learn English is intense because it is the language of commerce, science, and technology. Although many more people are native speakers of Mandarin Chinese and Hindi, what makes English dominant is that it is spoken so widely compared to other languages—in 104 countries. “Based on English as its lingua franca and on the rise of the internationally mobile knowledge worker,” writes Michael Talalay, “a type of international citizenry is appearing. In the office of one of my consultancy clients in Switzerland, the native languages of the staff include Italian, Croatian, Russian, Serbian, Portuguese, Hindi, French, Greek and German. The working language, however, is English. This is the official policy of the company, not merely a de facto development.”25 Declares another observer: “It is no longer just top execs who need to speak English. Everyone in the corporate food chain is feeling the pressure to learn a common tongue as companies globalize and democratize.”26 As a result: “On the back of modern technology and the consequent spread of English as the global language. The entire world is heading for a common culture.”27 It is not surprising, then, that in Azerbaijan and Kazakhstan (and almost surely elsewhere in Central Asia), the “ability to speak English is also considered essential, providing not only a gateway to knowledge but also a tool for national development.”28 (6) The spread of democracy. Globalization has been accompanied by the spread of democratic norms from the core areas of North America, Western Europe and Japan to Latin America, Asia, the countries of the former Soviet bloc, and even to Africa. Although it is premature to declare the global triumph of liberal democracy, globalization is witnessing a growing acceptance of individual rights, including that of choosing one’s own leaders. Democracy remains fragile at best in some regions, nonexistent in others, and is violently contested by those whose authority would vanish in the face of free elections. The terrorist Abu Musab al-Zarqawi declared "an all-out war on this evil principle of democracy and those who follow this wrong ideology.”29 In Central Asia, despite the persistence of authoritarianism in several countries, totalitarian methods have been eliminated, and, in Blum’s words: “Democratic ideas have also found broad discursive resonance, as evidenced by the widespread idea that it is ‘normal’ or ‘civilized’ for people to express different views, to tolerate others’ opinions, and to seek compromise solutions when disagreements arise.”30 Acceptance of non-conformity allows greater acceptance in Central Asia of the fruits of globalization, and its rejection of Soviet-era centralization and hierarchy provide additional legitimacy for their governments. However, democratization has been uneven, greater in Kyrgyzstan and Kazakhstan, for instance, than in Uzbekistan, and in these three countries than in the former Soviet bloc countries of Eastern Europe.31 25 Michael Talalay, “Technology and Globalization: Assessing Patterns of Internaction”, in Randall D. Germain, ed., Globalization and Its Critics (New York: St. Martin’s Press, 2000), p. 220. 26 Stephen Baker & Inka Resch , with Kate Carlisle & Katharine A. Schmidt, “The Great English Divide,” in Business Week Online, August 13, 2001, <http://www.businessweek.com/magazine/content/01_33/b3745009.htm>. 27 Talalay, “Technology and Globalization, p. 211. 28 Blum, National Identity and Globalization, p. 163. 29 Cited in John F. Burns, “Tape in Name of Leading Insurgent Declares ‘All-Out War’ on Iraq Elections and Democracy,” New York Times, January 24, 2005, p. A8. 30 Blum, National Identity and Globalization, p. 184. However, Blum notes that “arguments in favor of democracy tend to be couched in neoliberal terms, as being inseparable from the market and individualist values” (p. 81); democracy, in other words is a precondition for economic development. 31 Pauline Jones Luong, Institutional Changes and Political Continuity in Post-Soviet Central Asia: Power, Perceptions, and Pacts (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), pp. 17-18. For data that suggest that 21 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ (7) The spread of global civil society. The proliferation of nongovernmental organizations or NGOs, including giant transnational firms, has led some to suggest that a global civil society is beginning to coalesce and that states are sharing some degree of authority with them. Such a society “champions the political vision of a world founded on non-violent, legally sanctioned power-sharing arrangements among many different and interconnected forms of socio-economic life that are distinct from governmental institutions.”32 Writing of economic globalization, Sassen argues that: “While the state participates in enabling the expansion of the global economy, it does so in a context increasingly dominated by deregulation, privatization, and the growing authority of nonstate actors, some of which assume new normative roles. In many of these new dynamics and conditions, the state continues to play an important role, often as the institutional home for the enactment of the new policy regimes we associate with economic globalization.”33 Although these organizations and movements have different aims, many collaborate in confronting global challenges. Today, there exist global networks of individuals and NGOs34—made possible by the communications revolution—concerned with issues such as capital flows, human rights, women’s rights, and the environment, and leaders in some countries like Russia fear the democratizing effects of these networks and have taken steps to suppress them. Nevertheless, civil society is making strides in Central Asia. For example, despite the absence of democratic forms in Uzbekistan, “women’s NGOs appear to be growing in a number of ways that represent a substantial departure from the past: they have international links; they draw on international gender critiques; and they are developing programs that are distinctly more feminist than those of the Soviet period….”35 Overall, according to Blum, in Kazakhstan and Azerbaijan, “‘sub-state’ actors play a crucial role in mediating globalization” in a manner “potentially consistent with the development of civil society, understood as the expansion of social groups and organizations outside the formal jurisdiction of the state, especially on the basis of social networks which cut across heterogeneous groups.”36 (8) The growth of complex transgovernmental linkages. The proliferation of economic, environmental, security and other issues that transcend national boundaries and provoke bureaucratic divisions within governments have produced transgovernmental alliances and networks. Cerny, for instance, describes “systematic linkages between state actors and agencies within particular jurisdictions and sectors, cutting across different countries and including a heterogeneous collection of private actors and groups in interlocking policy communities.” 37 And Sassen writes of Islamic societies value democracy as highly as non-Islamic societies, see Pippa Norris and Ronald Inglehart, “The True Clash of Civilizations,” Foreign Policy 135 (March/April 2003), pp. 62-70. 32 John Keane, Global Civil Society? (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), p. 62. 33 Sassen, Territory, Authority, Rights, ,p. 269. Emphasis added. 34 See, for example, Margaret E. Keck and Kathryn Sikkink, Activists Beyond Borders: Advocacy Networks in International Politics (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1998) and Thomas Risse, Stephen C. Ropp, and Kathryn Sikkink, The Power of Human Rights: International Norms and Domestic Change (Cambridge: Cambridge University Press, 1999). 35 Marianne Kamp, “Between Women and the State: Mahalla Committees and Social Welfare in Uzbekistan,” in Jones Luong, ed., The Transformation of Central Asia, p. 55 36 Blum, National Identity and Globalization, pp. 190, 191. See Suny, “Provisional Stabilities,” pp. 159-162, 37 Philip G. Cerny, “Globalization and Other Stories: Paradigmatic Selection in International Politics,” in Axel Hűlsemeyer, ed., Globalization in the Twenty-First Century: Convergence or Divergence? (New York: PalgraveMacmillan, 2003), p. 65. Pioneering enquiries into transgovernmental politics include Robert W. Russell, “Transnational Interaction in the International Monetary System, 1960-1972,” International Organization 27:4 (Autumn 1973), pp. 431-464; C. Robert Dickerman, “Transnational Governmental Challenge and Response in Scandinavia and North America,” International Organization 30:2 (Spring 1976), pp. 213-240; Raymond F. Hopkins, “The International Role of ‘Domestic’ Bureaucracy,” International Organization 30:3 (Summer 1976), pp. 22 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ “transnational networks of government officials” and “novel types of networks” that “connect corporate globalization and the globalizing of governmental responsibilities and aims,” examples of which include “judges having to negotiate a growing array of international rules and prohibitions that require some measure of cross-border standardization,” “immigration officials needing to coordinate border controls,” and “police officials in charge of discovering financial flows that support terrorism.”38 Still, in the end, there remain a variety of competing definitions of globalization and its reliance. Held and his colleagues identify three distinct perspectives towards globalization that they label hyperglobalist, skeptical, and transformationalist. Hyperglobalists, who consist of both neo-liberals and Marxists, focus on the economic dimension of globalization. They believe that changes in the global economy are ushering in “a new epoch of human history”39 in which territorial states have become obsolete economic units. Globalization, in their view, has produced a single global market in which transnational corporations from many countries vigorously compete with one another. “Hyperglobalizers argue that economic globalization is bringing about a ‘denationalization’ of economies through the establishment of transnational networks of production, trade, and finance,” “a ‘borderless economy” in which “national governments are relegated to little more than transmission belts for global capital.”40 Neo-liberal hyperglobalizers applaud the growth in overall wealth and minimize the fact of growing inequality within and among states, whereas Marxist hyperglobalizers focus on the growth of inequality. Skeptics argue that contemporary globalization is not really new or revolutionary. Interdependence, in their view, is no higher today than it was in the late 19th century. Like hyperglobalizers, skeptics focus on the economic dimension of globalization, arguing that it features high levels of interstate trade and the expansion of regional common markets such as the European Union and the North American Free Trade Agreement that, they claim, actually reduces global economic integration. In their view, states retain a dominant role in these activities, including an ability to regulate and even unravel economic processes. The power of governments, in other words, hasn't ebbed; state sovereignty hasn't eroded; and transnational corporations, they contend, remain under national control and retain national attitudes. States, especially the United States, are responsible for higher levels of economic intercourse and the existence of global institutions like the World Trade Organization. For their part, transformationalists are convinced that “globalization is a central driving force behind the rapid social, political and economic changes that are reshaping modern societies and world order”41 and has no historical parallel. According to transformationalists, two consequences of interconnectedness are a merging of the foreign and domestic policy arenas and, aided by the microelectronic revolution, the erasing of physical distance and reduced role of territory. Thus, Held describes “the growing deterritorialization of economic activity as production and finance increasingly acquire a global and transnational dimension.”42 “Internalizing globalization is about 405-432; and Robert O. Keohane, “The International Energy Agency: State Influence and Transgovernmental Politics,” International Organization 32:4 (Autumn 1978), pp. 929-951. 38 Sassen, Territory, Authority, Rights, p. 298. Another area of transgovernmental bureaucratic cooperation is in civil liberties. See Abraham L. Newman, “Building Transnational Civil Liberties: Transgovernmental Entrepreneurs and the European Data Privacy Directive,” International Organization 62:1 (Winter 2008), pp. 103-130. 39 Held, McGrew, Goldblatt & Perraton., “The Globalization Debate,” p. 549. 40 Ibid, p. 550. 41 Ibid, p. 554. 42 Ibid, p. 555. 23 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ how people are changing their domestic political worlds in the context of growing complex interactions—economic, social, and political—across national borders. “Globalization,” argue Cerny, Menz, and Soederberg, “itself is . . . reshaped by and through local conditions and domestic political objectives; it is not just imposed from outside. It starts from the competing goals of people in everyday politics and economics…and seeps into the deepest nooks and crannies of everyday life. International and domestic politics are therefore not two separate arenas, but parts of an interpenetrated set of webs of politics and governance that increasingly cut across and entangle the nations of the world, summoning forth and molding the actions of ordinary people.”43 In addition, states are weakening as they are pulled in different directions in a process that involves the simultaneous impact of globalization and localization.44 According to transformationalists, international, subnational, and transnational groups are growing more important as state power ebbs. And with the declining capacity of sovereign states and the reduced importance of territory, the role of identity based on features such as religion and ethnicity has grown. The Globalization Controversy Globalization is controversial. One unresolved question concerns whether the process is inexorable or whether it can be reversed. A second is whether the process is, on balance, beneficial or harmful. After all, globalization has “losers” as well as “winners,” and individuals everywhere are increasingly discovering that their welfare is determined by remote forces beyond their control or the control of their governments. It is difficult to say whether globalization is irreversible. The process owes much to American hegemony after World War II and, even more, since the end of the Cold War. It also flows from the desire of American leaders to encourage and sustain an open trading system, global economic growth, and the spread of American values such as individualism, democracy, and free enterprise. Some argue that globalization could not survive if the U.S. and major countries such as Japan and Germany no longer supported it. They believe that if today’s major powers became disillusioned with globalization, their withdrawal could bring about the collapse of key public and private institutions that sustain it. Others argue that the process is so far along that it can no longer be reversed, that it is no longer controlled by any country or countries, and that the costs for a country to cut the web of interdependence in which it is enmeshed is simply too high to consider. Certainly, recent years have been testing ones for globalization, and a number of events have challenged the globalization process, including the collapse of the Doha trade negotiations; the proliferation of U.S.-European trade disputes; the rejection of the EU constitution by French and Dutch voters; America’s unilateralist foreign policies, especially the Iraq imbroglio; the growing complaints about the outsourcing of jobs from the developed world; and growing resistance in the developed world to the flow of migrants and asylum seekers from poor countries. But probably the most important threats to globalization were the 9/11 terrorist attacks and America’s subsequent “War on Terror.” These events suggested that state frontiers were again of 43 Philip G. Cerny, Georg Menz, and Susanne Soederberg, “Different Roads to Globalization: Neoliberalism, the Competition State, and Politics in a More Open World,” in Soederberg, Menz, and Cerny, eds., Internalizing Globalization: The Rise of Neoliberalism and the Decline of National Varieties of Capitalism, (Capitalism (New York: Palgrave Macmillan, 2005), p. 1. 44 Rosenau, Along the Domestic-Foreign Frontier, pp. 99-117. 24 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ critical importance and that the world was breaking up into hostile “tribes” and cultures rather than uniting within a single, homogenized culture of modernity based on democracy, secularism, and consumerism. Overall, however, there is little evidence that these challenges have curbed globalization, at least so far, and the years since 9/11 haven't shown any marked reduction in globalization. How do we know this? A measure developed jointly by A. T. Kearney, Inc. and the Carnegie Endowment for International Peace scores countries in four categories, each of which consists of several factors that reflect the degree to which countries and their societies are embedded in the global system and interact with one another. These categories are 45 Economic Integration, Personal Contact, Technology, and Political Engagement. Of the ranked countries, the most globalized were mainly small highly developed countries such as Singapore, the Netherlands, Switzerland, Ireland, and Denmark. For the most part, they are also democracies. By contrast, the least globalized, including Iran, India, Algeria, Indonesia, Venezuela, Brazil, China, and Turkey—were large, for the most part relatively poor, and with some notable exceptions, subject to authoritarian governments.46 Globalization incites passionate critics, and diverse groups have demonstrated against its principles and processes at, for example, the 1999 Seattle WTO Ministerial Conference, the 2001 G8 meeting in Genoa, and the 2001 and 2003 EU summits in Gothenburg and Athens. Using cell phones, encrypted Internet messages, and e-mail to mobilize, the groups represented at these demonstrations included unionized labor, animal-rights defenders, militant environmentalists, and human-rights activists. Demonstrators have used chicken wire, PVC pipe, and linked arms to barricade streets, as well as ball bearings and marbles to hamper police horses,47 and some have used violent tactics such as rioting South Korean farmers in Hong Kong in December 2005 and anarchists who have assaulted police officers and committed vandalism at WTO meetings. Many of those opposed to globalization reserve their highest loyalties to the sovereign state, which they believe exists to protect their interests. In particular, antiglobalizers argue that in democratic states, such as those in Europe and North America, citizens have a voice in determining their own fates but have little or no voice in the boardrooms of giant corporations, remote international bureaucracies like the EU or the WTO, or economic markets. In other words, globalization has created a "democratic deficit" by empowering institutions in which people have no voice and by unleashing economic and cultural forces over which people have no control. The result is growing alienation and anxiety, as people’s lives are buffeted by remote forces beyond their control or understanding. Anti-globalizers ask hard questions about an era in which the rigors of the global marketplace force countries and industries to shed jobs, reduce welfare and health programs, and become more efficient to survive in a cut-throat world of global capitalism. As Cerny argues: “The state itself – although still the most important single organization level and institutional structure in the world – has been transformed by and through the globalization process. . . . This transformation involves a fundamental 45 “Measuring Globalization,” Foreign Policy 141 (March/April 2004), pp. 58-59. “The Globalization Index,” Foreign Policy 163 (November/December 2007), pp. 70-71. 47 Canadian Security Intelligence Service, “Anti-Globalization—A Spreading Phenomenon,” Report # 2000/08,” Perspectives, August 22, 2000,< http://www.csis-scrs.gc.ca/eng/miscdocs/200008_e.html>. 46 25 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ shift of organizational goals and institutional processes within state structures themselves, as the ‘industrial welfare state’ has been replaced by the ‘competition state.”48 If states lose authority, who will assume responsibility for the general welfare, and who will uphold citizens’ rights? Who will tend to their economic needs, and who will deliver justice? Who will see to the national interest? “No one,” answer the antiglobalizers. Certainly not the emerging global elite of corporate executives and shareholders who are the main beneficiaries of globalization. Thus, according to some observers “An emerging community of scholarship is. . . focusing attention on whether the webs of monetary and financial interdependence now being so tightly woven together will someday constitute the sinews of new forms of governance beyond the territorial state. Simply put, is the raw power inherent in border-spanning capital markets . . . reconstructing fundamental political relations across the international system and creating a new kind of governing authority? If so, the sense of disquiet that global economic integration has long stimulated among domestic social reformers promoting equity and distributive justice becomes understandable. The legitimacy of such an order is at issue.”49 According to the anti-globalizers, the operations of giant multinational conglomerates and financial institutions undermine national economic and social policies and, consequently, constitute a form of structural violence against the poor. International institutions like the IMF and the WTO serve corporate interests, force countries to adopt policies that aren't in citizens’ interests, and place harsh conditions on loans against which populations can only feebly protest. As events from the 1997-98 “Asian contagion” to the 2008 collapse of sub-prime mortgage instruments suggest, huge and rapid movements of capital, often speculative in nature, can overwhelm central banks and may create financial volatility that threatens national and even global economic stability. Moreover, the movement of investment capital to countries with low environmental and labor standards threatens reductions in living, working, and environmental standards achieved over years of struggle. In the globalized world, argue the anti-globalizers, oligarchic corporations and banks scour the world for cheap labor, moving jobs from country to country, forcing workers into sweatshop conditions, using child labor, and destroying the environment in an effort to remain competitive and increase profits in a “race to the bottom.” In sum, globalization threatens a reduction in the rights and responsibilities of citizenship, in the state's capacity to ensure public welfare, and in the possibilities for serious democratic participation. Some anti-globalizers also denounce the way in which the global economy and culture have homogenized distinctive local tastes, traditions, and even languages. Ancient cultures are giving way before the onslaught of a superficial “Coca Cola/McDonald’s/Levi’s Jeans” culture. This consumerist culture promotes individualism, narcissism, and greed; spreads pornographic and violent images; and eats away at moral standards and religious beliefs. Thus, ethnic, national, and religious groups bridle at the threat they perceive to their uniqueness, dignity and values. Furthermore, nation-states provided a measure of physical and psychological security to citizens, a clear identity, and a sense of belonging. As culture is homogenized in the process of globalization, it leaves a psychological void. 48 Cerny, “Globalization and Other Stories,” pp. 63-64 David M. Andrews, C. Randall Henning, and Louis W. Pauly, “Monetary Institutions, Financial Integration, and Political Authority,” in David M. Andrews, C. Randall Henning, & Louis W. Pauly, eds., Governing the World’s Money (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2002), p. 10. Emphasis added. 49 26 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Other baneful consequences of globalization, according to its opponents, are massive migrations of people, who leave in search of jobs or to flee violence. These migrations disrupt communities, create cultural ghettos, and foster transnational criminal industries in drug smuggling and human trafficking, as desperate people seek work, and women become trapped in domestic or sexual slavery. Turning to the pro-globalizers, one is struck by the fact that they seem to be looking at a totally different world than globalization’s opponents. Unlike antiglobalizers, the pro-globalizers’ view of states is profoundly negative. For them, these territorial leviathans were created to wage wars that benefit rulers but not citizens. Despite the spread of popular sovereignty, decisions about war and peace and the distribution of wealth, they believe, remain largely in the hands of ruling elites who cultivate and manipulate nationalism to rally the masses and to paper over domestic woes. Pro-globalizers claim that nationalism has erected barriers between peoples, stymied efforts to deal with global problems, and produced ever bloodier wars. Finally, after a century of slaughter and potential nuclear annihilation, processes are at work that are eroding the state, dissolving the barriers of nationalism, and making people more prosperous and interdependent. As a result, the number of interstate wars is declining, and the human-rights abuses committed by governments are losing the protection of state sovereignty. Also, the forces of globalization are replacing the ideologies that divided the world in the twentieth century with a single ideology based on liberal democracy. Thus, in recent decades, international law has expanded to protect people rather than states. And the spread of liberal democracy will assure the “democratic peace." As publics come to recognize that states cannot deal with collective dilemmas like environmental degradation, they are placing their faith in NGOs and international institutions that can coordinate their activities, thereby enabling the world to cope with global challenges. Although globalization has widened the gap between rich and poor, it has, assert pro-globalizers, reduced overall poverty in formerly impoverished regions such as Southeast Asia, China, and India. A global market with ever fewer barriers to trade provides consumers an unprecedented choice of increasingly inexpensive goods. Overall, then, globalization has been accompanied by sustained growth and has brought countless workers around the world new jobs and higher living standards. Losers are associated with obsolete or uncompetitive enterprises, but without losers, there could be no winners. And, despite growing inequality, the economic pie as a whole is growing, and global poverty is declining dramatically. The pro-globalizers dismiss opponents as an odd mixture of old Marxists who still hope to destroy capitalism; militant anarchists like the members of the Black Bloc; animal-rights activists and environmentalists who value snail darters more than jobs; labor unionists trying to keep alive industries that should peacefully die; and xenophobic nationalists whose opposition to globalization is based on sentiment rather than logic. Also, declare globalization’s proponents, the threat of cultural homogenization is vastly exaggerated. Local cultures can thrive alongside the global culture of modernity. Argues Latin American novelist Mario Vargas Llosa: “[C]ontrary to the warnings of those who fear globalization, it is not easy to completely erase cultures— however small they may be—if behind them is a rich tradition and people who practice 27 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ them, even in secret. And, today, thanks to the weakening of the nation-state, we are seeing forgotten, marginalized, and silenced local cultures reemerging and displaying dynamic signs of life in the great concert of this globalized planet.”50 More important, perhaps, the defense of local cultures often means the defense of reprehensible practices and conditions that should disappear, such as genital mutilation of women in Africa, the Muslim practice of polygamy, or the Indian caste system. Pro-globalizers similarly reject the criticism of modern technology, arguing that anti-globalizers are Luddites who reject modernity, and ignore the key role that these new technologies play in expanding the global economy and the political participation of vast numbers of formerly excluded people. More information creates an informed citizenry, makes it harder for politicians to mislead citizens, enhances democracy, and facilitates the networking of NGOs for civil society. And, although a digital divide exists between rich and poor, the new communications and transportation technologies such as mobile phones are already speeding up economic development in poor countries. Finally, concern that globalization erodes democracy is exaggerated. Historically, few states were democratic, and many today are either authoritarian or very imperfect democracies. If anything, the enormous information accessible to more and more people and their growing ability to mobilize in cyberspace contribute to the diversity of views and enhance the quality of democracy. For pro-globalizers the decline of state sovereignty is a great achievement. Sovereignty, they believe, legitimated a world in which states dominated war-making, economic policy-making, and even cultural and social policy. Yet, today’s trade is largely among transnational corporations or the subsidiaries of such corporations, and national economic units are no longer compatible with markets. At present, the resources controlled by large corporations and banks, and by certain super-rich individuals, dwarf the resources of most governments, and the wealth of large corporations exceeds the gross domestic product of most countries. Even major countries like Russia and Argentina, buffeted by private market forces, have found themselves in a condition of economic and political near-collapse that makes a mockery of their sovereignty. Although sovereignty was never absolute and has been routinely violated for centuries, it should assure a state’s right to exist and its freedom from external intervention. In fact, it often does not do so, and provides fewer and fewer privileges to states than it did in the past. Today, sovereignty tells us little about real states. The world’s two-hundred states includes one superpower and a host of “mini-states” that are scarcely viable. 87 countries have fewer than 5 million inhabitants, 58 have less than two-and-a-half million, and 35 fewer than 500,000. Consider the dramatic contrast between the prosperous city-state of Singapore and the state-like remains of Sierra Leone, which features more than a dozen hostile ethnic groups, and has been victimized by repeated coups and brigands, along with the misnamed Revolutionary United Front that engaged in looting, diamond smuggling, and the terrorizing of citizens by amputation of limbs. In countries like Sierra Leone, the idea of sovereignty is turned on its head; instead of providing citizens with security from foreign aggression by guarding the country’s borders, the army is the source of insecurity for citizens who are desperate to flee the army by crossing those very 50 Mario Vargas Llosa, “The Culture of Liberty,” Foreign Policy 112 (January/February 2001), pp. 66-71. 28 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ borders. All in all, in recent decades sovereignty has offered only modest protection against military predation and boundary changes. In some cases, this amounts to what Robert Jackson calls “negative sovereignty,” that is, little more than protection for corrupt regimes in what he calls “quasi-states.”51 Thus, there's a growing gap between the promise of sovereignty and the reality of global politics. In many countries, citizens flout their governments' authority and actively participate in global politics directly through groups ranging from terrorist bands and humanitarian organizations to street mobs and protest groups. With few exceptions, today’s states are less autonomous and less able to protect or inspire citizens than at any time in recent centuries. The erosion of state institutions and frontiers is least evident in rich states in Europe, East Asia, and North America and most evident in poor post-colonial countries in Africa and Asia. In such countries, the existence of governments that are extensions of tribal or clan power, along with the failure to cope with explosive socioeconomic problems of poverty, population density, disease and environmental catastrophe weakens loyalties to the state. A number of African countries currently express their sovereignty chiefly through the diplomatic protocols of the United Nations. The real organizing labels are tribal: Hutu and Tutsi, Bakongo and Ovimbundu, Luo and Kikuyu. One response to claims of state erosion might be that citizens are prepared to die for their country but not for international or nongovernmental organizations. Yet, it is hard to imagine citizens of modern states lining up as they did between 1914 and 1918 to join armies in battles that cost thousands of lives. In fact, readiness to die for a cause is found more frequently among ethnic or religious minorities than among the ordinary citizens in most countries. In sum, globalization is revolutionizing international relations. It will certainly have its ups and downs in coming years, but it is unlikely to be reversed barring a major global war or other catastrophe such as the collapse of the U.S. dollar and the global trade system. Let us now recapitulate some of the key trends in today’s global politics and then propose alternative futures that may await us. The Dilemma for Central Asia Globalization confronts post-Soviet Central Asia with special difficulties. On the one hand, the region is in the midst of state- and nation-building where, arguably neither had previously existed, even while economic and cultural globalization dilutes national distinctiveness and reduces national autonomy.52 Economic globalization offers the prospect of rapid economic development and selected personality traits, notably individualism,53 are needed to prosper in a neoliberal world. However, other aspects of globalized culture threaten homogenization and what Sassen calls “denationalization.”54 51 Robert H. Jackson, Quasi-States: Sovereignty, International Relations and the Third World (Cambridge: Cambridge University Press,1990). Jackson goes on to argue that, even if there is an abyss between reality and aspiration, sovereignty does provide states with a degree of legitimacy denied other actors. 52 See Graham Smith, Edward Allworth, and Vivien Law, eds., Nation-Building in the Post-Soviet Borderlands: Ther Politics of National Identities (Cambridge: Cambridge University Press, 1998). 53 There is concern, however, that excessive individualism may produce “social atomization.” Blum, National Identity and Globalization, p. 88. 54 Sassen, Territory, Authority, Rights, pp. 13-14. 29 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Following the collapse of the Soviet Union, much of that country’s Central Asian republics achieved independence—Turkmenistan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Azerbaijan, Armenia, and Georgia. Since newly acquired identities in postSoviet republics in Central Asia are at best very shallow, the manipulation of myths and symbols played a prominent legitimating and mobilizing role, but success remains chancy. Nation-states such as Tajikistan and Uzbekistan had not existed prior to their inhabitants being absorbed by the Soviet Union. Stalin invented "national" roots for the Soviet Union's nomadic Muslim communities in order to dilute the more threatening Turkic and Islamic identities.55 Stalin manipulated powerful clan identities in Central Asia to preclude Islamic unity, and used the system of collective and state farms to create and anchor local loyalties and identities.56 “Informal clan networks still pervade society and play a central political and economic role, but their role and form have changed over time, and not always with positive effects on political development.”57 “The Soviets,” argues James Rupert, “sought to prevent that by establishing five Central Asian republics, forcing on each a distinct 'national' language and culture,” and, he continues, "Soviet policy firmly established the 'nationalities' into which Central Asia is now divided. In pre-Soviet Turkistan,58 people had defined themselves primarily as Turkic or Tajik Muslims, identities that could have permitted the evolution of a unified polity across the region.”59 “The major effect of the Soviet period,” according to Olivier Roy, “was the territorialisation and systematic ethnicisation of populations, which led to an exacerbation of regional and ethnic conflicts that had been unknown up until that point. . . . Generalised territorisalisation went hand-in-hand with a systematic ethnicisation of identity: the foundations of the ethnic nation-state were thus imposed to the detriment of a strictly political identity, that of citizenship in relation to a Soviet state which foundered amid the vapours of petrol and alcohol at the end of August 1991. . . . Nationalism was created by the administrative, cultural and political habitus installed by the colonial power, within an entity which had no antecedents of nationhood.”60 Since "national" roots are not deep in the steppelands of Central Asia, the postSoviet states of the region had to search their mythic pasts to find nation-building (really, state-building) symbols. In the case of Kyrgyzstan, this led to a revival of an epic poem about a hero named Manas who is said to have resisted Chinese incursions. In Kazakhstan, the government revived interest in the nineteenth-century poet and novelist Abai Kunanbaev,61 and in neighboring Uzbekistan, the fourteenth-century conqueror Tamerlane was lionized as a symbol of Uzbek nationalism.62 Despite these 55 However, as Suny argues, religiosity among “Soviet Central Asians” was “exaggerated” and “in the post-Soviet period Islamic unity has proven illusory” (“Provisional Stabilities,” pp. 164-165). 56 Kathleen Collins, Clan Politics and Regime Transition in Central Asia (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), p. 88. 57 Ibid, p. 16. Emphasis added. 58 Russian Turkistan (Persian for “land of the Turks”) extended from west to east from the Caspian Sea to the Chinese border in the east and from north to south from the Aral-Irtysh watershed to the borders of Iran and Afghanistan. Geographical and historical factors made the region a link between Europe and Asia and was ruled or conquered at various times by the Persians, Alexander the Great, the Seleucids, the Parthians, and the Kushans. 59 James Rupert, “Dateline Tashkent: Post-Soviet Central Asia,” Foreign Policy 87 (Summer 1992), p. 178. See also Suny who concludes that the “peoples of Central Asia were among the last of the Soviet peoples to adopt clearly differentiated ‘national’ identities” (“Provisional Stabilities,” p. 168). 60 Olivier Roy, The New Central Asia (New York: I. B. Tauris, 2000), p. 8. 61 According to Edward Schatz, the “reconstituted knowledge of local heroes” has had the undesired and undesirable effect of reviving local and tribal differences among Kazakhs (“The Politics of Multiple Identities: Lineage and Ethnicity in Kazakhstan,” Europe-Asia Studies, 52: 3 (May, 2000), p. 502. 62 “A time of heroes,” The Economist,September 23-29, 1995, p. 28. 30 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ efforts, Islamists propagating a historic religious identity threaten to undermine the regimes in the region though their influence varies dramatically by country.63 Balancing Islamic identities are Turkic identities, fostered by Ankara, that have put down roots in several Central Asian societies especially Azerbaijan and Kazakhstan.64 In sum, in trying to construct nations and states the post-Soviet countries of Central Asia must overcome an absence of historical tradition, clan and tribal ties, and the Soviet inheritance65 in the face of growing great power competition between Russia and the United States66 and the threat of Islam identities,67 even as powerful globalizing forces threaten to undermine cultural distinctiveness and collective identity. The ingenious formula that their governments have followed has been to combine those modernizing aspects of globalization deemed beneficial, while invoking cultural and normative traditions that are “often intended to make liberalization possible, either by compensating for, or denying, the reality of cultural change.”68 National identity is asserted to strengthen state legitimacy, while modern elements are accepted for both instrumental reasons and to provide governments with the added legitimacy of modernity, resulting in what Blum calls “hybrid identity construction”69 that avoids the twin dangers of political backlash or cultural homogenization. On the one hand, the states of Central Asia are adapting to globalization by encouraging decentralization and governance on the part of private economic actors and by instilling the neoliberal virtues of independence and initiative, as well as modern business and technical skills. As Blum observes, “instead of Homo Sovieticus . . . it has been necessary to fashion a thoroughly post-Soviet person: rational, risk-acceptant, profit-oriented, and empowered to act independently in pursuit of personal and national goals.”70 These efforts promise economic benefits, technological modernity, and political legitimacy. Globalization Trends and the Future(s) of Global Politics Although we can identify key trends in global politics, the future remains contingent. Trends can accelerate, slow down, or even be reversed. The future is not determined. Leaders’ choices and the actions of individuals, while conditioned by factors beyond their control, do matter. Also, we must keep in mind that these are only trends, and they may not persist indefinitely. However, they provide helpful clues about 63 See, for example, Stephen Kinzer, “Zealots’ Latest Targets Are Poor, Remote and Vulnerable,” New York Times, October 31, 1999, sec. 4, p. 3; “The Militants Take Aim,” The Economist, August 26-September 1, 2000, pp. 32-33; “Islamic nerves,” The Economist, October 14-20, 2000, p. 51. 64 Blum, National Identity and Globalization, p. 102. Turkey has consistently supported Azerbaijan in its quarrel with Armenia over Nagorno-Karabakh. 65 A number of these Central Asian societies have witnessed the continuation or revival of Soviet-era hierarchy and authoritarianism, especially Azerbaijan, Turkmenistan, and Uzbekistan. 66 See Lena Jonson, Tajikistan in the New Central Asia: Geopolitics, Great Power Rivalry and Radical Islam (New York: I. B. Tauris, 2006); Jonson, Vladimir Putin and Central Asia: The Shaping of Russian Foreign Policy (New York: I. B. Tauris, 2004); and Olga Oliker and David A. Schlapak, U.S. Interests in Central Asia: Policy Priorities and Military Roles (Santa Monica, CA: 2005). 67 See Pinar Akcali “Nation-State Building in Central Asia: A lost Case?”Perspectives on Global Development and Technology 2: 3-4, 2003, pp. 409-429, and Sébastien Peyrouse, “Toward a Connection between Religion and Nationality in Central Asia,” Central Eurasian Studies Review #:1 (Winter 2004). pp. 13-15. 68 Blum, National Identity and Globalization, p. 180. 69 Ibid. 70 Ibid, p. 186. 31 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ the world we will have to confront tomorrow and the threats to our welfare and survival. Thirteen trends merit special attention. 1. Intensified Globalization. Interconnectedness is likely to intensify despite the opposition of diverse groups. The spread of modern technologies continues to make national frontiers ever more porous and produces a “compression of the world and the intensification of the consciousness of the world.”71 In the words of Marc Williams: “It is this interpenetration of national societies which subverts the competence of national authorities and erodes their autonomy,” while “the development of transnational networks and global authority structures dislocates and fractures national decisionmaking. Although individual countries like Burma and North Korea may be able to opt out of globalization, the costs to do so will be high. As a result, some problems associated with globalization–for example, the rapid spread of disease and economic crises, transnational crime, and migration from poor to wealthy societies--are likely to become more pressing. Recent history involving issues like global warming does not provide grounds for optimism about their solution? 2. The Triumph of Free Market Capitalism. The global triumph of free-market capitalism and neo-liberal orthodoxy are partly responsible for driving and sustaining economic globalization. Although most countries have come to applaud free trade and investment, this enthusiasm is unlikely to persist if global prosperity diminishes. A significant and prolonged economic slump may, as in the past, renew support for protectionism and other forms of economic nationalism. Nevertheless, globalization “is most often viewed as primarily concerning external economic changes and how these constrain domestic actors, undermine the state’s capacity to make economic and social policy, and put international capital in the driving seat.”72 3. The Diffusion of Global Power. With the end of the Cold War, many observers concluded that the world had entered a period of unipolarity, with the U.S. as undisputed top dog. Today, the U.S. remains the world’s leading military power. However, its military superiority is no guarantee that it can realize its objectives. American efforts to spread democracy have had some successes but also have triggered considerable resistance. The U.S. goal to win the War on Terror remains elusive, and U.S. efforts to prevent proliferation of weapons of mass destruction have had little success. The United States also remains the world’s leading economic power, but its superiority in this realm is eroding as other centers of economic power, especially the European Union, Japan, India, and China prove able competitors in global trade and as American dependence on foreign energy remains high. 4. Environmental Degradation. Depletion of fossil fuels, fish, fresh water, and arable land continues. Human wealth and welfare are challenged by global warming, deforestation, desertification, and the loss of biodiversity. To date, global responses have been spotty, and vested economic interests have resisted concerted global policies. It is difficult for people to focus on these trends because many of them pose long-term rather than imminent hazards. However, as such threats pose greater economic burdens, markets may begin to facilitate investments in solutions such as wind and solar energy. In addition, science may provide partial answers to some of these problems, for example, the use of non-polluting hydrogen as a fuel in automobiles. Finally, concerned individuals have mobilized their skills and influence transnationally to find answers and 71 72 Roland Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture (London: Sage Publications 1992), p. 8. Cerny, Menz, & Soederberg, “Different Roads to Globalization,” pp. 1-2. Emphasis added. 32 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ have created global networks to lobby for cooperative responses to environmental challenges. 5. Mass Participation. Although globalization may weaken conventional forms of democracy and produce a “democratic deficit,” the desire of people to control their destinies is likely to intensify. Thus, political participation will continue to grow and manifest itself in a variety of unconventional ways ranging from street demonstrations and formation of new political groups to political agitation and even terrorism. Rosenau argues that the revolutions in transportation, information, and communication technologies, combined with the spread of education in much of the world, are having a profound impact at what he calls the “micro level”. People, Rosenau believes, are getting smarter, and microelectronic advances such as the internet give them the information needed to discover whether their interests are being sacrificed to those of sovereign states and their governments. A growing sense of self-efficacy, Rosenau believes, is the consequence of the acquisition of new skills and orientations by individuals. The “printing press, telephone, radio, television, and personal computer have created conditions for skill development among citizenries that governments could not totally control and that have helped make citizenries more effective in relation to the centers of authority.”73 One consequence is that it will become more difficult for countries to conquer and occupy one another as they did for centuries. Colonialism was only possible when populations were politically inert, and foreign rulers only needed to conquer or co-opt local elites to impose their will. Today, the mobilization of whole populations against foreign occupation, as illustrated by the Iraq debacle, is likely to make the costs of such efforts prohibitively high. 6. The Declining Importance of Territory. The lessening importance of territory in global politics will reduce the desire to conquer and occupy other countries. Some territories will remain important, especially if they are sources of critical raw materials like oil, but on the whole, geography is growing less relevant. Distance no longer poses a significant obstacle to many important global activities from economic transactions and mobilization of political activity to projecting military force and exchanging ideas and information by e-mail and mobile telephone. The proliferation of subnational, transnational, international, and supranational institutions and actors in global politics, alongside of and sharing adherents with states, have returned global politics in some respects to the overlapping and crosscutting political life of medieval Europe and away from the neat, exclusive territorial boxes characteristic of state-centric maps.74 Declare Inayatullah and Blaney: “Thus, alternative constructions of space—as overlapping, heterogeneous, and relative—may compete with modern visions that subscribe to the magic of straight lines.” Consequently, “the separate and overlapping character of group relations and ambitions might be recognized and negotiated where relative notions of space . . . are also put into play.”75 But, why, as they suggest, should we accept “the assumption that property/sovereignty should be governed by the logic of straight lines”? Instead, they 73 James N. Rosenau, Turbulence in World Politics: A Theory of Change and Continuity (Princeton: Princdeton University Press,1990), p. 239. See also James N. Rosenau, Distant Proximities: Dynamics beyond Globalization (Princeton: Princeton University Press, 2003). 74 See Yale H. Ferguson and Richard W. Mansbach, Remapping Global Politics: History’s Revenge and Future Shock (Cambridge: Cambridge University Press, 2004). 75 Naeem Inayatullah and David L. Blaney, International Relations and the Problem of Difference (New York: Routledge, 2004), pp. 191, 210. 33 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ argue, “territorial spaces are historically constructed, entailing a set of social relationships and processes, and not a universal and fixed category within a Euclidean geometry or Newtonian cosmology.”76 7. The Erosion of State Autonomy. The sovereign boundaries of states are becoming more penetrable every day. Even the United States is virtually helpless in the face of streams of migrants moving northward or in slowing down the flood of drugs coming to American cities and towns from around the world. In addition, despite America’s extraordinary precautions, dedicated foreign terrorists are likely to penetrate its defenses. Global communications technologies make it virtually impossible to prevent subversive ideas and ideologies from crossing a state’s boundaries. Nor can countries control their own economy or protect themselves from the vagaries of global markets. “Globalization,” as Peter Taylor argues “has two broad implications for the discourse on sovereignty. First, political, social and economic activities are becoming global in scope and dissolving the internal/external distinction crucial to the orthodox definition of sovereignty. If the line between internal supremacy and external equality can no longer be maintained, sovereignty must be reformulated. If globalization has blurred the distinction between national and international, transformed the conditions of nation decision-making, altered the legal framework and administrative practices of states, obscured lines of responsibility, and changed the institutional and organizational content of national politics, then sovereignty as a doctrine is of limited relevance. In this sense, globalization refers to more than the erosion of autonomy. It highlights a change in the political landscape and requires an adaptation of political practice.”77 8. The Shift from Conventional to Irregular Warfare. Although interstate warfare between uniformed and organized armies will erupt from time to time, a combination of factors will minimize its occurrence. These include the declining importance of territory and the growing difficulty in occupying countries, the role of economic interdependence, the proliferation of weapons of mass destruction, and the spread of civil strife. The distinction between legitimate war and crime will blur, and violence among groups competing for power over the carcasses of failed or failing states or over sources of wealth like diamonds, oil, and cocaine will increase. Terrorism will persist, as dissatisfied individuals and fanatical non-territorial groups seek vengeance for real or imagined wrongs, endeavor to prevent the erosion of local cultures, or try to spread messianic ideologies. The United States and perhaps other countries may launch preemptive wars, but they will have only limited success as long as poverty, religious and political intolerance, and political oppression persist, as these are the fundamental conditions that give rise to dissatisfaction and hate. 9. The Proliferation of Weapons of Mass Destruction. One major challenge of the near future involves the spread of weapons of mass destruction. U.S. antiproliferation policy is in tatters, and the use of force against countries such as Serbia and Iraq may actually provoke other countries to acquire WMD to deter the United States. North Korea has acquired nuclear weapons, and Iran is nearing that goal. And as these countries acquire WMD, those who fear them will be tempted to acquire their own. Although deterrence threats may prevent countries from using WMD, terrorist groups are far more difficult to deter because they consist of fanatics who are seeking to become martyrs, and, unlike countries, it is difficult to find them. 76 Ibid, pp. 189, 191. Peter J. Taylor, “The Modern Multiplicity of States,” in Eleonore Kofman & Gillian Youngs, eds., Globalization: Theory and Practice (London: Pinter, 1996), pp. 117-118. 77 34 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 10. The Intensification of Religious, Ethnic, and Civilizational Identities. The weakening of states, the growing separation of nationalism from citizenship, the degree to which new technologies have made it easier for ideas to be communicated at vast distances, and the dehumanizing and homogenizing impact of the global economy and culture suggest the growing importance of identities associated with religion, ethnicity, and civilization. Groups based on these identities are likely to proliferate and lead a backlash against globalization. And, their aspiration for autonomy within or for secession from existing states will threaten the integrity of heterogeneous societies such as Nigeria, Russia, Indonesia, and Pakistan. 11. The Proliferation of Intergovernmental and Nongovernmental Organizations and the Formation of Global Civil Society. The proliferation of intergovernmental and nongovernmental organizations continues. The UN remains the most important international organization. Its future is cloudy, however, as it enters a period of reform. It especially needs to win the support of Americans, many of whom are unconvinced that it serves their interests. International institutions such as the IMF, the World Bank, and the WTO play key roles in sustaining globalization, and their future is tied up with their ability to persuade less-developed countries that they are genuinely dedicated to ending poverty and encouraging growth. However, the U.S., EU, Japan, and China must also demonstrate that they are willing and able to maintain an open trading system. For their part, the growing number of NGOs in fields as disparate as human rights, the environment, and women’s rights may give rise to a global civil society of groups committed to finding cooperative solutions to collective dilemmas. These NGOs are sources of activism and expertise and are welcomed by countries seeking to manage change in non-violent ways. 12. The Growing Acceptance of Human Rights and a “Law of People”. Human-rights norms have spread globally as part of the gradual replacement of the “law of nations” by a “law of peoples”. However, human-rights abuses including genocide and ethnic cleansing remain widespread as well. Nevertheless, despite setbacks in countries like Russia and Uzbekistan and the continued reluctance of countries like China and Belorus to accept human rights, human-rights norms are deepening and will continue to elicit widespread support, especially as more people become prosperous and as states and international organizations adopt new humanrights conventions and set legal precedents that can gradually earn broad acceptance. 13. The Changing Definition of Security. A host of global problems, including poverty, environmental deterioration, drugs, famine, crime, and disease, imperil human well-being. As awareness of these problems grows, so does recognition that security encompasses more than guarding against military threats. Recognition of these additional threats is likely to widen in coming decades as more information becomes available to more people, as networks of international and non-governmental organizations continue to form, and as potential solutions emerge to problems that for most of history have been regarded as insoluble. Given these trends, what does the future portend? Four possibilities suggest themselves, depending on which trends prove more potent. Three of these futures assume weaker territorial states; the fourth allows for the reinvigoration of states. The first involves the triumph of globalization and the dominance of economic forces and economic logic. The second involves a restructuring of the global system to provide a greater role for international and non-governmental organizations. The third envisions a world of escalating chaos and the incapacity of the system to manage widespread 35 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ violence. The fourth possibility allows for the return to a power-politics world of states. In actuality, the world will probably feature elements of some or all of these patterns, with different regions reflecting more of one or another of them. In the first scenario, major global outcomes are the result of market forces that governments may try to soften but cannot resist. States remain, but they have been thoroughly penetrated by global economic forces over which they have little control. In this world, governments have grown less significant than the global market. Thus, the global market, along with giant corporations, distribute global resources and determine the well-being of individuals everywhere, sometimes for better and sometimes for worse. In this world, sectarian identities have softened. What it "means" to be American, Canadian, Austrian, or Chinese becomes less important than the opportunities an individual is entitled to. The role of the state in this world (aided by the market) is to establish and protect these opportunities, as well as to maintain majoritarian democracy and minority rights. Governments in this world are mainly democracies whose ability to manage external violence lies in (1) the Kantian hope that all states can be simultaneously restructured along liberal lines and (2) the fact that democracies don't fight one another. In sum, the liberal solution is, at best, a very long-term one and makes the dubious assumption that individuals will abandon subnational and transnational identities in favor of democratic citizenship. The model also makes the unlikely assumption that the liberal state can accommodate identity groups with apparently irreconcilable differences. This is a world that rejects violence as destructive to prosperity and views war as a waste of resources that disrupts markets. Where the threat of violence remains high, its causes can be traced to the fact that societies have failed to satisfy the requirements of the liberal model, notably providing equal life chances for all. According to advocates of this model, the threat of violence will diminish if citizens perceive that the rules allow for fair and equal chances to influence the allocation process. In sum, this is the world that Francis Fukuyama famously described after the Cold War as the triumph of liberal democracy and “the end of history,” which “would mean the end of wars and bloody revolutions. Agreeing on ends, men would have no large causes for which to fight.”78 How likely is such a benign future? The example of the European Union suggests that such a world is possible. However, although some countries in the developing world are being integrated into the global market, the growing gap between rich and poor countries, the proliferation of failed states, and the spreading impact of ethnic and religious intolerance suggest that, at best, such a future would be limited to the developed world. Furthermore, the survival of that world would depend on its ability to ward off threats from outside like transnational terrorism and its capacity to assimilate the growing number of migrants from poor countries and persuade them to accept the values of their new countries. A second and related future, also desired and predicted by liberals, is a world in which international organizations like the UN, the EU, and NATO, aided by a variety of nongovernmental organizations and wealthy states, actively intervene to restore 78 Fukuyama, The End of History, p. 311. 36 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ peace or provide for the welfare of citizens living in countries that have failed or are in imminent danger of doing so. States play a more significant role in this model than in the first, but the impetus for restructuring global politics arises from the norms and institutions of interstate and transnational collaboration that have been evolving much as liberals predict. This is a world in which sovereignty has come to mean less and less and no longer poses a serious obstacle to humanitarian intervention or regime change. In this scenario—reminiscent of the League of Nations Mandate system and its successor, the UN Trusteeship system—international organizations, along with regional regimes or even former colonial powers try to restore order, promote reconciliation in post-conflict environments, and reconstruct state institutions in failed states. International and NGO efforts to help East Timor prepare for self-rule illustrate how humanitarian intervention works. The East Timorese opted for independence in a 1999 UN-supervised referendum. Following the referendum, anti-independence militias, organized and supported by the Indonesian army, conducted a violent and destructive campaign of intimidation, destroying homes, schools, and other elements of national infrastructure, while forcing some 500,000 East Timorese from their homes and herding some 300,000 refugees into West Timor. In September 1999 an Australian-led peacekeeping force intervened, defeated the militias, and began a period of UN-supervised reconstruction in preparation for independence, aided by a variety of NGOs. In May 2002, East Timor became an independent state under the name of Timor-Leste. In a world dominated by liberal institutions, intervention like that in East Timor is legitimated by norms compelling states to cooperate with international organizations, construct democratic institutions, protect minority and human rights, and take responsibility for those who cannot help themselves. Beginning with UN and NATO intervention in Yugoslavia in the 1990s, norms and precedents began to evolve that may in this hypothetical future world be translated into practical guidelines for actions by outsiders in civil wars. How likely is this scenario? First, the absence of institutional authority and enforcement capacity would make it difficult to realize this model. More serious is the absence of political will among major states to allow international institutions to manage the use of force during civil strife. To date, human-rights norms and the laws of war have not been consistently enforced. As a result, international responses to tragedies like the 1994 Rwanda genocide or the 2004-06 Darfur genocide have been woefully inadequate. Indeed, to date, humanitarian intervention has been haphazard, depending on the attitude of major powers like the United States (which opposed declaring Rwanda the victim of Hutu genocide against Tutsis) and China (which opposes intervention in Darfur). In a world dominated by liberal institutions, nongovernmental organizations would play a major role in managing violence and relieving human suffering. Already a variety of NGOs provide humanitarian relief and protection for civilian victims of global violence. In one proposal, the UN Trusteeship Council would be reformed as a Forum for Indigenous Peoples in which representatives of indigenous peoples could discuss their status and seek redress for their grievances. NGOs might also utilize strategies of conflict resolution that are being developed in academic settings such as the Carter Center, established in 1982 by former U.S. President Jimmy Carter at Emory University in Atlanta, Georgia. Thus, a liberal world such as this would feature democratic institutions, international and nongovernmental organizations dedicated to 37 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ improving human welfare and assuring human security, and a widespread sense that the important human community is humanity as a whole. If the first two prospective futures owe much to liberal optimism, the third, is of a very different stripe, an apocalyptic vision of a world run amok. This is a world described by the journalist Robert Kaplan as dominated by “poverty, the collapse of cities, porous borders, cultural and racial strife, growing economic disparities, weakening nation states,” a world of “disease pandemics like AIDS, environmental catastrophes, organized crime.”79 "I believe," argues Kaplan, "that, for a number of reasons, we're going to see the weakening, dilution, and perhaps even crackup of larger, more complex, modern societies in the next 10 or 15 years in such places as Nigeria, Ivory Coast and Pakistan"80 and that a combination of political upheavals, demographic factors, resource scarcity, and climate change will produce global chaos. In this world of failed states and failed institutions, political authority has broken down, and local militias, criminal gangs, and religious terrorists roam freely. It is a Mad Max world of terrorists with nuclear weapons in suitcases, snipers on street corners, bioterror outbreaks, and resource scarcity. This despairing vision owes much to events like the terror attacks of Al Qaeda, waves of suicide bombers in Israel and Iraq, the Washington DC Beltway sniper, the Bali nightclub bombing, and the acquisition of weapons of mass destruction by Iran, North Korea, and possibly even terrorist groups. Kaplan summarizes his fears in a nonterritorial “last map” drawn from travel amid the ruins of “failed states” and “postmodern wars.” He writes: Imagine cartography in three dimensions, as if in a hologram. In this hologram would be the overlapping sediments of various group identities such as those of language and economic class, atop the two-dimensional color distinctions among city-states and the remaining nations, themselves confused in places by shadows overhead, indicating the power of drug cartels, mafias, and private security agencies that guard the wealthy in failing states and hunt down terrorists. Instead of borders, there would be moving “centers” of power, as in the Middle Ages…. To this protean cartographic hologram one must add other factors, such as growing populations, refugee migrations, soil and water scarcities and…vectors of disease… On this map, the rules by which diplomats and other policymaking élites have ordered the world these past few hundred years will apply less and less.81 How likely is this world? The kind of chaos described in this model is likely to afflict parts of the developing world where a toxic combination of poverty, population growth, ecological disaster, and corruption foster state failure. Should a widespread political smash-up occur, it might usher in an extended period of almost-unimaginable chaos and would drastically raise popular anxiety and encourage authoritarian solutions that promise some form of protection. This, of course, is the path that publics in Germany, Italy, and Japan chose to follow after the Great Depression in what Eric Fromm described as their “escape from freedom.” 82 It is the path that produced fascism, Nazism, and militarism. More recently, it is the path followed by Chile, Uruguay, and Argentina in the 1970s, where military dictatorships 79 Robert D. Kaplan, The Ends of the Earth: From Togo to Turkmenistan, from Iran to Cambodia, a Journey to the Frontiers of Anarchy (New York: Vintage Books, 1996), p. 436. 80 “Mr. Order Meets Mr. Chaos,” Foreign Policy 124 (May/June 2001), p. 54. 81 Kaplan, The Ends of the Earth, pp. 336-337. 82 Erich From, Escape from Freedom (New York: Farrar & Rinehart,1941). 38 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ took power as fear of leftist terrorism spread among the countries' middle classes. Contemporary Russia illustrates how creeping authoritarianism can take place as a way of trying to prevent disorder. Other countries are likely to emulate this “solution,” possibly even Iraq as civil war engulfs the country. This brings us to a fourth possible future. A fourth possibility, then, is a revival of the state system resulting either from the breakdown of global authority or a new era of old tensions among major powers such the United States, China, and Russia. Such tension could arise from a variety of sources. One would be the proliferation of nuclear weapons in countries like North Korea and Iran, followed by an arms race involving additional countries like Turkey and Japan that felt threatened. Another would be the continued expansion of Chinese military capabilities, and the concern that expansion may produce in China’s neighbors and in the United States. Regional conflicts that are most likely to bring about a renewal of tensions include those between India and Pakistan over Kashmir; China, the U.S., and Japan over Taiwan; and Israel and its Arab neighbors over Palestine. Were a new era of old tensions to begin, it would strengthen the governments of some states vis-à-vis their own peoples and again highlight military preparation and alliances. The world would most likely retreat to the path of power politics, however, if other major states increasingly view American policies as dangerous. Recent years have witnessed a variety of American actions that other countries regard as superpower unilateralism and even disregard for the sovereign rights of other states, the most important of which was America’s invasion of Iraq in defiance of a majority of UN members. Other widely criticized U.S. foreign-policy actions include its decision to withdraw from the 1972 ABM Treaty and its planned deployment of a “light” ABM system. Still others include U.S. refusal to ratify the ban on landmines or the Comprehensive Test Ban Treaty. In a word, global nervousness about American unilateralism is widespread. One result has been closer Chinese-Russian relations. How likely is this world? As long as globalization does not rob states of their independence, many governments and leaders will view events through the prism of the national interest, especially as long as territorial issues like those that divide India and Pakistan and Israel and the Palestinians persist. An even more dangerous source of such behavior would be a serious challenge to U.S. hegemony in global politics posed by an ambitious, rising state like China. Such an event would challenge the global status quo and would trigger a U.S. effort to increase its power or even a war between the United States and its challenger. Although the changing nature of security, deepening interdependence, and resulting shared fates should induce leaders to think beyond the national interest, narrowly conceived, there is no certainty that they will do so. After all, governments are responsible to their own citizens, and the actions of those citizens, either at the ballot box or in the streets, are likely to determine whether leaders remain in office. Which of these possible futures is most likely? Evidence already exists for all them. Furthermore, no one vision is necessarily incompatible with any other. Thus, the state of current relations among Europe, the United States, Japan, and Canada resemble the globalized world depicted in the first model. By contrast, much of Africa resembles Kaplan’s chaotic world. And certainly the power-politics vision appears in a variety of relationships, including those between India and China and the U.S. and China. 39 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ The transformation of global politics and changing patterns of authority, identities, and resource distribution in any era are likely to be accompanied by anxiety and instability. Whatever the precise form it assumes, tomorrow’s world is likely to be more complex and probably more unpredictable than today’s. All of this leads Kaplan to conclude that “We are not in control.”83 Complexity produces misunderstanding; misunderstanding creates unpredictability; unpredictability breeds instability; and instability threatens conflict. Global politics is a system of organized complexity in which the fate of millions depends on decisions of relatively few fallible leaders. History with its record of wars and mistaken decisions suggests how dangerous it is to place our faith in leaders whose understanding of their own behavior and its consequences is imperfect. As Karl Deutsch once observed: “If one looks over the major decisions about initiating war . . . the probability of a major decision being realistic may well have been less than onehalf, on the average. That is to say, if in the last half-century statesmen made major decisions on matters of war and peace, the chances were better than even that the particular decision would be wrong.”84 Nation-states and their leaders are not, however, entirely helpless in the face of globalization. Towards the end of The Prince, Machiavelli exclaims that “fortune is the ruler of half our actions,” like an “impetuous river that, when turbulent, inundates the plains, casts down trees and buildings, removes earth from this side and places it on the other; everyone flees before it, and everything yields to its fury without being able to oppose it.” The task of political leaders is, in Machiavelli’s words, to “makes provisions against it by dikes and banks, so that when it rises it will either go into a canal or its rush will not be so wild and dangerous.”85 The post-Soviet states of Central Asia have sought to make such “provisions” and, in doing so, have illustrated how, as Amitav Acharya argues: “Local actors do not remain passive targets and learners as transnational agents acting out a universal moral script to produce and direct norm diffusion in local politics. Local agents also produce norm diffusion by actively borrowing and modifying transnational norms in accordance with their preconstructed normative beliefs and practices,” and “norm-takers perform acts of selection, borrowing, and modification in accordance with a preexisting normative framework to build congruence between that and emerging global norms.”86 83 Kaplan, The Ends of the Earth, p. 436. Emphasis in original. Karl W. Deutsch, “The Future of World Politics,” Political Quarterly 37 (January-March 1966), p. 13. Emphasis added. 85 Niccolò Machiavelli, The Prince and the Discourses (New York: Modern Library, 1950), p. 91. 86 Amitav Acharya, “How Ideas Spread: Whose Norms Matter? Norm Localization and Institutional Change in Asian Regionalism,” International Organization 58:2 (Spring 2004), p. 269. Checkel makes a similar argument, concluding that “both domestic structures and domestic norms are variables that intervene between systemic norms and nation-level outcomes” (Jeffrey T. Checkel, “”Norms, Institutions, and National Identity in Contemporary Europe,” International Studies Quarterly 43:1 [March 1999]. p. 91). See also Ulf Hannerz, “Scenarios for Peripheral Cultures,” in Bruce Mazlish and Akira Iriye, eds., The Global History Reader (New York: Routledge, 2004), pp. 232-240. 84 40 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ A QUEST IN CENTRAL ASIA: “SOCIAL GENES” AND NEW POLITICAL MODELS Bekir Günay* Definition of the Quest People and societies can look for role models in the periods of transformation. This search process includes not only finding a new model but also drawing away from the old system and structures. During such periods, neighboring societies or previous experiences of that particular society can contribute to the building of a new model. In the shaping of the new structure, changing perceptions about the world and civilization in the society also become determining factor. The first years of the transformation periods coincide with the last years of the centuries. As the aim of the quest is to build a new or more advanced structure for the society, there is always an aspiration to reach a more perfect one. The periods of experimenting with new models can lead to different experiences in different societies. In some societies external factors may cause the transformation period to go fast. In some other societies, internal factors sometimes lead either to conflicts or unification of the society. After the launching of such quest, there will be no return to the previous structures. The quest periods of societies are similar to the personal development of individuals. During the search for a role model, family and environment are proved to be decisive for individuals. The main factors for shaping an individual, such as religion, language, history and location are also affective in societies. Discussion of Methodology: Historical Modeling and Defining the “Social Gene” The purpose of this article is to analyze the quest of the Central Asian countries by using “historical modeling”. History is a science which shows what people did and what they can do. If we combine history with strategy, it will be possible to reach a field called “future history”. History is a main input for strategy. Other inputs are religion, language and culture. I prefer to define all of them under a common term; “the social gene.” The interaction of social gene and geographical location result in a sense of repetition. In fact, this is also the inspiration for the method of “historical modeling”. Nations give their own spirit to geographical areas which they have lived throughout history. In another sense, geographic areas bear the signs of the nations which have lived in them. The Pyramids in Egypt, the Blue Mosque in Istanbul, the skyscrapers in New York, these are all symbols which one can use in reading a geographical location’s history. Social genes are like biological genes in human body. You can not determine your own physical features such as the color of your eye or hair. Nations can not determine their characteristics, either. After history began to be written, the nations and their civilizations, shaping world, determine the roles and scenarios which they will play for centuries. Certain civilizations shape certain regions. Some nations have lived * Assoc. Prof. Dr., Kocaeli University, Department of International Relations, Turkey 41 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ for ages in their present locations. They have become a part of the location where they live, such as Chinese and Indians. Some others, such as Turks and English, have dominant social genes. These nations influence the locations where they pass through and in the process they are also influenced by them. Their cultures are enriched by absorbing other colors in these locations into their cultural genes. Another factor which determines the characteristics of geographical regions is religion. Even Toynbee has put religion in the centre while he has been categorizing the world civilizations into the types of “Western Christian, Orthodox Christian, Muslim, Hindu and Far East.”87 Christianity, Judaism and Islam, which are considered as the three biggest religions of the world, have all in common in the principle of spreading their faith to the world. Inescapably, these religions have left their mark on the locations and spirits where they passed through. The periods which historical modeling and social genes became the most obvious are the transition phases of centuries. These transition phases most often coincide with the last quarters of the centuries. Transformation first shows itself in ideas, spirits, minds and then in actions. The conclusion of the transformation phases takes place in the first 14 and 20 years of the following centuries. For example, although the starting year of the twentieth century is conventionally accepted as the year of 1900, the starting year of the new century was politically the year of 1914. There is a similar case for the 19th century. 1815 Vienna Congress was the starting event of the new century in Europe. There are external and internal factors urging nations to look for new alternatives in these transformation phases. Wars, social events or intellectual opinions sometimes trigger transformation. One should remember that actions firstly begin in minds and are poured into written or spoken words and then are put into practice. We should look for the indications of future quests in minds. Marx’s expressions in the last of the nineteenth century or Darwin’s writings in the following century have been accepted as the ideologies which have shaped the modern history. The main cultural basins of the world are influential in the shaping of the world. While areas such as the Caucasus and Balkans have been always sub regions affected from external developments, an area like Central Asia has been a main cultural basin. Defining Factors in the Historical Development of Central Asia In order to understand the main actors in Central Asia, it is necessary to analyze their historical development. Nations in Central Asia can be categorized as leading actors, co-actors and passive bystanders. The leading actors are Russians, Turks and Chinese. Although England and USA have occasionally tried to play leading roles in the region, their influence has always been trivial in proportion to their power. In addition to these leading actors, Hindus, Iranians and Arabs emerge as the co-actors. The bystanders are Koreans and some small nations in the Southern Asia. The destiny of the region is determined by the leading actors and their actions. We need to classify these leading actors in terms of their methods of dominance and their styles of interaction with the region. From this perspective, Turks and Russians can be defined as leading powers while Iranians are occasionally defined as co-actors. In fact the roles of the actors on the Central Asian stage can be defined according to their civilizations. 87 Stephen B.Jones, “Siyasi Dünya Görüşleri”, trans. Behiç Hazer, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (AUSBFD),vol.10, no. 4, 175. 42 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ The Affect of Religion in Central Asia Central Asia has never been a region in which religions were born and shaped. Yet it has always been a place which witnessed the interaction of different religions. In the world Sino–Indian basin and Middle East are considered as the cradle of religions. For example Sino–Indian basin has established a ground for the formation of Buddhism. However, Buddhism can only play a significant role as a sub-factor in Central Asia. Beliefs like Buddhism and Confucianism have been never effective out of their cultural basin. These religions should be considered as secondary factors not as the main ones. Islam is unquestionably the dominant religion in Central Asia. The affect of Islam is deeper than it looks at the first glance. When we examine Central Asia in depth, we can see many areas of social, political and economic life are influenced by this religion. To comprehend the deep effect of Islam in the region, it is necessary to examine the spread of Islam in the region. Although Islam was first brought into Central Asia by Arabs, its spread to Central Asia occurred via the Iranian cultural basin. Therefore there has always been a Shi’a influence in the region. It is also not surprising that the spread of Iranian influence on the region follows the traditional the PersianSassanid line. This line contains a part of Afghanistan, Tajikistan and Azerbaijan. Despite this deep Persian influence, majority of the Turks in the region remained outside the Persian sphere of influence and followed and propagated the Sunni way of Islam. When looking at the historical developments of Turks in Central Asia, a great emphasis is given to the militaristic side of their civilization. However, after they had met with Islam and converted to this religion, they gained an important characteristic. After their conversion to Islam, we see the emergence of many Turkish scholars who contributed to Islamic sciences. The area which we call Turkistan became an important center from where Islam spread to the region. Thus rather than spreading Islam through their militaristic characteristics, Turkish scholars and dervishes played an important role in the spread of Islam in a peaceful manner. Bukhara, Samarqand, Marw in Turkistan are the corner stones of Islamic civilization in the region. Turkish scholars such as Hodja Ahmet Yesevi, Ibni Sina, Imam Azam helped Islam to take root in Central Asia. Since Turkish influence was very widespread in the region, Sunni form of Islam has spread into Central Asia. As a result, Sunnism became the dominant Islamic sect in the region. Despite the strong influence of Shia Islam in Iran, Shi’sm could never spread extensively to other parts of Asia as Sunni Islam did through the economical interaction throughout the Silk Road and Spice Routes. Along side economical and political factors, Islam became a strong and permanent factor in Central Asia. Turkish and Islamic elements have left strong imprints on political and social life of the region. In terms of religions, one should also look at the effects of Christianity in Central Asia. Christianity was brought into the region mostly by missioners in 20th century. Their activities in Asia firstly began in the coastal areas. Their initial efforts focused on the China-India basin. Therefore the culture of China-India basin had a profound affect on both missioners and western travelers. Yet Western Christianity failed to influence Central Asia. It could not disrupt the deep roots of Islamic civilization. On the other hand, Russians and Eastern Christianity fared much better 43 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ than Western missionaries. Orthodox religion88 which was brought by Russians, effected the region as far as Kazakhstan. The spread of Orthodox religion into the region continued until the break of the Bolshevik Revolution. Under the Tsarist regime, Russian claims to be the Third Rome were based on the Orthodox belief. In the discourse of the Third Rome, Orthodoxy was the main component. However, the idea that Moscow was the main center of Orthodox religion was hard to accept even for Russian orthodox people. The Patriarchy of Istanbul had to be lodged in Moscow so that Moscow Patriarchy could be blessed. Tsar Peter I deliberately weakened the Patriarchy in his policy of modernizing Russia. The Church returned back to the political arena after Peter I but its power remained subordinate to tsars. With the Bolshevik Revolution of 1917, orthodox religion came under pressure from the successive Communist governments.89 The years between 1945 and 1955 were a period that USSR became a super power in the world. However it failed to keep its super power status because Russian leaders, such as Stalin, did not follow the idea of the Third Rome. While Russia had tried to export the orthodox religion into Central Asia until 1917, “atheism” replaced it in the aftermath of the 1917 Revolution. The affects of atheism as officially propagated by the USSR was very negative on two leading religions (Islam and Christianity) of the region, although the impact was more devastating for Christianity. During this period, these religions had to go underground in order to survive under the Communist regime. It was possible to define Atheism as a religion during USSR. The communist governments tried to destroy religious symbols from places, temples and spirits especially in the cities. They were unable to destroy the element of religion from the country. National Colors in the Region If one can determine the dominant layers in the history of Central Asia, it will be possible to place future projections for the region on a firm ground. When we look at the ethnic groups and their historical background in the region, Turks emerge as the most influential group. While examining the other dominant layers in Central Asia, we also see that Chinese, Russians, Iranians and Indians in the coastal regions differentiate themselves from other groups. It is still difficult to talk about any considerable influence of Western powers in Central Asia. 88 For the development of the Orthodox Church see, Sevinç Aslanova, Kutsal Sinodtan Rus Ortodoks Kilisesine, İstanbul, 2006. 89 Bernard Pares, “Religion in Russia”, Foreign Affairs, Jul. 43, vol.21, Issue 4, 637. 44 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ National Formation Layers in Central Asia In the formation of Central Asian history, Chinese and Turks constituted the first and the major layer. Both peoples show differences in terms of their affects in the region. Turks, who had a nomadic civilization based on conquest, became very effective in Central Asia. It was not a coincidence that the orientalists who studied the region in the nineteenth century as well as the Turks living in Central Asia called it as Turkistan, the land of the Turks. The name of Central Asia came into use only in the twentieth century. Turkistan extended from the Caspian Sea in the west to the Tengri Mountains in the east. The nomadic characteristics of Turks along with their military qualities enabled them to leave solid marks in the region. Their control of the historical Silk Road and Spice Routes also provided them considerable economic power. The only area where Turks could not fully penetrate and influence was the Chinese Basin. The region where Turkish and Chinese civilizations came into a strong interaction is called Eastern Turkistan today. This was also an intersection area for different religions. The southern frontier of Central Asia is surrounded by the Indian cultural basin. Similar interactions are observed in this cultural basin as well. The region of Mazari Sharif in Afghanistan was the main intersection area. The same situation can be observed in the east between Turkmenistan and Iran border as well. In that point Persian and Turkish cultural basins came into contact. Similarly, in the north the contact with Russian culture basin is the most visible in Kazakhstan today. Despite these influences and interactions, the dominant civilization in Central Asia has remained as the Turkish one. After the Turkish element, Chinese constitute the next major cultural and historical layer. Although Chinese have an important majority in Asia, their interaction field is limited. Chinese is an effective regional power in Asia. One of the reasons why China remained as a regional power is its belief system. While Gobi Desert and the Himalayas are the physical obstacles between China and Central Asia, the situation in East Turkistan constitutes a political obstacle between these regions. Alongside with Chinese, Russians have also had a significant influence in Central Asia since the nineteenth century. Russian penetration and dominance in the region coincided with the end of nineteenth and the beginning of the twentieth 45 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ centuries. It is still a valid controversy whether Russia is an Asian or European power. But it can be seen that Russians penetrated the regions with all the characteristics of a European imperialist power, and later this imperialist policy was disguised under the ideology of the USSR. But still, they could not exercise a deep influence in the region and they could be effective just on the surface. The next influential actor in the region is Iran. Iran’s influence does not only work through ethnic ties but also through religious connections. Iran has a strong state tradition. In terms of effecting the formation of layers, Iran comes after Turks and Chinese. It would be wrong to assume that Turks and Iranians are rivals in Central Asia. The religious background of Turks and Iranians has been a common point for both nations. During the nineteenth and the twentieth centuries, Iranians and Turks were presented as traditional enemies by the English and the Russians in their struggle to dominate the region. In the twentieth century, the western power which tried to establish the dominance in the region was Britain. The colonization strategies of the British were influenced by the fact that Britain being primarily a sea power. Their penetration to colonies naturally started from the coastal regions and during their advance towards inland regions they had to keep the contact with the coastal regions. The further they draw away from the coast the least their chance to become successful. This general rule also applied to the British advance in Central Asia. British interest in the region started with their invasion of India. From India the British tried to extend their influence over Iran and Afghanistan. However, they could not achieve a profound impact on Central Asia. After the War of 1877-1878 Ottoman- Russian, Britain avoided any struggle with Russia in Central Asia. Moreover Britain tried to implement the “green belt theory” in 19th century so that Russia could not attack into the British area of domination. This theory was taken over by the U.S. after 1945. The last quarter of the nineteenth century can be considered as a time of search in the world. The signs of the new twentieth century had been emerging since 1880s. The reinvention of science (technological and industrial developments), asking of the questions such as “where did we come from?” (Darwin’s theories), and the discussions of “where the world is going?” have occupied minds of intellectuals. The answers to these questions had a role in determining the route that the world took in the twentieth century. The ideologies, which developed in the nineteenth century, were put into practice. The significant ideologies of the twentieth century, Communism and Fascism were born in the nineteenth century. The imperialism, dominant ideology of the nineteenth century also reorganized the international power distribution in Central Asia. At the end of the century the sovereign powers in the world were England, the Ottomans, Russia and partially France and Germany. While two states (England– Germany) gave the signals that they would keep their relative sovereignty, the Ottoman State completed its mission in the twentieth century. In this period it became clear that Tsarist Russia would change its guise and continue as the USSR on its way. Like Russia, Turks would also have similar experience soon. They would go on their way as the Republic of Turkey. The change of global actors made the change in Central Asia a more painful and difficult process. The year which gave the signals of a drastic change was 1917. This year was a breaking point for Central Asia. 46 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Reading the Colors of Change in Central Asia The transformation in Central Asia began from the Caucasus and reached inner Asia. The events that triggered the transformation for Turks were the recent developments in the Ottoman State. “Concern for the future” played a fundamental role in the core of the fields of transformation in Central Asia. A similar debate was experienced by the Ottoman intellectuals during the 2nd term of the constitutional monarchy. At the end, the Ottomans decided to adopt he ideas of Turkism, Westernism and Islamism as a remedy. These ideas also spread into Central Asia through Caucasus. The ideas of Nationalism, Islamism, Westernism became the main tracks in the region. Communism has been added to them after a while. With the Independence War in Anatolia, the discourse of Nationalism gained a dominant role in the region. The Basmaci Movement, which Russians had difficulty to control until 1938, played an important role in the struggle for Turkistan’s independence. Since 1920s, people of Turkistan have been thinking on a possible remedy. It seemed that until Soviet Russia and their native colonies could realize that Turkistan was very decisive to determine its future, the only solution was to protect itself against the communist regime. It was the aim of the struggle for independence.90 However they failed to get the same results that Turkey had. However, they could pass the important phases of national identity formation. The idea of İsmail Gaspıralı, based on “unity on language, thought and action” triggered the transformation in the long run. About the language issue, “…İsmail Gaspıralı’s idea of unity of Turkish societies called as Pan-Turkism was supported. The common language which all Turks from the Balkans to China could understand and speak was the first condition to reach this goal.” 91 Gaspıralı’s idea that transformation is based on “educating people” especially revealed itself in his education and schooling model. This model had a deep impact in the region. The traces of national identity were seen in the expressions of the important intellectuals, from Merdan Topçubaşı92 to Resulzade. On the other hand, although the nationalist armed expressions by Enver Pasha became relatively successful, these ideas could not succeed. The dominant nationalist rhetoric was effective in the adoption of the Turkish identity in the region. The independent state model with national identity was realized in Azerbaijan. “On 28 May 1918, they established Azerbaijan National Council and declared the arising of a new nation.”93 The Enver Pasha-origin idea of founding the “Turhan country” via armed fight found many supporters in Central Asia. It was also the source of “Basmaci” movement which would last until 1938. In addition, Sultan Galiyev factor is striking. Sultan Galiyev defines himself as “atheist”. Galiyev defined a Muslim community in the region but left the religion factor aside. In a way, he legitimized “communism” and paved the way for atheist claims to be dominant.94 90 Baymirza Hayit, Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi Türkistan Türklüğünün Milli Mücadelesi, İstanbul 2006, 238. 91 Tadeusz Swietochowski, “1920 Öncesinde Rus Azerbaycanında Milli Kimliğin Yükselişi ve Edebi Dil Politikası”, Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Cografya Fakültesi Dergisi (AUDTCFD), vol.22, no. 34, 178. 92 Vügar İmanov, Ali Merdan Topçubaşı(1865-1934), İstanbul, 2003. 93 Tadeusz Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, trans. Nuray Mert, İstanbul 1988, 177. 94 Erel Tellal, “ Mirsaid Sultan Galiyev”, AÜSBFD, vol. 56, no. 1, 111; also see, Alexandre A.Benningson and S.Enders Wimbush, Sultan Galiyev ve Sovyetler Birliğinde Milli Komünizm, İstanbul, 1995. 47 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Graph of influent views in Central Asia in the first half of XX. century Nationalism was dominant in this quest due to the nationalist winds in the world. 1917 defined the end of the quest in the region. Russian’s own future arguments resulted in Bolshevik reign. In XXth century, Russia entered Central Asia together with Bolsheviks. The choice of communism by Russian people in their own quest, also determined the region’s destiny. Rejection of Orthodoxy in Russian national identity and Russia’s fight against religion were reflected in Central Asia during the transition period to communism. In other words, as religion became illegal, ideology and atheism were replacing it. But religion kept alive among the people as a fundamental dynamic in the region. The general overview of the region in 1930 showed that “Turkistan” was trapped between Turkism and Communism. In Russia, the years between 1917 and 1924 were the years of settling its own identity and authority struggles. The impact of Stalin’s replacement of Lenin after his death as the power determining the fate of the region was felt throughout the region. The importance of the Orthodox Church was remembered under Stalin administration. The Church considered this as an opportunity. By legitimizing itself, the church also legitimized the atheist structure in a way.95 In 1930s, Russia came back to Caucasus and Central Asia. When Azerbaijan lost independence in Caucasus, Russia’s merciless influence with USSR identity was felt in the region. Communism was rather the new face of Russian colonialism in Central Asia than an ideology. USSR tried to establish authority by the use of power in the region. In the fight against Basmaci, the biggest handicap was Turkish nationalism. 1938 is remembered as the breaking point in the region. When Turkism idea was starting to gain permanent results, generations backing this idea were destroyed. In 1937-1938 Central Asian Turkish intellectuals from Azerbaijan to Kyrgyzstan were systematically massacred. “In 1937, GULAG system (working camps) opened a new period, government started merciless mass terror. Even the increase in the number of capital punishments was striking. In 1939, there were 1119 executions, while in 1937 this figure increased to 353.074. Between 1 July 1937 and 1 April 1938, 800.000 new prisoners were brought to GULAG working camps and the number of prisoners in these camps reached 2.000.000.”96 Now Russia as the dominant power was the game-maker in Central Asia. Quest in the region ended with the influence of external factor of Russia. At the beginning of the 2nd World War, Russia and Communism were the main colors in the region. Undesired colors were Turkish nationalism and Islam. Stalin, after 95 Philip Walters, “The Russian Orthodox Church and the Soviet State”, Annals of the American Academy of Political and Social Science, Religion and the State: The Struggle for Legitimacy and Power, vol. 483 (Jan.1986), 140. 96 Nurbek Khairmukhanmedov, “Stalin Dönemindeki Siyasi Muhalifleri Tasfiye Uygulamları ve Çalıştırma Kampları”, Bilig, Bahar 2007, vol. 41, 163. 48 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ eliminating people, among which are the father of Kyrgyz author Aytmatov, started the project of creating generations in accordance with “Soviet man model”. Stalin was aware of the fact that for the color of communism to be permanent in the region, establish a new system without first destroying the colors of the old structure was not possible. Asian societies which were regarded as villagers were put into modernization process. New cities were established. Urbanization was used as an instrument of transformation in central Asia, parallel to the change in the cultural fabric. Using the Siberia railroad, the inner parts of the region were reached. New cities’ populations were shaped accordingly. In a way, railroads were the elements that formed Russian power in Central Asia.97 Kyrgyz capital Bishkek is a typical example. Older power centers like Merv, Buhkara, Samarqand and Tashkent were pacified. 1939-1945 War was not the war of Central Asian societies. This concept was reversed. Masses were made to believe that the attack was against the whole USSR nation. The idea that “Germans attacked all of us, so we must protect our country” was given to this country’s citizens. Strangely Germans never attacked beyond Moscow. The war was used as a tool to make Central Asian people adopt Russian national identity. War created the concept of a joint fate. Germans filled the vacuum for a common enemy. Russians and Turks fought together for Soviet ideals(!). This shaped the infrastructure of the idea of “Soviet man” which was adopted after 1945. “Soviet man” was stated as a new model among Turks. Russian language was made the Soviet’s cultural language. Cyrillic alphabet became the intellectuals’ alphabet.98 The Turkist and Islamic colors of the Russian speaking “Communist Turk” were destroyed and replaced by atheist Turk model. “Central Asian societies were injected with atheist culture as religion instead of Islam. No doubt Russia was the power in the region. However, in the composition of the Soviet nation and the party structure” Central Asians and other nations in Europe were represented very little.”99 The USSR succeeded in replacing the main colors with their own colors with this process. Although atheist communist Soviet man model was relatively dominant, region’s basic colors, Islam and Turkism, kept their existence. When the superior identity of “Turkism” was transformed into a sub-identity; Kyrgyz, Uzbek, Kazak, Turkmen and Azeri colors were made superior identities. Enemy and friend concepts were redefined. “Friend” Russians were the elite tribe bringing the civilization. “Enemy” was Turks, Islam and Western people. With this blending technique, Turkish societies were made economically inter-dependent. In the economy, “barter system” was used instead of money. Loyalty and dependence were achieved via trade. Polish, who fought for their church, were the first to shake the USSR. Poland’s role in Eastern Europe was played by “Afghans” in Asia. Poland’s struggle for her religion was the factor preventing the Warsaw Pact to reach the basis. It was not a coincidence that the events starting in 1980 which would lead to the end of USSR were complemented by the anti-USSR fight in Afghanistan. Finally Gorbachov saw that Russians would not be a state in XXIth century. What he did was to get rid of the already torn USSR veil. “Glasnost and perestroika policies” in a way were the saving formula and last chance for the Russian nation.100. 97 David J.M. Hooson, “A new Soveiet Heartland ?”,The Geographical Journal, vol. 128, no. 1 (Mar.1962), 25. Teresa Rakowska, Harmstone, “Ethnicity in the Soviet Union”,Annals of the American Academy of Political and Social Science ,Ethnic Conflict in the World Today, vol. 433 (Sep.1977), 80. 99 Oral Sander, “Sovyet Birliği Komünist Partisinin Sosyal Kompozisyonu”, AÜSBFD, vol. 21, no. 1, 205. 100 Yaşar Onay, Batıya Direnen Devlet Rusya, İstanbul, 2007, 234. 98 49 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Search in the XXIth century and Possible Outcomes From both regional and universal point of view, the signals of XXI century started with the appointment of Gorbachov as the general secretary of the USSR. Gorbachov’ s reign was the move that ended the Cold War. Gorbachov was able to read Russian history correctly. “Glasnost/Perestroika policies” was, in a sense, declared the end of XXth century USSR image, “Soviet man” model which started with Lenin. The progress of the Third Roman Axis process that is on the Russian classical historical advancement line, has entered an “intermediate period” during the USSR administration. Although they were an active power after 1945 –between 1945 and 1955-, Russians were the defeated side in the armament and space race against USA. Revitalization moves of Brejnev period, which was a poor copy of Stalin, and repeated mistakes brought the anticipated end of USSR. Basic mistake of the USSR model was the lack of Third Rome theory. Taking one step further, it was the refusal of religion. Russians filled the place of Germany after 1945 by invading Eastern Europe. However they couldn’t establish the idea of ideological union in Warsaw Pact. Catholic struggle in Warsaw and Hungarian nationalist riot were repressed by USSR tanks. But power does not mean everything. The wrong evaluation of the Afghan move in Central Asia resulted in harsh outcomes. Although Afghanistan seemed to be the correct move as a strategic point for reaching the classical “warm seas”, it was later proved to be a nightmare for foreign powers due to the country’s geographical and political structure. Islamic origin political waves starting in Afghanistan as well as Iran, triggered the revitalization of Central Asia’s strong color, “Islam”. Later the Iranian movement transformed to “Shia nationalism”. The scarce of Shia basis in the region, after a while, prepared the conditions for the eyes to turn to Afghan movement which has a Sunni Islamic structure. In parallel of these events of 1979, the Sunni Islam sayings of Pakistani Ziya-ul-Hak made the effect of religion in this region permanent. Turkish and Muslim members of Russian soldiers of Uzbeks and Kyrgyz origin, who were sent to the region for the invasion of Afghanistan, proved to be a serious threat for the Russians. Turkish originated soldiers, who were taken as war prisoners by Mucahidines, prepared the basis for Sunni Islam to enter Central Asia again. This event would also be the basis of future Ferghana valley events. The idea of getting rid of USSR model as soon as possible was put into practice. Mihail Gorbachov opened Pandora’s Box. Events got out of control in time and created undesired results. After Gorbachov, under Yeltsin’s and during Putin’s first term, the USSR experienced a serious shock by first transforming into the Union of Independent States and then into Russian Federation. Russia, which looked like a car with flat tires in this period, gained control back during Putin administration. The question of what the new route will be is the main agenda of Russia as well as all Central Asian societies State Concept in the Search Period In the period after 1989, with the collapse of the Eastern Block, a quest has begun not only in Central Asia but in the whole world. Let’s read this period with “historical modeling and social gene” formula and make some predictions on possible outcomes. The picture was similar to today in the years between 1890 and 1917. Then, the search continued in three main lines. These were religion, nationalism (Islamic, Turkish) and westernism. What was not anticipated was Communism. At early XXth 50 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ century, while the search was continuing in these three lines, Communism determined the outcome. Although this movement played the “cruel power” and dominant actor role with Stalin, it couldn’t endure in this century because it was not matching with Russia’s historical background. After 1989, Central Asia returned to the beginning of 20th century. The region entered the search period and once again traveled on three main elements. Islam was defined as “political Islam” in Iran-Afghanistan line while nationalism was treated as “ethnic nationalism” by some. Westernization of the past became today’s globalization. However its reflection in the region was “American Imperialism”. Communist Structure Central Asia Turk Islam Globalisation USA XXI. century Central Asia Actor Mobility Coming to the effects of these lines on the region, we observe the Russian colonialism when looking at the implementation of communism in this region. Effects of this structure in the region still persist. This is normal for a transformation period. “USSR man model” was the model rising after 1945. Those who were born then, are the bureaucratic elites leading today’s Turkic Republics. Turkish identity was destroyed and sub-identities like Kyrgyz and Uzbek were created. Although the economical intertransmission of sub-identities was increased, individual societies and states that are politically alike were formed. Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan and Turkmenistan were assessed as separate countries. Russia benefited from the applied “barter system” economically. While political structure was formed in accordance with the economical order, in the state-society-party system, service and loyalty to the party was taken as fundamental instead of service to the state and society. This was stated by Cengiz Aytmatov in his novel “Cloud sulking Genghis Khan” in the story of the judge who is taking the convict to the court. The conviction of the judge was not to serve justice but to get promoted and to bless the system: “…being against the strong reign was favoring the individual’s benefit to the state’s benefits, sympathizing the rotten bourgeois individualism and criticizing general collectivism…and this meant being against 51 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ socialism. But everybody knew that those opposed the social principals and social benefits were receiving heaviest punishments…”101 Communist system created generations loyal to the regime and Stalin; not to the state and justice. Governors loyal to the regime arose instead of governors who increase people’s life quality. “Soviet man” transformed to “deceptive man” at last. As a result of this widespread corruption set out in the society, the system became composed of deceived slaves and deceiving masters.”102 Bureaucrat types loyal to the regime rather than people were created. Bureaucrats assumed control of sovereignty. “… Soviet administration destroyed institutional rights… removal of civil society (or rather becoming a part of bureaucracy) and suppressing of democratic rights not only unleashed bureaucracy but also facilitated the arising of tyranny.103 This structure continued after 1989. After the collapse of the regime, owners of authority used this ready infrastructure in the region. Answer to the question of “Is the new structure permanent?” is a clear “No”. From the point of view of XXIth century ruling perceptions, everyone in Turkistan knows that this is not a correct result. Communist party secretaries of the past became today’s “one man” types. Life-time presidency (like Uzbekistan, Islamov) or opening the way for their children to govern (Azerbaijan’s Aliyey dynasty) were methods of transition. These were solely transformation period implementations and would not make permanent models. This was also against historical reality. Current regimes which are aware of this situation are going far from democracy and adapting tyrannical methods. This period will continue until 2020s. The current behavioral model is the Cold War type. We know that every century creates its unique models. In this century civil initiatives will replace the world countries. It is very early in Central Asia for this. Single man rule will change to pluralist structures or rather democratic society in the coming years. Brzezinsky stated in 1989 this transformation line while explaining postcommunism Russia: “..arising of pluralist societies. However the formation process of this structure is to be waited. Foreign intervention for bringing democracy would disrupt the democracy perception of people (Soros revolutions). This allowed the existing governments to inject the idea that “current structure is better than democracy” to the people. Soviet man model’s bureaucratic perceptions created bureaucrat type in accordance with the regime. After the collapse of the regimes the bureaucrat class started to think about its future. When bureaucrat couldn’t make the end with his official salary, the biggest problem of today, corruption and bribery became legitimate. In the region bureaucrats having low income but high expenses increased in number. Despite the primitive look of the streets, latest model cars in the traffic showed the distortion in these states. Poverty triggered poverty. It should be kept in mind that poverty is one of the main elements which trigger social transformation. One should be able to see the fact that communism color will not be in the agenda of Central Asia for this century. This region now bears the side effects of Communism. 101 Cengiz Aytmatov,Cengizhan’a Küsen Bulut , trans. Refık Özdek, İstanbul, 2007, 88. İsmail Özsoy, “Historical and Universal Lessons from the Collapse of Soviet System”, Bilig, Fall 2006, no. 39, 173. 103 S.Harun Yılmaz, Rusya’da Devlet Merkezi Sistem ve Bürokrasi, İstanbul, 2006, 349. 102 52 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Religion and National Identity Perceptions Dominant religion in Central Asia is Islam. Besides Islam, Orthodoxy is common among Kazakhs. We can see that Christianity has spread in Central Asia via Catholic and Protestant missionaries after 1989. During the atheist period, there was an unsuccessful attempt to expel religion from the spiritual worlds of Central Asian societies. Although religion was removed from the streets or official places, it illegally continued to exist in the inner worlds of the region’s people. Today when we look at the regional picture, we see that “Islam is one of the main sources of Central Asian national identity and an element facilitating relations with the other Muslin countries.” This is different from the nineteenth century overview. Today, Islam is the main factor. In the region, Islam should be considered in two dimensions; firstly as a faith and secondly within the perspective of a political structure. In the faith dimension, when the background of the region is examined closely, one can see that the influential area is Uzbekistan. Buhkara, Samarqand, Tashkent and Merv regions were certainly important for Islamic history. These are birth places of important Islamic characters like Hodja Ahmed Yessevi, Mewlana, Nakshibendi which shaped the Turk-Islam color. In other words, this region, which is blending Turquoise and Green104, was also an important place for Islam during the USSR period. Uzbekistan is the religious backbone of Central Asia. As previously mentioned, 1979 is the year for Islam to return to the region. Islamic revolution of Iran, which was led by Homeyni, and Sunni Islam Mujahid movement, which was a move against Russia’s invasion of Afghanistan, created the opportunity for the Turkic soldiers with Russian identity to remember Islam. In a way, Islam returned to households. Islam is also an element that fills the vacuum after atheism. The opening of mosques after 1989 and the increase in the number of people learning Quran show that Islam is returning to the region. In the rural areas, Islam has been a part of life. In the cities, its presence can recently be seen. Islam came back to the region again with the help of Iranians, Turks and Saudi Arabs. Iranians made their move through Mollas in Azerbaijan, Turkmenistan and partly in Tajikistan. Saudi Arabs, with their Wahhabi approach, utilized stationary missioners. (Today in countries like Kyrgyzstan, young groups that are traveling rural areas invite people to reading the Quran and praying, and they organize ceremonies for those who convert to Islam.) In addition, Turkic people are using a more moderate model in the region. They organize events to invite people to Islam not by conveying but by representing. Turkey based works can also be seen in the region’s education and trade structures. In addition, apart from Islam, networks of Christianity can easily be observed. Missionary groups of US origin operate in the region as non-governmental organizations. Today, there are 2500 institutions operating in Kyrgyzstan only. English language courses, American universities and schools are carrying out actions for this purpose in the region. American activities are more intensified in the rural areas. In return, states like Kyrgyzstan started to forbid missionary activities. Certain regions support the defense of Islam. It is obvious that religion will be a major actor in middle and long-term scenarios for the region. After Islam Kerimov’s term, Uzbekistan will be the centre of the religious development of the region, as it was in the past. Undertaking action against Afghanistan by using the “Islamic terror”(!) rhetoric, which became the state policy during Bush governments in the USA, is regarded as controlling the region’s Islamic development via military methods. Islam’s activity in 104 Bekir Günay, Avrupa’dan Asya’ya Sorunlu Türk Bölgeleri , İstanbul, 2005, 29. 53 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ the region effects not only USA but also Putin controlled Russia. It is Russia that handed the role of controlling Islam to Uzbekistan’s Kerimov government. Spreading Orthodoxy to the region via Kazakhstan, as stated in Dugin’s “Eurasianism” thesis, is regarded as a move for the future. When we look at the future through the framework of religion, the religion in Turkistan, Islam, will be in Central Asia’s future as it was in its past The question of the effect of the ideas of Turkism and Turanism on the region’s future will be repeated many times in the coming years. These ideologies were also very popular at the start of the twentieth century. From İsmail Gaspıralı to Enver Pasha, to the pioneers of Basmacılar movement, Turkism proved to be one of the main colors in the region. Turkism was the move that troubled the USSR the most. Russians were successful in repressing the 1938 Basmacı uprising and of changing the name of Turkistan to Central Asia. But after 1989, Turkic color was seen once again in this geography. Therefore, in his book of “Russian geopolitics”, Aleksandr Dugin defines Turan and Turkism as an enemy gaining power in the region.105 The influence of social genes in both religious and national identity can once again be seen in the region during century transitions. Returning to national identity during transition periods is not ethnic nationalism. This is a natural process. Since the Turkish identity in the region never disappeared, it cannot be considered as coming back. The main issue here is the return of Turkish superior identity. As a result of Stalin’s policies, Turkish superior identity was torn. Kyrgyz, Uzbek, Kazakh, Turkmen sub-identities were raised as superior identities. Russians Turkish Superior Culture Sub colours Kyrgyz, Uzbek, Turkmen,etc Graph of Interventions in Central Asian Turkish Identity Russians destroyed Turkish superior identity especially in schools with language and education programs. Russian was first taught to intellectuals and then was expanded to the public. While doing this, the idea that Turkish was not a language for intellectuals but for the low-class and mountain people was imposed on the masses. Although Turks, who were using Arabic alphabet at the beginning of twentieth century, were able to unite with religion and Islamic world, the transition to Cyrillic alphabet 105 Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitiği Avrasyacı Yaklaşım, trans. .Vügar İmanov, İstanbul, 2003, 184. 54 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ destroyed the linguistic union. Russian is still accepted as the language of culture in the region even today. Russians, who were regarded as the Europe’s peasants, were introduced as a civilized nation in Asia. As a result, it is not surprising to see Russian speaking politicians even after 1989 in the meeting of “Turkish speaking state officials”. Today’s process of religion, language and nationhood started in Turkic societies. In his “Ruhname”, Sefer Murat Turkmenbashi says; “Our ancestor Oghuz Khan is Turkmen People’s ancestor, Turkmen People’s father..”106. The transformation of the region into Turkism is difficult in the short run. In addition, while Russian language continues to exist officially and unofficially, English tries to enter the region within the scope of globalism. Despite all these, Turkish is expected to be more influential during the transformation period in the long run along with Russian and English. Moreover, Turkish identity will again become dominant. The answer to the question whether globalization will be preferred by future Central Asian societies can be seen in the nineteenth century westernization. Westernization could barely hold on in this region. Thus, globalization should not be underestimated. In the nineteenth century, the theses developed by the British within the scope of Orientalism spread British colonialism. Today, similar arguments endure. In Central Asia, globalization is perceived as a tool to spread American imperialism. The attempts of the USA to penetrate into the region after 1989, and its presence there after September 11, 2001 by the invasion of Afghanistan, supports this argument. The US made its presence clear in Asia by the invasion of Afghanistan and consequent Soros revolutions during Bush administration. Moreover, the US gave the signals of continuing military action in the region by acquiring bases in Kyrgyzstan and Uzbekistan. Later, it tried to influence the region’s foundation by utilizing universities, missionaries, and media along the line of globalization. The US tried to fill in the vacuum that existed in Russia during the first Yeltsin and Putin governments. But Russia under Putin made it clear that it will not leave the region easily.107 The concrete indicator of the return of Russia to Central Asia is the anti-Americanism in Uzbekistan and recent closing of American military basis in Kyrgyzstan by the Kyrgyz parliament’s decision. On the other hand, the decision of Obama government to scheduling the withdrawal of troops from Iraq but increasing the number of soldiers in Afghanistan, and search for a new military base in the region to replace the ones lost in Kyrgyzstan show that the US will not leave the scene soon; not in the medium term. This should be kept in mind: If globalization develops in the form of American imperialism, it will be less influential in the medium term. In the short run, it is evident that globalization will be effective. In long run, it is quite probable to have a surprise just like the one made by communism in the twentieth century. Conclusion Land is the only unchanging element on earth. What changes is the colors on the land. Some colors are the main ones. These main colors exist on the stones and in spirits of the land. Understanding main colors of lands is the duty of history. When history meets strategy, it is easier to predict the colors that will be influential. When the lieu of Central Asia is examined, Islam is seen as the religion and Turkish color as nation. These colors show us the social gene color of the region. We should know that, 106 107 Saparmyrat Türkmenbaşy, Ruhnama, Asghabat, 2001, 43. Elnur Hasan Mikail, KGB Albaylığından Devlet Başkanlığına Putin Dönemi Rusya , İstanbul, 2008, 234. 55 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ just like our physical genes define our eye color and hair color; our social gene defines our social future. In the quests at the transformation periods of centuries, the result was determined always by fundamental colors. Additionally, external elements can dominate, as in the example of twentieth century USSR. But if we ask whether this situation could be permanent, the answer would be negative, as in the USSR example. This is the underlying reason of Russia’s struggle to exist in the region today. When we investigate this by using the historical modeling method, it is obvious that noninternalized ideas can not be permanent in the region for long time. The power of arms and money are temporary. Civilizations and religion and nations constituting them are the major actors. They define the result. Therefore history is vital, since it defines the future. BIBLIOGRAPHY Books Aslanova, Sevinç, Kutsal Sinodtan Rus Ortodoks Kilisesine, İstanbul, 2006. Aytmatov, Cengiz ,Cengizhan’a Küsen Bulut , trans. Refık Özdek, İstanbul, 2007. Benningson, Alexandre and A.,S.Enders Wimbush, Sultan Galiyev ve Sovyetler Birliğinde Milli Komünizm , İstanbul, 1995. Brzezinski, Zbigniew ,Büyük Çöküş , trans. Gül Keskil and Gülsev Pakkan, Ankara, 1994. Dugin, Aleksandr , Rus Jeopolitiği Avrasyacı Yaklaşım , trans. Vügar İmanov, İstanbul, 2003. Günay, Bekir, Avrupa’dan Asya’ya Sorunlu Türk Bölgeleri , İstanbul, 2005. Hayit, Baymirza, Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi Türkistan Türklüğünün Milli Mücadelesi , İstanbul, 2006. İmanov, Vügar, Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934), İstanbul, 2003. Karpat, Kemal H., Türkiye ve Orta Asya trans. Hakan Gür, Ankara, 2003. Mikail, Elnur Hasan, KGB Albaylığından Devlet Başkanlığına Putin Dönemi Rusya, İstanbul, 2008. Onay, Yaşar, Batıya Direnen Devlet Rusya , İstanbul, 2007. Saparmyrat Türkmenbaşy, Ruhnama, Aşgabat, 2001. Swietochowski, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, trans. Nuray Mert, Istanbul, 1988. Yılmaz, S. Harun, Rusya’da Devlet Merkezli Sistem ve Bürokrasi , İstanbul, 2006. Articles: Harmstone, Teresa Rakowska, “Ethnicity in the Soviet Union,” Annals of the American Academy of Political and Social Science, Ethnic Conflict in the World Today, vol. 433, (Sep.1977): 73-87. Hooson, David J.M., “A new Soviet Heartland ?”, The Geographical Journal, Vol. 128, No 1, (Mar.1962): 19-29. 56 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Jones, Stephen B.,“Siyasi Dünya Görüşleri ”, (Çev.Behiç Hazer), Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.10, No. 4: 168-177. Khairmukhanmedov, Nurbek, “Stalin Dönemindeki Siyasi Muhalifleri Tasfiye Uygulamları ve Çalıştırma Kampları ”,Bilig, Bahar 2007, No. 41: 155-174. Özsoy, İsmail, “Sovyet Sisteminin Çöküşünden Tarihi ve Evrensel Dersler ”, Bilig, Güz 2006, No. 39: 163-194. Pares, Bernard “Religion in Russia”, Foreign Affairs, Jul.43, vol. 21, Issue 4: 635-643. Sander, Oral ,“Sovyet Birliği Komünist Partisinin Sosyal Kompozisyonu ”, Ankara Üniversitesi,Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, , Vol. 21, No. 1: 193-207. Swietochowski, Tadeusz ,“1920 Öncesinde Rus Azerbaycanında Milli Kimliğin Yükselişi ve Edebi Dil Politikası ”, Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Cografya Fakültesi Dergisi, vol. 22, No. 34: 175-182. Tellal, Erel, “ Mirsaid Sultan Galiyev”, Ankara Üniversitesi,Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Vol. 56, No. 1: 105-133. Walters, Philip, “The Russian Orthodox Church and the Soviet State”, Annals of the American Academy of Political and Social Science, Religion and the State: The Struggle for Legitimacy and Power, Vol. 483, (Jan.1986): 135-145. 57 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ THE LANDSCAPE OF PROTOCOL IDENTITY IN CASPIAN BASIN REGION (CBR) Hossein Seifzadeh∗ Introduction My defined target in this essay is to speculate on a pluralistic mechanism expediting the plural community of the Caspian Basin with a new venue to live good with their multilayer identities at both micro-individual and macro-social levels. Inspired by the regional Mystic-Gnostic intellectual heritage, plus Claud Levi Straus’s bricolage and post-modern’s welcome to differences and diversity, the aim of this scholar is not to canonize or fix the identity crisis in the Caspian Basin region (CBR.) Instead, this student of the Caspian Basin political theory commits himself to sample and enact what Levi-Strauss called "intellectual bricolage-" as a conceptual model for equipping Caspian Basin citizen with a means to bricolage their identity as they will. As known already, the situational context of the region is the scene of various sects of Muslims and Christians, multiple ethnic groups and alternative secularist and Islamic political ideology, within traditional or Modern mindset. Unfortunately, the ideational context of the region for long has turned against this situational context. Against that situational background, current ideational context is mainly defined in terms of mutual exclusivism of the kind manifested either in terms of traditionalism, primordial surrealism, romantic nationalism or crude modernism. All these ideologies are poised against their own “others.” Notwithstanding the lines of fragmented tensions arising from the contradictory ideational and situational contexts, it is presumed here that Caspian Basin countries can bricolage various layers of their identity and define it in terms of protocol identity. This conceptual model is devised in a way compatible to both ideational and situational context of the region. It is argued here that such attempt is inspired by a new reading of the Mystic-gnostic heritage of the region best defined in terms of bon-fekani rendaneh/“Shrewd De/constructivism.” Shred De/constructivism is an expedient theory arising from the ideational context of the region and receptive to protocol identity. Its “required” political institution of nation-state to generate power for interaction of the nation/s is tamed by patriotic cosmopolitanism. Unlike its nationalist equivalent, patriotic cosmopolitanism well fits the criterion of plurality, difference and diversity as envisioned within protocol identity. Of course, the past current ideational context needs to be de/constructed such that protocol identity becomes practical and defined in terms of workable schemes in a global communication age. This de/construction is in need of following preconditions: commitment to either integrated pluralism similar to Western political culture or pluralist integration- symbolized crudely in the Oriental legacy of mixed socio-cultural groups- if not historical creolization in the region. Moreover, belief in constructivism, speculation in working-out an intellectual construct and bureaucratic skill to bricolage a multi-layer identity is required as well. ∗ Prof. Dr., University of Tehran, Iran. 58 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ In this attempt, it is advised to initiate a process for moving from both traditional and modern practices which render difference fragile, to a post-modernity or its regional counter-part ante of “Shrewd De/constructivism that goes beyond any exclusivist identity. Whereas the region had been invaded political tribalism of conquering warlords of various type (Arabs…Mongols), cosmopolitanism has been preached by great regional Mystic-Gnostic scholars to confront it. In the meantime this cosmopolitanism was supplemented by epic poets such as Ferdowsi to sustain that humane value. Notwithstanding the fact that patriotic cosmopolitanism had transformed to under-dog status--due to the hegemonic positions of conquering favorites—it has been tacitly practiced for centuries before region has confronted modernist colonialism. Modernism has over-hauled the region, before it produced its contrar-equivalence in terms of primordial surrealism- assimilating instrumentalist or repulsive fundamentalists. Based upon these two glo-local heritage, I try to share my speculations with the general audience at large. I-Conceptual Framework and Theoretical Construct for Identity Crisis in CBR Protocol identity is a pluralistic mechanism expediting the plural community of the Caspian Basin with a new venue to live good with their multilayer identities at both micro-individual and macro-social levels. Inspired by the regional Mystic-Gnostic intellectual heritage, plus Claud Levi Straus’s bricolage and post-modern’s welcome to differences and diversity, this student of the Caspian Basin political theory commits himself to sample and enact what Levi-Strauss called "intellectual bricolage-" as a conceptual model for equipping Caspian Basin citizen with a means to bricolage their identity as they will. Protocol identity is presumed to fit both the cultural particularities of the region, and at the same time, to remain receptive of diversity of interests and values at all individual, structural(domestic, regional or global) and institutional levels. The power engine in protocol identity remains to be a glo-calized variant of the nation-state, though with a drastic transformation in its functions. This transformation needs to be both qualitative and quantitative. Qualitatively, nation-state transforms to an instrumental means to support the the nation/s’ sovereignty, at individual, structural or institutional levels. Quantitatively, this nation-state’s function will find multiple dimensions. All prismatic windows must be supported, as the carrier of the identity will. That is a reversal in allegiance occurs: state needs to render the allegiance to the sovereignty of nation in either individual or corporate form. State is to serve the sovereignty of each individual, not the vice-versa. In order to sustain the transformed quality of glo-calized nation-state in control, patriotic cosmopolitanism is at work. Patriotic cosmopolitanism is the culture to sustain both (1)the power engine of glo-calized nation-state for insuring the correspondence between microcosmic individual and macrocosmic global, and in the meantime (2) its allegiance to serve the sovereignty of each individual, not the viceversa. In this respect both patriotic and cosmopolitan components are pluralist concepts. Whereas “patriotic” is a pluralist perspective to substitute the exclusivist perspective of nationalism, cosmopolitanism is a moral perspective to deal attentively and devotionally with all surroundings: human or otherwise. 59 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ The making of this construct has been inspired by both regional and international scholars. At the regional level, this scholar has been inspired by the scholarly writings of regional mystic-gnostics. Of course, my new reading of their intellectual artifacts are conceptualized under the title of bon-fekani rendane/ “Shrewd” De/constructivism- loosely defined as equivalent for post-modernismeach deconstruction involves a new construction. It should be noted that shrewd has only apparent notorious connotation. In deeper analysis, shrewd demonstrates the maximum humbleness in behalf of rend to apply make his moral love work indiscriminately across the board. This said to demonstrate the regional attempt to theory-building defined in terms of shrewd constructivism Shrewd De/Constructivism has been preached by regional scholars such as Khayyam, Molawi, Sa’di…and Hafez. Its ideological counterpart has been articulated by Ferdowsi in a crude-yet original- construct of Patriotic cosmopolitanism. This scholar has been inspired by post-modern scholars as well. Notwithstanding the differences in back-ground of the constituent intellectual constructs, he built upon the (post-modern)Jacque Derrida’s receptive account of (postbehavioral)Straus’ bricolage! This intermediate intellectual account, in fact, expedited the Gnostic-mystic construct of this scholar to be built on the instrumental rationality of bricolage. As Derrida describes, Levi-Strauss bricolage is both “an intellectual activity” and a mythopoetical activity. This double feature exactly fits the gnostic-mystic components of patriotic cosmopolitan construct. Patriotic cosmopolitanism is the byproduct of this marriage. All regional scholars mentioned above (Khayyam, Molawi, Ferdowsi, Sa’di and Hafez) have in fact built their theosophy on this “intellectualmytho-political” construct. All were theosophical poets. What this scholar had formulated as the Iranian/or Caspian-Basin regional approach to theory building: Bonfekani rendaneh or “shrewd De/constructivism in English. How to approach the question of identity in this essay? And how each constituent intellectual piece contributes to protocol identity? Of course, shrewdness of “rend” is required to make it workable through bricolage. The regional shrewdness incorporated by this scholar is defined in terms of followings contributions: (1) to modify the trilateral, geometrical pyramid to an intellectual pyramid, with flexible and multi-lateral quality; (2) to go beyond traditional and modern approach of monolithic exclusivism to either integrated pluralism in the liberal philosophy or pluralistic integrationism in moral philosophy of the region; (3) to install Straus’ bricolage on a modified, intellectual (instead of trilateral, geometrical) version of pyramid; (4) to synthesize the patriotic value for epic poets with the cosmopolitanism of mysticgnostics; (5) to offer a new regional version of glo-calized nation-state with a function to render its allegiance to the sovereignty of nation in either individual or corporate form, instead the vice-versa. What state do for the individual citizen or corporate nation, not the vise-versa. How is it possible to make such an ambitious construct of protocol identity work? It is presumed the colossal contribution of each and every constituent component can be used by a “rend/shrewd” intellectual or technocrat insures to have it worked at both abstract and practical levels. To show the feasibility of such a hope, we elaborate on the qualities of constituent components. Let’s start with bricolage as its modern constituent. The verb in French, "bricoler," often connotes an almost haphazard throwing of things together to see what 60 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ happens and what works. The old French verb "bricoler," which is the ancestor of LeviStrauss's "bricoleur," was used in the context of a variety of sports and ball games. This quality makes bricolage superb candidate for our protocol identity construct. In its old sense, the verb bricoler applies to ball games and billiards, to hunting and riding, but always to invoke an incident movement: that of the ball. This is yet another positive quality for our intellectual construct. What about the plurality, difference and diversity? Natoli and Hutcheon encourage us of the possibility to read various aspects of bricolage for tackling with these qualitative dimensions of identity: “gender and sexuality, nationhood and national identity, colonialism and post-colonialism, race and ethnicity, popular culture and its audiences.”108 The two sides of bricolage are deemed appropriate for the flexibility of identity contests, a property so pervasive in the Caspian Basin theater. Yet in another traditional aspect, Anand defines bricolage as an interchange for creolization. As he puts it: “a creolized aggregate composed through bricolage,” or “A ... Place, real or imagined, has become a central metaphor for the identity construction in ... (Re)imagining nationalism: identity and representation,”109 And how do Postmodern scholars contribute to it? As Natoli and Hutcheon relates, post modern scholars displace the modern idea of coherent and homogeneous identity in order to make room for difference:110 “Postmodernism accepts the division and uses language and self-definition... as the basis of identity.”111 Such post-modernist requirements demonstrate the extent to which protocol identity construct is valid and relevant to the emergent virtual and cosmopolitan age. Notwithstanding its specific ideational attribute, protocol identity has the capacity to be compatible with differential situational and ideational contexts, notwithstanding potential disagreements with it in general or its constituent components. Of course, due to its being at embryonic stage, nobody has found yet the opportunity to criticize it. But from perspective of its constituents, critical views exist. For one, Jonathan Friedman has a negative view of bricolage altogether. For him, in a post-modern era, where “individual boundaries blurred, content dominates over form, absence of a superego-id hierarchy, activity boundaries blurred and ... concrete, juvenile mentality (à la Piaget prevails,) bricolage, engaged in stereotypic reproduction. There is another purely technological version of the modernist model, one that envisages the traditional” as unworthy of attention.112 Post-modern scholars counter-argue against Friedman: “from baricolage, one learns to create an oppositional consciousness and identity, a standpoint that exists not only as that which also opposes domination.”113 The non-hegemonic aspect of protocol identity might attract the welcome of post-modern scholars. “Lorde” for instance is a scholar “concerned about developing a politics of solidarity and identity that views difference.”114 According to all post moder scholars including Lorde, “It is within the Eurocentric construct of identity” that one’s “identity …devalu(es)…the identity of other racial groups.” Such devaluing mechanism against others identity materializes 108 Joseph Natoli and Linda Hutcheon, A Postmodern Reader, New York: SUNY Press, 1999: VIII. Dibyesh Anand, Contemporary South Asia, Volume 9, Issue 3 November 2000: 271 – 287. 110 Ibid.:: 443. 111 Ibid.: 29. 112 Jonathan Friedman, Cultural Identity and Global Process, London: Sage Publication Ltd, 1994: 84. 113 Natoli and Hutcheon, op.cit.: 470. 114 Ibid.:474. 109 61 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ through “challenging” the “boundaries of difference” as having “been constructed through dominant Eurocentric.”115 Of course, the grey area involved in Levi Strauss conceptualization of bricolage has attracted post-modern scholars. “Thus it is at this point that ethnographic bricolage deliberately assumes its mythopoetic function.”116Taking it as imagination in constructivist terminology or “illusion” a la Straus, ”illusion” also produced by the method. Here we are bound mention Levi- Strauss's idea of mythic thinking as bricolage.117 Beyond counter-arguments against the skeptics, this student of the sociophilosophical theories of the region, have other justification to remain committed to this squarely regional-global construct of bricolage. In fact, this scholar takes the above overlap between Western post-behaborial and post-modern scholars in favor of constituent component of the protocol as a welcome event for this embryonic construct. Of course, the contribution of the legendary, regional mystic-gnostic must be credited for this early rigor. Thanks to either patriotic or cosmopolitan approach, of the legendary, regional scholars-mentioned above, this scholar dares to opt in favor of protocol identity. Hafez encouraged this scholar by following cosmopolitan view: Asayeh 2 giti tafsir in 2 harf ast ba Doustan morovat ba doshmanan modara Prosperous life defines following two anecdotes: To be nice and generous with friends and accommodating enemies. Or as Sa’di puts it: Bani Adam A’zaye yek pekarand goharand Cho ozwi be dard Avarad Rouzegar gharar To kaz mehnate digaran bi-ghami adami Each individual is a constituent part of humanity root Ke dar Afarinesh ze yek Degar Ozvha ra namanad nashayad ke namat nahand Since all are having the same In case an individual turns distressed restless Other individuals will turn Any body neglecting the distress of fellow human being human he can not be assumed as Above anecdotes are self-illustrating. Unlike the polito-histographical accounts otherwise, general attitude of the public in the region is not alien to similar kinds of gnostic-mystic constructs-albeit in folklore form. Having been exposed to various religious trends, ethnic differences and multitude horizontal or vertical, political allegiance, the region has been tacitly engaged in a kind of pluralistic integrity: plurality within unity. Tohid in Islam is the best one word equivalent for this combination. 115 Ibid. : 472. Hans H. Penner, (ed.) Teaching Levi-Strauss, Georgia: Sholars Press, 1998:219. 117 Ibid.: 205. 116 62 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Beyond historical heritage, we are currently witnessing favorable trends toward both protocol identity and its revolving axis of patriotic cosmopolitanism. Aside to this conference, currently, the emergence of various NGOs and social research centers increase the prospects for increasing hope. Prior to this conference, Social Research Center ( in Bishkek, Kyrgyzstan)has also called upon interested scholars for policy briefs over Civil Society in Kyrgyzstan, cosponsored by Agha-Khan development Network is yet another move toward the right direction.118 Social Research Center is not the only place in town. Aigine Cultural Research Center ( again in Bishkek, Kyrgyzstan) also commits itself to similar mission: “study and preservation of the natural and cultural legacy and diversity of Kyrgyzstan; investigation of unknown aspects of cultural and natural phenomena; seeking points of rapprochement and interconnection among esoteric knowledge and science, nature and culture, tradition and innovation, West and East, and other experiences often felt to be in opposition.”119 Fortunately, recent news coming out from Kyrgyzstan is in accordance with such construct. The sponsorship of the conference itself with Turkey on one hand and the emergence of NGOs for improving diversity on the other are simply 2 instances of the kind. Historically speaking, Caspian Basin has always used to be socio-culturally pluralist. Notwithstanding the political tendencies otherwise, it is presumed by this scholar that this trend is in accordance to the inherited – of course nonpolitical- culture in the region. Currently, unlike a partial fraction of surrealists (narcissist ethnic groups or irritated fundamentalists), the attitude of general public in the region seems to be in favor of a “renaissance” of patriotic cosmopolitanism. Notwithstanding the formal political reality of substitution wars in the region abound, the region has inherited a somewhat tacit pluralist integrative culture, till very recently. Beyond Ferdowsi,s passion to revive the Patriotic structure and culture of Iran, Molawi, Khayyam, Saadi and Hafez all joint their voices from Asian the Minor to the Transpotomia in Central Asia to Central Iran to Mesopotamia were publicizing this cosmopolitan message. Both Molawi –born in Balkh and burried in Qunya- and Hafez who only once traveled a truncated trip to Persian Gulf- have never betrayed their cosmopolitanism. Molawi disclaimed his affiliation with any restricted identity such as Persian, Turkish, Roman, Arab or whatsoever betraying their cosmopolitanism. Hafez, calls his love as Turk Shirazi and promise her to present “Samarghand and Bukhara” as a gift. Though expressing their Gnostic-Mystic poems in Persian, they disclaimed any prejudice for Persian. Fletcher attributes this cosmopolitanism in the region to arise from creolization and contributing to the Islamic tolerance.120 Beyond geographical distribution of above mentioned scholars in the Caspian Basin area, these legendary scholars seem to support protocol identity. Once again, Hafez represents this in the following poem; Bar sare anam ke gar ze dast bar ayad I am up to doing some thing in my capacity 118 119 Dast be kari zanam ke ghosseh sar ayad such that to uproot the pittiness . The Social Research Center at American University of Central Asia in Bishkek (www.src.auca.kg) Contact information for volunteer scholars has been : Aigine Research Center ul. Toktogula, 93,Tel.: +996 (312) 666966 / 667673, Fax: +996 (312) 667674, E-mail: [email protected] 120 Joseph Fletcher, and Boris Sergeyev,'Islanm and Intolerance in Central Asia: The Case of Kyrgyzstan', “EuropeAsia Studies,” Ltv/2 (2002), pp. 251-76 63 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Such claim has in fact echoed the wishes of the people. Considering the fact that the region has been target of various invasions of Alexander of Macedonia 2400 years ago to Arab invasion, Mongols predators, and recently colonialized or torn in-between the Grand Strategies by Western or European Great Powers, the region has worked out a mixed socio-political structure. In the mixed socio-political structure in the Caspian Basin, we are witnessing an unconventional structure in the Westphalian Nation-State Order. At the top level, the political supra-structure has remained under prevalent patrimonial, tributary political processes. Of course this patrimonial, tributary structure revolved around the military power of conquering emperors. Below this military patriarch, the plural, social structure has been couched within a tacit pluralist culture. For over almost a thousand years, first the Abbasid and then the Turkmen-Turk dynasties issued Commands in Persian or Turkish, couched Gnostic-Mystic scholars writing in Persian and/or Arabic, respected Arab Jurisprudents and philosophers, listened to the bureaucratic advices of Viziers such as and take advantages of mechanical handicrafts of the Armenians and the financiered Jewish community. Whereas the Arab Abbasid and the Central Asian Seljuqid and Mongolian Holakou Khan were supported by Persian Viziers of Barammekeh, Khwajeh Nizam-ul-mulk and Khwajeh Nassir, social groups of the region were busy with literary or professional commitments. All these social groups were one way or another represented in the socio-economic fabric of the region. Unity beyond diversity or diversified unity has echoed social forces, though in nondemocratic way. Jurisprudents aside bureaucratic Viziers aside, most mainstream Gnostics, Mystics, Epic poets were implicitly or explicitly denouncing the closed hierarchical system with its despotic political structures. In fact “Shrew De/constructivism” has a spectrum whose contrasting poles were occupied by bureaucrat Viziers and Jurisprudents on one hand and the gnostic-mystic legendary scholars on the other. The epic scholar such as Ferdowsi and philosopher such as Farabi represents a moderate pluralist interested to work-out an inclusivist scheme to maintain this entire socio-political cultural and structure together. Unfortunately, each invasion has its own adverse effect on this socio-cultural fabric. In the aftermath of Arab invasion, the South-Western side of Caspian Basin (Western Iran) becomes “arid” environment for intellectual production. With Ghaznavid and Seljuqid invasions the level of intellectual production demoted to bureaucratic-Jurisprudent teaching of Nezamieh’s of Baghdad. After Mongol predatory invasion, central and Southern part of Caspian Basin becomes the place of either intellectual conservatism of Sa’di or lyrical mysticism of Hafez. Modernization process was unable to reverse this decadence cycle. Instead of helping to work-out a renaissance of its regional kind, the region has become a scene of immitation of alien solution to its native predicaments. At the political level, substitution wars have been replaced by surrogate autocrats, mainly through orchestrated coup d’etats. Modernization and “illegitmate” regimes combined. In a nutshell, modernization process was unable to fix the substitution wars through waging pluralist democratization of the region. Instead, its process has wrecked havoc to the plural structure and pluralist culture of the region. That is, transplanted modernism has repressed diversity and instead was to generate a specific national “identity.” The tacit creolized socio-cultural system has become prey of the nationalist exclusivism. The delusion of the assimilationist strata of the society who were attracted by instrumentalist school was later squared by the militant reaction of fundamentalists. 64 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Surrealism has captured the political culture of the region, as the region fell hostage to the colonial modernism. In the traditional community ante in the Caspian Basin, the question of identity had been treated much differently from its modern equivalent. Due to the absence of penetration of political apparatus in deep layers of community, latent creolization (instead of pluralism) was at work though unconsciously. Modernism was to change it. Nation building and penetration crises were presumed to change that rule of the thumb. Hence, the question of identity, as raised even by democratic modernity, has set to suppress diversity under repressive sovereignty of nation-state. The monolithic approach inherent in the nation-state construct has been critically reassessed by following scholars: Paul Ricoeur, Jurgen Habermas, Charles Taylor, Michael Walzer and John Rawls,121 notwithstanding their differences over the necessity of nation-state/and or instead deconstruction of its structural bondage. Of course, the anarchist/deconstructionist solutions and the critique of the post-modern scholars seem to be more pleasant but less practical within the structure of the nationstate. However the post-structural approach of Foucault to “difference” and Derrida’s condone of Strauss’s bricolage can be modified- as we did in the intellectual pyramid of protocol identity- and then used in a way that could compromise between plurality (both beyond and infra-national borders) on one hand and the national identity on the other. Thanks to the preceding integrated pluralism mentioned above and –StraussDerrida Foucault’s contribution, the question of identity will no longer remain monolithic or producing “otherness” within nation-state. Whereas Habermas’ contribution to identity transcends liberals, nonetheless his construct is similarly monolithic. Of course, he substitutes justice as the social linchpin to counterpoise the competitive justices as offered by Rawls, he still emphasizes on unified identity. His welcome for difference and diversity falls short of what post-structural/post-modern scholars would favor. Instead, Foucault emphasizes diversity, difference and absence.122 To use Mathews and Pitt’s phraseology, it would rather find moral considerations,123 though on voluntary basis instead of being imposed by structural bondage. Unlike the political background of the region mainly manifested in empire-state, the essence of legendary mystic-gnostic scholars of the region has been similar to what Habermass joins Foucault to call cultural citizenship. Of course, both post-positivist culture and democratic citizenship are new imports to the region. However, if culture is used in more general terms rather than positivist or post-modern scholars, then one would tolerantly give some credit to the region. In this respect, the region was receptive to culture at the cost of vigorous, modern civilization. Moreover, instead of pluralism, here in the Capian Basin, we have been witness to creolization of diverse cultures within a given tributary, patrimonial political structure.124 As Erturk agrees with this scholar, the solutions prescribed for this region needs to go through a local prism.125 121 . Marian Fitzgerald, “Ethnic minorities and community safety, Crime, Disorder and Community Safety: A new Agenda, edited by Roger Mathews, London: Routledge , 2001: 145 122 J. Scott, “De-constructing Equality-versus- Difference: Or, the Uses of Post-Structural Theory for feminism,” Feminist Studies, XIV: 1 (Spring 1988): 33-50. 123 . Mathews and Pitt, ibid. 18. 124 Laurent Medea, “Creolization and Globalization in a Neo-Colonial Context: the Case of Reunion,” Social Identities, Volume 8, Number 1, 1 March 2002 , pp. 125-141(17) 125 Korkut A. Erturk,, Rethinking Central Asia: Non-Eurocentric Studies in History, Social Structure, and Identity (Reading, England: 1999:) Introduction, 1-11. 65 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ To conclude this section, it seems plausible to once again reiterate that bricolage can contribute to the efficiency of protocol identity through which both cultural plurality and institutional solidarity within the glo-calized nation-state can be sustained. In other words, it is presumed that thanks to bricolage, protocol identity will be a viable means to provide CBC with a model of cultural citizenship within each particular national territory, suitable for a cosmopolitan age. Of course, identity in this respect finds its virtual image in a modified intellectual pyramid with multi-lateral –not merely three- prism. Hence, various consummating or instrumental, individual or collective, primordial or structural,…and identical or differential can be tackled with. “Shrewd de/constructivism” is the intellectual means to balance between these various layers of protocol identity, without any undue costs against other layers. II-Globalization, Cultural Differences and Intellectual Solutions-the case of CBR Scholarly literature regarding the impacts of global phase of modernity on the Caspian Basin identity can be subdivided into four perspectives: assimilationist instrumentalism, repulsive primordialism, reflexivism and constructivism: 1. Assimilationist Instrumentalists are impulsively impressed and define their identity in terms of assimilation in the processes of globalization. As a result of this impression, they come to following surrealist conclusion. Globalization processes involve a powerful unifying mechanism to remove the differences, and hence unify humanity through economic interdependence, technological know-how and interconnectedness. Based upon such impulsive reaction, since assimilitionists are attracted into such instrumental processes, then deems it fit to define their identity Proponents of this approach capitalizes on populist rhetoric to sell their ideas. Differences do not work. Trends toward individuation are at best idiosyncratic and out-dated. The individual self needs to define their identity in terms of universality, and to be assimilated unquestionably into the emergent global processes. Akhoondzadeh -a Russian diplomat and his counterpart in Iranian political apparatus was Taqizadeh in the early 20th century-both opted for this option. The former believed in changing the alphabet to Latin script and the latter believed in total incorporation into Western modern civilization: “sar ta pa bayad gharbi shavim/We need to be absorbed into Western Civilization.”126 Both of these scholars carried Azeri back-ground and ironically the latter had also experienced Seminary education as well. 2. Repulsive Primordialism deems globalization processes as a means to threat native values and socio-political structure. In fact, due to their irritation by such “adverse” processes, they react expressively in their bid to confront it by “devotionary” means. Due to this “necessity” and lack of appropriate means, repulsive fundamentalists similarly fall into surrealist wishes, though with militant flavor. Subsequently, they are pushed into politicization of their “superior” cultural values (such as ethnicity and religion) as a counter-balance 126 Please see the following in Persian: -Mirza Fath-Ali Akhoondzadeh, Alefbaye jaded va maktoubat/ New Alphabet and the writings, edited by Hamid Mohammad zadeh, (Tabriz, Entesharate Meh/Mehr Publishers, 1357/1979, and Seyed Hassan Taqi zadeh, Akhze Tamaddon Kharej/Absorping the Foreign Civilization, Tehran:Entesharate Ferdows/Ferdows Publishers, 1379/2000. 66 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ to the power potentials of the forces loyal to globalization, and their domestic “client pawns.” Primordialists then are instinctively define their identity in terms of a repulsive war against those perceived as “others” and engaged in threatening their identities. In contradistinction with the impulsive pull in behalf of assimilationist instrumentalists, engage repulsive primordialism deemed necessary for confronting what threatened their ascriptive identity. For them, “their identity as subjects is thus less evidently dependent on the reaffirmation of the map…”127 or any other deliberatively constructed identity. According to Friedman, amongst primordialists, “…there is a statistical tendency toward neo-traditionalism. This is due to the security and even salvation provided by traditionalist identity in times of crisis. It is fixed and ascribed, provides a medium for engagement in a larger collectivity, and provides a set of standards."128 In case of social exclusion or political repression, frustration will politicize communal bondage at the cost of the political cleavages within a fragmented nation-state. Civil War in Tadjikistan and its regional counter-part between Armenia and Azerbaijan still loom large in the Caspian Basin.129 Hezb-al-Tahrir and similar Islamists represent this trend. Due to such forces, throughout Central Asia and Caucasus, there one finds a volatile political cocktail that makes the region, in Rob Johnson’s words, the “new Middle East.” In Oil, Islam and Conflict, Johnson provides an essential analysis of the region’s tumultuous history and uncertain future. Johnson examines the problems that have plagued the region, including civil wars in Afghanistan and Tajikistan and burgeoning Islamist terrorist movements in several nations. and 3. Reflexivism is a neutral description of human approach, as historically unfold. Each individual person or group approaches globalization process in his or her own way. In case, the burgeoning of diverse NGOs in the region holds, then such neural perspective can describe the spectrum of reactions in the Caspian Basin. 4. Constructivism is an intellectual mechanism to account human approach to globalization, both historically and intellectually. Historically, each individual person or group approaches globalization through a constructed mechanism. Intellectually, one can engage in developing descriptive and analytical constructs to account the way Caspian Basin region in whole or its citizens approach globalization.Conferences of this kind echoes the need for constructivism. As seen, from above 4 perspectives, the first two seem to approach the issue of identity in rather surrealist terms. Of course, assimilationist’ claim at first demonstrates loyalty to the intellectual construct of Western modernity. The second perspective is either foundationalist (ethnic frenzy) or fundamentalist. From the last 2 perspectives, the 3rd is simply historical, hence is arid for constructing a hypothetical model for 127 Natoli and Hutcheon: 556. Friedman, Jonathan, Cultural Identity and Global Process, London: Sage Publication Ltd, 1994. 243. 129 Timothy Edmunds, "Power and Powerless in Khazakhstani Society: Ethnic Problems in Perspective', Central Asian Survey, xvii:3 (1998), PP 463-70. 128 67 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ reconsidering alternative venues to identity. To this student of Caspian Basin political theory, the 4th perspective seems both “constructive” and “symbolic.” In a nutshell, the instrumentalists take the human subsistence as the determining factor; hence, they marginalize the symbolic dimensions in human life. On the contrary, the second group deems the symbolic dimension of life as sufficient cause to human life. Consequently, unlike the unequivocal welcomes of instrumentalists to globalization as the ultimate source for their identity, primordialists ‘wish’ to define their identity in terms of withstanding against it. The primordialists look at globalization as antithetical to their symbolic identity. Therefore, they are provoked instinctively to fight it. Notwithstanding the differences between the perspectives of reflexivists and constructivist, they have many similarities in respect to the issue of identity. For instance, both perspectives approach identity rather antithetical to instrumentalists:, “it is not a matter of establishing a mere alliance between given interest but of actually modifying the very identity of those forces.”130 And against both instrumentalists and primordialists’ monolithic exclusivism, both perspective condone pluralism in general and in respect to identity, in particular. If the argument of the 3rd perspective being accepted, then one can expect other arguments to be also tackled with, though in a radically different way. Whereas the preceding two perspectives are value-laden, the third perspective looks simply descriptive. This perspective lumps both Freudian Conscious and Unconscious behavior of human being into a graduated spectrum. Constructivism is similarly descriptive. However, it paves the way for intellectual as well, though in a way as descriptive as the reflexivist do. In fact, in the description of these latter two perspective, one’s perspective is seen as the by-product of each individual’s intellectual interaction with surrounding structure, defined in terms of linguistic structure. In this perspective, description sits instead of definition. Such a categorical shift paves the way for invigorating the rigor of protocol identity. These said, the application of each of above constructs will help us in one way or another in our study of cultural plurality and national identity. For instance, instrumentalism will enable us to explain the assimilationist approaches of both Azerbaijanis and Georgia. On the contrary, the repulsive trends in foundationalism of dissident Abkhazis and Ossetians ethnic groups or fundamentalist Chechnyans can be explained in terms of primordial source of identity- formed in terms of fighting with “others.”. Reflectivism and constructivism transcend the constraints of monolithic exclusivism in the actual or intellectual approach to identity. Nonetheless, each has its own merits. Reflexivism enables us to see the diverse venues for expressing or defining identity. This trend legitimates our attempt to nominate “protocol” as a qualifier criterion for identity. Notwithstanding such important contribution, in the final analysis constructivism paved the way for this scholar to go beyond the historical and speculate in terms of intellectual. Moreover, the ideational connotation of construct helped this scholar to avoid falling into prejudices attached to hitherto versions of identity, in all its traditional, primordial and even modern forms. Beyond theoretical constructs, there are plenty of historical reports about reactions of Caspian Basin region in respect to the impacts of globalization on their 130 Natoli and Hutcheon, op.cit.: 481. 68 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ identity. Most scholars describe the region engaged amidst transitional phase. Menon implicitly describes this transitional phase in follwing terms: “democratization projects have lived through hard times in five Central Asian countries despite the failure of the institutional expression of democracy to incorporate the values and structures of these societies. The Soviet legacy of cynicism combined with local conservative political culture obstructs the emergence of democratic values and processes crucial for successful institutional development.”131 Johnson’s demonstrates this fluid situation in rather antithetical terms. He warns against the emergence of primordial surrealism in terms of “religious identity” and “militant ideas.” Nonetheless, he thinks it highly probable that Islamism to umbrella “badge of political dissent."132 Due to the combined effects of multiple dislocations, Johnson seems to be right to argue that primordial reading of Islam seems to them "to be the only true way of life - over the successful and powerful modernists of the West and East Asia."133 The form of Islamic teaching they were exposed to did not resemble the Sufi or moderate Sunni traditions of Central Asia."134 Against his warning against the potential of Islam to represent political dissent in terms of repulsive fundamentalism, Johnson seems also right when he argues “Russians altered the landscape of Central Asia…. and the illusion that (Soviet Union) was a free association of states, necessitated the artificial creation of 'national' identities for the Central Asian republics. When the USSR collapsed, there was a decisive moment when it was unclear whether the" Caspian Basin social groups are new nations in political term, or its rival ethnic or religious.135The collapse of the system of Soviet Union demonstrated its lack of capacity to empower the individual and enhance the capacity of the system. As expected, the Modernist identity of totalitarianism dominates in periods of hegemonic expansion and collapsed in periods of contraction or crisis. Based upon social psychology of Eric Fromme and Structural-functional theory of Emile Durkheim, it was similarly expected that the anguish arising anomie finds its expression in surrealist primordialism, while alternative venue non-existent.136 In spite of plausibility of Johnson’s argument in respect to the heritage of nation-hood from Soviet Union, the lingering anguish in the Caspian Basin region is not merely political. New problems have emerge with antithetical impacts on the perception of identity by Caspian Basin citizens: mounting social tensions, faltering governmental and nationa legitimacy, distribution crisis, regionalization and criminalization of politics are only two among others. These new problems generated their own source of identity in terms of mafia gangs or economic factions. Unfortunately, tackling these challenges proved to be beyond the capacity of these newly independent states of Caspian Basin. Since the continuing legitimacy of the regimes required their ability to cope with these new sources for alternative sources of identity, then it is plausible to watch out for the emergence of yet another layer/and or substitute layer for their identity. 137 Given the imperatives of communication age, due to their specific context, Central 131 -Menon, Rajan, “In the Shadow of the Bear: Security in Post-Soviet Central Asia, International Security, Vol. 20, No. 1 (Summer, 1995), pp. 149-181. 132 Johnson, op.cit.: 27. 133 Johnson, ibid.: 66. 134 Ibid.: 64. 135 Ibid.: 22. 136 Friedman 95. 137 . Matveeva, op.cit.: 23-44. 69 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Asian and Caucasus countries have to find alternative venues for the solution of identity more vigorously. Communication age has increasingly makes “silencing dissent by repression” an obsolete choice for authoritarian regimes. If continues, neither does the the legacy of inherited nation-state help the autocrats nor the Sufi apolitical tradition would not last long. Johnson well demonstrate the fact that increasingly, “pilgrimages to the shrines of Sufi saints, especially in Bokhara,” can generate alternative venue for primordial identity. According to Johnson, increasing “pilgrimages were important symbolic acts which reconnected the people of Central Asia with their religion and identity." 138 Notwithstanding the plausibility of precautions, Caspian Basin countries were fortunate to curtail or avoid bloody experiences similar to neighboring Afghanistan or the Balkans. Of course, it is unfair to neglect the impacts of the either Sufi tradition and forced modernization by totalitarian regime ante on the apolitical attitude of the Caspian Basin citizens. It is plausible to argue that the imposed, totalitarian regime of Stalin had both change the social infra-structure paved the way for a tacit compromise culture between the primordial solidarity of tribes and sects on one hand and modern institutions and cultures.139 In case of the absence of such phenomenal change, the reaction of Caspian Basin countries would have been radically different. Tajikistan’s civil war might not have come to a happy end; and Azerbaijan would not tolerate the lingering case of Nagorno-Karabakh. It might be possible that tragic events in those areas have taught them valuable lessons. The restraints on the part of Azerbaijan, North Caucasus and Tajikistan might have been the result of such learning. From political stand point, Caspian Basin can not perpetuate there restraining experience for good. In the short-term authoritarian bureaucrats can invest on repressive measures to silence potential unrests. In the mid-term, burgeoning NGOs must engage themselves in more accommodating venues to express moderate dissents. In the longer-run, the Sufi tradition would not suffice. Moreover, the Caucasus (Armenia, and Azerbaijani and Georgia) does not share the same Sufi tradition. Beyond domestic factors, regional and global factors are also at work in the region. Antithetical ideologies abound. These ideologies charge the region with pullpush pressures. Georgia is a self-illustrating exemplar. Similar to other Caspian Basin countries, Georgia is caught within a “New Grand Strategic Game” of the kind in postCold War era.140 Mikhail Saakashvilli pre-empted Georgia141 into a positive balance game, beyond the structural capacity of Georgia and his diplomatic skill. Notwithstanding Russia’s weakened position versus US, as a future, great-power hope, Russia needs both a face-saving tactic and strategic, pre-cautionary measure to warn against further encroachment in its strategic back-yard. Having experienced similar velvet revolution like Georgia, recent report from Kyrgyzstan does not encourage the hitherto liberal political scene holds in the longerrun. According to mid-August 2008 briefing: …the International Crisis Group assesses the political developments and potential dangers in a state which had until 138 Ibid.:23. D. Sinor, Inner Asia, History, Civilization, Language: A Syllabus, Bloomington, Indiana University press, 1969, also G.A. Frank, The Centrality of Central Asia, Amersterdam: VU University Press, 1992.: 51. 140 .New York Times, various issues between August 7-12, when President Sarkozy of France brokered a truce. And also International Crisis Group, Washington, August 7 till 14 August 2008. 141 CNN, 4PM New York time, August 13 2008. 139 70 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ recently been regarded as a liberal exception among the former Soviet republics in Central Asia. Due to above analysis, the report describes the situation in “Kyrgyzstan (as ): A deceptive Calm.” Bakiyev’s advisers claim they want to break out of the political paralysis that has marked the time since independence in 1991. The liberal democratic model has failed, they say; Russia’s model of limited democracy, a marginalised opposition and strong presidential power is better suited at this stage…. Deep popular disillusionment with the government has become apparent since the elections, expressed mostly in resigned disgust with the system rather than overt anger. Food prices and inflation are rising faster than expected. Few officials or citizens expect that energy cuts will be limited to unheated homes once the cold weather comes…. A further deterioration in living conditions could spark serious anger among a public already worn down by power cuts, the steady increase in fuel prices and the memory of the previous grim winter. If anger turns to violence, it risks being brutal, destructive and xenophobic – and the remnants of the discredited opposition may not be able to channel demonstrations into a more controllable form. The current leadership’s problems are greater than they appear on first sight”, says Paul Quinn-Judge, Crisis Group’s Central Asia Project Director. “Signs of dissension inside the ruling group could encourage its opponents, while disunity could prove even more problematic if the regime is confronted with the need to crush unrest.142 Such situation seems horrible to Friedman. He is concerned about the spillover effect of instrumental needs to primordial ones: “the existence of crisis situations” has the potential to “affect identity.”143. The intermediating role of various kinds of media should not be ignored. Thus far, due to transitional period in US-Russia relations, the impacts of media have produced a dual face of Janus. On one hand, this late modern mixture of local and virtual community can clearly enhance people's ability to realize identity. On the other hand, it is also a prime site of causing identity and/or also penetration crises in most Caspian Basin Nations involved in cultural differences.144 The Georgia-US strategic show in Georgia has set a new episode in the region. In this first round of war with a proxy, apparently Russia turns out victorious. In case this pay-off remains intact, it would be plausible to see yet another turning point in the politics of the Caspian Basin Countries. Regional actors in the region might interpret and approach this unique event rather differently. In any case, this will influence the domestic politic in the region, of 142 “Kyrgyzstan: A Deceptive Calm”, New Crisis Group briefing, International Crisis Group - New Briefing, August 14 2008. 143 Friedman op.cit.: 93 144 .Hossein Seifzadeh, “Caucaia: Democratic Development and Identity crisis,” Amou Darya, IV.identity 71 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ course very different from Cold-War era. This student of regional political theory see it more probable that Caspian Basin region be witnessing a political scene where surrealism will become dominant. This surrealism would have its own pull-push defined in terms of assimilationist instrumentalism of the Great powers-perhaps supported by Turkey- and symbolic primordialism of fundamentalists. Shhite Iran had to define its position somewhere in between, due to its antagonism with the US and close relation with Russia. This will make the identity issue in the Caspian Basin more difficult to manage. III-Baricolaging, Protocol Identity and Palriotic Cosmopolitanism in CBR With a view of August 2008 invasion of Georgia by Russia and US reaction to it, one would notice how the prospective identity of the Caspian Basin region countries are open to change. Bricolaging a protocol identity seems to best help the Caspian Basin citizens to lump together the various layers of their individual, professional, communal, intellectual,…,structural and institutional identities. The analysis given in the previous section had already implicated in a way, how abstruse is the task of bricolage in the Caspian Basin Region (CBR.)The more dimensions and the more antithetical the nature of processes and the culture, the more abstruse becomes the task of bricolage. Take the Russian invasion of Georgia for one. It signifies that the identity of Caspian Basin citizens is still in transition. In their case, in addition to domestic and regional contextual factors, they must consider the impacts of all in bricolaging their protocol identity. As Natoli and Hutcheon advise us, have already argued about the impacts of environmental factors over the bricolage. According to them, the success or failure of bricolage is contextual-bound. It “is the textual world through which people develop a sense of self and collective identity and relate to one another.”145 Similar to Friedman, this scholar opposes transplantation of ideas in the Caspian Basin region, hence bows to its contextual realities. This contextual realities originates from either (1) the mindset and subjective, (2) linguistic syntax, (3) social structure, (4) or all of them combined. Of course, the impact of context on the individual human agent or community does not make a whole lot difference. In the transitional case of Caspian Basin region (CBR), it is imperative to attend to specific features of the plural components of Caspian Basin identity, at each individual, structural, professional,…, intellectual and institutional levels. As a regional scholar, this student of Caspian Basin political theory set the task for himself to attend to these specific features. With such regional prism, he found out protocol identity as workable for Caspian Basin citizens to both bricolage and define their identity within a pyramidal construct. This pyramidal construct offer them both an intellectual and technical construct for bricolaging different layers of their identities, as they wish. Of course, beyond this attempt, Caspian Basin citizens need to attend to the contextual imperatives. Both transitional sociological and ideational contexts need to be noticed. In the meantime, the imperatives of regional moral culture versus Western civic culture need to be attended as well. Whereas moral culture is defined in terms of devotion and dedication, civic culture is defined in terms of achievements and order. Is it possible the features of both in a yet third approach, similar to Anthony Giddens, his answer is yes. Nonetheless, the 3rd approach will also produce its duality: cultural 145 Natoli and Hutcheon, op.cit.: 465. 72 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ civilization vs. civilized cultures, pluralist integrationism vs integrated pluralism. The idea is this: differences remain and diversity is a beautiful fact of life. Notwithstanding these legitimate differences, protocol identity requires some ideational assumptions: belief in “protocality” of identity, individuation rather than individualism, democracy, diversity, pluralistic integrationism, realist-idealism/and or idealist realism, neo-pragmatism modified by morality, ethical integrity and the multiple dimensions of identity, with multi-dimensional prisms. Each prism signifies one aspect of identity, be it personal, cultural, political, sociological, educational, intellectual,…and ethical/and or moral. Hence, pluralism in either version (pluralist integrationism or integrated pluralism) becomes very important factor. That is because, identity is neither pure, nor singular or essential. Long ago, Anthony Parsons referred to it, when speculate human systems either biological social.146 Of course, this scholar needs to go beyond these Parsonian fundamentals. Nonetheless the equiessential point is to keep open the forum for incorporating the emergent layer/s of identity. Protocol identity as a conceptual model has this capacity. What it needs is to add a new dimension to it. It is to be noticed that each dimension in the pyramid of protocol identity manifest itself through a prismatic window. Each prismatic window provides the individual person or institution with one specific outlook. Patrotic cosmopolitanism provides the instrumental power (produced by nation-state structure and) needed to sustain the communication or interaction between the individual microcosm and global microcosm. Having said this, then bricolage becomes so relevant for speculating on protocol identity. It helps both this scholar and his clients to transcend beyond the monolithic and hegemonic narration of identity, as modernism offers. From one perspective, protocol identity requirements sets by both Friedman147 and post-moderns regarding cultural differences, diversity and pluralism all are attended to. With such features, protocol identity though is particularly devised for the Caspian Basin Region(CBR,) it has the potential to be modified for applying to other regional scenes as well. In this respect, this scholar ostensibly shared the plausible concern of Friedman regarding the inappropriateness of transplanting the same construct "... to all kinds of traditional, local and static structures, attitudes and ideas.” Hence, this scholar tried hard to avoid what Friedman calls the “destructive” impact of Hellenic civilization: by “this `destruction,' Hellenistic civilization created a crisis, in particular for the urban individual because it eroded the traditional basis for his identity and symbolic ..." dimension of life.148 He then argues pronounces the status of modernism to pose versus the construction of social selfhood.149 Last but more important is his conclusion regarding the divisive resultant of modernity: “…the crisis of modernity has generated a number of variations on… identity - postmodernism, traditionalism, primitivism which are not external to Western identity space but its defining polarities." 150 In the Caspian Basin region, these variations led to burgeoning factionalism. Protocol identity is to reduce the adverse impacts of this. In our bid to remain faithful to our shared concern regarding the differences and diversity, this scholar offered the concept of protocol for bricolaging identity, susceptible to contextual, when applied to other locations or occasions. Similar to 146 Anthony Parsons, Social Systems and Evolution of action Theory, New York: Free Press, 1978. Friedman, op.cit.:. p. 90. 148 Ibid.: 37. 149 Ibid. 136. 150 Ibid.: 139. 147 73 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Friedman, this scholar has also been attentive not to fall in the romantic trap. In this respect, Friedman legitimately warns against exclusionary measures in the first place. Accordingly, he advises us that each “sector of the population that” excluded would support surrealist “movements for a re-establishment of tradition and a renaissance of cultural identity in periods of local crisis.” Moreover, he adds in “periods of instability related to declining hegemony,” it would be highly likely that surrealist movements surface.151 He warns us in “the increasingly crisis-ridden centers of the world system” such as Caspian Basin, it is highly expected that “an implosive” potential “striving for the re-establishment of a new culturally defined identity"152 surfaces. All these prudent precautions have been notice, when the synthetic concept of protocol identity was offered. Why do we need a new intellectual-technical construct, if this scholar shares the views of Friedman? This scholar departs from Friedman, due to three reasons. Primarily he thinks his post-behavioral modernist approach lacks the flexibility involved in protocol identity. In fact modernism has its own rigid “meta-narratives,” as post-modern jointed by the “shrewd de/constructivism” of this scholar reads it. Moreover, he comes across to some contradictions in Friedman’s analysis. This contradiction arises from the following statements. On one hand, he warns against the spill-over effects coming from neighboring states of Afghanistan and Iran: “The more theocratic the state, the more dependent its power is on its `religious' function, the more mythological its identity."153 Due to such quality perceived by him in the neighboring countries, he implicitly invites us to be on alert regarding this natural-albeit not from democratic point of view normal- course of behavior in the region. On the other, the preceding paragraph ostensibly preaches us to be attentive of the specific cultural and structural features of the region- that he now wants to evade. Not only Friedman contradicts his earlier statement regarding his criticism of modernism for ignoring cultural differences, it also appears to argue against the facts on the ground in the region. Unlike Iranian case, the theocratic state of Afghanistan and government of Iraq were expedited by the Coalition forces, led by US. Moreover, the West’s welcome of the legal verdict by Constitutional Court of Turkey in favor of religious administration of Turkey does go in a line radically different to what Friedman favors. Notwithstanding the secular nature of either nation-state or even functionally value-laden empires, Caspian Basin region heritage have taught them to approach this secular structure, with secular function and processes through secularist prism. This is the major difference of regional culture from the Western political culture, based upon Christianity. Look at Armenia and Israel. Notwithstanding differences in religion, both of these two variant states are still religious, but not theocratic. Since 6 out of 8 states of the Caspian Basin are Muslims, then attention to the Islamic teaching is also required. In Islam, state can not be theocratic, but Muslim’s perspective toward the secular structure, processes and functions of nation-state is not secularist. This makes the Islamic political culture much different from the Christian political culture. Ironically, Armenia and Israeli states in the Middle East are more similar to the Islamic political culture, rather than its Western counter-part. In this respect, Tazeen M. Musrshid reports of a kind of identity politics in Caspian Basin 151 Ibid.: 39. Ibid. 78. 153 Ibid.: 65. 152 74 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ specific and in general Islamic world. Accordingly, this particular attitude will lead to a conception of the nation and nationalistic discourses, resistance to the emergent processes of globalization:154 “but the nations they envisaged were very different from those which were actually `built'...."155 Islam incorporated this regional into its political culture. And this is the major difference of regional politics from the prevalent secularist political culture. In Islam, Allah’s Supreme Sovereignty is besetting the entire world. His Soverignty and Will is not shared by any.156 Hence, the attempt to establish a theocratic state might contradict Monism and His Al-mighty attributes. From Islamic perspective, “Allah is in full control of any thing and all is referring and returning to Him.” Hence, He does not need any associate, either individually or structurally, (Quran, 36:83.) This said, then, theocratic state in Islam is blasphemous. Following table shows the differences: State and Alternative Cultural Approaches Theocratic Islamic Secularist Atheist God rules emanate from his Viceroys’ Will and targeted population must surrender to this will State is a contingent, secular structure but Muslims do not approach it securalistically: Human contingent will couched within State is secular and one approaches it secularistically, apart from private domain of religion. State is secular structure and religion is subjugated by the power of the state Allah’s Infinite will Notwithstanding complexities at various philosophical, scientific and technical levels, Shahram Akbarzadeh optimistically describes the Caspian Basin to be already in the process of shifting identities.157 Some other scholars agree with him.158 In contrast, this scholar is a bit dubious of such assertion on both negative and positive counts. How can one verify this assertion? Ostensibly, we have neither been witness to a conventional politics, based on “social contract-“ as in the case of Iran, Russia or Turkey- nor a definitive revolution have determined the protocol identity of these states. Instead, the general rule of thumb in CBR is this: politics is decided at top and relayed to the bottom, through bureaucratic apparatus.159 Of course, we are witnessing some dissent expressed in terms of surrealism. According to Friedman, in Caspian Basin region, “the strongest form that the cultural crisis can take,” is through “expressing the reformation of socio-political identity along the lines of primordial loyalties at the very least, and the tendency to withdraw from the larger system.”160 Moreover, he maintains that modernization and enhancing the instrumental capacity of 154 Tazeen M. Murshid, “Nations Imagined and Fragmented: Bengali Ethnicity and the Break-up Pakistan,” in Willem van Schendel, and Erick Jan Zurcher, Identity Politics in Central Asia and the Muslim World, Library of International Relations, Vol. 13, London: I.B. Tauris Co & Ltd. 2001, : 88. 155 Ibid. 156 (Hojjat-ol-Eslam) Abbas Ghaem Maghami, Tabnak interview, Mordad 28 1387/August 17 2008, www.tabnak.ir. 157 Akbarzadeh, ,'A Note on Shifting Identities in the Ferghana Valley', Central Asian Survey, xv1/1 (1997), pp. ..." 158 S.Enders Wimbush, 'The Politics of Identity Change in Soviet Central Asia', Central Asian Survey, 111/3 (1984), pp. 69-78 159 International Crisis Group, Report on Kyrgyzstan, August 14 2008. 160 ibid.: 88. 75 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ the system would not work. Rather, he argues that cultural development of a given polity might “vary inversely with `modernity,' that is, with civilizational expansion.”161 Such assertions demonstrate that Caspian Basin region is still in the transitional phase. Due to the imperatives of such phase, what we observe are abrupt ideas defined in terms of surrealist expressions. Hence, at best, such ad-hoc identities are in passing and hence ambivalent. One needs to be attentive to such ad-hoc identities, particularly at the communication age, where every thing turns to be ad-hoc and temporary. Of course, in this endeavor, impulsive surrealist reactions must be avoided and spontaneous ideations needs both intellectual deliberation and technical (or professional) know-how. Of course both intellectual deliberation and technical know-how is not what Caspian Basin countries could afford. In “Who speaks for Nation: Nationalist Rhetoric and the Challenge of Cultural Pluralism” in the Caspian Basin region, Willem Van Schendll,162 advises us the response echoes Louis the XIV well known statement: “c’est moi.” Theoretically speaking, Cooper explains why. He argues that identity crisis can be resolved peacefully, where democratic pluralism reigns: “politics of diversity identifies a discursive space of considerable plasticity and range…. In short, diversity politics names an analytical, critical and visionary space oriented around the constitutive role of power in producing social differences and identity, the expression and realization of human agency, the value of diversity- both for individuals and society- the moral entitlement to freedom, the right to express differences in the public sphere and the disavowal of domination and oppression.163 One does not perceive such a plasticity and range. Similarly, Jeffrey Weeks instructs us of the necessity of “a value system…which accept(s) both diversity and a wider sense of solidarity”.164 In much more pronounced way, Zillah Einstein offers a more appropriate and relevant conceptual mechanism. Accordingly, one needs to Inscribe the liberal notion of privacy with an egalitarian text that does not assume sameness as a standard, but rather recognizes a radically pluralist individuality. Radical pluralism means differences are not ordered hierarchically; they are not set up as oppositions; they are not tied up with, or reflective of, power relations. They merely reflect diversity.165 In respect to identity, Luong also considers the regional exigencies in the Caspian Basin. Similar to post-modern tradition, he advised us regarding “the nature of regime transition” as being predetermined by the structural-historical context.166 He also warns against any negligence in itself which might enhance the chances of primordialsm. 161 ibid.: 90. Willem Van Schendll, opcit.; 124. 163 Davina Cooper, “Diversity Politics: beyond a pluralism without limits,” Challenging Diversity, :15 164 -Jeffrey Weeks, “The Sexual Citizen: Who or What,” Theory, Culture & Society XV: 3+4, (1998,):28. 165 . Davina Cooper, Challenging Diversity: Rethinking Equality and the Value of Differences, 2004. -Eisenstein, Zillah, The Color of Gender: Remaining Democracy, Berkeley: University of California, 1994. -Eisenstein, Zillah, The Color of Gender: Remaining Democracy, Berkeley: University of California, 1994: 175. 166 Pauline Jones Luong, Institutional Change and Political continuity in Post-Soviet Central asia: Power, perceptions, and Pacts, Cambridge Studies in Comparative Politics, Cambridge, UK: Press syndicate of the University of Cambridge, 2002:P P.43. 162 76 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Transcending the dialectics of above antithetical discourses, it appears “protocol identity” is a synthetic construct synthesizing antithetical components together, though within discursive-instead of dialectical- discourse. According to this discursive venue, protocol identity becomes a “symbolic construct” representing various dimensions of both the consummating values and instrumental interests of each individual person or community- though open to de/construction. Moreover, protocol identity welcome multiple dimensions of human life, and is also context-bound, as post-modern scholars advise us. Due to this property, the pyramidal construct of protocol identity does not have vertical structure, and hence, far from paving the way for hegemonic position for any single layer of identity, as is the case in the nation-state construct. Rather, protocol identity has prismatic windows connecting the individual macrocosm to multi-versal macrososm. Each prism connecting these two cosmos opens up its own window according to the individual will and due to contingencies. Obviously, the basic and original unit is the individual, with his/her own defined construct of protocol identity. Other layers of identity are voluntarily accepted/or denied to be incorporated into to the protocol identity, pending its cost is accepted or afforded. Of course, this individual basis does not bias in favor of individualism as the preferred/and or superior philosophy. Rather individual unit represents the constant process of individuation, difference, diversity and uniqueness. Of course each individual is imprisoned by his context-both ideational and situational. Ideationally, each individual has a “default” subjectivity, defined primarily in terms of either ideational or situational. This protocol identity helps to de/construct this inherent default. This construct is best represented in a pyramid, where its top demonstrates the microcosm of individual and its bottom the macrocosm of the humanity at large. Both top and bottom are inherently plural. Each of its dimensions in the pyramid provides the individual to reach out one’s preferred institutional source of identity. Patriotic cosmopolitanism is the cultural means to direct the rules of the thumb, expedited by the institution of nationstate. The power of nation-state is used to empower the human agent at national level with the power to expedite relations between these two micro-macro features of humanity. Thanks to imperatives of protocol identity, nation-state’s function transforms both qualitatively and quantitatively. Qualitatively, nation-state transform to an instrumental means to support the individual human being’s sovereignty, at all individual, structural or institutional levels. Quantitatively, this nation-states function will find multiple dimensions. All prismatic windows must be supported by the power of the nation-state system rather than to be ruled by it. Last but not the least is the important feature of feasibility issue. Protocol identity contributes to sustain plurality and identity simultaneously. Such a mixed nature is so relevant to the divided societies of the Caspian Basin region (CBR.) This scholar ends up this paper with following hope: protocol identity to prove as a successful conceptual framework for providing the region in particular and humanity in general with a flexible construct with a long-lasting solution to the multi-layer issue of identity. It should be noted that all above theorems are analytical and philosophical in nature. What is needed now is (1) first to devise a road map to make these goals practical, and (2) to tailor them according to the needs of each particular state. However, it is crucial to know (1) what bricloage can do to integrate various layers of identity; (2) bricolage can bear fruit within a pluralist approach; (3) the kind of pluralism in 2 forms 77 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ of integrated pluralism or pluralist integration does not make any difference in this respect, notwithstanding the extent of emphasis on either integrity or plurality in either of two approaches; (4) to see each layer of identity as a window to life; and finally power in the state does not become the exclusionary sovereign. Rather, it becomes a guarantor and guardian of this dimensions and windows of identity. Such an approach needs a good governance mechanism rather than building upon either minimal or maximal government. That is the process becomes important rather the structure and the scope arising from it. Last but not the least is to de-mystify identity, and accepting it as a construct. In fact the contributions of post-modern scholars have been very instrumental in this respect. Pynchon, Coover, and Sukenick, among others, attempt to demystify and de/construct the social codes in which subjective identity is seen to be enfolded.”167 Notwithstanding this great achievement of the post-modern scholars, one need to attend to the Oriental different culture. Seifzadeh has recently shown in his “Shrew De/Construction” how the regional culture has a synthetic view. In spite of the validity of secular nature of each socio-political construct, the Oriental culture provides a moral dimension for approaching it. This moral dimension arises from religious origin of thought of the Oriental people. Molawi born in Transpotemia, made poems in Persian and buried in Turkey instructs us: “I am in love with the entire cosmos, since the cosmos is created by the Al-mighty and belongs to him.” Such poems of the kind by legendary regional mystic-gnostics are in fact the differential point of the cultural civilization of the region from the prevalent civic culture that Caspian Basin region increasingly exposed to. Within such regional context, an exemplar protocol identity pyramid might emerge as follows: 1. polar limits of protocol identity pyramid: microcosm individual & macrocosm multi-verse, instead of universe, 2. default identity at birth: situational or ideational, gender, 3. constructed identity: protocol identity, 4. dimensions of protocol identity: flexible and open to change, 5. pivotal source of identity: individual, 6. symbolic source of identity: gender, religion, family, ethnicity,…,and nationality, geographical affiliation, 7. pivotal institution to empower identity: nation-state, 8. pivotal source of communicative identity: language, 9. instrumental sources of identity: education, profession, 10. pivotal political outlook for baricolaging protocol identity: patriotic cosmopolitanism, It is upon the individual self to sustain this protocol identity, or attempt for an alternative substitute. The crucial point is how each individual person or community use his/her/ and or their intellectual talent and technical know-how to bricolage one’s own protocol identity. Of course current scarce software/hardware restriction will plummet (instead of overcome) and hence any single case of protocol identity. 167 Natoli and hutcheon, op.cit.: 527. 78 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Conclusion The main concern of this scholar was to speculate over mechanisms necessary for overcoming the adverse aspects of identity, at a patriotic cosmopolitan age. Hence, it has been attempted in this paper to search for ways and mechanisms to (1) primarily avoid the collapse of the richness of cultural plurality of the Caspian Basin region (CBR) into the fiasco of cultural cleavages in the mid-term and (2) ultimately to pave the way for a humanist glo-calized regionalism. Of course, in addition to ideational impacts, the adverse, situational events in more advanced countries of Balkan, eastern Europe, Turkey, Iraq, Pakistan, Afghanistan has also had enormous impact on inspiring this scholar to focus on this issue. Subsequently, “protocol identity” has been offered in this paper as a conceptual model, based upon bricolage and compatible to bon-fekani rendaneh/“shrewd De/constructivism.” Notwithstanding its etymological base arising from the Caspian Basin region (CBR,) protocol identity has the potential to be modified and then applied to other differential cases. Due to the social dimension of human identity, this protocol identity has the potential to be institutionally defined in terms of patriotic cosmopolitanism. Of course, the paper attends to constraints. The extent to which "developmental constraints" in divided societies restrict evolutionary directions still remains contentious. Yet, other forms software constraints, which have received less attention, may also exist. In this paper, we focused on this latter constraint. Through the process of bricolage, and with an integrated pluralism approach, an within an intellectual pyramid, it has been attempted to promote patriotic cosmopolitanism as a modifying culture factor to sustain the prospective protocol identity Caspian Basin states and citizens opt to. In a bid to attend to the regional context, the mythological heritage and political history of this region was also considered. Having considered all above-mentioned precautions, the author of this article still advises pre-cautious. This precaution arises from transitional episode Caspian Basin region is engaged with. In transitional episode, each individual or any social identity would be "a fragile identity, constructed on the principle of alienation from all that has been previously attained, on the always-felt possibility of being other, as Friedman argues.168 REFERENCES - Akbarzadeh ,'A Note on Shifting Identities in the Ferghana Valley', Central Asian Survey, xv1/1 (1997). - Ali Akhoondzadeh, Mirza Fath-Ali, Alefbaye jaded va maktoubat/ New Alphabet and the writings, edited by Hamid Mohammad zadeh, (Tabriz, Entesharate Meh/Mehr Publishers, 1357/1979, - Anand, Dibyesh, Contemporary South Asia, Volume IX:3, (November 2000): 271 – 287 -Cooper, Davina, Challenging Diversity: Rethinking Equality and the Value of Differences, 2004. 168 Friedman, op.cit.: 247. 79 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ - Edmunds, Timothy, "Power and Powerless in Khazakhstani Society: Ethnic Problems in Perspective', Central Asian Survey, xvii:3 (1998 -Eisenstein, Zillah, The Color of Gender: Remaining Democracy, Berkeley: University of California, 1994. - Erturk, Korkut A. (ed.), Rethinking Central Asia: Non-Eurocentric Studies in History, Social Structure, and Identity, Reading, Berks, Ithaca Press, 1999. - Fitzgerald, Marian ,“Ethnic minorities and community safety, Crime, Disorder and Community Safety: A new Agenda, edited by Roger Mathews, London: Routledge , 2001. -Fletcher, Joseph and Boris Sergeyev, 'Islam and Intolerance in Central Asia: The Case of Kyrgyzstan', “Europe-Asia Studies,” Ltv/2 (2002), pp. 251-76. - Frank, G.A.,The Centrality of Central Asia, Amsterdam: VU University Press, 1992. -Ghaem Maghami, (Hojjat-ol-Eslam) Abbas Tabnak interview, Mordad 28 1387/August 17 2008, www.tabnak.ir. - Hatton, Elizabeth J. “Teachers' Work as Bricolage: Implications for Teacher Education,” British Journal of Sociology of Education, Vol. 9, No. 3, Teachers' Work and Teacher Education (1988), pp. 337-357 -“Deceptive Calm,” International Crisis Group, August 14 2008. -Johnson, Robert, Oil, Islam, and Conflict: Central Asia since 1945, London: Reaktion Books Ltd., 2007. Kubicek, P, “Regionalism, Nationalism and realPolitik in Central Asia,” Europe- Asia Study, Vol. 49, No. 4 (Jun., 1997), pp. 637-655. -“Kyrgyzstan: A Deceptive Calm”, International Crisis Group, August 14 2008. -Louridas, Panagiotis, “Design as bricolage: anthropology meets design thinking, Design Studies, Volume 20, Issue 6, November 1999, Pages 517-535. -Luong, Pauline Jones, Institutional Change and Political Continuity in Post-Soviet Central Asia, Cambridge: Cambridge University Press, 2002. -Louridas, Panagiotis, “Design as bricolage: anthropology meets design thinking,” Design Studies, XX: 6, (November 1999), Pages 517-535. -Matveeva, Anna, “Democratization, Legitimacy and Political Change in Central Asia,” International Affairs, Volume 75 Issue 1 Page 23-44, January 1999 -Medea, Laurent , “Creolization and Globalization in a Neo-Colonial Context: the Case of Reunion,” Social Identities, Volume 8, Number 1, 1 March 2002 , pp. 125-141. -Menon, Rajan, “In the Shadow of the Bear: Security in Post-Soviet Central Asia, International Security, Vol. 20, No. 1 (Summer, 1995), pp. 149-181. -Murshid, Tazeen M. “Identity Politics in Central Asia and the Muslim World,” in Willem van Schendel, and Erick E. Zurcher, Identity Politics in Central Asia and the Muslim World, Library of International Relations Vol. 13, London: I.B. Tauris Co & Ltd. 2001. - Parsons, Anthony, Social Systems and Evolution of action Theory, New York: Free Press, 1978. 80 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ -Penner, Hans H. (ed.) Teaching Levi-Strauss, Georgia, US: Sholars Press, 1998. -Rashid, Ahmed, Taliban : Islam, Oil and the New Great Game in Central Asia, London, I.B. Tauris Co. & Ltd, 2002. -Schendell, Willem van and Erick E. Zurcher, Identity Politics in Central Asia and the Muslim World Library of International Relations Vol. 13, London: I.B. Tauris Co & Ltd. 2001. -Scott, J. “De-constructing Equality-versus- Difference: Or, the Uses of Post-Structural Theory for feminism,” Feminist Studies, XIV: 1 (Spring 1988): 33-50. -Seifzadeh, Hossein, Caucasia: Democratic Development and Identity crisis, Amou Darya, IV. -Seifzadeh, Hossein, Bon-fekani rendane:Revayati az negahe Irani be nazarieh pardazi: “Shrewd” De/Constructivism: A narration of Iranian Approach to TheoryBuilding, Tehran: Pazhouheshkade motale’ate ejtemaee-farhangi/ Research Institute for Social and Cultural Studies, forthcoming in 1387/2008-9. -Sinor, D., Inner Asia, History, Civilization, Language: A Syllabus, Bloomington, Indiana University press, 1969. -Stevenson, Nick “Cultural Citizenship in the 'Cultural' Society: A Cosmopolitan Approach,” Citizenship Studies, VII: 3, (September 2003): 331-348. -Taqi zadeh, Seyed Hassan, Akhze Tamaddon Kharej/Absorping the Foreign Civilization, Tehran:Entesharate Ferdows/Ferdows Publishers, 1379/2000. - Weeks, Jeffrey, “The Sexual Citizen: Who or What,” Theory, Culture & Society XV: 3+4, (1998,): 35-52. -Wimbush, S.Enders, 'The Politics of Identity Change in Soviet Central Asia', Central Asian Survey, Routledge Series, 111/3 (1984) 81 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ CHANGES IN CENTRAL ASIA -MIGRATION, ‘MODERNIZATION’AND SOCIAL TRANSFORMATIONModjtaba Sadria* The geographic location of Central Asia, which has since ancient times been on the main arterial route for trade and cultural transmission, has meant that as a region, it has been central in receiving and transmitting populations. Immigration and emigration have been one of the most important forces shaping the social, economic and political landscape of this vast area. A long history of migration waves – ranging from spontaneous migration to forced mass resettlements – has created the current, unique multi-ethnic composition of the central Asian republics. This paper looks at the role of emigration and immigration in the social and economic changes that have occurred, over the period starting with the Russian invasion of Central Asia in the 19th century, to the most recent post-Soviet era. Immigration and emigration have brought about fundamental transformations in central Asian societies, in the form of economic modernization, restructuring of communities and families, solidifying and dissolving relations between ethnic groups, and transforming the way in which the land is used and inhabited. Starting with colonization during the Russian Empire rule, these changes were perhaps most salient during the Soviet era, when the relocation of populations was used as a conscious tool of social transformation. In particular, the continuities and discontinuities in relation to migration patterns and their societal impacts will be investigated. Post-Soviet era The framework of the modern development of Central Asian states was formed by the historical immigration from, and colonization by Russia. The legacies of this period of colonization have had a lasting impact on the ex-Republics of the Soviet Union. However, after the fall of the Soviet Union in 1991 there have been dramatic shifts in many spheres of society, not least in areas of socio-ethnic relations, religion, wealth distribution and political mobilisation. There continue to be movements of people both internally and externally, as a result of the political and social changes wrought by the formation of the newly independent nation-states in the region. Economic development One of the key legacies of Soviet rule was the industrialization and development of modern economies throughout Central Asia. This process transformed not only the ethnic population of these regions, with a massive inflow of Russians and Russianspeaking populations since the early 1900’s, but all aspects of economic, cultural and political life. Important factors in the economic development of Central Asia have been * Professor at the Institute for Study of Muslim Civilisations Agha Khan University, [email protected] I am deeply grateful to Rebecca Williamson, for her precious help in rendering this text more readable. London 82 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ the immigration of skilled workers and industry from Russia, as well as bringing the local population into industrial forms of labour. Traditionally, the indigenous peoples were concentrated in the rural areas, and were oriented in non-industrial forms of labour. From nomadic, semi-nomadic to sedentary cultures, the livelihood of indigenous peoples was largely subsistence agriculture or pasturalism. The programme of sedentarisation imposed by the Russian authorities fundamentally altered this way of life, and brought native populations into intensive agriculture and industry. This was achieved by direct policies, such as the expropriation of pastural land and the enforced mass resettlement of local communities in cotton-growing or industrial areas, as well as more indirect means, such as the relocation of state services into industrial/productive areas at the expense of other areas. Part of the process of development was the rise of industrial and commercial centres, which has created distinct patterns of and divisions between rural and urban settlement. The urban centres tended to be settled predominantly by Russian and Russian-speaking populations, who formed the labour majority in many areas of industry, government and education. However, in the post-Soviet era there has been increasing urbanisation – in particular, the movement of indigenous peoples to the urban centres. In Tashkent in Uzbekistan, for example, where previously Uzbeks had been in the minority, by 1992 they comprised more than half the population of the city. This movement coincides with a mass outflow of Russian and Russian-speaking people in the 1990s, which represented a trend across Central Asia. Starting from the eve of independence there was increased emigration of highly skilled Russians, Jews, Germans, Ukrainians and Tatars and other groups, mainly from urban areas, out of Central Asia169. This has had a negative impact on the availability of a skilled labour force, in all areas of the national economies, from industry to education and government. Substantial efforts and finances were required to train new workers. The outwards migration of specialists and skilled workers has impacted greatly on regions such as Tajikistan, where rates of unemployment are increasing due to the fact that the available labour force in the country considerably exceeds available work, and a reduction in industrial output. In the mid-1990s this situation led to a new trend of labour migration of Tajiks to Russia. This was generally seasonal work lasting several months that enabled workers to support their families still in Tajikistan. This revives a tradition of seasonal labour that was widespread in the 19th and early 20th centuries. The fact that the distribution of productive wealth is still controlled by a small elite, combined with an increase in unemployment have been key factors linked to rising social tension and fragmentation, and political agitation. Also, large scale migration from rural areas to the cities has led to poor urban conditions, reflected in the growth of slum areas in the cities and an increase the incidence of criminality. The rural – urban shift, combined with the lack of employment has also impacted heavily on youth. In the urban setting, young people are less constrained by traditional social networks. Affected by high rates of unemployment and social disruption, there is increased motivation to mobilise politically and join radical movements. 169 In 1990 – 1992 in Tajikistan, about 230,000 people left the country, including almost all the Germans and Jews. The departure of non-natives continued in the following years, as a result, their number was reduced to less than 100,000 in 1994. See V. I. Bushkov & D. V. Mikul’skii, “Tadzhikskaia revoliutsiia” I grazhdanskaia voina (19891994 gg.), Moscow, 1995, pp. 55-59; Bushkov & Mikul’skii, Anatomiia grazhdanskoi voiny v Tadzhikistane (etnosotsial’nye protsessy I politicheskaia bor’ba, 1992 – 1995) Moscow, 1996, pp. 32-33. 83 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ However, despite the non-integration of parts of the indigenous population into the economy of the cities, some groups have been able to find economic niches, and have restructured their communities in the new urban context, for example, Kazakhs in police force in Tashkent, Koreans in agricultural markets. Social transformation: family and community The Soviet campaign to modernize Central Asia brought with it profound discontinuities to traditional forms of livelihood and community organisation. The Soviet authorities had explicit goals of social transformation, oriented on the notion of eliminating ‘traditionalism’ (i.e. backwardness) and moving into ‘modernity’ (i.e. progress). Goals included: liquidating the exploiting classes, eliminating the negative influences of religions and patriarchal systems, creating and promoting a proletariat, fostering the development of a Soviet intelligentsia and creating a state-sponsored homogenous culture which is national in form and socialist in content. This agenda hoped to create a population of people less mutually reliant on their own community and more dependent on the State. The aim was to break down traditional community in Central Asia. A key means of implementing this programme was migration and resettlement. Uprooting and relocating communities fundamentally disrupted local social organisation (50), and were therefore useful tools in undermining the old social order. Although forced migrations were often guised as a way to improve economic conditions and access to social services, they were effective in undermining all existing forms of social organisation, and thus allowing them only to function in the context and systems of institutions and practices imposed by the State. In the post-Soviet era, the discourse of modernity and progress propagated by the communist government, defined essentially in opposition to traditionalism, continues to influence relations between local authorities and the indigenous communities (54). ‘Traditional’ cultural forms are officially discouraged, although there has been a resurgence of ethnic/national identity that celebrates ‘traditionalism’. This movement builds upon strategies of community cohesion that developed over time in response to the programmes of resettlement in the Soviet era. Relocation policies meant that many groups were dispersed over vast regions in Central Asia. However, some groups were able to maintain their links through ‘traditional’ practices such as endogamy. In the case of Yaghnabi communities170, spread across Tajikistan, the preference for marriage within the Yaghnabi group allowed travel, connection and continued maintenance of community links and identity. The Turks of northern Tajikistan also managed to maintain a strong consciousness of group membership through arranged marriages within the group, despite their scattered and small population. By placing great emphasis on life-cycle rituals and events, for which they all come together to celebrate, they affirm their sense of a ‘traditional’ social order and group identity. The dislocation caused by migration has stimulated this movement towards modern adaptations of traditional forms of social cohesion. But in the post-Soviet society, the competing discourses of traditionalism and modernity also create fission within communities, especially between the young and old. At the beginning of the 1990s there was increased migration of resettled native populations returning home. 170 For list of sources on the Yaghnabi, see page 41 84 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ The Yaghnabi for example, who were forcibly resettled in the 1950’s, were permitted to return to their historic homelands of the Yaghnab Valley. The majority of those returning were elderly – the younger generation, brought up in new places, did not wish to return to the mountains. Younger people prioritise access to amenities and material prosperity over connections to land and tradition. Returning home therefore further disrupted patterns of household formation and intergenerational relations. Forced migrations of populations in the past thus continue to impact on social organisation in the post-Soviet era. The transition from Soviet republic to nation-state for some regions of Central Asia has been accompanied by outbreaks in ethnic violence. A major factor in these conflicts is the social dislocation and intense competition between groups generated by earlier programmes of resettlement. Further involuntary migrations can result from this tension. Ethnic clashes between Uzbeks and scattered populations of Kirghizes, for example, resulted in increased migration of Kirghizes to Kirghizstan, along with other fleeing war in Tajikistan. The speed of this resettlement and lack of land have meant new communities are formed without much regard for traditional patterns of social organisation. Politics, nationalism and inter-ethnic relations The most important factor that shaped the modern culture of Central Asia – both natives and Muslims – is the multiethnic composition of the region. Migrations of different ethnic groups and nationalities – mainly Turkic-speaking and Eastern Iranian tribes, as well as the influence from waves of Mongol, Arabic, Greek and Jewish migrations – have laid the basis for the contemporary indigenous nations – Uzbeks, Qaraqalpaqs, Kazakhs, Kirghizes, Tajiks, Turkmens. On the eve of independence, according to the census of 1989, in Uzbekistan there were representatives of more than 100 different ethnic groups and nationalities. The Uzbeks were the majority of the population, however, the share of the other nationalities was relatively large, amounting to just over a quarter of the total populations, and including other indigenous ethnic groups, Russians, Tatars and other nationalities171. Due to a thousand years of history of indigenous groups living together in multi-ethnic states, it was impossible to divide the region into union republics on a purely ethnic basis, during the nation state delimitation of the 1920s/1930s. As a result, enclaves of indigenous groups were found in all the Central Asian republics. Kazakhstan’s population in 1989 for example, comprised of similar numbers of Kazakhs (6.5 million) and Russians (6.2 million), as well as Germans, Ukrainians, Uzbeks, Tatars, Belorussians, Uzbeks, Uyghurs, Turks, Azerbaijanis, Dungans, Tajiks, Kurds and Koreans. According to the 1989 census, there were nine and half million Russians living in Central Asia. The outflow of Russians began at the end of the 1970s, and increased in the period leading up to independence. Some argue that the outflow of the Russianspeaking population is a result of their settlement in the cities and urban areas, indicating relatively weak bonds with the territories in which they have emigrated to. This is also an important factor in their weak acculturation to the local ethnic environment, which some Russian scholars have argued could stimulate their possibly outflow from Central Asia. Unlike other Central Asian state, in Kazakhstan Russians 171 Natsional’nyi sostav naseleniia SSSR, Moscow, 1990, pp. 5-15 85 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ are dispersed throughout the country, which could be the basis for their democratic integration into the Kazakhstan society. The transition period following the dissolution of the Soviet Union has seen radical changes in political, economic, social and cultural bases for the development of society. Ethnic identity has become more politically prominent, as have nationalist, religious and regional affiliations. For some States the process has been relatively peaceful; others have been subject to intense social and political struggles. Uzbekistan offers an example of relative interethnic harmony, despite threat of mass outflow of Russians from the cities172. In 1992 a Law on Citizenship was enacted that gave citizenship rights to all those living in Uzbekistan at the time who were not citizens of other states and wanted to become citizens of the Republic of Uzbekistan. This has created a more stable domestic environment (196). Since the beginning of independence, there was a conscious push in Uzbekistan to maintain inter-ethnic peace, and to avoid mass migration across countries – especially in the form of forced migrants and refugees or rapid, negative, massive migration. The transition period in Tajikistan was not so smooth, and the situation in the country was reduced to Civil War in 1992. The conflict was essentially a power struggle between the former ruling communist party, an alliance of opposition groups, and a third group made up of Party elite and their army from the southern province of Kolab. With military backing from Russia and Uzbekistan, the latter group took power in 1992173. This political situation was accompanied by civil war in which native people began to exterminate one another based on ethnic-territorial differences. The social tension that preceded the war was a culmination of several factors: accelerated industrialisation of an essentially tradition, agrarian culture, wasteful use of natural resources, rapid demographic growth, a catastrophic lack of water, land, energy and productive resources and migration. By the beginning of the 1990s Tajikistan lagged behind the rest of the Soviet Union in terms of social and economic indicators.174 The background of social tension that ignited these events was a long-standing hostility between the Gharmi and other settlers – who were relocated onto the land for cotton-growing during Soviet rule – and the neighbouring Kolabi, Laqay, Arab and other groups on the other, who were effectively displaced from these lands, also as a result of Soviet policy. Economic and political cleavages developed, as did rivalry between the Kolab and Qorghanteppa provinces. The war was ignited when the former province began a full military attack the latter. Ultimately the civil war was the result of political power struggles. However, the profound destabilisation of society generated from historical instances of forced resettlement was a key factor in producing the regional competition and mutual disdain from which the military aggression and ethnic hatred eventually erupted. 172 Jeremy R. Azrael & Emil A. Payin (eds)., Cooperation and Conflict in the Former Soviet Union: Implications for Migration, Santa Monica, Calif.: RAND, 1996, pp. 113-135. 173 For a more complete exposition of the conflict in Tajikistan, see John Schoeberlein-Engel, “Conflict in Tajikistan and Central Asia: The myth of ethnic animosity,” Harvard Middle Eastern and Islamic Review (Cambridge, Mass.), vol. 1, no. 2, 1994, pp. 1-55. 174 The basic data on the living standard on the eve of the civil war in Tajikistan are published in the articles: Aziz Niyazi, “Tadjikistan,” in Central Asia and the Caucasus after the Soviet Union: Domestic and International Dynamics, ed. Mohiaddin Mesbahi, University Press of Florida, 1994, pp. 164-190; A. Niyazi, “Tadjikistan 1990: The Year under the Symbol of Turmoil,” in State, Religion and Society: Post Soviet Criticism, ed. Vitalii Naumkin, Ithaca: Reading, 1993, pp. 137-154. 86 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tajikistan and Uzbekistan offer examples of different trajectories in the postSoviet era in Central Asia. Both had a history of sustained immigration/emigration and a multi-ethnic population. However, the effects of social disruption were mitigated to a certain extent in the case of Uzbekistan, but intensified in the case of Tajikistan. While Uzbekistan had the lowest proportional number of emigrants out of all the Central Asian countries over this time, the situation in Tajikistan resulted in further mass migrations - an outflow of possibly a million Tajiks, many as refugees or members of opposition groups, into Afghanistan and other Central Asian countries. It is important to note that the formation and preservation of ethnic types does not presuppose distinct, integrated, complete forms of ethnic self-consciousness – which were for much of the region’s history, mixed up with regional or tribal identities. It is important to note that the history of the relationship over the centuries between Slavic and Turkic peoples is more characterised by regular and daily process of interactions rather than dramatic clashes. Even today there are contemporary attempts of political/intellectual elite to engage in extreme forms of national consciousness, and there has been a movement after 1992 towards political mobilisation based not traditional notions of Islam in the Jadidist sense, but towards more fundamentalist/radical forms of Islamization. Soviet era The dawning of the Soviet period, on the heels of the Russian Revolution of 1916-17, brought with it renewed waves of voluntary and state-sponsored immigration from Russia into Central Asia, as well as increased internal migration in the forms of forced resettlement and new systems of land use and ownership. This was a period of profound and systematic social transformation in line with Soviet policies of modernisation. Attempts by the Soviet government to create a new social order based on communist models of community and personhood greatly extended the reach of the colonization policies that had begun under the Russian Empire. This was a period of accelerated industrialisation, economic activity and urbanisation which brought significant benefits to the region. It also contributed to the destabilisation of traditional social structures and the degradation of the environment which have intensified poverty across central Asia. Economic development Intensification of industrial development and the Civil War of 1918-21 stimulated an increase in Russian peasant migration into Central Asia. To accommodate the migrant population, native pastural land was expropriated, which was effectively continuing the patterns of land redistribution that characterised the preSoviet era. While in 1921 there was a reprieve for the local population in Kazakhstan, with the water-land reforms that ordered the return of lands illegally occupied during 1916-20. This policy provoked intense reactions in both immigrant and native populations175 and was part of a longer-term de-colonization project, it was however, not completed. Furthermore, the mass emigration of Russian peasants due to famine, 175 V. Genis, “Chto my sdelali, temnye khleboroby, kopavshie vechno v zemle?,” Nezavisimaia gazeta, 23 July 1992, p. 5. 87 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ land shortage and the civil war was focused on the ‘unoccupied’ native pastural lands throughout Central Asia. In 1924, the delimitation of national boundaries further stimulated the growth of industry and the need for factory workers. Thanks to natural environment and mineral resources, Kazakhstan and Central Asia were considered perfect for cotton-growing and the development of industry. Large-scale collectivisation of agriculture allowed for quick development of cotton production on the vast lands throughout the southern part of the region. As a result, by the 1940’s this vast territory turned into gigantic plantations of ‘white gold’. From 1925 to 1947 there were significant waves of forced migration of native villages to frontiers and cotton growing regions. Families were relocated to the Hungry Steppe, the Vakhsh Valley and other places not previously cultivated or had been abandoned. This process was speeded up by the development of railways and roads. This affected a huge proportion of society; in Tajikistan alone this involved approximately 30% of the population. Particularly targeted in the policies of forced migration were nomadic and seminomadic communities from the mountainous areas who were relocated to the lower land, which was considered more economically viable, and into heavy industry. But in order to create a proletariat, there was the need to eradicate the practice of nomadic pasturalism. Whereas the indigenous Tajik and Uzbek populations already practiced agriculture, these policies were targeted particularly at Kazakh, Turkmen, Kirghiz, Qipchaq and Turk (in the Uzbek category) nomads. These groups practiced a range of long-distance (horizontal), short-distance (vertical) and semi-nomadism (transhumance). While a portion of the Kazakh population had converted to sedentary life or engaged in cultivation spontaneously prior to this period (40-50% in Northern Kazakhstan by the end of the 19th century)176, under the Soviet regime the process of sedentarization of the remaining nomadic population was carried out in a much more rapid and systematic fashion. The subsistence economy of nomadic pastural societies produced no extractable surplus which the local government could take advantage of. Russians peasants migrating to Central Asia had already begun the expropriation of native land, and cattle routes of the nomads were cut off and narrowed. According to official discourse, these groups were resettled in order to provide them with better access to State services. However, in many cases the forced migration was into areas with little or no infrastructure, where many migrants were forced to live in tents, in poor conditions, in new climatic conditions. Mortality rates for the older generation and children increased dramatically. The location of the resettlement was also often on substandard land which was difficult to cultivate. All these factors had severe implications for the viability of the community. Kirghiz nomads faced similar difficulties. Settled on marginal land and unaccustomed to agriculture, they adapted to new circumstances by attaching to collective farms run by other groups, where they occupied the niche of herdsman for the farms. While this strategy provided economic sustainability, it also resulted in fragmentation of communities. The intensification of industry and rapid increase in factories and the need for workers also led to the increased immigration of Russians, Ukrainians, Tatars and Germans into Central Asia177. Other enterprises besides the industrial/construction enterprises emerged in this period – communications, healthcare, cultural development, 176 Narody Srednei Azii I Kazakhstana, in series: Narody mira. Etnograficheskie ocherki, chast’ 2, Moscow, 1963, p. 341. 177 Pace of industrialisation – in 1928 – 15 large industrial enterprises; in 1941 – 250 industrial/construction enterprises 88 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ science which also recruited experts from Russia. This population of non-native workers was augmented by evacuees from World War II, during which time factories along with their workers and technical staff - were relocated to Central Asia. These migrants were in addition to the waves of exiled ‘undesirables’ (for example, Volga Germans, Chechens, Crimean Tatars, Meskhetian Turks, Kurds, Koreans etc)178 and deported Russian peasants (kulaks) that made up the ‘special settlements’ and continued up until the mid-1950s.179 In the 1960’s and 1970s there was an influx of Eastern Slavic/Russian-speaking population especially to Kazakstan and Uzbekistan. This migration was motivated in part by the consequences of World War II, when Central Asia suffered from a severe shortage of fuel, electricity, raw materials and qualified workers. In Uzbekistan, due to the discovery of extensive natural resources, mines, power plants, oil-wells and gaswells were constructed and new towns and settlements sprang up around them. These industries were mostly staffed by the Russian-speaking population. In the 1960s, in the food, light, gas and oil industries, about 30% of the employees were of indigenous nationality. In the heavy industry fields, only a small number of workers were Uzbeks180. The 1970s and 1980s saw two trends in migration. Firstly, there was an increasing trend towards an internal rural to urban shift by the native population. The ‘new urban migrants’ came from the poorest rural settings into urban industrial areas and were characterised by a lack of integration into new urban economic setting. Cities tended to be dominated by elites educated in the Russian language. These native migrants mainly occupied ‘economic niches’ including ‘humanitary intelligentsia’ (i.e. the fields of mass media, scientific research, literature, education). However, to a large extent they had little access to productive wealth fuelled a rise in political movements. A second trend in this period was the reversal of earlier trends of mass immigration into Central Asia, and the beginning of the outflow of Russians and Eastern Slavic people. During the decade between 1979 and 1989, the number of people who left Central Asia exceeded the number arriving by 850,000 people. This occurred for several reasons: the influx of the surplus rural population into the cities and towns, the low rate of new employment, the changing policies of the central government, which allowed natives to occupy some of the roles and professions which had been considered by the non-natives as their own, and the rise of radically oriented political organisations advocating the political and economic rights of the indigenous inhabitants.181 Social transformation: family and community For traditionally nomadic groups, the processes of sedentarization and forced migration in the Soviet period restructured not just their livelihood, but also shook the 178 See Iosif Stalin – Lavrentiiu Berii: “Ikh nado deportirovat’”. Dokumenty, fakty, kommentarii, Moscow, 1992, pp. 7, 9, 10, 12. 179 G.B. Nikol’skaia & A. M. Matveev, “Iz istorii aziatskikh I evropeiskikh vykhodtsev v Srednei Azii vo vtoroi polovine XIX-nachale XX vv.,” Nauchnye trudy TashGU, vyp. 423, 1972, pp. 77-78. 180 Istoriia Uzbekistana (1917-1993 gg.), Tashkent, 1995, p. 249. 181 See: Sergei Panarin, “Tsentral’naia Asiia: integratsionnyi potentsial I perspektivy migratsii,” in Migratsiia russkoiazychnogo naseleniia iz Tsentral’noi Asii: prichiny, polsedstviia, perspektivy, ed. B. Vitkovskaia, Moscow: Carnegie Endowment for International Peace, 1996, pp. 11 – 40; V. A. Tishkov, ed., Migratsii I novye diaspory v postsovetskikh gosudarstvakh, Moscow: Institut etnologii I antropoloii Rossiiskoi Akademii nauk, 1996, pp. 171 – 196. 89 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ core of their social institutions182. The nomadic way of life was completely integrated with their social organisation. Lineage descent determined pasture allocation, the cooperation between kin groups and relations with neighbouring groups. At the core of group identity was the necessity of knowing one’s genealogy to seven generations, which determined group relations and interactions. In the settling process, people typically lost their genealogical consciousness, and were seen by other groups to have lost their social integrity. Spiritual and ancestral connections to the land, village and homes fractured. Traditional forms of social organisation thus radically altered, which also made some groups more susceptible to ‘russification’. In southern Kirghizstan, for example, the resettlement of communities involved their reorganisation according to Soviet models and ideals, as opposed to the patterns of resettlement and transition from nomadism that these groups had practiced for a long time. Even when groups were able to return to the nomadic lifestyle in the post-Soviet era, it was the older generations that maintained high cultural value on nomadic lifestyle, while the younger did not. Social change brought about through this process thus created discontinuities in values between generations. Resettlement increased in the 1950s, completely transformed some areas. For example, in 1956 inhabitants from Mastchah (upper reaches of the Zeravshan River) were relocated to cotton-producing farms in the Dalverzin Steppe. By 1964 more than 13,000 people had moved, leaving less than 10-15% of the population in Mastchah. Thus, some qishlaqs ceased to exist altogether. Ironically, the areas that people were forcibly moved to now suffer from issues of overcrowding, land shortage and poverty. Similarlly, the resettlement of the Yaghnabi people (preservers of the so-called newSogdian language) to the newly created Zafarabad region led to the devastation of the Yaghnab Valley. According to official Soviet planning, social transformation of these communities was to come about through the provision of state services, thus bringing them into the state systems, and their placement within the cotton-growing settlements, thus bringing them into the local agricultural production to contribute to the fulfilment of state production plans. The local population had no institutional means to resist deportation, although some attempted numerous times to return to their homes. Not only massive deportations disrupted social organisation of communities, micro-migrations, largely unseen or unrecorded in populations statistics also served to undermine traditional structures. During the Soviet era there were also systematic, selective deportations of individuals who were considered ‘bays’ or ‘kulaks’, but often applied to anyone who resisted collectivisation or held a high social status in the local community. This served as a warning to those remaining in the community regarding marking social hierarchy. This attempt to ‘level’ the community was a further attempt to homogenise the population, and undermined patriarchal and religious systems in the community. In the new communities formed by deportees, only a bare minimum of the old social order remained. Micro-migrations were often as result of development projects. The construction of dams, roads and the cultivation of land resulted in the destruction of homes and villages, which were often rebuilt on nearby site, restructured on the socialist model. Housing was restructured so that extended family groups could not reside in compound, resulting in the re-organisation of the physical geography of families. It allowed local authorities to interfere with the traditional household organisation based on members of 182 See, for example: P.V. Pogorel’skii, “K voprosu o teorii I praktike osedaniia kochevnikov, “ Revoluiutsionnyi Vostok (Moscow), no. 5, 1934, pp. 182-197; G. F. Dakhshleiger, “On the sedentarization of nomadic Kazakhs in Soviet time”, International Congress of anthropology and ethnology, vo.. 8, no. 3, Tokyo, 1968, pp. 318-321. 90 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ a close extended family functioning in a common household economy. Other strategies, such as building developments over sacred/religious sites, or restructuring of the town layout so that the communist/govt offices were located in the centre, served similar purposes. These programmes gave local authorities significant power, as they could apply the allocation of housing/relocation according to their own interests. In some cases, central policies of housing allocation – with goals to homogenize the population – were selectively applied by the local government, who often favoured a particular group that dominated the local authority. Dispersal of communities amongst other groups of people, and close to Russian settlements, was motivated by specific social goals of the Russian government. Ideally, resettling the local people and mixing populations would create a more homogenous population based on the Soviet value of ‘internationalism’. Cities and urban areas were especially pertinent to this goal. The Soviet era saw significant growth in number of towns and urban-industrial areas. Soviet social planners conceived of these cities as ideal arenas for the creation of new societies. This would be achieved through a number of strategies, including: mixing populations to dilute indigenous groupings and create a homogenous society; promoting the creation of new Soviet cultural forms183 (); implementing language policy favouring Russian, and the russification of native languages184; allocating housing according to Soviet models (undermining traditional family structures), employing young people (making them more dependent on the State and more independent of their families and communities); and re-educating young people through educational, work and social contexts. The consequence of this for some relocated groups was the gradual loss of language and cultural identity by assimilation into the wider population. This has had varying degrees of success – some communities and families have maintained or reconstructed their social structures in the new context. In some cases, relocation amongst other groups and a lack of physical isolation has led to an increased emphasis on group identity than ever before. As already mentioned, social practices such as endogamy were also increasingly used as a marker of group consciousness and ethnic difference. The rapid growth of towns also led to increased social and ecological pressure in these areas. Increased population density, and economic growth that could not keep pace with population growth in these areas led to worsening sanitary conditions, increase in disease and social problems. Changes in policy following perestroika in 1987 meant that indigenous people, such as the Yaghnabis, were allowed to return home. However, local authorities made it difficult for those who chose to return, making it difficult to access services and local markets. The traditional use of land for cultivation and pasture was also problematic due to use of lands by local authorities for livestock pasturing. The difficulty of restoring traditional agrarian/nomadic modes of living highlighted the degree of social, economic and political transformation that had occurred over a few short decades. 183 See the chapter “The sovietisation of Central Asian culture,” in Geoffrey E. Wheeler, The Peoples of Soviet Central Asia: A background book, London, 1966, pp. 93-111; and Stephan P. Dunn & Ethel D. Dunn, “Soviet regime and native culture in Central Asia and Kazakhstan: The major peoples,” Current anthropology (Chicago), vol. 8 no. 3, 1967, pp. 147-208. 184 See the chapter, “Russian influence on the languages,” in Elizabeth E. Bacon, Central Asian under Russian rule: A study in culture change, Ithaca, N.Y., 1966, pp. 189-201; Stephan A. Wurm, Turkic peoples of the USSR: Their historical background, their languages and the development of Soviet linguistic policy, London, 1954; and Brian D. Silver, “Language policy and the linguistic Russification of Soviet nationalities,” in Soviet nationality policies and practices, ed. J.R. Azrael, New York, 1978, pp. 251-306. 91 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Politics, nationalism and inter-ethnic relations Soviet rule in Central Asia began in 1918. It was the local mobilisation against increased Russian migration and the loss of land during the rule of the Russian Empire that led to the Muslim uprising of 1916 and the rise of Turkistani nationalism. In 1917, Muslim intellectuals created the first Muslim political party in Turkistan. Just after the Russian October Revolution, Jadid intellectuals succeeded in proclaiming the autonomy of Turkistan in the Muslim Congress held in Qoqand, and in establishing the autonomous government of Turkistan. However, this was crushed by Soviets and Armenian militia in 1918, which led to civil war. In the 1920’s and 30’s the delimitation of State boundaries divided the Central Asian region into official ethnic categories. The policy of the Soviet government was to recognise only the groups that had a republic of their own (Kazakh, Tajik, Turkmen, Uzbek, Kirghiz); all other distinctive ethnic groups were subsumed into these. However, during last decades of Soviet era, throughout Central Asia there has been a movement towards increased social differentiation and ethnic consciousness, both on inter- and intra-ethnic basis. The late Soviet period has been characterised by the assertion of particular ethnic, traditional and religious symbols, along with the emergence of radical political movements. This shift has been fed by increasing resistance against industrialisation and environmental degradation, and by the destabilisation of society after seven decades of forced migration and resettlement policies. In the case of Tajikistan, the rise of political movements and a radical intelligentsia towards the end of Perestroika was in response to rapid industrialization and forced migration of peasantry, which involved the relocation (vertical migration) of thousands of mountain-dwellers to arid steppe lands to cultivate cotton, from the mid1900s. Between 1930 and 1970 a divided system of settlement was established – nonnatives (mainly Russian and Russian-speaking) in the town and cities, and the native population in the poorer, rural areas. However, there was increased urbanisation of the native population from the 1970s. Due to this influx of surplus rural populations into urban areas, low rates of new employment and changing government policies which allowed native people to move into professions previously reserved for non-natives, there was intense competition between groups. The migrants did not have access to any of the economic, ideological, or security fields, which were monopolised by elite groups characterised by strong links to regionally based solidarity networks (for example, the police, Tajik communist party and the intelligentsia were all controlled by various regionally/ethnically based groups). In an attempt to integrate into the division of labour, they became indirect rivals to the local farmers. The 1980’s also saw when several mega construction projects were initiated, such as the hydro-electric power plant on the Vikhsh River in the Rogun Canyon185 which planned to inundate land occupied by native quishlaqs. This ignited local resistance. Mobilisation was often led by unofficial religious leaders; the local resistance thus took on a religious hue. Thus, from the 1970’s the presence of a new 185 See: A. Niyazi, “Das Rogunder Wasserkraft in Tadjikistan: Politische Aspekte Oekologische Situation und Umweltconflikte auf dem Gebiet der ehemaligen UdSSR,” Zentralasien und Russland (Arbeitspapier 027, Berlin: Institute fur Internazionale Politik), September 1994, pp. 31-39; A. Niyazi, “Rogunskaia GES v Tadzhikistane: sotsial’no-politicheskie I ekologicheskie aspekty problem,” in Postsovetskoe musul’manskoe prostranstvo: religiia, politika, ideologiia: Sbornik statei, ed. V. V. Naumkin, Moscow: Institut vostokovedeniia RAN. Rossiiskii tsentr strategicheskikh I mezhdunarodnykh issledovanii, 1994, pp. 195-200. 92 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ group of intellectuals from some of the poorest mountainous regions in Tajikistan, began to be felt in the national intelligentsia. Political mobilisation in the 1980s throughout the Muslim republics was therefore grounded on the notion of defending the economic interests of the local population against the Russian elite. The basis of these political organisations was new urban migrant populations, as opposed to ethnic peoples who have been urbanised over time. Experiencing professional competition, disadvantage in education and access to important economic and administrative fields and ‘the fruits of privatization’, these groups mobilised around ethno-social categories. In the urban context, key symbols of this mobilisation were the promotion of national language, education, culture, heritage and community traditions, in direct opposition to the years of Soviet attempts at russification. Throughout Central Asia, language – which did not always coincide with one’s ethnic background – was considered an important marker defining nationality. For Kazakhs and Kirghizes, tribal affiliation and geographical location were also key ethnic identifiers. In this context, a new interpretation of Jadidism played a role in the political movements of the 1980s. In particular, the works of later Jadid authors were used to give legitimacy to the search for modern national cultures as ‘high cultures’. The revival (or continuation) of ‘tradition’ was a fundamental theme. In the Tajik nationalist movement, great emphasis was placed on ‘retraditionalisation’ as a means to ensure cultural cohesion, especially by the new urban migrants. The arguments used most in the mobilizing propaganda were the promotion of national language and culture and the pressing for the rehabilitation of community traditions. A return to the Arabic alphabet, and the de-russification of the Tajik language by extensive borrowings from Teherani Persian, were seen as ways to assert the prestige of the Tajik culture, and also as a way of ending the cultural isolation of Tajikistan from the rest of the world186. Religion played a key role in this ideological shift, with the emergence of the Islamic political movement at the end of the 1980s187. Further steps towards the politicization of Islam were taken with the outbreak of civil war in 1992, and were inextricably linked to economic goals calling for the break up the communal kokhozes and the privatization of land. This shift in a more radical direction was a departure from the Jadidist concepts of the role of Islam as a civilizing force in society. Meanwhile, the organisations of radical intelligentsia were forbidden or excluded from the political game and the Islamist party was driven into a five-year long period of guerrilla activities.188 The role of religion as a deeply ingrained part of everyday ritual, culture and as ancestral customs, was mobilised in the context of economic competition and socio-political tension. Pre-Soviet era / Russian Empire Prior to the Russian conquest of Central Asia, over the period of 1865 – 1895, Central Asia had been divided into a series of khanates, the borders of which shifted 186 Stephane A. Dudoignon (pseudo. Andre Bertrand), “Naissance d’une opinion publique au Tadjikistan,” Autrement (Paris), Serie Monde, no. 64, October 1992, pp. 205-215. 187 On the political Islamic Movement in Tajikistan see A.V. Kudriavtsev & A. Sh. Niyazi, “Politicheskii islam. Nachalo 90-kh godov,” in Sovremennyi islam: kul’tura I politika, ed. V. V. Naumkin, Moscow: Institut vostokovedeniia RAN. Rossiiskii tsentr strategicheskikh I mezhdunarodnykh issledovanii, 1994, pp. 95-128. 188 See Stephane A. Dudoignon, “Forces et partis politiques au Tadjikistan (1989-1993),” in Le Tadjikistan a l’epreuve de l’independence, ed. M.-R. Djalili & F. Grare, Geneve: Institut Universitaire des Hautes Etudes Internationales, 1995, pp. 63-94 (English translation in Tajikistan, The Trials of Independence, Richmond (UK): Curzon Press, 1998, pp. 52-85) 93 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ continuously as a result of ongoing power struggles. Communities were based on tribal and territorial affiliations. According to Kliashtornyi, the period of the khanates was one of “ceaseless internal conflicts which resulted in political, economic and cultural stagnation…it was not until the nineteenth century that the development of RussianTurkistan economic and cultural relationships led to a gradual activization of economy and new growth of cities and trade”.189 The region had for centuries experienced waves of migration from cultures from both East and West, as well as trends of internal migration, not least those proper to the nomadic society. However, Russian rule introduced a new type of migration. By 1876 the Qoqand Khanate and large parts of the Bukharan Khanate had been incorporated into the Russian Empire. In 1895 the AmuDarya boundary was closed, triggering a mass outflow from southern Tajikistan into Afghanistan. The period from 1867 – 1905 marked the beginning of Russian colonization. Migration was a key strategy of Tsarist Russian colonization of central Asia. The first Russian settlements in Central Asia were purely for military purposes – as forts and settlements along the volatile and politically fragile borders of Turkistan. Around these settlements administrative bases and towns sprang up. This was followed by the migration of Cossacks who settled on lands previously occupied by nomadic people (primarily in the Semirechye Province). A third wave of migration, in 1880s – 1890, involved the mass voluntary migration of Russian peasants into the Turkistan Territory. Although this flow was halted to some extent by the Resettlement Act of 1889 which strictly controlled migration, unauthorized settlers continued to arrive and settle in Turkistan. Economic development The immigration of Russian peasantry into Central Asia was motivated by poor harvests and shortages of land in Russia, and in some periods, state sponsorship to resettle. Peasant immigrants into Semirechye in the second half of the 19th century, for example, received privileges such as exemption from tax/military services and 30 desiatinas of land. Spontaneous migration of Russian peasants continued even without official sponsorship and even during periods of government restriction on migration. With the increased flow of migration in the early 1900s, Kazakhstan and Kirghizstan received nearly a quarter of all migrants from Russia, and became (at the beginning of the 20th century) the most populated regions in the Empire190. This promoted the rapid development of the region. However, this was at the expense of the native population, whose lands were confiscated for agricultural colonization. The Stolypin Reforms in 1906, introducing the right to individual land ownership and abolishing the obshchina system, aimed at distributing the surplus rural population of Russia in Central Asia and Siberia. This was partly an attempt to release the social tension and political unrest in Russia that had resulted in the 1905 revolution, and further encouraged the resettlement of Russian peasants in Central Asia, in search of arable land. Compared to Kazakhstan and Kirghizstan however, Turkistan received far fewer Russian migrants, due to lack of suitable lands for settlement and was ‘closed’ to agricultural migration by the Tsarist government. 189 S. G. Kliashtornyi, “Rossiia I tiurkskie narody Evrazii,” Tsivilizatsii I kul’tury (Moscow), vyp. 2, Moscow, 1995, p. 194. See also P.P. Ivanov, Ocherki po istorii Srednei Azii (XVI-seredina XIX v.), 1958, pp. 89-225. 190 N.E. Bekmakhanova, Mnogonatsional’noe naselenie Kazakhstana I Kirgizii v epokhu Kapitalizma, Moscow, 1986, p. 160 94 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ The confiscation of land from the Kazakhs and Kirghizes was made legal following the law of December 19, 1910. This also resulted in the decrease of return migration of the Russian settlers, who could now acquire plots of land. The introduction of a model of peasant revolution in Central Russia into colonial peripheries permitted the expropriation of land from Kazakhs, Kirghizes, wealthy peasants and Cossacks and redistributed to the land-less working people, which continued during the Civil War period (1918 – 21). In the 1906 – 1914 period alone in Semirechye, the expropriation of lands amounted to 2.7 million desiatinas191. The new settlers often formed a significant minority in the regions they settled, and a new social and economic system developed. In the cities this comprised of a small Russian elite, made up of civil and military officials, and a thick stratum of peasants who sought to settle down. In the rural areas, the elite comprised of Russian peasants and Cossacks. The redistribution of land as a result of Russian resettlement and migration impacted on the livelihood of the native peoples of Eurasia. While in some cases, farmland did not displace pasture land, but mixed with it, producing a new type of economic symbiosis, overall the practice of extensive nomadism was increasingly undermined. Pasture land was reduced and nomadic migration routes were cut off. Those who wanted to settle down were not given sufficient land. The land shortage that resulted was exacerbated by the unequal distribution of pastures among nomads themselves. Migration to Central Asia also had a profound effect on the lives of the Russian migrants. Migration was not easy – the conditions in the new territories were often extremely unfavourable, and there was a wave of return migration around 1907-1913. Some of the Russian peasants immigrating were poor and landless – often these settlers had arrived illegally. In many cases, however, they were given land by the government so as not to undermine the ‘prestige’ of the Russian settlers among the local population. The response of the immigrant community to the hardships of migration was to form a peasant commune. Although weaker than it had been in Russia, it offered more support than that given by authorities, and controlled distribution of the use of land, promoted cooperative use of livestock, and generally functioned as an organisation for mutual aid. It was an efficient means of responding to land shortage and unequal land use192. While massive migration destabilised traditional patterns of economic livelihood and subsistence, it also brought with it the technologies for increased agricultural development, which was increasingly adopted by the local population transitioning to a sedentary way of life. New agricultural technologies increased productivity, and enabled farming in new environments, with new crops. The nomadic Kazakhs also learnt new methods of cultivation and irrigation from sedentary Uzbek/Tajik peasants who already practiced intensive agriculture. The Russian settlers also benefited from the cultural exchange, encountering new agricultural technology based on irrigation and new tools for cultivation in the practices of the established native farmers 193. 191 Other sources present slightly different figures. In 1913 the Resettlement Administration itself reported that 2,513,000 desiatinas were expropriated. (Atlas Aziatskoi Rossii, St. Petersburg, 1914, map no. 35). In 1925, the Province Party Committee was informed that 550,000 desiatinas of arable lands, 70,000 desiatinas of fodder land and 2,000,000 desiatinas of pastures, mainly on the periphery of winter camps – totalling 2.62 million desiatinas were expropriated from the natives. See Sotsialisticheskoe stroitel’stvo v Kazakhstane v vosstanovitel’nyi period (1921 – 1925 gg). Sbornik dokumentov I materialov, Alma-Ata, 1962, p. 334. 192 Fomchenko, op. cit., pp. 331-338. 193 L.A. Perepelitsina, Vliianie russkoi kul’turu narodov Srednei Azii, Tashkent, 1960, p. 15. 95 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ The transformation of native economy was also influenced by the culture of capitalism and the policies introduced by the Russian authorities. The need for money to pay land taxes and buy industrial goods forced farmers into the market. Social transformation: family and community The expansion of the Russian Empire into central Asia brought about the intensive spread of Russian social, economic, material and spiritual culture into those regions. Particular immigrant groups accelerated this process – including the Tatars acted as cultural mediators and brought with them the most advanced cultural developments from Russia, and the Jews of Bukhara who distributed goods made in Russia throughout Central Asia and were thus carriers of Russian influence in the region.194 Later successive waves of military and peasant migration from the north greatly expanded the profound cultural impact on Eurasian societies. New forms of farming technologies promoted the development of agriculture and transformed the economic livelihoods of the Central Asian communities. Russian cultural influence also transformed their domestic practices. The use of tools, furniture and utensils (tables, chairs, beds, axes etc) were gradually integrated into daily practices that were previously not a part of the culture. Clothing and footwear of the Russian settlers was also adopted. The shift towards a sedentary lifestyle increased contact within new urban settings, and exposed the native population to new forms of transportation (railways, river navigation); new forms of communication – postal, telegraph, telephone, printing press; and new services: schools, hospitals, libraries, entertainment, prisons, museums etc. Although the impact of these innovations was limited, given that these services were only accessible to part of the urban population, these technologies did gradually transform and extend the limits of social and cultural communication of the peoples of Central Asia and Kazakhstan. Politics, nationalism and inter-ethnic relations The increase in the non-native population throughout Central Asia profoundly altered political and ethnic relations. Over a long period of time a new stratum of Russian population was formed in Central Asia, who kept their own economic practices, which had a strong influence on their native neighbours. Within this process of mutual acculturation there was a limited degree of cross-cultural appropriation, but this did not lead to the disappearance of pre-existing ethno-cultural types. The sheer number of new settlers meant that they often formed a significant minority in the regions, driving a wedge into Muslim society. However, importantly, the settlers themselves, while mainly Russian, also consisted of other ethnic groups – Germans, Ukrainians, Mordvas, Persians, Armenians, Tatars and other peoples195. And, these groups were far from homogenous. Tensions in immigrant society developed due to the harsh conditions and unequal power relations – the illegal immigrants envied the rich starozhil’tsy and Cossacks who owned farms, where the new settlers worked if their farms failed. The cities were made up of a small, powerful Russian elite, made up of civil and military officials, and a thick stratum of peasants who sought to settle 194 195 “Evrei I Velikii Shelkovyi put’,” Ariel’ (Jerusalem), no. 12, 1990, p. 8 V.I. Masal’skii, Turkestanskii krai, St. Petersburg, 1913, p. 538. 96 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ down. In the rural areas, the elite comprised of Russian peasants and Cossacks. There was therefore not only tension between the Russians and native Muslims, but also internal cleavages within colonial society. There were also divisions within the native populations – between those who supported the nomadic way of life, and those who chose to settle into agriculture. The resistance by natives increased in regions such as Semirechye, where native Kazakhs and Kirghizes engaged in strategies of non-collaboration and obstructed land redistribution. The Kazakh national movement also began to develop against the colonization and destruction of Kazakh culture196. The Andijan uprising of 1898 was the native Muslim response to Russian peasant migration and the loss of land. This historical uprising paved the way for the emergence of political groups, many convened by the Jadid intellectuals that argued for the independence of the Central Asian nations and criticized Russian colonial policy197. Tension between the local population and the newly arrived settlers was further triggered by the social and political upheavals in Russia in 1905. In response to the revolution, Russian immigrants, especially those who had arrived illegally, participated violently in the revolution, demanding land and attacking the native population – ‘une petite revolution’ in Central Asia. The local population was largely alienated from the revolution and its ideologies, and viewed it as a ‘quarrel’ between Russians. The resistance and social tension caused by extensive expropriation of land from native people by the immigrants reached breaking point in 1916, with the Muslim uprising. The mobilisation was partly in response against the Decree in 1916 to end the tradition of general exemption from military service. Resistance in the form of petitions to government, fleeing workplaces, attacking immigrant settlements and destroying infrastructure ensued. The uprising was suppressed, and there were attacks carried out on Muslims, many of whom fled to China. Response of authorities was to propose ‘apartheid’, and a ‘juxtaposed’ revolution began that saw the parallel and separated development of movements by Russians and the natives. In the Semirechye region for example, the response of the Soviet authorities was to devise a new colonization plan, which involved further expropriation of land and the expulsion of native people for the settlement of Cossack towns. Integral to this decision were the strategic motivations of the central government, for whom Central Asia represented a key region of industry and production to provide sufficient grain and stock for the expanding Russian population and military ambitions. Shockwaves from the October Revolution in 1917 impacted on the peripheries, where antirevolutionary forces gathered. In Semirechye the Cossacks and Kazakh nationalists established a military government, which was overthrown the following year by a Soviet government set up by the immigrants. Immigration in this era thus essentially consolidated Russia’s power over the Central Asian regions. It also stoked the fires of nationalism and ethnic tension, which were to re-emerge – particularly in response to the consequences of forced migrations - throughout the following century. The mass movement of Russians into Central Asia and dislocation of Central Asian communities was to continue with increased zeal in the early decades of Soviet rule. 196 M.B. Olcott, The Kazakhs, Stanford: Hoover Institution Press, 1987, pp. 114-118. Reformist intellectuals such as Ishan Muhammad Ali; Ismail Bei Gasprinskii; Abdurreshid Ibrahim; Fitrat; Behbudiy; See for example, Abdurreshid Ibrahim Alem-I Islam, vol. 1, Istanbul, 1910, pp. 25-26. 197 97 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ КАЗАХСТАН В ГЕОПОЛИТИКЕ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: РЕТРОСПЕКТИВА, РЕАЛИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ С.Ф. Мажитов∗ Современное поколение людей является свидетелями и активными участниками того, как на обломках последней империи возникли новые государства. Вследствие этого процесса, динамично меняется установившийся баланс экономических и политических интересов между странами, веками стоявшими «за спинами» «основных игроков мировой истории». Сегодня на мировой политической арене представлены новые независимые государства Центральной Азии: Казахстан, Кыргызстан, Узбекистан, Таджикистан, Туркменистан. Территория этих государств издревле была интегрирована в более широкий геополитический ареал и служила ареной сложных политических, этнокультурных процессов в Центральной Азии. Для получения представления о будущем состоянии мира в целом, и Центральной Азии в частности, необходимо осуществить краткий экскурс в прошлую и особенно новейшую историю центрально-азиатских государств. Как известно, распад советской империи в конце прошлого столетия привел к образованию новых государств по европейской парадигме «этничности». Обнаружила себя ситуация, когда каждая из титульных групп на международном уровне закрепила за собой право на территориальную идентичность, язык, историю и происхождение. Однако, если в советский период местная легислатура в каждой из республик Центральной Азии существовала только в номинальном выражении, то с обретением независимости государственный суверенитет обрел свое реальное воплощение. С другой стороны, с исторической точки зрения государственное размежевание послужило для большевизма инструментом для дальнейшего расчленения народов региона, когда он формально покончил с колониальной природой правления в регионе, однако без права что-либо менять в самом характере этого правления. Ретроспектива Ретроспективный взгляд на историческое прошлое со всей очевидностью свидетельствует о том, что Центральная Азия представляла собой богатую и уникальную интеграционную модель народов, языков и культур, не имеющую четких разграничительных межей. Столетиями сложившаяся специализация хозяйственной жизни, основанная на природно-ландшафтном сочетании кочевой и земледельческой экономики, позволяла говорить о регионе, как о вертикально организованном комплексе, который позволял жителям степи и долин переходить ∗ Директор Института истории и этнологии им. Ч.Ч.Валиханова Министерства образования и науки Республики Казахстан, доктор исторических наук, профессор, Заслуженный деятель науки Республики Казахстан, г. Алматы, Казахстан. 98 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ в случае необходимости на полное самообеспечение. На современном языке это означало, что был организован самодостаточный рынок. Импульс политизации названного вопроса получил свое воплощение в идеологическом течении российских мусульман в конце XIX в., когда на повестку дня был выдвинут вопрос: «Сможет ли азиатская повозка тягаться с русским локомотивом?». В качестве ответа была предложена программа действий на основе трех принципов: пантюркизм, антиколониализм и религиозная реформация, как ключа к выживанию при угрозе нового колониального передела. Особенность периода заключалась в том, что между этнической, религиозной и территориальной идентичностями не существовало никаких противоречий, как это было, например, в Оттоманской империи. Платформа центрально-азиатской консолидации основывалась на развитии общего языка, единой исторической традиции (унаследованной от тюркомонгольской империи), общей мусульманской тюрко-иранской культуре и литературе, единой системе начального и среднего образования. Идея Центральной Азии была разумной, умеренной и вполне осуществимой, а не являлась некой империалистической мечтой, как ее представляли в советской историографии. О политической мощи данного движения свидетельствует проведение «Всероссийского мусульманского конгресса» в мае 1917 года, на котором было представлено 900 делегатов, где значительная часть была уполномочена представлять Центральную Азию. На этом конгрессе восторжествовала идея о единой мусульманской нации, разделенной на несколько государств на принципах федеративного устройства. Даже революция 1917 года не приостановила развития идей единой Центральной Азии. Такие выдающиеся деятели, как Турар Рыскулов, Алихан Букейханов, Абдурауф Фитрат, работая при Наркомнаце и на местах, в первое десятилетие нового режима могли продвигать свои идеи через «Мусульманский комиссариат», «Мусульманскую Красную Армию» и даже недолго просуществовавшую «Мусульманскую Коммунистическую партию». Однако, основным препятствующим моментом созданию центрально-азиатской идентичности явились не только последовавшие затем репрессии, лишившие жизни этих выдающихся деятелей, но и успешно реализованный советский проект по размежеванию и созданию административно-государственных единиц, построенных по этническому признаку. Это произошло, как отмечали западные аналитики, благодаря «полному слиянию Центральной Азии в коммунистическую политическую и экономическую систему»,198 хотя здесь лишь внешне укоренились европейские ценности, и продолжал доминировать комплекс средневосточной ментальности. В регионе сложился конгломерат национальных формирований, статусное положение и этнические границы, развития которых и сегодня определяются советской легитимацией. Этнический принцип, заложенный в основу строительства советской государственности, выработал устойчивые примордиальные стереотипы, согласно которым внутри каждой из республик дихотомия «мы» – «не мы» трансформировалась в деление на титульные и не титульные нации. Однако, если во времена советской империи центральноазиатские «государства-нации» определяли себя по большинству случаев по 198 Knight R. Why Russia is Nervous About Its Moslems // U.S. News and World Report. – New York, 1979. - Vol. 86. – № 19. – P. 37. 99 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ культурологическим параметрам, то в настоящее время нарратив государствообразующей нации артикулируется терминами прямого политического действия. Преимущество в международных отношениях принадлежит сегодня практике налаживания двухсторонних отношений, нежели организации какой-либо межстрановой коалиции на основе многосторонних обязательств, определяемой географической близостью. С другой стороны, отсутствие опыта пребывания в условиях реального федерализма, который подразумевает понятия толерантности, плюрализма, разделения полномочий, консенсуса и компромиссов, привело к тому, что вчерашние «братские» республики, обретя статус суверенности, первым делом отгородились частоколом государственных границ, спор о которых продолжается до сих пор. Росту недоверия во многом способствовало и разделение по «национальным квартирам» некогда общей истории, когда началась борьбы за символическое величие прошлого. А в целом в отношениях между народами продолжают существовать исключительно высокие коммуникационные барьеры, воздвигнутые социальной, этнической, политической и идеологической поляризацией. Мы были приучены к тому, чтобы воспринимать социальную, этническую, политическую и идеологическую разнородность в качестве силы, а не слабости. Поэтому и к улаживанию внутренних межэтнических разногласий в зонах конфликта по советской традиции идет апелляция к могущественным третейским силам. Ведь неслучайно, что наиболее бескорыстная из них, Организация Объединенных Наций, отслеживая ход событий последнего десятилетия, призывает мировое сообщество содействовать установлению в регионе «границ с человеческим лицом».199 Тем не менее, сближение центральноазиатских народов объективно обусловлено императивами самой истории, как в ретроспективном ее измерении, так и перспективами на будущее, несмотря на пестроту развивающихся здесь центробежных сюжетов и различие полюсов тяготений. На почве народной органики здесь никогда не прекращался процесс взаимовлияния народов и взаимодействия культур. Реалии Государства постсоветской Центральной Азии вышли к своей независимости не только экономически, но и «морально» неподготовленными: местная интеллектуальная элита и носители массового сознания не имели ярко выраженной ориентации на политическое самоопределение; полиэтническое население невозможно было объединить прежними ценностями; ислам в силу определенных обстоятельств не смог сыграть роль идеологического фундамента; а представители титульных этносов еще не восприняли себя ответственными за судьбы национальных меньшинств и новых поколений, которым суждено жить в эпоху глобализации культуры и существенной трансформации мировых отношений. В настоящее время государства Центральной Азии в большинстве своем преодолели кризисные явления и выходят на ступень устойчивого развития. Сохраняющаяся нестабильность в регионе по-прежнему «тормозит» наметившиеся позитивные процессы. «Юг» Центральной Азии (Узбекистан и 199 http://content.undp.org/go/newsroom/central-asia-hdr-071205.en 100 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Таджикистан) особенно проблемны в этом отношении. Существенную роль играет специфика конкретных стран. Остановимся более подробно на анализе специфики Республики Узбекистан, которая является одним из значительных субъектов региональной политики. Узбекистан географически разделен на пять регионов, где проживают соответствующие группы узбеков. Данное обстоятельство проявилось в делении узбекского общества на региональные группы: например, самаркандскую, ташкентскую, ферганскую, хорезмскую и кашкадарьинскую и др. Естественно, наблюдающийся регионализм отражается на составе политической элиты республики. Вследствие регионализма внутри узбекского этноса нет твердого единства, постоянно идет жесткое соперничество представителей разных регионов и в политической элите. Действующая централизованная система власти в Узбекистане серьезно ущемляет права и интересы региональной элиты. Среди отдельных представителей местной элиты в Коканде, Бухаре, Самарканде и Каракалпакии наблюдаются сепаратистские настроения. На наш взгляд, при определенных обстоятельствах регионализм может представлять большую угрозу для правящего режима. Таким образом, совершенно очевидно, что стабильность в Узбекистане напрямую зависит от действующего лидера – Ислама Каримова. Возможная смена лидера может повлечь за собой дестабилизацию ситуации внутри страны, что, следовательно, отразится на безопасности центральноазиатского региона в целом. Кроме наличия жесткого регионализма в Узбекистане имеет место растущая концентрация обнищавшего населения, что значительно увеличивает риск спадания государства в состояние хаоса и неопределенности. На сегодняшний день уровень плотности населения в ряде районов Узбекистана такой же, как в Бангладеш или в Южном Китае. По-прежнему существенной трудностью остается сохранение водного ресурса на юге страны, аграрный сектор которого остается зависимым от данного ресурса. Также в ряду проблем современного Узбекистана, следует выделить массовую безработицу, этнические противоречия (в стране проживают крупные диаспоры казахов, таджиков и др. этносов), а также экологическую проблему истощения почвы. Все эти факторы существенно ослабляют социально-политическую, экономическую ситуацию в Республике Узбекистан. Особое внимание следует уделить росту популярности зародившегося в Ферганской долине движения «Хизб-ут-Тахрир». В Таджикистане сторонников «Хизб-ут-Тахрир» часто рассматривают в качестве проводников узбекского влияния. В Кыргызстане, а с недавнего времени и в Казахстане у движения ярче выражена политическая окраска. Главная причина, по которой «Хизб-ут-Тахрир» укрепляет свои позиции, например, в Кыргызстане, – это всеобщая бедность. Причем с каждым годом ситуация в стране становится всё более безнадёжной, потому что власти фактически ничего не предпринимают, чтобы остановить обнищание населения. По подсчётам Всемирного банка, в прошлом году среднегодовые доходы в Кыргызстане составили 165 долларов на душу населения, тогда как прожиточный минимум оценивался почти в 300 долларов. Более двух третей населения страны вообще вынуждены довольствоваться суммой в семь или даже меньше долларов в месяц. Кроме того, современное киргизское общество также как и узбекское характеризуется расслоением 101 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ одновременно по региональному (на северных и южных киргизов) и по родовому признакам. В целом, существующая в Кыргызстане политическая система отличается неустойчивостью, растет недоверие населения к слабой власти. Следовательно, мы можем утверждать, что в Кыргызстане наблюдается кризис политического управления. Существенно нормализовалась ситуация в Таджикистане, который пережил затяжную гражданскую войну. Стабилизация внутриполитической обстановки была достигнута благодаря тому, что все кланы, ранее противостоявшие друг другу, заняли свои ниши в экономике страны. Другими словами был достигнут баланс интересов разных кланов и бывших полевых командиров. Сегодня вполне уверенно можно высказать надежду на то, что Таджикистан вступил в фазу своего позитивного роста. Особое место в ряду центрально-азиатских стран занимает Туркменистан, где произошла смена главы государства. В связи с уходом С. Ниязова перспективы развития этой страны обрисовать достаточно трудно. Безусловно, Туркменистан ждут большие перемены, но вопрос заключается в том, как они будут происходить. В противном случае, попытка законсервировать ситуацию в стране может привести к социальному взрыву. Что касается нашей страны, то Казахстан добился высоких результатов развития. За годы независимости произошла смена общественной системы, сформировалась новая государственность, изменились принципы и формы правления, создана новая политическая система, социальная структура, проведены кардинальные экономические реформы, преодолен экономический кризис первой половины и середины 1990-х годов, осуществлен переход к устойчивому, стабильному экономическому росту, и, наконец, Республика Казахстан утверждена как полноправный субъект системы международных отношений. «Спрессованность», насыщенность событий современной политической истории Казахстана, обусловлена осуществлением не только политической, но и экономической модернизации. Как и многие другие посткоммунистические страны, Казахстан не имел готовой базы развития рыночных отношений, не были сформированы основы рыночной экономики как одной из главных экономических предпосылок для демократизации. Анализируя прошедшие годы мы с гордостью можем констатировать, что Казахстан прошел успешный путь развития. Производство валового внутреннего продукта (ВВП) в стране за 1995-2005 гг. увеличилось в 1,7 раза (на 69,7%) и в 2005 г. превысило уровень 1990 г. на 13,5%. Показатели, достигнутые нами за этот период, действительно впечатляют. С марта по декабрь 1995 г., Президентом было издано 134 указа, имеющих силу закона, и более 60 указов, ратифицирующих международные договоры, давшие мощный импульс реформам, движению страны вперед. В тоже время, в данном обзоре я хотел бы выделить три серьезные проблемы. Во-первых, сырьевая направленность нашей экономики – Казахстан по-прежнему не экспортирует готовой продукции, ограничиваясь лишь продажей сырья внешним потребителям. Во-вторых, в стране скопилось огромное количество денежной массы, которая существенно стимулирует рост цен на внутреннем рынке. Данная проблема не была преодолена даже в результате 102 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ инвестирования 18 млрд. долларов Казахстаном в экономики других государств. В-третьих, в стране развита коррупция, которая имеет массовый характер и ослабляет государственную власть. Анализируя существующий комплекс проблем в регионе Центральной Азии, следует вспомнить, что до сих пор Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан и Узбекистан не завершили юридическое оформление государственных границ, непростая ситуация сложилась в вопросах совместного водопользования, формирования энергетического консорциума, развития транспортного потенциала региона. Необходимо учитывать нестабильную военно-политическую обстановку в соседнем Афганистане. В результате обострилась необходимость практического взаимодействия по ликвидации угроз, исходящих от экстремизма, трафика наркотиков, людей, других транснациональных проблем. Факторы дестабилизации, знакомые Центральной Азии по предыдущему десятилетию, - экстремизм, наркотрафик, торговля оружием и людьми приобретают новые масштабы и качество, заставляя общества, государства и международные организации объединять усилия перед лицом возрастающих опасностей, искать пути укрепления безопасности в нашем регионе. Серьезной угрозой для центрально-азиатских стран является незаконный оборот наркотических средств и прекурсоров. Начиная с конца 1990-х гг. ЦА стала главным маршрутом наркотрафика для западных и восточных рынков. Это вызвано и внешними, и внутренними причинами. Традиционно основными маршрутами наркотрафика были Таджикистан и Туркменистан. Ряд исследователей считают, что нашему региону грозит перспектива стать мировым центром наркоторговли. А если учесть тот факт, что в обозримой перспективе маловероятно качественное улучшение экономических показателей стран «юга» региона, то становится очевидным, что уровень политической энтропии как минимум останется на нынешнем, довольно высоком, уровне, а вероятнее всего, начнет расти. В этой связи стоит отметить, что и уровень нестабильности в южном субрегионе будет также повышаться. Более подробно хотелось бы остановиться на интересах крупнейших мировых держав в Центральной Азии – Китая, России и США. Основа российских интересов – стремление к сохранению особых отношений между Россией и Центральной Азией в политической, экономической, оборонной, культурной и даже языковой сферах. Конечная цель российской политики в регионе состоит в интеграции в экономике, политике и обеспечении безопасности. Кроме того, в Центральной Азии проживает большое количество русских, что обусловливает особые интересы России. Стратегические интересы Китая в центрально-азиатском регионе, прежде всего, базируются на том, что Центральная Азия является стратегическим тылом Китая. Кроме того, Китай развивает экономическое сотрудничество со странами Центральной Азии в целях превращения ее в один из основных источников импорта энергоресурсов. В первые годы после коллапса Советского Союза интересы США в Центральной Азии еще не были окончательно сформулированы. События 11 сентября 2001 г. значительно увеличили значимость Центральной Азии во 103 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ внешней политике США. Один из главных интересов США сводится к борьбе с международным терроризмом, а Центральная Азия приобрела в этом смысле особое значение. Регион окружен территориями, на которых активны международные террористы. Как известно, важной частью стратегической идеологии США является контроль над мировыми энергоресурсами. Следовательно, второй аспект – это контроль над энергоресурсами Каспийского бассейна. Стремление США к контролю над энергоносителями объясняется не только желанием полностью обеспечить внутренние потребности. Энергоносители можно использовать как мощное средство давления в международных делах. Третий вектор интересов США заключается в стратегических геополитических намерениях. Сегодня Америка вторглась в традиционную сферу влияния России. Что касается Китая, то Соединенные Штаты появились прямо в тылу, максимально приблизившись к границам. Военные базы дают американцам возможность мониторинга, ограничения роста влияния Китая и России, стимулирования независимого от России политического курса центральноазиатских государств, недопущения создания Россией и Китаем союзов, имеющих антиамериканскую направленность. Наличие общих интересов в Центральной Азии Китая, России и США не означает, что сотрудничество между ними может непрерывно углубляться. Вопервых, если трехстороннее сотрудничество состоится, оно будет носить пассивный или вынужденный характер. Во-вторых, в регионе существуют структурные противоречия между Китаем, Россией и США. Имеются две противоположные зоны: в одной из них их интересы совпадают, а в другой расходятся. Это и обусловливает сложность отношений между тремя державами. Принципиальный акцент в своем выступлении я хотел бы сделать на сотрудничестве стран Центральной Азии с Индией. Индия – это страна с серьезным политическим и военным весом. На наш взгляд, Индия, обладающая таким значительным потенциалом, недостаточно представлена в регионе Центральной Азии, хотя и может активно участвовать в развитии национальных экономик регулировании геополитической ситуации. В начале 1990-х годов во внешнеполитической стратегии Индии появилось новое направление – Центральная Азия. О важности, придаваемой индийским руководством развитию отношений с Центральной Азией, свидетельствует инициатива так называемого «Нового Шелкового пути индийской внешней политики», направленная на дальнейшее укрепление сотрудничества с центрально-азиатским регионом. Для Индии, и это открыто признается индийской стороной, страны Центральной Азии являются огромным потенциальным рынком сбыта промышленной продукции, а также перспективным источником топливно-энергетических ресурсов и полезных ископаемых, прежде всего, цветных и драгоценных металлов, особенно золота (Индия, как известно, крупнейший мировой потребитель золота). Причем, судя по результатам многочисленных встреч на различных уровнях, такое взаимодействие отвечает интересам обеих сторон. Не следует забывать также, что центрально-азиатский регион является весьма удобным «коридором» для транспортировки индийских товаров в Россию, страны СНГ и другие государства Европы. 104 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ К сожалению, пока доля Индии в торговле стран Центральной Азии крайне низка и составляет менее 1 % нашего совокупного товарооборота. Главной причиной слабого присутствия индийских компаний на центральноазиатском рынке являются естественные транспортные и коммуникационные трудности, поскольку Индия не граничит ни с одной из республик, а наши страны не имеют выхода к океану. Ситуация в инвестиционной сфере сотрудничества со странами Центральной Азии также представляется далекой от благополучия. За десять лет нашим странам были открыты кредитные линии суммарно на 80 млн. долл., однако ввиду незначительности суммы это следует расценивать лишь как политический жест доброй воли. Характерно, что в Кыргызстане их даже не полностью освоили. В этой связи в последние годы были предприняты шаги, стимулирующие инвестиции индийских компаний в экономику стран Центральной Азии. Так, в 2000 г. было решено ежегодно организовывать по одному пилотному проекту в каждой центрально-азиатской стране. Наиболее перспективным для Индии, с точки зрения инвестиционных возможностей, представляется сотрудничество в области энергетики, поскольку Казахстан, Туркменистан и Узбекистан располагают богатыми запасами нефти и газа, а Кыргызстан и Таджикистан – гидроресурсами. Надеемся, что в обозримой перспективе укрепление связей со странами Центральной Азии будет оставаться приоритетным направлением внешней политики Индии, причем ее интересы в этом регионе не будут ограничиваться только экономической сферой, в дальнейшем все большее значение будут приобретать соображения безопасности и стратегические интересы. В то же время хотелось бы особенно подчеркнуть, что в последние годы существенно возросли роль, престиж и влияние Казахстана в Центральной Азии. Мы доказали, что в определенных кризисных ситуациях (например, смена власти в Кыргызстане) способны практически на равных участвовать в урегулировании региональных кризисов. Причины возрастания международного веса Республики Казахстан лежат как в очевидном экономическом прогрессе страны, успехе проведенных реформ, консолидации элит и в целом национальном подъеме в обществе, так и в неблагополучном положении – внутриполитическом, экономическом и международном – наших соседей по региону. В этой связи особую обеспокоенность вызывает кризис интеграционного процесса центрально-азиатских государств. Одной из основных причин, сдерживающих развитие отношений государств центрально-азиатского региона, являлись различия в темпах реализации рыночных преобразований экономик этих стран, уровне государственного регулирования производственнохозяйственной и финансовой сферы. Это касается и реформирования политических структур. По сути, уровни политического и экономического развития государств в первое десятилетие своего независимого существования значительно различались, что способствовало неоднородности региона. В результате, к началу нового тысячелетия уже можно было говорить о существенных различиях в политической и экономической сферах сформировавшихся государств, что только усугубило нестабильность в регионе и вокруг него. 105 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Политика Казахстана в последние годы сводилась к более или менее адекватному и своевременному реагированию на процессы, происходящие в регионе. От развития ситуации в Центральной Азии и от взаимоотношений Казахстана с южными соседями напрямую зависят решения таких жизненно важных для национальной безопасности вопросов, как обеспечение южных районов страны водными ресурсами и электроэнергией, борьба с наркотрафиком и незаконной миграцией, экспортом религиозного экстремизма. Очевидно, что страны Центральной Азии входят в зону жизненно важных интересов нашего государства, поскольку представляют собой потенциальный рынок сбыта казахстанской продукции, являются местом проживания большого количества этнических казахов, а значительная часть товарооборота этих стран с другими государствами осуществляется путем транзита через казахстанскую территорию. Следует также иметь в виду необходимость обеспечения стабильности и безопасности в регионе, без которых невозможно обеспечить устойчивое развитие государств Центральной Азии. Глобальность поставленных целей требует объединения усилий всех стран Центральной Азии. Поэтому с первых дней независимости Казахстан последовательно выступал за развитие интеграционных процессов в регионе, что, в свою очередь, дает возможность наряду с международными центрами влияния участвовать в укреплении здесь своего влияния. В настоящее время все государства региона участвуют в сложной стратегической трансформации Евразии, которая вызвана теми процессами, которые происходят как на региональном, так и на глобальном уровнях. Как и прежде сохраняется высокая степень взаимозависимости угроз и противоречий, имеющих внутрирегиональный и внутригосударственный характер, с внешнеполитическим и геополитическим влиянием. На наш взгляд, острый внутрирегиональный кризис способен вызвать масштабное вмешательство извне, и наоборот, внешнее вмешательство способно спровоцировать негативное развитие событий в отдельных странах и в регионе в целом. Перспективы Современный Казахстан изначально позиционировал себя в качестве неизменной географической и исторической части Центральной Азии. Политический истеблишмент республики также четко осознает, что, будучи субконтинентом, не имеющим выхода к морю, успех его стратегического расположения в качестве моста между крупнейшими евразийскими центрами зависит от развития эффективной инфраструктуры на консолидированных началах, что только это может связывать его с остальным миром на конкурентной основе. Имея рынок емкостью в 55 млн. населения, достаточное количество природных и энергетических ресурсов, развитую аграрную базу единая Центральная Азия при должном обмене капиталом, людьми и технологиями могла бы повторить модель Европейского Союза со всеми вытекающими отсюда положительными последствиями. Именно поэтому в стратегию развития Казахстана изначально были заложены императивы объединения на региональном уровне. Еще в конце прошлого столетия Президентом РК Н.А. Назарбаевым перед интеллектуалами Казахстана, Кыргызстана, Таджикистана и Узбекистана для размышлений была 106 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ поставлена альтернатива: «От нас с вами зависит, будет ли Центральная Азия и ее независимые государства рассматриваться как случайный осколок от развалившейся государственности или как целостный регион со своей исторической перспективой».200 Следующим шагом явилось прагматическое предложение к объединению по формату чисто хозяйственных интересов на основе объединения углеводородных ресурсных баз Узбекистана, Туркменистана и Казахстана, а также водно-энергетических потенциалов Таджикистана и Кыргызстана. Учитывая разрывы и отставания в экономическом развитии республик, лидером Казахстана была предложена доктрина «разноуровневой и разноскоростной интеграции». В ее основу легли те же принципы взаимовыгодного сотрудничества на основе рыночных отношений, но уже отягощенного императивами мировой экономики. «Подготовиться в рамках региональной интеграции к более мягкой адаптации к глобальным рынкам – это абсолютно корректный и оправданный ход», - призывал в 2004 году Н.А. Назарбаев.201 Последним по хронологии в этом агитационном марафоне явилось озвучивание идеи о создании Союза пяти стран Центральной Азии, подразумевающей единую стратегию как в политическом, оборонном, так и в экономическом измерениях, «как объективный и естественный процесс, обусловленный национальными интересами каждой из стран».202 С исторической точки зрения, взгляды Президента Республики Казахстан на геополитику в Центральной Азии сформировали целостную и сбалансированную стратегию интеграции на основе, прежде всего, взаимовыгодных экономических интересов, когда последовательное расширение товарообмена на паритетных началах сориентировало бы энергодобывающую отрасль на региональный рынок, а индустриальный сегмент каждой из республик – на долговременную реализацию программно-целевых территориальнопроизводственных комплексов. Проект позволил бы организовать производство таким образом, чтобы в минимальной степени находиться в зависимости от импорта той продукции, которую сейчас приходится завозить из дальнего зарубежья. Путем установления режима наибольшего благоприятствования в области налогообложения в пяти центрально-азиатских республиках, выработанного на основе межправительственных соглашений, стало бы возможным говорить о конкурентоспособности продукции с высокой добавленной стоимостью на уровне мирового товарообмена. Сама же по себе данная экономическая коалиция в кратчайшие сроки сформировала бы ёмкий рынок, который стимулировал переход на высокотехнологическое производство. Совместные действия в сфере внутреннего кредитооборота и маршрутов экспортного кредита укрепили бы позиции этих стран в сфере экономической безопасности, равно как и совместное регулирование в области экспорта стратегических материалов. Создание совместных предприятий и корпораций в различных секторах экономики на основе различных форм собственности придали бы импульс к формированию в регионе крупных транснациональных компаний, а выгодное географическое расположение Центральной Азии между мировыми фондовыми центрами способствовало бы экспансии региона на рынке 200 Нурсултан Назарбаев: Интеллигенция должна смотреть дальше политиков // Казахстанская правда. 1999. – 30 сентября. 201 Региональная интеграция и евразийство. Выступление Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева, Евразийский университет им. Л. Н. Гумилева // Казахстанская правда. – 2004. – 3 апреля. 202 Выступление Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева на открытии министерской встречи 63-й сессии ЭСКАТО (Алматы, 21 мая 2007 года) // Казахстанская правда. – 2007. – 22 мая. 107 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ценных бумаг с перспективой стать полноценными игроками в мировой экономике путем нахождения собственной ниши. Все эти мероприятия уже в достаточно успешной мере апробированы в Казахстане, но на уровне реформ в рамках одного государства. Учитывая различные показатели в социально-экономическом развитии центральноазиатских республик за последние годы, Казахстан в инициации данной экономической стратегии не усматривает каких-либо гегемонистских или меркантильных интересов для себя. Об этом свидетельствует хотя бы тот факт, что на реализацию данной интеграционной модели будет востребован венчурный капитал, отдачи от которого на ближайшую перспективу не ожидается. С другой стороны, неустанные усилия Н.А. Назарбаева по продвижению многосторонних интеграционных начал во внутрирегиональной политике также не может быть объяснено каким-либо голым альтруизмом. Глава Казахстана четко осознает, что братство республик не на словах, а на деле является жизненно важным вопросом, поскольку разрыв региональных связей не может быть подменен унифицирующими процессами глобализации. Обусловлено это интенсивно развивающимися мировыми процессами «слияния и поглощения» не только в сфере деловой активности. Региональное самосознание, как и этническая идентичность, претерпевает на фоне глобализации коренные системообразующие трансформации. Как отмечалось в 2006 г. на Международном научно-теоретическом семинаре «Мультикультурализм. Национализм. Идентичность», прошедшим в Киеве: «Национальные государства в их классическом понимании, сегодня уже не в состоянии в полной мере обеспечить собственный культурный суверенитет. Ведь 100-150 лет тому назад они строились на фундаменте сугубо этничности (язык – культура –территория), вместо этого сейчас, эту роль выполняет сложный синтез политических, экономических, ценностных, культурных, ментальных, информационных и других основ. Поэтому вполне вероятно, что ХХI век в истории человечества станет временем конкуренции идентичностей, или культурно-цивилизационных платформ».203 Это значит, что на смену понятию «этничности» в качестве консолидирующего начала заступает модифицированное его расширение в виде «идентичности». Это своеобразная адаптационная реакция на выработку системы глобальных балансов. Даже имея в качестве стратегического партнера одну из сверхдержав, страны Центральной Азии будут не в состоянии по одиночке играть роль несущей колонны уникальной культурно-цивилизационной платформы под названием «Центральная Азия». Также маловероятным представляется сепаратный шанс адекватно отвечать на вызовы времени с точки зрения экономического развития. Доктрина «нового регионализма в Центральной Азии» Н.А. Назарбаева только в настоящее время стала делать свои первые шаги в сторону практических действий. Скромные результаты многосторонних соглашений обуславливаются тем, что на сигналы обратной связи политические элиты других республик отвечают лишь декларативными заверениями, за которыми проглядывается инфантилизм в оценке стратегических перспектив региона. Однако, несмотря на эксцесс недальновидности коллег, политическое руководство Казахстана настойчиво и целенаправленно продвигает интеграционные инициативы, что свидетельствует об умении видеть перспективы на многие десятилетия вперед. 203 Преодолеть конфликт идентичностей... // День (Киев). – 2006. – 16 июня. – № 96. 108 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Ведь сама логика многовекового развития Центральной Азии свидетельствует о том, что после кратковременного по цивилизационным меркам периода размежевания неизменно наступают времена тесной консолидации на основе единой идентичности. Таковы императивы не только механизмов народной самозащиты, но и уроки истории, которая не прощает упущенные шансы. Так в чем же кроются причины и препятствия на пути к центральноазиатской интеграции? В качестве препятствующих моментов здесь фигурируют неэффективный менеджмент рынка, межэлитное соперничество, гетероскоростное продвижение реформ и т.д. В практическом плане достаточно вспомнить долговременный кризис реабилитации Аральского моря или несогласованный в этом пространстве переход на латиницу. В экономическом плане уже четко вырисовывается разделительная линия «север-юг», коренящаяся основное заблуждение строится на неправильной конструкции самой центральноазиатской идентичности как политической идентичности и унитаризме, которые должны якобы явиться основной предпосылкой для межгосударственной интеграции. С точки же зрения исторической ориентации центрально-азиатское тождество позиционируется на национально-государственном размежевании 1924 года. Иначе говоря, предварительным условием здесь выступает унификация правящих режимов на основе непроницаемости государственных границ. Помимо международных взаимосвязей, без ретроспективного обращения к широкому региональному контексту сегодня уже нельзя адекватно объяснить выходящие за локальные рамки процессы миграции, экологии, борьбы с преступностью, коммуникаций и экономической деятельности. Роль такой организации как СВМДА в данном случае значительно увеличивается, поскольку оно в состоянии дать представление о Центральной Азии как о как едином комплексе с высокой степенью интеграции в историко-культурном измерении с проекцией на современность. Расширение пространственных параметров в контексте общеазиатской политики способно выработать концептуально новую систему взглядов о многообразии социальных связей, торговых и финансовых потоков, о религиозных направлениях, ретрансляции знаний и культурных форм, развитии транспортных средств и т.д. Международная коалиция в данном случае могла бы реконструировать традиционное мировоззрение, определить основные культурные парадигмы центрально-азиатской идентичности, поскольку «невозможно понять какое-либо устройство вне того исторического процесса, в ходе которого оно было создано».204 Однако на сегодняшний день ни одна из традиционных идентичностей не может выдвинуться в качестве основы регионального интеграционизма, поскольку демиургом современной истории на центрально-азиатском пространстве выступает национальное тождество, основанное на известной сталинской «пятичленке», которая в условиях постимперского развития неизбежно ведет к усилению националистических проявлений и «имеет отношение не столько к реальной истории, сколько к структуре властных отношений».205 Задача в данном случае состоит в том, чтобы одновременно с 204 Berger P. L., Luckmann T. Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine Theorie der Wissenssoziologie (amerikanisch 1966). Mit einer Einleitung zur deutschen Ausgabe von H. Plessner. Übersetzt von M. Plessner. Frankfurt a. M., 1969. S. 58. 205 Scott J.W. History in crisis? The others' side of the story // American Historical Review. 1989. Vol. 94. N 3. P. 681. 109 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ развитием этнической идентичности выработать стратегию и по другим направлениям международной политики, которые не затрагивали бы болезненные на сегодняшний день вопросы национального суверенитета и национальной идеи. Это особенно актуально для Центральной Азии, так как «на протяжении столетий здесь формировались глубоко интегрированное единое геополитическое пространство, пространственно-временная общность, определившие исторические судьбы народов региона».206 Наиболее оптимальным вариантом переориентации явилась бы разработка стратегии развития Центральной Азии на основе общеазиатской истории, исповедующей принципы плюрализма и мультикультурализма. Тем более что данный подход означает не рассмотрение региона в рамках изолированной истории, а, как отмечали основатели школы "Анналов", подразумевает осмысление истории людей с различных точек зрения и с максимальной широтой охвата, которые жили в определенном регионе в определенное время.207 Более того, это обусловлено самим понятием идентификации, которая подразумевает ценностную самооценку личности по отношению к внешнему миру.208 Таким образом, стереотипное представление о Центральной Азии как об исключительно постсоветской зоне обитания тюрко-персидского демографического сегмента постепенно теряет свою значимость, поскольку «признаки идентичности встроены в символический универсум с его теоретическими легитимациями и видоизменяются вместе с характером последних».209 Под легитимацией или полномочиями следует понимать императив формирующейся глобализации, ее внеэкономической системы, от которой можно обособиться, став далекой периферией, но есть вероятность предложить ей что-либо свое, основываясь на уникальности исторического опыта Центральной Азии и мощных интеграционных потенциалов континентальной идентичности. Генеральной линией в этом отношении могла бы стать постмодернизация, как «новый тип перехода к будущему – модернизация на основе собственной традиционной идентичности»,210 которая органически вплетается в понятие «Меры доверия СВМДА», подразумевающий не только военно-политический, но и гуманитарный аспект предотвращения напряженных отношений. Взятые все вместе эти и другие инструменты в Алматинском Акте, на основе которого выработана юридическая база всеобъемлющей системы азиатской безопасности, актуализируют проблему масштаба Центральной Азии как регионального субъекта на общей и неделимой территории в Азии, где все страны будут мирно сосуществовать, а их народы будут жить в условиях мира, свободы и процветания. 206 История Казахстана и Центральной Азии. Алматы, 2001. С. 6. См.: Блок М. Апология истории или ремесло историка. М., 1986. 208 Социальная идентификация личности. М., 1993. С. 96. 209 Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование реальности. Трактат по социологии знания. М.: Academia-Центр, 1995. С. 281. 210 Федотова В.Г. Типология модернизаций и способов их изучения. // Вопросы философии. 2000. № 4. С. 24. 207 110 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СУВЕРЕНИТЕТ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ К. Валиева* Процесс глобализации политического, экономического и цивилизационного пространств, появление новых надгосударственных акторов на международной арене становятся все более закономерной особенностью мирового политического процесса. Феномен глобализации, преобразуя современный мировой порядок, реконструирует традиционную систему международных политических и экономических отношений и во многом меняет традиционное восприятие и понимание роли государства и значения его формального атрибута – государственного суверенитета. В наши дни основой мировой политики уже не являются исключительно отношения между государствами. Многообразие участников, видов и каналов взаимодействия между ними вытесняют государство из центра международного общения, способствуют трансформации такого общения из «интернационального», то есть межгосударственного в «транснациональное», осуществляющееся помимо и без участия государств. В этих условиях в современной политической науке отмечается резкий подъем интереса к проблеме трансформации («кризиса» или «девальвации») государственного суверенитета и концепции, трактующие суверенитет как неделимую, неограниченную, исключительную и бессрочную форму публичной власти, воплощенную в пределах отдельного государства, становятся уже неактуальными. Глобализация представляет собой процесс расширения, углубления и ускорения мирового сотрудничества, затрагивающий все аспекты современной социальной жизни - от финансово-экономической до культурно-духовной. Вместе с глобальным рынком и глобальным кругооборотом производства возникает и глобальный порядок – новая логика и структура управления, то есть новый вид суверенитета. Слабеющий суверенитет национальных государств и их возрастающая неспособность к регулированию экономических, политических, культурных обменов являются фактически одними из важнейших признаков становления нового глобального миропорядка. В научной литературе заявляют о себе три основные школы, каждая из которой, пытаясь понять и объяснить глобализацию, дает собственную оценку этому феномену. Это - гиперглобалисты, скептики и трансформисты. Для гиперглобалистов, современная глобализация – это появление нового мирового порядка, при котором полномочия и легитимность национального государства ставятся под вопрос, поскольку национальные правительства теряют способность контролировать то, что происходит внутри их собственных границ. Политическая власть денационализируется, и национальные государства, чего бы ни требовали интересы внутренней политики, все больше становятся * Аспирантка Института Философии и Политико-Правовых Исследований НАНА , Bakü, Azerbaycan 111 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ «разновидностью переходной организации для управления экономическими процессами». Скептики, опираясь на исключительно экономическое представление о глобализации, не разделяют мнения о том, что глобализация утверждает новый мировой порядок, при котором национальному государству отводится скромная роль, а власть национальных правительств или государственный суверенитет разрушаются глобальным управлением. Скептики едины во мнении, что, какими бы ни были направляющие силы интернационализации, она все равно усиливает неравенство между Севером и Югом, маргинализацию менее развитых государств. Если международные экономические условия могут ослаблять усилия национальных правительств, то это не означает, что они вообще лишаются возможности действовать. В основе аргументов трансформистов лежит убеждение в том, что глобализация – это основная движущая сила, стоящая за бурными социальными, политическими и экономическими переменами, которые преобразуют форму современного общества и мирового порядка. Она перестраивает, переиначивает власть, функции и полномочия национальных правительств. Не отрицая того, что государства по-прежнему остаются суверенными, трансформисты доказывают, что их власть в той или иной мере зависит от институтов международного правления и международного права. Государства уже не обладают исключительным правом распоряжаться тем, что происходит в пределах их собственных границ. В качестве примера приводится деятельность Европейского Союза, где суверенная власть разделена между национальными, местными и интернациональными органами, а также деятельность Всемирной Организации Торговли. Таким образом, гиперглобалисты предвещают конец национального государства, скептики считают, что интернационализация зависит от государственного согласия и поддержки, а трансформисты утверждают, что глобализация не удаляет, а всего лишь трансформируя, ограничивает государственный суверенитет. Государство на протяжении всей новой истории до последнего времени оставалось наиболее эффективной во всех отношениях формой организации общества. На его уровне принимались всегда основные политико-экономические решения, затрагивающие производство, распределение и использование различных ресурсов; обеспечивались различные направления национальной безопасности, определялись основные направления и инструменты экономической политики, поддерживался баланс между экономически эффективным и социально справедливым развитием общества. Этот баланс нарушает глобализация, поскольку возникает несоответствие реальных полномочий между традиционными государственными институтами принятия решений и новыми центрами, контролирующими необходимые для их реализации основные ресурсы и экономические процессы. Равновесие все больше изменяется в пользу международного регулирования с делегированием нарастающего объема полномочий от государства наднациональным политическим и экономическим органам. Формирование новой структуры мирового общения перестает быть результатом только межгосударственных договоренностей, а сами 112 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ межгосударственные отношения и институты уступают место новым сетевым субъектам глобальной системы международных отношений. С крушением двухполюсного мира процесс добровольной передачи прав надгосударственным органам и транснациональным воспроизводственным ядрам стал более открытым и резко ускорился. Таким образом, современные глобализационные процессы стимулируют как добровольную, так и вынужденную передачу власти: по вертикали – наднациональным институтам и региональным правительствам, по горизонтали – рыночным силам. Такие организации, как ЕС, МВФ, ВТО, ОПЕК и ряд других, принимая на себя некоторые функции, делегируемые им отдельными государствами, фактически ограничивают их суверенитет. Европейский Союз, к примеру, является наиболее ярким примером вертикальной передачи власти общеевропейским наднациональным и субнациональным структурам. В современной Европе этот процесс проявился с особой силой в двух направлениях. Во-первых, это усиление надгосударственной власти в рамках ЕС, когда государства его составляющие, фактически «делятся» частями своего суверенитета с наднациональными органами Евросоюза. Параллельно этому процессу размывания государственного суверенитета «сверху», а от части и вследствие его, в рамках ЕС можно наблюдать и точно такую же тенденцию, происходящую уже «снизу», со стороны административных и исторически сложившихся регионов внутри национальных государств Европейского Союза. Таким образом, в современной Европе складывается концепция «многоуровневой политики», которая включает уже не один, а три относительно самостоятельных центра власти: «наднациональный» (Европейский Союз), «национальный» (государства-члены), и «субнациональный» уровень в лице органов регионального управления. Обратной стороной феномена глобализация стало обострение проблемы национальных интересов и проблемы самоидентификации, что в свою очередь также обладает огромным потенциалом подрыва основ государственного суверенитета. В этом смысле глобализация, заключающая в себе как центростремительные, так и центробежные тенденции, обусловила как региональную и международную интеграция, так и дезинтеграцию. Распад СССР, Югославии, а в дальнейшем усиление тенденция внутригосударственного расчленения в этих новообразованных государствах (Косово, Нагорный Карабах, Приднестровье, Южная Осетия, Абхазия и др.) являются наглядными примерами явления дезинтеграции. В современной Европе эта тенденция также проявляется, как было отмечено выше, в рамках так называемой концепции «Европа регионов» в соответствии с принципом субсидиарности. Еще одним проявлением глобализации стал процесс децентрализации и даже вымывания (hollowing out) государственной власти, что приводит не просто к изменению роли государственных институтов, но и к появлению новых методов административно-политического управления (то, что было названо «глобальной квазигосударственностью»). Именно в этом направлении складывается новая модель и новое содержание суверенитета. Появляются так называемые постсуверенные или теряющие свою суверенность государства. Одна из категорий и одновременно новая концепция, отражающая и осмысливающая этот общий тренд развития в сфере государственного управления – “Governance”, которое нередко противопоставляется термину “Government”. 113 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Как просматриваются на фоне этих тенденций проблемы государственного суверенитета в странах Центральной Азии и Южного Кавказа? Обсуждая данный вопрос, отметим, что в отличие от Запада, который вступил в постмодернизационную эру сдвига в сторону нового типа глобальной общности, в этих странах глобализация реализуется скорее как рамка, фон, задающая общую тональность их существования. Страны региона, также как и все постсоветское пространство, как представляется, вступает в эпоху «нового времени», то есть ту, с которой развитые страны Запада расстаются. Следовательно, в странах Центральной Азии и Южного Кавказа и проблема суверенитета в глобализирующемся мире приобрела несколько иной смысл. Период становления государственности и укрепления суверенитета в этих странах практически совпал с процессом эволюции роли и значения государства как социально-политического института вообще и государственного суверенитета в частности. Другими словами, процесс обретения и укрепления суверенитета стран Центральной Азии и Южного Кавказа совпал с периодом девальвации понятия «суверенитет» в традиционном его толковании. Представляется, что постсоветскому варианту государственного суверенитета присущи основные черты зрелого уровня Вестфальской модели. Эти страны небезболезненно переживает эрозию Ялтинско-Потсдамской системы международных отношений. Это определяется целым рядом причин, которые связаны как с современным периодом их развития, так и с их историей. Для этих стран характерно стремление к иерархическому типу управления, в отличие от демократического управления, предполагающего сложные механизмы согласования интересов, и «нерасчлененность власти» - восприятие государства и общества как некой единой субстанции, наконец, понимание самой власти как чего-то неделимого и неструктурированного. Это связано еще и с тем, что в течение последних 15 лет страны региона переживали сложные времена, связанные с переходным периодом. Очевидно, что в любом государстве внутриполитическое, социальное, экономическое реформирование идет непросто. После более чем 10-летнего периода реформ множество проблем в экономике, политической, общественной жизни, социальных отношениях продолжают оставаться: этнические конфликты, коррупция, инфляция, антидемократическое правление и слабые институты гражданского общества. Все эти негативные процессы породили в настроениях населения, в общественном мнении все более выраженную потребность в «наведении порядка», укреплении государственной власти и усилении его суверенитета. По этой причине позитивно воспринимаются решительные действия, в которых демонстрируется сила и независимость государства. Не следует также игнорировать тот факт, что в регионе существует объективная потребность сохранения национального государства как центра консолидации и развития культуры и поддержания национальной идентичности. В подавляющем большинстве стран именно государство продолжает оставаться несущей конструкцией национальной идентичности, и для них национальное государство представляет особую ценность. В этом пространстве прослеживается парадоксальное сочетание двух противоположных тенденций: с одной стороны, вовлеченность в процесс глобализации, открытость потокам иностранных инвестиций, интеграция в глобальное политико-экономическое пространство, которое, несомненно, 114 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ограничивает их самостоятельность, и устойчивое стремлении к укреплению государственного суверенитета и усилению роли государства – с другой. Как известно, участие государств в различных региональных политических и экономических объединениях становится средством обеспечения безопасности и конкурентоспособности в новой формирующейся структуре мирового сообщества. Регион Южного Кавказа и Центральной Азии как часть постсоветского пространства также изобилует интеграционными структурами ГУАМ, ОЧЭС, ШОС, ОДКБ, ЕврАзЭС, СНГ. Важным фактором региональной интеграции является наличие в регионе огромных запасов природных ресурсов, в том числе углеводородов. Вследствие этого возрастает международное значение региона, играющего важную роль в обеспечении энергетической безопасности различных стран и регионов мира. Регион Южного Кавказа и Центральной Азии обладает также огромным транзитно-транспортным потенциалом. Он находится на перекрестке важнейших сухопутных и морских торговых путей, соединяющих Восток и Запад, Север и Юг. Страны региона стали неотъемлемой частью глобальных энергетических проектов. Очевидно, что эти и многие другие предпосылки могут стать действенными факторами интеграции лишь при наличии политической воли «расстаться» с руководителей всех государств региона частично государственным суверенитетом. Именно поэтому в регионе все интеграционные объединения представляет собой типичный «слабый» союз, обладают структурой без полномочных наднациональных органов. Существующие интеграционные объединения в регионе убедительно показывают, насколько тяжело молодым государствам даже обсуждать перспективы передачи центральным союзным органам каких бы то ни было своих полномочий, даже самых ограниченных и сугубо экономических. В свете опыта ЕС более перспективным может оказаться движение через реализацию не тотальных, а секторальных – прежде всего торгово-экономических – «целевых» проектов, формирование функциональных объединений «по интересам», подобных Евразийскому экономическому сообществу. Несмотря на глубокие и многочисленные изменения, происходящие в мире в последние полтора десятилетия, государственный суверенитет остается основой конституционного строя большинства государств. В отличие от ситуации, сложившейся после заключения Вестфальского мира в 1648 году, сегодня объем суверенитета демократических правовых государств существенно ограничен внутренними и внешними факторами, а также правовыми нормами. Однако положения, закрепленные вестфальскими мирными договорами, остаются незыблемыми, в том числе и для стран постсоветского пространства: верховенство, независимость и самостоятельность государственной власти на территории государства, независимость в международном общении, обеспечение целостности и неприкосновенности территории. Таким образом, несмотря на изменение природы функционирования государств в регионе Южного Кавказа и Центральной Азии, они были и останутся главными игроками во внутренних и международных делах. Глобализация не «не отменяет» институт государства, не ведет к его отмиранию, но ставит перед ними новые задачи и открывает новые перспективы. 115 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ II. CHANGING CENTRAL ASIAN ECONOMIES IN THE ERA OF GLOBALIZATION - I KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE DEĞİŞEN ORTA ASYA EKONOMİLERİ - I ИЗМЕНЕНИЕ ЭКОНОМИКИ СРЕДНЕЙ АЗИИ В ПРОЦЕССЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ В - I 116 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KÜRESELLEŞMENİN DARALTTIĞI EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE HAK EROZYONLARI Zehra Gönül Balkır* Kerem Çolak** Berfu Güler*** 1. Giriş Yeni Dünya Düzeni ve onun ekonomik altyapısını oluşturan küreselleşme rüzgârlarıyla birlikte kapitalizmin yapısal sorunlarının; hukuksal mekanizmalar ve kurumsal araçlarla giderilmeye çalışıldığı bir dönemden geçilmektedir. Küreselleşmeyle birlikte çalışanların ekonomik ve sosyal haklarının sınırlandırılmasına yönelik hukuksal düzenlemeler, yeni sorun başlangıçları yaratacak gibi görünmektedir. Bu çalışmada, öncelikle küreselleşmeyle yaratılan yenidünya düzeninde; küresel rekabet koşulları altında çalışanların ekonomik ve sosyal hak ve özgürlüklerinin; iş hukukunun kurumsal araçları eliyle, nasıl daraltıldığı üzerinde durulacaktır. 2. Küreselleşmenin Dayattığı Yeni Dünya Düzeni 2.1. Dünya Piyasa Ekonomilerinin Küreselleşmesi 21. yüzyılın başlangıç yılları, dünyada önceden kestirilemeyen kapsamlı, ayrıntılı ve hızlı bir değişim yaşandığını göstermektedir. Bu değişimde; sanayi toplumundan bilgi toplumuna, fordist üretimden esnek üretime, ulus devletler dünyasından küreselleşmiş dünyaya ve modernist düşünceden post modernist düşünceye geçişler, en çok dikkat çeken temel süreçler olarak görülmektedir. Toplumlar bu süreçte ortaya çıkan yıpranmalar karşısında sürekli olarak arayışlar içine girmektedirler. Bu yeni anlayış finansal ve endüstriyel pazarların küreselleşmesi, merkantilizmden serbest ticarete, Keynesyen yaklaşımdan monetarizme ve neoliberalizme, açık ya da örtülü güdümlülükten piyasa ağırlıklı çözümlere doğru; bir dönüşümün yaşanmasına neden olmaktadır. Küreselleşmenin bir başka boyutu da, ortaya çıkarmış olduğu "olgusal küçülme"dir. Özellikle teknolojik gelişmelerle her anlamda ortadan kalkmış olan uzaklık kavramı, yeni bir algılayışı ve etkileşim sürecini de başlatmıştır. Naklen izlenen savaşlardan birbirlerini eş zamanlı izleyen borsalara kadar, tüm yeni dünya dinamikleri; küreselleşmenin yarattığı yeni olgularla süreç içinde dünyada küçülerek küresel bir köye dönüşmekte ve bire bir etkileşim artmaktadır. * TC. Kocaeli Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Dekanı, İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku ABD. Öğretim Üyesi, Prof.Dr. ** TC. Kocaeli Üniversitesi, Hukuk Fakültesi ve Kandıra MYO, Öğr. Gör. *** TC. Kocaeli Üniversitesi, Hukuk Fakültesi , İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku ABD. Öğr. Gör . 117 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Yeni ekonomik gelişmeler siyasi otoriteden, sadece piyasanın yapmak istediği veya yapamadığı faaliyetlerde yoğunlaşmasını ve üretimle ilgili kararların piyasaya bırakılmasını talep etmektedir. Uluslararası boyuttaki şirketler, yeni teknolojinin sunduğu olanaklara ve dünyanın dört bir yanında kurdukları ortaklıklara bağlı olarak çok hızlı karar alabilmektedirler. Bu nedenlerle yatırım yapılacak yeni mekânlar için iletişim ve ulaşım olanakları ön koşul olarak aranmaktadır (Işıktaç, 2004;311). Genelde uluslararası güçler ve özelde küreselleşmiş piyasa ekonomisi, devletin hem iç hem de dış politikadaki serbestliğini kesin biçimde sınırlandırmaya çalışmaktadır. 1970'li yıllara kadar, dünya kapitalist sistemi, yaygın ve sınır tanımayan bir dünya ekonomisi ve birbirinden bağımsız ulus devletlerden oluşan bir politik düzeyin birbirine eklenmesi biçiminde gelişmiştir. Uluslararası örgütlerin, özellikle de siyasal ya da siyasal-ekonomik örgütlerin hem sayısının hem de etkinliğinin artması özel bir önem taşımaktadır. Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği bunlar içinde seçilmektedir. Koşullara rağmen dünya ekonomisi ulus devlet içinde biçimlenmektedir. Bu nedenle de dünya ekonomisi daha çok ulusal kapitalizmlerin eklemlenmesi ile oluşan bir dünya ekonomik sistemi görünümündedir. Dünya kapitalizmi ulusal kapitalizmlerin bir toplamı olmanın ötesinde; tüm dünyayı kendi üretim alanı olarak gören, tüm kaynakların kullanımını ekonomik çıkarlarına en uygun şekilde örgütlemek isteyen, kendi hareketliliğine engel tanımayan şirketlerden oluşan bir sisteme dönüşürken; artık ulusal işleyişe değil, küresel işleyişe sahip bir dünya ekonomisine yükselmektedir. (Işıktaç, 2004;311). Küreselleşme ile bütün dünyayı içine alacak bir serbest ticaret rejimi yaratılma sürecinde, öncelikle uluslararası ticaretin ve sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi yönünde önemli gelişmelerin ortaya çıkmasına rağmen, dünyada tek yanlı bağımlılık ilişkileri halen değişmeden devam etmektedir. Küreselleşme programının en önemli uygulama hedefleri sosyal devletin tasfiyesi; yani özelleştirmedir. Küreselleşme bugün tüm dünyada gerçek bir belirleyici unsur olarak varlığını her alanda hissettirmektedir. Sermayenin dünya ölçeğinde yayılmasına kimse engel olamamakta; bu süreçte uluslararası kuruluşlar da çok etkin olmaktadırlar. Dünya Ticaret Örgütü, ABD'nin Seattle kentinden dünya ticaretini yönetmekte, Birleşmiş Milletler tüm dünyada barışın teminatı olmaya çalışmakta, Avrupa Birliği ise çevre politikalarından ilaç üretimine kadar Avrupa'da bir çok alanda öncü rol oynamaktadır (Özer, 2008;26). Küreselleşmenin bu denli yaygınlaşmasında; siyasal alanın sınırlarının açıkça belirlendiği topraklarda egemen birimlerin yönettiği ve uluslar üstü düzeyde hareket yeteneğine sahip olduğu ölçüde, büyük devletlerin küresel özelliğinin olması, kapitalizmin ekonomik düzene ilişkin kökten küreselleştirici rolünün bulunması ve bilgi akışının süreklileştirilerek, düşüncelerin hızla yayılmasını sağlayan küresel bir toplumun ortaya çıkarılması projesine olan güven, çok etkili olmuştur 2.2.Küreselleşme Sürecinde Rekabet Bağımlılığının Artması Oldukça kapsamlı olan küreselleşme; İç pazarlarda faaliyet aşaması, uluslararası faaliyet aşaması, çok uluslaşma aşaması, küresel aşama olmak üzere dört aşamadan geçerek gerçekleşmektedir. Bu süreçte; kuruluşların, kendi ülkelerinden çok; üretim kaynaklarını ve insan gücünü, en rasyonel koşullarda; nerede sağladıkları, en düşük maliyet düzeyi ve müşteri için; en uygun kaliteyi, nasıl buldukları ve tüm ülkeler için; küresel anlamda üretimde bulunarak, nasıl pazarlama yapacakları sorgulanmaya başlanmıştır. Önemli olan; hangi ülkeler en düşük maliyetle, en uygun kalitede ve 118 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ çeşitlilikte üretim olanağı sunuyorlarsa ve en iyi fırsatı sağlıyorlarsa, üretimin o ülkeye veya ülkelere kaydırılıp, üretilen ürünlerin küresel çapta pazarlanması olup; artık devletleri; etkin ekonomi politikaları geliştirmede başarısız kılan, küresel ticaret anlayışının sürekli artması gündemdedir. Yeni dönemde çok uluslu şirketler ve dünya pazarları; uluslararası ilişkilerde, devletlerden daha güçlü konumda olup; küreselleşme, bu yeni güçler eliyle; etkin bir şekilde yönetilmektedir (Özer, 2008;27). Ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sınırlar dışına taşarak dünya geneline yayılması anlamına gelen küreselleşme, bu şekilde ülkeler arasında fiziksel ve ekonomik egemenlikleri en aza indirmekte, bunun sonucunda teknolojide ve iletişimde meydana gelen büyük ilerlemelerin etkileyip yönlendirdiği süreçler, küreselleşme ile şekillenmektedir. Her ülke dünya ekonomisi ile bütünleşirken daha avantajlı bir konum yakalamak istemekte ve bu eğilimler esas olarak devlet politikası biçiminde yansımaktadır. Buna karşılık, küreselleşme süreci içinde kimin nasıl bütünleşeceği ve bütünleşme içindeki konumunun ne olacağı kararları, özellikle uluslararasılaşmış mali sermaye tarafından verilmektedir. Serbest ticaretin iki taraf için de yararlı olması, eşit düzeyde rekabet kapasitesini gerektirmektedir. Eğer bu eşitlik söz konusu değilse, rekabet bir taraf için giderek yıpratıcı sonuçlar verebileceğinden; bu durum, küreselleşmenin yani dünyayı tek bir ekonomik birim haline getirmenin yönlendiricisinin sermaye olduğunun delilidir. Çünkü bu sürece sermaye tarafından belirlenen rasyonellik anlayışı egemendir. Eğer ulusal devletlerin izlediği politikalar rasyonellikle uyuşmazsa, tek tek ulusal devletlerin yenidünya düzeninin oluşumunu bozabileceği ya da geciktirebileceği belirtilmektedir. Küreselleşmenin temel sonuçlarından birisi de, devlet kapasitesinin ve devletin sürdürülebilirliğinin ve uygulanabilirliğinin erozyona uğramasıdır. Devlet kapasitesinin erozyonu, kamu yaşamında her alanda dengesizliklere yol açmaktadır. Vatandaşlar kamu hizmetleri ve yeniden dağıtımcı düzenlemeler olmaksızın yaşamak zorunda kalmaktadırlar(Özer, 2008;28). Küreselleşme sürecinde uluslararası ilişkilerin gelişmesi, rekabet bağımlılığının artması, ulus devlet yapısının zayıflaması uluslar üstü yapıları ön plana çıkarırken, bu süreçten sermayenin güç kazandığı ve sendikaların ise o ölçüde güç kaybına uğradığı görülmektedir. Serbest piyasa ekonomisi ilkelerinin dünya üzerinde tek standart haline getirilmesi, emeği koruyan düzenlemeler yerine sermayeyi koruyan eğilimlerin; emeğe dayalı rekabet ve rekabet bağımlılığının ön plana çıkması, son yıllarda çalışma hayatında pek çok tartışmayı yeniden gündeme getirmiştir. Bir yandan ILO sözleşmeleri ve diğer uluslar arası standartların kabul edilmesiyle çalışma hayatında ortak ilkeler uygulanmakta, diğer yandan bu ilkelerden uzak ülkeler arasında büyük uçurumlar oluşturmaktadır. Bilgi toplumunun temellerinin atıldığı yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren; teknolojik değişim, yalın üretim sistemi, esnek çalışma, beyaz, pembe ve çelik yakalı işçi sayısında meydana gelen artış gibi gelişmeler çalışma hayatındaki örgütlenmeyi temelinden sarsmaktadır (Yorgun, 2005;138). Avrupalılaşma baskısı, bilgi transferleri sonucu yaşanan teknolojik baskılar, devletleri yeni örgütlenmelere yöneltmiş, bu süreçte kamu yönetimlerinin büyüklüğünde, kapsamında, kaynaklarında bir daralma olmuştur. Kamu görevlilerinin geleneksel statülerinde, istihdam garantisi olan sistemden sözleşmeli sistemlere geçilmesi nedeniyle zayıflama başlamış ve kamu yönetiminde işletme yöneticiliği anlayışının ön plâna çıkması, demokratikleştirme, vatandaşın bilgi edinme hakkının geliştirilmesi ve katılımcı mekanizmaların oluşturulması gibi yeni 119 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ gelişmeler değerlendirildiğinde; yenidünya düzeninin belirleyici öğelerinin liberalleşme ve küreselleşme olduğu görülmeye başlanmıştır. Küreselleşme sürecinin yürütücüsü büyük çok uluslu şirketler; üretimde yenilik tekelini ellerinde bulundurmakta, üretim yeri seçiminde, dağıtım ve serviste büyük bir esneklik sergilemektedirler. Dünya toplam ticaretinin çok büyük bir bölümü bu şirketler tarafından yürütülmekte ve bu büyüklük giderek artmaktadır. Teknolojik gelişmeyi de denetleyen bu dev kuruluşlar artık dünyanın hangi yöresinin gelişeceğini ve hangi yörelerin yeni teknolojiye sahip olacağını da belirlemektedir (Özer, 2008;38-39). 2.3.Küreselleşen Rekabet Gücünün Korunması Küreselleşen rekabet gücünün korunması ve arttırılması sürecinde, dünya devletlerine ait iş hukukları ve iş hukuku politikalarının yapısal bir dönüşüm geçirmeye başlamışlardır. İş hukukunun özgün yapısı içinde geçmişte “işçinin korunması” bağlamında yaşanan bu dönüşüm, küresel rekabetin arttırılması sürecinde, iş hukuku politikalarının ekonomi ve istihdam hedefleriyle bütünleştirilmesi sürecinde işletmenin korunmasına geçmiştir. Çok uluslu şirketler ekonomik dünya düzeni ve gelişmiş küresel güçler; kendi işgüçlerini bilgi toplumunun yeni dönüşümlerine uydurabilmek için, gerekli beceri ve donanımlara ihtiyaç duyarak, talep yaratmaktadırlar (Marleau, 2003;75). İş hukukunun hemen bütün yönlerini etkileyen bir unsur olarak istihdam, piyasaların rekabet gücüne bağlı bir hedef ve disiplin olarak karşımıza çıkmakta; bu biçimiyle sürdürülebilir rekabete özgülenmiş bir istihdam için, bütün hedeflerini ve koruma araçlarını yeniden gözden geçirerek düzenlemek zorunluluğu yaratmaktadır. İşgücü piyasasına duyarlı olmaya zorlanan bir iş hukuku, rekabet gücü açısından işletme ve piyasa koşullarına duyarlı olarak; istihdam ilişkisi içindeki işçinin korunması ile istihdam ve rekabet gücünün sürdürülebilmesiyle istihdamın korunması arasında bir denge kurmak zorundadır. İş hukuku bir yanda işçisini korumak anlamında, yaşama ve çalışma koşullarını korumanın yollarını aramayı sürdürmek ve öte tarafta işletmelerin; kendi aralarında piyasa gereklerine göre, rekabet etmelerine olanak veren yeni bir yapılanma ve yeni bir düzenleme çerçevesi sunmak zorundadır. İş yaratma ile ekonomik gelişme arasındaki nedensel ilişkiler ve istihdam, rekabet edilebilirlik ve büyüme arasında karşılıklı bir bağlantı olduğunu gösterir. Küresel rekabetin tırmandırdığı taleplerin getirdiği meydan okumaları göğüslemek, işyerinde işbirliği ve daha verimli işleyiş için; daha iyi örgütlenmiş ve bilinçlendirilmiş bir iş hukukuna ihtiyaç bulunmaktadır. Bu çerçeve de iş hukukundan yeni bir işlevi yerine getirerek istihdamı desteklemesi istenmektedir. İş hukukunun özde çalışanları korumak olarak özetleyeceğimiz özgün misyonundan uzaklaşmaya zorlanmaktadır (Marleau, 2003;75)? 3. Ekonomik ve Sosyal Hakların Daraltılması Ekonomik liberalizm, devlete sadece kapitalist piyasanın düzgün işlemesini sağlayacak bir hukuk düzeni kurmak ve güvenliği sağlamak görevi biçmekte ve rasyonel bireyin tercihleri üzerine devletin müdahalesine şiddetle karşı çıkmaktadır. Devlete gece bekçiliği görevi yükleyen, işçi-işveren ilişkilerini borçlar hukuku çerçevesinde eşitlerin ilişkisi olarak düzenleyen, bireyler ve toplumsal sınıflar arasındaki ilişkileri doğal seyrine bırakan liberal itikat sadece klasik iktisada özgü değildir. 20. yüzyılın ikinci yarısında 120 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ yükselen ve son çeyrek yüzyılda etkisini iyice artıran yeni-liberalizm de devletin sosyal işlevlerine ve sosyal politikaya şiddetle karşı çıkmaktadır (Çelik, 2004) Küreselleşen dünyada uluslar arası iş hukuku özellikle tam rekabet koşullarının oluşturulması sürecinde birçok değişim ve dönüşüm geçirmeye başlamıştır. İş hukukunun temel kurumlarını oluşturan; çalışma ve sosyal güvenlik haklarıyla sendika kurma hakkı, toplu iş sözleşmesi ve grev hakkı olarak sosyal haklar; küreselleşen yeni dünya düzeninde, özellikle Avrupa birliği uluslar arası iş hukukunun etkinleştirilmeye çalışılmasıyla yeni bir dönüşüm geçirmeye başlamış ve bu dönüşüm içinde tam rekabet politikalarına uyum sağlamak adına ekonomik haklarda daraltılmalar meydan gelmeye başlamıştır. Küresel kapitalist sistemi besleyen neo-liberal anlayışı ortaya koyan bu politika ile sosyal bütünleşmenin ve sosyal hakların en az ekonomik alan kadar önemle ve ona uyumlu bir biçimde yürütülmesi gerektiğini vurgulayan sosyal refah devleti anlayışı hep çatışagelmiştir. Sosyal politika uygulamaları olarak işsizlik ödeneği, aile yardımları, yaşlı ve özürlü bakımı gibi uygulamaların başını çektiği köklü sosyal devlet anlayışı,1980’li yıllarda daha da güçlenen ve küresel boyut kazanan çok uluslu şirketlerin başını çektiği neo-liberal politikaların ağırlığı karşısında gerilemeye başlamıştır. Sosyal koruma sistemlerine yapılan transferlerin ve örgütlü çıkar grupları olarak sendikalarının kazandığı ağırlığın azaldığını, işgücü maliyetini arttırması nedeniyle küresel boyutta gerçekleşen mal ve hizmet üretiminde rekabet edebilme ve istihdam yaratabilme olanaklarını daralttığı görülmektedir. 3.1.Ekonomik ve Sosyal Hakların Kapsamı Klasik çoğulcu demokrasi, sermaye ve emek arasında; emek aleyhine, bir dengesizliğin bilinci içinde; ekonomide gücü karşı güçle dengeleyerek, siyasette de çok sesli, çok merkezli çağdaş bir düzenin gerçekleşmesini amaçlanmaktadır. Ekonomik model olarak piyasa ekonomisini, yönetim biçimi olarak çoğulcu demokrasiyi benimsemiş ülkelerde sendika kurma hakkı, toplu iş sözleşmesi ve grev hakkı ile birlikte toplu iş hukukunun temel kurumlarını oluşturmaktadır. Sosyal haklarla ilgili yasal düzenlemelerin uygulanmasına ve Anayasa Mahkemesi kararlarına baktığımızda; sosyal hukuk devleti mantığına bağlı olarak sosyal hakların başında yer alan çalışma ve sosyal güvenlik haklarına sosyal eşitlik ve sosyal adalet kavramları ışığı altında öne çıkarıldığını görmekteyiz. Bu çerçevede sosyal haklar olarak sosyal güvenlik ve çalışma hakları; uluslar arası iş hukukunun en temel değer ve ilkeleri içinde yer almakta; gerek yerel iş hukuklarının ve gerekse uluslar arası iş hukukunun en sorunlu alanlarını ortaya koymaktadır. Bu yapısal sorunlu alan bu kere Pazar ekonomisi mantığıyla süreç içinde sürekli tırpanlanmaktadır. Sosyal ve ekonomik haklar ve bu bağlamda yer alan sosyal güvenlik hakkı, insanlığın değişmeyen ve süregelen bir özleminin adıdır(Talas, 1998;648). Sosyal güvenlik hakkı; yoksulluk sorununa çare olarak ortaya çıkmış olup, toplumsal yaşamdan kaynaklanan riskler karşısında bireyleri korumayı hedef alır. Sosyal ve ekonomik hakların temel amacı, bireylerin ihtiyaçlarının karşılanması ve ülke içinde muhtaçlığın ve yoksulluğun yok edilmesidir. Sosyal güvenlik hakkı ekonomik yönden güçsüzleri, insanca yaşamak için yeterli geliri olmayanları korumayı amaçlar. İhtiyaçlarını kendi sağlayamayan kişilere ekonomik yönden güçlü olanların katkısı zorunlu olur ki bu yansıtmayla birlikte ulusal gelirin yeniden dağıtılması mümkün hale gelerek sosyal adalet sağlanır. 121 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Geniş biçimiyle sosyal güvenlik hakkı, özde sosyal riskle karşılaşan toplumun her bireyine beşikten mezara kadar ekonomik bir güvence vermek amacını gütmektedir. Sosyal güvenlik; sosyal risklerin sonuçlarını onarmayı hedeflemektedir. Bu bakış açısı, bireylerin ekonomik gücünü sarsan tüm olayların sosyal güvenlik hakkı kapsamına alınıp bireyin bunlara karşı korunmasını sağlayacaktır. Bu anlamda bireyin tüm yaşamı ve buna bağlı sorunlarının tamamı Sosyal Güvenlik Hakkı kapsamında yer almaktadır. Sosyal güvenlik hakkının daha dar anlamdaki bir tanımında ise; sosyal bir riskle karşılaşan her çalışana ve onun ailesine sosyal koruma sağlamak, sosyal güvenliğin temel amacı haline gelmiştir. Sosyal güvenlik hakkı, getirdiği esaslarla toplumdaki muhtaç ve yoksul kesime yönelmektedir. Bu haliyle ikili bir görünüm arz etmektedir. Bir yandan kişinin insan onuruna yaraşır asgari yaşam düzeyine hakkı olduğunu vurgularken, öte yandan da bu hakkın gerçekleştirilmesi için gerçek eşitliğin ve toplumsal dengenin korunmasının devletin görevi olduğunu açıklamakta, bu yönde gerekli tedbirlerin alınması ve teşkilatın kurulması yönünde direktifler vermektedir. Zaten bu olgu, sosyal hukuk devletinin temel amaçlarından biridir ve amaç edinilen kişilerin korunması, ancak toplumda sosyal güvenliğin ve sosyal adaletin sağlanması yoluyla gerçekleşir (Akad, 1992;7). Ülkeler bazında yaşanan sosyal güvenlik krizleriyle yeniden yapılanmaya çalışılan bu hak; insanın, geleceğinin ve karşılaşabileceği her riskin; yaşlılıktan ve hastalıktan başlayarak, işsizliğe kadar uzanan durumların parasal ya da ekonomik açıdan güvence altına alınması ile somutlaşır. Bu hakkın kullanılabilmesi için toplumun tüm bireylerine yansıtılması ve sosyal korumada eşitlik sağlanması gerekmektedir. Toplumlar; sosyal güvenlik sistemlerindeki belirli teknikler aracılığıyla, bireylere asgari bir yaşam düzeyi sağlayacak geliri sunarlar. Günümüzde sosyal risk kavramına bağlı kalmaksızın, gerçek ihtiyaçların karşılanması zorunluluğu dolayısıyla, bireye asgari bir sosyal gelir temin etme düşünce ve eğilimi öne çıkmaya başlamıştır(Güzel ve Okur, 2002;48). Ekonomik, Sosyal Ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi BM Genel Kurulu'nun 16 Aralık 1966 tarihli ve 2200 A (XXI) sayılı Kararıyla kabul edilmiş ve imzaya açılmış ve 3 Ocak 1976 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Sözleşme de düzenlenen başlıca haklar aşağı da sıralanmıştır. Ekonomik ve sosyal haklar ikinci kuşak insan haklarından olup devletlerin bireyleri adına bu hakları gerçekleştirmek sorumluluğu ve yükümlülüğü vardır. Sözleşmenin; çalışma hakkını düzenleyen 6. md.; herkesin çalışma hakkını tanır ve bu hakkı korumak için gerekli tedbirleri alır. Çalışma hakkı, herkesin kendi seçtiği ve girdiği bir işte çalışarak geçimini sağlama imkânına ulaşma hakkını da içerir. Adil ve uygun işte çalışma şartlarını düzenleyen 7. md.; Taraf Devletler herkese adil ve elverişli şartlarda çalışma hakkı tanır. Bütün çalışanlara sağlanan asgari bir gelir ile birlikte en azından; hiç bir ayrıma tabi tutulmaksızın özellikle kadınların erkeklerin çalışma şartlarından daha alt düzeyde olmayan şartlarda çalışmaları güvence altına alınarak, eşit işe eşit ve adil ücret; kendisi ve ailesi için nezih bir yaşam; güvenli ve sağlıklı çalışma şartları;herkesin işinde daha yüksek mevkilere atanma sırasında, kıdem ve ehliyetten başka bir ölçüye tabi olmaksızın, eşit imkanlar; dinlenme, çalışma arası, çalışma saatlerinin makul ölçüde sınırlandırılması ile ücretli yıllık izin ve resmi tatillerde ücret verilmesi hakkını içerir. Sendikal hakları düzenleyen 7. md. de Devletler şu hakları sağlamayı taahhüt eder; herkese kendi ekonomik ve sosyal menfaatlerini korumak ve geliştirmek için sendika kurma ve sadece sendikanın kendi kurallarına tabi olarak kendi seçtiği bir 122 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ sendikaya katılma hakkı tanınır. Bu hakkın kullanılması ulusal güvenliği veya kamu düzenini veya başkalarının hak ve özgürlüklerini korumak için demokratik bir toplumda gerekli olan ve hukuken öngörülen sınırlamalardan başka sınırlara tabi tutulamaz. Sendikalara Ulusal Federasyonlar ve Konfederasyonlar kurma ve konfederasyonlara da uluslararası sendikal örgütler kurma ve bunlara katılma hakkı tanınır; Sendikaların serbestçe faaliyette bulunma hakkı, ulusal güvenliği veya kamu düzenini veya başkalarının hak ve özgürlüklerini koruma amacıyla, demokratik bir toplumda gerekli olan ve hukuken öngörülen sınırlamaların dışında her hangi bir sınırlamaya tabi tutulamaz. Kullanılma şartları her bir ülkenin yasalarıyla düzenlenmiş olan bir grev hakkı tanınır. 3.2. Küreselleşme Emek İlişkisi Yirminci yüzyılın son yirmi yılına damgasını vuran küreselleşme kavramı, her yeni süreç gibi; beraberinde yeni kavramları da gündeme getirmiştir. Küreselleşmeyle, üretim ve emek süreçlerinden çok sermaye ve finans hareketleri ile ulaşım ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin dikkate alınarak yeni bir sürece girildiği ve belirtilen faktörlerdeki gelişmelere bağlı olarak da kapitalizmin küreselleşmekte olduğu ifade edilmektedir. Kapitalizm; doğası gereği dünya pazarlarına yayılmak, sürekli genişlemek, yeni kar alanları bulmak zorunda olduğundan, küreselleşme süreciyle birlikte; dünya pazarına yayılması, kaçınılmaz hale gelmektedir. Artık sadece yerli hammaddeyi değil, aynı zamanda en uzak bölgelerin hammaddelerinin de işlenip, ürününün de yalnız kendi ülkesinde değil, dünyanın her yerde birden tüketildiği yeni sanayiler ortaya çıkmaktadır. Yerli imalatla karşılanan eski ihtiyaçların yerini de, en uzak ülke ve iklimlerin ürünleriyle ancak giderebilecek ihtiyaçlar alıyor. Eski yerel ve ulusal kapalılık ve kendine yeterlilik yerine de, ulusların her yönde hareketliliği ve her yönde birbirine bağımlılığı geçmektedir. Refah Devletine denk düşen fordist üretim ve birikim biçiminde, devlet; toplumsal refahı da gözetmek durumunda olduğundan emek piyasaları ve çalışma ilişkilerine müdahale etmekte, sistemin gerektirdiği uzlaşmayı sağlamak için emek ve sermayeyi de örgütleri aracılığı ile karar alma ve alınan kararları uygulama süreçlerine katmaktadır. Böylece, devlet gerek planlama gerekse kamu politikası oluşturma sürecinde karşılaştığı önemli sorunları bu işbirliği aracılığı ile aşmaktadır. Çalışanlar üzerinde toplumsal kontrolü de sağlayan bu mekanizma işçi sınıfını kapitalist devlet ile de bütünleştirirken; genel ücret hareketleri, tamamıyla, yoksul ve işsiz yedek sanayi ordusunun genişleme ve daralmasıyla düzenlenir (Akaya, 2004;77). Küreselleşme ve yeni dünya düzeniyle ilgili liberal söylemde, özgürce mal ve hizmet değiş-tokuşu edilen ve hiçbir müdahaleye maruz kalınmayan bir alan olarak serbest piyasada, özgür insanın, devletin hiçbir müdahalesine maruz kalmadan kendi çıkarlarını maksimize etmeye çalışırken genelin de çıkarlarını da maksimize edeceği düşünülür. Burada; üretim için gerekli eşgüdümün gerçekleşmesinde esas unsurun serbest piyasalar olduğundan; sosyal haklarla ilgili emek piyasalarının devlet müdahalesinden arındırılması ve devletin sorumluluğunda olan sağlık, emeklilik, eğitim gibi kamusal hizmetlerin piyasaya devredilmesi gerekmektedir. Emeği, tam bir meta konumuna indirgeyen bu formülasyona karşı; denilebilir ki, insanların pazarda emek gücü potansiyellerini satmak için; çocuk yapmamaları gerçeğinin açığa 123 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ vurduğu şey, her şeyin, kapalı bir sistem teorisi olan liberal ve neoliberal imgelemin ima ettiğinin aksine, değer biçim altında gerçekleşmediği ve gerçekleşemeyebileceği gerçeğidir. Sistemin ekonomi kurgusu, emeği tam anlamı ile bir meta gibi görüp, diğer metalar gibi stoklanabilecek, vazgeçilebilecek, fazla olması halinde de denize dökülebilecek bir şey olarak ele almaktır (Özdemir, 2006; 55-56). 3.3.Küreselleşmenin Yönettiği Kurumsal Araçlar Yeni liberal ekonominin, iş organizasyonlarında ve işgücünde giderek daha esnek uygulamaları gündeme getirmesi, çalışanların kendilerini işlevsel ve sayısal esneklik kapsamında giderek daha güvencesiz bir çalışma yaşamı içinde bulmalarına neden olmaktadır. İşgücü piyasası esneklik uygulamaları ile birlikte, iş güvencesine sahip, yüksek nitelikli çalışanlardan oluşan birincil ve çekirdek işgücü ve güvencesiz çalışanlardan oluşan ikincil ve çevresel işgücü şeklinde iki katmana bölünmüştür. Sayısal esneklikle özdeşleşen ikincil işgücü, kısmi süreli, belirli süreli ve geçici çalışma gibi standart dışı çalışma biçimleriyle çalışanlardan oluşmaktadır. iş güvencesi, işletmelerin ulusal ve küresel düzeyde değişen ekonomik koşullara tepki vermesindeki esnekliği büyük oranda azaltmakta, dolayısıyla hızlı teknolojik değişim nedeniyle işgücü ve iş yükü gereklerinin denkleştirilmesi zorluğu yaşanmaktadır (Çakır, 2007;118). Ekonominin küreselleşmesi sonucunda; mübadelelerin ve yatırımların küreselleşmesi, yer değiştiremeyen özellikle niteliği yetersiz çalışanlar aleyhine, sermayeye, yani bir ülkeden diğerine kısa sürede ve kolayca yer değiştirebilen işletmelere ayrıcalık tanıma eğilimi taşımaktadır. Küresel piyasalarda rekabetlerini artırmak için yatırımcılar giderek işgücü maliyetlerinin düşük olduğu ülkelere doğru yerelleşmekte ve enformel istihdam biçimlerine başvurmaktadır. Pek çok anahtar sektör; üretim ve dağıtımın kökten yeniden yapılandırılmasıyla işlemekte, işlemlerin dışsallaştırılması ya da küresel şubelerde taşeronluğa başvuruyla belirginleşmektedir. Ücreti düşük çalışanların her zaman bol bulunduğu ve işgücünün ücret dışı maliyetlerini azaltan uygulamaların geçerli olduğu alanlarda çekicilik taşımaktadır. Küreselleşmenin; yükselen piyasalara ilişkin, bilgi eksikliği çeken ve oralara erişimde pek çok yetersizliği bulunan küçüklerden çok, büyük işletmelerle; daha hızlı ve kolay, yeni piyasaları ele geçirmekte destekleyici etkileri bulunmaktadır. Bu anlamda, küreselleşme pazarlık gücünü azaltarak ve artan rekabete maruz bırakarak, niteliği yetersiz çalışanları ve küçük üreticileri olumsuz etkileyebilmektedir (Erdut 2007, 64). Küçük ve mikro işletmeler; formel ekonomiye katılımda, belirli engellerle karşılaşabilmektedir. Bu anlamda, en sık yollama yapılan engeller; sermaye, yönetim becerisi ve teknik eksiklik, üretim faktörlerine ve ürün piyasalarına erişimin eşitsizliği ve kısıtlayıcı yasal çerçevedir. Bu güçlükleri, özellikle krediye erişim eşitsizliğini aşmak, için pek çok mikro girişimci; çeşitli türlerde taşeronluk anlaşmaları bağıtlamayı, gönüllü olarak tercih etmekte olduğundan; enformel çalışma gün geçtikçe artmaktadır. Örneğin; kadınların bu şekilde, evi dışında enformel çalışmayı tercih etmektedirler. Öte yanan taşeronluk ilişkilerinin yasalarla düzenlenmesi pek ender olduğundan, karşılıklı bağımlılık enformel sektörde çalışanların güçsüzlüğünü artırmaktadır. Bu bağlamda, 21. yüzyıla girerken, enformel istihdamın varolduğunu, ortadan kalkmayacağını ve en iyi biçimde tanımaya çaba harcamak gerektiğini saptamak gerekir. Boyutuna ve çeşitliliğine bakmak, formel ekonomiyle arasında var olan bağları ve iç içe geçmeleri göz önünde tutmak, bir 124 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ "sektörden" çok, enformel ekonomiden söz etmenin artık kanıtlanabileceğini ileri sürmek mümkündür (Erdut 2007, 64). Küreselleşmede sözleşme özgürlüğüne müdahale edilmesi; işgücünün işe alınma ve işten çıkarılma kararlarına da müdahale anlamına gelmekte ve ekonominin işleyişini olumsuz yönde etkilemektedir. Oysa sözleşmenin tarafları arasındaki ekonomik ve sosyal eşitsizlik, iş ilişkisinin sürdürülmesi veya sona erdirilmesinde müdahaleyi gerekli kılmıştır. Küreselleşme de mali sektör işlemleri; iş organizasyonu, istihdam, ücretler, örgütlenme ve sendikal faaliyetler üzerinde iki biçimde etkili olmaktadır. Bunlardan ilki, mali sektör işlemlerinin reel sektörde üretken yatırım aleyhine bir arbitraja yol açmasıdır. Bu anlamda, yatırım yetersizlikleri işgücü esnekliğini destekleyen ve işte baskın hale gelen atipik çalışma biçimlerine öncelik tanımaya yöneltmektedir. Ayrıca, rekabet baskısı da artacağından işgücü piyasasında esneklik ve kuralsızlaştırma kaçınılmaz hale gelmektedir. İkinci etki ise, ekonomik krizin başlamasından ileri gelmekte olup kriz işsizliğin daha da artmasına, ücretlilerin gelir payının azalmasına ve iş organizasyonun yenilenmesine neden olmaktadır. Bu da işgücü piyasasını esnekleştirmeyi gerekli kıldığından her iki durumda da iş süresi ve ücret esnekliğinin, uygulamaya konulması gibi; uygulama ve düzenlemeler söz konusu olmaktadır. İşgücü piyasasındaki bölünme; ekonomik ve sosyal haklara ilişkin sendikal harekette örgütlenmeye ve temsile ilişkin sorunlar yaratmaktadır. Ancak çalışanların sosyal dayanışma temelinde örgütlenerek ve taleplerini yükselterek işgücü piyasasındaki güç dengesini değiştirmeleri ve piyasayı düzenlemeleri gerekmektedir. Sadece yoksullar, yoksunlar veya zayıflar için değil, yüksek ücretli çalışanların dahi sosyal haklarının korunmasına yönelik kurumlara ve mekanizmalara ihtiyaç vardır (Kapar, 2007;111). Ekonomik ve sosyal hakların yaşama geçirilmesi ve güvence altına alınması ve özgürce kullanılması hükümetlerin sorumluluğundadır. Yasama, yargı ve yürütme güçleri nerede ve nasıl çalıştıklarına bakmaksızın, tüm çalışanların ve işverenlerin herhangi bir misilleme, tehdit ya da baskı altında kalmaksızın kendi tercih ettikleri örgütleri kurma ve bunlara katılma özgürlüğünü güvence altına almalı ve savunmalıdır. Enformel ekonomide çalışanların meşru, demokratik, serbestçe erişilebilir, denetleme temelinde, açık üyeliğe dayanan örgütlenmeleri önündeki engeller kaldırılmalıdır. Bu kesimler özgürce kurdukları örgütleri ile sosyal diyalog süreç ve mekanizmalarına katılmalıdır. Bu bağlamda, özellikle enformel ekonominin ve çalışmanın önlenmesine yönelik gerçekçi ve uygulanabilir bir stratejinin temel unsurlarından birisinin sendikal hak ve özgürlüklerin yaşama geçirilmesi ile koruma altına alınması olduğu belirtilmelidir. Sendikal hak ve özgürlüklerin yaygınlaştırılmasına dayanmayan politik yaklaşımlar, enformel ekonomiyi ve çalışmayı geriletmekte açıkça başarısız olacaktır (Kapar, 2007;111). Esnek istihdama ilişkin politikalar çoğunlukla iş sözleşmelerinin süresi belirli hale dönüştürülmesi biçiminde somutlaşmakta ve yapılan birçok çalışma bu sözleşmeler için belirlenen sürelerin kimi durumda çok kısa vadeli olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim, 1980 yılı itibarıyla Avrupa'da emek piyasaları reformları kapsamında belirli süreli hizmet akitlerinin yaygınlaşmakta olduğu belirtilmekte ve özellikle 1990'ların başındaki durgunluk sürecinin ardından bu eğilimin daha da güçlendiğine dikkat çekilmektedir. 125 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Örneğin, bu çeşit sözleşmelerin 1983- 1995 yılları arasında Fransa'daki oranının %3.3'ten %12'ye yükselmiş olduğu belirtilmekte, İspanya'da ise; sözkonusu oranın %11'den %35'e çıkmış olduğuna dikkat çekilmektedir. Bununla birlikte, İspanya için hazırlanan bir başka çalışmanın verilerine göre; 1999 yılı itibarıyla belirli süreli hizmet sözleşmelerinin %30.7'sinde belirlenen sürenin 1 aydan daha kısa olduğu gözlenmekte ve belirli süresi 1 yıldan daha fazla olan sözleşmelerin ise %0.2 oranında olduğu ifade edilmektedir (Ongan 2004;125). Öte yandan küreselleşme sürecinde rekabet gücünün arttırılması bağlamında yeni ekonominin gerekleri çerçevesinde işçiler açısından iş güvencesinin en iyi biçiminin istihdam edilebilirlik kavramında ifade bulabileceğini belirtilmekte ve işgücüne uygun yetkinlikler kazandırmanın, kısıtlayıcı mevzuat hükümlerinden çok daha işlevsel olduğu ileri sürülmektedir. Bu bağlamda iş hukukunun temsil ettiği sosyal değerler ve dayandığı anayasal ilkelerin serbest piyasa ekonomisinin ihtiyaçlarıyla örtüşmediğine vurgu yapılmakta ve iş güvencesi olgusuna katı normatif düzenlemeler ekseninde bakılamayacağı savı ortaya koyulmaktadır (Ongan 2004;126). Nitekim piyasayı düzenleyen hükümlerin; emek maliyetlerini artırmak yoluyla, istihdam hacmini olumsuz etkilemesi yanında; ekonomileri, değişime uyarlanma kapasitesinden de yoksun bırakacağı belirtilerek ve mevcut durumu; korumaya yönelik önlemlerle fırsat maliyetinin her geçen gün artmakta olduğuna işaret edilmektedir. Öte yandan Enformel istihdam yaygınlaştıkça, formel ekonomide istihdam olanakları daralmakta, çalışma koşulları bozulmakta ve sosyal koruma zayıflamaktadır. Bu süreçte, özellikle gelişmekte olan ülkelerde sosyal devletin gerilediği, işçi sendikalarının üye ve güç kaybına uğradığı ve çalışanların haklarını yaşama geçirmenin güçleştiği bilinmektedir. Buna göre, toplumsal düzen, denge ve barışı sağlamanın güç olacağında kuşku yoktur (Erdut 2007, 82). Emek arzı ve talebi yasasının, sermaye birikim sürecinde de yeni işsizlere ve yoksulluğa yol açan esas üzerinde işlemesi ise sermayenin tahakkümünü tamamlar. Bir yandan, işçi sınıfının çalışan kesiminin aşırı çalışması, fazla mesai yapması, yedek yoksul işçi ordusunun yani yoksul işsizlerin saflarını şişirirken, öte yandan da bu yedek işgücü olan işsizlerin rekabet yolu ile çalışanlar üzerinde artan baskısı, bunları, aşırı çalışmaya boyun eğmek ve sermayenin diktası altına girmek zorunda bırakır. Bu süreçte, işverenler daha da zenginleşirken, çalışanlar; reel ücretleri düştüğünden, daha da yoksullaşırlar. Sermaye ve işverenlerin daha da zenginleştiği, sermayesinin arttığı bu dönemde; aynı oranda, yeni iş olanakları ve gelir artışı yaratılmaz, işsizlik ve yoksulluk aynı oranda ve hızda azalmaz (Akaya, 2004,97) . 3.4. Küreselleşen Rekabetin Yarattığı Esneklik süreci Liberal esneklik anlayışı, potansiyel istihdam artışını işverenin katlanmakla yükümlü olduğu fesih maliyetlerinin azaltılması ile ilişkilendirmekte ve ihbar önelleri, kıdem tazminatı ve iş güvencesine ilişkin bir dizi kısıtlayıcı hükmün bulunmadığı bir yapıda işverenin ilave istihdam yaratma eğiliminin artacağı yaklaşımını ileri sürmektedir. Bu çerçevede, iş güvencesi kavramı da yeniden tanımlanmakta ve yeni ekonominin gereklerinin; kısıtlayıcı mevzuat hükümleriyle, sağlanamayacağı tezi savunulmaktadır. 126 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Günümüzde, esneklik tartışmaları ekonomilerin istihdam kapasitesi ekseninde yoğunlaşmakta ve özellikle karşılaştırmalı analizlerde; emek piyasalarını düzenleyen kurumsal yapının istihdam hacmindeki başarıyı belirleyen en önemli değişkenlerden biri olduğu yaklaşımı giderek ağırlık kazanmaktadır. Liberal anlayış da, bu çerçevede, sosyal refah devleti modellerindeki koruyucu kurumsal önlenilen serbest piyasadan sapma olarak nitelendirmekte ve serbest piyasayı tahrip eden hiçbir yaklaşımın başarılı olamayacağı savını ileri sürmektedir. Bu yaklaşım ışığında, Avrupa ülkelerinde gündemde olan yoğun işsizlik sorunu doğrudan emek piyasalarındaki katı yapı ile ilişkilendirilmekte ve işverenin katlanmakla yükümlü olduğu fesih maliyetleri başta gelmek üzere istihdam güvencesine ilişkin diğer koruyucu hükümler, asgari ücret uygulamaları ve işsizlik sigortası kapsamında yer alan ödenekler piyasadaki katı kurumsal yapının temel unsurları olarak ifade edilmektedir. Buna karşılık, liberal anlayışın ortaya koyduğu etkinlik savına karşı eşitlik prensibini benimseyen yaklaşımlar ise; esneklik olgusuna daha eleştirel bakmakta ve koruyucu düzenlemelerin ortadan kalkmasıyla birlikte derinleşen sosyal adaletsizliğe vurgu yapmaktadır (Ongan 2004;123). Küreselleşen rekabet gücü nedeniyle uluslararası piyasalarda yaşanan şok değişiklikler, üretim faktörlerinin de değişmesine yol açmaktadır. İşletmelerin yaşama ve rekabet şansları; fiyat dalgalanmaları, faiz oranlarındaki ve enerji maliyetlerindeki değişmelere en çabuk ve en kolay bir şekilde intibak edebilmesine bağlı olmaktadır. İşletme ekonomisi açısından ise, maliyetlerin düşürülmesi ve rekabet koşullarının oluşturulabilmesi için iş organizasyonunun mümkün olduğu ölçüde esnek düzenlenmesi gerekmektedir(Ulucan, 1998, 525). İş sürelerinin esnekleştirilmesi ile hem işletmelerin piyasalardaki değişikliklere uyum sağlayarak rekabet gücünü koruması ve hem de iş sürelerinde sürekli indirimle artan maliyetlerin düşürülmesini sağlamasına yönelik esnek çalışma koşullarının yaratılmasına çalışılmaktadır (Eyrenci; 1993; 230). Çalışmanın modernleşmesiyle iş yaratma stratejileri, ulusal işgücü piyasalarında özellikle izin verilebilir çalışma ilişkileri bağlamında daha da büyük bir esneklik ihtiyacına işaret etmektedir. Optimal performans ve sürdürülebilir rekabet için, işyerlerinde daha çok işbirliğine ihtiyaç olup bu hedeflere ulaşılmak üzere; mevcut yasal çerçevelerde önemli reformlara ihtiyaç varken, bu reformların gerçekleştirilmesi girişimleri ise; muazzam bir işçi kuruluşu direnciyle karşılaşmaktadır. Rekabet gücünü arttırmak adına koruma standartlarında büyük ölçüde azaltmaya gidilmesi; çalışan nüfusun sosyal güvenlik hakkını azaltma, iş güvenliğini ortadan kaldırma tehlikesi taşımaktadır. İş hukukunda yaşanan esnekleştirme zorunluluğunun ötesinde, iş gücü piyasalarının esneklik talebi ile yeterli koruma ve iş güvencesi önlemlerini sağlama ihtiyaçları arasında yeni bir denge kurulması gerekmektedir(Marleau, 2003;48). Avrupa Birliği Topluluk İş Hukukunda amaçlanan uyumlulaştırma; bir yandan hukuk düzenlerini ve dolayısıyla iş hukuklarının farklılıklarını azaltarak, AB içinde; çalışanlar arasındaki farklılıkların serbest dolaşıma engel olmasının önüne geçmek gibi bir amaç taşımaktadır. Öte yandan farklılıkların yarattığı maliyetler nedeniyle ortaya çıkan haksız rekabete engel olunmaya çalışılmaktadır. Bu noktada sosyal maliyet de dahil olmak üzere; maliyetleri eşitlemek suretiyle ekonomi politikası açısından, kıyaslanabilir küresel rekabet şartlarını hazırlamayı hedef alan bir iş hukukunun kullanabileceği tek kurumsal araç esnekleştirmedir (Arıcı, 1997;67). İşletmenin ayakta kalabilmesinin rekabet edebilirliğine bağlı olduğu gerçeğinden hareket eden sosyal taraflar, karşılıklı ödünlerle sonuca ulaşmaya çalışmaktadırlar. 127 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ İşletmenin kendini yenileyebilmesi ve teknolojik değişimlere uyum sağlayabilmesi için; işçi sendikaları, başta ücret artırımları olmak üzere sosyal isteklerinin bir kısmından vazgeçmekte, buna karşılık işverenler de işçilere iş güvencesi vermektedirler. Tüm tartışmaların ötesinde, iş hukukunun doğası gereği, iş hukukunun esnekleştirilme politikaları; hiçbir zaman için tam anlamıyla sözleşme özgürlüğünün geçerli olduğu tam bir kuralsızlaştırmaya dönüşemeyecektir(Kutal, 1997;256). Günümüzde en çok tartışılan konulardan biri de küreselleşme sonucu olarak artan rekabet koşullarıyla ilgili olarak işletmenin ve işçinin korunması arasındaki ilişkidir. İşçinin korunması ile istihdam ve çalışma koşullarındaki esneklik gerçeği, işçi-işveren arasında belirli bir uzlaşma sağlanması ile gerçekleşebilir. Pazar ekonomisi dışında iş hukukunun başlangıç noktası işgücü piyasasında çalışan ve çalıştıran arasındaki eşitsizliktir. İş hukuku bağımlı olanın hukukudur. İş hukukunun en önemli işlevlerinden biri, işgücü piyasalarını bazı yasalara tabi toplumsal kurumlar olduğu ve bu yasaların kişisel yararlar dışında toplumsal değerleri yansıtmaya yöneltmektir. İş hukukunun gelişimine yön veren temel unsurlar günümüzde de geçerliliğini korumaktadır. Emek; sermaye karşısındaki güçsüz ve eşitsiz konumunu muhafaza ettiği sürece koruyucu düzenleme ve hükümlere duyulan ihtiyacın geçerliliğini korumakta olduğuna dikkat çekilmekte ve eleştirel yaklaşımın esneklik olgusuna ilişkin kaygıları azgelişmiş ülkeler konusunda yoğunlaşmaktadır. Uygulamada istihdam esnekliğini gerçekleştirmeye yönelik bir dizi yöntem bulunmakta ve bunlar içinde en yaygın kullanılanı ise; iş sözleşmelerinin belirli sürelerle sınırlandırılması yoluyla oluşturulan geçici nitelikteki iş ilişkileri olmaktadır. Ancak, yapılan birçok çalışma belirli süreli iş sözleşmelerinin işsizlik sorununa köklü bir çözüm üretemeyeceği sonucuna ulaşmaktadır. Bu sözleşme türünün konjonktürel olarak işsizliği azaltıcı yönde bir etki yaratabileceği kabul edilmekte ancak, işsizliğin makro düzeyde ve kalıcı biçimde çözümlenebilmesi için bireylerin işsizlik pozisyonuna geri dönüşünü engelleyen önlemlere ihtiyaç duyulduğuna dikkat çekilmektedir. Örneğin; İspanya için yapılan çalışmalar, özellikle 1990 sonrası dönemde veri milli gelir düzeyinde gerçekleştirilen daha yüksek istihdam hacminin belirli süreli iş sözleşmelerinin yaygınlaşmasından kaynaklandığını ortaya koymaktadır. Ancak, 1992-94 yılları arasındaki ekonomik daralma doğrultusunda gündeme gelen yoğun işsizlik artışının da aynı nedenden kaynaklandığına dikkat çekilmektedir. Günümüzde, esneklik tartışmaları ekonomilerin istihdam kapasitesi ekseninde yoğunlaşmakta ve liberal anlayış potansiyel istihdam hacminin genişletilmesi yolunda bunun bir önkoşul olduğu yaklaşımını ortaya koymaktadır. Buna göre; ekonomik etkinliğe piyasa güçleri serbest olduğu ölçüde ulaşılabileceği belirtilmekte ve katı koruyucu önlemler doğrultusunda serbest piyasadan sapan uygulamaların başarılı olamayacağı ileri sürülmektedir. Liberal yaklaşım, istihdam hacminin genişletilmesi yolunda ücret esnekliği mekanizmasının da çalıştırılması gerektiğine vurgu yapmakta ve ücret açığı tezinin işsizlik sorununu açıklayan en önemli argümanlardan biri olduğu görüşünü savunmaktadır. Ancak, birçok Avrupa ülkesinde yaşanan deneyimler işsizlik sorununa liberal perspektiften üretilen çözümlerin isabetli olmadığını ortaya koymakta ve esneklik yaklaşımı kapsamında yaygınlaşan geçici nitelikteki iş 128 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ sözleşmelerinin sosyal açıdan her zaman optimal olmaması yanında çoğu zaman ekonomik rasyonaliteden de yoksun olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Gerek ülkemizde gerekse Avrupa ekonomilerinde yaşanan deneyimler ücretlerin karlar lehine sürekli aşındırılmakta olduğunu ortaya koymakta ve bu süreçte, reel ücret artışları ile emek verimliliği arasındaki bağın kopartılmış olması bölüşüm çelişkilerini derinleştirmekte; ayrıca, yaygınlaşan esneklik uygulamaları; ekonomik kriz sonrasında gündeme gelen, uyarlanmanın doğrudan emek cephesi üzerinden gerçekleşmesine olanak vermektedir. Esneklik yaklaşımı, azgelişmiş ülkeler açısından değerlendirildiğinde; doğrudan, emek istismarına yol açan uygulamalara dönüşme eğilimi taşımakta ve bu ülkelerdeki yapısal koşullar, belirleyici olmaktadır. (Ongan 2004;139- 140) 4.Türkiye’de Ekonomik ve Sosyal Hakların Daraltılması 4.1. Küresel Rekabete Uyum Süreci 1990'lı yılların ortasından itibaren, önce, uygulamada, sonra da mevzuatta teknik işbölümü alanındaki emek sermaye ilişkilerinin normatif düzenlenmesinin değişmesi, bir başka değişle, bireysel iş hukukunun dönüşümü başlamıştır. 1999 yılında çıkarılan 4447 sayılı kanun ile emeklilik yaşının yükseltilmesi, prime esas kazançların yerinde belirlenmesi, işsizlik sigortasının hayata geçirilmesi gibi değişikliklerin bir kısmı hemen, bir kısmı da zaman içinde yürürlüğe girmiştir. Bireysel iş hukuku mevzuatının değişiminin asıl belirleyici etkisi iş hukukunda tıpkı borçlar hukukunda olduğu gibi sözleşme serbestisi ilkesinin belirleyici olmasıdır. Türkiye gibi ülkelerde ekonomik ve sosyal haklar ve bu haklarla bağlantılı olarak sendikaları ve örgütlenme hakkını düzenleyen yasal hükümler, günümüzün değişen ekonomik ilişki ve koşullarını, işletme yapılarını, işgücü piyasasının işleyişini, enformel ve esnek çalışmanın yaygınlaşan niteliğini göz ardı etmektedir. Yasalar ile kamu yönetiminin karar ve işlemleri, sendikaları; yapısal, yönetsel ve örgütsel birçok zorunlulukla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu tür kesin kurallarla bağlanmış, emredici nitelikleri ağır basan bir yasal sistem içinde, sendikal yapıyı ve işleyişi tek tipleştiren bir ortamda sendikaların yeni koşullara uyum göstererek, yeni açılımlar üretmeleri, toplumun geniş kesimlerinin güvenini kazanmaları, enformel çalışanları örgütlemeleri ve hali hazırdaki üyelerini korumaları fazlaca olanaklı görünmemektedir (Kapar 2007;112). Her şeyin alınıp satılabilir nesneler haline geldiği bir süreç içerisinde sözleşme özgürlüğü serbestisi hukuki-etik yaşamın temel belirleyeni haline gelir. Bu bağlamda sözleşme, sözleşmelere konu olamayacak toplumsal ilişkilerin ya sözleşmelere konu şeyler (şeyleşme) haline gelmesine ya da günlük hayatın içerisinden dışlanmasına yol açan temel hukuki-etik düzenleme aracı gelir. Bir diğer değişle, sözleşme serbestisi ilkesi metalaşma sürecinin hukuki düzenlenişini içerir. Bu durum, neoliberal söylemdeki emek kavramsallaştırmasıyla bütünü ile uyumludur: emek bir meta ise serbestçe alınıp satılabilmelidir. Anılan gelişmeler doğrultusunda, bir başka değişle işgücünün yeniden üretiminde maliyeti kamudan alarak bireye yükleyen bir anlayışın gelişmesi ve bununla bağlantılı olarak, sözleşme serbestisi ilkesinin bütün kısıtlamalarından kurtularak iş hukuku içerisinde yeni bir anlam kazanması neticesi, sosyal güvenlik düzenlemeleri de değişmeye başlamıştır. 2003 yılı Temmuz ve Ağustos aylarında ise peşpeşe yürürlüğe giren kanunlarla SSK, Bağ- 129 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Kur ve Türkiye İş Kurumu'nun yeniden yapılandırılmış ve sosyal sigorta kurumları arasında koordinasyonu sağlayacak Sosyal Güvenlik Kurumu oluşturulmuştur (Özdemir, 2006;55). Türk İş hukuku açısından AB yöneliminde rekabet politikalarına uyum sağlamak üzere, 4857 Sayılı yasa ile esnekleştirme hedefi çerçevesinde; hukuki düzenlemeye büyük ihtiyaç gösteren atipik çalışma türleri olarak, çalışma koşullarının küresel rekabet ortamına uyum sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmiştir (Ulucan, 1998;525). AB topluluk hukukunda bile, sivil-siyasal hak ve özgürlükler açısından köklü ve şaşırtıcı yasal değişiklikler yaşanırken, sosyal hak ve özgürlükler alanında ise görmezden gelme eğilimi ve direnç sürmektedir. Bu yüzden sosyal politika AB sürecinin yarattığı değişimin en az hissedildiği alan olarak kalmaktadır. Ülkemizde de bu güne değin yasalaşan ve iki Anayasa ve sekiz yasa değişikliği paketinden oluşan AB uyum paketleri içinde sosyal/sendikal haklara ilişkin kayda değer bir düzenleme yer almadığı gibi; uyum yasalarının kabul edildiği dönemde sendikal haklar ciddi baskılara maruz kalmıştır. AB uyum sürecinde yapılan yasal düzenlemeler büyük ölçüde 1789 model temel hak ve özgürlükler katalogu ile sınırlı kalırken, çalışma hukuku ve sosyal haklar alanında ise; işçi sağlığı, ayırımcılık, çocuk ve genç işçilerin korunması gibi bireysel işçi haklarına ilişkin kimi iyileştirmeler yapılırken, kolektif ekonomik ve sosyal haklar açısından ise uyumsuzluğun, bütün boyutlarıyla devam ettiği temel bir eğilim dikkat çekmektedir (Çelik, 2004). Türkiye'de sermayenin ve devletin sosyal politika konusundaki dirençleri ve uluslararası normlara uyum konusundaki gönülsüzlükleri köklü bir geçmişe sahiptir. Türkiye 1952 yılında onayladığı örgütlenme özgürlüğü ile ilgili 98 sayılı ILO sözleşmesinin gereklerini yerine getirmediği için yarım yüzyıl sonra, bugün bile ILO tarafından eleştirilmektedir. ILO'nun 1948 yılında kabul ettiği özellikle sendikalaşma hakkının devlete karşı güvence altına alınması hakkındaki 87 sayılı sendika özgürlüğü ve örgütlenme hakkına ilişkin sözleşme, Türkiye tarafından; tam 44 yıl sonra, 1992'de kabul edilmiştir. Ancak gerekleri hala tam anlamıyla yerine getirilmemiştir. 1961 tarihli Avrupa Sosyal Şartı'nı, 1989 yılında onaylayan Türkiye, Şart'ın en önemli hükümlerine; adil çalışma şartlan hakkı (m.2), işçi sağlığı ve iş güvenliği hakkı (m.3), sendika hakkı (m.5), toplu pazarlık hakkı (m.6), çalışan kadınların korunması (m.8), bedensel ya da zihinsel özürlülerin mesleksel eğitimi hakkı ve mesleksel ve yeniden uyum hakkı (m. 15), çekince koymuştur. Türkiye'nin uyguladığı sosyal politika alanındaki direncin en anlamlı göstergelerinden biri 2001 ve 2003 Ulusal Programları (UP) arasındaki farktır 2003 Ulusal Programı özellikle sendikal haklar ve sosyal politika açısından; 2001 Ulusal Program'ının çok gerisinde, bir yaklaşım sergilemektedir.2001 Ulusal Program'ının Siyasi Kriterler bölümünde; sendikal haklarla ilgili mevcut sınırlamaların gözden geçirilmesi ve sendikal hakların 87 ve 98 sayılı ILO Sözleşmeleri ve Avrupa Sosyal Şartı doğrultusunda yeniden düzenlemesi, hedefine yer veriliyordu. Ayrıca; grev yasağının kapsamının daraltılması, yüzde on yetki barajının kaldırılması ve kamu personeline sendikalaşma hakkının tanınması konularında düzenleme yapılması öngörülüyordu. Ancak 57. hükümet, Ulusal Program'da yazılanlara rağmen; bunların gereğini yapmadı. Ve 59. hükümet ise; bu taahhütleri Ulusal Program'dan tümüyle çıkarttı. 2003 Ulusal Program'ı; AB'nin sosyal boyutunu küçümseyen, Anglo-Saxon ve yeni bir liberal bakış açısını yansıtmaktadır (Çelik, 2004). 2003 Ulusal Program'ının, Siyasi Kriterler bölümünde, 2001 tarihli olanının aksine sendikal-sosyal hak ve özgürlüklere tek kelime bile yer verilmemiştir. Sosyal 130 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ politika ve istihdam bölümünde ise, büyük ölçüde teknik düzenlemeler yer almıştır. 2001 Ulusal Program'ında taahhüt edilen sendikal ve sosyal hakların AB normları ve ILO sözleşmelerine uyumlu hale getirilmesi hedefinden vazgeçilmiştir. Sendikal haklar alanındaki onbeş yıldan beri yapılan anayasal ve yasal düzenlemelerle sağlanan uyum yeterli olmaktan uzaktır. Üyelik ve sendikal etkinlikler ile ilgili yasaklar, Anayasada ve 2821 sayılı yasada yapılan değişikliklerle kaldırılmıştır. Ancak, özellikle, Avrupa Birliği belgelerinde de (Topluluk Şartı ile Temel Haklar Şartında da) tanınan ve güvenceye bağlanan, “grev hakkını da kapsayan toplu eylem hakkı” konusundaki yasak ve kısıtlamalar, 1982 ve 1983’teki biçimleriyle hem Anayasada, hem de birkaç değişiklik dışında yasalarda durmaktadır (Gülmez 2002). Türkiye'de krizden söz edilmediği 2002-2004 döneminde, milli gelirde bir büyüme ve ihracatta bir artış olmasına karşılık, işsizlik, eksik istihdamla birlikte düşünüldüğünde %15,8'den %17,6'ya yükselmiştir. İşgücünün milli gelirden aldığı pay %28,3'ten 2003'yılında %26,1'e düşmüştür. İş-Kur'un istihdam raporuna göre çalışma süreleri genel olarak artmıştır. Söz konusu rapora göre haftalık çalışma süresi 1988 yılında 48.8 saat iken, 2001 yılında 52.1 saate yükselmiştir.9 Enflasyondaki düşüş, büyümedeki ve ihracattaki artış gibi makro ekonomik göstergelerdeki olumlu gelişmelere rağmen en azından işçi sınıfı açısından krizin devam ettiğini göstermektedir. Bu durum, büyümenin, işçilerin koşullarındaki gerilemeyle birlikte gerçekleştiğini göstermektedir. Hem krizlerin bu kadar kısa aralıklarla meydana gelmesi hem de büyümeye rağmen görülen yaygın işsizlik ve ücretlerdeki gerileme, işçi sınıfı açısından kriz ve istikrarsızlık sözcüğünün olağanüstü bir devreden çok olağan bir durumu yansıttığını düşündürtmektedir (Urhan, 2005) 4.2.Sosyal güvenlik haklarının Daraltılması Küresel neo-liberal politikalara uyumlu olarak yürütülen yeniden yapılanma ve yapısal reform uygulamaları, devletin sosyal refah, sosyal koruma ve sosyal yardım hizmet ve uygulamalarındaki yükünü özel sosyal güvenlik, emeklilik ve sağlık sistemlerine devredilmek suretiyle ekonomik ve sosyal hakların sınırlandırılması ve sorumluluğun kişiler eliyle ve hizmetin özel sektöre devrilmesiyle hak erozyonları ve hak yoksunlukları yaşanmaya başlanmıştır. Son yıllarla yaşanan enflasyonist ortam, hızlı kentleşme ve göç, artan işsizlik, genel ücret düşüklüğü, gelir yetersizliği, iletişim araçlarıyla körüklenen tüketim eğilimi, sosyal sigorta kurumlarının kapsadığı nüfusun sınırlı olması vb. dinamikler, sosyal yardım ve hizmetler alanındaki uygulamaların daraltılması, özelleştirilmesi, ekonomik ve sosyal hakların süreç içinde sürekli olarak daraltılmasına yol açmaktadır. Türkiye’de sosyal güvenlikle ilgili yasal düzenlemeler yeniden yapılandırılmıştır. Günümüzde sosyal sigortalar, sosyal güvenlik olarak anlaşılmış ve sosyal sigortaların bütün yükü çalışanlara ve işverenlere yüklenmiştir. Özerklik sağlanamadığı için, sosyal güvenlik sistemi, siyasi popülizme kurban edilmiştir. 1990’dan başlamak üzere bir sosyal güvenlik reformu arayışları başlamış ve bu arayışlar çerçevesinde 1999 yılında önemli adımlar atılmış ve bu reform hareketleri son çıkan düzenlemelerle tamamlanmaya çalışılmıştır (Arıcı, 2007; 34). Yeni Sosyal güvenlik kurumu ve kanunlar eliyle sosyal güvenlik hukuku yeniden yapılandırılarak; bu uygulama ile birlikte çalışanların sisteme katkıları arttırılmış, yaşlılık aylıkları temel yaşam gereksinimlerini karşılayabilecek ölçülerin de altına çekilerek, beraberinde özel emeklilik sistemleri kişilerin zorunlu tercihleri arasına 131 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ sokulmuş, sistemin sağladığı sağlık hizmetlerinin kapsamı daraltılmış, katkı payı uygulaması getirilmiş, sistemin kapsamı dışında kalan sağlık hizmeti gereksinimlerinin kullanıldığında bedellerinin ödenmesi yoluna gidilmiştir. Bu uygulama kişileri sistem dışında tutulan hizmetlere ulaşmada özel sağlık sigortalarına yönlendirmiştir, bu da aile bütçelerine o zamana kadar genellikle girmemiş bir harcama kaleminin zorunlu ve üst sıralarda girmesini getirmiştir. Yani bu dönemde sosyal güvenlik sistemlerinin kapsamı; sunulan hizmetler ve yararlananların sayısı yönüyle daraltılmıştır. Sosyal güvenlik sistemi içinde yer alan Sosyal Sigortalar Kanunu, Emekli Sandığı Kanunu ve BAĞKUR’un birleşmesini sağlayan 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu ile 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu; Türk Sosyal Güvenlik Hukuku’nda senelerdir arzulanan ancak yine de birleştirilmesi pek mümkün görünmeyen kurumlar arası bütünleşme sağlamış görünmesine rağmen uygulamaların aksaması nedeniyle yeni bir kaos yaratılmıştır. Gerçekten sosyal güvenlik sistemlerine ait kanun ve yasal düzenlemelerin tek bir kanun çatısı altında toplanmasıyla ilgili hayal sonunda gerçekleştirilerek; Türk Sosyal Güvenlik sisteminin kurumsal yapısını değiştiren, 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu ile uygulama kanunlarında birliğin sağlanması için gereken 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu kabul edilerek, uygulanmaya başlanmıştır. Tüm sosyal güvenlik mevzuatını birlikte değerlendirdiğimizde; sosyal korumanın kapsamının daraltıldığını, emeklilik yaşının geriletildiğini ve sağlık hizmetlerinin kısmen paralı hale getirilerek; sigortalıların özel sektöre yönlendirildiğini ve özel sektöre devir işlemlerinin kolaylaştırıldığını söylemek gerekmektedir. İşgücü piyasasının esnekleştirilmesiyle; sosyal modeli oluşturan sosyal koruma uygulamalarının ağırlığının daraltılması yönündeki girişimler hız kazanmıştır. Diğer yandan, aktif nüfusun emeklilere oranının azalması sonucu özellikle kamusal emeklilik sistemlerinin yaşlanan nüfus karşısında yaşayabilirliği sorunu, yaşanan yüksek işsizlik oranları, yaşam standartlarında düşmesiyle yaşanan yoksulluk ve riskli gruplarda daha da belirginleşen sosyal dışlanmanın artması vb. sorunlar üzerinde; özellikle çalışanların sosyal ve ekonomik haklarının daraltılması çalışmaları, doğrudan hak erozyonları yaratmaktadır. Gerçekten sosyal güvenlik, sosyal politika alanındaki kuramların yaşama aktarılan olmazsa olmaz en yaşamsal uygulamasıdır. Bu uygulama alanı ile sosyal devlet ilkesinden uzaklaşılıp çalışma yaşamını düzenlemek adına eski ve yeni ekonomilerde rekabet gücünü arttırmaya yönelik olarak uygulamaya konan, tüm radikal çözümler ve haksız rekabeti önlemeyi amaçlayan; maliyetlerin birbirine eşlenmesi çalışmaları ve bu amacın gerçekleştirilmesi için, sosyal ve ekonomik hakların daraltılması ya da sınırlanması yollarının ve üstelik iş hukukuna ait hukuk düzeninin kullanılması, doğrudan ekonomik hak yoksunlukları yaratmaktadır. 4.SONUÇ Küreselleşen rekabet gücünün korunması ve arttırılmasında, dünya devletlerine ait ekonomi politikaları ve hukuk düzenleri yapısal bir dönüşüm geçirmeye başlamışlardır. Küreselleşmeyle birlikte uluslararası piyasalarda yaşanan şok değişiklikler, üretim aktörlerinin de değişmesine yol açmakta ve bu bağlamda emeğin küreselleşme problemlerinin çözümü için ekonomik özgürlüklerin daraltılması çözüm olarak sunulmakta ve uygulanmaktadır. 132 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Dünya çapında yaşanan rekabet ve ekonomik göstergeler, ekonomik hak ve özgürlükleri daraltarak; toplu sözleşmeleri, asgari ücretleri ve sosyal güvenliği bir kenara itmektedir. Ekonomik hak ve özgürlükler açısından, küreselleşmenin dayattığı tam rekabet koşullarının sağlanmasında çalışanların ekonomik olarak korunmasını sağlayan sosyal haklar ve ekonomik özgürlükler arasında karşılıklı olarak ters bir orantı ve bağlantı olduğu görülmektedir. Eski ve yeni ekonomilerde rekabet gücünü arttırmaya yönelik olarak uygulamaya konan tüm radikal çözümler ve haksız rekabeti önlemeyi amaçlayan maliyetlerin birbirine eşlenmesi çalışmaları; doğrudan ekonomik hak yoksunlukları yaratmaya başlamıştır. Küresel rekabetin arttırılmasındaki en temel politikalardan biri olan ürün maliyetlerin birbirine denklenmesi ve eşitlenmesi sürecinde, maliyet arttırıcı en önemli kalemlerden biri de çalışanların ücretleridir. Bu noktada sosyal maliyet de dahil olmak üzere; maliyetleri eşitlemek suretiyle, kıyaslanabilir küresel rekabet şartlarını hazırlamayı hedef alan hukuk düzeninin kullanabileceği tek kurumsal araç ekonomik özgürlüklerin daraltılması ve sınırlandırılmasını sağlayacak hukuksal düzenlemelerdir. Rekabet gücünü arttırmak adına, koruma standartlarında büyük ölçüde azaltmaya gidilmesi; çalışan nüfusun sosyal güvenlik hakkını azaltma, çalışma haklarını ve iş güvencesini ortadan kaldırma tehlikesi taşırken, küreselleşmenin dayattığı hukuk düzeninin araçsal kullanımı; bir yandan ekonomik özgürlüklerde gerilemeye neden olurken, öte yandan daraltılan ekonomik özgürlükler hak erozyonlarına yol açmaktadır. KAYNAKLAR Akad, M., Sosyal Güvenlik Hakkı, İstanbul 1992. Akaya, Y., "Küreselleşme" Versus Sendikasızlaştırma ve Yoksullaştırma’,Çalışma ve Toplum 3, 2004/3. Arıcı, K., Avrupa Birliği Sosyal Güvenlik Hukuku, Ankara, 1997. Çakır, Ö.,”İşini Kaybetme Kaygısı: İş Güvencesizliği”, çalışma ve toplum 12, 2007/1. Çelik A.,, AB Sürecinin En Uyumsuz Alanı: Sosyal Haklar 2004, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=1033 Erişim Tarihi: 15.08.2008. Erdut, Z., ”Enfoımel İstihdamın Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Etkileri” , çalışma ve toplum 12, 2007 /1. Eyrenci, Ö., “İş Sürelerinin Esnekleştirilmesi ve Türk İş Hukuku”, Münir Ekonomi’ye Yaş Günü Armağanı, Ankara 1993. Gülmez, M., Uyum Düzenlemelerinin Üvey Evladı: Sendikal Haklar http://www.barobirlik.org.tr/yayinlar/makaleler/ABUYUM%20Mesut%20G%FClmez.DOC Erişim Tarihi: 15 8 08 Güzel, A. ve Okur, A.R.; Sosyal Güvenlik Hukuku, İstanbul, 2002. Işıktaç Y., "Küreselleşme-Hukuk İlişkisi", Hukuk Yazıları, Ankara, 2004. Kapar, R., ”Enformel Ekonomide Çalışanların Örgütlenmesi ve Sendikalar”, çalışma ve toplum 12, 2007 /1. 133 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Kutal, M., “Küreselleşme Sürecinin Türk Sendikacılığı Üzerindeki Olası Etkileri”, Prof. Dr. Kemal Oğuzman’a Armağan, İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi, Ankara, 1997. Marleau, ., “İş Yaratma Stratejisi, İstihdam Politikası ve İş Hukukunun Rolü: ABD ve AB İstihdam Stratejilerinin Karşılaştırmalı Analizinden Çıkan Dersler”, İş Yaratma ve İş Hukuku, İstanbul, 2003. Ongan, Tunçcan, N. “Esneklik Yaklaşımının İstihdam Hacmi Açısından Değerlendirilmesi” Çalışma ve Toplum 3, 2004/3. Özdemir, A.M., “Üretimin Söylemlerindeki Dönüşüm, Kolektif Hak Kavramı Ve Emeğin Hukuku”, Çalışma ve Toplum 9, 2006/2 . Özer M.A., “Küreselleşme Kıskacında Yönetim”, Çimento İşveren, Cilt 22 S. 4 ,Ankara, 2008. Talas, C., ”Türkiye’de Sosyal Güvenlik Düzeninin Bunalımı” Prof Dr. Metin Kutal’a Armağan, Ankara 1998. Ulucan, D., “Çalışma Hayatında Esneklik”,Prof. Dr. Metin KUTAL' a Armağan, Ankara 1998. Urhan B., “Türkiye'de Sendikal Örgütlenmede Yaşanan Güven ve Dayanışma Sorunları”, Çalışma ve Toplum 4, 2005/1. Yorgun, S, “Küreselleşme Sürecinde Türk Sendikacılığında Yeni Yönelişler Ve Alternatif Öneriler” Çalışma ve Toplum 6, 2005/3. 134 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ TÜRKİYE’DE İL ÖZEL İDARE FAALİYETLERİNDE ŞEFFAFLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI:KOCAELİ İL ÖZEL İDARESİ ÖRNEĞİ Muharrem ES• Ramazan ŞENGÜL• GİRİŞ İl özel idareleri Türkiye’nin yönetim yapısına Osmanlı döneminden miras kalmış yerel yönetim birimleridir. 1913 Tarihli geçici kanunla tüzel kişilik kazanmış olan il özel idareleri il ölçeğinde mahalli ve ortak nitelikte hizmet sunmakla yükümlü olmuşlardır. Sözkonusu kanunla il özel idarelerine bırakılan görev alanlarında 1950’li yılların ikinci yarısından itibaren bakanlıkların ve genel müdürlüklerin görevlendirilmesi uygulamada görev ikilikleri yaşanmasına neden olmuş ve sorunun çözümünün ertelenmesiyle il özel idarelerinin hizmet kapasitesi zaman içinde önemli ölçüde zayıflamıştır. Merkezi yönetimin taşradaki en üst görevlisi olan valinin yönetimi altında faaliyetlerine devam eden il özel idarelerinin organik kanunu 1987 yılında 3360 sayılı kanunla değişikliklere konu olmasına rağmen bu birimlerin etkinsizliği yerleşik hale gelmiştir. Yapısal ve işlevsel anlamda zayıflamanın devam etmesi zaman içinde il özel idarelerinin hukuki varlığının sorgulanmasına yol açmıştır. 2005 Yılındaki yerel yönetimler reformunun kapsamına il özel idareleri de dahil edilmiştir. Yürürlüğe giren 5302 sayılı kanun, il özel idarelerinin geleceğine ilişkin yapılan tartışmalarda bu yönetimlerin güçlendirilmesi yönünde bir tercihi ifade etmektedir. İl özel idarelerini yapısal ve işlevsel anlamda güçlendirilmeyi amaçlayan kanun, yönetim alanında yaşanan değişimlere paralel şekilde çeşitli demokratik katılım yöntemlerine hukuki dayanak oluşturmaktadır. İl halkının il özel idare faaliyetlerine eklemlenmesine imkan veren katılım yöntemleri bu faaliyetlerin daha görünür olmasını amaçlamaktadır. Çalışmamızda 5302 sayılı kanunda öngörülen uygulamaların Kocaeli İl Özel İdaresi örneğinde il özel idare faaliyetlerinde şeffaflığın sağlanmasına yapacağı katkılar incelenmektedir. İl genel meclisi üyelerinin konu üzerindeki tutumlarını öğrenmeye yönelik alan araştırmasının yapılmasıyla getirilen düzenlemelerin yerindeliği sorgulanmaktadır. 1. İL ÖZEL İDARELERİNİN YAPISAL VE İŞLEVSEL GÖRÜNÜMÜ 1982 Anayasası’nın 127.maddesine göre il özel idaresi anayasal dayanağı olan bir yerel yönetim kuruluşudur. Anayasanın bu maddesine göre yerel yönetimler şu şekilde tanımlanmıştır:” Mahalli idareler, il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişileridir.” 127. Maddeye göre belediye ve köy yönetimleriyle beraber il özel idareleri Türkiye’deki yerel yönetim dizgesini oluşturmaktadır. İl özel idaresi, il sınırları içerisinde yaşayan halkın yerel ve ortak gereksinimlerini karşılamak üzere • • Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi İİBF Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, [email protected] Yrd. Doç. Dr. Kocaeli Üniversitesi İİBF Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, [email protected], 135 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ faaliyette bulunacaktır. Karar organının seçimle işbaşına gelmesi ve tüzel kişiliğe sahip olması anayasa ile il özel idaresine tanınan niteliklerdir. 127.Maddenin ikinci fıkrasında belirtilen “mahalli idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir” hükmüne dayanarak il özel idarelerine ilişkin en son düzenleme 2005 yılında 5302 sayılı kanunla yapılmıştır. Bu döneme kadar yürürlükte olan 1913 tarihli Kanun-u Muvakkat Osmanlı’nın son döneminde kabul edilmiş olup geçirdiği kimi değişikliklere rağmen varlığını 2005 yılına kadar sürdürmüştür. 5302 Sayılı kanun, mevcut mevzuat ve pratik birikimini değiştirmektedir (Tortop vd.,2006:129). Kanunun 3/a maddesine göre il özel idaresi ” il halkının mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî özerkliğe sahip kamu tüzel kişisini” ifade etmektedir. 1.1. İl Özel İdaresinin Görevleri 1913 Tarihli kanun, il özel idaresine oldukça geniş kapsamlı görevler vermişti (Parlak, 2007:49,53). Günümüzdeki bakanlıkların çoğunun olmadığı 1950 öncesi döneme kadar bakanlık düzeyinde yürütülen hizmetler il özel idarelerine bırakılmıştı (Parlak, 2005:185). Yeterli personel ve teknik imkanlara sahip olmayan il özel idarelerinin kanunun belirlediği görevleri etkin bir şekilde yerine getirmesinde yaşanan sıkıntılar bu kuruluşların görevlerinin yeniden belirlenmesini ihtiyacını gündeme getirdi. Diğer yandan zaman içinde yeni bakanlıkların ve hizmet yerinden yönetim kuruluşlarının kurulmasıyla beraber bu görevlerin çoğu il özel idarelerinin elinden alınmıştı (Bilgiç, 2007:18). Uygulamada görev ikiliğinin yaşanmasına sebep olan bu durum, il özel idarelerinin işlevselliğinin yeniden sağlanmasını gündeme getirdi. Bu anlamda 5302 sayılı kanunla il özel idaresinin sorumluluk alanı belirginleştirilmeye çalışıldı. Kanunun 6.maddesi il özel idaresinin yeni görevlerini açıklamaktadır. Önceki mevzuatta olduğu gibi tek tek görevlerin sayılması yerine hizmet alanları belirtilmesi tercih edilmiştir (Tortop vd., 2006:130; Ulusoy ve Akdemir, 2006:177). Bu kapsamda ifa edilecek görevlerin yerel ve ortak nitelikte olması anayasaya paralel olarak kanunda düzenlenen bir husustur. İl özel idaresinin görevlerinin belirlenmesinde il sınırları ve belediye sınırları dışı ölçütü uygulanmaktadır. İl sınırı olarak belirlenen coğrafi alanda yerine getirilecek görevler kanunun 6.maddesinin 1.fıkrasının a bendinde şu şekilde sayılmıştır: Sağlık, gençlik ve spor, tarım, sanayi ve ticaret; belediye sınırları il sınırı olan büyükşehir belediyeleri hariç ilin çevre düzeni plânı, bayındırlık ve iskân, toprağın korunması, erozyonun önlenmesi, kültür, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardımlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları; ilk ve orta öğretim kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin hizmetler. Belediye sınırları dışında yapmakla görevli ve yetkili kılınan görevleri ise b bendinde şu şekilde belirtilmiştir: İmar, yol, su, kanalizasyon, katı atık, çevre, acil yardım ve kurtarma, orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve bahçe tesisine ilişkin hizmetler. İl özel idaresinin merkezi yönetimin kimi görevlerini üstlenmesi kanunun belirlediği şartlarda mümkün olabilir. Merkezi idare tarafından yürütülen görev ve hizmetlere ait yatırımlardan ilgili bakanlıkça uygun görülenler, il özel idareleri vasıtasıyla gerçekleştirilebilir. Bunun için yapılacak yatırımlara ilişkin ödeneklerin ilgili kuruluş tarafından il özel idaresi bütçesine aktarılması gerekmektedir. Bununla birlikte il özel idaresi bu yatırımların yüzde yirmibeşine kadar olan kısmı için kendi bütçesinden harcama yapabilir. Ayrıca merkezi yönetim, il özel idareleriyle işbirliğine 136 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ girişerek uygun gördüğü projeleri finansmanına katılarak destekleyebilmektedir. Bu kapsamda sağlanan maddi desteklerin başka amaçla kullanılmaması gerekmektedir İl özel idaresi yerel ve ortak nitelikteki hizmetleri yerine getirirken önceliği hangi hizmetlere vermesi konusunda kanun, ölçütler belirlemiştir. Bu ölçütler, il özel idaresinin malî durumu, hizmetin ivediliği ve verildiği yerin gelişmişlik düzeyidir. İl özel idaresi görevlerini yerine getirme sürecinde dikkate alması gereken diğer bir husus il halkıyla olan ilişki biçimidir. Yerel hizmetlerin ilde yaşayanlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulması kanun gereğidir. Kanunun bu yöndeki düzenlemesi hizmette halka yakınlık ilkesi olarak çevrilen subsidiarite prensibini hatırlamaktadır. Bu prensip, Avrupa Yerel Yönetim Özerklik Şart’ının benimsediği temel ilkeler arasında yeralır. Şart, Türkiye tarafından imzalanarak kimi çekinceler dahilinde onaylanmıştır. Yerel hizmetlerin sunumunda halka yakınlığın sağlanması yeterli görülmeyerek en uygun yöntemlerin bulunması sorumluluğu il özel idarelerine verilmiştir. Kanun, en uygun yöntem konusunda herhangi bir örnekleme ve nitelendirmede bulunmayarak bu hususu il özel idarelerinin takdirine bırakmıştır. İl özel idareleri, bulundukları coğrafi alan, ilin gelişmişlik düzeyi ve ilin diğer özgün niteliklerine bağlı olarak hizmet sunumundaki optimal gördükleri çözümleri benimsemekte serbesttirler. Bu süreçte hizmet sunulan vatandaşların durumlarının da dikkate alınması gerekmektedir. Nitekim kanun, özürlü, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanmasını il özel idarelerine ödev olarak yüklemektedir. İl sınırları içerisinde il özel idaresi ile birlikte diğer yerel yönetim birimleri mevcuttur. Anayasa’nın 127.maddesine istinaden belediye ve köy yönetimleri mülki idare teşkilatı olan il sınırları içerisinde bulunurlar. Bu yönetimler kendi organik kanunlarının verdiği görevleri yaparlar. İl sınırları içerindeki farklı türdeki yerel yönetimler arasında koordinasyon nasıl sağlanacaktır? Hizmet bütünlüğünün sağlanması, hizmet sorumlularının tespit edilmesi ve hizmette etkinliğin sağlanması koordinasyonun önemini kendiliğinden ortaya çıkarmaktadır. Bu noktada 5302 sayılı kanun çözüm getirmektedir. Kanunun 6.maddesine göre, il özel idaresi ile diğer yerel yönetimler ve kamu kuruluşları arasında yerel hizmetlerin vatandaşlara bütünlük ve uyum içinde sunulmasına yönelik koordinasyon il valisi tarafından sağlanacaktır. 1.2. İl Özel İdaresinin Organları İl özel idaresinin ortaya çıkış sürecindeki geleneksel üçlü organik yapısı devam ettirilmekle beraber 5302 sayılı kanun kimi değişiklikler içermektedir. Bu değişikliklerin en önemlilerinden birisi valinin il genel meclisi başkanlığı ile ilişkisinin kesilmesidir. İl genel meclisi, kendi içinden bir başkan seçecektir. Yine kanuna göre il daimi encümenin ismi il encümeni olarak değiştirilmiştir. İl genel meclisi toplantı zamanları arttırılmış ve il özel idaresi yeni bir teşkilata kavuşmuştur. Kanuna göre il özel idaresinin organları, il genel meclisi, il encümeni ve validir (Md3/b). 1.3. İl Genel Meclisi İl genel meclisi, il özel idaresinin karar organıdır. Meclis, seçimi izleyen ilk toplantıda üyeleri arasından başkanını seçer (Md.11). Dolayısıyla önceki mevzuat döneminde valinin il genel meclisi başkanı olması uygulaması sonlandırılmıştır. Meclisin kendi üyeleri arasından başkanını seçmesinin Avrupa Yerel Yönetimler 137 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Özerklik Şartıyla uyumlu olduğu belirtilmektedir (Parlak, 2007:56). İl genel meclisi, kendisinin belirlediği bir aylık tatil hariç, her ayın ilk haftası toplanır. Bütçe görüşmesine rastlayan toplantı süresi yirmi gün, diğer toplantıların süresi en çok beş gündür. Böylece önceki dönemde sadece mayıs ve kasım aylarında toplanan meclisin, toplantı zamanları bütün yıla yayılmıştır. İl genel meclisinin görevleri kanunun 10.maddesinde sayma yoluyla belirtilmiştir. Klasik olarak yerine getirdiği görevlerin yanı sıra kanun il genel meclisini, yeni görevlerle donatmıştır. Bu bağlamda, stratejik plân ile yatırım ve çalışma programlarını, il özel idaresi faaliyetlerini ve personelinin performans ölçütlerini görüşmek ve karara bağlamak, norm kadro çerçevesinde il özel idaresinin ve bağlı kuruluşlarının kadrolarının ihdas, iptal ve değiştirilmesine karar vermek gibi görevlerin verildiği görülmektedir. 1.4. İl Encümeni İl encümeninin niteliği konusunda ileri sürülen görüşlerden birisi bu organın daha çok yürütmeye ilişkin fonksiyonları olduğudur (Eryılmaz, 2007:145). İl encümeni karma nitelikte bir organdır. Önceki dönemde sadece il genel meclisinin kendi içinden seçtiği üyelerden oluşmaktaydı. 5302 sayılı kanunda il encümeninin kompozisyonu değişmiştir. Yeni mevzuat gereğince seçilmişlerle birlikte il özel idare kamu görevlileri bu organda yeralmaktadır. Kanunun 25.maddesine göre il encümeni valinin başkanlığında, il genel meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere valinin her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşacaktır. Encümen toplantılarına gündemdeki konularla ilgili olarak, ilgili birim amirlerinin vali tarafından oy hakkı olmaksızın görüşleri alınmak üzere çağrılabilmesi kanun kapsamında bulunan diğer bir düzenlemedir. Birim amirlerinin il encümenine dahil edilmesinin encümenin uzmanlık niteliğini arttırmaya yönelik olduğu belirtilmektedir (Parlak, 2007:58). Valinin il encümeni başkanlığını sürdürmesi sorgulama konusu olmaktadır. Keleş, en yetkili karar organı olan il genel meclis başkanlığı elinden alınmış olan valinin encümene başkanlık etmesinin ne gibi bir yarar sağlayacağı sorusunu gündeme getirmektedir. Her iki organın uyumlu çalışması gereğine işaret eden Keleş, mevcut statünün kamu hizmetinde uyum ve gereksinimden çok, siyasal düşüncelerle gerçekleştirildiği kanısındadır (Keleş, 2006:155). Valinin katılamadığı encümen toplantısına il özel idaresi genel sekreterinin başkanlık etmesi kanun hükmüdür. Genel sekreter ile seçilmiş üyeler arasında herhangi bir hiyerarşik ilişki olmadığı dikkate alındığında valinin olmadığı durumlarda il encümenine başkanlık etmenin seçilmiş bir üyeye bırakılmasının demokrasi açısından yerinde bir düzenleme olacağı belirtilmektedir (Coşkun ve Uzun, 2005:163). Diğer taraftan sistemin özerkliği ve verimliliği açısından bu durum üzerinde yeniden düşünülmesi dile getirilmektedir (Parlak, 2005:189). İl encümeninin görev ve yetkileri 5302 sayılı kanunun 26.maddesinde düzenlenmiştir. Görev ve yetkileri incelendiğinde il encümeninin işlemleri görüş bildirme, karar alma ve uygulama, ceza verme sonuçlarına yöneliktir. Bu anlamda hem karar organı olan il genel meclisine çeşitli konularda görüş bildirmektedir. Stratejik plân ve yıllık çalışma programı ile bütçe ve kesin hesabı inceleyip il genel meclisine görüş bildirme örnek olarak verilebilir. İl encümeni aynı zamanda yürütme organı olan valiye de çeşitli konularda görüş bildirmektedir. Kanun bu konuların hangileri olduğunu açıkça belirtmeyerek valinin havale edeceği konular şeklinde genel bir 138 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ifadeyi benimsemiştir. Dolayısıyla vali, uygun gördüğü konuları encümene göndererek bu organın görüşüne başvurabilecektir. 1.5. Vali Vali, iki görevi üzerinde birleştiren kamu görevlisidir. Vali, taşradaki mülki yönetim birimi olan ilin en üst yöneticisidir. Merkezi yönetim tarafından atanan vali, il idaresi kanunu ve diğer kanunların verdiği yetkiler çerçevesinde ilin genel yönetiminden sorumludur. Vali, aynı zamanda bir yerel yönetim birimi olan il özel idaresinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Coşkun ve Uzun, kanunun genel olarak değerlendirilmesinde il halkına vali üzerinde denetim yetkisi verilmediği sonucuna ulaşmaktadır (Coşkun ve Uzun, 2005:164). Yürütme organı konumunda olan valinin görev ve yetkileri 5302 sayılı kanunun 30.maddesinde düzenlenmiştir. Vali diğer görevleri yanında, il özel idaresini stratejik plâna uygun olarak yönetmek, il özel idaresinin kurumsal stratejilerini oluşturmak, bu stratejilere uygun olarak bütçeyi, il özel idaresi faaliyetlerinin ve personelinin performans ölçütlerini hazırlamak ve uygulamak, izlemek ve değerlendirmek, bunlarla ilgili raporları meclise sunmakla yükümlü tutulmuştur. İl genel meclisi ve il encümeninin kararlarını uygulamak ve il özel idaresinin personelini atamak valinin görevleri arasında sayılmıştır. Vali, görev ve yetkilerinden bir kısmını uygun gördüğü takdirde, vali yardımcılarına, yöneticilik sıfatı bulunan il özel idaresi görevlileri ile ilçelerde kaymakamlara devredebilir (Md.32). Valinin il özel idaresinin yürütme organı olmasını eleştirilenler yanında en azından geçiş dönemi boyunca bu sıfatı devam ettirmesi gerektiği kanısında olanlar da mevcuttur. Bu düşüncede olanlara göre yerel yönetim reformunda il özel idaresinin güçlendirilmesiyle geçiş döneminin sorunları birlikte düşünüldüğünde il özel idaresinin tecrübe sahibi vali tarafından “profesyonelce yönetilmesi” olası birçok sorunu önleyecektir. İl özel idaresinin işleyişinin kurumsallaşmasıyla gelecekte yürütme organının seçimle işbaşına gelmesinin düşünülebileceği belirtilmektedir (Coşkun ve Uzun, 2005:164). 2. İL ÖZEL İDARESİ KANUNUNDA ÖNGÖRÜLEN ŞEFFAFLIK ANLAYIŞI Demokrasinin yerel düzey uygulamaları başta seçim olmak üzere çeşitli biçimsel yöntemlerle gerçekleşmektedir. Günümüzde biçimsel demokratik anlayışın ötesine geçilmesi savunulmaktadır. Bu süreçte bir yandan halkın, yerel yönetim faaliyetlerine sürekli katılımını sağlayacak yöntemler geliştirilmelidir. Seçmenlerin yerel hayatı ilgilendiren konularla ilgilenmesi, karar süreçlerini etkilemeye çalışması yönetime katılmayla ilgilidir. Diğer yandan vatandaşların, temsilcilerinden faaliyetlerden dolayı hesap sorabilmelerinin kabulü kaçınılmazdır. Sözkonusu yöntemlerin uygulamaya geçirilebilmesinde yönetimde şeffaflık anlayışının benimsenmesi önem arzetmektedir. Bunun için yerel yönetimler mevzuatında yönetimde açıklığa yönelik uygulamaların benimsenmesi gerekir (Eken, 2004:571). Yerel yönetimler, diğer ilkeler yanında açıklık ilkesinin en geçerli olacağı kuruluşlar olarak görülmektedir. Açıklığın sağlanmasına ilişkin kurallar Türk yerel yönetim mevzuatına girmiştir (Tortop, 2005:16). Çeşitli ülkelerin yerel yönetimlerinde karşılaşılan yönetim bozukluklarına ve daha dar anlamda yozlaşmaya ülkemiz yerel yönetimlerinde de rastlanılmaktadır. Yerel yönetimlerde ortaya çıkan yozlaşma, ekonomik, siyasi, sosyal ve ahlaki maliyetler 139 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ meydana getirmektedir (Turgut, 2007:130). Bir çalışmada ortaya konulan mülkiye müfettişlerinin yerel yönetim denetimlerine ilişkin yaptığı tespitler ilgi çekicidir:” Yerel Yönetimler üzerinde denetim yapan Mülkiye Müfettişlerinin hazır-lamış olduğu raporlarda; yerel yönetimlerin mevcut kaynakları verimli bir şekilde kullanmadığı, yerel halkın hizmet gereksinimlerine öncelik verilme-diği, yerindelik denetiminin meclisler tarafından yerine getirilemediği, kentler-de yaşam kalitesi kriterlerinin uluslararası standartların altında olduğu, birçok yerleşim yerinde ulaşım, altyapı, içme suyu temininde sorunlar olduğu, imar planlarındaki tadilatların çoğunluğunun kişi talepleri doğrultusunda rant yarat-maya yönelik gerçekleştirildiği, kentlerdeki yapıların birçoğunun kaçak statüde olduğu ve yerel yönetimlerin kaçak yapılaşmayla gerektiği gibi mücadele ede-mediği yönünde tespitler yapılmıştır. Yine somut olaylar üzerinde yapılan ön incelemelerde yargıya intikal eden boyutuyla yukarıda tespiti yapılan olum-suzlukların odağında yerel yönetimlerin karar alma sürecindeki kişisel çıkar elde etme çabalarının olduğu ortaya çıkarılmıştır “ (Turgut, 2007:137). Yerel yönetimlerde ortaya çıkan yozlaşma çeşitli sosyal maliyetler meydana getirmektedir. Bunlar arasında yerel halkın yaşama kalitesinin düşmesi, kentsel yoksulluğun ortaya çıkması, kentsel estetiğin bozulması ve çarpık kentleşme, topluma güvensizlik duygusunun hakim olması, bireylerin kişiliklerinin olumsuz etkilenmesi, kentsel gerilimin artması ve şiddetin yaygınlaşması, doğal ve kültürel değerlerin zarar görmesi, çevreye ve yaşanılan ortama verilen zararların artması gibi maliyetler öne çıkmaktadır (Turgut, 2007:137-152). Sosyal maliyet türleriyle birlikte diğer maliyetlerin ağırlığı dikkate alındığında yerel yönetim faaliyetlerinin şeffaf biçimde yapılmasının önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Yerel yönetimlerde şeffaflığın sağlanması sadece yerel yöneticilerin inisiyatifine bırakılacak bir olgu değildir. Mevzuatta bu yönde temel ilkelerin benimsenmiş olması ve mevzuatla yönetsel açıklığın yerel seçilmişlere ödev olarak yüklenmesi temel koşuldur. Türkiye’de 5302 Sayılı kanun, il özel idare faaliyetlerinde şeffaflığın sağlanmasına yönelik düzenlemeler içermektedir. Faaliyetler konusunda halkın bilgilendirilmesi, karar süreçlerine katılım, halkın ve sivil toplum örgütlerinin görüşlerine başvurulması bu kapsamda kullanılan araçlardır (Şengül, 2007:1081-1085). Diğer yandan 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu gereğince il özel idareleri bilgi verme yükümlüsü kuruluşlar arasındadır. Vatandaşların talepleri istisna kapsamına girmiyorsa il özel idareleri istenilen bilgi ve belgeleri vermekle ödevlidir. Bilgi edinme taleplerinin etkin ve süratli şekilde sonuçlandırılması için il özel idareleri gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür. 5302 Sayılı kanunda şeffaflık konusundaki düzenlemelerin bir bölümü il genel meclisi faaliyetlerine ilişkindir. Kanuna göre meclisin mutat toplantı yeri dışında toplanmasının zorunlu olduğu durumda üyeler ve valinin bilgilendirilmesi yanı sıra toplantının yeri ve zamanının mutat usullerle halka duyurulması gerekir (Md.12). İl genel meclisinin toplantılarının açık olması ve gündemin halka çeşitli yollarla duyurulması (md.13) gündemdeki konulara ilgi duyan herkesin meclis faaliyetlerini serbestçe takip etmesine olanak sağlar. Meclis kararlarının kesinleşmesi sürecinde kanunun benimsediği anlayışa göre il genel meclisi tarafından alınan kararların tam metninin, en geç beş gün içinde valiye gönderilmesi gerekmektedir (Md.15). Vali, hukuka aykırı gördüğü kararları, yedi gün içinde gerekçesini de belirterek yeniden görüşülmek üzere il genel meclisine iade etmesi konusunda takdir hakkına sahiptir. Valiye gönderilmeyen meclis kararlarının 140 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ yürürlüğe girmeyeceği kanun hükmüdür. Kesinleşen il genel meclisi karar özetlerinin toplantıyı izleyen en geç yedi gün içinde çeşitli yollarla halka duyurulmasının zorunluluk olması il özel idare faaliyetlerinde şeffaflığa yönelik geleneksel anlayışın devamına işaret eder. Kanuna göre il genel meclisinin, bir yıl görev yapmak üzere üyeleri arasından en az üç, en fazla beş kişiden oluşan ihtisas komisyonları kurması mümkündür. Plân ve Bütçe ile İmar ve Bayındırlık komisyonları en çok yedi kişiden meydana gelir (Md.16). İhtisas komisyonlarının işleyişinde kanun yeni bir anlayış benimsemiştir. Yerel seçilmişlerle vatandaşlar arasındaki ilişkinin sürekliliğini sağlamaya yönelik açılım mevcuttur. Kaymakamlar ve ildeki kamu kuruluşlarının amirleri ve ildeki kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, üniversite ve sendikalar ile gündemdeki konularla ilgili köy ve mahalle muhtarları ile sivil toplum örgütlerinin temsilcileri, oy hakkı olmaksızın kendi görev ve faaliyet alanlarına giren konuların görüşüldüğü ihtisas komisyonu toplantılarına katılarak görüş bildirebileceklerdir. Böylece ilgili konuların daha geniş bir perspektiften tartışılması imkanı olacaktır. Mevcut anlayış, yönetime katılma sürecinde olumlu bir gelişmedir (Eryılmaz, 2007:143). Ayrıca kanuna göre komisyon raporlarının alenî olması ve, çeşitli yollarla halka duyurulması şeffaflık yönünde kazanıma işaret eder. Kanun gereğince valiye verilen yeni görevlerden birisi stratejik plan ve performans planlarının hazırlanmasıdır (Md.31). Valinin, yerel yönetim seçimlerinden itibaren altı ay içinde kalkınma plân ve programları ile varsa bölge plânına uygun olarak stratejik plân ve ilgili olduğu yıl başından önce de yıllık performans plânı hazırlayıp il genel meclisine sunması gerekir. Stratejik plan ve yıllık performans planlarının hazırlanması “gelecek yönelimli, sonuç odaklı ve etkin ve verimli bir yönetim anlayışının tesisi açısından önemli bir adım” olarak görülmektedir (Parlak, 2007:60). Stratejik planın hazırlanmasında kanun, katılımcı bir anlayışı benimsemektedir. Stratejik plân, varsa üniversiteler ve meslek odaları ile konuyla ilgili sivil toplum örgütlerinin görüşleri alınarak hazırlanıp il genel meclisinde kabul edildikten sonra yürürlüğe girecektir. Böylece il özel idare organları dışındaki ilde bulunan diğer kurum ve kuruluşların ve sivil toplum örgütlerinin tecrübe ve görüşlerinden istifade etme olanağı doğmaktadır. Stratejik plân ve performans plânının önemi, bütçenin hazırlanmasına esas teşkil etmesiyle daha anlaşılabilir bir nitelik kazanır. Dolayısıyla il genel meclisinde bütçeden önce görüşülerek kabul edilmesi kanunda benimsenen bir düzenlemedir. İl özel idaresinin denetiminin şeffaf bir biçimde yapılmasına yönelik kanunda hükümler bulunmaktadır. Kanunun 37.maddesi denetimin amacını şu şekilde belirtmektedir:” İl özel idarelerinin denetimi; faaliyet ve işlemlerinde hataların önlenmesine yardımcı olmak, çalışanların ve il özel idaresi teşkilâtının gelişmesine, yönetim ve kontrol sistemlerinin geçerli, güvenilir ve tutarlı duruma gelmesine rehberlik etmek amacıyla; hizmetlerin süreç ve sonuçlarını mevzuata, önceden belirlenmiş amaç ve hedeflere, performans ölçütlerine ve kalite standartlarına göre tarafsız olarak analiz etmek, karşılaştırmak ve ölçmek; kanıtlara dayalı olarak değerlendirmek, elde edilen sonuçları rapor hâline getirerek ilgililere duyurmaktır.” Bu denetim iç ve dış denetim şeklinde olacaktır. Denetim, il özel idare faaliyetlerinin sadece hukuka uygunluğunu değil, malî ve performans denetimini de kapsayacaktır (Md.38). İl özel idaresinin denetim sonuçlarının il genel meclisi ile beraber kamuoyuyla paylaşılacak olması şeffaflık yolunda olumlu bir düzenlemedir. İhtisas ve denetim komisyonları, yönetime katılma, açıklık ve bilgilenme konularında olumlu sonuçlar üreten birer araç olarak değerlendirilebilir (Parlak, 2007:62). 141 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ İl özel idare faaliyetlerinde açıklığın sağlanmasına yönelik diğer bir düzenleme faaliyet raporu sürecidir. Kanunun 39. maddesine göre “vali, Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanununun 41 inci maddesinin dördüncü fıkrasında belirtilen biçimde; stratejik plân ve performans hedeflerine göre yürütülen faaliyetleri, belirlenmiş performans ölçütlerine göre hedef ve gerçekleşme durumu ile meydana gelen sapmaların nedenlerini açıklayan faaliyet raporunu hazırlar.” Faaliyet raporunun il genel meclisine sunulması ve raporun bir örneğinin İçişleri Bakanlığına gönderilmesi ve kamuoyuna da açıklanması kanun gereğidir. Faaliyet raporu sayesinde ilde yaşayanlar, il özel idare faaliyetlerinin stratejik plan ve performans planına ne derece uygun gerçekleştirildiği ve kamu yetki ve kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılıp kullanılmadığını görebileceklerdir. Böylece yerel seçilmişlerin performanslarını denetleme imkanına kavuşacaklardır. İl özel idaresinin acil durum planlaması sürecini yerel resmi kurum ve sivil örgütlü gruplarla beraber yürütmesi ve onların görüş ve tecrübelerinden yararlanması şeffaflığa yönelik bir açılımdır. Kanunun 69.maddesi şöyledir:” İl özel idaresi, yangın, sanayi kazaları, deprem ve diğer doğal afetlerden korunmak veya bunların zararlarını azaltmak amacıyla ilin özelliklerini de dikkate alarak gerekli afet ve acil durum plânlarını yapar, ekip ve donanımı hazırlar. Acil durum plânlarının hazırlanmasında varsa il ölçeğindeki diğer acil durum plânlarıyla da koordinasyon sağlanır ve ilgili bakanlık, kamu kuruluşları, meslek teşekkülleriyle üniversitelerin ve diğer mahallî idarelerin görüşleri alınır.” İl öze idaresi ile halk arasındaki bütünleşmeyi sağlamaya yönelik diğer bir düzenleme gönüllü katılımdır. Kanun, ilde yaşayanların yönetim süreçlerine katılımını mümkün kılacak araçlardan biri olarak gönüllü katılımı düzenlemiştir (Md.65). “İl özel idaresi sağlık, eğitim, spor, çevre, trafik ve kültür hizmetleriyle yaşlılara, kadın ve çocuklara, özürlülere, yoksul ve düşkünlere yönelik hizmetlerin yapılmasında ilde dayanışma ve katılımı sağlamak, hizmetlerde etkinlik, tasarruf ve verimliliği artırmak amacıyla gönüllü kişilerin katılımına yönelik programlar uygular.” Bu bağlamda vatandaşların edilgen bir konumdan aktif bir konuma geçerek il özel idare faaliyetlerinde yeralması yolu açılmaktadır. Yönetimle işbirliğine girişilmesi yerel yönetim birimlerine aidiyet duygusunu güçlendirmekte ve sosyal sorumluluğun yaygınlaşmasına katkıda bulunmaktadır. Bir kısım vatandaş, aynı ilde yaşayan diğer vatandaşlara sunulacak hizmetlere kendi isteğiyle katılmakta ve ilde yaşayanlar arasında böylece dayanışma duygularının gelişmesi sağlanmaktadır. 3. İL ÖZEL İDARESİ KANUNUNDA ÖNGÖRÜLEN ŞEFFAFLIK ANLAYIŞI ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 3.1.Araştırmanın Amacı: Araştırmanın amacı Kocaeli il genel meclisi üyelerinin il özel idaresi faaliyetlerinde şeffaflığın sağlanması konusundaki düşüncelerini ortaya koymaktır. Anket soruları kamusal yetkiler kullanan il genel meclisi üyelerinin şeffaflık olgusunu nasıl algıladıklarını belirlemeye yöneliktir. 142 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 3.2.Araştırmanın Yöntem ve Teknikleri: Araştırma konusu ile ilgili ulusal ve uluslararası bilimsel çalışmalardan yararlanılarak hazırlanan anket formu yüz yüze anket tekniği ile Kocaeli il genel meclisi üyelerine uygulanmıştır. Araştırmanın amacı doğrultusunda ankete katılanlar demografik ve olgusal sorulardan oluşan anket formunu cevaplandırmıştır. 3.3.Araştırma Kapsamı, Evren ve Örneklemi: Araştırmanın kapsamı Kocaeli İl genel meclisi üyeleri ile sınırlanmıştır. Yönetimde şeffaflığın yerel idarelerde kurumsallaşması sürecinin incelenmesine yönelik olarak il genel meclisi tercih edilmiştir. Kocaeli il genel meclisin de üye 25 kişi araştırmaya katılmıştır. Anket verileri SPSS programında işlenerek analiz edilmiştir. 3.4. Değerlendirme ve Bulgular 3.4.1. Anket Katılımcılarının Genel Özellikleri Tablo 1: İl Genel Meclis Dönem Dönemler Sayı % Bir dönem 21 84,0 İki dönem 4 16,0 Toplam 25 100,0 Ankete katılan il genel meclisi üyelerinin %84’ü birinci döneminde bulunmaktadır. Kocaeli il genel meclisi her dönem büyük oranda yenilenmektedir. Tablo 2: Mensup Olunan Siyasi Parti Siyasi Parti Sayı % AKP 20 80,0 CHP 4 16,0 Bağımsız 1 4,0 Toplam 25 100,0 Ankete katılan il genel meclis üyelerinin %80’i AKP üyeleridir. İl genel meclisi genelde yerel seçimlerin sonuçlarını yansıtan bir meclis konumundadır. Yerel 143 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ seçimlerde partilerin aldıkları oylar kadar il genel meclisinde oransal olarak büyük çoğunlukla dağılım aynı olmaktadır. Tablo 3: Eğitim Durumu Eğitim Sayı % İlkokul 4 16,0 Ortaokul 1 4,0 Lise 9 36,0 Üniversite 11 44,0 Toplam 25 100,0 Ankete katılan il genel meclis üyelerinin eğitim durumları incelendiğinde %44’nün üniversite, %36’sının lise mezunu olduğu görülmektedir. Yerel seçimlerde adayların eğitim düzeylerinin yükseldiği görülmektedir Tablo 4: Yaş Yaş Sayı % 30-40 2 8,0 41-50 11 44,0 51-60 11 44,0 61-70 1 4,0 Toplam 25 100,0 İl genel meclisi üyelerinin yaş durumlarına bakıldığında %44’nün 41-50, %44’nün de 51-60 yaşları arasında olduğu görülmektedir. Meclis üyeliğinde yaş sınırı henüz 40 olmaktadır. Tablo 5: Cinsiyet Cinsiyet Bay Sayı % 25 100,0 144 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Ankete katılan il genel meclis üyelerinin tamamı baydır. Bayanların il genel meclis üyeliğine adaylık konusunda pek rağbet etmedikleri görülmektedir. 3.4.2. İl Genel Meclisinde Şeffaflık Bu bölümde ankete katılanlara sorulan olgusal sorular il özel idaresi faaliyetlerinde şeffaflığın sağlanması ile ilgilidir. Anket soruları ile il genel meclis üyelerinin şeffaflık algılaması test edilmeye çalışılmıştır. Tablo 6:İl Genel Meclisinde Şeffaflık Genel Dağılım211 Seçenekler Tamamen Katılıyorum Katılıyorum Sayı % Sayı % İl genel Meclisi Toplantıları Halka Açık Olmalıdır 18 72,0 6 24,0 İl Genel meclisi Toplantı Gündemleri Halka Duyurulmalıdır 17 68,0 5 20,0 İl Genel Meclisi Toplantılarının mutat yerler dışında yapılması zorunluysa toplantı yeri ve zamanının halka duyurulması gerekir 16 64,0 8 İl Özel İdare Faaliyetlerine ilişkin Denetim Sonuçları Kamuoyuna Açıklanmalıdır 17 68,0 7 Fikrim Yol Sayı Sayı % 1 4,0 2 8,0 32,0 1 4,0 28,0 1 4,0 1 % Katılmıyorum 4,0 Tamamen Katılmıyorum Sayı 211 Katılımcıların cevaplamadığı çok az sayıdaki anket sorusu değerlendirilemediğinden bazı oranların toplamında ihmal edilebilir çok küçük sapmalar ortaya çıkabilmektedir. % 145 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ İl Özel İdare Faaliyet Raporları Kamuoyuna Açıklanmalıdır 18 72,0 6 24,0 1 4,0 Kesinleşen İl Genel Meclisi Kararları Uygun Araçlarla Halka Duyurulmalıdır 17 68,0 7 28,0 1 4,0 İhtisas Komisyonları Raporları Uygun Araçlarla Halka Açıklanmalıdır 15 60,0 8 32,0 2 8,0 İhtisas Komisyonlarının Çalışmalarına Sivil Toplum Kuruluşları Katılabilmelidir 8 32,0 7 28,0 9 36,0 Şeffaflık İl özel İdare Faaliyetlerinde Temel Bir Prensip Olarak Kabul Edilmelidir 20 80,0 5 20,0 Şeffaflık, İl Özel İdaresinin Demokratikliğini Güçlendirir 19 76,0 6 24,0 1 4,0 - “İl genel meclisi toplantıları halka açık olmalıdır” ifadesine ankete katılan üyelerin %72’si tamamen katıldığını belirtmiştir. Yine %24’ü katıldığını belirtmiştir. Katılanların büyük kısmı bu ifadeye katılmışlardır. - “İl genel meclisi toplantı gündemleri halka duyurulmalıdır” ifadesine ise il genel meclisi üyelerinin %68’i tamamen katılmıştır. %20’si ise katılmıştır. - “İl genel meclisi toplantılarının mutat yerler dışında yapılması zorunluysa toplantı yeri ve zamanında halka duyurulması gerekir” ifadesine ise katılımcıların %64’ü tamamen katılmış %32’si katılmıştır. Bu ifade de katılımcılar tarafından büyük oranda olumlu bulunmuştur. 146 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ - “İl özel idare faaliyetlerine ilişkin denetim sonuçları kamuoyuna açıklanmalıdır” ifadesine üyelerin %68’i tamamen katıldığını %28’i katıldığını belirtmiştir. - “İl özel idare faaliyet raporları kamuoyuna açıklanmalıdır” ifadesine ise %74’ü tamamen katıldığını, %24’ü ise katıldığını belirtmiştir. - “Kesinleşen il genel meclisi kararları uygun araçlarla halka duyurulmalıdır” ifadesine ise %68’i tamamen katıldığını belirtmiştir. %28’i ise katıldığını belitmiştir. Üyelerin büyük kısmı tarafından bu ifadenin de benimsendiği görülmektedir. - “İhtisas komisyonları raporları uygun araçlarla halka açıklanmalıdır” ifadesine %60’ı tamamen katıldığını,%32’isi ise katıldığını belirtmiştir. - “İhtisas komisyonlarının çalışmalarına sivil toplum kuruluşları katılabilmelidir” ifadesine ise %32’isi tamamen katıldığını belirtmiştir. Bu ifadeye cevap verenlerde ilginç bir durum %36 oranında bu ifadeye katılmadığını belirtenlerin olduğudur. Bu durum sivil toplum kuruluşlarının meclis çalışmalarına katılımına karşı kuşku olduğunu göstermektedir. - “Şeffaflık il özel idare faaliyetlerinde temel bir prensip olarak kabul edilmelidir” ifadesine ise %80 oranında tamamen katıldığını %20 oranında katıldığını belirtmişlerdir. - “Şeffaflık il özel idaresinin demokratikliğini güçlendirir” ifadesine ise %76 oranında tamamen katılmışlardır. %24 oranıda ise katıldığını belirtmiştir. Bu ifadelerin tamamı tahlil edildiğinde ankete katılan il genel meclisi üyelerinin büyük kısmı uygulamalarda şeffaflığın olmasından yana tavır oluşturdukları ortaya çıkmıştır. Yalnız dışarıdan meclisin çalışmalarına katılım konusunda tereddütler sürmektedir. SONUÇ İl özel idare faaliyetlerinde şeffaflığın sağlanması demokratik yerel yönetim anlayışı açısından önemli bir husustur. İl halkının seçim yoluyla işbaşına getirdiği temsilcilerinin faaliyetlerinden haberdar olması yerel demokrasinin gereğidir. Vatandaşların yapılan işler konusunda bilgi sahibi olması, karar süreçlerine tekil veya örgütlü olarak katılabilmesi yönetimde demokratikliği arttıran unsurlardır. Demokrasinin seçimlerle sınırlı şekilci anlayışının aşılması il özel idaresi ile halk arasındaki ilişkilerin sürekliliğinin sağlanmasıyla olur. Temsilci ile temsil edilen arasındaki ilişkinin güçlü kalması şeffaflıkla yakından ve doğrudan ilişkilidir. Şeffaflık, il özel idaresi üzerindeki denetimi sağladığından hesapverilebilirlik sürecini güçlendirir. Kötü yönetim uygulamalarını ortadan kaldırmada işlevseldir. Yönetimde yozlaşmanın kentsel siyasi yaşamda meydana getirdiği ekonomik, siyasal, sosyal maliyet sorunlarının çözülmesinde kalıcı ve sürekli sonuçlar alınmasında şeffaflık başat unsurdur. Şeffaflık, yerel kamu politikalarının etkinlik ve kalitesini arttırma aracıdır; kamu kaynaklarının kullanımında özen ilkesini yönetsel değerler arasında sokar, yönetim kültürünün parçası haline getirir. Şeffaflık, vatandaşların il özel idaresine güveninin artmasında ve, hemşehrilik bilincinin güçlendirilmesinde ihmal edilemeyecek sonuçlar üretir. 147 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KAYNAKÇA BİLGİÇ, Veysel (2007), “Kamu Yönetimi Reformu Bağlamında Türk Yerel Yönetimlerinin Tarihi Gelişimine İlişkin Bir Değerlendirme”, Kamuda Sosyal Politika, Cilt2, Sayı1, ss.12-19. COŞKUN, Bayram, UZUN, Turgay (2005), “İl Özel İdaresinde Yeniden Yapılanma”, Yerel Yönetimler Üzerine Güncel Yazılar I, (içinde), H.Özgür ve M.Kösecik (Editörler), Nobel Kitabevi, ss.157-174. EKEN, Musa (2004), “Yerel Yönetimlerde Açıklık”, Yerel Yönetimler Kongresi 3-4 Aralık Biga/ÇANAKKALE, ss.571-580. ERYILMAZ, Bilal (2007), Kamu Yönetimi, Erkam Matbaası, İstanbul. KELEŞ, Ruşen (2006), Yerinden Yönetim ve Siyaset, Cem Yayınevi, İstanbul. PARLAK, Bekir (2007), “Geçmişten Günümüze İl Özel İdareleri:Yasal ve Kurumsal Bir Analiz”, Kamuda Sosyal Politika, Cilt2, Sayı1, ss.48-67. PARLAK, Bekir (2005), “Tarihi Perspektifte ve Reform Sürecinde İl Özel İdareleri”, Yerel Yönetimler Üzerine Güncel Yazılar I, (içinde), H.Özgür ve M.Kösecik (Editörler), Nobel Kitabevi, Ankara, ss.175-200. ŞENGÜL, Ramazan (2007), “Yeni Yerel Yönetimler Kanunları Çerçevesinde Türkiye’de Yerel Katılım”, Beşinci Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Calalabat/KIRGIZİSTAN, 11-13 Haziran 2007, ss.1078-1086. TORTOP, Nuri, AYKAÇ, Burhan, YAYMAN, Hüseyin, ÖZER, M.Akif (2006), Mahalli İdareler, Nobel Yayın, Ankara. TORTOP, Nuri (2005), “Yerel Yönetimlerde Halkla İlişkiler ve Saydamlık”, Türk İdare Dergisi, Sayı 449, ss.1-19. TURGUT, Kasım (2007), “Yerel Yönetimlerde Politik Yozlaşmanın Maliyeti”, Türk İdare Dergisi, Sayı 454, ss.129-156. ULUSOY, Ahmet, AKDEMİR, Tekin (2006), Mahalli İdareler, Seçkin Yayıncılık, Ankara. 148 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ORTA ASYA ÜLKELERİNDE DIŞ BORÇLARIN NİTELİĞİ Yusuf Bayraktutan* Yüksel Bayraktar** Giriş 1980’lerden itibaren, merkezi planlamadan piyasa ekonomisine yönelen ve yaygın olarak “geçiş ekonomisi” biçiminde anılan ülkeler birçok makroekonomik sorunlarla karşılaşmışlardır. Bunlar içinde, özellikle vergileme, harcama ve borçlanma konularının yer aldığı kamu maliyesi çok önemlidir. Çünkü devlet, piyasa ekonomisinin oluşturulması sırasında aktif görevler üstlenmektedir. Ekonomik ve mali yapıdaki dönüşümler kaynak yetersizliği ve piyasa ekonomisi kültürünün olmaması, devleti çok önemli hale getirmektedir. Bu ekonomilerde görülen enflasyon, bütçe açıkları, işsizlik, yetersiz büyüme ve yolsuzluk sorunlarının çözümü, özellikle kamu maliyesinin disiplin altına alınmasından geçmektedir. Gelişmekte olan ülkeler ile geçiş ekonomilerinde piyasa ekonomisine geçiş sürecinde hukuki-kurumsal düzenlemelerin yapılması çok kolay olmamıştır. Nitekim örnekler incelendiğinde, bu süreçte makroekonomik istikrarsızlıkların ve özellikle borçlanma sorunlarının ortaya çıktığı görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde, 1980’li yıllarda serbest piyasa ekonomisinin oluşturulma çabaları yanında, dışa açılma politikalarının uygulanması, bu ülkelerde uzun yıllara yayılan önemli ekonomik ve sosyal krizler oluşmasına neden olmuştur. Devletin piyasa ekonomisinin oluşturulmasında aktif olarak görev alma zorunluluğu, kamu mali yapısının da önemle incelenmesini gerektirmektedir. Zira enflasyon ve bütçe açıkları, piyasa ekonomisinin oluşturulması ve dışa açılma politikalarına eşlik etmiştir. Serbestleşme politikalarının uygulamaya başlandığı 1980'li yıllarda birçok gelişmekte olan ülkede yüksek dış borç seviyelerine ulaşılmıştır. Bu ülkelerdeki ekonomik istikrarsızlık ve mali disiplinsizlik, serbestleştirme politikalarının etkileri ile daha derinleşmiştir. Farklı ekonomik, sosyal ve siyasi yapılarına rağmen bu ülkelerin ortak paydası, yüksek oranlı enflasyon baskısı, istikrarsızlık, yüksek borçluluk, yetersiz gelirin yol açtığı kamu mali krizleri ve Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yapılan istikrar programı düzenlemeleridir. Geçiş ekonomilerinde, durum biraz daha farklıdır. Geçiş ekonomileri geniş anlamda eski sosyalist planlı ekonomilerin piyasa mekanizmasına geçişlerini ifade etmektedir. 1990’lı yıllar eski Sovyetler Birliği ülkeleri ile Doğu Bloku ülkelerinin piyasa ekonomisini tesis etme çabaları ile geçmiştir. Uygulama sonuçlarına bakıldığında, Orta Asya ülkelerinin diğerlerine göre piyasa ekonomisine geçiş koşullarında daha fazla zorlandıkları gözlenmektedir. Bu çalışmada, dış borçlanma kavramı ve teorik çerçevesi ana hatlarıyla ortaya konduktan sonra, Orta Asya ülkelerinde, dış borçlanma ihtiyacının zaman içindeki seyri, dış borçların nicelik ve niteliği (kaynakları, vade yapısı, vb) değerlendirilecektir. * Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, İktisat Bölümü, Türkiye Arş. Gör., Kocaeli Üniversitesi, İktisat Bölümü ** 149 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 1. Dış Borç Kavramı Borçlanma kavramı temelde iç borçlanma ve dış borçlanma şeklinde tasnif edilmektedir. İç borçlanma temelde yurt içi piyasada yer alan gerçek kişilerden, mali kuruluşlardan, ticari bankalardan ve merkez bankasından yapılan borçlanmaya dayanır. Dış borçlanma ise, yurt dışı piyasada özel veya uluslararası mali kuruluşlardan, yabancı ülkelerden veya IMF, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası vb. kuruluşlardan alınan borçları içermektedir. İç borçlanma, yurtiçi kaynaklardan sağlandığı için milli gelirde miktar yönünden bir değişiklik meydana gelmez. Bununla birlikte, iç borçlanma aracılığıyla atıl fonların üretime dahil edilmesi, bayındırlık ve alt yapı yatırımları gibi uzun dönemde ülkenin üretim gücü üzerinde pozitif etki meydana getirebilecek alanlara kanalize edilmesi durumunda iktisadi kalkınma ve büyüme üzerinde pozitif bir etkiye neden olur. Dış borçlanma, bir ülkenin belli bir süre sonunda, anapara ve faiziyle birlikte geri ödemek kaydıyla, dış kaynaklardan elde edilen dış borçlar değişik şekillerde tasnif edilebilir. Dış borçlar vade yapılarına göre, kısa, orta ve uzun vadeli olarak; borçlularına göre, “kamu kesimi-özel kesim borçları”; alacaklıklılarına göre, “çok taraflı – iki taraflı”; koşullarına göre, “resmi (dış yardım niteliğinde) – ticari (piyasa koşullarına göre) krediler; kullanım biçimlerine göre, “bağlı-serbest krediler” ve “program-proje kredileri” gibi tasniflere ve bunların alt sınıflandırmalarına gitmek mümkündür. Bu sınıflandırmalardan görüldüğü üzere herhangi bir ülkenin temin edeceği dış borçlar, hem miktar, hem de taşıdığı özellikler açısından iç ve dış ekonomik ve politik faktörden etkilenmektedir.212 Dış borçlanma ise, askeri, iktisadi ve siyasi amaçlara bağlı olarak alınabilmektedir. Dış borçların alınması esnasında yurt içi piyasada yaşanan döviz girişi nedeniyle bir ekonomik canlanmaya yol açmakla birlikte; borçların geri ödenmesi esnasında ekonomik değişkenler üzerinde olumsuz bir etkiye neden olabilmektedir. Diğer bir ifadeyle, dış borç alınması durumunda kısa dönemde iktisadi değişkenler üzerinde olumlu bir etki; uzun dönemde ise, olumsuz bir etki meydana gelebilmektedir. Kuşkusuz, dış borçlanma sonucunda elde edilen kaynakların hangi alanlara aktarıldığı burada belirleyicidir. 2. Dış Borçlanmanın Yaygınlaşması, Nedenleri ve Sonuçları Gelişmekte olan ülkeler için dış borçlanma yoluna gidilmesi, dış borç kullanımının arttığı dönemde ülke içinde artan kaynak girişine paralel olarak bir rahatlama yaşanmasına rağmen net dış borç ödeme dönemlerinde alınan borçlar faiziyle geri ödendiği için milli gelirde azalma meydana gelmektedir.213 Bu açıdan uluslararası mali piyasaların en önemli sorunlarından biri, uluslararası borçlanmadır. Dış borçların sürekli olarak artan bir şekilde birikmesi ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınması önünde bir engel teşkil etmesi konuyla ilgili olarak ortaya çıkan endişelerin artmasına neden olmuştur.214 Uluslararası özel sermaye piyasalarından gelişmekte olan ülkelere doğru gerçekleşen fon akımları, 1973-1981 yılları arasında hızlanmıştır. 157 gelişmekte olan 212 Hüseyin Avni EGELİ, “Türkiye’nin Dış Borç Yapısının Analizi (1980-1990)”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 47, Sayı: 3, Yıl: 1992, s. 124. 213 Levent Gökdemir ve Suzan Ergün, “Dış Borçlanmanın Ekonomik Büyümeye Etkisi: Borç Eşikleri ve Optimum Borçlanma”, Finans-Politik & Ekonomik Yorumlar, Sayı: 488, Kasım 2004, s. 74. 214 John Kaminarides and Edwards Nissan “Uluslararası Borçlanmanın Küçük Ülkelerin Ekonomik Kalkınması Üzerindeki Etkileri” (Çev. Haluk Egeli), Maliye Yazıları, Sayı: 45, Ekim-Aralık 1994, ss. 65-66. 150 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ülkenin ticari banka kaynaklarından sağladığı net kaynak 1972 yılında 4,8 milyar doların üzerindeyken, ticari bankalar tarafından sağlanan kaynaklar artış göstermiş ve 1981’de 29 milyar dolar düzeyine ulaşmıştır. Bu borçlanma (ya da borçlandırma) dalgasının başlangıç tarihi genellikle 1973-1974 yılları arasında yaşanan birinci petrol şoku olarak kabul edilmektedir. Etkisini kaybetmesi ise, ikinci petrol şokunun uyardığı 1979-1982 dünya bunalımı ve 1982 borç krizi ile ilişkilendirilmiştir.215 Özellikle 1980’li yılların başlarında uluslararası borç krizlerinin çıkmasıyla birlikte dış borç sorununa artan ilgi, farklı gruplardaki ülkelerin borç yükünü azaltmaya yönelik Brady Planı, Baker Planı gibi çabalara girmelerine neden olmuştur.216 Bu planlar çerçevesinde Dünya Bankası’nca borçların geri satın alınması (buy – back), borçların ayni olarak ödenmesi, borç – doğa değişimi (debt – nature swap) borç – özsermaye değişimi gibi borçların yeniden yapılandırılmasına yönelik yöntemlere başvurulmuştur. Bu yöntemler, borçlu ülkelerin borç yüklerinin ağırlığına, ödeme güçlerine ve tercihlerine bağlı olarak geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Bazı ülkeler bu yöntemlerden yalnızca birine, bazı ülkeler ise, birden fazla borçlanma tekniğine başvurmuştur. Borç azaltma tekniklerinin yaygınlaşmasına paralel olarak, azaltılan borçların toplamında hızlı bir artış görülmüştür.217 Bu yöntemler, çok borçlu ülkelere borçlarını bir iskonto üzerinden geri almalarını veya tahvil borçlarını tahvil ve hatta mal gibi diğer varlıklara dönüştürme imkanı verdi.218 1981-1982 yılları arasında borçlarını ertelemek zorunda kalan ülkelerin sayısı, geçmiş 25 yılda borçlarını ertelemek zorunda kalan ülkelerin sayısına eşitti. 1981’de 11 ülke, 1982’de 12 ülke alacaklı ülkeler veya özel bankalarla anlaşma yoluna gitti. 1981’de 2,4 milyar dolar borç ertelenirken, ertelen borç miktarı 1982 ve 1983’de 30 ülkenin 100 milyar dolarlık borcu ertelendi. 1984’de ise, 20 ülke için 110 milyar dolarlık borç ertelemesi gerçekleştirildi.219 Bu gelişmelere özellikle 1990’lardaki finansal krizlerinde eklenmesiyle birlikte ciddi borç sorunu ile karşı karşıya olan ülkelerin borçlarını etkin ve adil bir biçimde yeniden yapılandırmak için uluslararası bir mekanizmaya ihtiyaç olduğu açık bir biçimde ortaya çıkmıştır. Diğer bir ifadeyle, gelişmekte olan ülkelerin dış borçlarının düzenli bir şekilde yeniden yapılandırılmasına yönelik ortaya çıkan tartışmalar, gelişmekte olan ülkeler açısından hayati öneme sahip olan uluslararası finansal mimari temelinde ileri sürülmüştür.220 Gelişmekte olan ülkelerin bu denli büyük kurtarma operasyonları gerektiren borç krizleriyle karşı karşıya kalması, dış borç olgusuna yönelik ilginin artmasına neden olmuştur. Dış borçlanmanın nedenlerinin anlaşılması önemlidir. Klasikler, borçlanmanın nedeni olarak savaş ve olağanüstü bayındırlık harcamalarını göstermiştir. Modern maliye anlayışı, dış borçlanma nedeni olarak ekonomik unsurlara ağırlık verir. Bu bağlamda temel dış borçlanma nedenlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: Ödemeler dengesi açığı, tasarruf açığı, milli geliri arttırmak, fiyat istikrarını devam ettirmek, gelir dağılımını yeniden düzenlemek, dengeli bölgesel gelişmeyi sağlamak221, borç geri 215 Günar Evcimen, “1970’lerin Borçla Büyüme Stratejisi : Borç Devresi Hipotezi ve 1970’li Yılların Borç Birikim Kalıpları”, Journal of Economics and Administrative Studies, Volume: 4, Number: 2, Summer 1990, p. 261. 216 Mark J. Ellyne, and Hans Flinc, “Dış Borç Ölçümünde Sorunlar” (Çev. Engin Öner), Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1-2, 1992, s. 135. 217 Suat Oktar, “Azgelişmiş Ülkelerin Dış Borç Tekniklerinin Azaltılmasında Yeni Bir Teknik: Borç-Özsermaye Değişimi”, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Sayı: 1, Yıl: 29, Ocak 1992, s. 49. 218 Suat Oktar, “Borç-Özsermaye Değişiminin Etkisi”, İktisat ve Maliye Dergisi, Sayı: 12, Aralık 1989, s. 477. 219 Okan H. Aktan, “Gelişmekte Olan Ülkelerde Dış Borç Bunalımı ve Türkiye”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı 1-2, 1985, s. 45. 220 Nilgün Erdem, “Dış Borç Çıkmazı: Dış Borç Sorunu Çözülür mü?”, İktisat İşletme ve Finans, Yıl: 19, Eylül 2004, ss. 26-27. 221 Tülay Evgin, “Dış Borçlarımız”, Hazine Dergisi, Sayı: 4, Ekim 1996, s. 71. 151 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ödemeleri, savunma giderlerinin finansmanı, büyük yatırım ve reformların finanse edilmesi, kaynak dağılımında etkinlik sağlanması, savaş, doğal afet olağanüstü durumların finanse edilmesi, konjonktürel gelişmelerden (petrol krizi gibi) ortaya çıkan dengesizlikler. Belirtilen nedenler arasında en fazla öne çıkan, ödemeler dengesi problemleridir. Ödemeler dengesinde sorunlar yaşayan ülkeler, milli gelir seviyesini azaltma, ithalatı kısıtlama, devalüasyon ve finansman politikası gibi bir takım önlemler alırlar. Ancak gelişmekte olan ülkelerde, zaten düşük milli gelir düzeyini daha aşağıya çekmek oldukça zordur. Yine, gelişmekte olan ülkelerde üretim için gerekli olana ara malları yoğun biçimde ithalat edildiği için ithalatı azaltmaya yönelik önlemler, ülkenin üretim düzeyinin azalmasına yol açabilmektedir. Devalüasyon uygulamasının, gelişmekte olan ülkelerce yoğun biçimde başvurulmasına rağmen, etkin olduğunu ifade etmek oldukça güçtür. Benzer olarak finansman politikası ise, ülkenin rezervleri ile ilgilidir. Eğer ülkenin altın rezervleri yeterli düzeyde değilse ya da atıl tutuluyorsa, ödemeler dengesi problemini ortadan kaldırmak için etkin bir yöntem olmayacaktır. Bu durumda, gelişmekte olan ülkeler için dış borçlanma özellikle ödemeler dengesi problemlerini gidermekte kullanılan önemli bir finansman aracı olmaktadır.222 Gelişmekte olan ülkelerde dış borçlanma ve dış borç yönetiminin en önemli sorunu, ödemeler dengesinin cari işlemler açısından sürdürülebilir bir büyüklükten çıkmasıdır. Bu bakış açısı, dar olarak nitelendirilse de, sorunun ödemeler dengesinden kaynaklandığı ve döviz sorunu olduğunun altını özenle çizmektedir.223 Zira, büyük mali açıkların, ciddi oranlara varan dış borçla kapatıldığı bugün bilinen bir gerçektir.224 Dış borçlanma ile ilgili olarak üzerinde durulması gereken bir diğer konu, borçların geri ödenebilmesi (solvency) ve kredibilite sorunudur. Dış borçların geri ödenebilme kabiliyeti, faiz dışı cari işlemler dengesi, reel faiz oranları, GSMH’nın büyüme hızı ve dış borcun başlangıçtaki düzeyi gibi etmenler tarafından belirlenmektedir. Geri ödeme yeteneğinde daha önemli görülen kredibilite ise, makro iktisadi politikalar bağlamında ülkenin etkinliğine bağlı olarak değişmektedir. Doğal olarak, bir ülkenin ekonomik göstergeleri olumlu ve ekonomi yönetimi uluslararası alanda güven veriyor ise, kredibilitesi yüksek olacaktır. Ayrıca kredibilite üzerinde, ülkeye borç veren kurum, banka ve ülkeler tarafından yapılan değerlendirmeler ve ülkenin borçları geri ödeme isteğinin sürekliliği de önemli bir faktördür.225 Kredibilitenin dış finansman maliyetinden, yerel politikadan ve ekonomik yapılardan etkilendiğini işaret eden çalışmalar da mevcuttur.226 İlerleyen kısımda ele alınacak dış borç rasyoları da kredibilite değerlendirilmesinde dikkate alınmaktadır. Dış borçlanmanın kuşkusuz, ekonomi üzerinde bazı etkileri söz konusu olacaktır. Dış borçlanmanın, reel ekonomi, kamu ekonomisi ve ödemeler dengesi üzerinde bazı etkilerinin ya da ekonomik, mali, sosyal ve siyasi etkilerinin olması beklenir. Bu etkileri şu şekilde açıklamak mümkündür. Gelişmekte olan ülkeler, dış borçlanmaya, milli gelirin arttırılması ve kalkınmanın sürdürülmesi gibi amaçlarla başvurmak suretiyle reel ekonomiyi etkilemeye 222 Engin Öner, “Türkiye’nin 1981-1990 Dönemindeki İç ve Dış Borç Durumu”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1-2, 1992, ss. 146-147. 223 Gazi Erçel, “Türkiye’nin Dış Borç Birikiminin Kaynakları”, Maliye Yazıları, Sayı: 36, Temmuz-Eylül 1992, s. 7. 224 Mansur Küçük, “Dış Borç Ödeme Güçlüklerinin Kaynakları”, Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 5, 1990/1, s. 56. 225 Erçel, a.g.m., s. 14. 226 Ömer Veysel Çalışkan, “Dış Borçlanma Kapasitesi Yaklaşımları ve Türkiye’de Dış Borçlanmanın Sınırı”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt: 12, Sayı: 40, Yıl: 2001, s. 77. 152 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ çalışmaktadır. Bu durumun temel nedeni, ülkedeki tasarruf düzeyinin hızlı kalkınma için gerekli olan yatırım düzeyinin altında oluşmasıdır. Dış borçlanmanın reel ekonomi üzerindeki etkisi, dış borç yoluyla sağlanan kaynakların nasıl kullanıldığına bağlı olarak fiyatlar üzerinde de kendini göstermektedir. Dış borç yoluyla sağlanan fonlar, doğrudan doğruya mal ve hizmet ithali için kullanılırsa, kısa vadede üretim artışına benzer bir artış meydana getirerek, yurtiçindeki toplam arzın artması ile sonuçlanacaktır. Ancak, dış borçların geri ödenmesi ile, büyümeye aktarılacak fonlarda bir azalma meydana gelecektir. Diğer taraftan, dış borç yoluyla sağlanan kaynakların doğrudan doğruya yurt içi mal ve hizmetlerin tüketimi yoluyla piyasalara aktarılması durumunda, fiyatlar genel düzeyinde artış meydana gelecektir. 227 Yine dış borçlar başlangıçta bir ülkede belli zamanlarda kullanılacak kaynak miktarında artış meydana getirecekken, anapara ve faiz ödemelerinin gerçekleştirme aşamasında ihracatın arttırılmasını zorunlu kılmaktadır. Bu zorunluluk ise, ihracat üzerinde aşırı bir isteklilik ve rekabet gücünün eşit olmamasından dolayı olumsuzluklara yol açabilir.228 Zira, dış borçların geri ödenmesi aşamasında, ülke ekonomisinden yurtdışına kaynak transferi söz konusu olmaktadır. Yurt dışına yapılan kaynak transferi hem para arzını, hem de yurt içi tasarruf düzeyini azaltmaktadır. Yurtiçi tasarruf düzeyinde meydana gelen azalma ise, sermaye arzının azalmasına neden olmakta ve kalkınmanın finansmanı olanaklarında azalmasına yol açmaktadır. Şayet, dış borçlanma yoluyla temin edilen kaynakların kullanıldığı alanlardan elde edilen getiriler, anapara ve faiz geri ödemelerini karşılayamazsa, net kaynak transferinde dönüşmektedir.229 Kamu kesimi açıklarının dış borçlanma ile finanse edilmesi durumunda ise, hem kamu ekonomisi, hem de bütün ekonomi üzerinde bazı etkiler meydana gelecektir. Kamu kesimi üzerindeki etkiler, yapılacak harcamanın türüne göre, kısa ve uzun vadede değişik biçimde ortaya çıkmaktadır. Dış borçlanma yoluyla sağlanan fonların, cari harcamaların finansmanında kullanılması durumunda kısa dönemde enflasyonist bir etki meydana gelirken; yatırım harcamalarına yönlendirilmesi durumunda ise, yatırımların niteliği önem kazanmaktadır. Diğer taraftan dış borçlanma yoluyla sağlanan fonlarla gerçekleştirilen yatırımın üretime yönelik olması durumunda, uzun dönemde milli gelir üzerinde pozitif bir etki meydana getirirken; alt yapı yatırımlarına kanalize edilmesi durumunda kısa vadeli olarak istihdamı arttırıcı etkilerin ortaya çıkması beklenir. Dış borçlanma yoluyla sağlanan kaynakların ödemeler dengesi üzerinde de etkisi söz konusudur. Cari işlemler dengesi ve dış borç stokunda ortaya çıkan artma ve azalma arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Daha açık bir ifadeyle, dış borç stokunda meydana gelen yıllık artışlar, cari işlemler dengesinde karşılığını açık olarak bulmaktadır. Yani, cari işlemler dengesindeki açığın finanse edilmesi için uluslararası rezervlerin değişmediği varsayımı altında, dış borç sokunun artması gerekmektedir. Dış borç stokunda meydana gelen artışlar ise, ödemeler dengesinin kısa ve uzun vadeli sermaye hareketleri kısmında etkiye neden olmaktadır.230 227 M. Coşkun Cangöz, “Dış Borçların Makroekonomik Dengelerle Etkileşimi”, Hazine Dergisi, Sayı: 4, Ekim 1996, ss. 1-4. 228 Tülay Evgin, “Dış Borçlanma ve Dış Borçlarımızda Yapılan Düzenlemeler”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt: 7, Kış 1996, s. 19 229 Hilmi Ünsal, “Kamu Finansman Aracı Olarak Dış Borçlanma ve 1994 Sonrası Türkiye Uygulaması”, İktisat İşletme ve Finans, Yıl: 19, Haziran 2004, s. 96 230 Cangöz, a.g.m., ss. 4-9. 153 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Dış borçlanmanın mali etkileri, kamu mali kesimi üzerinde ortaya çıkmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin en temel problemlerinden birisi kalkınmanın finansmanı için gerekli olan iç kaynak yetersizliği olduğu için borçların alınış aşamasından artan finansal imkanlarla kamu yatırımları ve ilave diğer ödemeler gerçekleştirilmektedir. Bununla birlikte dış borç faiz ödemelerinin gün geçtikçe artması, bütçe üzerindeki faiz baskını arttırmakta ve bütçe politikalarının hedefinden sapmasına neden olmaktadır.231 Diğer bir ifadeyle, bütçe açıklarını kapatmak için borçlanma yolunu tercih eden bir devlet, çıkardığı tahvillerin faizlerini yükseltmek zorundadır. Faiz oranlarının yükselme eğilimine girmesi, faiz ödemelerinin bütçe harcamaları içindeki payının yükselmesine neden olmakta ve bu durum ise, bütçe açıklarını arttıran bir sebep olmaktadır. Yine, faiz oranlarında meydana gelen artış, yatırım ve tüketim harcamalarını olumsuz etkilemektedir.232 Uluslar arası mali piyasalarda faizler genel seviyesinde meydana gelen dalgalanmalar, gelişmekte olan ülkelerin borç yükünü arttırmakta ve ekonomik istikrar ve uyum programı uygulamalarını olumsuz etkilemektedir. 233 Mosley tarafından yapılan bir çalışmada, 83 gelişmekte olan ülkenin büyümesi ile dış borçları arasında olumsuz, 37 ülke için ise, olumlu bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. Bu tespitten hareketle, yoksul ülkelerin gelirlerinin çok daha üzerinde dış borç aldıkları ve bundan dolayı da çok düzeyde tasarruf yaptıkları sonucuna ulaşmışlardır.234 Dolayısıyla gelişmekte olan ülkeler dış borç bulma açısından yeterince alternatife sahip olmadıkları için birçok kez piyasada mevcut olan kredilerle yetinilmekte ve kredinin faiz riskini belirme imkanı söz konusu olmamaktadır. Bu nedenle dalgalanmaların mali riskini yönetmek, son derece önemlidir.235 Borç yönetiminin önemine dikkat etmek açısından bazı yazarlar, borç yönetiminin bir bilim olmanın ötesinde bir sanat olduğunu ileri sürmüşlerdir. Henry C. Murphy, borç yönetiminin bir sanat olduğunu ileri sürmekte ve bazı ilkeleri sıralamaktadır. Buna göre, devlet borçları ekonomiye en az zarar, en yüksek fayda sağlayacak şekilde yönetilmeli; borç yönetimi, borç tahvillerini ellerinde bulunduran kişi ve kurumların ihtiyaçlarına uygun olmalı ve borçlanma en düşük maliyetle gerçekleştirilmelidir.236 Dış borçlanmanın siyasi etkileri, alacaklı ülkelerin vermiş oldukları borçlar karşılığında, borçlu ülkelerin kendi istedikleri politikaların uygulanmasını ve devam ettirilmesine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Özellikle dünyanın siyasi olarak kutuplaştığı ve bloklara ayrılmanın yoğun olduğu dönemlerde, gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkeleri kendi taraflarına çekmek amacıyla gelişmekte olan ülkelere uygun koşullarda finansman olanakları sağlamışlardır. Dış borçlanmanın sosyal etkileri ise, borçların alınış aşamasında, anapara ve faiz ödemelerinin yapıldığı aşamada sosyal refah ve gelir dağılımında ortaya çıkan etkileri olarak kendini gösterir. Dış borçlanma yoluyla temin edilen kaynakların verimli yatırım alanlarına aktarılması durumunda meydana getirilen ilave katma değerler, üretimin ve istihdamın arttırılmasına yol açmak suretiyle kişi başına milli gelirde artışa yol açar. Dolayısıyla sosyal refah üzerinde olumlu bir etki meydana getirir. Özellikle kalkınma için dış borçlanma yoluyla sağlanan kaynaklar uzun vadeli ve düşük faizli program ve proje kredilerinden oluşursa, ülke ekonomisi açısından pozitif etkiler meydana 231 Ünsal, a.g.m., s. 96. Evgin, “Dış Borçlanma ve Dış Borçlarımızda Yapılan Düzenlemeler”, s. 22. 233 Eşref Ayaş, “Modern Dış Borç Yönetimi Nedir?”, Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 1, Yıl: 1993, s. 9. 234 Mehmet Kara, “Türkiye’nin Ekonomik Büyüme Sürecinde Dış Borç Çıkmazı”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 18, Yıl: 2002, s. 49. 235 Eşref Ayaş, a.g.m, s. 10. 236 Aktaran, İlhami Söyler, “Türkiye’nin Dış Borçlarının Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi (Rasyo Analizleri)”, Maliye Dergisi, Sayı: 137, Mayıs-Ağustos 2001, s. 18. 232 154 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ gelecekken, dış borç anapara ve faizlerinin geri ödenmesi aşamasında ise, yurt dışına kaynak transferi dolayısıyla olumsuz bir etki meydana gelebilir.237 3. Borçluluk Kriterleri Ülkelerin borçluluk düzeyleri ile ilgili olarak analiz yapabilmek için özel bazı finansal kriterlere bakılması gerekmektedir. Dünya Bankası ve IMF tarafından borçlu ülke, dört borç göstergesinden üçünün belirli bir seviyeyi aşması durumunda çok borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. 238 Dış borçlanmanın miktar ve koşullarındaki gelişmeleri ifade eden dış borç göstergeleri ile açıklanan rasyo analizleri, borç veren kreditör ülke veya özel finans kuruluşları açısından borç verilecek ülkenin güvenilirliğini ve borcu geri ödeyebilme kapasitesini öngörebilmek bakımından önem arz etmektedir. Rasyolar, ülkelerin dış borç kapasitelerinin sınırlarının belirlenmesinde ve ülkelerin dış borçlarının geri ödenmesi esnasında yaşanabilecek bir olumsuzluğun öngörülmesi açısından önemli bir değerlendirme kriteri olarak kullanılmaktadır.239 Dış borç rasyoları tanımlayıcı bir faktör olarak ifade edilirse, geçmiş dönemlerde yapılmış olan dış borçlanmanın miktar, yapı ve koşullarındaki gelişmeleri yansıtmaktadır. Dış borç kapasitesinin ölçülmesinde, dış borçlardaki gelişmelerin miktarını tespit etmekte ve ülkeler arası ve ülke içi analizlerin yapılmasında önemli bir gösterge olarak kullanılmaktadır.240 Temelde kabul edilen dört borç göstergesi bulunmaktadır: 3.1. Toplam Dış Borç / GSYİH Rasyosu Bu rasyo, ülke tarafından gerçekleştirilen katma değerin, dış borçları karşılama oranını veya dış borç miktarının milli gelire nispetle ulaştığı büyüklüğü göstermektedir.241 Bu rasyo, ülkenin kredibilite ölçümünde kullanıldığı gibi, risk ve borç yükü analizlerinde de genel bir kriter olarak değerlendirmeye alınmaktadır. IMF ve Dünya Bankası tarafından yapılan değerlendirmelere göre, toplam dış borç miktarının GSYİH’ye oranı % 50’nin üzerinde ise, bu ülke çok borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. Eğer toplam borç miktarının GSYİH’ye oranı % 30 ile % 50 arasında ise, ilgili ülke orta borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. 3.2. Toplam Dış Borç / İhracat Miktarı Bu rasyo, bir ülkenin borçluluk durumunu göstermektedir. Zira, dış borç ödeme kapasitesini belirleyen ihracat miktarıdır. Dolayısıyla dış borç ödeme kapasitesini gösteren ihracat gelirlerinin toplam borç stoku üzerindeki uzun dönemli etkilerini göstermesi açısından önemlidir. Toplam borç miktarının ihracata oranı % 275’den büyük ise ilgili ülke, borçluluk düzeyi açısından çok borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. Eğer bu rasyo, % 165-% 275 aralığında ise, ilgili ülke orta borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. Bu oranın yükselmesi, borçlu ülkeler açısından olumsuz 237 Ünsal, a.g.m., ss. 96-97. Erçel, a.g.m., s. 14. 239 Çalışkan, a.g.m, s. 73. 240 Söyler, a.g.m., s. 19. 241 Bülent Gedikli, “Türkiye’de Dış Borçlar Sorunu ve İktisadi Büyüme”, Maliye Dergisi, Sayı: 124, Ocak-Nisan 1997, s. 24. 238 155 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ olarak değerlendirilirken; değerlendirilmektedir.242 küçülmesi olumlu bir gelişme olarak 3.3. Toplam Dış Borç Servisi / İhracat Miktarı Borç servisi, borçların anapara ve faiz geri ödemelerini ifade etmektedir. Bu rasyo, dış borç geri ödemelerinin ödemeler bilançosu üzerinde oluşturduğu yükü ifade etmektedir.243 Diğer bir ifadeyle, bu rasyo bir ülkenin ihracat gelirlerinin ne kadarının yalnızca dış borç ödemesine gittiğini göstermektedir.244 Dış borç karşılama oranı olarak da adlandırılan dış borç servisi rasyosu, dış borçlanma dahil ülkenin uluslararası likidite sorunlarının analizinde önemli bir rol oynamaktadır. Diğer bir ifadeyle, ülkenin ihracat gelirlerinin ne ölçüde dış borçlanma giderlerine ayrıldığını ifade eden bu rasyo, borç yükünün ölçümünde etkin bir kriter olarak kullanılmaktadır. Dış borç servisi rasyosunun büyük değerler alması, ülkenin ihracat gelirlerinin dış borç giderlerini karşılama oranının azaldığı anlamına gelmektedir. Yani, borçlu ülkenin dış borç yükümlülüklerini yerine getirmede zorlanacağı anlamına gelmektedir. Tersine, dış borç servisi rasyosunun küçük değerler alması, ülkenin ödemeler bir iyileşme ve buna bağlı olarak da ülkenin dış borç ödeme gücünde bir artış olduğu anlamına gelmektedir. Borç servisinin ihracata oranı % 30’un üzerinde ise, ilgili ülke çok borçlu olarak kabul edilmektedir. Eğer borç servisinin ihracata oranı % 18-%30 aralığında ise, ilgili ülke orta borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. % 30’un üzerindeki bir dış borç servisi rasyosu, potansiyel olarak tehlikeli bir durum olarak görülmektedir.245 3.4. Faiz Servisi / İhracat Bu rasyo, maliyet veya çok borçluluğun ölçülmesi için dikkate alınmaktadır. Borç faiz geri ödemelerinin ihracata oranı % 20’den büyükse ilgili ülke çok borçlu olarak; % 12-%20 aralığında ise, orta derecede borçlu olarak kabul edilmektedir. Bu rasyo açısından aynı zamanda dış borç faiz servisi ve ihracatın artış hızına da bakmak gerekmektedir. Dış borç faiz servisinin artış hızı, ihracatın artış hızından daha yüksek ise, ülke ekonomisi açısından olumsuz bir gelişme olarak kabul edilmektedir. Bu durum, dış borç kullanımlarının ağırlıklı olarak ülkenin yatırım ve ihracatını arttırıcı alanlarda kullanılmamasından kaynaklamaktadır. Diğer bir ifadeyle, dış borçlanma sonucunda elde edilen kaynaklar, ülke yatırımlarından çok dış borç geri ödemeleri gibi başka alanlara aktarılmış veya dış borçlanma sonucu elde edilen kaynakların ihracatı arttırıcı katkısı, nispi olarak dış borçlanmanın maliyetinin altında gerçekleşmiştir.246 Bu dört borç göstergesinden üçünün belirlenen eşik değerlerin üzerinde olması durumunda ilgili ülke çok borçlu sayılmaktadır.247 Borçluluk göstergeleri, çok borçlu değerlerinde olan bazı ülkeler uluslar arası finans pazarlarında gösterdikleri performans nedeni ile borç krizine girmemişlerdir. Diğer taraftan, çok borçlu ülkelerin ekonomileri nitelik ve çeşitleri bakımından geniş farklılıklar göstermektedirler. Orta gelir 242 Evgin, “Dış Borçlarımız”, ss. 77-78. M. Ali Bilginoğlu ve Ekrem Dönek, “Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ)’de Dış Borç Sorununun Nedenleri ve Bugünkü Boyutu”, İşletme ve Finans, Sayı: 112, Yıl: 10, Temmuz 1995, s. 37 244 Emel Yurt, “1980 ve Sonrasında Türkiye’nin Dış Borçlanmasında Ülke Riskindeki Gelişmeler”, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Sayı: 1/2, Yıl: 30, Ocak/Şubat 1993, s. 60. 245 Evgin, “Dış Borçlarımız”, s. 78. 246 Evgin, “Dış Borçlarımız”, s. 79. 247 Saadet Deniz, “Dış Borç Sorunu ve Borç Stratejisinde Son Gelişmeler”, Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 5, 1990/1, s. 9. 243 156 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ düzeyindeki ülkelerin büyük kısmı ise, özel kreditörleredir. Düşük gelirli ülkelerin borçları ise, daha çok resmi kreditörleredir.248 4. Orta Asya Ekonomilerinin Dış Borç Stokunun Yapısı ve Borçluluk Kriterleri Açısından Değerlendirilmesi 4.1. Dış Borç Stokunun Yapısı Bir ülkenin dış borç yapısı, ülkenin dış borç stokunun büyüklüğünü, zaman içinde seyrini, borçlanmanın hangi kesimler tarafından yapıldığını, borçların vadesini ve kimlerden borç alındığını ifade etmektedir.249 Orta Asya ülkelerinin dış borçları, aşağıda bu açılardan değerlendirilecektir. Tablo-1’den izleneceği gibi, Orta Asya ülkelerinde, bağımsızlığı takip eden süreçte, kamu gelirlerinin GSYİH’ya oranı, genel olarak düşüş sergilemektedir. Toplam harcamalarda da, devletin ekonomik yaşamdan çekilmesine paralel olarak bir azalma görülmektedir. Buna karşın mali denge/GSYİH oranında zaman içinde genel bir düzelme gözlenebilmektedir. Tablo-2’de gösterildiği gibi, bu ülkelerin tamamında, toplam borç stoku düzenli olarak yükselmiştir. Tablo-1: Kamu Finansman Göstergelerinin GSYİH’ya Oranı Toplam Gelir Toplam Harcamalar Mali Denge 1990 1995 2000 2006 1990 1995 2000 2006 1990 1995 2000 2006 Kazakistan 31,7* 19,6 22,9 23,1 38,2* 25,7 22,2 21,2 -6,5* -4,0 -0,1 0,8 Kırgızistan 26,8 16,7 14.2 21.9 37.1 27.8 18.0 22.5 -8.2 -11.5 -2.0 -0.2 Tacikistan 26.7 ** 10.0 14.1 17.6 58.1 ** 17.4 14.7 19.0 -31.4 ** -7.4 -0.6 0.4 l 1.7 ** 0.4 -0.3 0.0 l -2.9 -1.0 -1.3 Türkmenistan 21.0** 20.5 23.5 22.2 l 19.3 ** 20.1 23.9 22.2 Özbekistan 29.7 28.0 19.5 - 32.6 28.9 20.8 - - Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007, s. 146. * 1991 verilerine göre, ** 1992 verilerine göre, *** 1994 verilerine göre 248 249 Evgin, “Dış Borçlanma ve Dış Borçlarımızda Yapılan Düzenlemeler”, s. 24. Ünsal, a.g.m., ss. 97-98. 157 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo-2: Toplam Dış Borç Miktarı (ABD Doları-Milyon) 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kazakistan 3750 12433 14887 17981 22767 32812 43354 Kırgızistan 609 1827 1717 1851 2024 2107 2032 Tacikistan 634 1034 1058 1142 1152 910 1022 Türkmenistan 402 2549 2285 1978 1704 1481 4226 Özbekistan 1799 4634 4877 4921 4833 4226 4798 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007, s.152. Tablo-3, Tacikistan dışında toplam dış borç servisinde çok önemli artışlar olduğunu yansıtmaktadır. Tacikistan dış borç servisi 70-90 milyon dolar arasında göreli istikrar sergilerken, Kırgızistan’da 2, Türkmenistan ve Özbekistan’da 3 kat artış yaşanmış; Kazakistan’da ise 1995’te 235 milyon dolar olan toplam dış borç servisi düzenli artışlarla 2005 yılında 13 milyar dolara ulaşmıştır. Tablo-3: Toplam Dış Borç Servisi (ABD Doları-Milyon) 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kazakistan 235 3371 3354 4107 5302 8774 13181 Kırgızistan 60 173 177 129 163 161 127 Tacikistan 0 79 63 96 82 98 79 Türkmenistan 104 468 541 550 483 402 307 Özbekistan 245 883 862 810 871 788 760 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007, s. 153. Tablo-4: Kısa Dönemli Borcun Uzun Dönemli Borca Oranı 2001 2002 2003 2004 2005 Kazakistan 2,9 3,1 3,8 3,4 2,6 Kırgızistan 65,2 70,2 77,3 82,8 89,5 Tacikistan 86,0 79,5 88,8 91,8 92,3 Türkmenistan 28,6 34,1 43,4 49,4 53,0 Özbekistan 34,2 35,8 36,2 37,6 37,9 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007, s. 155. 158 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo-4 ve Tablo-5’ten dış borçların vade yapıları incelendiğinde, Kazakistan kısa dönemli borçlarının uzun dönemli borçlarına göre çok küçük bir orana tekabül ettiği; bu açıdan 2. sırada Özbekistan ve 3. sırada Türkmenistan’ın yer aldığı; Kırgızistan ve Tacikistan kısa dönemli dış borçlarının uzun dönemli dış borçlarına oranının zamanla artarak % 90 düzeyine ulaştığı görülmektedir. Öte yandan, uzun vadeli borçlar içinde kamu ve kamu garantili dış borçlar payının, Kazakistan’da 1992’den 2006’ya kadar düzenli ve yüksek oranlı düşüşlerle % 3 düzeyine inmesine karşın, bu oranın Özbekistan’da % 85, diğer ülkelerde % 90 civarındaki değerini hala koruduğu görülmektedir. Tablo-5: Toplam Dış Borcun Yüzdesi Olarak Uzun Dönemli Dış Borcun Dağılımı Kamu ve Kamu Garantili Borçlar 1992 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kazakistan 100 97 32,1 26,2 20,1 17,1 10,9 6,1 3,4 Kırgızistan 100 100 80,8 84,5 84,8 88,6 91,6 91,1 88 Tacikistan 100 100 89,2 87,7 91,2 93,9 96,3 96,8 96,7 Türkmenistan 100 100 99,2 98,6 97,1 96,9 96,7 96,4 99,5 Özbekistan 100 98,9 89,2 91 90,9 89,0 88,8 86,8 84,9 Garanti Edilmemiş Özel Borçlar Kazakistan 0 3,5 67,8 73,7 79,8 82,8 89 93,9 96,5 Kırgızistan 0 0 19,1 15,4 15,1 11,3 8,3 8,8 11,9 Tacikistan 0 0 10,7 12,3 8,8 6,1 3,6 3,1 3,2 Türkmenistan 0 0 0,07 1,3 2,8 3,0 3,2 3,6 0,05 Özbekistan 0 1,0 10,8 8,9 9,0 10,8 11,2 13,1 15,0 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007. Kamu garantili uzun vadeli borçlar, alacaklılar açısından değerlendirildiğinde, Tacikistan ve Kırgızistan için çok taraflı, Türkmenistan ve Özbekistan için iki taraflı borçların uzun dönemli borçlar içinde ağılık taşıdığı gözlenmektedir (Tablo-6). 159 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo-6: Alacaklılar Açısından Kamu ve Kamu Garantili Uzun Dönemli Borcun Yapısı (%) Çok Taraflı Borçlar 1992 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kazakistan 0 13,3 13,5 12 10,5 8,6 5,8 2,4 1,3 Kırgızistan 33,9 25,5 47,9 52,4 53,8 56,2 58,7 60 56 Tacikistan 0 0 21,9 30,5 31 39,7 62,7 63,7 62 Türkmenistan 0 15,1 2,1 2,9 3,3 3,2 3,6 4,5 4,1 Özbekistan 0 17,1 11,4 12,9 13,4 13,5 16,3 19,1 21,4 İki Taraflı Borçlar Kazakistan 38 64,7 6,5 4,7 4,0 4,2 3,4 2,6 1,5 Kırgızistan 66 74,4 30,4 29,8 30,4 31,9 32,5 31 32 Tacikistan 100 88,4 61,3 57,1 55,2 53 32,1 31,8 3,4 Türkmenistan 0 41,7 34,5 40,4 47 56,5 63,9 70,8 74 Özbekistan 100 54,3 39 38,6 39,9 39,2 39,9 39,6 40,5 Özel Borçlar Kazakistan 61,6 18,4 11,9 9,4 5,4 4,3 1,6 1,1 0,6 Kırgızistan 0 0 2,4 2,3 0,6 0,4 0,4 0 0 Tacikistan 0 11,5 6 0 5,1 1,1 1,3 1,3 0,5 Türkmenistan 100 43,1 62,6 55,3 46,7 37,2 29,2 21 21,3 Özbekistan 0 27,4 38,6 38,4 38,4 36,4 32,9 28,0 23 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007. Tablo-7’de sunulan toplam kamu ve kamu garantili borçların kaynaklarına göre dağılımı incelendiğinde, Kazakistan ve Türkmenistan’ın farklı karakteri dikkati çekmektedir. Kazakistan’da, 1992’de, % 38 olan resmi kreditör payı zamanla düzenli biçimde artarak, 2006’da % 82’ye ulaşmış; Türkmenistan’da ise, aksine düzenli bir artışla 2000 yılında % 78 oranına ulaşılmıştır. Kırgızistan ve Tacikistan verileri, ilginç biçimde pek bir değişim sergilemez ve % 100 oranını sürdürürken Özbekistan’da, başlangıçta % 100 olan resmi kreditörler ağırlığının göreli bir istikrarla % 60-70 bandında seyrettiği görülmektedir. 160 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo-7: Toplam Kamu ve Kamu Garantili Borçların Kaynaklarına Göre Dağılımı (%) Toplam Resmi Kreditörler 1992 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kazakistan 38,3 80,9 62,7 63,9 72,1 75,1 85 81,7 82,4 Kırgızistan 100 100 97 97,2 99,2 99,4 99,6 100 100 Tacikistan 100 88,4 93,3 100 94,4 98,8 98,5 98,6 99,4 Türkmenistan 0 56,8 36,9 43,8 51,8 61,6 69,7 78,1 78,5 Özbekistan 100 72,3 56,6 57,7 58,6 59,1 62,8 67,7 72,9 Toplam Özel Sektör Kreditörleri Kazakistan 61,7 19,1 37,2 36,1 27,9 24,8 14,9 18,3 17,6 Kırgızistan 0 0 2,9 2,7 0,7 0,5 0,4 0 0 Tacikistan 0 11,5 6,7 0 5,5 1,1 1,5 1,3 0,5 Türkmenistan 100 43,1 63 56,1 48,1 38,4 30,2 21,9 21,4 Özbekistan 0 27,7 43,4 42,2 41,4 40,8 37,1 32,3 27,1 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007. Borçlular ve alacaklılar açısından dış borç stoku, borç yönetim politikasının hazırlanması ve uygulanması açısından önemli bir göstergedir. Borçlular açısından dış borçlar hangi kurumun ne kadar borcu olduğunu gösterirken, alacaklılar açısından dış borcun alındığı kurumları göstermektedir.250 4.2. Borçluluk Kriterleri Açısından Dış Borçların Değerlendirilmesi 4.2.1. Toplam Dış Borç/GSYİH Rasyosu IMF ve Dünya Bankası tarafından yapılan değerlendirmelere göre, toplam dış borç miktarının GSYİH’ye oranı % 50’nin üzerinde ise, bu ülke çok borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. Eğer toplam borç miktarının GSYİH’ye oranı % 30 ile % 50 arasında ise, ilgili ülke orta borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan çok borçlu ülke kategorisinde yer almaktadırlar (Tablo-8). 250 Ünsal, a.g.m., s. 98. 161 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo-8: Toplam Dış Borcun GSİYH’ya Oranı 1995 Ortalama 2002 2003 2004 2005 2006 2007 (Proj.) 76,5 74,3 76,4 76,2 83,1 82,6 1998-2002 Kazakistan 18,6 65,8 Kırgızistan 117,5 103,5 95,3 82,1 73,0 64,7 Tacikistan 110,9 83,5 55,3 50,4 40,9 49,4 Türkmenistan 41,3 13,3 9,0 5,4 3,3 2,0 Özbekistan 32,2 41,9 36,0 30,2 24,5 20,5 Kaynak: IMF, Regional Economic Outlook: Middle East and Central Asia. Washington, D. C.: International Monetary Fund, May 2007, s. 51; Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007, ss. 249. 4.2.2. Toplam Dış Borç / İhracat Miktarı Toplam borç miktarının ihracata oranı % 275’den büyük ise ilgili ülke, borçluluk düzeyi açısından çok borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. Eğer bu rasyo, % 165-275 aralığında ise, ilgili ülke orta borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. Orta Asya ekonomilerinin, bu açıdan sıralanışı, Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan biçimindedir (Tablo-9). Tablo-9: Toplam Dış Borcun* İhracata** Oranı 2001 2002 2003 2004 2005 Kazakistan 141,9 151,0 149,4 142,1 138,6 Kırgızistan 296,1 273,5 245,6 185,9 159,8 Tacikistan - 134,7 100,9 61,7 59,1 Türkmenistan*** 87,2 69,3 53,9 42,8 22,1 Özbekistan*** 178 191,2 151,9 113,4 88,8 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007, s. 157. *Toplam dış borç kavramı, kamu ve kamu garantili uzun dönemli borç, garanti edilmemiş özel borçlar, kısa dönemli borçlar, kullanılan IMF kredileri ve uzun dönem borçları üzerindeki faiz gecikmelerini kapsamaktadır. ** Mal ve hizmet ihracatına referans yapılmaktadır. *** Dış borçların ihracata oranı alınırken, ödemeler dengesindeki ihracat rakamlarından yararlanılmıştır. 162 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 4.2.3. Toplam Dış Borç Servisi / İhracat Miktarı Borç servisinin ihracata oranı % 30’un üzerinde ise, ilgili ülke çok borçlu olarak kabul edilmektedir. Eğer borç servisinin ihracata oranı % 18-30 aralığında ise, ilgili ülke orta borçlu ülke olarak kabul edilmektedir. % 30’un üzerindeki bir dış borç servisi rasyosu, potansiyel olarak tehlikeli bir durum olarak görülmektedir.251 Tehlike olarak nitelenen durum, yakın dönemler için, sadece Kazakistan’da görülmektedir (Tablo-10). Tablo-10: Borç Servisinin İhracata Oranı 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 (Proj.) Kazakistan 32,0 34,5 35,2 36,2 37,1 25,6 32,8 Kırgızistan 30,5 19,0 23,1 22,9 17,3 10,9 - Tacikistan 7,0 11,3 12,0 3,0 11,3 7,4 6,2 Türkmenistan** 13,6 8,4 11,6 9,6 5,6 0,0 - Özbekistan** 31,5 30,3 20,8 17,1 14,1 11,3 - Kaynak: Asian Development Bank, Asian Development Outlook 2008, China: Hong Kong, 2008, s. 298; Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007, s. 155. Sonuç 1990’lı yıllar eski Sovyetler Birliği ülkeleri ile Doğu Bloku ülkelerinin piyasa ekonomisini tesis etme çabaları ile geçmiştir. Uygulama sonuçlarına bakıldığında, Orta Asya ülkelerinin diğerlerine göre piyasa ekonomisine geçiş koşullarında daha fazla zorlandıkları gözlenmektedir. Genel olarak, geçiş ekonomileri enflasyonu kontrol altına almakla birlikte, yetersiz üretim imkanlarına sahip olmaları ve devletin yapı ve işleyişini piyasa mekanizmasına uyumlaştıramaması nedeniyle önemli kamu maliyesi sorunları yaşamışlardır. Kamu açıkları ve dış borçlar özellikle vurgulanmalıdır. Dış borçlar, bir ülkenin, belli bir süre sonunda, anapara ve faiziyle birlikte geri ödemek kaydıyla, ülke dışından sağladığı kaynaklardır. Dış borçlar, vade yapılarına göre, kısa, orta ve uzun vadeli; borçlularına göre, “kamu kesimi-özel kesim borçları”; alacaklıklılarına göre, “çok taraflı – iki taraflı”; koşullarına göre, “resmi– ticari krediler; kullanım biçimlerine göre, “bağlı-serbest krediler” ve “program-proje kredileri” vb biçimlerde sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmalardan görüldüğü üzere, herhangi bir ülkenin temin edeceği dış borçlar, hem miktar, hem de taşıdığı özellikler açısından iç ve dış ekonomik ve politik faktörden etkilenmektedir. Borçların çevrilebilmesi açısından önem arz eden, kısa vadeli borçların uzun vadeli borçlara oranı, Kazakistan’da düşük iken Kırgızistan ve Tacikistan’da yüksektir. Kazakistan’da garanti edilmemiş özel borçlar ağırlıktayken diğer cumhuriyetlerde 251 Evgin, “Dış Borçlarımız”, s. 78. 163 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ kamu veya kamu garantili borçlar ağırlık taşımaktadır. Kırgızistan, bütünüyle resmi kaynaklardan borçlanırken diğer ülkelerde de kamu borçlarının % 80 oranında resmi kaynaklardan olduğu gözlenmektedir. Toplam dış borcun GSYİH’ya oranı Kazakistan’da en yüksek; bu oranın düzenli olarak düştüğü Kırgızistan 2. sırada ve 3. Tacikistan’ı Özbekistan ve Türkmenistan izlemektedir. Dış borcun ihracata oranı bakımından büyükten küçüğe sıralama Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan biçimindedir. Borç servisinin ihracata oranında başı Kazakistan çekmekte; bu ülkeyi Özbekistan ve Kırgızistan izlemektedir. Sonuç olarak, kamu açıkları ve ödemeler bilançosu performansı yanında kalkınma amaçlı yatırımlar ve özel sektör ilintili dış kaynak kullanımları, ülke dış borçlanmasını etkilemekte; olası riskleri önlemek bakımından, vade yapısı, dış borçlanma maliyeti ve dış kaynağın döviz kazandırıcı alanlarda kullanımı önem arz etmektedir. KAYNAKÇA AKTAN, Okan H. “Gelişmekte Olan Ülkelerde Dış Borç Bunalımı ve Türkiye”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, S: 12, 1985, ss. 45-71. Asian Development Bank, Asian Development Outlook 2008, China: Hong Kong, 2008. Asian Development Bank, Key Indicataros 2007, Volume 38, 2007. AYAŞ, Eşref. “Modern Dış Borç Yönetimi Nedir?”, Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 1, Yıl: 1993,ss. 9-13. BİLGİNOĞLU M. Ali ve Ekrem Dönek. “Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ)’de Dış Borç Sorununun Nedenleri ve Bugünkü Boyutu”, İşletme ve Finans, Sayı: 112, Yıl: 10, Temmuz 1995, ss. 31-43. CANGÖZ, M. Coşkun. “Dış Borçların Makroekonomik Dengelerle Etkileşimi”, Hazine Dergisi, Sayı: 4, Ekim 1996, ss. 1-28. ÇALIŞKAN, Ömer Veysel. “Dış Borçlanma Kapasitesi Yaklaşımları ve Türkiye’de Dış Borçlanmanın Sınırı”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt: 12, Sayı: 40, Yıl: 2001, ss. 7388. DENİZ, Saadet. “Dış Borç Sorunu ve Borç Stratejisinde Son Gelişmeler”, Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 5, 1990/1, ss. 7-12. EGELİ, Hüseyin Avni “Türkiye’nin Dış Borç Yapısının Analizi (1980-1990)”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 47, Sayı: 3, Yıl: 1992, ss. 123-138. ELLYNE, Mark J., and Hans Flinc. “Dış Borç Ölçümünde Sorunlar”, (Çev. Engin Öner), Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1-2, 1992, ss. 135-141. ERÇEL, Gazi. “Türkiye’nin Dış Borç Birikiminin Kaynakları”, Maliye Yazıları, Sayı: 36, Temmuz-Eylül 1992, ss. 7-21. 164 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ERDEM, Nilgün. “Dış Borç Çıkmazı: Dış Borç Sorunu Çözülür mü?”, İktisat İşletme ve Finans, Yıl: 19, Eylül 2004, ss. 25-38. EVCİMEN, Günar. “1970’lerin Borçla Büyüme Stratejisi: Borç Devresi Hipotezi ve 1970’li Yılların Borç Birikim Kalıpları”, Journal of Economics and Administrative Studies, Volume: 4, Number: 2, Summer 1990, pp. 261- 280. EVGİN, Tülay. “Dış Borçlanma ve Dış Borçlarımızda Yapılan Düzenlemeler”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt: 7, Kış 1996, ss. 15-33. EVGİN, Tülay. “Dış Borçlarımız”, Hazine Dergisi, Sayı: 4, Ekim 1996, ss. 71-88. GEDİKLİ, Bülent. “Türkiye’de Dış Borçlar Sorunu ve İktisadi Büyüme”, Maliye Dergisi, Sayı: 124, Ocak-Nisan 1997, ss. 24-38. GÖKDEMİR, Levent ve Suzan Ergün. “Dış Borçlanmanın Ekonomik Büyümeye Etkisi: Borç Eşikleri ve Optimum Borçlanma”, Finans-Politik & Ekonomik Yorumlar, Sayı: 488, Kasım 2004, ss. 67 – 75. IMF, Regional Economic Outlook: Middle East and Central Asia, Washington, D. C.: International Monetary Fund, 2007. KAMINARIDES, John, and Edwards Nissan. “Uluslararası Borçlanmanın Küçük Ülkelerin Ekonomik Kalkınması Üzerindeki Etkileri” (Çev. Haluk Egeli), Maliye Yazıları, Sayı: 45, Ekim-Aralık 1994, ss. 65-74. KARA, Mehmet. “Türkiye’nin Ekonomik Büyüme Sürecinde Dış Borç Çıkmazı”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 18, Yıl: 2002, ss. 45-62. KÜÇÜK, Mansur. “Dış Borç Ödeme Güçlüklerinin Kaynakları”, Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 5, 1990/1, ss. 56-57. OKTAR, Suat. “Azgelişmiş Ülkelerin Dış Borç Tekniklerinin Azaltılmasında Yeni Bir Teknik: Borç-Özsermaye Değişimi”, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Sayı: 1, Yıl: 29, Ocak 1992, ss. 49-57. OKTAR, Suat. “Borç-Özsermaye Değişiminin Etkisi”, İktisat ve Maliye Dergisi, Sayı: 12, Aralık 1989, ss. 477- 482. ÖNER, Engin. “Türkiye’nin 1981-1990 Dönemindeki İç ve Dış Borç Durumu”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1-2, 1992, ss. 145-155. SÖYLER, İlhami. “Türkiye’nin Dış Borçlarının Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi (Rasyo Analizleri)”, Maliye Dergisi, Sayı: 137, Mayıs-Ağustos 2001, ss. 18-23. UNCTAD Handbook of Statistics, http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID= 1890&lang=1/12.07.2008. ÜNSAL, Hilmi. “Kamu Finansman Aracı Olarak Dış Borçlanma ve 1994 Sonrası Türkiye Uygulaması”, İktisat İşletme ve Finans, Yıl: 19, Haziran 2004, ss. 93106. YURT, Emel. “1980 ve Sonrasında Türkiye’nin Dış Borçlanmasında Ülke Riskindeki Gelişmeler”, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Sayı: 1-2, Yıl: 30, Ocak/Şubat 1993, ss. 59-68. 165 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ YENİ TÜRK CUMHURİYETLERİNİN KÜRESEL ORTAMDA REKABET GÜÇLERİ Ercan Ekmekçioğlu * Murat Bay** Hatice Yalçın *** Giriş Türk cumhuriyetlerinin kaderi Osmanlı devletinde olduğu gibi enerji kaynakları ile yakından ilişkili bir biçimde şekillenme çabaları görülmektedir. Dün Osmanlının başına gelen bugün Türk cumhuriyetlerinin başına örülmek istenmektedir. Enerji kaynaklarının zenginliği doğrultusunda bu coğrafyaya hükmetme arzusu batıyı oldukça heveslendirmektedir. Aynı zamanda rakip konumunda olan Rusya, Çin ve Türkiye devletlerinin bu enerji potansiyelinden uzak tutma isteği de aynı amaca hizmet etmektedir. I. Dünya Savaşı esnasında ABD’nin İran petrollerini tekeline geçirme mücadelesi karşısında İngiltere Türklerin elinde bulunan ırak ve Musul petrollerine yönelir. İngiltere böylece hem Almanların Orta Asya ve Bakü petrollerinden yararlanmasına engel, hem de petrol bölgelerine sahip olacaktır. Savaş sırasında Türklerden petrol bölgeleri alınır, fakat savaş sonrasında Türkler barışa yanaşmaz. Versails barış anlaşması gereğince ırak petrollerinden Almanya’nın %25 hakkı Fransaya geçer. Ayrıca Osmanlı devleti ile imzalanan mütarekenin 24. maddesinde Ermenilerin doğu Anadolu bölgesinde vilayet-i sitte’de çoğunlukta oldukları ve bu bölgede bir kargaşa çıkarsa buraların itilaf devletlerince işgal edilebileceğine yer verilir. Böylece petrol bölgesi ile Osmanlı devleti arasında bölgede tampon olarak büyük bir ermeni devleti kurdurtularak Türkler Kafkas ve ırak petrollerinden uzaklaştırılması planlanır, ama bu plan gerçekleşmeyince İngiltere, Kafkaslarda da Bolşevik tehlikesine karşı: Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan devletlerini kurdurtmuştur. Böylece 1917 yılında bakü petrolleri İngilizlerin eline geçer. 1919 yılında Rusya Toris’i ele geçirip kazvin’i alır. İngilizler buşir, Şiraz ve isfahan’ı alarak ABD şirketlerini İran’dan çıkartmak isterler. 1920’lerde Kafkaslarda İngilizler büyük oranda petrol imtiyazlarını ele geçirir ve “Angio Caucasian Oil Co” şirketini kurar. Almanlar ise 1920’de Rusya ile Bakü petrolleri için rapollü andlaşmasını yapar. Alman Rus ittifakı ile 1920’de Bakü’ye girer, İngilizleri İran’ın hazar denizi limanı enzeli’den sürerler. Lozan barış antlaşmasında Musul ve Kerkük meselesi bir çözüme kavuşamaz. Dokuz ay sonra İngiltere ile Türkiye arasında tekrar görüşülecektir ve bu zamana kadar mevcut durum devam edecektir. 1924 yılında Hakkari bölgesinde çıkan nasturi ve 1925 yılında doğu Anadolu da çıkan şeyh said isyanıyla uğraşan Türkiye’nin 1926 yılında İngiltere ile Musul-Kerkük anlaşması yapılarak bölge elinden çıkar. Bu isyanlarda İngiltere’nin etkisi vardır. Daha sonraki süreçte Koçgiri, Dersim gibi kürt isyanları yine İngilizlerin kışkırtmaları ile meydana gelir. Bu isyanların temel amacı Türkiye’nin petrol bölgelerinden uzaklaşması ve arada tampon devletlerin oluşturulmasıdır (Kaştan, 2007:18-22). * Yrd. Doç. Dr., Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi İİBF Öğr. Gör., Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü *** Öğr. Gör., Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu ** 166 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türkiye kamu ve bankacılık sektöründe özelleştirmeler, sıcak para giriş ve çıkışları, döviz kuru politikaları ile kontrol altında tutulmaktadır. Ekonomisi büyük ölçüde batıya bağımlı olan Türkiye örneği göz ardı edilmeden Yeni Türk Cumhuriyetlerinde (YTC) yapılandırma en baştan sağlam yani ülkesine ait olmalıdır. Rekabetin hammadde üstünlüğünden geçtiği asla göz ardı edilmemesi gerekmektedir. 1. Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Doğal Zenginlik Yapısı Dünya enerji kaynaklarının (Kömür, Petrol, Doğalgaz, Su, Nükleer) oluşturduğu potansiyel içinde petrol, stratejik önceliğiyle ilk sırada yer almaktadır. Halen günümüzde tüketilmekte olan enerjinin yaklaşık olarak 8,8 milyar ton petrol eşdeğerinde olduğu bilinmektedir. Bunun %40.2 petrol olup, %25 kömür, %27.7 doğalgaz, %7.6 nükleer ve %2.6 da hidroelektrik kaynaklıdır. Petrolün ifade ettiği önem dikkate alındığında, uluslararası yaklaşımlar içinde ilk defa petrol ihraç eden ülkeler tarafından 1960 Eylül’ünde Venezüela’nın öncülüğünde OPEC’in kurulmuş olduğu görülmektedir. Diğer kurucu üyeler içinde de Kuveyt, İran, Irak ve Suudi Arabistan yer almışlardır. OPEC’in kuruluş tarihi itibariyle dünyadaki petrol üretimine bakıldığında, bu ülkelerin o tarihlerde dünya ihracatının %90’ı oluşturduğu da bilinenler içindedir. Daha sonra örgüte Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Libya, Endonezya, Cezayir, Nijerya, Ekvator ve Gabon da dahil olmuşlardır. Petrol fiyatlarında OPEC’in oynadığı rol ise, dünya ekonomisinin yapısal karakteri üzerinde önemli sonuçlara neden olduğu, 1973 petrol krizinde ortaya çıkmıştır. Bu süreç, küresel politikalar içinde petrole bağımlı ülkelerin stratejik yaklaşımlarında ayrıca önemli dönüşümlere neden olmaya başlamıştır. Enerji kullanımının genel şemasına bakıldığında ekonomik dinamikler içinde bu temel parametrenin dünden günümüze uzanan genel görüntüsü 1990 yılı itibariyle ABD ve Çin’in başta geldikleri, bunları takiben de, Japonya, Almanya, İngiltere ve Fransa’nın enerji tüketiminde önlerde yer aldıkları görülmektedir. Değişik enerji kaynakları içinde petrolün durumu ele alındığında, pek çok ülkenin bu temel enerji kaynağına olan ihtiyacının giderek artmakta olduğu da ortaya çıkmaktadır. Günümüzde ABD dünya enerji tüketiminde %26’ya ulaşan bir değerle en önde yer almakta, buna karşılık AB de %20’lik bir tüketim düzeyinde bulunmaktadır. Bu görüntüye göre 2020 yılında AB gerek petrol ve gerekse doğalgaza olan bağımlılığı daha da artmış olacaktır. İleri sürülen çeşitli tahminler içinde, Orta Asya ve Hazar havzasında bulunan petrol rezervlerinin 70 ila 150 milyar varile kadar ulaşabileceği de ön görülmektedir. Bazı değerlendirmelere göre de bu miktarın 200 milyar varile ulaşabileceği analizlerde yer almaktadır. Ortaya konulan tahminler açısından, Ortadoğu, Batı Afrika petrol alanları gibi, Orta Asya petrol alanlarının da giderek kazanacağı önem açıkça görülmektedir. ABD’nin, Afganistan da üslenmesini müteakip, Azerbaycan’dan itibaren Orta Asya Türk Devletlerinde de üsler açmaya çalışmış olması, ileriye yönelik politikaların birer görüntüsünü yansıtmaktadır. Irak’ın, ABD tarafından işgali de bu oluşumun önemli bir ayağını şekillendirmiştir. Ayrıca, Güney Çin Denizindeki petrol yatakları da dikkate alındığında, Filipinler ve Singapur’da yeni üslerin kurulmalarına ilişkin görüşler, yaklaşımlar içinde yer almaya başlamıştır. Güney Çin Denizindeki petrol alanlarını ifade ettiği önem dikkate alındığında, bölgeye yakın bir yerde bulunan Doğu Timor adalarındaki ayaklanmalar sonucu, bölgede ABD’nin destek ve himayesinde oluşturulan bağımsız(!) 167 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ devletçik bu coğrafyada, ABD’nin etkinliğine destek sağlayacak bir üs oluşturma imkânı vermiştir (Özgen, 2007, httpwww.21yyte.org.tr/yazi.aspxID=1272&kat=5). Yeni Türk Cumhuriyetleri (YTC) doğal kaynaklar bakımından çok zengin bir potansiyele sahiptir. Bu ülkelerden özellikle Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan’da zengin petrol ve doğal gaz rezervleri vardır. Bu kaynakların bir kısmı işletilmekte, bir kısmı ise işletilmeyi beklemektedir. Bölgenin ekonomik kalkınmasının lokomotifi olarak kabul edilen petrolün çıkartılması ve işlenmesi konusunda önemli anlaşmalar imzalanmıştır. Bunlar içinde Azerbaycan’ın Hazar Denizi sektöründe yer alan Çıralı ve Güneşli petrollerinin çıkartılması konusundaki anlaşma “yüzyılın anlaşması” olarak kabul edilmektedir. Projede değişik ülke orijinli onbir firma yer almakta ve otuz yıllık bir sürede toplam 8,3 milyar dolarlık yatırım yapılması planlanmaktadır. Petrol ve doğal gazdan sonra diğer önemli enerji kaynağı kömürdür. Sadece Kazakistan’daki kömür rezervinin eski Sovyetler Birliği’nin 120 yıllık ihtiyacını karşılayacak düzeyde olduğu belirtilmiştir. Bölgenin önemli madenleri arasında demir ve altın madenlerini saymak mümkündür. Dağılmadan önce Sovyetler Birliği petrol üretiminin %32’si, bakır üretiminin %78’i, civa üretiminin %100’ü, kurşun ve çinko üretiminin %86’sı, krom ve uranyum üretiminin %100’ü ve fosfor üretiminin %90’ı Yeni Türk Cumhuriyetleri topraklarından elde edilmekteydi. Ayrıca, pamuk üretiminin %65’i Özbekistan tarafından sağlanmaktaydı (Güngör, www.academical.org/dergi/makale/s6yeniturkcum2.htm). 2. Yeni Türk Cumhuriyetleriyle Türkiye Arasındaki Ekonomik İlişkiler IMF'e göre, 2007’de Türkiye'nin gayri safi yurtiçi hasılası (GSYH) 400.4 milyar dolar (Yeni hesaplama tekniği ile bu rakam 658 milyar dolar hesaplanmıştır), Kazakistan'ınki 84.6, Azerbaycan'ınki 33, Türkmenistan'ınki 23.7, Özbekistan'ınki 16.2, Kırgızistan'ınki 2.9 milyar dolar olacak. IMF'nin 2007 tahminlerinin gerçekleşmesi halinde 1995'e kıyasla Azerbaycan'ın GSYH'si 9.5, Türkmenistan'ınki 5.9, Kazakistan'ınki 3.9, Türkiye'ninki 2.4 katına çıkacak. Buna karşılık Kırgızistan'ın GSYH'sinde 1995'e göre yüzde 4.3, Özbekistan'ınkinde yüzde 25 düşüş olacak. 2007'de kişi başı yurtiçi gelirde (KBYG) Kazakistan'ın Türkiye'yi geçeceğini tahmin eden IMF'ye göre Türkiye'nin nüfusu 73.9 milyon kişi, KBYG'si 5 bin 417 dolar, GSYH'si 400.4 milyar dolar; Kazakistan'ın nüfusu 15.1 milyon kişi, KBYG'si 5 bin 592 dolar, GSYH'si 84.6 milyar dolar olacak. IMF ve Dünya Bankası verilerine Türk cumhuriyetleri içinde son 12 yılda en büyük gelişmeyi Azerbaycan gösterdi. Azerbaycan, 3.5 milyar dolarlık GSYH'sını 33 milyar dolara, kişi başına yurtiçi gelirini 463 dolardan 3862 dolara çıkardı. Azerbaycan, ihracatını 2005'te 6.1 milyar dolara, 1995'te 1.3 milyar dolar dolaylarında olan ithalatını da 2005'te 4.7 milyar dolara yükselti. Bu dönemde Türkiye ihracatını 38.1 milyar dolardan 72.5 milyar dolara, Kazakistan 5.3 milyar dolardan 30.1 milyar dolara, Özbekistan 3.7 milyar dolardan 5 milyar dolara çıkardı. 2005 itibarıyla Türkmenistan'ın ihracatı 4.7 milyar doları bulurken, Kırgızistan'ın ihracatı 759 milyon dolarda kalıyor. Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan dış ticaret fazlası verirken, Türkiye ve Kırgızistan dış ticaret açığı veriyor. 2005 verileriyle en büyük dış ticaret açığı da 28.7 milyar dolarla Türkiye'de oldu (http://www.milliyet.com.tr/2007/01/09/ekonomi/eko02.html). 168 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 1. Dış Ticaret Hacmine Göre Türk Cumhuriyetleri En yüksek dış ticaret hacmi Türkiye'de (milyar dolar) Ülkeler İhracat İthalat 1995 2005 1995 2005 Türkiye 38.1 72.5 44.9 101.2 Özbekistan 3.7 5.0 3.3 3.8 Kazakistan 5.3 30.1 5.9 17.5 Azerbaycan - 6.1 1.3 4.7 Kırgızistan 0.34 0.76 0.49 0.94 Türkmenistan - 4.7 - 4.2 Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/2007/01/09/ekonomi/eko02.html Tablo 2. Nüfustaki Değişime Göre Kişi Başı Yurtiçi Gelir, GSYH ve İhracat 1995 - 2007 arasında en hızlı gelişim Azerbaycan'da (%) Ülkeler Nüfustaki değişim KBYG'de değişim GSYH'da değişim İhracat artışı Türkiye 21.0 100.8 143.0 90.4 Özbekistan 18.1 -36.5 -25.0 33.5 Kazakistan -8.9 333.5 294.9 468.2 Azerbaycan 14.0 733.5 850.4 - Kırgızistan 17.0 -18.2 -4.3 123.2 Türkmenistan 15.2 414.5 492.9 - Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/2007/01/09/ekonomi/eko02.html 169 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 3. Kazakistan Kişi Başı Yurtiçi Gelir ve Türkiye Karşılaştırması Kazakistan'ın KBYG'si Türkiye'yi geçecek Ülkeler Yüzölçümü Nüfus (milyon kişi) KBYG (dolar) GSYH (milyar dolar) (bin KM2) 1995 2007 1995 2007 1995 2007 Türkiye 779 61.1 73.9 2.697 5.417 164.8 400.4 Özbekistan 447 22.8 26.9 947 602 21.6 16.2 Kazakistan 2.717 16.6 15.1 1.290 5.592 21.4 84.6 Azerbaycan 87 7.5 8.6 463 3862 3.5 33.0 Kırgızistan 199 4.5 5.3 673 550 3.0 2.9 Türkmenistan 488 4.5 5.2 889 4.573 4.0 23.7 TOPLAM 4.717 117.0 135.0 218.3 560.8 Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/2007/01/09/ekonomi/eko02.html Türk cumhuriyetleri ve Türkiye bir ekonomik entegrasyon temelinde birliktelik sağlamalı tamamlayıcı ve karşılaştırmalı üstünlükler teorisine göre endüstrilerini geliştirmeleri gerekmektedir. Bu bakımdan Avrupa birliği sürecinin uzaması ve belirsiz hale gelmesi bizim yeni Türk cumhuriyetleriyle olan gümrük duvarlarının dış ticaretimizin önünde en büyük engel olarak görünmektedir. Tablo 4: Türkiye’nin Orta Asya Cumhuriyetleri İle Dış Ticaretinin Gelişimi ve 2010 Yılı Tahmini (Milyon ABD doları) İHRACAT TÜRK C. PAY (%) 2000 576,9 2,08 2001 572,9 1,83 2002 630,3 1,74 2003 928,6 1,96 2004 1.235,9 1,95 2005 1.456,0 1,98 2006 2.045,0 2,40 DÜNYA 7.775 31.334 36.059 47.253 63.167 73.476 85.309 TÜRK C. 644,5 296,2 508,5 680,3 1.008,4 1.314,6 2.027,0 İTHALAT PAY (%) 1,18 0,71 0,98 0,98 1,03 1,12 1,48 DÜNYA 54.503 41.399 51.554 69.340 97.540 116.773 137.449 Kaynak: www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/DisTicaretGelistirmeDb/turk%20cumhuriyetleri/sayfa103.do c Tablo 4’de görüldüğü üzere Türkiye’nin Yeni Türk Cumhuriyetleriyle olan dış ticareti oldukça geri kalmıştır. 170 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 3. Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Küresel Ortamda Rekabet Güçleri Bölge ülkeleri enerji kaynaklarının geliştirilmesi ve dünya pazarlarına ulaştırılması yönünde ciddi ilerleme kaydetmiştir. Kazakistan, Azerbaycan, Türkmenistan gibi petrol ve doğal gaz ihracatçısı ülkelerde % 10’lara varan ekonomik büyüme kaydedilmiştir. Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz hatlarının yanı sıra, Çin doğrultusundaki bazı projelerin de hayata geçirilmesiyle bu büyüme süreci daha da güçlenecektir. Bu noktada, Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında yeni işbirliği modellerinin hayata geçirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Zira güçlü bir dalga şeklinde dünyayı saran küreselleşme hareketi, uluslararası rekabette ayakta durmanın önkoşulu olarak bölgeselleşme çabalarını ön plana çıkarmış; Afrika’da, Uzak Doğu'da, Avrupa’da ve Amerika’da bölgesel işbirliği modellerine ağırlık verilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu çerçevede siyasi, kültürel ve ekonomik yakınlığın getirdiği avantaj da dikkate alındığında Türk Devletleri arasında benzeri bir oluşuma gidilmesinin zaruri olduğu ortaya çıkmaktadır. Türkiye ve diğer Türk Cumhuriyetleri arasında bir ekonomik entegrasyonun altyapısını oluşturmak öncelikli hedefimiz olmalıdır. Birbirlerini tamamlayan ekonomilere sahip olan bu ülke grubu halihazırda gösterdikleri performansı, birlikte hareket ederek çok daha üst seviyelere taşıyacaklardır. Diğer taraftan, üzerinde durulması gereken bir başka konu ise taşımacılıktır. Hızlı, güvenli ve ucuz taşımacılık, üretimin dünya pazarlarına etkin bir biçimde ulaştırılmasının temel koşuludur. Bu konuda özellikle demir yolu ve tren-konteynır taşımacılığı önem arz etmektedir. Bu amaçla, İstanbul-Almatı tren-konteynır hattının tanıtımı ve teşvik edilmesi için 2005 yılından itibaren “İpekyolu Fuar Treni Projesi” ile birlikte, bu konuda somut adımlar atılmıştır. Kars-Tiflis Demir yolu projesinin de hayata geçirilmesi ile birlikte, Türkiye -Kafkasya-Orta Asya güzergahında demir yolu ile kesintisiz taşıma imkanına kavuşulacak, aynı zamanda Asya’nın Avrupa ile demir yolu bağlantısı da sağlanacaktır. Bu çerçevede Türk Devletleri arasındaki işbirliğinin temel çıkış noktasının hidrokarbon kaynaklarının üretimi, serbest ticaret bölgeleri oluşturulması, ortak yatırım programları oluşturulması, ortak tahkim mekanizması kurulması; KOBİ’ler arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi suretiyle orta vadede mal, hizmet ve sermayenin serbest dolaşımını sağlayacak bir bütünleşme modelinin hayata geçirilmesi olmalıdır (Turan, 2007:115-116). Bütün bu faaliyetlerinin olabilmesi için Türkiye’nin Avrupa birliğinin siyasi yapılanma sürecinden çıkması dolayısıyla Yeni Türk Cumhuriyetleriyle ekonomik ve siyasi işbirliği temeline bağlı kalarak ekonomik ve siyasi hareketlerine yön vermesi gerekmektedir. YTC’ lerde danışmanlık sistemi KOBİ ler için akftif hale getirilmesi gereken önemli bir konudur. Çünkü sermayenin tabana yayılması ve ülkenin kendi zenginlerini çoğaltması gerekmektedir. Finansman ve Kredi Danışmanlık Sistemi, Üretim Teknolojisi Danışmanlık Sistemi, Yönetim Danışmanlık Sistemi, Personel Eğitimi Danışmanlık Sistemi, Araştırma - Geliştirme Danışmanlık Sistemi, Uluslararasılaşma Danışmanlık Sistemi, İş Güvenliği Danışmanlık Sistemi, Kirlilik Kontrolü Danışmanlık Sistemi, KOBİ'lerin Yürürlükteki Mevzuata Uyumda Yardım Danışmanlık Sistemi, Karşılıklı İşbirliği Sağlama ve Kendi Kendini Kalkındırmada Danışmanlık Politikası gibi konularda yardımda bulunmaktadırlar (Erkan, www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/ TanitimKoordinasyonDb/bagimsiz.doc:8-11). 171 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 5. Orta Asya’da Uluslararası Ticaretin Önündeki Temel Engeller -Ticaret Politikası - Tarife oranlarındaki farklılıklar -DTÖ’ye üyelik sürecinde farklı aşamalar -Uyumsuz ve kimi zaman çelişen bölgesel tercihli ticaret sistemleri -Tarife dışı ticaret engelleri (ithalat lisansları, standartlar vs.) -Gümrükler -Harmonize gümrük prosedürlerinin eksikliğİ -Farklı belgelendirme uygulamaları -TIR sisteminin yaygın olmaması -Uzun gümrükleme işlemleri -Lojistik destek eksiklikleri (Ticaret terminalleri bulunmaması) -Ulaştırma Sektörü -Vize sorunları -Kamyon giriş ücretleri -Kartelleşme -Modern kamyon filolarının eksikliği -Demir yolu taşımacılığının yavaşlığı Kaynak: (Vurdu, www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/DisTicaretGelistirmeDb/turk%20cumhuriyetleri/sayfa87. doc) Sonuç ve Öneriler Kazakistan ve Azerbaycan ülkeleri yükselen ekonomileri sayesinde kişi başına milli gelirlerini artırmışlardır. Bu ülkeler aynı zamanda doğal zenginliklere sahip ülkelerdir. Yeni Türk Cumhuriyetindeki girişimcilere kolaylıklar sağlanmalı gerekli finansal ve teknoloji desteği ile beraber iş yapma yetenekleri geliştirilmelidir. Yeni Türk Cumhuriyetleri bölgelerinde maden ve petrol yataklarından petrol çıkarma faaliyetlerini bizzat kendileri yürütmeleri ve buradan kazanılan para ile kalkınmanın başlatılması gerekmektedir. Ülkeye giren yabancı sermayeye özen gösterilmeli ve ekonomi küresel güçlerin tekeline bırakılmamalıdır. Bu doğrultuda KOBİ politikalarına çok büyük önem düşmekte ve sermayenin tabana yayılması sağlanmalıdır. Küreselleşmenin en büyük kriteri hammadde zenginliğidir ve bu zenginliği en verimli bir şekilde ürüne dönüştürme çabalarına hız verilmesi gerekmektedir. Teknoloji ve sermaye gereksinimi ise ülkenin bölgeselleşme yada entegrasyon çalışmaları ile zamanla kazanılacak hususlardır. Bu ülkeler bir birlik oluşturarak ortak iş yapmaları gerekmektedir. Girişimcilerine bu entegrasyon sayesinde tamamlayıcı ekonomik işbirliği ve uzmanlaşma ilkesine göre yol gösterilmelidir. 172 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KAYNAKÇA Erkan D., Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde Uygulanacak KOBİ Politikaları Açısından Danışmanlık Sisteminin Önemi, www.dtm.gov.tr /dtmadmin/ upload/ EAD/TanitimKoordinasyonDb/bagimsiz.doc, (15.8.2008) Güngör B., (1999), Türkiye ile Yeni Türk Cumhuriyetleri Arasında Ekonomik Entegrasyonun Olabilirlik Etüdü, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı: 6, http://www.academical.org/dergi/makale/s6yeniturkcum2.htm, (13.8.2008) Kaştan Y., (2007), Enerji Kaynaklarının Türkiye’nin Siyasi Yapısına Etkisi, 5. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Calalabat/ Kırgızistan Özgen E., (2007) Enerji Kaynaklarına Küresel Bir Bakış ve Avrasyanın Önemi, www.21yyte.orgtryazi.aspxID=1272&kat=5 Turan F., (2007) Türkiye- Türk Cumhuriyetleri Ekonomik ve Ticari İlişkileri, www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/DisTicaretGelistirmeDb/turk%20cumhuriye tleri/sayfa103.doc, (15.8.2008) Vurdu A., Türk Cumhuriyetlerinde Ticaretin Kolaylaştırılması ve Gümrük Rejimi, www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/DisTicaretGelistirmeDb/turk%20cumhuriyet leri/sayfa87.doc, (15.8.2008) http://www.milliyet.com.tr/2007/01/09/ekonomi/eko02.html, 9 Ocak 2007, Milliyet, (13.8.2008) 173 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ TÜRK CUMHURİYETLERİNİN EKONOMİK GELECEĞİ A.Kadir Kökocak* TÜRK CUMHURİYETLERİNDE YAPISAL EKONOMİK DÖNÜŞÜM SORUNLARI Türk Cumhuriyetleri ve diğer sosyalist ekonomilerin iktisat tarihlerinin farklılığını vurgulamak gerekmektedir. Bahse konu devletlerden bazıları kapitalizmin en ileri safhalarına ulaşmışlar, bazıları yüksek bir medeniyetle birlikte ilkel bir köylü ekonomisini bir arada tecrübe etmiş, bazıları ise Rus İmparatorluğu örneğinde olduğu gibi, Marx'ın dahi sosyalist devrime geçiş için teorik açıdan çok uygun bir örnek olarak görmediği karakteristiklere sahip olmuşlardır. Bu kapsamda Türk Cumhuriyetleri ise gerek Çarlık ve gerekse Sovyet döneminde tam bir sömürge ekonomisi uygulamasına maruz kalmışlardır. Tüm heterojenliklerine rağmen, merkezi planlama uygulamasına geçmeleri ile birlikte bu ekonomik yapılar ortak bazı özelliklere de sahip olmuşlardır. Diğer bir ifade ile, Merkezi planlama uygulaması ile piyasa mekanizmasını tasfiye eden sosyalist uygulama, bu ülkelerin heterojenliklerini, geçici (elli yıllık bir süre ile) bir sürede de olsa törpüleyerek yeknesaklaştırmış, bahse konu ülkeleri kurucu rasyonalist planlama zihniyetinin ortak parantezine alarak Sovyet tipi diyebileceğimiz bir sistemi ortaya çıkarmıştır(http://ekutup.dpt.gov.tr/turkcumh/oik528.pdf ) Geçiş süreci başladığında, eski planlı ekonomilerde özel sektörün GSMH'dan aldığı pay Türk Cumhuriyetlerinin de içinde yer aldığı eski SSCB’de % 1 civarında idi (ABD.de %80 ). Fiyat mekanizması ve kâr kavramı mevcut olmayıp iktisadi kaynakların kullanım ve dağılımında fiyat mekanizması herhangi bir rol oynamamaktadır. Üretim kararları ve kaynak dağılımı, planlama birimleri tarafından tamamen siyasi ve idari kararlarla gerçekleştirilmektedir. Eski planlı ekonomilerde, vergi idaresi, hazine ve vergi yasalarına da ihtiyaç bulunmamaktadır. Devlet neyin ne kadar üretileceğine merkezden karar verdiği için vergi toplama gereği de bulunmamaktadır. Bununla birlikte, işletmeler, işçiler ve bazı işletme kazançları da vergilendirilmektedir. Ancak toplanan vergilerin çoğunluğu gizli vergi niteliğinde olup, bireyler çoğunlukla vergi ödediklerinin farkında bile değildirler. Vergiler devlet memurları ile müzakere ve pazarlık yapılarak ödenmekte, hükümet organları ihtiyaç duyduklarında vergi oranlarını sık sık değiştirmekte, zor durumdaki bir kamu teşebbüsü için vergi hadleri kolaylıkla düşürülebilmektedir. Nihai olarak, hükümete verilen optimal ekonomik rol, ekonomik mülahazaların bir sonucu olmaktan ziyade siyasi ve ekonomik faktörlerin bir etkileşimi sonucunda ortaya çıkmaktadır. Söz konusu sistemin ve ekonomik ilişkiler bütününün çökmesi ve hemen akabinde gelen reform programları ile tüm üretim sürecinin büyük ölçüde reorganize edilmesi, ilk elde enflasyonu artırmış, üretim ve dış ticareti de ciddi bir durgunluğa sokmuştur. Bununla birlikte, Türk Cumhuriyetlerinin de dahil olduğu, eski Sovyetler Birliği Devletleri Dönüşüm sürecinde, sonraları önemli başarılar elde ederek üretim ve fiyatlar genel seviyesini ciddi şekilde stabilize etmeyi başarmışlardır(http://ekutup.dpt.gov.tr/turkcumh/oik528.pdf). * Yrd. Doç. Dr., Hitit Üniverstesi, İ.İ.B.F İktisat Bölümü 174 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Geçiş ekonomileri 10 yıllık dönüşüm süreçlerinde ne ölçüde başarılı olmuşlardır? Enflasyon, büyüme, özelleştirme ve devletin yeniden yapılandırılması gibi can alıcı merhaleler ne ölçüde kat edilebilmiştir? 1990'ların başında uygulamaya konulan merkezi planlı ekonomik sistemden piyasa mekanizmasına geçişi sağlayacak reformların ilk aşaması, fiyat kontrollerinin kaldırılması, gevşek makro ekonomik politikaların bir neticesi olarak, enflasyonda ciddi bir yükselişe şahitlik etmiştir. 1992 yılında, Rusya Federasyonu (RF) ve Türk Cumhuriyetlerinin yer aldığı eski SSCB ülkelerin de %1.000.in üzerine çıkmıştır. Bununla birlikte, 1997 yılına gelindiğinde, tüm eski planlı ekonomilerde enflasyon oranı medyanı %11.e çekilmiştir. Aslında anti-enflasyonist tedbirleri almalarının yaklaşık altı ay akabinde, Geçiş Ekonomileri (GE)nin bir çoğu enflasyon oranını %60'ın altına çekmeyi başarmış, buna karşılık örneğin Gürcistan’da enflasyonun düşürülmesi daha kısa bir zaman alırken, Ukrayna ve Estonya’da bu süreç biraz daha fazla zaman almıştır. Türk cumhuriyetleri ve diğer bölge ülkelerindeki özelleştirme süreci için bazı genellemeler yapacak olursak: Mülkiyetin Özel şahıslara devri, kamu iktisadi teşebbüslerinin beklendiği gibi yeniden yapılandırılması gerçekleşmemiş, bazı kısmen özelleştirilmiş firmalar tamamen özelleştirilmiş firmalardan daha başarılı olmuş, bazı ülkelerde ise, özelleştirilmiş firmalar ile kamu iktisadi teşebbüslerin performansları arasında hiçbir farklılık gözlemlenememiştir. Diğer bazı ülkelerde ise, yabancı sermayeye devredilerek özelleştirilen firmaların performansları ile kamu iktisadi teşebbüslerinin performansları arasında özelleştirilen firmalar lehine çarpıcı farklar ortaya çıkmıştır. Kazakistan, Moldova ve Moğolistan şu ana kadar özelleştirme namına pek bir şey gerçekleştirememişler, mülkiyetin tabana yayılma çabaları, özel mülkiyet tecrübesi olmayan bu ülkelerde, işletmelerin verimliliklerini arttırma, yeniden yapılandırma ve zarardan sorumlu olma gibi güdüleri harekete geçirme konusunda bir ilerleme sağlamamıştır. Halihazırda tecrübesizlikler sonucunda ortaya çıkan bu durum, daha yavaş, daha evrimvari ve daha fazla hükümet önderliğinde bir mülkiyet transferi politikasına meşrulaştırmakta kullanılmaktadır. Türk Cumhuriyetlerinin dahil olduğu BDT ülkeleri çok derin bir gerileme ve durgunluk yaşamaktadır. Bu farklılıkların temel sebebi olarak, başlangıç aşamasındaki şartların farklılığı gösterilmektedir. Bilindiği üzere, reform sürecine her devlet değişik şartlarda başlamış, kimi daha çarpık bir ekonomik sistem devralmış, kimi ülkeler ise piyasa mekanizmasına diğerlerine göre çok daha fazla yakınlık arz eden bir yapı ile harekete geçmişler ve hatta bazılarının piyasa ekonomisine yönelik teşvik tecrübeleri diğerlerine göre daha fazla avantaj teşkil etmiştir. Yaklaşık elli yıl merkezi planlı bir ekonomik sistemle yönetilen Türk Cumhuriyetleri ve diğer eski SSCB ekonomileri dünya ile entegre olmanın avantajlarından uzun süre mahrum kalmışlar, maruz bırakıldıkları izolasyon neticesinde ise uluslararası karşılaştırmalı üstünlüklere dayanarak ticaret yapmanın avantajlarından ve teknoloji-know-how ithal etmenin faydalarından yararlanamamışlardır. Dolayısıyla da bu ülkelerdeki yaşam standardı, piyasa ekonomilerinin oldukça gerisinde kalmıştır. Türk Cumhuriyetleri ekonomilerinin, dönüşüm sürecindeki en önemli gereklerinden bir tanesi de dünya ekonomisi ile entegre olabilmek idi. Diğer alanların başarı kriterleri açısından eski SSCB ülkelerinin dünya ile entegrasyonda da mesafe kat edemediğini görüyoruz. BDT’nun kurulmasana rağmen, üye ülkeler arasındaki ticaret bir türlü geliştirilememiştir. Gümrük tarifelerinin 175 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ yükseltilmesi ve Tarife Dışı Engel şeklindeki korumacılık temayülleri, BDT üyeleri arasında sıradan bir vakıa haline gelmiştir. BİRİNCİ STRATEJİK AYAK: POTANSİYEL GÜCÜN KİNETİĞE DÖNÜŞÜMÜ Türk Cumhuriyetlerinin müreffeh bir gelecek inşasında atılacak adımlardan ilki zengin kaynaklarını harekete geçirmek olmalıdır. Ekonomik kalkınmanın vazgeçilmezlerinden olan doğal kaynaklar bakımından önemli imkanlara sahiptir. Var olan mevcut kaynakların harekete geçirilmesi ile diğer ekonomik faktörlerin de canlandırılması mümkündür. İşte birinci ayakta yapılacak olan şey doğal kaynaklardan kalkınmanın önemli bir unsuru olan sermaye faktörünün oluşturulmasını sağlamaktır. Sermayesiz kalkınma düşünülemeyeceği için öncelikle bu ülkelerin sermaye birikimi sorununu aşmaları gerekmektedir. Doğal kaynakların işletilmesi suretiyle oluşturulacak sermaye birikimi ile teknoloji ve beşeri sermaye gibi çağımızın en stratejik üretim faktörlerinin de canlandırılması fırsatı elde edilecektir. Bunun için birinci önceliğimiz atıl duran doğal kaynakların pazarlanmak suretiyle ekonomik hale dönüştürülmesiyle sermaye eksikliğinin giderilmesidir. I. YENİ TÜRK POTANSİYELİ CUMHURİYETLERİNİN DOĞAL KAYNAK Yeni Türk Cumhuriyetleri (YTC) doğal kaynaklar bakımından çok zengin bir potansiyele sahiptir. Bu ülkelerden özellikle Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan’da zengin petrol ve doğal gaz rezervleri vardır (Frishcenschlager, 1995, s.144). Bu kaynakların bir kısmı işletilmekte, bir kısmı ise işletilmeyi beklemektedir. Bölgenin ekonomik kalkınmasının lokomotifi olarak kabul edilen petrolün çıkartılması ve işlenmesi konusunda önemli anlaşmalar imzalanmıştır. Bunlar içinde Azerbaycan’ın Hazar Denizi sektöründe yer alan Çıralı ve Güneşli petrollerinin çıkartılması konusundaki anlaşma “yüzyılın anlaşması” olarak kabul edilmektedir (Bocutoğlu, 1998, s.57). Projede değişik ülke orijinli onbir firma yer almakta ve otuz yıllık bir sürede toplam 8,3 milyar dolarlık yatırım yapılması planlanmaktadır(Gouliev, 1997, s.77; VanderLeeuw, 1997, s.13). Petrol ve doğal gazdan sonra diğer önemli enerji kaynağı kömürdür. Sadece Kazakistan’daki kömür rezervinin eski Sovyetler Birliği’nin 120 yıllık ihtiyacını karşılayacak düzeyde olduğu belirtilmiştir. Bölgenin önemli madenleri arasında demir ve altın madenlerini saymak mümkündür. Dağılmadan önce Sovyetler Birliği petrol üretiminin %32’si, bakır üretiminin %78’i, civa üretiminin %100’ü, kurşun ve çinko üretiminin %86’sı, krom ve uranyum üretiminin %100’ü ve fosfor üretiminin %90’ı Yeni Türk Cumhuriyetleri topraklarından elde edilmekteydi (Doğan, 1997, s.927). Ayrıca, pamuk üretiminin %65’i Özbekistan tarafından sağlanmaktaydı(Davutoğlu,1997, s.915). Genel anlamda bakıldığında, dünya hidrokarbon üretim bölgelerinin Orta Doğu, Kuzey ve Orta Amerika ile eski SSCB coğrafyası olduğu görülmektedir. Buna karşılık tüketim, Kuzey Amerika, Batı Avrupa, Uzak Doğu ülkeleri ve Japonya’da yoğunlaşmış vaziyettedir.Bu durum, Petrol ve doğalgaz sahalarının üzerindeki rekabetin artmasına sebep olmaktadır. Dünya üzerindeki petrol ve doğalgaz rezervlerinin %90’ından fazlası, Arap-İran, Hazar çevresi, Volga-Ural ve Batı Sibirya’da bulunmaktadır.(Üşümezsoy,2003). Ayrıca, Dünya Enerji Konseyi’nin verilerine göre Petrol rezervleri, 2040 ile 2060 yılları arasında 176 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ tükenme noktasına gelecektir. Bu hesap 2010 yılında dünya günlük petrol ihtiyacının 97,1 milyon ton’a ulaşacağı göz önünde bulundurularak yapılmıştır.(Pamir,1999) Petrol ithalatında başı çeken ülkeler ABD, Japonya ve AB ülkeleridir. 2001 yılı itibariyle dünyada üretilen petrolün %27’ABD, %26’AB ve % 12’si de Japonya tarafından tüketilmiştir(http://www.bp.com/productlanding). Ekonomik olarak büyüyen ve önümüzdeki yıllar içerisinde dünya ekonomisinde söz sahibi olması beklenen Çin ve Hindistan’ı da hesaba katarsak gelecek yıllarda petrol tüketiminin daha da artacağını söylemek mümkündür. İşte bu noktada, Orta Asya Bölgesi’nin enerji kaynakları stratejik bir unsur olarak öne çıkmaktadır. Sahip olduğu rezervler bakımından bir Orta Doğu olmasa da, yine de önemli enerji yataklarına sahip olması, sanayileşmiş ülkelerin bu coğrafyayla ilgilenmeleri için yeterli bir sebep olmuştur. 21.yüzyılın enerji deposu olabilecek bir bölgede bulunan bu ülkeler, ellerinde bulunan bu zenginliği en verimli şekilde kullanıp, bu kazancı ekonomilerine aktarmaları gerekmektedir. Orta Asya’nın bilhassa da Hazar Havzasının önemi, Sovyetler Birliği’nin dağılması ile bir kat daha artmıştır. Bölgedeki enerji potansiyelinin trilyonlarca dolar olduğu tahmin edilmektedir. Zira Uluslar arası Enerji Ajansı’nın verilerine göre Hazar Bölgesinin petrol rezervleri 28 milyar varil, doğal gaz rezervleri ise 8 trilyon m³’tür(http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Centasia/Full.html). Ancak, ABD Enerji Bakanlığının verilerine göre durum biraz daha farklılık arz eder. Buna göre olası rezervlerde göz önüne alınırsa bölgenin 260 milyar varillik bir petrol rezervine sahip olduğu öne sürülmektedir. Doğal gaz rezervlerinin ise Dünya doğal gaz kaynaklarının %11-12 ‘sini oluşturabilecek şekilde 16-19 trilyon m³ olduğu tahmin edilmiştir. Ancak bu verilerin gereğinden fazla abartıldığını söyleyen kaynaklarda vardır. 90’lı yıllardan 2000’li yıllara gelindiğinde bölgede 16 milyar ile 32 milyar varil arasında kesinleşmiş petrol rezervi ile 50 milyar varil tahmini petrol rezervinin olduğu öne sürülmüştür. Orta Asya ülkelerinin ekonomik kalkınmaları, bu rezervlerin reel olarak kullanılmasına ve ortaya çıkarılan enerji kaynaklarının batı pazarlarına güvenli bir şekilde aktarılmasıyla mümkün olacaktır. Bunun bilincinde olan Kazakistan, Azerbaycan,Türkmenistan ve Özbekistan ise dünya devletleri ile enerji anlaşmaları yapmakta ve yabancı sermayeyi ülkelerine çekmek adına çeşitli reformlar ortaya koymaktadırlar. Bölge merkezli çıkar çatışmalarının etrafında, dış güçlerin enerji politikaları kendi kazanımları çerçevesinde gerçekleşmektedir. Kazakistan, Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın, bölgede dış güçlerin vazgeçemeyecekleri hatta riske atamayacakları yatırımlar yapmalarını sağlamaya çalışmaktadırlar. Hazar’da devam eden enerji rekabetinde büyük siyasi oyunlar oynanmaktadır. Bölgede üretilen enerjinin ulaşım ve işletme süreçlerinde pay alan ülkelerin, ekonomik ve siyasi olarak büyük faydalar bekledikleri görülmektedir. ABD, AB, Rusya, Çin, Hindistan, İran ve Türkiye gibi devletler bu mücadeleye katılan aktörler olarak nitelendirilebilirler. II.KÜRESEL ENERJİ POZİSYONU Uluslararası Enerji Ajansı’nın 2004 yılı raporunda ülkelerin günümüz enerji politikalarını sürdürmeleri durumunda dünyadaki toplam enerji ihtiyacının 2020 yılına 177 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ kadar %40; 2030 yılına kadar ise %60 oranında artacağı saptanmıştır. Bu hesaplamaya göre, 2002 ve 2030 yılları arasında enerjiye olan küresel talebin yıllık ortalama %1,7 oranında artması beklenmektedir. Rapora göre, gelişmekte olan ülkeler, toplam enerji talebindeki bu artışta önemli rol oynayacaktır. Halen dünyada toplam enerjinin %52’sini kullanan OECD ülkelerinin 2030 yılına gelindiğinde enerjiye olan taleplerinin %43’e gerilemesi beklenmektedir. Bu dönemde, Gelişmekte Olan Ülkelerin payının ise %38’den %48’e çıkması beklenilmektedir. Ülkelerin enerji ihtiyaçlarının nüfus ve büyüme hızları ile paralel artış gösterdiği dikkate alındığında enerji talep edecek ülkelerin gelişmekte olan ülkeler yönünde ağırlık kazanması kaçınılmazdır. Bu itibarla Hindistan ve Çin gelecek dönemde en çok enerji talep eden ülkeler arasında yer alacaktır(World Energy Outlook, 2004,). Dünya üzerindeki ispatlanmış 163.6 milyar ton yani 1200.7 milyar varil petrol rezervlerinin %61.9’u Ortadogu’da bulunmaktadır. Ortadogu’dan sonra en fazla rezerv %11.7lik oranla Avrupa&Avrasya bölgesinde bulunmaktadır. ispatlanmış rezervin %5’i Kuzey Amerika’da, %8.6’sı Orta ve Güney Amerika’da, %3.4’ü de Asya Pasifik bölgesinde bulunmaktadır. Libya ve Nijerya basta olmak üzere Afrika ise rezervlerin %9.5’ine sahiptir(BP Statistical Review of World Energy Report,2006). Ülkeler bazında baktığımızda Suudi Arabistan rezervlerin %22’sine sahipken, onu % 11.5’lik payla İran, %9.6’lık payla Irak ve %8.5’lik payla Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri izlemektedir. Toplam rezervlerin %10,2’si eski Sovyetler Birliği ülkelerinde yer almaktadır. ABD, Meksika, Kanada ve Venezuela’da da önemli petrol rezervleri bulunmaktadır(BP Statistical Review of World Energy Report,2006). Dünyadaki mevcut enerji kaynaklarının 2030 yılına kadar oluşacak toplam talebi karşılaması beklenmektedir. Dünyanın giderek artan enerji ihtiyacının giderilmesi için hidrokarbonlar halen vazgeçilmez enerji kaynağını oluşturmaktadır. Bağımsız kaynaklarca yapılan en iyi tahminlere göre çıkarılması mümkün en az 40 yıllık petrol kaynağı ile 65 yıllık doğal gaz rezervi bulunmaktadır32. Buna henüz bulunmamış petrol ve doğal gaz kaynaklarıyla ağır petrol gibi geleneksel olmayan yakıt kaynakları dahil değildir(World Energy Outlook, 2004). Bugün için geçerli enerji kaynakları ile ilgili temel sorun, arz ile talebin aynı bölgelerde bulunmayışıdır. Petrol üretimindeki artışın büyük bir kısmının OPEC üyelerinde, özellikle de üretim maliyetleri düşük olan Orta Doğu ülkelerinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu itibarla halen dünya petrol üretiminde %37’lik paya sahip olan bu ülkelerin 2030 yılında toplam üretimlerini %53’e çıkarmaları beklenmektedir. Ayrıca hem Avrupa, hem de Asya ülkelerine petrol ve doğal gaz tedarik eden Rusya ve Orta Asya ülkelerinin de artan talep doğrultusunda petrol ve doğal gaz üretimini arttıracağı düşünülmektedir. 2002–2030 yılları arasında, artan arz ve talep doğrultusunda, OECD üyesi olmayan ülkelerden OECD’ye üye ülkelere enerji ticaretinin %80 oranında artış göstermesi beklenmektedir. Başka bir değişle, 2002 yılında 1500 Mtoe (milyon ton petrol karşılığı) olan toplam ticaret hacminin 2030’da 2700 Mtoe’a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bunlara bağlı olarak gündemdeki ana mesele talep doğrultusunda üretimin arttırılması ve ilgili pazarlara taşınması için gerekli yatırımların yapılmasıdır. Dünya genelinde toplam 16 trilyon dolar olarak hesaplanan bu toplam maliyet için her yıl ortalama 568 milyar dolarlık yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır. 2030 yılına gelindiğinde; dünya petrol ihtiyacının yaklaşık yarısına denk düşen günde 65 milyon varillik kısmın OPEC ülkeleri, özellikle de Orta Doğu ülkeleri 178 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ tarafından karşılanması beklenmektedir. Bu artışa paralel olarak 2003-2030 yılları arasında petrol arama çalışmaları, tankerler, boru hatları ve rafineriler için toplam 3 trilyon dolar tutarında yatırıma ihtiyaç duyulacağı tahmin edilmektedir. Petrolden sonra ikinci en önemli enerji kaynağı durumundaki doğal gaza olan talebin Afrika, Latin Amerika ve kalkınmakta olan Asya ülkeleri dikkate alındığında 2030 yılına kadar yılda ortalama %2,3 oranında artışla iki katına çıkması beklenmektedir. Gaz, düşük sermaye maliyeti ve çevre kirliliği konusundaki avantajları nedeniyle özellikle elektrik üretiminde tercih edilmektedir. Özellikle Rusya, Orta Asya Cumhuriyetleri ve Orta Doğu ülkelerindeki mevcut gaz rezervlerinin artan dünya talebini karşılaması beklenmektedir. 2030 yılına kadar Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya ülkelerinin doğal gaz tüketiminde ve buna paralel olarak da gaz ithal eden ülkelerin sayısında artış beklenmektedir(http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf). III.ENERJİDE TÜRKİYE FAKTÖRÜ Türkiye petrol ve gaz üretimi bakımından kayda değer bir ülke olmasa da artan nüfusu ve gelişen ekonomisi ile bölgede hem önemli bir pazar, hem de sahip olduğu stratejik konumu itibarıyla enerji koridorlarının kesiştiği bir merkezdir. Önümüzdeki dönemde enerji ticaretinin kaçınılmaz bir şekilde artmaya devam edeceği kesindir. Bu itibarla Türkiye artmakta olan enerji ticaretindeki rolünü güçlendirmek ve daha da genişletmek yönünde politikalar benimsemektedir. Türkiye’de yerel petrol üretimi toplam tüketimin yalnızca %5’ini karşılamaktadır. Ülkedeki petrol ve doğalgaz tüketiminin kişi başına düşen milli gelirdeki payı 1990 yılından bu yana yaklaşık %33 oranında artış göstermiştir. Fırsatlar - Avrupa Birliği: Türkiye coğrafi konumu itibarıyla dünya enerji kaynaklarının yoğun olarak bulunduğu Orta Doğu ile Hazar Havzası ile bu kaynakları talep eden Avrupa ülkeleri arasında bir köprü konumundadır. Avrupa Birliği’nin enerjiye olan bağımlılığı artmakta ve halen tükettiği enerjinin yarısını ithal eden Birliğin 2030 yılına geldiğinde ihtiyaç duyduğu enerjinin %70’ini ithal ediyor olacağı tahmin edilmektedir. Avrupa Birliği, Doğu-Batı enerji koridorunu destekleyen politikalar geliştirmiş ve Balkan ülkeleri ile Türkiye üzerinden Hazar Havzası ve Orta Doğu enerji kaynaklarına ulaşma konusunda programlar uygulamaya koymuştur(Resmi Gazete,2Kasım 2004). Bu itibarla Türkiye doğal olarak Orta Doğu, Rusya ve Orta Asya ülkelerinden Avrupa’ya giden enerji koridorlarının kesiştiği bir noktada merkez rolü üstlenmektedir. AB ile bütünleşme yönünde çalışmalarını sürdüren Türkiye için bu önemli bir özelliktir. - Türkiye, enerji konusunda ülkeler arasında yapılan işbirliğini “kazan kazan” (win-win) esasına oturtmakta ve bu sayede Avrupa’dan başlayan güvenlik ağının Türkiye üzerinden Orta Doğu ve Hazar Havzası’ndaki ülkelere doğru genişlemesi mümkün olmaktadır. Bu da Türkiye’nin stratejik önemini ortaya koymaktadır. - Enerji kaynaklarına sahip ülkeler ile bu kaynakları talep eden ülkeler arasında enerji alanında ticaret hacmi artacak, bu da enerjinin saklanması, taşınması ve yeniden ihraç edilmesi konusunda Türkiye’ye yeni fırsatlar sunacaktır. - Doğu Asya’nın gelecek dönemde enerjiye daha fazla ihtiyaç duyması enerji üretiminin arttırılmasını ve bu ürünlerin yeni pazarlara taşınmasını gerektirmektedir. 179 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türkiye bu konudaki tecrübesini yeni kurulacak boru hattı projelerinde yer alarak ilgili ülkelerle paylaşabilir. - Avrupa Birliği 2000 yılında hazırladığı “Green Paper” başlıklı raporunda, ihtiyaç duyulan enerjinin serbest rekabet kuralları çerçevesinde belirlenen fiyatlar doğrultusunda ve çevre kirliliğini en aza indirecek politikalar benimsemiştir. Bu çerçevede, enerji stratejileri belirlenirken yenilenebilir enerji kaynakları ile birlikte kojenerasyonun (bileşik ısı –güç üretimi) yaygınlaştırılmasına ve bölgesel enerji üretim teknolojilerine geçilmesine öncelik verilmektedir. Bu alanda Türkiye ve AB ile işbirliği imkanları doğmuştur(http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf). Tehditler - Bu dönemde OECD ülkeleri ile Çin ve Hindistan’ın petrol ihraç eden ülkelere bağımlılığı artacak ve petrol ile doğal gazın taşınması konusunda güvenlik ön plana çıkacaktır. - Artan petrol ihtiyacı büyük rezervlere sahip bir kaç ülke tarafından karşılanacağı için petrolün dünyadaki arz ve talep esnekliği azalacaktır. - Arz ve talep esnekliğinin azalması fiyatların yüksek seyretmesine ve olası kriz durumlarında fiyat artışlarının fazla olmasına neden olacaktır. - Petrol fiyatlarındaki artış başta kömür olmak üzere diğer enerji kaynaklarına yönelime neden olacaktır. - Enerji kaynaklarına sahip bölgelerdeki siyasi gerginliklerin artması ve enerji temini konusunda yaşanan sıkıntılar ithalatçı ülke ekonomilerini doğrudan etkiler duruma gelecektir. - Enerji ithal eden ülkeler arasında siyasi gerginlikler yaşanabilir - Enerji altyapısı konusunda büyük projelerin finansmanına ihtiyaç duyulacaktır. - Petrol, ulaşım sektörü için en önemli kaynak olmayı sürdürecek ve 2030 yılında toplam petrolün %54’ü bu sektör tarafından tüketilecektir. - İthalatçı ülkelerin ihracatçı ülkelere olan bağımlılığı artacak, bu da boru hatları ve gemi taşımacılığı yoluyla yapılan ticaretin güvenliğini ön plana çıkaracaktır. - Ozon tabakasını tehdit eden karbon dioksit emisyonundaki artış enerji kullanımında kısıtlamayı giderek daha fazla zorunluluk haline getirmektedir. Kyoto Sözleşmesine taraf ülkeler sözleşme gereğince önlemler almaya başlayacak ve enerji politikalarında temiz enerjiye ağırlık vereceklerdir. Bunun sonucunda Sözleşmeye taraf ülkeler ile taraf olmayanlar arasında daha fazla sürtüşme yaşanacaktır(http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf). IV.SERMAYE BİRİKİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME Sermaye birikimi, teknolojik gelişme ve istihdam artışı ekonomik büyümenin temel belirleyicileridir. İstihdam artışının nüfus artışı yanında önemli ölçüde yatırımlara bağlı olması, teknolojik gelişme ve sermaye birikimi faktörlerini ekonomik büyümenin kritik unsurları haline getirmektedir. 180 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Ampirik çalışmalarda sermaye birikimi ve teknolojik gelişmenin ekonomik büyümeye katkıları ayrı ayrı ele alınıyor olmasına rağmen, bu iki faktörün ekonomik büyüme sürecinde birbirleriyle etkileşimde bulunuyor olmaları genel kabul görmektedir. En genel biçimiyle, sermaye birikimi veya sermaye stoku bir üretim biriminin belli bir dönemdeki mal ve hizmet üretme kapasitesi olarak tanımlanabilir. Özellikle işgücünün yoğun olarak kullanıldığı bazı hizmet sektörlerinde ve tarım sektöründe üretim kapasitesinin sermaye birikimine bağımlılığı görece zayıf olsa da sermaye birikimi olmaksızın bir üretim faaliyetinden bahsetmek oldukça güçtür. Teorik ve ampirik düzeylerde yapılan birçok çalışma sermaye birikiminin ekonomik gelişmedeki belirleyici etkisini vurgulamaktadır. Sermaye birikiminin ekonomik gelişmenin temelini oluşturduğu görüşü A. Smith’e kadar uzanmaktadır. A. Smith’e göre ekonomik büyüme ve verimlilik artışı sağlamada büyük önem taşıyan uzmanlaşma ve işbölümünün gerçekleşmesi sermaye birikimini gerektirmektedir. Sermaye birikimi dolayısıyla ortaya çıkacak üretimin mekanizasyonu sürecinin etkileri K. Marx’ın analizlerinin odak noktasını oluşturmaktadır. Klasik iktisatçılar yanında Keynezyen ve Post-Keynezyen iktisat geleneğinde de yatırımlar ekonomik büyümenin ana unsuru olarak ele alınmaktadır. Post-Keynezyen yaklaşımda talepteki artış yatırımları uyarmakta, yatırımlar sonucu ortaya çıkacak içsel ve dışsal ekonomiler dolayısıyla verimlilik ve ekonomik büyümeyi hızlandırmaktadır. Diğer taraftan, bu yaklaşımda yatırımların yeni teknolojilerin ortaya çıkmasında ve/veya yayılmasında önemli bir işlev gördüğü kabul edilmektedir. Örneğin, Kaldor (1957), Kaldor ve Mirrlees (1962) tarafından geliştirilen modellerde teknolojik gelişme yatırımların bir fonksiyonu olarak ele alınmaktadır. Sermaye birikimi istihdam artışı ve teknolojik gelişmenin, dolayısıyla da ekonomik büyümenin temel belirleyicilerindendir ve sermaye birikiminin belirleyici rolünü ihmal ederek ülkelerin kalkınma ve ekonomik büyümelerini açıklamak mümkün değildir (Bulutay, 1995a, 1995b). Sermaye birikiminin ekonomik büyümeye katkısını tahmin eden çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Örneğin, Kendrick (1993:136) 1890-1990 döneminde ABD’deki ekonomik büyümenin yüzde 44,2’sinin teknolojik gelişmeden, yüzde 33,1’inin ise sermaye birikiminden kaynaklandığını hesaplamaktadır. Jorgenson, Gollop ve Fraumeni’ye (1987) göre yine ABD’de 1948-1979 döneminde sermaye birikiminin ekonomik büyümeye katkısı yüzde 47, teknolojik gelişmenin katkısı ise yüzde 24 dolayındadır. Boskin ve Lau (1992) tarafından 5 gelişmiş ekonomi üzerine (Fransa, Batı Almanya, Japonya, İngiltere, ABD) yapılan ve genel olarak 1950’li yıllar ile 1985 arası dönemi kapsayan çalışmada, sermaye ile teknolojik gelişme arasındaki ikame etkisini de kapsayacak şekilde yapılan hesaplamalarda, sermaye birikimi ve teknolojik gelişmenin ekonomik büyümeye katkıları, genel olarak, sırasıyla yüzde 30 ve yüzde 70 dolayında tahmin edilmiştir. http://ekutup.dpt.gov.tr/sermaye/saygilis/turkiye/2003.pdf Barro ve Sala-i-Martin (1995:380-381) tarafından sunulan araştırma sonuçlarına göre 1960-1990 döneminde yedi sanayileşmiş ekonomide (G-7) ekonomik büyümenin en önemli unsurları sermaye birikimi ve teknolojik gelişmedir. Bu ülke grubunda sermaye birikiminin ekonomik büyümeye katkısının, genel olarak, yüzde 50’nin üzerinde olduğu hesaplanmıştır. Aynı çalışmada sunulan bulgulara göre bazı Latin Amerika ve Doğu Asya ülkesinde sermaye birikiminin ekonomik büyümeye katkısı yüzde 40 dolayında hesaplanırken, istihdam artışının katkısının yüzde 30 dolayında olduğu tahmin edilmiştir. Genel olarak, bu ülkeler için hesaplanan istihdamın ekonomik büyümeye katkısı gelişmiş ülkelerden daha yüksektir. 181 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Dolasıyla, Türk Cumhuriyetlerinin öncelikle yapmaları gereken şey doğal kaynak zenginliğini sermaye birikimine dönüştürerek ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeylerini daha üst kategorilere taşımaları zorunluluk arzetmektedir. Burada iki farklı stratejik durum söz konusudur. Birincisi, sermaye açığını kapatmak suretiyle ekonomik kalkınma için ihtiyaç duyulan alt yapı ve sektör yatırımlarını gerçekleştirme imkanına sahip olunacaktır. Böylelikle ekonomik yapı çok boyutluluk kazanarak milli gelir artışının kaynağı sadece doğal kaynak olmaktan çıkacak istihdam ve gelir yaratan çok yönlü bir yetenek kazanacaktır. İkincisi, sermaye birikimi sayesinde günümüz gelişmiş ekonomik yapının temel unsurlarından olan teknolojiyi kullanma, üretme ve yayma fırsatı yakalanacaktır. Görünen o ki, gelişmişlik kategorisindeki tüm ülkelerin ortak özelliği sermaye birikimi ile teknolojik düzeylerinin paralellik göstermesidir. Sermaye birikimini sağlayamamış ülkelerin teknoloji bakımından da geri durumda oldukları gözlenmektedir. Demek ki, güçlü bir ekonomiye sahip olmanın günümüzdeki temel koşulu olan teknolojik gelişmişlik için belli bir sermaye birikimine sahip olmak kaçınılmaz gözükmektedir. Türk Cumhuriyetleri aksi halde refah gücünü doğal kaynaklardan sağlayan ülkeler gibi üretemeyen bir ekonomiyle karşı karşıya olma riskini yaşayacaklardır. Türk Dünyasının diğer ülke ekonomileri karşısında rekabet gücü olan güçlü bir ekonomik yapıya sahip olma zorunluluğu vardır. Aksi takdirde şimdiye kadar olduğu gibi başka ülkeler tarafından sömürülerek hem ekonomik güvenlikleri hem de ülke güvenlikleri tehdit altında olacaktır. Türk Cumhuriyetleri için tek başına doğal zenginlik yeterli olmayacaktır. Bunu sermaye ve teknoloji birikimine basamak yaparak bu iki sinerji doğuran faktörle gelişmelerini tamamlayacak ve altyapısı sağlıklı ve güçlü bir ekonomiye sahip olacaklardır. Önlerinde başka seçenek yoktur. Var olan ikinci seçenek sömürülen ülkeler olmaya sürdürülebilirlik kazandırmak olacaktır ki bu da arzu edilen bir durum olamaz. İKİNCİ STRATEJİK AYAK: GÜÇ BİRLİĞİ STRATEJİSİ Yeni Türk Cumhuriyetlerinin çoğu günümüzün stratejik iki metaı olan petrol ve gaz bakımından zengin kaynaklara sahiptir. Bu durum bu ülkelere rekabet ve güç mücadelelerinde önemli bir stratejik avantaj sağlamaktadır. Gerek ülkeler arası ilişkilerde gerekse de ekonomik rekabet noktasında enerji faktörünü kullanarak her iki platformda da üstünlük sağlayıcı fırsatların değerlendirilmesi mümkündür. Türkiye ise mevcut pozisyonda enerjide dışa bağımlı olan bir ülke olmasına rağmen ekonominin her sektöründe üretim yapan ve bir çok sektöründe ise belli bir challange sahip olan bir ülkedir. Cari olan ekonomik sistemi içselleştirmiş, uluslar arası sermaye ile ciddi ilişkiler kurmuş, dünya ekonomisinin aktörleri ile kurumsal düzeyde sağlam ilişkileri olan, dünya ölçeğinde saygınlık kazanmış, bölgesinde ise bir bölgesel aktör olan etkin bir ülkedir. Her iki tarafın güçlü ve kurumsal bir işbirliği için önemli avantajları vardır. Bunların, geliştirilen sağlam işbirliği stratejileri ile somut ilişkilere dönüştürülmesi Türk Dünyası adına hem kendi ekonomik ve sosyal durumunu hem de uluslar arası ilişkiler gücünü etkileyici sonuçlar doğuracaktır. Türkiye ve Yeni Türk Cumhuriyetleri arasındaki ekonomik işbirliğinin üye ülkeler üzerindeki muhtemel etkileri şöyle ifade edilebilir: a) Bu ülkeler arasında gelişmişlik seviyesi bakımından oldukça önemli farklılıklar vardır. Özellikle, Türkiye ile Azerbaycan, Kırgızistan ve Türkmenistan 182 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ekonomileri arasındaki önemli boyutlardaki farklılıklar, işbirliğinin ticaret yaratıcı etkisinin bütün ekonomiler olarak ortaya çıkışını engelleyebilecek ve başarısını zora sokabilecek durumdadır. Gelişmişlik seviyelerinin farklı olması yatırımları aynı bölgelerde yoğunlaştıracağından, kaynakların belli kutuplarda toplanmasına sebep olabilecektir. Refah artışı bazı bölgeleri geliştirirken, diğer bölgeleri ise geriye itecektir. Bu da, aynı bölge içinde ekonomik açıdan düal bir yapının ortaya çıkmasına neden olabilecektir. İşbirliğinin kapsamı içindeki ülkeler faktör donanımı bakımından birbirine benzer özellikler arz etmektedirler. Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ortak özelliği olduğu şekilde, bu ülkelerde sermaye kıt, emek ise bol olan faktördür. Nicelik olarak benzer yapılar olsa da, Türkiye’nin sahip olduğu emek faktörünün piyasa ekonomisini, modern üretim, yönetim ve organizasyon tekniklerini bilmesi, bu ülke işgücünü diğer üye ülke işgüçlerine göre daha avantajlı konuma getirecektir. Bu durumda, Türkiye’de işsizlik azalırken, diğer üye ülkelerde artabilecektir. Makroekonomik dengeleri bozabilecek olan bu özellik ülkelerin kurumsal işbirliğinden bekledikleri yararları azaltabilecektir. Ancak, burada belirtilmesi gereken nokta, emek faktörünün serbest mobilizasyonu, piyasa ekonomisini yeni tanıyan bu ülke ekonomilerinin işgücü konusundaki açığını kapatacak niteliktedir. Böylece, söz konusu ülkelerin rekabet gücüne potansiyel bir katkı sağlanmış olabilecektir. b) Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin en önemli problemlerinden biri de altyapı yetersizliğidir. Altyapı yatırımlarının en önemlileri ulaştırma ve haberleşme ile ilgili olanlardır. Çünkü bu alanlarda etkinliğin artırılması, kaynakların optimal dağılımı üzerinde etkilere sahiptir. İşbirliğinde, Türkiye dışındaki ülkeler önemli derecede altyapı eksikliği içinde bulunmaktadırlar. Eksikliğin nedeni, altyapı imkanlarının olmamasından ziyade, mevcut altyapıların bakım ve onarım eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, yaygın bir demiryolu ağına sahip olmalarına rağmen, lokomotif ve diğer ekipmanların üretimlerinin olmaması yada yetersiz olması, bozulan ve eskiyen parçaların değiştirilememesine neden olmaktadır. Bu da, sistemin bütün olarak etkin bir şekilde işlemesinde aksaklıkların ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Karayolu ve demiryolu ulaşımında söz konusu ülkelerin diğer sorunu, Avrupa ile olan bağlantılarının bölge dışı ülkelere bağımlı olmasından kaynaklanmaktadır. Bu sorunun aşılması için yeni ulaşım rotaları üzerinde çalışılması, dış ticarete konu olan ürünlerin etkin bir şekilde aktarılmasında önemli yararlar sağlayacaktır. YTC’nin ekonomik gelişmelerinin kaynağı olan petrol ve doğal gazın aktarılması konusunda altyapı sorunları vardır. Söz konusu kaynakların dünya pazarlarına aktarılmasında kullanılan boru hattının Rusya topraklarından geçmesi dolayısıyla bu ülkenin aktarma konusunda politik olarak sunî engeller yaratması, daha da önemlisi kota uygulaması, bölgedeki YTC’nin petrol ve doğal gaz ihracatını azaltmakta ve ekonomik kalkınmalarını olumsuz yönde etkilemektedir. YTC’nin haberleşme altyapısında yaşadığı sorunlar, bu ülkelerin serbest piyasaya geçiş sürecini yavaşlatmaktadır. Piyasa ekonomisinin malların yanında bilgilerin akışını da gerekli kılması, ilgili alanda gerekli yatırımların yapılmasını ivedi hale getirmektedir. Haberleşmenin sistem olarak geriliği yanında, kullanılan cihazların da yetersiz olması bu alandaki sorunları daha da artırmaktadır. Altyapı konusundaki problemler yabancı sermayenin bölgeye getirilmesini olumsuz yönde etkileyebilecek boyuttadır. Yabancı sermayenin bölgeye çekilememesi, kurumsal işbirliği faaliyetinden umulan faydaların bir kısmından yararlanılamaması sonucunu beraberinde getirecektir. Bu da, bölge ekonomileri açısından olumsuz bir 183 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ durum olarak ortaya çıkacak ve ticaret yaratıcı etkilerin engellenmesi söz konusu olabilecektir. c) Bu ülkelerin oluşturduğu işbirliği bölgesinde yapılacak yatırımların bölgesel dağılımı için kriter karşılaştırmalı üstünlüklerdir. Karşılaştırmalı üstünlüklere göre oluşturulacak bölgesel yatırım politikası, kaynakların optimal dağılımı üzerinde olumlu etkiler yaparak ticaret yaratıcı etkilerin ortaya çıkmasına zemin hazırlayabilecektir. Bu da, işbirliği bölgesinin bütün olarak kalkınmasına neden olacaktır. YTC sermaye yetersizliği nedeniyle kendi ülkeleri dışındaki bir ülkede herhangi bir üretim faaliyetine girişememektedirler. Ancak, Türkiye söz konusu ülkelere yönelik bazı yatırımlar yapmış ve yapmaya devam etmektedir. Enerji, deri ve tekstil sektörlerine yönelik olan bu yatırımların karşılaştırmalı üstünlüklere göre yapıldığını söylemek mümkündür. İşbirliği bölgesinde yatırımların karşılaştırmalı üstünlüklere uygun olarak yapılması üretim ölçeklerinin artmasına neden olacaktır. Üretim ölçeğinin artmasına bağlı olarak üretimin de artması, ölçek ekonomilerinin sağladığı avantajlarla üretim maliyetlerini düşürecektir. Maliyetlerin azalması da rekabet gücünü artıracağı için ticaret yaratıcı etkilerin ortaya çıkması sağlanacaktır. d) Gümrük Birliği şeklindeki bir ekonomik entegrasyonda ticaret yaratıcı etkinin ortaya çıkması gümrük tarife oranlarının karşılıklı olarak kaldırılmasıyla sağlanır. Muhtemel entegrasyon bölgesindeki ticaret yapısı incelendiğinde, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın arasındaki ticaretin daha çok kliring şeklinde yapıldığı görülmektedir. Türkiye ile olan ticarî ilişkilerinde belirleyici olan faktör ise gümrük tarife oranlarıdır. 1998 yılı itibarıyla, Türkiye, I-II Sayılı Liste çerçevesinde, yabancı ülkelere yaklaşık ortalama %20,5 oranında gümrük tarife oranı uygulamaktadır. Kırgızistan dışında, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın Türkiye’ye karşı uyguladıkları gümrük tarife oranı yaklaşık ortalama %23’tür. Bazı mallar ölçü birimleri üzerinden vergilenirken, diğer bazı mallar vergiden muaf tutulmuştur. Ortalama tarife oranları hesaplanırken bu unsurlar ihmal edilmiştir. Gümrük Birliği, entegrasyona üye ülkelerin aralarındaki gümrük vergilerini kaldırmayı, üçüncü ülkelere ise ortak gümrük tarife oranı uygulamayı taahhüt eden anlaşmalardır. Türkiye’nin Avrupa Birliği ile olan Gümrük Birliği Anlaşması, başka bir ülke grubu ile yapacağı benzer anlaşmaları engeller niteliktedir. 1996 yılı itibarıyla, Türkiye’nin toplam ihracatı içinde Avrupa Birliği ülkelerinin payının %53,1 olması, bu ülke grubu ile olan anlaşmaların sürdürülmesini gerekli kılmaktadır. e) Geleneksel rekabetçi-tamamlayıcı görüş, entegrasyon bölgesine üye ülke ekonomilerinin benzer yapıda olması durumunda ticaret yaratıcı etkilerin ortaya çıkacağını ve tamamlayıcı özellikte ekonomilerin oluşturacağı gümrük birliğine göre daha başarılı olunacağını iddia etmektedir. Ancak, tamamlayıcı ekonomilerin oluşturacağı gümrük birliği şeklindeki entegrasyonların daha fazla ticaret yaratıcı etki ortaya çıkaracağını iddia eden görüşler de vardır. Bu görüş, bölge içindeki ticaret artışının üye ülkelerin üretimini etkilemeyeceği anlayışına dayandırılır. Türkiye ile YTC ekonomilerinde tamamlayıcılık özelliğinin daha baskın olduğu görülmektedir. Türkiye ekonominin aşağı yukarı her sektöründe YTC ülkelerinden daha ileri bir düzeydedir. Dolayısıyla onlara vereceği çok şey vardır. Karşılıklılık ilişkisi çerçevesinde güçlü bir ticari ilişki kurulması söz konusu olabileceği gibi onların doğal zenginliklerinin ortaya çıkarılması noktasında da önemli katkılar sağlayabilecek bir işbirliği mümkün olabilir. f) Ticaret yaratıcı etkinin ortaya çıkmasını sağlayacak bir diğer etki, entegrasyon bölgesi alanının geniş, nüfusunun fazla ve bölge ülkelerinin coğrafî ve kültürel olarak 184 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ yakın olmasıdır. Piyasanın genişliği optimum ölçekli tesislerin kurulmasına imkan verdiği ölçüde entegrasyonu olumlu etkileyecektir. Piyasa, sadece nihaî mallar için değil, bunların yapımında girdi olarak kullanılan maddeler ile hizmetlerin de optimum hacimde üretilmesine imkân veren bir genişlikte olmalıdır ki, bu durumda entegrasyon büyüklük etkisinden yararlanabilsin. Ayrıca, piyasanın geniş olması, bütün olarak entegrasyon bölgesinin pazarlık gücünü artırarak ticaret hadlerinin bölge lehine dönüştürülme imkânı sağlayabilecektir. Gerçekleştirilmesi durumunda, alt bölge entegrasyonlarına örnek olabilecek olan entegrasyon hareketi coğrafî alan olarak oldukça geniş olmasına rağmen, diğer başarılı alt bölge entegrasyonları ile karşılaştırıldığı zaman nüfusunun düşük olduğu görülmektedir. 1995-2000 dönemi tahminine göre, bölge nüfusu, 121 milyon civarında olacaktır. Bu toplamın %50’sinden fazlasını da Türkiye nüfusu oluşturmaktadır. Coğrafî yakınlık, taşıma maliyetlerini düşürmesi nedeniyle, ticaret yaratıcı etkilerin ortaya çıkmasını sağlar. Entegrasyona üye olması muhtemel ülkeler coğrafî olarak birbirine yakın olmalarına rağmen, Türkiye ile YTC arasında ortak sınırların olmaması önemli zorluklar ortaya çıkarabilecektir. Ayrıca, Türkiye ile diğer üye ülke sınırları arasındaki bölgelerde, İran ve Ermenistan gibi Türkiye ile geleneksel sorunları olan ülkelerin ve sürekli olarak etnik çatışmaların yaşandığı Gürcistan’ın yer alması, durumu daha da zorlaştırabilecektir ama imkansız da kılmayacaktır. Türkiye ve YTC’nin din, dil, tarihî geçmiş ve kökler itibarıyla ortak özelliklere sahip olmaları, söz konusu ülkelerin ortak harekete gitme eğilimlerini artıran temel güdüdür. İlgili alanlardaki homojenlik derecesinin yüksek olması, bu ülkeleri ekonomik ve siyasî alanlarda doğal olarak birbirine yaklaştırmaktadır. Avrupa Birliği’nin de böylesi bir tabanda gerçekleştirilmiş olması, entegrasyon girişimlerinde bu tür özelliklerin ne kadar önemli olduğunu gösterir niteliktedir. g) Tüketim etkileri, mallar arasındaki ikamenin artması sonucu ortaya çıkar. Bunun için ortak ülkelerin reel gelirlerinin artması, bölge dışı mallara olan talebin azalması ve bu talebin yurtiçi mallara kayması gerekir. Entegrasyon durumunda Türkiye’nin diğer üye ülkelerden ithal edeceği mallarda entegrasyon öncesine göre bir değişme olması beklenmezken, bu ülkelerin Türkiye’den yapacağı ithalatta artma söz konusu olabilecektir. Bu da, karşılaştırmalı üstünlüklerin sonucu ortaya çıkabilecek bir durumdur. h) İşbirliği bölgesi içinde mallara olan talebin kısa dönemde bölge dışı mallara kayması ihtimali oldukça yüksektir. Ancak, bu ülkeler, pazarlık gücüne bağlı olarak bölge dışı ülkelerle olan ticarî ilişkilerinde ticaret hadlerini bölge lehine çevirme imkanına sahiptirler. Ticaret hadlerinin bölge lehine çevrilmesinde kullanılacak mallar olarak petrol ve doğal gaz yeterli potansiyele sahip durumda olan kaynaklardır. Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan arasında oluşturulması muhtemel bir ekonomik işbirliği kısa dönemde olmasa da, uzun dönemde üye ülke ekonomileri üzerinde olumlu büyüme katkıları sağlayabilecektir. Muhtemel işbirliği bölgesi içinde bulunan Türkiye dışındaki ülkeler için kısa dönemde önerilen politika, ticarete hassas olan ekonomilerini BDT entegrasyon süreci içinde tutmaları ve bunun yanında Tercihli Ticaret Anlaşmaları yaparak birbirleriyle ve Türkiye ile olan ticaretlerini geliştirmeleridir. Bunun için bileteral anlaşmalar uygun seçeneklerdir. Tercihli Ticaret Anlaşmaları’nın amacı,“dengeli ticaretin sağlanması için gerekli mekanizmaların oluşturulması ve güvenli işlemler için kuralların belirlenmesi” olmalıdır. Burada liberalizasyonun genişletilmesi aşamalı bir şekilde sağlanmalıdır. Gümrük vergilerinin ortalama olarak Avrupa Birliği’nin 2001 yılından itibaren 185 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ uygulayacağı oran olan %3,5’e yakın noktalara çekilmesi ticaret yaratıcı etkinin ortaya çıkmasına sebep olacak ve ticarete taraf olan ülkelerin kalkınma çabalarını olumlu yönde etkileyecektir. Başlangıç olarak, liberalizasyon kapsamına belli sektörler alınmalıdır. Ölçek ekonomilerinin dünya standartlarına uygun olduğu gıda, ilaç, otomotiv, tekstil, deri, dayanıklı tüketim malları sanayii, cam ve seramik ürünleri sanayi, temizlik ürünleri sanayii, endüstriyel makine sanayii, silah sanayii, enerji ve petro-kimya sanayi bu kapsamdaki en uygun sektörler olarak görülmektedir. İşbirliğinin başlangıç aşamasında böylesi bir faaliyet, dengeli ticaret büyümesi yaratması açısından oldukça önemlidir. Ayrıca, bu tip gelişmelerin bilateral protokollerle sağlanmasının mümkün olması, siyasî olarak entegrasyon faaliyetine karşı olacak tepkilerin şiddetini azaltabilecektir. Böylesi bir işbirliğine gidiş, belli sektörlerdeki işletmelerin uzmanlaşmasını artırmak için değil, sektörler içi entegrasyonu sağlamak için olmalıdır. Daha önce, COMECON’a üye ülkeler arasında karşılaştırmalı üstünlükler prensibi dikkate alınmadan sektörel paylaşımın yapılması ve ülke bazında uzmanlaşmaya gidilmesi sistemin bütün olarak başarısız olmasını da beraberinde getirmiştir. Bu ön aşamalardan sonra, liberalizasyon kapsamına alınan malların kapsamı genişletilerek bütün ekonomiye yayılması mümkün hale getirilmelidir.(Güngör,2002) ÜÇÜNCÜ STRATEJİK AYAK:PAYLAŞIMCI LİDERLİK Türkiye’nin sahip olduğu üretim tecrübesi ve birikimi bu ülkelerde farklı üretim sektörlerinin oluşumu ve gelişimine önemli bir destek sağlayacaktır. Kapitalizm kulvarına erken girmiş olmanın sağlamış olduğu deneyim ve birikimin diğer Türk cumhuriyetleri ile paylaşılması halinde tüm taraflar lehine yaşamsal sonuçlar doğurma ihtimali güçlüdür. Bu deneyim kapitalist bir sistem tarafından yönetilen dünya ekonomisi koşullarında stratejik bir avantaj sağlayacaktır. Burada söz konusu olan paylaşımcı liderliktir. Kurulacak ilişkilerin doğal seyri içerisinde oluşan, belirlenmiş veya kararlaştırılmış değil, bir bakıma kucakta bulunan, tamamen şartların kendiliğinden ortaya çıkardığı bir liderlik. Bu liderlik sorumluluğunun iki farklı boyutu vardır; birincisi, rehberlik odaklı bir liderlik diğeri ise, paylaşımcılığın hakim olduğu lider-ortak ilişkisi. Bu liderlikte ne ağabeylik ne de liderlik rolü vardır. Güçlü bir işbirliğinin sonucunda oluşan doğal bir roldür. Önceden ilan edilmiş veya zorlama bir rol değildir. İlişkilerde karşılıklılığın belirleyici olduğu ortaklık şuuruna dayanan ilişkiler ağının örgülediği bir takım yapısıdır. Türkiye’nin kapitalist ekonomi tecrübesi, uluslar arası ve batılı kurumlarla güçlü ilişkileri ve ilişkiler deneyimi, 200 ülkeye ihracata konu olan üretim yapısı, eğitimli işgücü ve beşeri sermayesi, serbest piyasa tecrübesi, dinamik ve girişimci toplumsal yapısı, Osmanlıdan ve batıdan tevarüs etmiş zengin kültürel özellikleri ve tüm dünyaya açılmış orta öğretim kalitesi ile Türk Cumhuriyetlerinin hem kendi aralarında oluşturacakları işbirliğine hem de bu ülkelerin sahip oldukları doğal zenginliklerin gerçek zenginliğe dönüştürülmesine yapabileceği büyük katkılar ve destekler vardır. Türkiye ağabeylik havalarına girmeden rasyonel kardeşlik ilişkisi çerçevesinde hem diğer aktörlerle hem de bu ülkelerle kuracağı çok akılcı ve stratejik politikalar geliştirmek suretiyle durumdan vazife çıkarmak zorundadır. Bu zorunluluk hem tarihsel hem de günün uluslar arası şartlarının gerektirdiği teknik bir zorunluluktur. Bugün Orta Asya olarak tanımlanmakta olan bölgeyi oluşturan ülkelerin büyük bir çoğunluğu, 1991 yılına kadar Sovyetler Birliği içerisinde yer almıştır. Birliğin dağılmasından sonra yeni dengeler ortaya çıkmış ve söz konusu bölge yeni dünya düzeni 186 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ içerisinde kendisine bir yer bulma arayış içerisine girmiştir. Son 15 yıllık dönem içerisinde söz konusu ülkeler sosyalist sistemden pazar ekonomisine geçişin sancılarını çekmişler ve bu süreci halen tam anlamıyla tamamlayamamışlardır. Sovyet tipi merkezden idare edilen planlı ekonominin sona ermesi, bu ülkeler arasındaki üretim ve ticaret ilişkilerini de olumsuz yönde etkilemiştir. İlerleyen yıllarda ise hepsi aynı seviyede olmasa da söz konusu ülkeler kendi ekonomilerini oluşturma ve kalkınma konusunda önemli adımlar atmışlardır. Orta Asya, sahip olduğu petrol ve doğalgaz kaynaklarıyla küresel enerji jeopolitiğinin önemli oyuncularından birisi konumundadır. 2004 yılı itibariyle dünyadaki toplam ispatlanmış petrol rezervlerinin yüzde %10,2’si, doğalgaz rezervlerinin ise %32,6’sı bu bölgede yer almaktadır(http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf). Türkiye, bölgeye ilgisini Sovyetler Birliği dağılmadan önce göstermeye başlamıştır. Orta Asya ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmalarından sonra girdikleri ekonomik dönüşüm sürecine de ilk destek veren ülkelerden birisi Türkiye’dir. Türkiye, bağımsızlıklarını kazanan Avrasya ülkelerini tanıyarak, diplomatik ilişkileri derhal tesis etmiştir. Bölgesel işbirliğinin geliştirilmesi için karşılıklı ve çok taraflı anlaşmalar imzalanmış, Türk Hava Yolları Orta Asya’ya doğrudan uçuşları başlatan ilk havayolu şirketi olmuş ve TRT bölge ülkelerine yayın yapmaya başlamıştır. Diğer yandan bu ülkelerin bürokratları, Türkiye’de eğitim görmüşlerdir. Türk girişimcileri de ilk yıllardan itibaren bu ülkelerde iş yapmaya başlamışlardır. Bu ülkelere giden ilk firmalar bölgeyi yeterince tanımadan gitmişlerse de zamanla deneyim kazanmışlar, bölgeye uzun vadeli yaklaşmışlar ve giderek iş hacimlerini büyüterek Orta Asya’nın her köşesinde iş yapmaya başlamışlardır(http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf). Son 15 yıl içerisinde Türk özel sektörünün, Avrasya ülkelerindeki faaliyetlerinin gelişimi incelendiğinde, firmaların iki yoldan birini izledikleri görülmektedir. Birinci yolu takip eden Türk firmaları, Orta Asya’yı önceleri ürettikleri malları ihraç edecekleri bir pazar olarak görmüşler, ilk yıllarda barter sistemi ile çalışmışlar ve giderek pazar paylarını artırmışlardır. Daha sonra bu bölgenin sunduğu imkanlardan faydalanmak amacıyla üretimlerini bölge ülkelerine taşıyarak yatırımcı olmuşlardır. İkinci yolu izleyen firmalar ise müteahhitlik firmalarıdır. Bu firmalar öncelikle, kamu ihaleleri yoluyla pazara girip projeler üstlenmişlerdir. Ancak finansman sıkıntıları nedeniyle projeler yavaşlayınca, kendileri finansman sağlayarak yatırımcı olmuşlar ve faaliyet alanlarını genişletmişlerdir. 2005 yılı itibariyle Orta Asya bölgesindeki Türk doğrudan yatırımlarının toplam tutarı 9 milyar doları aşmış durumdadır. En fazla yatırım yapılmış olan ülkeler sırasıyla Rusya Federasyonu, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan’dır. Orta Asya’daki Türk yatırımcısının en büyük özelliği ise Batı ülkelerinden farklı olarak, sadece enerji sektöründe değil, birçok değişik sektörde faal olmasıdır. Yatırımların önemli bir bölümü tekstil, gıda, içecek, otel ve iş merkezleri, alışveriş merkezleri, makina, ulaştırma, telekomünikasyon, kimya, cam ürünleri ve bankacılık sektörlerinde gerçekleştirilmiştir. Türk özel sektörünün, bu ülkelerde en faal oldukları alanlardan birisi ise müteahhitlik hizmetleridir. Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre 2004 yılı sonu itibariyle Türk firmaları tarafından üstlenilmiş olan projelerin toplam değeri 59,5 milyar dolar olup, bu projelerin yaklaşık yarısına denk gelen 29,4 milyar dolarlık kısmı Orta Asya ülkelerinde yer almaktadır. 14,5 milyar dolarlık proje toplamıyla, Rusya Federasyonu Türk müteahhitlerinin en faal olduğu ülke olurken, bu ülkeyi sırasıyla Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan ve Ukrayna takip etmektedir. Türk 187 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ müteahhitlik firmaları, bu ülkelerde havaalanları, otoyollar, konutlar, boru hatları, otel ve iş merkezleri ve birçok sektörde sanayi tesisleri inşa etmişlerdir. Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre 2004 yılı itibariyle Orta Asya –Rusya da dahil- ülkeleri ile yapılan ticaretin, Türkiye’nin toplam dış ticareti içerisindeki payı %10,4’tür. Aynı yıl, bu ülkelerle yapılan ticaret hacmi, 3,93 milyar doları Türkiye’nin ihracatı, 12,85 milyar doları Türkiye’nin ithalatı olmak üzere 16,78 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamlardan görüldüğü üzere Türkiye açısından ciddi bir ticaret açığı söz konusudur ve bu açığın en önemli sebebi de bu ülkelerden yapılmakta olan petrol ve doğalgaz ithalatıdır. Türkiye’de 2004 yılı itibariyle ihracatın ithalatı karşılama oranı %64,7 iken Avrasya ülkeleri ile yapılan ticarette bu oran %30,6’ya düşmektedir. Türkiye’nin Avrasya’da en fazla ticaret yaptığı ülkeler Rusya Federasyonu ve Ukrayna olup, bu ülkelerle yapılan ticaret, tüm Avrasya bölgesi ile yapılan ticaretin %82,8’ini oluşturmaktadır. Bu da Türk Cumhuriyetleri ile yapılması gereken ekonomik ilişkilerin ne kadar ihmal edilmiş olduğunun bir göstergesidir. Avrasya bölgesi, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla birlikte girdiği değişim sürecine devam etmektedir. Önümüzdeki 10-15 yıllık dönem içerisinde de bölge ülkelerinin önemli değişiklikler yaşaması beklenmektedir. Bu değişiklikler, Türkiye’nin bu bölgeyle olan ticari ve ekonomik ilişkilerinin seyrini de şekillendirecektir. Kazakistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Özbekistan gibi Türk Cumhuriyetlerinin bugünkü durumlarına bakıldığında ekonomik yapılarının büyük ölçüde enerji ve doğal kaynakların ihracatına bağımlı oldukları görülmektedir. Bu durum ekonomileri kırılgan hale getirmektedir. Petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki değişiklikler veya talepte oluşan dalgalanmalar, ekonomileri kontrol dışına çıkartabilmektedir. Ayrıca teknolojinin gelişmesiyle birim enerji kullanımı düşmekte ve aynı zamanda alternatif enerji kaynakları da geliştirilmektedir. Bu da doğal olarak tüketimi olumsuz yönde etkilemektedir. Belirli doğal kaynakların üretimine bağımlı bir ekonomi sürdürülebilir değildir. Bu nedenle önümüzdeki dönemde bu ülkelerin ekonomik yapılarında değişiklikler meydana gelmeli ve sektörel anlamda çeşitlilik sağlanmalıdır. Bu doğrultuda, bölgede yabancı yatırımın önemi artacak ve Türk Cumhuriyetleri yabancı sermayeyi çekebilmek için daha uygun ve daha cazip ortamlar sağlamalıdır. Pazar ekonomisinin temel direği olan özel sektöre daha çok ağırlık verilecek, devletin rolü mümkün olduğunca azaltılacaktır. Özel sektörün içinde KOBİ’ler ekonomik büyümenin motoru haline getirilmelidir. İşletmelerinin %90’ı KOBİ’lerden oluşan Türkiye’nin bu konuda kardeş ülkelerle paylaşabileceği çok büyük deneyimler vardır(http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf). Avrasya ülkelerinde enerjiden sonra tarım, hayvancılık, turizm, maden sanayi ve gıda sanayi gibi sektörlerin bu “çeşitlendirme” çerçevesinde ön plana çıkmaları ve ülke GSYİH’leri içindeki paylarını artırmaları gerekmektedir. Türk özel sektörü, Avrasya ekonomilerinin enerji-dışı sektörlerine halihazırda büyük önem vermektedir. Söz konusu ülkeler bu sektörleri yabancı yatırıma daha fazla açtıkça Türk firmaları için de yeni yatırım imkanları doğacaktır. Bu nedenle önümüzdeki dönemde Türk firmalarının yatırım yaptıkları alanları çoğaltmaları ve uygun yatırım fırsatlarından yararlanmak amacıyla bulundukları ülkelerde merkezi bölgelerden ve büyük şehirlerden, ülkelerin diğer bölgelerine açılmaları beklenmektedir. Bu öngörü, müteahhitlik firmalarının üstlenecekleri projeler için de geçerlidir(http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf). 188 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türk Cumhuriyetleri arasındaki işbirliği şu anda asgari düzeydedir. Şu anda bu ülkeler arasında zayıf bölgesel anlaşmaların dışında ekonomik anlamda da bir entegrasyon yoktur. Bu durum bölgenin ekonomik gelişmesi karşısında bir engeldir. Bu nedenle, önümüzdeki dönemde Orta Asya’da bölgesel işbirliğinin artırılması beklenmektedir. Avrupa Birliği’ne tam üyeliği hedefleyen Türkiye’nin diğer yandan da kendisi için önemli bir ekonomik potansiyel arz eden Orta Asya’da oluşturulacak işbirliği oluşumlarında etkin rol oynaması hem kendisi için hem de bölge ülkeleri için faydalı olacaktır. Avrasya bölgesindeki demografik değişiklikler de dikkate alınmalıdır. Önümüzdeki dönem için Slav kökenli ülkelerde ve Kafkasya’da nüfuslarda azalma, Orta Asya’da ise nüfus artışı tahmin edilmektedir. Rusya’nın bugün 146 milyon olan nüfusunun, 2015 yılında 130 milyona kadar inebileceği düşünülmektedir. Nüfusun azaldığı ülkelerde ekonomik potansiyelin daha etkili bir şekilde değerlendirilmesi, kişi başına düşen GSYİH’lerde, yani insanların refah seviyelerinde artış anlamına gelecektir. Nüfus artışı beklenen Orta Asya ülkeleri ise bu artışı karşılayacak ekonomik büyümeyi sağlamak zorundadırlar. Küresel ekonomik entegrasyon konusundaki olumlu çabalara Türkiye’nin vereceği destek önemlidir. Diğer yandan tüm Orta Asya’da piyasa ilkelerinin iyice oturmuş hale gelmesi gerekmektedir. Bu durum Türkiye’nin bu ülkelerle olan ve bu ülkelerin kendi aralarındaki ticari ve ekonomik ilişkilerini geliştirmelerini etkileyecektir. Son dönemlerdeki gelişmeler, Orta Asya ülkelerinde Batı tarzı demokrasiye doğru yavaş da olsa adımlar atılmaya başlandığını göstermektedir. Demokrasinin gelişmesi, bu ülkelerin dünya ile hem ekonomik hem siyasal entegrasyonlarını kolaylaştıracaktır. Avrasya bölgesinde ekonomik açıdan rekabet gittikçe artmaktadır. Avrasya ülkelerinin ekonomik yapılarındaki değişme yeni fırsatlar yaratacağı gibi, Çin, İran, Hindistan gibi yeni rakipler de ortaya çıkaracaktır. Türk Cumhuriyetleri, özellikle Türkiye fırsatları ve tehditleri iyi tespit etmeli ve rekabet gücünü arttırıcı yapılanmalar ve ortaklıklara girmelidirler. SONUÇ Yeni Türk Cumhuriyetlerinin çoğu günümüzün stratejik iki metaı olan petrol ve gaz bakımından zengin kaynaklara sahiptir. Bu durum bu ülkelere rekabet ve güç mücadelelerinde önemli bir stratejik avantaj sağlamaktadır. Gerek ülkeler arası ilişkilerde gerekse de ekonomik rekabet noktasında enerji faktörünü kullanarak her iki platformda da üstünlük sağlayıcı fırsatların değerlendirilmesi mümkündür. Türkiye ise mevcut pozisyonda enerjide dışa bağımlı olan bir ülke olmasına rağmen ekonominin her sektöründe üretim yapan ve bir çok sektöründe ise belli bir challange sahip olan bir ülkedir. Cari olan ekonomik sistemi içselleştirmiş, uluslar arası sermaye ile ciddi ilişkiler kurmuş, dünya ekonomisinin aktörleri ile kurumsal düzeyde sağlam ilişkileri olan, dünya ölçeğinde saygınlık kazanmış, bölgesinde ise bir bölgesel aktör olan etkin bir ülkedir. 189 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türk Cumhuriyetlerinin öncelikle yapmaları gereken şey doğal kaynak zenginliğini sermaye birikimine dönüştürerek ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeylerini daha üst kategorilere taşımaları zorunluluk arzetmektedir. Burada iki farklı stratejik durum söz konusudur. Birincisi, sermaye açığını kapatmak suretiyle ekonomik kalkınma için ihtiyaç duyulan alt yapı ve sektör yatırımlarını gerçekleştirme imkanına sahip olunacaktır. Böylelikle ekonomik yapı çok boyutluluk kazanarak milli gelir artışının kaynağı sadece doğal kaynak olmaktan çıkacak istihdam ve gelir yaratan çok yönlü bir yetenek kazanacaktır. İkincisi, sermaye birikimi sayesinde günümüz gelişmiş ekonomik yapının temel unsurlarından olan teknolojiyi kullanma, üretme ve yayma fırsatı yakalanacaktır. Görünen o ki, gelişmişlik kategorisindeki tüm ülkelerin ortak özelliği sermaye birikimi ile teknolojik düzeylerinin paralellik göstermesidir. Sermaye birikimini sağlayamamış ülkelerin teknoloji bakımından da geri durumda oldukları gözlenmektedir. Demek ki, güçlü bir ekonomiye sahip olmanın günümüzdeki temel koşulu olan teknolojik gelişmişlik için belli bir sermaye birikimine sahip olmak kaçınılmaz gözükmektedir. Türk Cumhuriyetleri aksi halde refah gücünü doğal kaynaklardan sağlayan ülkeler gibi üretemeyen bir ekonomiyle karşı karşıya olma riskini yaşayacaklardır. Türk Dünyasının, diğer ülke ekonomileri karşısında rekabet gücü olan, güçlü bir ekonomik yapıya sahip olma zorunluluğu vardır. Aksi takdirde şimdiye kadar olduğu gibi başka ülkeler tarafından sömürülerek hem ekonomik güvenlikleri hem de ülke güvenlikleri tehdit altında olacaktır. Türk Cumhuriyetleri için tek başına doğal zenginlik yeterli olmayacaktır. Bunu sermaye ve teknoloji birikimine basamak yaparak bu iki sinerji doğuran faktörle gelişmelerini tamamlayacak ve altyapısı sağlıklı ve güçlü bir ekonomiye sahip olacaklardır. Önlerinde başka seçenek yoktur. Var olan ikinci seçenek sömürülen ülkeler olmaya sürdürülebilirlik kazandırmak olacaktır ki bu da arzu edilen bir durum olamaz. Türkiye ve Yeni Türk Cumhuriyetlerinin güçlü ve kurumsal bir işbirliği için önemli avantajları vardır. Bunların, geliştirilen sağlam işbirliği stratejileri ile somut ilişkilere dönüştürülmesi Türk Dünyası adına hem kendi ekonomik ve sosyal durumunu hem de uluslar arası ilişkiler gücünü etkileyici sonuçlar doğuracaktır. KAYNAKÇA • Barro, R. J. ve X. Salai-Martin (1995), Economic Growth, McGraw-Hill, Inc. Singapur • Bocutoğlu, E., Orta Asya ve Kafkasya’daki Durum ve Avrupa Güvenliği (Çeviri), Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, 1998 • Boettke, Peter,J; “ Is the Transition to the Market too Imported to be Left to the Market” http://www.econ.nvu.edu/user/boettke/transition/html (12.03.2004) • Boskin, M. J. ve L. J. Lau (1992), “Capital, Technology and Economic Growth” çinde Rosenberg, ve diğ. (der.), Technology and the We17-55, Stanford University Press, Stanford. • BP Statistical Review of 2002(http://www.bp.com/productlanding) • BP Statistical Review of World Energy Report,2006. World Energy, Haziran, 190 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ • Bulutay, T (1995a), Employment, Unemployment and Wages in Turkey, Devlet statistik Enstitüsü, Ankara. • Bulutay, T (1995b), “Investment as the Fundamental Force of Development”, içinde T. Bulutay (der.) Investment and the Labour Market in Turkey: Proceedings of a Seminar Held in Ankara, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara. • Davutoğlu, A., “Orta Asya’daki Dönüşüm, Asya içi Dengeler ve Türkiye”, Yeni Türkiye Dergisi, III/15, 1997,Ankara • Doğan, D.M., “Türk Dünyasının Yakın Dönemde Ortaya Çıkışı ve Geleceği”, Yeni Türkiye Dergisi, III/15, Ankara: 1997 • Frischenschlager,A., “Siyasal ve Ekonomik Bağımsızlık Türkmenistan”, Avrasya Etütleri, II/.3, 1995, s.38-50 • DPT; Dokuzuncu Kalkınma Planı Dış Ekonomik İlişkiler Özel İhtisas Komisyonu Raporu • DPT; http://ekutup.dpt.gov.tr/disekono/öik686.pdf • DPT;http://ekutup.dpt.gov.tr/sermaye/saygilis/turkiye/2003.pdf • GÜNGÖR,B.;“Türkiye İle Yeni Türk Cumhuriyetleri Arasındaki Ekonomik Entegrasyonun Olabilirlik Etüdü”,Akademik Araştırmalar Dergisi,Sayı:6,İstanbul • Jorgenson, D. W., F. M. Gollop ve B. M. Fraumeni (1987), “Productivity and U.S. Economic Growth”, Harvard University Press, Cambridge. • Kaldor, N. (1957), “A Model of Economic Growth”, Economic Journal. 67, ss. 596-624. • Kaldor, N. ve J. A. Mirrlees (1962), “A New Model of Economic Growth”, Review of Economic Studies, 29, ss. 174-192. • Kendrick, J. (1993), “How Much Does Capital Explain”, içinde A. Szirmai, B. Van Ark ve D.Pilat(der.),”Explaining Economic Growth”, ss.129-145, NorthHolland, Amsterdam. • Morgil, O., “Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri Arasında Ekonomik İşbirliğinin Geliştirilmesi”, Yeni Türkiye Dergisi, III/15, 1997 • PAMİR,Necdet. Bakü-Ceyhan Boru Hattı,Asam Yayınları,Ankara,1999,s.58 • Resmi Gazete, 2006 Yılı Programı, 2 Kasım 2004, s.34. • Susan Strange, “States and Markets”, New York: Basil Blackwell, 1988 • TASAM, “Avrupa Birliği Raporu”,Şubat,2005,İstanbul • Turan,F.;“Türkiye - Türk Cumhuriyetleri Ticari Ve Ekonomik İlişkileri Hakkında Değerlendirme”,Dış Ticaret Dergisi,Ocak Özel, 2002,Ankara • ÜŞÜMEZSOY,Şener.Ş. Şamil:Petrol Düzeni ve Körfez Savaşları,İnkılap kitabevi, İstanbul, 2003, s.14 • World Energy Outlook, 2004, IEA; Türkiye istatistikleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı • http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Centasia/Full.html ve Hazar Bölgesi Jeopolitik Yolundaki Araştırma 191 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ III. LOCAL ADMINISTRATIONS AND SOCIAL SECURITY IN CENTRAL ASIA ORTA ASYA’DA YEREL YÖNETİMLER VE SOSYAL GÜVENLİK МЕСТНЫЕ ВЛАСТИ И СОЦИАЛЬНАЯ БЕЗОПАСТНОСТЬ В СРЕДНЕЙ АЗИИ 192 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ THE MODEL OF MAN OF SOCIETY AND ITS APPLICABILITY IN TURKISH SOCIETY İsmail Özsoy* Birol Görmez** I. INTRODUCTION Throughout the history, people, societies and institutions have been in a state of flux depending on the conditions of the day. But, conversions have not always implied an absolute development, but on the contrary, they have also occured as some predictable deteriorations paralyzing the human and the society. For instance, although humankind has continuously experienced improvement in natural sciences such as technology, physics, chemistry, medicine; it has experienced rises and falls in the field of social sciences such as world peace, human rights, economic development. In other words, it has not been able to live a stable progress. Mankind has tried several economic and political system so far to live in welfare and happiness by hindering the predictable deteriorations in question and providing a continuous improvement in every field. It is likely that these trials to continue hereafter as well. Then, what are the actual reasons of these setbacks arising at times? How could a stable progress be made in every field? Why have some problems not been able to be solved out yet, although they have been thought over deeply and suggested various remedies? Have the matters been analyzed incorrectly? Has something not been included in analysis process? To our way of thinking, due to the unrealistic analysis of the human nature, systems are constructed on weak rudiments and hence, suggested systems hoped to solve out the problems produce additional matters. Worse still, these additional matters are misanalyzed either. To put in a nutshell, a vicious circle arises. Therefore, what should be handled primarily is the best-analysis of the human nature. In our opinion, only if the human nature is analyzed well without leaving out any feature of it, centennial incurable maladies are likely to be remedied. As a matter of fact, throughout the history, humankind has given various responses to the questions of what the human nature is and what kind of human type could provide world felicity. For instance, the model of economic man (homo economicus) Adam Smith, the pioneer of the classical economic thought, introduced and on which the theories of Orthodox economic thought and the capitalistic economic order was constructed is a response to the question of what the ideal human type should be for the civilization of the society in every aspect. Adam Smith took selfish, greedy and rational sides of human nature, which might damage the world felicity in case of not being restricted by normative criteria, as basis of its model of economic man while analyzing the structures such as division of labour, competition and price system, which he considered necessary for the formation of a civilized society. To Adam Smith, the man maximizing his individual utility naturally maximizes the utility of the society. Guiding to economic activities by the invisible hand in order to contribute to society interest as maximum as possible depends on the performance of those activities in favour of the maximization of the individual * Prof. Dr., Fatih University Department of Economics Research Assistant, Fatih University Department of Economics ** 193 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ utility. To state this hypothesis, he says: “...By pursuing his own interest he frequently promotes that of the society more effectually than when he really intends to ptomote it.”252 Although this statement hypothesized almost two centuries ago is currently accepted on the whole, it has been criticized by both heterodox schools of economics and other social sciences. The main reason of these criticisms is that the economic man whose behaviour patterns posited not to lead to any social, political and economic problems and the institutions instituted by himself unanticipatedly pave the way to some matters. For instance, as Aydıner253 stated, quoting from the weekly magazine, Newsweek, in USA, the cradle of capitalism, the real incomes of people have doubled since 1960. American’s opportunity of acquiring cars, refrigarators, spin driers have doubled in comparison with that in the past. But, divorce rate-two times-, suicide of youngs-three times-, and depressions-ten times- have increased. However, capitalism formulates the happiness (utility maximization) in the way that the harder workers would earn more money, and the ones having more money would be happier by consuming more goods and services. That is to say, the consumers getting more utility by consuming more goods and services are supposed to be happier, and not to commit suicide, not to be depressed. Besides this, capitalistic system led to some other problems such as imperfect competition, externalities, public goods, economic instabilities, unemployment, poverty, hunger, inability of democracy to progress, violation of human rights, violation of freedom of enterprise, suicide, toxicomania, racism and suffering of families. Even it is true that the individual pursuing his own interest serves the societal interest as well up to a certain extent, but henceforth some problems arise since he gives much more weight to his own interest than social interest. Therefore, it is not certain that anything in favour of an inividual is necessarily and concurrently to be in the public interest.254 Moreover, pursuing the individual interest could even hinder the social interest to occur. As a matter of fact, this deficiency is an indicator of imperfect functionality of the economic man. But, how will the problems the man pursuing only his own interest ( homo economicus) lead to be solved? Many responses have been given to this question. It is one of those suggestions that government intervention is a must provided that the free market economy operates. It is suggested that the government should intervene in economy and social life by means of various policies driven by its various institutions. Therefore, since 1960, the governments have changed the market outcomes for the purpose of balancing the macroeconomy, redistributing the income, guaranteing the basic living standart of people by providing the full employment.255 But, the view that the governments are the organizations contributing to public interest continuously without pursuing their own interests was abandoned after a while. What led to the abandonment of this view in question were the theories drawing attention to the point that the people in charge of designing policies to solve problems could attempt to maximize their own or some other people’s interest and therefore they could damage the social interest more than providing utility. As can be seen, the main reason reducing the efficiency of the government intervention is the same as the reason reducing the efficiency of the operation of the 252 Özsoy, İsmail (2006), ‘Human Transformation in the Transition Economies: The case of Georgia’, Journal of East-West Business, Vol.12, no.4, 2006, pp. 71-103 253 Aydıner, Furkan (2004), Global Kapitalizmin (Mutluluk) Krizi, http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=61, accessed on 26.07.2008 254 Özsoy, İsmail, "İktisadî Adam ve Toplum Adamı (Homo Societius versus Homo Economicus)", Birinci İktisat Tarihi Kongresi, İstanbul / Türkiye, Sep. 2007 255 ÖZSOY, 2007, ibid. 194 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ free market grounded on the price system. Homo economicus, caring about his interest primarily and not hesitating to damage the society to gain this interest, not being able to balance the individual interest and social responsibility and concern gave way to government and market failures. These failures show us that an alternative human type, minding any kind of moral values more than the maximization of any sort of economic goals concurrently with having the productive feature of economic man, socially concerned, preferring social interest to individual interest, is needed. In Ben-Ner and Putterman’s words, a mixture of self-interest and normative constraint, not self-interest alone, is what now appears to be required in order to achieve maximum Smithian prosperity.256 This study reanalyzes the human nature by combining the true findings of economic man and its alternative models of man and integrating them with new thoughts and gives information about a recently introduced model of man, the model of man of society. It is apparent that the responses to the question of what the human nature are concurrently the responses to the problem of how the political and economic systems should be designed As Dr.Furkan Aydıner stated: if human has a wild nature, then, as Hobbes suggested, it is possible to gather them in peace only by means of a iron-glooved state.257 Therefore the model of man of society supports the arguments that the current capitalistic order based on economic man ought to be restructured. Alternative to economic man alleged to have caused to countless economic, social and political problems of our time, many new models of man have been suggested. In the ensuing chapters, firstly, three of the alternative models to economic man to be studied. Later on, our suggestion, the model of man of society (homo societus), is to be dealt with broadly in comparison with economic man. II. ALTERNATIVE MODELS OF MAN Many models of man alternative to homo economicus, whose decision making process is not affected by the normative elements such as religion, moral principles, and whose behaviours are set in accordance with individual interest reckoning, have been improved. For instance, model of homo sociologicus of sociology (Hirsch and Friedman 1990), model of homo institutional economicus of institutional economics (Hodgson 1998 and Tomer 2001), model of homo socio-economicus of social economics (O'Boyle 1994, Waters 1988 and Etzioni 1988) and lastly model of homo humanistic economicus of humanistic economics (Tomer 2001) are the alternative models to homo economicus. One of the reasons of these models of having been built up is undoubtedly to give some idea about the human type which could find remedies to unsolved matters. With these models, the issues regarding to human nature and effecting every field of life, such as human courses of conduct, behaviour motives, preferences, and expectations, were tried to be elucidated. These suggested models aimed at resetting the tie between society and economics. In the succeeding part, we study the model of homo institutional economicus, the model of homo socio-economicus, the model of homo humanistic economicus and the basic characteristics of the corresponding heteredox schools of economics. 256 Ben-Ner, Avner and Louis Putterman. 1997. Values and Institutions in Economic Analysis 1. 27 Jan 1997 version. http://www.brown.edu (accessed Aug 16, 2005). 257 Aydıner, Furkan (2004), Global Kapitalizmin (Mutluluk) Krizi, http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=61, accessed on 26.07.2008 195 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Institutional Economics and Homo Institutional Economics The basis of institutional economics was laid by Thorstein B.Veblen, John R.Commons and Wesley Clair Mitchell (Old institutional economists) as an alternative to neoclassical and marxian economics of thought. In the course of time, it was seperated as old institutional economics and new institutional economics. At the present time, the new institutional economics developed into a heterodox school of economics, including such a wide range of economics of thought as Public choice and constitutional economics, Freiburg school of economics and ordo liberalism, Austrian school of economics, Property rights and transaction costs. The common denominator of both old and new institutional economic streams is that it takes institutions as explanatory factor. The basic issue on which institutional economics focuses is to probe the institutional alteration process and the influence of this alteration on economic life more than viewing the effects of institutions on economic behaviours.258 To state more broadly, rules and institutions affecting the economic life became the main focus point of institutional economics. What does ‘institution’ mean for institutional economists? While the term ‘institution’ is defined by Thorstein Veblen, the founder of this school, as ‘habits of thought’, by Commons as ‘collective action in control, liberation and expansion of individual action’, by Mitchell as ‘widely accepted well-standardized social habits’, it is discussed by Douglas North, new institutional economist, as ‘rules of the game’.259 The basic philosophy of institutional school of economics impressed by the economic thought of German school of historian greatly is the philosophy of pragmatism constructed on utilitarian philosophy. The philosophy of utilitarianism, founded in Aipikuros’era, the archaic Greek philosopher, was developed as a seperate school of thought by Jeremy Bentham for the first time. Utilitarianism defined in various ways is defined as both the theory of good and the theory of true at the present day. Utilitarianism as the theory of good is welfarist. ‘Good’ is the one providing the maximum utility and utility is defined according to pleasure, satisfaction or a list of objective values. As a theory of true, utilitarianism is consequentialist. The true move is the one yielding the maximum utility.260 John Stuart Mill, the follower of Jeremy Bentham, improved the philosophy of utilitarianism and later on Charles Peirce, William James and John Dewey developed the philosophical movement denominated ‘pragmatism’ by benefiting from the philosophy of utilitarianism. To W.James, pragmatism is a method. Pragmatism as a method states that human life has a goal. Hence, all institutions, all information are perfect only if they contribute to human life and help people achieve their objectives. Theories are meaningful as long as they render a concrete benefit.261 The view ‘something not beneficial is not true’ constitutes the core of pragmatism. John Dewey developed noteworthy views on institutions. He defended the thesis that institutions appear as a result of needs could not be always valid, and sometimes needs could be explained and even changed by institutions. In this context, he frequently criticized the institutions of America and requested the formation of new institutions that could 258 http://www.canaktan.org/ekonomi/kurumsal-iktisat/yeni_kurumsal.htm, accessed on June 29, 2008. http://www.canaktan.org/ekonomi/kurumsal-iktisat/yeni_kurumsal.htm, accessed on June 29, 2008. 260 http://tr.wikipedia.org/wiki/Faydac%C4%B1l%C4%B1k, accessed on June 29, 2008. 261 http://felsefetarihi.net/pragmatizm.htm, accessed on July 27, 2008 259 196 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ satisfy the social needs.262 These views of Dewey were accepted by institutional economists as well. To institutional economists, economic life is not unchanging but dynamic. That is to say, it could change to time and place. Therefore, it is not possible to set generally accepted economic laws. Parallel to this principle, old institutional economics considered the government intervention necessary in conformity with the socioeconomic facts of the period in which it grew. However, this intervention should not be perceived as the government to take part in the markets actively. The government should make the rules to eleminate the matters and take precautions so that these rules to be obeyed.263 Conversely, new school of institutional economics defended the restriction of the role of the government in economic life. The opinions of the school of institutional economics about the role of the government in economy changed in course of time. To summarize, according to school of institutional economics, the arts such as sociology, psychology, politics, finance, management, history shouls be benefited while analysing the economic events. The importance of institutions in the development of economic events and activities is great.264 The object for study of institutional economic thought is institutions. Institutional economics is a heterodox school of economics focusing on institutions made by people. To this school, there is a mutual interaction between institutions and values. While the preferences of people, their future expectations, and habits determine the structure of the institutions, concurrently, all these concepts in question are restricted and shaped by them. Put it differently, the relationship between institutions/organizations and values could be likened to a twoway street. While the preferences of individuals help determine which institution/organization is to continue ; on the other hand, institutions/organizations effect the individual preferences.265 Homo institutional economicus does not have an unchanging character like homo economicus depending on the dynamism of the economic life. He is continuously in a state of flux. His behaviours are shaped by internal and external factors. Habits as internal factors and rules, institutions as external factors are the most important elements determining the preferences and behaviour patterns of homo economicus. He can care about his individual interest like economic man. But, that the maximization of his interest is not the basic factor directing his behaviours and what he wants are determined by institutions and social evolution predominantly removes him from being a rational man like an economic man. Consequently, he is not a good utility reckoner and does not endeavour to maximize the utility. Institutional economic man’s behaviours not intended to maximize his interest could result in inefficient use of the resources. The evolution of the behaviours of homo institutional economicus is explained completely based on environmental elements. But, on the other hand, it is not taken into consideration that these behaviours could be shaped based on the decisions made independent of the environmental factors as well. 262 http://www.canaktan.org/ekonomi/kurumsal-iktisat/eski_kurumsal.htm, accessed on June 29, 2008. 263 http://www.canaktan.org/ekonomi/kurumsal-iktisat/eski_kurumsal.htm, accessed on June 29, 2008. 264 http://tr.wikipedia.org/wiki/Kurumsal_iktisat, accessed on June 29, 2008. 265 Özsoy, İsmail, "İktisadî Adam ve Toplum Adamı (Homo Societius versus Homo Economicus)", Birinci İktisat Tarihi Kongresi, İstanbul / Türkiye, Sep. 2007 197 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Social economics and Homo socio-economicus Among the social economic strands of thought are mainly institutionalism, Marxism/materialism, post-Keynesian economics and humanistic Argentine R.Amadeo defines social economy as the organization of the all elements of the society. The main sphere of interest of social economics is the coordination of alternative behaviours and decisions, which are displayed by millions of people in various ways and which have different advantages and disadvantages, allocation of resources for the fruition of these alternatives and introducing a new economic order. Social economics moves economic thought away from the dehumanised, mathematical, and amoral stance, which has formed the basis of conventional economics since the Industrial Revolution, to the position that explores the ethical foundations and implications of economic analysis, along with the individual and social dimensions of economic problems. Thus, it tries to help shape economic policy that is consistent with the integral values of the person and a humane community. Social economic man (homo socio-economicus) strives for individual economic betterment like economic man as per one side of his personality. This feature constitutes the ‘I’ side of his personality and explains the economic dimension of his behaviours. As per the other side of his personality, he is a social being concurrently. In other words, he is not isolated from his family, friends, and community. He is aware of his responsibilities to the other people and his rights other people owe to him. This awareness constitutes the ‘We’ side of his personality and explains the social side of his behaviours. These ‘I’ and ‘we’ sides of his personality, which are frequently in conflict with each other, are the main factors affecting the behaviours of social economic man. Social economic man can not stop the conflict between the ‘I’ and ‘ we’ sides of his personality and thus, he can not balance his social responsibilities and the maximization of individual interests. The dominating one of ‘I’ and ‘ we’ sides determine the behaviour type. Social economic man can not manage to be a good interest maximizer like economic man, for bearing some responsibilities to society. He can not be succesfull mainly although he can behave as rational as an economic man. Because his decisions are primarily shaped by his emotions and value judgements for being a member of community. His logic and experience affect his decisions secondarily. In other words, ‘we’ side mostly dominate ‘I’ side and thus he can not set a balance between them. Social economic man is not a pure individual human like economic man. He is a communal being and has a conscience. He acts under the effect of many factors such as justice, human dignity, duty, loyalty many other moral and ethical considerations. Humanistic economics and Homo humanistic economicus Humanistic economics is predominantly defined as a view based on humanistic psychology, moral philosophy, humanistic sociology and last but not least on common sense. To state broadly, humanistic economics of today attempts to define, analyze and assess the socio-economic institutions and policies and imposes normative rules on how these elements could be developed for human welfare. Basic human needs, human rights, human dignity, human equality, freedom, economic democracy and economic sustainability is the framework of the mentioned attempts of humanistic economics. Humanistic economics can be seen as a response to modern world operating on the philosophy introduced by today’s dominating economic order thought, which is 198 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ defined by E.F. Schumacher as ‘the religion of materialism’. One of the differences of Humanistic economics from mainstream economics is its drawing a difference between needs and wants. To this economic thinking, the needs of humankind can be classified as ‘the lower needs (material needs)’ and ‘the higher needs (spiritual needs)’ in accordance with Maslow’s the theory of hierarchy of needs. The concept of lower and higher needs describes a polarity, which goes from the physical at one end to the nonphysical (or spiritual) at the other. The two ends of the polarity of human motivation define two different "selves"--a lower and a higher. Standard economics is the economics of only the lower self. Thus it describes human beings and the world they inhabit as only the world of the lower self, and from the humanistic perspective this is a truncated view of the person and a truncated world. Humanistic economics envisions itself as a full economics--describing a world of complete people, with their lower and higher motives, in a complete world that can serve everyone’s real needs, rather than their false and constantly economically generated wants.266 Each self, the lower and the higher selves, in a person means a direction in consistent with their names, downward and the higher upward. Since it is not possible to go in two directions at the same time, tension results. One of the approaches to ascertain and explain the human is humanistic economic man. Humanistic economic man has features overlapping that of social economic man. His basic needs develop as specified in the hierarchy of needs enhanced by Abraham Maslow. To Maslow, the degree of personality development of an individual is at the level corresponding to the category of needs, which are dominant thereupon, independent of his will and choice267 Abraham Maslow’s hierarchy of human needs from the lowest to the highest are: 1) physiological (breathing, food, water...etc), 2) safety (security of body, of the family, of property...etc), 3) belonging/love (friendship, family...etc), 4) esteem (self-esteem, confidence, achievement, respect to others, respect by others...etc), 5) self-actualization (the achievement of one’s full potential through creativity, independence, spontaneity, and a grasp of the real world), and 6) transcendence. While the concept of physical or material needs refer to the lower needs, the nonphysical or spiritual needs refer to the higher needs. As can be understood from the hierarchy, the personality of humanistic economic man has two sides: simple (lower) side and supreme (higher) side. While simple side (lower self) of his personality reflects his material needs, supreme side (higher self) reflects reasonable, ideal and moral aspects of his personality, that is to say his spiritual needs. Like the conflict between the ‘I’ and ‘we’ sides of social economic man, there is tension between the lower and higher selves of humanistic economic man as well. Humanistic economic man, before all else, aims at satisfying his material needs. When a person satisfies lower needs on the hierarchy, he or she can then move on to higher needs. That is to say, a person can not perceive the needs of the upper level without satisfying the needs of the current level. For instance, a person who satisfies his nourishment need but is not in secure, does not have the need to read books. Only after the needs in a category are satisfied, the person moves to satisfy his upper level needs. This movement does naturally draw the degree of personality development of the person to the upper level. Humanistic economic man tends to satisfy his upper level needs after satisfying his lower level needs. Put it differently, satisfying the material needs is not an ultimate goal for him. The movement from the lowest to the highest stages as the development progresses is tantamount to move from the pursuance of 266 267 http://www.humanisticeconomics.net/, accessed on July 21, 2008 http://tr.wikipedia.org/wiki/Maslow_teorisi, accessed on July 10, 2008. 199 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ material needs of self to ideal, moral aspects of self. We should also note that humanistic economic man’s higher human nature includes, among other things, the capacity for altruism, self-reflection in line with deeply held values and truths, creativity, spontaneity, commitment, and nonpower seeking. The existence of this high human potential does not, however, imply its realization; humanistic economic man almost always fails to live up to this potential. Evaluation To define the human, his function and place in economic and social life, many human models have been developed. Each of the models has made a true judgement besides false judgements about human nature, but failed to analyze the human nature perfectly. The above detailed man of models alternative to economic man highlighted the different sides of human nature, but could not analyze it in a holistic way and save from the conflicts. For instance institutional economic man, between his internal and external elements, social economic man, between the ‘I’ and ‘we’ sides of his personality, humanistic economic man, between the lower and higher selves of his personality, live conflict. It is inevitable that economic systems designed based on those human models which are continuously in conflict bring about many social, political and economic problems. It is impossible that a person in conflict to make the best decision in favour of both his and society’s interest. Failing to set the balance between the individual and social interest results in the unfair operation of production, distribution and consumption processes among people. While some people gain advantage of these processes, some others end up losers. This situation is against economic justice. In this study, we give some detailed information about a new human type, called man of society (homo societus) and who pursues not only his individual interest but also social interest, and evaluate the applicability of this model in Turkish society depending on a survey. Our aim is to give opinion about the behaviour patterns of the ideal man of model who could help the humanity equalize currently dominating economic system, which was constructed on the feature of ‘thinking no end on himself and his interest more than everything else’ of human nature, eliminate the social, economic and political problems from the prevailing system, and last but not least integrate the system into moral values in order to make the system more sustainable. III. THE MODEL OF MAN OF SOCIETY The Concept of Man of Society The model of man of society is not an alternative to the man of models other schools of economics, social sciences, and behavioural sciences developed. Put it differently, the model of man of society is not a specific model rejecting the other models comletely. The model of man of society is a model accepting the correct and rejecting the incorrect findings of other models about the human nature, and completing the deficiently analyzed sides of it. The model of man of society reconciles the conventional economics with heterodox economics, social and behavioural sciences and includes the best parts almost all of man models, by ovelapping with the findings of these schools and sciences.268 The model of man of society is based on and supported by: 268 Özsoy, İsmail, "İktisadî Adam ve Toplum Adamı (Homo Societius versus Homo Economicus)", Birinci İktisat Tarihi Kongresi, İstanbul / Türkiye, Sep. 2007 200 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ (1) Productive aspect of economic man of A.Smith (2) Neoclassical assumption that people have rational preferences among outcomes that can be identified and associated with a value, and that individuals maximize utility and firms maximize profit (3) Optimal allocative and distributive aspect of Marginalism based on the law of diminishing marginal utility. (4) Ken Wilber’s model of human development (5) Abraham Maslow’s model of hierarchy of human need.269 Man of society is a reliable, just, alruist and rational balancing man. There is no immoderateness in his behaviours. That is to say, he is always moderate. He has both an individual and a social personality. The term ‘man’ represents the feature of his being an individual, and the term ‘society’ represents the feature of his being a member of the society. In any case, his decisions are featured of making other people happy and contributing to social peace. His motto is ‘live and let live’ or ‘let live and live’. ‘Need, Utility and Man of society’ Human is not a pure physiological being who has only material or physical needs such as eating, drinking, sheltering, dressing, travelling, reading, listening to music. Because he is not composed of a body. He has a spirit besides a body. His spirit has also some spiritual needs to be satisfied. But, these spiritual needs do not consist of ones called higher needs in Maslow’s hierarchy. Because, it is not aimed to contribute to society in the satisfaction process of higher needs described in the hierachy of Maslow. The satisfaction of spiritual need such as being happy or getting relieved by meeting the material or non material needs of other people is not discussed in the hierarchy. In other words, Maslow did not give place to a spiritual need that could be met by means of satisfying other people’s needs. For instance, at the fourth level, for the satisfaction of the spiritual need of ‘respect by others’, another needy person is not helped materially or spiritually. It is possible to observe the same at the satisfaction of all other higher needs. Additionally, Another spiritual need, ‘believing in creator, which must be definetely satisfied, is also not given place in the hierarchy. However, man of society meets some of his spiritual needs by helping other people materially and spiritually and believing in Creator. Man of society has many types of spiritual needs that arise in the form of believing in God, gaining his consent, going to the heaven, cleansing from the sins by favouring the mankind. In summary, the spiritual needs of man of society should be handled in a broader context than described higher needs of Maslow. He has the opportunity of letting other people live, since he lives in a world where millions of people, to whose pains he can not be indifferent, inhabit, but not on a deserted island no one else except Cuma lives like Robinson Crusoe does. What are the basic features of man of society’s material and spiritual needs? What kind of utilities does the satisfaction of the needs provide? What kind of sources does he need to meet his requirements? Human need is composed of material/bodily need, which is still disputable whether it is finite or infinite, and infinite, vital for humankind, spiritual non material need (spiritual need). It is possible to divide material need into two parts as necessities 269 Özsoy, İsmail (2006), ‘Human Transformation in the Transition Economies: The case of Georgia’, Journal of East-West Business, Vol.12, no.4, 2006, pp.71-103 201 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ and unnecessities. To exemplify the material needs; nourihment, heating, sheltering are necessities; listening to music, travelling, reading are unnecesities. Believing in God, gaining the consent of him, going to the heaven, loving, being loved, being successful, being appreciated, a happy family life could be given as examples to spiritual needs. No doubt, some means are needed to satisfy the mentioned needs. That is to say, the satisfaction of material and spiritual needs requires some goods and services and sope people to produce these means. This reality makes the man a social being, forces him to take a role in the society, and leads to division of labour. In other words, it is impossible for men to meet his all material and spiritual needs arising in different forms and being satisfied in different ways without the other lifeless and alive beings composed of other people, animals, plants. Therefore, humankind has to be in cooperation with all other beings. At the end of these cooperations, he gains utility by meeting his needs. Material needs are limited and satiable, since human body has a limited capacity and is mortal. On the other hand, spiritual needs are unlimited and insatiable, since the spirit is immortal. Spirit desires the eternity. The infinite life of the spirit makes his needs infinite and insatiable. Thus, considering all kind of needs as unlimited and infinite as posited by conventional economics is not true. While the satisfied material needs render material utility, the met spiritual needs render spiritual utility. For instance, whereas drinking water gives material utility, cash or non-cash donation to a charity provides spiritual utility in the form happiness, peace and pleasure. The satisfied spiritual needs provide much more happiness than met material needs. The unsatisfied spiritual needs burden much more pain and distress than the unmet material needs. This difference is absolutely observed in the long run, if not in the short run. Besides, whereas the utility gained from the satisfaction of spiritual needs and the pain suffered due to it’s dissatisfaction are unlimited, the utility gained from the satisfaction of the material needs and pain suffered from dissatisfaction of it is limited. This contrast is no doubt related to infinity of the spirit and finity of the body. To meet the needs and thereby gain utility, some sources are required. While there is a strong requirement for goods and services for the satisfaction of material needs, goods or services may not always be required for the meeting of spiritual needs. To exemplify, to meet the nourishment need, a material need, we need something to eat or drink. But, besides the requirement of goods for the satisfaction of a spiritual need, we may not always have to have something material to meet it. For instance, it is possible to be happy and thereby gain spiritual utility by commiserating with a sad person, helping a blind person cross the street. As seen, we may not always need to have material sources to get spiritual utility. Even a person who is not able to gratify his material need by using his own material sources could satisfy his spiritual needs thanks to his endless emotions such as sympathy, clemency, compassion, conscience, altruism, we name as spiritual source and by helping other beings in various ways. Furthermore, while all people can not possess goods and services named as material sources, all people possess spiritual sources innately. Some people benefit from these spiritual sources, but some others do not, and naturally these emotions become blunt in time. To sum up, material and spiritual needs are the needs which make people dependent on each other. People could get material and spiritual utility by making use of their both kinds of sources. Man of society is a being using his all sources in favour of other people as well. Unlike economic man, he is not a person pursuing only his individual needs and not 202 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ aiming at meeting other’s needs. Besides the material needs, he tries to maximize his spiritual needs too. Moreover, he is richer than economic man, since he makes use of his spiritual sources besides the material sources. While he uses his limited material sources firstly for himself and his family and secondly for all other alive and lifeless beings beginning from his closest environment, he uses his unlimited spiritual sources for all beings without putting them in order. How will the process of using sources for others operate? It is likely to elucidate this process by using the law of diminishing marginal utility based on marginalism that labelled on economic theory. Marginalism and Man of Society Man of society is altruist. He feels the pain other people suffer from. He does his best to mitigate the pain of other alives. He tries to satisfy not only his needs but also other beings’ needs in accordance with his feature of altruism. In this way, he gains spiritual utility besides the material as well. It is possible to explain this behaviour type by using an example frequently used to illustrate the law of diminishing marginal utility. Let’s presume an awfully thirsty person. At the first sup, he gets a huge material utility since the greatest part of the bitter of thirst is eliminated. But, as he goes on supping the water, the severity of the eleminated bitter, thus the gained additional material utility, marginal utility, declines. At a certain point, the intensity of the pain and the marginal (material) utility becomes zero. After that zero point, keeping on drinking water does not provide any material utility to him, on the contrary it may be even harmful. This zero point is a point that is certainly encountered during the satisfaction process of any kind of material need. The said satiety point, that is to say zero point, is concurrently the point of meaningless of life for economic man who lives only to meet his needs but does not care about the material needs of other people. As from this point, life does not have any meaning. Getting rescued from this sinister point depends on sharing the water with needies. As a result of the share, the material utility of the water owner turns into spiritual utility and his total utility becomes everlasting. The altruistic character of man of society gives him the opportunity of making his total utility everlasting. To achive this, either he lends the water in excess of his need at zero point to a needy or if he foresees that he can not have excess water at zero point, he saves some water by not satisfying his entire need, then lends it to the needies and gains spiritual utility. In this way, he gains infinite spiritual utility by rescuing himself from the restraint of material utility. Above all, he rescues himself from the point of meaningless of life by getting unlimited utility from a simple water-drinking process. On the other hand, he transfers the material utility by sharing his water In this way, while he gets material and spiritual utility, another person gets material utility. It is noteworthy that spiritual utility is not subject to the law of diminishing marginal utility like material utility. Reaching the satiety point of spiritual utility is not possible. Because, there is no limit for spiritual satisfaction. Man of society is an altruist person who could get infinite utility besides only material utility by sharing what he consumes. Man of society as a rational man gives more importance to spiritual utility than material utility, since the satisfation of spiritual need gives limitless and more utility than the satisfaction of material need and strives to maximize his total utility. To achieve this goal, he utilizes all his sources most efficiently. But, the more importance given to spiritual utility does not necessarily mean that man of society quits the material utility in a way to let his family and himself suffer pain of unsatisfied material need. In other words, man of society uses his material sources firstly to satisfy his and his family’s material needs following the principle of ‘charity begins at home’ . Later on, he tries to satisfy his non-material needs by making use of his material sources. On the 203 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ other hand, he uses his infinite spiritual sources for all beings without setting any priority. We link that each man of society gives the priority to himself and his family while distributing all his material sources to the fact that each man is primarily an inividual and subsequently a member of society. To put it differently, there is selfishness in the nature of each man and thus man of society to a certain extent. But, this emotion is at a reasonable level that is enough only to help him maintain his and his family’s being. That is to say, man of society is not an economic-man-type selfish man, who does not care about other’s needs and endeavours to maximize his individual utility even though it is in disfavour of others. Unlike the economic man, he is not a man who does not share all everything granted to him even though the quantity of granteds is in excess of the required quantity to meet his and his family’s needs. As a matter of fact, the efficient allocation of sources in the market depend on the existence of this emotion. Man of society as a consumer plays an important role in not only the efficient but also in the just allocation of sources as a rational, utility maximizer and moderately selfish person. In this way, he contributes to social peace by helping the prevention of social clash and alienation. It is possible to say that there is a similarity between economic man on which A.Smith bases his economic thought and the model of man of society in the aspect of the efficient allocation of sources. Rational Behaviour and Man of Society Man of society who uses his material sources both for his and others’ material needs increases the total social utility since he contributes both to his material and spiritual utility and others’ material utility. In other words, after the satiety point where material utility is zero or before this point, he increases his total utility as a result of the increase in his spiritual utility by means of spending his material sources for other people. Concurrently, he conduces to increase in total social utility by increasing others’ material utility. Besides, since the helped people are at the first tages of the consumption, their material utility is more than his own marginal material utility gained from consumption of one more unit. Hereby, man of society helps the society maximize its welfare and happiness by transfering the material sources from the people who need less to the people who need more and by leading to the allocation of sources among material and spiritual needs.270 This type of behaviour is undoubtedly more rational than economic man’s behaviour type oriented to maximize his own utility. Furthermore, his contribution to total social utility makes man of society a more preferable man of model compared to economic man since it makes the social structure more peaceful. It may not be perceived as an economic behaviour that man of society spends his sources in excess of his needs for other people. That is to say, it may be considered as an irrational behaviour. In fact, this kind of behaviour is rational. Because man of society has to meet his spiritual needs besides his material needs and get spiritual utility along with material utility. Therefore, it is a rational behaviour that he spends his sources for gaining both kinds of utility and thereby increasing total utiliy. The spiritual utilities of man of society could have religious forms such as gaining the consent of God and thereby going to the heaven as a result of the aid to other people along or be some relief in the form of happiness, peace, pleasure. Whatever the form of spiritual utility is, helping other people is an appreciable behaviour since it contributes 270 ÖZSOY, İsmail, "İktisadî Adam ve Toplum Adamı (Homo Societius versus Homo Economicus)", Birinci İktisat Tarihi Kongresi, İstanbul / Türkiye, Sep. 2007 204 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ to social peace and this kind of behaviours could be displayed only by altruist people who feel the pain of other people from the bottom of their hearts. Altruism and Man of Society Human is a social being. He can not live a hermit life for a long time. He has to communicate with all other people beginning from his closests. One of the necessary conditions of his being succesful in these mutual communications is his ability of empathy. One reason that man has empathy with others, among others, is that morality requires ‘moral man’ to be a social being271, meaning that he has to have social concerns. Empathy is the ability of recognizing another's state of mind or emotion. It is described as the ability to ‘put oneself into another's shoes’, or to in some way experience the outlook or emotions of another being within oneself. Thanks to this ability, anyone could foresee the reactions of other people against his remarks or behaviours. In this way, he converts his remarks and behaviours into a manner, from which no one sufferes and on the contrary becomes happy to hear and see. Sometimes, he also puts himself in a troubled someone’s place, feels the same trouble and seeks the best solution. Therefore, empathy is a sublime aptitude, granted to human being, and which lead to increase in social peace and happiness by raising the mutual love and respect in the society. Man of society puts himself in others’ place in every economic and non economic decisions and does not take only his own interest but also others’. Thus, man of society who sets the balance individual interests and social interets is a just person. He does not do anyone injustice and let anyone do injustice. He does not wink at injustice. Consequently, we could say that there is justice in every economic activity in which man of society takes part. To generalize, there is no injustice in such economic processes as production, distribution and consumption, where man of society is the dominant economic unit. There are many factors enabling man of society to set empathy with other people. One of them is that he is altruist-charactered innate. Altruism linking all people in a society to each other strongly and thus increasing the brotherhood exists in every human nature. But not every person could utilize this capacity. Altruism, that is to say mourning for others’ troubles is like a character in man of society. This is the sublime side of his character. But it is not correct to say that this emotion developed at the same degree in each man of society. The development degree of the mentioned character could change from person to person, society to society and even time to time. The other two factors directing man of society to construct empathy with other people are religious elements and moral values, which could be defined as normative values. It is not likely to explain all behaviours of man of society with positivist thought. Man of society could also display behaviours, which are devoid of metaphysics postulates, which are based on the material side of the world. The behaviours of man of society, who has a soul that has some needs to be met, could include both positive and normative elements.272 Therefore it is not possible to explain all economic behaviours in the framework of maximization of individual utility. Man of society could shape his behaviours under the effect of religious elements and moral 271 Dingley, James C. 1997. Durkheim, Mayo, Morality and Management. Journal of Business Ethics. Augustos ’97. 16(11): 1117-29. http://search.epnet.com (accessed June 4, 2004). 272 ÖZSOY, İsmail, "İktisadî Adam ve Toplum Adamı (Homo Societius versus Homo Economicus)", Birinci İktisat Tarihi Kongresi, İstanbul / Türkiye, Sep. 2007 205 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ values. Put it differently, it is inevitable that man of society to be affected by normative values during the process of economic and non economic decision making. The altruist man of society is concerned with all other alive and lifeless beings in the farthest place of the world, begining from himself and the closest environment. He can not be indifferent to other beings’ pain. Others’ distressing is his distressing and others’ happiness is his happiness. Therefore, he also strives for the satisfaction of other beings’ needs at least he does for his. To this end, he helps other people materially and spiritually. He does not make race, religion or any kind of discrimination while helping other people. He never helps with the intention of getting material gain, getting known and respected by the society. As we mentioned before, material aid shows by no more use of the related goods or services as from the satiety point and the transfer of them needies starting from the closest environment. Many people who shares his requirement with other people before the satiety point could be also observed in a society. This kind of men embody the ideal men of society. The transfer of the material sources staring from the near surroundings enables the just and optimal or efficient allocation of sources. The share of unneeded and planned to be transferred materials with unknown and uncontrollable people may result in the collection of them in some certain hands, thus unuse of them by other needies. This misallocation of sources goes against efficient and just allocation. Besides, not giving priority to relatives and neighbours, that is to say near surroundings, may give rise to unfriendliness, which certainly damages social peace man of society attaches great importance. Besides, the transfer of unneeded material sources surely contribute to eleminate the injustice in distribution of income. In spiritual aid, the source is transferred to needies without any restriction or ordering. Because spiritual sources are infinite and abundant enough to suffice for everyone’s needs and do not decline as used. Standard Man of Society and Ideal Man of Society It is hard to say that the development degree of virtues such as altruism, charity in each man of society is the same. We could explain this difference by analyzing the law of diminishing marginal utility in the following way: A standart man of society uses his material sources firstly to meet his and his family’s needs. He satisfies his needs completely and reaches the satiety point. After reaching this point, he transfers his unused sources to dependents. In case that his sources are barely enough to meet his and his family’s needs, he does not think of saving some of his sources by foregoing to meet some needs and transfering them to needies. The man of society acting in this way is called standard man of society. Standard man of society’s such socially concerned emotions of altruism and charity are less developed than those of other men of society. Shortly, for standart man of society charity begins at home. His main motto is live and let live. He gives the priority to maximizing his and his family’s utility. He does not think of helping other people without guaranteeing his and his family’s physical existence. He can restrict his material or spiritual needs. Put it differently, he does not help others as much as he could affford. On the contrary, ideal man of society’s emotions of altruism, and charity are developed at the highest degree. The law of diminishing marginal utility can not explain the consumption behaviours of ideal man of society. Ideal man of sociey can use all his material sources for other people’s needs, even though he and his family are 206 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ in need. If he still has some sources after meeting other people’s needs, he satisfies firstly his family’s and later his needs. Because he gives more importance to infinite spiritual utility than material utility. Thus, others’ interest is more important than his. It is diffucult to see ideal man of society abundantly and in every society. What is the main factor guiding ideal man of society to the highest degree of altruism and generosity? To us, the main reason of this kind of behaviour patterns of ideal man of society is the dominance of spiritual utility of gaining God’s consent and thereby going to the heaven than other kind of spiritual utilities. In other words, it is impossible to see this kind of ideal behaviours to be displayed by any man of society unless mentioned kind of spiritual utility dominates the other kind of spiritual utilities. Shortly, for ideal man of society, charity does not begin at home. His motto is “Let live and live”. He does not care about his and his family’s physical existence without guaranteeing the physical existence of others. He never puts a limit on his aids. He insistently seeks ways for more and various aids. The basic difference between standard man of society and ideal man of society is the difference between their degrees of social concern. Compared to standard man, ideal man contributes more to everything in favour of the society. Because he atttaches more importance to social peace and happiness than his. But, in any case, both types of man of society are the indispensable elements of an ideal society. Is man of society whose features we have analyzed a utopia? Or is it a living being? A questionnaire was carried out in Turkey to search the existence of man of society in Turkey. In the succeeding part are the results of this survey which is similar to the one in Georgia and which proves that man of society lives among Georgian people. IV-MAN OF SOCIETY AND ITS APPICATION IN TURKISH SOCIETY To check whether the model of man of society was valid in Turkey, a comprehensive survey with 328 participants was performed. Our findings are like the following: To the question of putting in order the aims of gaining money; responded 73.2 % of 328 participants as ‘my first aim at gaining money is to aid my family’, 34.1 % as ‘my second aim at gaining money is to improve my work’, 29.3 % as ‘my third aim at gaining money is to increase my capital’, 41.5 % as ‘my fourth aim is to aid poor people’. As can be seen from the results, these data overlap with the such principles of standard man of society as ‘live and let live’ and ‘charity begins at home’, which imply giving the priority to the maintenance of his and his family’s existence. Our participants, unlike economic man, display the behaviour of a standard man of society by giving the first three priorities to the welfare of himself and his family, but also not neglecting the poor people. Neverthless, the choices of the participants indicate that they are not ideal men of society. ‘Have you ever spent money for charitable purposes?’ To this question, 97.6 % of participants responded as ‘yes’. This ratio also means that they are men of society. Because man of society does not think of only his happiness, but also others’.To this effect, he aids other people materially and spiritually. Thirdly, to the question of ‘What portion of your monthly income dou you spend for charity purposes?’ responded 56.1 % of participants as ‘between 1-5 %’, 9.5 % as ‘between 10-20 %’ 27.1 % as ‘between 6-10 %’, 4.6 % as ’20 % and more’. 9 207 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ people did not give any response. Whereas a standart man of society spends his income in excess of his needs for charity purposes, an ideal man of society spends the greatest part of his income for charity works even though he is not able to meet his needs. Almost all participants’ spending a certain proportion of their income for charities indicates that they behave in accordance with the feaures of man of society. ‘What sort of charities have you made so far?’. This question was responded as ‘cash/non cash’ by 54 %, ‘material and non-material’ by 4.8 %, and ‘sacrificial/zakhat/stipend’ by 12.8 %. 93 people did not give any response. Man of society could aid in various waysç If needed, he could display an altruistic behaviour by lending his house to someone else or he could make someone else happy by a sweet smile. The responses to this question explicitly show that participants help other people by making use of all kind sources, and thus they act like a man of society. To the question of ‘Where does the biggest part of your charity go?’ responded 39.9 % as ‘to destitutes’, 25.3 % as ‘to school construction’, 22 % as ‘to mosques and qur’an courses’, 10.4 % as ‘to construction of dormitories’. 8 people did not answer the question. Man of society aids everyone and every institution without making any discrimination. His main aim is the happiness and peace of the society. The question, ‘How much income is required do you think to start the charity works’, was answered as follows: 20.1 % as ‘between 0-500 YTL’, 28.7 % as ‘between 500-1000 YTL’, 31.7 % as ‘between 1000-2000 YTL’, 13.1 % as ‘between 2000-3000 YTL’. The rest responded as ‘ 3000 YTL and more’. As of 2008, minimum wage is about 500 YTL in Turkey. Nearly one-fifth of participants stated that they could aid other people when their monthly income was between 0-500 YTL. This is an ideal man of society-type manner. Because the monthly income amounting 500 YTL is an income level not sufficient to meet many individual and family needs. Besides, by stating that they could contribute to charity works, 93 % of the participants proved that they were men of society. To the question of ‘When dou want to give financial aid?’, responded 62.8 % of participants as ‘anytime I could afford’, 23.8 % as ‘after meeting my individual needs’, 8.8 % as ‘Whenever I am asked to’, 3.4 % as ‘When I am in a good emotional state’. 4 people did not give any response. 8.8 % of participants state that they could aid other people whenever they are asked. This statement implies that they do not highlight to their income level to aid other people, which is a behaviour pattern overlapping with the character of ideal man of society who helps other people irrespective of is income under minimum wage. Besides, 23.8 % of participants, after meeting individual needs, 62.8 % of participants, helping anytime affordable, profiled a standard man of society. As can be seen, depending on the responses, we could state that Turkish people behave in accordance with the features of the model of man of society. The question of ‘What factors make you benevolent?’ was responded as ‘religious views/ for God’s sake’ by 56.7 %, ‘ humane emotions’ by 37.2 %, ‘to get into public eye’ by 1.5 %, ‘ to make proit/to expand business environment’ by 4 %. To interpret the findings, whereas 93.5 % of participants state to aid other people for spiritual reasons and without following interest, 5.5 % of them state that they aid for material interest. In other words, almost all of the participants proved that their aid aim was following the features of man of society. Besides, our hypothesis that the behaviour types of man of society are supported by religion was,in a sense, appoved by the people in 56.7 %. 208 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ To the question of ‘How long have you been thinking of charity seriously’ responded 82.3 % as ‘always’, and the rest as ‘started to think recently’ or ‘never thought’. While people who think of helping other people from time to time are standart men of society, the ones who never forget to aid others are ideal men of society. Since 82.3 % of the participants stated that they always thought of helping other people, they were for ideal men of society. The question of ‘Can you do works of charity as much as you wish?’ was answered as ‘No’ by 60.7 %, and as ‘Yes’ by 37.5 % . 6 people did not give any response. Since an ideal man of society is a man who never gets satisfied with his charities and seeks to find new ways to help other people much more, 60.7 % of the participants proved that they were ideal men of society. On the other hand, 37.5 % indicated that they were standard men of society. To the question of ‘Do you want to increase the charity amount?’ responded 83.2 % of participants as ‘Yes’, 15.5 % as ‘No’. 4 people did not give any response. An ideal man of society consistently wants to increase the charity amount. He is almost insatiate in doing charity works. A standard man of society restricts the charity amount. Considering these features, we could assert that 83.2 % of participants responded to this question like and ideal man of society, stating that they wish to their aids. ‘What are the instruments you draw on to transfer your financial or other sorts of aids?’ To this question, responded 48.2 % of the participants as ‘by hand’, 28.4 % as ‘through intermediary institutions’, 21 % as ‘through fund drives’. 8 people did not give any response. Both ideal and standard men of society avoid show off and injuring the needies. Besides, he supports not only acquaintances but also even all other alives in the romotest corners of the world. Taking into consideration the responses to previous questions, we could assert that the responses to this question also support the attitudes of ideal man of society. ‘Dou you plan to make schools, hospitals if you have enough money?’ . Whereas 86.9 % of the participants responded as ‘Yes’, 12.5 % of them responded as ‘No’. 2 people did not give any answer. An ideal man of soceity never gets satisfied with small aids. To the best of his ability, he extends big aids. In short, The ratio of 86.9 % connotes that nearly nine-tenth of participants illusrates the models of man of society. The participants asked to list in order the objectives of above mentioned bigscale aids stated that their aims were ‘fulfilling their duties to God’ by 46.3 %, ‘for feeling responsible’ by 26.2 %, ‘To feel peaceful’ by 22 %. 18 people did not answer the question. Religious beliefs shape the behaviours of man of society in various ways. In our questionnaire, stating that their aim is to fulfill their duties to God, 46.3 % of participants strengthened our this hypothesis. Besides, the answers given by 26.2 % and 22 % also prove that they do not seek a material gain and thus they are men of society. ‘We must leave the world in better conditions for the next generations’. This statement was supported by 86.6 % of the participants. The rest stated that they either were ambivalent or did not agree on the statement. Beautifying the world, not damaging it, and leaving it to posterity in more livable fashion is the course of action that can be shown by a man of society. Man of society contributes to all works not only in favour of the material and spiritual utility of the society of which he is a member, but also in favour of the whole world. In addition to benefiting the current generation, he endeavours to assist in works beneficial to posterity. Therefore, it is correct to say that 209 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ the ratio of 86 %, covering the agreement of the participants on the statement, substantiated that they were men of society. 74.7 % of the participants stated that they agreed on the postulate that ‘The world needs responsible people’. On the other hand, whereas 10.4 % told that they were of the postulate, 11.9 % stated that they were ambivalent. In solving the problems at which the world is encountered, the dominant role should be given to human being. Even the most ideal political, economic, legal systems can not stand unless They bring up educated, responsible, just, reliable people, men of society, who protect and improve the systems. In the light of this ascertainment, we could state that the participants constituting 74.7 % are aware of the fact that the world needs man of society. The statement of ‘I endow to charitable works, what the government does does not concern me’ was responded 31.7 % of the participants as ‘I agree’, 43.9 % as ‘I don’t agree’ and, 22 % as ‘not sure’. Even eveyone pursues only his own interest, and does not help other people, man of society makes every effort for the peace, welfare and happiness of the society. While he contributes to philanthropical activities, he also encourages other people and institutions to contribute to the sublime activity in question. Overcoming all social, economic or other problems are contingent on the plenitude of man of society who never gives up aiding destitute people materially or spiritually and regardless of whether he is in need or not. Taking into account these explanations, one-third of participators (31.7 %) could be defined as men of society. Another statement to see whether Turkish people are appropriate for the model of man of society was ‘Works of charity and public interest could be supported only by the government, not by the firms and countrymen’. This statement was agreed on by 31.1 % of the participants, but not 46.9 % of them. 19.5 % stated betweenity. 8 people did not give any answer. Public interest and benevolence should be supported by everyone and every institution. No one or no institution is exempt from contributing to the welfare of the world. But it is not possible to say that every individual and institutional unit in the world undertake to fulfill this duty, except man of society. Man of society considers it a duty to aid destitutes materially or spiritually as much as he can. So, he strives to fulfill this sublime duty without waiting other responsible people to do it. Taking into consideration these principles, we could say that almost half of the participants, 46.9 %, gave their opinion in accordance with the features of man of society. One of the statements used to test the applicability of man of society in Turkish society was ‘Getting anxious about the current various problems is not contributive, so I can not do anything’. The results of this statement are similar to the results of the other questions and statements. Whereas 21.9 % responded in an affirmative way, 49.7 % declared disagreement. 24.4% told ambivalence and 13 people did not give any answer. Whether other units in a country care about the matters humankind is encountered at, Whether other people are benevolent, Whether the problems are too tough to carry out succesfully by no means affect the philantropic personality of man of society. He has social sensibility anyhow. He endeavours to remedy to the problems of other beings. In the light of these ascertainments, 49.7 % of the participators could be defined as man of society. ‘Everyone should spend some certain part of his income for the welfare his neighbours and all other people’ Whereas this statement was accepted true by 68.9 %, accepted wrong by 9.1 %. 18.9 % stated betweenity. 10 people did not give any answer. As afore mentioned, the approaches of ideal and standard men of society to sharing of 210 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ income with destitutes are quite different to each other. Whereas ideal man of society desires to share his income with needies regardles of whether his and his family’s needs are met, standard man of society starts to think of aiding other people only after satisfying his own and his family’s needs. But, it is their common feature that they are sensible to the pain of other people. Thus, it is a man of society-like approach to spend some part of income for the welfare of others. So, 68.9 % of the participators responded to the statement following the charitable characteristic of man of society. The participators were asked to give their opinion on the following similar statement as well. ‘A man, who earns barely enough to meet his needs, is not responsible for endowments’ This statement was found disagreeable by 41.8 % of them. Although this rate is a little lower than the rate of the previous statement asserting the applicability of the model of man of society, it still proves that the participators, thus Turkish people, are appropriate for the model. ‘I am responsible for helping my neighbours and relatives, but not the other people in my country and in other countries’. This statement was found agreeable by % 28.7, but disagreeable by 50.7 %. The rest of the participators stated ambivalence or did not give any answer. Considering man of society’s characteristic of helping all beings without making any discrimination and irrespective of their country, it could be said that 50.7 % of the participants are appropriate for the model of man of society. Besides this statement, another similar one ‘I am responsible for mitigating the pain of the miserable people and helping them wherever they live in the world’ was also asked to give opinion. The responses to this statement could be also interpreted that the model of man of society is applicable in Turkish society. Because, 66.4 % of the participants affirmed the statement in question. ‘Each student should be volunteer for the social projects at school.’ This statement was found agreeable by 67.1 %, which is an indicator of the appropriateness of the model of man of society in Turkey. The rest of the participators were either ambivalent or did not agree with the statement. ‘A man should always purchase the products of the firms bearing social responsibility.’ 48.7 % of the participators affirmed the statement in question. But, 20.4 % of them did not. Man of society is the encourager of benefaction. He does not support the firms damaging the society in accordance with the principle of justice. Because, man of society neither violates other people’s rights nor winks at the violaters. It is natural that he purchases the products of the firms bearing social responsibility, since he is the encourager of works of charity and benefaction. But, socially responsible firm does not mean a firm contributing to social projects at the expense of shrinking, facing crisis. Institutional man of society should guarantee its existence above all. Because, the end of existence naturally means the end of its socio-economic contributions such as reducing the unemployment, increasing production, thus raising per capita income per annum and economic living standard..etc. This is not something desirable. In short, we could define the socially responsible firm as a firm aiming at doing infinite and continuous works of charities, but not doing it at the expense of shut down. Considering the justice feature of man of society, 48.7 % of the participants responded like a man of society. Another similar statement used to test the applicability of man of society in Turkey was ‘It could be costly for me in the long run, but I prefer supporting the firms bearing social responsibility’ This statement was found true by 54.8 % of the participators, which means that they are appropriate for the model of man of society. 211 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ‘A businessman makes a mistake if he decelerates the growth of his businesses due to his works of charity. Because he won’t be able to contribute to society in the future.’ Firms have institutional social responsibilities as well. One of those responsibilities is to contribute to works of charity. But these works should not lead to its failure, and not hinder its growth. Above all, we should note that there are some other responsibilities of firms such as not violating the rights of rival firms, that is to say, not violating the competition rules, not deluding the public in any way, not leading to negative externalities...etc. These are the primary liabilities of firms to society. A firm conforming to these liabilities, but not contributing to works of charity could be defined as a standard institutional man of society. On the other hand, a firm contributing to society materially or spiritually besides paying attention to its primary liablities could be defined as an ideal institutional man of society. Benevolent firms could participate in charities either by funding a foundation devoted to charitable purposes or alloting some part of the shareholders’ dividends to works of charity. Thus, a businessman should give the priority to being financially able and extending the production capacity by taking into consideration its primary liabilities. 41.1 % of the participants who have overlapping opinion with the statement are men of society. ‘I prefer being remembered as a philanthropist to being remembered as a wealthy man.’ It is the character of man of society to prefer being known as a benevolent who does not aid destitutes for inferior interests. For an ideal man of society, possessions, which are not used for the needs of necessitous people, and for a standard man of society, properties exceeding the needed amount to satisfy personal and family needs are nothing else than futility. Therefore, principally, both types of man of society tend to help indigent people. People, agreed on the statement by 66.2 %, exemplified man of society. Besides, whereas 18 % of the participants disagreed, 1.4 % of them were ambivalent and 8 people did not give any response. ‘Man should leave his useful properties to society after death.’ A man of society should leave at least some certain part of his properties to society after death. He could also portion some other part to his inheritors. Put it differently, it is not a man of society-like behaviour not sharing his properties and income when alive or dead. Thus, 65.3 % of the participants who found the statement true are men of society. On the other hand, 14.4 % of of them disagreed with the statement, and 18 % of them stated betweenity. Depending on the findings regarding to the appropriateness of the people in our sample, we could easily say that Turkish people highly tend to behave like a man of society rather than like an economic man. In other words, our model of man of society is applicable in Turkish society. Moreover, some of the participants behave like ideal man of society, going beyond the futures of the standard. Many other studies, like our study, have brought into sharp relief that man of society is a living being. For instance, as Prof. İsmail Özsoy stated in one of his proceedings, Georgian people, who experienced a great transformation in many fields after the collapse of socialism, displayed the behavioural features of man of society.273 Besides, to the report of Maggie Fox from Reuters, as a result of a research that psychologist Elizabeth Dunn 273 ÖZSOY, İsmail, "İktisadî Adam ve Toplum Adamı (Homo Societius versus Homo Economicus)", Birinci İktisat Tarihi Kongresi, İstanbul / Türkiye, Sep. 2007 212 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ and many other scientists at the University of British Columbia and Harvard Business School carried out, it was found out that the spendings, even small, on someone else make spenders happier than the spendings for themselves. Dunn reported that those spending on others, regardless of how much they earned, stated that they experienced more happiness than those spending for themselves. Besides these researches, currently in many countries, the people in charge in various charity houses and people chipping in these houses are typical men of society. As seen, man of society is not a utopian being. On the contrary, he is alive. No doubt, to reach the accurate result, the applicability of this model should be investigated in other countries of different cultures, religions, races, traditions..etc. Only at the end of the comprehensive studies in many countries, it would be possible to decide about the widespread validity of the model. V. CONCLUSION With the accelaration industrial revolution brought forth, capitalism was founded in 18.century. Capitalism became the dominant economic system as a result of the collapse of its opponent, socialism. Capitalistic order, that increased the limited production and consumption possibilities of feudalism by reason of the colossal advances in machinery, transportation, communication and information technologies, undoubtedly has enabled the humankind to consume more various goods and services in greater amounts. However, capitalism has also led to some political, economic and social problems besides his contributions to aforementioned fields. To us, the basic reason of these problems are the misanalysis of human nature. Put it differently, the misanalysis of human nature that is open both to benefaction and malice and thus the misdesignation of economic, political, legal, and social orders regulating the communal life constitute the basis of current matters. Therefore, the complicated human nature should be reanalyzed in a holistic approach. Our suggestion, man of society, is the fruit of our study for this purpose. However, man of society is not an alternative to other models. The model of man of society is the complimentary of other models. The results of the surveys carried out in Turkey and Georgia, the survey in USA and many other researches proved that human nature is more appropriate for the model of man of society than the model of economic man. Therefore, the current economic order should be revised and restructured. But, the restructural of the current economic order does not mean its to be rejected. The restructural means the integration and surrender of it with and by some moral values. The man of society as an altruist, charitable, social solicitous, and a just being is introduced as an ideal human type of our century. The man of society sharing all or some portion of his income in excess of his need with other needies attaches much more importance to his spiritual utility than his material utility. Different from the economic man getting only material utility by using all his possessions merely for himself, the man of society gains spiritual utility as well as material utility by sharing all everything granted to himself with others. Thus, behaving more rationally than economic man, he maximizes not only his total individual utility, but also total social utility. Furthermore, he gets rid of the point of meaningless of life by making his total utility infinite through sharing his gain and possession. To summarize, man of society as a producer or consumer, different to economic man, is not a being, who is independent of moral values, and who seeks to maximize 213 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ his individual interest. Together with being productive, he attaches more importance to any kind of moral values than any kind of economic interests such as utility and profit. He is an altruistic man integrating economy with moral values and balancing the individual interests with social concern and social responsibility. He aids other beings orally, physically, mentally, emotionally, financially, medically, divinely. He is charitable, never remains passive in works of charity. He does not let it go at only material aids, he also aids spiritually. Material and spiritual suffers of other people concern him. To him, an ember does not only burn where it falls, it burns himself too. He lives and lets live or lets live and live. He does not make any discrimination while aiding others. He aims at spiritual utility but not material utility. The education systems should be reregulated to bring up the men of society whose existence has been proved by several surveys. Educational institutions should teach not only the positive sciences but also the normative values such as local and universal moral values. The world needs the altruist and just man of society more severely than ever before. It is likely to remedy current various problems by the hand of man of society. REFERENCES Books, articles and proceedings • Etzioni, Amitai. 1988. The Moral Dimension: Toward a New Economics. New York: Free Press. • Hirsch, P., S.Michaels, and R.Friedman. 1990. Clean models vs. dirty hands: Why economics is different from sociology. Structures of Capital: The Social Organization of the Economy. Ed. S. Zukin and P. DiMaggio. Cambridge: Cambridge University Press. 39-56. • Hodgson, Geoffrey M. 1998. The Approach of Institutional Economics. Journal of Economic Literature. March. 36:166-192. • O'Boyle, Edward J. 1994. Homo Socio-Economicus: Foundational to Social Economics and the Social Economy. Review of Social Economy. Fall. 52:286-313. • Özsoy, İsmail, "İktisadî Adam ve Toplum Adamı (Homo Societius versus Homo Economicus", Birinci İktisat Tarihi Kongresi, İstanbul / Türkiye, Sep. 2007 • Özsoy İsmail, ‘Socially responsible economic man: The model of ‘Man of Society’, Basılmamış Bildiri • Özsoy, İsmail, ‘Human Transformation in the Transition Economies: The case of Georgia’, Journal of East-West Business, Vol.12, no.4, 2006, pp.71103 • Tomer, John F. 2001. Economic man vs. hetedox men: The concepts of human nature in schools of economic thought. Journal of Socio-Economics. 10535357. 30(4):281-94. • Waters, William R. 1988. Social Economics: A Solidarist Perspective. Review of Social Economy. October. 46:113-143. 214 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Internet sources • Aydıner, Furkan (2004), Global Kapitalizmin (Mutluluk) Krizi, http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&Ya ziNo=61, accessed on 26.07.2008 • Ben-Ner, Avner and Louis Putterman. 1997. Values and Institutions in Economic Analysis 1. 27 Jan 1997 version. http://www.brown.edu (accessed Aug 16, 2005). • Dingley, James C. 1997. Durkheim, Mayo, Morality and Management. Journal of Business Ethics. Augustos ’97. 16(11): 1117-29. http://search.epnet.com (accessed June 4, 2004). • http://tr.wikipedia.org/wiki/Faydac%C4%B1l%C4%B1k, accessed on June 29, 2008. • http://www.canaktan.org/ekonomi/kurumsal-iktisat/eski_kurumsal.htm, accessed on June 29, 2008. • http://felsefetarihi.net/pragmatizm.htm, accessed on July 27, 2008. • http://www.canaktan.org/ekonomi/kurumsal-iktisat/yeni_kurumsal.htm, accessed on June 29, 2008. • http://tr.wikipedia.org/wiki/Kurumsal_iktisat, accessed on June 29, 2008. • http://en.wikipedia.org/wiki/Humanistic_economics, accessed on July 7, 2008. • http://tr.wikipedia.org/wiki/Maslow_teorisi, accessed on July 10, 2008. • http://www.humanisticeconomics.net/, accessed on July 21, 2008. • http://www.reuters.com/article/domesticNews/idUSN204244672008032 0?feedType= • RSS&feedName=domesticNews&rpc=22&sp=true, 20.08.2008 accessed on 215 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ СОЦИАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА КЫРГЫЗСТАНА В ПЕРЕХОДНЫЙ ПЕРИОД К. Ниязалиева * В современном мире, социальная политика государства является одним из важнейших направлений его внутренней политики, направленных на осуществление социальных программ, поддержания доходов и уровня жизни населения, обеспечения занятости, поддержки отраслей социальной сферы и предотвращения социальных конфликтов. В целом, социальная политика государства не существует в отрыве от политики государства вообще, а так же от конкретных политик: от экономической, от налоговой; от бюджетной; от внешней и т.д.274 Качественная социальная политика должна разносторонне охватывать все аспекты жизнедеятельности человека: улучшение условий труда и быта, удовлетворение материальных и духовных потребностей, социальную защиту и др. При этом надо отметить, что социальная политика государства, выступающая как составная часть мероприятий, проводимых государством, тесно связана с общеэкономической ситуацией в стране, так как социальное развитие республики не отделимо от состояния её национальной экономики. Таким образом, уровень экономики определяет меру социальных возможностей государства, и проблемы его социальной политики становятся еще более актуальными в настоящее время, на постсоветском пространстве, где «роль государства в социальной политике стран с переходной экономикой должна быть усилена»275. Главный признак социальной политики переходного периода состоит в том, что она формируется в условиях исторической совмещенности процессов коренного обновления как государства, так и общества в целом. В переходном периоде происходят глубокие изменения в формировании и распределении общественных благ и ресурсов, в финансировании социальнокультурных отраслей, а также создаются новые социальные институты адекватные рыночной экономике. Следовательно, переходный период влечет за собой множество перемен как рост безработицы, ухудшение общего уровня жизни населения и т.д. Основные черты переходной экономики как особенного ее состояния по сравнению с состоянием той или другой, обусловлены в целом характером изменений в этот период, то есть важнейшая для социальной сферы черта - характерная неустойчивость переходной экономики, что требует от государства проведения активной социальной политики. Таким образом, социальная политика в переходной экономике характеризуется как комплекс социально-экономических мер государства предприятий, организаций, местных органов власти, направленных в целом на улучшение социально-экономического положения населения как защита населения от безработицы, возрастания роста * Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Doktora Öğrencisi, Kırgızistan А.И. Стребков. Социальная политика государства: понятийный фрагмент. // Homo philosophans. Сборник к 60-летию профессора К.А. Сергеева. Серия «Мыслители», выпуск 12. СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2002. С.402 275 Сидорина Т.Ю. Структура российского общества —вызовы социальной политике. Мир России. 2005. № 4. С., 61. 274 216 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ цен и т.д., и в то же время проведение этих мер затруднено ограниченными ресурсами, сложившимися чрезвычайными ситуациями и т.п. Для выработки и реализации социальной стратегии, как и всей социальной политики, необходимы соответствующие рычаги государственного регулирования: нормативы, определяющие минимальные стандарты потребления (величина прожиточного минимума, минимальная заработная плата и пенсии, гарантированный минимум услуг здравоохранения, образования, жилья и др.); социальные трансферты; налогообложение; регулирование занятости и т.д. А для определения эффективности социальной политики государства используются различные индикаторы. Так, на современном этапе переходной экономики применяются индикаторы, как показатели уровня жизни, (уровень бедности, структура доходов и расходов и др.); минимальные государственные стандарты (прожиточный минимум, минимальная заработная плата и т.д.); социальнодемографические показатели (продолжительность жизни, рождаемость, смертность и т.д.); показатели экономической активности населения ( образование, уровень занятости и безработицы, миграция населения и ее причины и т.д.); и другие. В настоящее время решение проблем социальной политики в Кыргызстане является приоритетной задачей государства. Так, президент Кыргызской Республики Курманбек Бакиев в своем послании к народу Кыргызстана от 28 сентября 2006 года «О национальной стратегии развития и ближайших задачах» затронул проблемы в социальной сфере и их запущенность, и подчеркнул о разработке национального социального стандарта на ближайшие три года, который будет содержать какие образовательные, медицинские и другие социальные услуги государство обязано гарантированно предоставлять своим гражданам. Действительно, последствия радикальных изменений и реформ во всех сферах общественнной жизни страны привели к проблемам низкой производительности, высокого уровня инфляции и безработицы, роста бедности и непропорционального распределения доходов. Переход нашей страны к рыночной экономике оказался очень сложным, объем производства резко сократился, умеренное развитие в экономике не наблюдалось и это обстоятельство привело к росту уровня бедности и неравенства. Следовательно, одной из приоритетных целей социальной политики стала —преодоление крайней бедности, а также решение проблем в сферах образования, здравоохранения, занятости, социальной помощи и социальной защиты. Политика в области образования занимает особое место в рамках социальной политики государства. Можно сказать, что в сфере образования мы добились хороших результатов, так как Кыргызстан уже имел достаточный капитал в этой области. Так например, уровень грамотности населения был достаточно высоким и эта тенденция сохраняется и по сей день (по данным Национального Комитета Кыргызской Республики составляет 98,7%). В секторе образования Кыргызстана также произошли существенные реформы. Целый ряд программ был принят с целью обеспечения доступности и качества образования для всех граждан республики как “Билим” (1996), “Кадры XXI века” (1995г.), “Маданият” ( 1996г.), «Доступ к образованию (Жеткинчек)» (1999г.) и др. Также, в 2003 году с целью создания гибких путей и механизмов 217 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ реформирования и развития образования, прежде всего на селе была принята комплексная программа "Айыл мектеби" (Сельская школа).276 Как показывает практика в последние годы система государственного базового и среднего образования испытывает кадровый дефицит, особенно остро наблюдается нехватка учителей по математике, информатике, иностранному языку и в сельских местностях. Ряд причин как низкая заработная плата, слабые материальная и учебно-методическая базы, снижение престижности специальности работников школ вызвали сокращение притока молодых специалистов в эту сферу. Тем не менее выросло число дневных общеобразовательных школ (с 2052 в 2002/2003 учебном году до 2149 в 2006/2007 учебном году), число высших профессиональных учебных заведений увеличилось с 46 до 47, а число средних профессиональных учебных заведений с 66 до 80, а также наблюдается рост численности студентов в высших профессиональных учебных заведениях (с 199,1 тыс. до 236,9 тыс.) и средних профессиональных учебных заведениях (с 26,0 тыс. до 40,2 тыс.) хотя снизилась численность учащихся в дневных общеобразовательных школах (с 1167,2 тыс. в 2002/2003 до 1095,2 тыс. в 2006/2007).277 Обеспечение качественного образования для всех является одним из главных приоритетов в области образования. Задача республики заключается в сохранении уровня и качества образования, получаемых в государственных учебных заведениях наряду с предоставлением образовательных услуг частными учебными заведениями. Конечно реформы и преобразования требуют соответственного финансирования. Доля расходов госбюджета на образование в ВВП (процентов) в 1995 году составляла 6,6%, но последующие годы начала сокращаться, а в 2000 году она составляла всего 3,5%, начиная с 2002 года наблюдается ее рост, а также доля расходов из государственного бюджета республики, направляемых на образование довольно значительна - 22-25 процентов за последние пять лет (Таблица 1.2). Таблица 1. Доля расходов госбюджета на образование в ВВП (процентов) 278 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 6,0 5,0 4,2 6,1 6,6 5,2 4,9 4,9 4,1 3,5 Таблица 2. Расходы государственного бюджета на образование279 276 Государственный интернет портал.// www.government.kg Уровень жизни населения Кыргызской Республики 2002-2006. Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Бишкек, 2007. С., 37. 278 Тенденции бедности и благосостояния в Кыргызской Республике в 90-х. Аналитический доклад. Координатор: Кулийпа Койчуманова, Национальный статистический комитет, Бишкек 2002. С., 25. 277 218 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 2002 2003 2004 2005 2006 млн. сомов 3350,4 3753,6 4361,3 4917,7 6315,7 в процентах к ВВП 4,4 4,5 4,6 4,9 5,6 22,1 22,2 23,1 24,4 25,0 в процентах расходам к общим Крупные преобразования также имеют место и в сфере здравоохранения в связи с осуществляемой в ней реформой. В переходном периоде изменения и преобразования в этой сфере также привели к серьезным проблемам в этой области. Услуги в системе здравоохранения стали малодоступными для населения, особенно для социально незащищенных групп и сельского населения. Ухудшение инфраструктуры здравоохранения, ограниченный доступ населения к адекватным условиям здравоохранения выступают ключевыми факторами плохого здоровья населения. И как статистика показывает с каждым годом уменьшается число учреждений, оказывающие стационарную помощь, больничных коек и количества врачей (Таблица 3). Таблица 3. Источники здравоохранения 1995 Число учреждений, 349 оказывающие стационарную помощь Число коек 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 349 363 365 321 269 188 181 159 359 больничных 40680 40404 40704 39826 38548 Количество врачей 32,1 (на 10 000 населения) 33,2 31,5 30,9 30,3 36552 32453 28977 28179 27715 29,1 28,2 27,3 27,0 Источник: Система ПРООН в Кыргызской Республике. Общая оценка состояния страны. 2003. Бишкек. Стр 16. Таблица 34, 35. Фактор реального ухудшения здоровья населения привели к необходимости решение важнейших задач в здравоохранении как: обеспечение доступности и качества медицинских услуг; внедрение и укрепление новых методов финансирования здравоохранения, повышение заработной платы медицинским работникам и улучшение условий их труда; укрепление здоровья населения и усилие роли общественного здравоохранения. 279 Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Социальные тенденции Кыргызской Республики, 2002-2006. Выпуск 3. Бишкек 2008. С., 50. 26,7 219 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Для выработки и реализации социальной политики в сфере здавоохранения были приняты ряд законов и национальных программ. В частности, нормативную базу в этой сфере составляют законы «О донорстве крови и ее компонентов в Кыргызской Республике» (1992 г.), «О защите населения от туберкулеза» (1998 г.), «О медицинском страховании граждан в Кыргызской Республике» (1999 г.), «О репродуктивных правах граждан» (1999 г.), «Об онкологической помощи населению» (2000 г.), «О профилактике йододефицитных заболеваний» (2000 г.), «О санитарноэпидемиологическом благополучии населения» (2001 г.), «О лекарственных средствах» (2003 г.), «Об охране здоровья граждан в Кыргызской Республике» (2004 г. ), «Об организациях здравоохранения в Кыргызской Республике ( 2004 г.) и др. 280 А также , были приняты и реализованы национальные программы, как "Здоровое сердце каждому кыргызстанцу к 2010 году" (1998), "Укрепление здоровья народа Кыргызской Республики" на 2004-2010 годы (2004 г.) , "Туберкулез-III" на 2006-2010 годы, «Национальная программа снижения йододефицитных заболеваний в Кыргызской Республике на 2003-2007 годы» (2002 г. ) и др.281 С 1996 года Правительство Кыргызской Республики вместе с донорскими организациями начали реализовать краткосрочную и среднесрочную стратегии программы «Манас», в результате отметился ряд демографических показателей: средняя продолжительность жизни увеличилась, общая смертность уменьшилась, хотя младенческая смертность в целом республике не уменьшилась, также были достигнуты определенные успехи в борьбе с инфекционными заболеваниями. В 2002 году, в итоге целенаправленной работы обязательным медицинским страхованием было охвачено 83,7% населения.282 В реализации реформ и программ в области здравоохранения сыграли очень важную роль международные организации доноры. По результатам деятельности Всемирного Банка улучшается состояние системы здравоохранения, с его помощью были восстановлены и оснащены различные медицинские учреждения. С декабря 2005 года началось финансирование программы реформирования здравоохранения «Манас Таалими», которая является продолжением программы «Манас» и поддерживается Всемирным Банком и целым рядом других доноров. 283 Программа была сфокусирована на реконструкцию больниц и санитарно-эпидомологических услуг для усиления первичного здравоохранения и замены поликлиник на группы семейных врачей на первичном уровне. На сегодняшний день программа достигла существенных успехов, в частности определенный прогресс достигнут в области контроля туберкулеза; финансовое бремя пациентов уменьшилось, доля пациентов, производящих неформальные платежи, значительно уменьшилась для всех категорий расходов пациентов; распределение расходов по регионам выровнялось, финансовые и географические барьеры в доступе к медицинской 280 Официальный сайт Министерства Здравоохранения Кыргызской Республики.//http://www.med.kg Государственный интернет портал.// www.government.kg 282 Общенациональная стратегия. Комплексная основа развития Кыргызской Республики до 2010 года. Стр 53 283 http://web.worldbank.org/wbsite/external/extrussianhome/extrussiancountries/ecainrussianext/kyrgusinrussianextn /0,,contentMDK:20285023~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:446848,00.html 281 220 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ помощи сократились; стационары увеличили долю средств, направляемую непосредственно на пациентов и другие.284 Тем не менее серезьные проблемы продолжают существовать из-за недостатка ресурсов в услугах здравоохранения и сокращение государственного финансирования. Финансирование системы здравоохранения осуществляется из различных источников: государственного бюджета, средств обязательного медицинского страхования, доходов от внебюджетной деятельности, внедрения механизма сооплаты от граждан, а также внешних инвестиций. Если в 1990 году расходы на здравоохранение составляли 4,3% к ВВП, в последующие два года уровень расходов заметно снизился, но в 1995 году вернулся к уровню 1991 года (4,3%), а во второй половине 90-х снова начинается нуклонное снижение доли расходов на здравоохранение в ВВП и в 2000 году она составляла только 2,2%. 285 Доля расходов госбюджета на здравоохранение в ВВП (процентов) снижалась и в последующие годы и начиная только с 2004 года начала увеличиваться и в 2006 году составила 3,2% к ВВП и 12,1% к общим расходам государственного бюджета (Таблица 4). Таблица 4. Расходы государственного бюджета на здравоохранение286 2002 2003 2004 2005 2006 млн. сомов 1527,2 1629,9 1925,6 2283,3 3059,2 в процентах к ВВП 2,0 1,9 2,0 2,3 3,2 в процентах к общим расходам 10,1 9,6 10,2 11,3 12,1 Таким образом слабое финансирование в области здравоохранения в значительной мере влияет на уровень и эффективность социальной политики проводимой в этой сфере, хотя несмотря на достаточно высокую долю расходов на образовательный сектор, серьезные проблемы продолжают существовать и в этой области, как низкая заработная плата учителей, слабая материальнотехническая база школ и т.п. Так например, отношение расходов на образование к ВВП в России составляет 4,1%, Турции (3,9%), Китае (3,7%), Индии (3,3%) и в Индонезии (1,2%).287 Поэтому можно сказать, что недостаточность финансирования обусловлено низким уровнем ВВП страны в целом. Из вышеизложенного можно констатировать, что в Кыргызстане для проведения эффективной социальной политики, вырабатываются 284 Министерство здравоохранения Кыргызской Республики. Отчет по Среднесрочному обзору Национальной программы реформы здравоохранения Кыргызской Республики «Манас таалими» 7 мая 2008. С., 9-11. 285 Тенденции бедности и благосостояния в Кыргызской Республике в 90-х. Аналитический доклад. Координатор: Кулийпа Койчуманова, Национальный статистический комитет, Бишкек 2002.С.,18. 286 Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Социальные тенденции Кыргызской Республики, 2002-2006. Выпуск 3. Бишкек 2008. С., 96. 287 Системы образования регионов России: сравнительный анализ на основе международных индикаторов Аналитический сопоставительный доклад. Министерство образования Российской Федерации центр мониторинга и статистики образования гнии ИТТ Информика Москва, 2003.. С., 36. 221 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ соответствующие рычаги государственного регулирования, реализовываются программы, а также наблюдаются существенные успехи во многих сферах. Тем не менее, в социальной сфере страны серьезные проблемы продолжают существовать и наша страна сталкивается с трудностями в решении многих проблем, в целом из-за неустойчивости переходной экономики. Действительно для преодоления социального кризиса необходимо разработать единую и целостную социальную стратегию, ясную и понятную населению, рассчитанную на его поддержку, целью которой являются: достижение улучшения материального положения и условий жизни людей; обеспечение занятости населения, гарантии конституционных прав граждан в области труда, социальной защиты, образования, охраны здоровья, культуры, обеспечения жильем; обеспечение прав и социальных гарантий, предоставляемых семье, женщинам, детям и молодежи. Потому, что социальная политика государства является одним из важных вопросов, без решения которого невозможно создать гармоничную рыночную экономику, и достичь благополучия во всех сферах общества. 222 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ SOVYETLER BİRLİĞİ SONRASI DÖNEMDE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDE SOSYAL GÜVENLİK Tuncay Güloğlu ∗ Giriş İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşan iki kutuplu dünya 1990’ların başında Sovyetler Birliği’nin dağılışı ile birlikte geçerliliğini kaybetti. 1980’lerin ikinci yarısından sonra başlayan toplumsal, ekonomik ve siyasi çalkantılar sonucu Sovyetler Birliği dağılırken Orta Asya bölgesi de bir değişim sürecine girdi. Bu bölgedeki ülkeler bir yandan demokratikleşmeye yönelirken diğer yandan ise liberal piyasa düzenine uygun bir yapılanma içine girdiler. Bu süreçte komünizmin ani çöküşü ve kapitalizmin tek başına kalması sonucu ve pazar ekonomilerinin bilinen ve giderilemeyen kusurları sebebiyle Orta Asya ülkeleri sancılı bir dönem geçirdiler.288 Bütün eski Sovyet ülkeleri ile birlikte serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini yaşayan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri yani Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan özellikle 1990–2000 döneminde ciddi sosyo-ekonomik sorunlarla karşılaşmışlardır. 1990’ların başından itibaren merkezi planlamaya dayalı Marksist ekonomik düzenden piyasa ekonomisine dayalı liberal ekonomik sisteme geçiş çabası içinde olmalarından dolayı bu ülkelerin ekonomilerine de geçiş ekonomileri ( transition economies) de denilmiştir. Bu ülkeler 2000’lere kadar ciddi olarak geçiş sürecinin sancılarını yaşamışlar ve 2000 yılından sonra ekonomik olarak ciddi gelişme göstermişlerdir. 289 Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nde yaşanan ekonomik ve sosyal değişim şüphesiz bu ülkelerdeki sosyal güvenlik sistemleri de etkilemiş ve yaşanan gelişmeler sonucu bu ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinde ciddi ve köklü değişiklikler olmuştur. Aslında bütün dünya’da sosyal güvenlik sistemlerinde yeni arayışlar ve reform hareketleri sürmektedir. İşte bu hareketler yeni bir yapılanma süreci içinde olan Orta Asya Türk Cumhuriyetlerini de etkilemiştir. 1. Sosyal Güvenlik Kavramı Sosyal güvenlik “sosyal” ve “güvenlik” sözcüklerinden oluşan bir terimdir. Bu kelimelerin her biri farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Bu nedenle gerek teoride gerekse pratikte sosyal güvenlik terimi farklı biçimlerde yorumlanabilmektedir. Sosyal güvenliğin şimdiye kadar pek çok tanımı yapılmıştır. Bir tanıma göre sosyal güvenlik bir ülke halkının bugününü ve yarınını güvence altına almayı amaçlayan ve birbiri arasında sıkı bir birlik ve uyum kurulmuş olan bir kurumlar ∗ Yrd. Doç. Dr. Kocaeli Üniversitesi İİBF Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü Sabahaddin Zaim. (1997) Türk ve İslam Dünyasının Yeniden Yapılanması. İzmir: Nil Yayınları, s. XXXVII. 288 289 Tuncay Güloğlu. (2007) Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Yoksulluk. Caucasus and Central Asia in the Globalization Process International Congress. Baku: Qafqaz University, s. 746. 223 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ bütünü başka bir değişle sosyal güvenlik herhangi bir mesleki, fizyolojik veya sosyoekonomik riskten ötürü geliri veya kazancı sürekli veya geçici olarak kesilmiş kimselerin geçinme ve yaşama ihtiyaçlarını karşılayan bir sistemdir.290 Başka bir görüşe göre ise sosyal göre sosyal güvenlik tehlikeler karşısında insanların ihtiyaçlarının esiri olmaktan kurtarılması idealidir.291 J. Henry Richardson da sosyal güvenliği “esas gayesi, çalışma gücünü, beden ve ruh sağlığını devam ettirmek için müessir kaynaklarını, daimi veya geçici bir şekilde kaybedenlere kolektif veya cemiyet olarak yardım etmek suretiyle onları ihtiyaçlarının esiri olmaktan kurtarmaya çalışan bir sistem” olarak tarif etmektedir. 292 Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO) da sosyal güvenliği fertlere ve ailelere iktisadi ve sosyal riskler dolayısıyla hayat seviyeleri veya hayat standartlarında belirli bir çizginin altına düşmeyeceği garantisini vermek olarak tanımlamıştır. 293 ABD Social Security Administration ise sosyal güvenliği kişilerin gelir veya çalışma gücü kaybı ile evlenme, doğum veya ölüm gibi harcamaların arttığı belirli durumlarda garanti altına alan bir sistem olarak tanımlamaktadır. 294 Bütün bu tanımlardan şu sonuçların çıkarılması mümkündür: 1.Sosyal güvenlik fertlerin karşılaşabileceği sosyo-ekonomik, fizyolojik ve mesleki risklere karşı maddi koruma sağlayan bir garantidir. 2.Kişilere çeşitli risklere karşı garanti sağlayan bir sistemdir 3.Ani ortaya çıkan ve çalışma gücünün kaybı, gelir kaybı veya gider artışı sonucunu ortaya çıkaran risklere karşı aile ve toplumu koruyucudur. 2. Sosyal Güvenlik Sistemleri ve Sosyal Güvenliğin Araçları Günümüzde sosyal güvenlik uygulamasında temel olarak üç farlı sistemin uygulandığı görülmektedir. Bunlar istihdama dayalı sistem, evrensel sistem ve servet testine dayalı sistem. Bunlardan istihdama dayalı sosyal güvenlik sistemi genel olarak sosyal sigorta uygulaması ağırlıklı bir sistemdir. Bu sistemde tehlikelere karşı yapılan yardımlar ödemelere ve istihdam sürelerine bağlıdır. Sosyal sigorta sisteminin finansmanı işveren ve çalışanlara dayanmaktadır. Katılım mecburidir. Sistemde katılımcıların katkıları ve ödemeler arasında ilişki vardır. Bu sistemde devlet garantör konumundadır. Ayrıca devletin finansal desteği söz konusudur. Bazı durumlarda devlet düşük ücretlilerin primlerine katkıda bulunmaktadır. 290 Cahit Talas. (1997) Toplumsal Ekonomi. İstanbul: İmge Yayınları, s. 368. Turan Yazgan . (1992) İktisatçılar İçin Sosyal Güvenlik Ders Notları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, s.20. 292 J. Henry Richardson. (1970) İktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik. Çev. Turan Yazgan. İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını, s. 11. 291 293 International Labour Office. ( 1984) Into the Twenty-First Century: The Development of Social Security. Geneva: ILO, s. 19. 294 Social Security Administration. (2005) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2004. Washington DC: SSA Publication, s.1. 224 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Evrensel sistem olarak adlandırılan diğer sosyal güvenlik sisteminde ise o ülkede ikamet edenlere veya ülke vatandaşlarına gelir, istihdam ve servet durumuna bakılmaksızın sabit miktarlarda yardım yapılmaktadır. Bu uygulamanın finansmanı genel vergiler yoluyla sağlanmaktadır. Ayrıca gelir ilişkili bir programla evrensel program beraber de yürütülebilmektedir. 295 Servet testine dayanan programda ise kişilerin veya ailenin kendini geçindirme kaynaklarına bakılmaktadır. Bu sistemde yardımlar gelirlerle ilgilidir. Finansmanı genel vergilerden sağlanmaktadır. Servet testine dayanan program bazen istihdama dayalı programlarla beraber de uygulanabilmektedir. Temel düşünce yardım sağlanmasında kişinin veya ailenin belirli bir gelirin altında olması durumudur. 296 Sosyal güvenlik uygulamasının araçlarına baktığımızda ise temel olarak günümüzde 2 temel aracın kullanıldığını görmekteyiz. Bunlar sosyal sigortalar ve kamu sosyal güvenlik harcamalarıdır. Sosyal sigortalar sosyal güvenlik araçları içinde günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır. Sosyal sigortalar bir ülkede çalışanların karşılaşabileceği sosyal riskleri zorunlu olarak işçi ve işverenlerin de katılımı ile devlet tarafından kurulup organize edilen bir sigorta sistemidir. Modern anlamda sosyal sigorta uygulaması dünyada ilk kez 1881 tarihinde Almanya’da Başbakan Bismark tarafından kurulmuş daha sonra önce Avrupa daha sonrada tüm dünyaya yayılmıştır. Sosyal sigortaların kapsadığı riskler 1952 tarihli ve 102 sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Normları hakkında Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmesi’nde dokuz olarak belirlenmiştir. Bunlar hastalık halinde sağlık yardımları, hastalık halinde hastalık ödemeleri, analık, sakatlık, yaşlılık, iş kazaları ve meslek hastalığı, ölüm, aile yardımları ve işsizlik sigortasıdır.297 Genel olarak sosyal sigorta uygulamaları bütün dünyada bir bütün olarak başlamamış aşamalı olarak gelişme göstermiştir. Süreç içinde gerek nüfus kapsamı gerekse risk kapsamı gelişme göstermiştir. Sosyal güvenliğin ikinci temel aracı olan kamu sosyal güvenlik harcamaları bugün sosyal sigortadan sonra sosyal güvenliğin ikinci ana kolunu oluşturmaktadır. Devlet sosyal sigortalar kanalıyla kapsama alamadığı çeşitli gruplara yönelik olarak sosyal güvenlik harcamaları kanalıyla gelir transferi yapmakta hizmet sunmakta veya kamu yardımında bulunmaktadır. 298 Kamu sosyal güvenlik harcamaları genel olarak sosyal yardım ve sosyal hizmet mekanizması ile yapılmaktadır. Sosyal yardımlar yoksul, muhtaç veya az gelirli kişilere devlet bütçesinden yardım yapılması esasına dayanır. Sadece vergilerle finanse edilmeleri, herhangi bir 295 Social Security Administration. A.g.e., ss.2-3. 296 Social Security Administration. a.g.e., s.3. 297 A. Can Tuncay. (1992) Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, s. 15. 298 Süleyman Özdemir. (2007). Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti. İstanbul: İTO Yayını, s. 95. 225 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ karşılık gözetmeksizin yoksul ve muhtaç kimselere uygulanması ve sadece devlet bütçesinden sağlanması açılarından sosyal sigortalardan farklılık arz eder. 299 Sosyal hizmet kavramı ise insanların sağlık ve iyilik halinin gelişmesinde; insanların kendilerine yeterli hale gelmelerinde ve başkalarına bağımlı olma hallerinin önlenmesinde; aile bağlarının güçlendirilmesinde; bireylerin ailelerin, grupların veya toplulukların sosyal işlevlerini başarıyla yerine getirmelerine yardımcı olmak amacıyla, sosyal hizmet uzmanları ve diğer meslek mensupları tarafından gerçekleştirilen etkinlikler ve programlar bütünüdür.300 Sosyal güvenlikte bazı durumlarda gelir garantisinin yeterli olmadığı görülmektedir özellikle, kendine bakamayacak durumdaki muhtaç yaşlılar ve kimsesiz çocukların durumunda bunlara maddi destek yanında bazı hizmetlerin de sunulması gerekli olmaktadır. İşte bu noktada devreye sosyal hizmetler girmektedir. 301 3. Sosyal Güvenlikte Yeni Arayışlar Günümüzde sosyal güvenlik sistemleri bir değişim ve dönüşüm süreci yaşamaktadırlar. Bunun çeşitli nedenlerden kaynaklandığı görülmektedir. 1970’lerden itibaren yaşanan ekonomik gelişmeler özellikle cömert sosyal güvenlik ödemelerinin olduğu ülkelerde sistemi sıkıntıya sokmuştur. Petrol fiyatlarının özellikle 1970’lerin ortalarından itibaren artması ile ekonomik sıkıntılar özellikle petrol ithal eden ülkelerde kendini göstermiş sosyal güvenlik sistemleri ile ilgili ödeme sorunları bu dönemde ortaya çıkmaya başlamıştır. Yine 1970’lerin sonu ile 1980’lerin başlarında etkili olmaya başlayan ve klasik liberal düşüncenin yeni bir yorumu olarak ortaya çıkan neo-liberalizm devletin yeniden yapılandırılması ve küçültülmesinin yanında yeniden yapılandırılmasını da savunuyordu. Milton Frienman’ın öncülük ettiği bu yeni ekol özellikle sosyal güvenlik sistemlerinde de özelleştirmeyi savunmaktadır. Neo-liberal akımın sosyal güvenlikteki ilk uygulaması ise Şili’de olmuştur. Şili modelinde sosyal sigorta uygulaması tamamen özelleştirilmiş çalışanlara özel sigortalara üye olma mecburiyeti getirilmiştir. Sistemde çalışanlar aylık gelirlerinin %10’u sigorta şirketlerine yatırmaları gerekmektedir. Kişisel fon hesabına dayanan sistemde devlet minimum emekli aylığını garanti etmektedir ve malullük ve ölüm gibi sigorta kolları için ayrıca prim ödemesi gerekmektedir. İsveç’te ise 1998 yılında yapılan değişiklikle kamu emeklilik sisteminde sosyal sigorta katılımı %16 olarak getirilmiş ve kişilerin gelirinin gelir artışına uygun olarak belirlenmesi ile düşük gelirlilerin korunması hedeflenmiştir. 302 Meksika’da da bir katılım sistemi benimsenmiş buna göre çalışanların gelirlerinin asgari %6.5 ‘unun emeklilik hesaplarına yatırılması mecbur hale getirilmiştir. Bu sistemde Devlette asgari ücretin %5.5’ini çalışanların emeklilik hesabına yatırmaktadır. 299 Tuncay, a.g.e., s. 16. 300 Özdemir, a.g.e., s. 100. 301 Tuncay Güloğlu. (1999). Yaşlı Nüfusun Sosyal Güvenliği (Genel Olarak ve Türkiye’de). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ( Yayınlanmamış Doktora Tezi), s. 78. 302 Barrientos, Armando. (1996) “Pension Reform and Pension Coverage in Chile: Lessons for Other Countries.” Bulletin of Latin American Research, Vol.15, No. 3. s. 311-312. 226 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Emeklilik hesabı özel sigorta fonlarınca yönetilmekte ancak denetim ve düzenleme yetkisi devlete ait olmaktadır. Avusturya’da da daha önce sistem sadece servet testine dayanan emeklilik sistemi iken 1986’dan itibaren işverenlere işçilerini özel sigorta yaptırma mecburiyeti de getirilmiştir. Dünyada çeşitli ülkeler Avustralya ’dan Meksika’ya İngiltere’den Çin’e sosyal güvenlikle ilgili reformlar yapmaktadırlar. Ayrıca birçok ülkede dağıtım sistemine dayanan sigorta uygulaması yanında gönüllü olarak kişilerin katıldığı özel sigorta uygulaması da yaygınlaşmaktadır.303 Şüphesiz demografik yapıdaki değişim tüm dünyada sosyal güvenlik sistemlerinde değişimi ve reformu zorunlu hale getirmektedir. Dünyada doğum oranlarının düşmesi ortalama hayat süresinin uzaması özellikle dağıtım sistemine dayanan sosyal sigorta sistemlerinde dengeleri bozmaktadır. Tablo 1: Seçilmiş Ülkelerde Doğurganlık Oranları (%) AA Ülkeler 1970–1975 2000–2005 Avustralya 2.5 1.8 Kanada 2 1.5 Japonya 2.1 1.3 Fransa 2.3 1.9 ABD 2 2 İngiltere 2 1.7 Almanya 1.6 1.3 İtalya 2.3 1.3 İsrail 3.8 2.9 Türkiye 5.3 2.2 Çin 4.9 1.7 Kaynak: United Nation, Human Development Report 2007/2008. 303 Peter Diamond. A, Orszag. (2005) “Saving Social Security.” The Journal of Economic Perspectives, Vol. 19. No.2,s. 137; Martin Feldstein. (2005) “Rethinking Social Insurance.” The American Economic Review. Vol. 95. No 1. ss. 1-2. 227 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Dünyada doğurganlık oranları ciddi bir düşüş trendine girmiştir özellikle gelişmiş ülkelerde doğurganlık oranlarında dramatik düşüşler yaşanmaktadır. Bu trendin sürmesi ise nesiller arası dayanışmaya dayanan sosyal güvenlik sistemlerini zorlamaktadır. Tablo 2: Seçilmiş Ülkelerde Demografik Trend 15 Yaş Altı Nüfus (%) Ülke 65 ve Üstü Yaş Nüfus (%) 2005 2015 2005 2015 Japonya 13.9 12.5 19.7 26.2 İtalya 14.0 13.5 19.7 22.1 Almanya 14.4 12.9 18.8 19.9 İngiltere 18.0 17.2 16.1 18.1 Bulgaristan 13.8 13.5 17.2 19.2 Yunanistan 14.3 13.7 18.3 19.9 İspanya 14,4 15.4 16.8 18.3 Portekiz 15.7 15,3 16.9 18.5 Kaynak: United Nation, Human Development Report 2007/2008. Dünyada özellikle gelişmiş ülkelerde nüfus yaşlanma trendine girmiştir. Japonya ve İtalya gibi ülkelerde yaşlı nüfus 2015’lerden itibaren %20’nin üzerine çıkmaktadır. Bu durumun mevcut sosyal güvenlik sistemleri için özellikle emeklilik ve sağlık sigortası sistemleri için ciddi sorun ortaya çıkaracağı muhakkaktır. 4.Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Demografik Yapı Orta Asya olarak günümüzde ifade edilen bölge tarihte Batı Türkistan olarak adlandırılmıştır. Bu bölge 1990 öncesinde Sovyetler Birliğine bağlı cumhuriyetlerden oluşurken günümüzde bağımsız beş cumhuriyet bu bölgede mevcuttur. Bunlar Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan dır. 228 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Harita:1 Orta Asya Ülkeleri Orta Asya olarak ifade edilen bölge yaklaşık 4 milyon km²’lik bir alandır. Bölge açık denizlere kapalı ve Çin, Rusya, Ukrayna, İran ve Afganistan arasında bir geçiş noktasıdır. Bölgenin temel özelliklerinden birisi zengin petrol ve doğalgaz yataklarına sahip olmasıdır. Bölge genelde çöllerle kaplıdır ve nüfus genel olarak Fergana Vadisi ile Amu Derya ve Siri Derya arasında yoğunlaşmıştır. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden en geniş nüfusa sahip olanı 25 milyonu aşkın nüfusu ile Özbekistan’dır. Kazakistan da 2,7 milyon km² ile en geniş yüzölçümüne sahiptir.304 Bölge genellikle çöllerle kaplıdır ve karasal iklime sahiptir. Tablo: 3 Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Nüfus ve Yüzölçümü (2004) Nüfus (Milyon) Nüfus yoğunluğu Yüzölçümü (Bin km²) Kazakistan 14.9 6 2,725 Kırgızistan 5.1 26 200 Tacikistan 6.3 45 143 Türkmenistan 4.9 10 488 Özbekistan 25.6 61 447 Kaynak: United Nations. (2005) The Human Development Index in Central Asia and Russia. New York: UNDP. 304 Jane Falkingham, .(1999) Welfare in Transition: Trends in Poverty and Well-being in Central Asia, London: Centre for Analysis of Social Exclusion London School of Economics, s. 1. 229 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Orta Asya’da Özbekistan’dan sonra en fazla nüfusa sahip ülke Kazakistan’dır. Ancak bu ülkede de nüfus yoğunluğu km² de sadece 6 dır. Nüfus yoğunluğu bakımından ise Özbekistan’ı km²’de 45 kişi ile Tacikistan izlemektedir. Tacikistan aynı zamanda Orta Asya ülkeleri içinde en küçük yüzölçümüne sahiptir. Tablo 4: Orta Asya ve Rusya’da İnsani Gelişmişlik Durumu İnsani Gelişmişlik Sırası İnsani Gelişmişlik İndeksi Doğuştan Hayat Ümidi İndeksi Eğitim İndeksi 80 0.761 0.64 0.94 Türkmenistan 97 0.738 0.62 0.91 Kazakistan Özbekistan 109 0.702 0.70 0.93 Kırgızistan 111 0.694 0.69 0.91 Tacikistan 122 0.652 0.64 0.91 Rusya Federasyonu 62 0.795 0.67 0.96 Kaynak: United Nations. (2005) The Human Development Index in Central Asia and Russia. New York: UNDP. Orta Asya ülkeleri özellikle Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını ilan eden diğer ülkelerle karşılaştırıldığında onların arasında en düşük insani gelişmişlik durumunda olan ülkelerdir. Rusya Federasyonu dünyada insani gelişmişlik sıralamasında 62. sırada iken Tacikistan 122. sıradadır. Orta Asya Cumhuriyetleri arasında insani gelişmişlik açısından en kötü durumda olan ülke Tacikistan iken en iyi durumda olan ülke Kazakistan’dır. Ayrıca bu ülkeler eğitim ve hayat beklentisi açısından da oldukça geri kalmıştır. 230 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 5: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Doğuştan Hayat Beklentisi Ülkeler Doğuştan Hayat Beklentisi 1990 2003 Kazakistan 68.34 61.32 Kırgızistan 68.30 65.03 Tacikistan 69.29 66.34 Türkmenistan 66.22 64.47 Özbekistan 69.17 66.68 Kaynak: UN. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. Özellikle 1990’lardan sonra sağlık harcamalarında görülen azalma ve bebek ölüm oranları ile beş yaş altı çocuk ölüm oranlarının yükselmesi bunda etkili olmuştur Tablo 6: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Kamu Sağlık Harcamalarının Gayri Safi Milli Hâsılaya Oranı Ülkeler Kamu Sağlık Harcamaları % 1995 2002 Kazakistan 2.2 1.9 Kırgızistan 3.5 2.2 Tacikistan 1.3 0.9 Türkmenistan 1.2 3 Özbekistan 5.8 2.5 Kaynak: UN. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. 1995–2002 dönemine bakıldığında Türkmenistan dışında kamu sağlık harcamaları düşme göstermiştir. Şüphesiz aynı dönem içinde bebek ölüm oranları ve 5 yaş altı çocuk ölüm oranları yükselmiştir. Kişi başına düşen sağlık harcaması miktarı 2002 yılı itibariyle Kazakistan’da 261 dolar Kırgızistan’da 117 dolar Tacikistan’da 47 dolar ve Özbekistan’da 143 dolardır. Aynı dönemde Rusya Cumhuriyetinde harcama miktarı ise 535 dolar olmuştur. 231 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 7: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Bebek ve Çocuk Ölüm Oranları Ülkeler Bebek Ölüm Oranları(%o) Beş yaş Altı Çocuk Ölüm Oranları (%o) Kazakistan 63 73 Kırgızistan 59 68 Tacikistan 92 118 Türkmenistan 79 102 Özbekistan 57 69 Kaynak: UN. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. Genel olarak bakıldığında Tacikistan Orta Asya’da en yüksek bebek ve 5 yaş altı çocuk ölüm oranına sahip ülkedir. Özellikle 1990’larda yaşanan iç savaş bu ülkedeki hayat standartlarını menfi yönde etkilemiştir. Göstergelere bakıldığında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde çocuk ve bebek ölüm oranlarının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. 5. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal Güvenlik 5.1. Tarihi Arkaplan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Çarlık Rusya döneminden itibaren yaklaşık 150 yıl Rus işgalinde yaşamışlardır. Bu ülkeler her bakımdan Sovyet dönemi tecrübe ve mirasına sahiptiler. Bu miras ekonomik olduğu kadar sosyal, politik, kültürel ve idari konularda da etkisini azalarak dahi olsa göstermektedir. Bağımsızlık öncesi dönemde Orta Asya ülkeleri Sovyetler Birliği şemsiyesi altında ve bağlı cumhuriyet statüsüne sahiptiler ve sosyal güvenlik uygulamaları bakımından da Sovyet sistemi geçerliydi.1936 tarihli SSCB anayasası sosyal güvenlik sisteminin ülkede en temel dayanağını oluşturmuştur. Anayasanın 120. maddesine göre ülkede ücretsiz tıbbi yardım sağlayan bir özerk sağlık servisi organize edilmiştir. Anayasa vatandaşların konut, sağlık, hastalık, iş göremezlik ve ölüm hallerinde yakınlarına bakım ve aylık bağlanması hakkını vermiştir. Sovyetler Birliği döneminde dört ana sosyal sigorta kolu mevcuttu. Bunlar yaşlılık iş göremezlik, ölüm ve aile yardımlarıdır. Kadınlar yirmi yıl çalışma şartı ile kadınlar 55 yaşında erkekler ise 25 yıl çalışarak 60 yaşında emekli olma hakkına sahiptiler. Sistemde sağlık hizmetleri parasız olarak sunulmakta ve işsizlik sigortası da mevcut değildi.305 305 Tuncay, a.g.e., ss. 22-23; Kenan Tunçomağ. (1990) Sosyal Güvenlik Kavramı ve Sosyal Sigortalar. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, s. 23. 232 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 5.2. Günümüzde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal Güvenlik 2002 yılı itibariyle Kazakistan ILO’nun 1952 yılında yayınladığı 102 sayılı sosyal güvenliğin asgari normlarına ilişkin sözleşmede bütün sosyal risklere karşı programlara sahiptir. Aynı durum Kırgızistan içinde geçerlidir. 2002 yılı itibariyle Türkmenistan sadece aile yardımları ile ilgili sosyal güvenlik programına sahip değildir ancak bu alanda sosyal yardımlar söz konusudur. Özbekistan da ayni şekilde aile yardımlarına ilişkin bir programa sahip değilken 2004 yılında bu alanda bir program oluşturulmuştur. 2006 yılı itibariyle Türkmenistan hariç tüm Orta Asya Türk Cumhuriyetleri sosyal riskleri kapsayıcı programlara sahiptir. 306 Kazakistan bağımsızlıktan sonra sosyal güvenlik alanında ilk kanunu 1991 yılında çıkarmıştır. Daha sonra 2003 yılındaki yasal düzenleme ile zorunlu sosyal sigorta sistemi benimsenmiştir. Kazakistan’da sistem zorunlu bireysel hesap sistemine dayanmaktadır. İlave olarak sosyal yardım sistemi de vardır. Bireysel hesap sisteminden önce emeklilik hakkını kazananlar eski sisteme göre maaşlarını almaktadırlar. Sosyal sigorta sistemi bütün istihdam edilenleri kapsamaktadır. Sisteme dâhil olmak için vatandaşlık şartı aranmamaktadır. Memurlar, öğretmenler ve demiryolu işçileri için ayrı program söz konusudur. Ayrıca devletin belirlediği belli bir gelirin altında olanlar için sosyal yardım uygulaması vardır. Kazakistan’da emeklilik için erkeklerde 63 bayanlarda 58 yaşında olma ve 35 yıl fiili çalışma şartı vardır. Ayrıca emeklilik şartlarını yerine getiremeyenler için sosyal yardım uygulaması mevcuttur. Kazakistan ölüm aylığı eş ve çocuklara verilmektedir. Ancak çocuklara tam süreli öğrenci olma koşulu ile bu ödeme 23 yaşına kadar sürmektedir. Yine Kazakistan’da 2003 yılında çıkarılan bir yasa ile işsizlik sigortası kabul edilmiştir. Uygulama 2005 yılında başlamıştır. Yine 2001 yılında sosyal yardım sistemi içinde aile yardımları yasallaşmış ve 2002 yılında uygulamaya konulmuştur. Gelir testine bağlı olarak yardım sağlayan bir sistem oluşturulmuştur. 307 Kırgızistan’da sosyal güvenlikle ilgili ilk düzenlemeler ise 1922 yılına dayanmaktadır. Temel olarak 1997 yılındaki düzenlemeyle ülkede sosyal sigorta ve sosyal hizmetlere dayalı bir sistem oluşturulmuştur. Sistem emeklilik açısından tüm çalışanları kapsama almıştır. Ancak ordu mensupları için özel uygulamalar mevcuttur. Ayrıca özürlüler yaşlılık yardımlarından yararlanmaktadırlar. Kırgızistan’da emeklilik yaşı kademeli olarak yükseltilmektedir. 2006 yılında 62 erkekler ve 57 kadınlar için olan emeklilik yaşı 2007 yılında erkelerde 63’e kadınlarda ise 58’e yükseltilmiştir. Ayrıca ülkeyi sürekli terk edenlere emekli aylığı ödenmemektedir. Ülkede işsizlik sigortası uygulamasında en az asgari ücret seviyesinde ödeme yapılmaktadır. Yine sosyal yardım kapsamında aile ödemeleri vardır. 308 306 Social Security Administration. (2005) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2004. Washington DC: SSA Publication 307 Social Security Administration. (2007) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2006. Washington DC: SSA Publication, ss. 109-113. 308 Social Security Administration. a.g.e., 125-130. 233 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türkmenistan da bağımsızlık sonrası sosyal güvenlik sistemini revize etmiş ve 1998 yılında emeklilik ve kamu yardımlarına ilişkin yasaları çıkarmıştır. Ülkede emeklilik yaşı erkelerde 58 ve bayanlarda 55 olarak kabul edilmiştir. Ayrıca çocuk sayısı veya özürlü çocuk sahibi olma durumuna bağlı olarak bayanlarda emeklilik yaşı düşürülmektedir. Yine erkeklerde 67 ve kadınlarda 62 yaşından büyük kişilere emeklilik hakkına sahip değillerse sosyal yardım yapılmaktadır. İşsizlik sigortası uygulaması ise 1991 yılında yasallaşmıştır. İşsizlik sigortası işveren primlerine bağlıdır. Ülkede aile yardımları sistemi organize edilmemiştir. Ancak hastalık ve analık yardımları altında bazı tahsisatlar çocuk bakımı için mevcuttur. Özbekistan’da ise 1993 yılında sosyal güvenlik alanında yasal düzenlemelere gidilmiştir. Ancak 2001,2002 ve 2005 yıllarında bu yasalarda önemli değişiklikler yapılmıştır. Emeklilik yaşı erkelerde 60 ve kadınlarda da 55 yaştır. Ayrıca yoksul yaşlı ve özürlülere yönelik sosyal yardım uygulaması mevcuttur. İşsizlik sigortası ise tamamıyla işverenler tarafında finanse edilen bir sistemdir. İşsizlere son çalıştığı 26 haftalık sürede elde ettiği ücretin %50’si üzerinden ödeme yapılmaktadır. Ayrıca aile yardımları da mevcuttur. 309 Tacikistan ise 1990’larda ciddi bir iç savaş yaşamıştır. Bu ülkenin sosyal güvenlik sistemi ile ilgili veri ve bilgi bulunamamıştır. Sonuç Orta Asya Türk Cumhuriyetleri 1990 sonrası dönemde ciddi değişimler geçirmişlerdir. Bu ülkelerde yaşanan sosyo-ekonomik değişim sosyal güvenlik sistemlerini de etkilemiştir. Sovyetler Birliği döneminde olmayan işsizlik sigortası sisteminin kurulması bunun en güzel örneğidir. Orta Asya Ülkelerinin en önemli avantajı yaşlı nüfusun bu ülkelerde hala toplam nüfus içinde düşük seviyede olmasıdır. 2006 yılı itibariyle erkeklerde en düşük doğuştan yaşama beklentisine sahip ülke Orta Asya’da Kazakistan’dır, bayanlarda ise en kısa yaşam beklentisine sahip ülke Türkmenistan’dır. 309 Social Security Administration, a.g.e., ss. 207-211. 234 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 8: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde 65+ Yaş Nüfus ve Doğuştan Hayat Ümidi (2006) 65+ Yaş Nüfus (%) Doğuştan Yaşam Ümidi Erkek Kadın Kazakistan 8.5 58.7 69.8 Kırgızistan 6.1 63.6 71.9 Türkmenistan 4.7 59 67.5 Özbekistan 4.7 64 70.4 Tacikistan* - - - Kaynak: Social Security Administration. (2007) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2006. Washington DC: SSA Publication. * Tacikistan ile ilgili Veri Mevcut Değildir. Orta Asya Ülkelerini gelişmiş ülkelerle karşılaştırdığımızda sosyal güvenlik açısından ciddi bir sorun olan yaşlı nüfus bakımından avantajlı durumda olduklarını görmekteyiz. 2005 yılı itibariyle Japonya, İtalya, Almanya, İngiltere ve İspanya’da yaşlı nüfus oranı % 15’in üstündeyken Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde bu oran %10’un altında kalmıştır. 310 ( UNDP, 2007:243–245). Orta Asya ülkelerinde doğuştan yaşama ümidinin de düşük olması özellikle bu ülkelerin emeklilik ve sağlık sigortaları açısından bir avantaj sağlamaktadır. Son 15 yıldır eski sosyalist ülkeler olan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri sosyal güvenlik sisteminde ciddi reformlar gerçekleştirmişlerdir. Bu reformların temel amacı piyasa ekonomisine geçiş sürecinde kamu sosyal güvenlik harcamalarının sürdürülebilir bir noktaya düşürülmesidir. Özellikle Sovyet mirası olan cömert emeklilik ödemeleri bu değişimden etkilenmiştir. Bu ülkelerde özellikle kırsal ve kentsel nüfus arasında gelir dağılımı bakımından büyük farklılıkların ortaya çıkması sistemin sürdürülebilirliği açısından önemli bir sorundur. Ancak bu ülkeler uluslararası kuruluşların yardımıyla sosyal güvenlik sistemlerini revize etmektedirler. Bu gerçekleştirilebilirse Genç nüfus ve milli gelirin tedrici olarak artması ile bu ülkelerde sosyal güvenlik sistemleri önümüzdeki dönemde önemli sorunlarla karşılaşmayacaklardır. KAYNAKÇA Barrientos, Armando. (1996) “Pension Reform and Pension Coverage in Chile: Lessons for Other Countries.” Bulletin of Latin American Research, Vol.15, No. 3. Diamond, P.A, Orszag, P.R. (2005) “Saving Social Security.” The Journal of Economic Perspectives, Vol. 19. No.2. 310 United Nation. (2008) Human Development Report 2007/2008. New York: UNDP, ss. 243-245. 235 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Falkingham, Jane. (1999) Welfare in Transition: Trends in Poverty and Well-being in Central Asia, London: Centre for Analysis of Social Exclusion London School of Economics. Feldstein, Martin. (2005) “Rethinking Social Insurance.” The American Economic Review. Vol. 95. No 1. Güloğlu, Tuncay. (1999) Yaşlı Nüfusun Sosyal Güvenliği (Genel Olarak ve Türkiye’de). İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE ( Yayınlanmamış Doktora Tezi). Güloğlu, Tuncay. (2007) Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Yoksulluk. Caucasus and Central Asia in the Globalization Process International Congress. Baku: Qafqaz University. International Labour Office. ( 1984) Into the Twenty-First Century: The Development of Social Security. Geneva: ILO. Özdemir, Süleyman. (2007). Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti. İstanbul: İTO Yayını Richardson, J. Henry. (1970) İktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik. Çev. Turan Yazgan. İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını Social Security Administration. (2003) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2002. Washington DC: SSA Publication Social Security Administration. (2005) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2004. Washington DC: SSA Publication Social Security Administration. (2007) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2006. Washington DC: SSA Publication Talas, Cahit.(1997) Toplumsal Ekonomi. İstanbul: İmge Yayınları Tuncay, A. Can. (1992) Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. Tunçomağ, Kenan. ( 1990) Sosyal Güvenlik Kavramı ve Sosyal Sigortalar. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. United Nation. (2008) Human Development Report 2007/2008. New York: UNDP. United Nations. (2005) The Human Development Index in Central Asia and Russia. New York:UNDP. United Nations. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. Yazgan, Turan. (1992) İktisatçılar İçin Sosyal Güvenlik Ders Notları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını. Zaim, Sabahaddin. (1997) Türk ve İslam Dünyasının Yeniden Yapılanması. İzmir: Nil Yayınları 236 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ IV. ORIENTALISM AND CLASH OF CIVILIZATIONS ORYANTALİZM VE MEDENİYETLER ÇATIŞMASI ОРИЕНТАЛИЗМ И КОНФЛИКТ ЦИВИЛИЗАЦИЙ 237 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ CHOICES OF GOVERNMENT IN KYRGYZSTAN AND CENTRAL ASIA Rafael Israeli* Apologia Kyrgyzstan, like the rest of Central Asian countries, has just recently emerged as an independent nation after the breakup of the Soviet Union. Soviet power was initially established in the region in 1919, and the Kara-Kyrgyz Autonomous Oblast was created within the new Russia (the term Kara-Kirghiz was used until the mid1920s by the Russians to distinguish them from the Kazakhs, who were also referred to as Kirghiz). On December 5, 1936, the Kirghiz Soviet Socialist Republic was established as a full republic of the Soviet Union. During the 1920s, Kyrgyzstan developed considerably in cultural, educational and social life. Literacy was greatly improved, and a standard literary language was introduced by imposing Russian on the populace. Economic and social development also was notable. Many aspects of the Kyrgyz national culture were retained despite the suppression of nationalist activity under Stalin, and, therefore, tensions with the all-Union authorities were constant. The early years of glasnost under Mikhail Gurbachev had little effect on the political climate in Kyrgyzstan. However, the Republic's press was permitted to adopt a more liberal stance and to establish a new publication, Literaturny Kirghizstan, by the Union of Writers. Unofficial political groups were forbidden, but several groups that emerged in 1989 to deal with the acute housing crisis were permitted to function. In June 1990, ethnic tensions between Uzbeks and Kyrgyz surfaced in the Osh region, where Uzbeks form a majority of the population. Violent confrontations ensued, and a state of emergency and curfew were introduced. Order was not restored until August 1990. The early 1990s brought considerable change to Kyrgyzstan. By then, the Kyrgyzstan Democratic Movement (KDM) had developed into a significant political force with support in Parliament. In an upset victory, Askar Akayev, the liberal President of the Kyrgyz Academy of Sciences, was elected to the Presidency in October 1990. The following January, Akayev introduced new government structures and appointed a new government composed mainly of younger, reform-oriented politicians. In December 1990, the Supreme Soviet voted to change the republic's name to the Republic of Kyrgyzstan. (In 1993, it became the Kyrgyz Republic.) In February 1991, the name of the capital, Frunze, was changed back to its prerevolutionary name of Bishkek, Frunze being the name of a Soviet hero, not necessarily celebrated by the Kyrgyz. Despite these aesthetic moves toward independence, economic realities seemed to work against secession from the Soviet Union. In a referendum on the preservation of the Soviet Union in March 1991, 88.7% of the voters approved the proposal to retain the Soviet Union as a "renewed federation." On August 19, 1991, when the State Emergency Committee assumed power in Moscow, there was an attempt to depose Akayev in Kyrgyzstan. After the coup collapsed the following week, Akayev and Vice President German Kuznetsov announced their resignations from the Communist Party of the Soviet Union (CPSU), and the entire bureau and secretariat * Prof. Dr., Hebrew University of Jerusalem, Israel 238 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ resigned. This was followed by the Kyrgyz Supreme Soviet vote declaring independence from the Soviet Union on August 31, 1991. In October 1991, Akayev ran unopposed and was elected president of the new independent Republic by direct ballot, receiving 95% of the votes cast. This sort of majority, obtained by an unopposed candidate , where the election results are doctored, already augured ill for the Kyrgyz political system. Together with the representatives of seven other Republics that same month, he signed the Treaty of the New Economic Community. Finally, on December 21, 1991, Kyrgyzstan joined with the other four Central Asian Republics to formally enter the new Commonwealth of Independent States. In 1992, Kyrgyzstan joined the UN and the OSCE. But the political involvement of the Head of the Academy of Science, and his “election”, unopposed, by an overwhelming margin similar to that obtained under the methods of in the Soviet Union, did not signify that the system was either healthy or stable. The "Tulip Revolution," after the parliamentary elections in March 2005, forced President Akayev's resignation on April 4, 2005. Opposition leaders formed a coalition, and a new government was formed under President Kurmanbek Bakiyev and Prime Minister Feliks Kulov. The nation's capital was also looted during the protests. This is a condition which clearly points to instability and to consensual illegitimacy of power and warrants a rapid and fundamental remedy. The Factors of Instability which Warrant Change Political stability, for what it is worth (let us not forget the previous stability of the Soviet regime, which the West considered evil and wished to overturn), appears to be elusive, as various groups and factions allegedly linked to organized crime are jockeying for power. Three of the 75 members of Parliament elected in March 2005 were assassinated, and another member was assassinated on 10 May 2006 shortly after winning his murdered brother's seat in a by-election. All four are reputed to have been directly involved in major illegal business ventures. Current concerns in Kyrgyzstan include privatization of state-owned enterprises, expansion of Western influence, interethnic relations and terrorism. But at the top of Kyrgyz preoccupations remains the choice to be made of the political system, now that everyone recognized the virtual scorched earth the dilapidated Soviet regime has left behind. The 1993 constitution defines the form of government as a democratic republic. The executive branch includes a president and prime minister. The parliament currently is unicameral. The judicial branch comprises a Supreme Court, a Constitutional Court, local courts and a Chief Prosecutor. But this choice does not seem to be satisfactory, mainly perhaps because it remains profoundly corrupt and does not lend consensual legitimacy to the system. And like other Muslim countries, who suffer from the same syndrome of illegitimacy, one of the possible choices may be Islam, if all other options continue to falter. In March 2002, in the southern district of Aksy, five people protesting the arbitrary arrest of an opposition politician were shot dead by police, sparking nationwide protests. President Akayev initiated a constitutional reform process which initially included the participation of a broad range of government, civil and social representatives in an open dialogue, leading to a February 2003 referendum marred by voting irregularities. The amendments to the constitution approved by the referendum resulted in stronger control by the president and weakened the parliament and the Constitutional Court. Parliamentary elections for a new, 75-seat unicameral legislature 239 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ were held on February 27 and March 13, 2005, but were widely viewed as corrupt. The subsequent protests led to the bloodless coup of March 24, after which Akayev, the 95% elected President and the darling President of the Academy of Science, had to flee the country and was replaced by acting president Kurmanbek Bakiyev as explained above Interim government leaders are developing a new governing structure for the country and working to resolve outstanding constitutional issues. On July 10, 2005, acting president Bakiyev won the presidential election in a landslide, with 88.9% of the vote, and was inaugurated on 14 August. However, initial public support for the new administration substantially declined in subsequent months as a result of its apparent inability to solve the corruption problems that have plagued the country since its independence from the Soviet Union, along with the murders of several members of parliament. Large-scale protests against president Bakiyev took place in Bishkek in April and November 2006, with opposition leaders accusing the president of failing to live up to his election promises to reform the country's constitution and transfer many of his presidential powers to parliament. On 3 February 2009, President Kurmanbek Bakiyev announced the imminent closure of the Manas Air Base, the only US military base remaining in Central Asia. The closure has to be approved by Parliament which it did 78-1 for the government-backed bill . This is sure to further deteriorate the process of democratization in Kyrgyzstan and to draw its government closer to the Russians, who pushed for the closure of the base in the first place. So, in return for a temporary gain in popularity in nationalist quarters, following the ousting of the Americans, and perhaps in regaining the favor of Russia’s aid, especially in the energy domain, the domestic situation is bound to aggravate, especially on account of the stark choice the country has to make between reversion to traditional autocratic rule which is now backed by Russia; continued attempts at democratization which was shyly tried before but never too successful, and is less likely now that the Americans are practically expelled; and the new avenue of Islamization, which is sure to be opposed by both the government in place and its Russian ally, but perhaps embraced out of despair from the existing system by some religious circles. The Islamic Option Admittedly, after 70 years of Soviet rule and many more years of Russian dominion, Kyrgyzstan, like the rest of Central Asia, does not seem likely to embrace the Islamic path. But one has to recall that Turkey too, after 70 years of secular rule since Ataturk, has since 2002 embarked on the Islamic destiny with the coming to power of Abdullah Gul and Teyyip Erdogan , the leaders of the Muslim largest party there. Even that did not erupt in one stroke, but was the fruit of evolution since the 1970s when Necmettin Erbakan headed the Islamic party which only gained plurality in the 1990s, and he formed a government which lasted only two years (1996-8) until dissolved by the military, who took the liberty to decide that it was not “secular” enough. But when, in December 2002, and again in 2006, the reconstituted Islamic party won the absolute majority in Parliament, there was no one to stop them. If it happened in Turkey, a member in NATO and a close ally of the Americans (at least until March 2003 when it refused, unlike Demirel and Ozal before it, to support the American onslaught on Iraq) and an aspirant to join the EU, how much more so for other Turkic entities in Central Asia, for whom Turkey has been a model to follow. 240 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Certainly, Tajikistan, which is of Iranian stock and has been under Iranian influence, maybe a more likely candidate for an Islamic upheaval than the other Turkic republics. But given the common border of both Tajikistan and Kyrgyzstan with the Ferghana Valley, acknowledged as the most fertile grounds of Muslim revivalism in Central Asia, and the little headway Bishkek has been making in terms of stabilizing and legitimizing its government in the eyes of its populace, one cannot discard the possibility that such an option might be taken up but competing Islamist factions. Muslim fundamentalism would run, in that case, counter the effort of democratization that the authorities in all Central Asian countries have vowed to pursue. Functionally, the notion of democracy in the West is tested by three criteria: first that the ultimate locus of power is a duly elected body, that is the Parliament, and not a dictator who can dissolve the elected body and rule by fiat; secondly, the opposition to government is legitimate, sit in Parlament and not in prison, and thirdly, when government changes by election , a smooth transition of power ensues, without a need for coups, for a President to run away. In most of the Islamic countries today, including those who claim to be democratic, or “democratizing, the head of state acts as the supreme ruler, using the Parliament as a rubber stamp. Oppositions, to the extend that they exist, are often excluded and sometimes punished, jailed or assassinated. Power is usually for life, as long as the ruler controls the military, though the country goes through the ritual of “elections” every so often in order to ratify a renewed validation of the dictator. The dictator usually succeeds himself, or if the regime is not absolute monarchy where rule is bequeathed to the next monarch, establishes “monarchical republics”, whereby the rule gpes from father to son, like in Syria, then in Iraq until Saddam was removed, and soon in Libya and Egypt. Conceptually, the West speaks of the people as the sovereign, and therefore as the source of legitimacy. In Islam, Allah is hailed as the only sovereign of the universe, and any attempt to impute sovereignty to people is branded as shirk, namely imparting divine qualities to anyone other than the Almighty. As this is blasphemy, radical Muslims do not recognize most governments in the Islamic world as legitimate. Even relatively moderate Turkey, whose government claims democratic legitimacy, has supported openly the Islamic government of Hamas in Gaza which is in opposition to the PLO regime which rules the Palestinians. The Muslim radicals are particularly incensed against Muslim monarchs, like those ruling Morocco, Saudi Arabia, Jordan, Kuweit and the Emirates, who dub themselves “sovereign”. For them, the only acceptable form of government is the ancient Caliphate where the Caliph was the Vicar of the Prophet, not a sovereign. Furthermore, in the Muslim belief system, Allah has already dispensed to humanity the most perfect code of law, the Holy Qur’an, which is the immutable base of shari’a law, and any attempt to supplement, let alone supplant it, is also blasphemous, because it pretends that human reasoning and legislation are superior to the divinely given law. When a Muslim refers to democracy he means rule by shura, an appointed or elected body, like the one in Saudi Arabia and the Upper House of the Egyptian Parliament, which are distinguished by their abiding with the Islamic legal system. The first successors of the Prophet, the Rashidun, had been elected by the shura, a council of pious elders, made up of the closest associates of the defunct Prophet. In the West, political consensus which is based on the social contract, is the fruit of political bargaining emanating from a give-and-take process between ethnic, political, religious, cultural and linguistic groups, or lobbies of particular interests, which recognize the relativity of truth and the need to balance various, at times 241 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ contradicting, interests. Muslim regimes , however, would have tremendous difficulties in compromising, because Truth for them is eternal and uncompromising and anchored in a demand for everything here and now. Since most regimes in the world of Islam arte considered un-Islamic, violence should be used against them. Existing regimes, normally resting on the military, are identified as enemies of Islam and associated with the West which, in their eyes, aims to undermine Islam by promoting permissiveness, promiscuity, corruption, pop culture and Westoxication, via the educational system and the media. All those countries possess lofty constitutions, which rulers often put aside to rule by fiat. Parliaments are “elected” but are subservient to the ruler. The frequency of divulging new constitutions gpes apace with the coups mounted by new rulers against their predecessors, and demonstrates the will of the ruler to have his own writ of legitimacy to cover his uncertain grip on power rather than fulfilling the country’s need for a basic iron-clad set of principles to restrict government. In the West, constitutions provide stability and predictability by their very continuity in the face of constant changes in government; in Muslim countries, constitutions are the expression of instability and unpredictability. Opposition may exist in such a regime, but only if it is “loyal” and does not cause “division”. When the opposition takes its duty seriously, it would be branded an “enemy of the people”, undermining the state and the regime, and treated accordingly. Regimes in such countries have a hard time to claim legitimacy. Since in practice they have either inherited monarchical power or have taken it by force, and knowing that the only legitimacy they can claim must be drawn from Islam, many of them have taken up Islamic titles : the Curator of the two Holy Places for the Saudi King, the Heir of the Prophet and the Guardian of the AQsa Mosque for the Jordanian Monarch. Even lawless and atheist dictator Saddam Hussein added during the 1991 Gulf War the Islamic war cry “Allah Akbar” to his national flag, to gain legitimacy for his regime. He also made his war against the Americans (the “new Crusaders”) a holy war, a new version of the war of the Believers against invading Unbelievers. Since other forms of legitimacy, like championing Arab nationalism in the times of Nasser, and Arab unity by the Ba’ath in both Syria and Iraq, have failed, return to Islam seems the safest way. AS long as Islamic opposition groups are confronting autocratic rulers, they speak for democracy and clamor for human rights. They are, therefore, often perceived as moderate, reasonable and operating within the system, so long as they do not use violence to attack or overthrow the regimes in place (e.g. the Muslim Brothers in Egypt or the Muslim movements in the West, or the more subdued Muslim parties in Central Asia). And when they do, they are ruthlessly suppressed, usually with the silent support of the West which fears such governments (Algeria, Jordan, Egypt, Saudi Arabia). A double contradiction develops in these countries as a result: the governments are furious against the West when it supports no-violent Islamic opposition groups which seek to remove their rulers by questioning their legitimacy and demanding democratization; at the same time these opposition groups themselves feel betrayed by the West for its failure to pursue the logic of democracy and to support their democratization drive by means of Islamic legitimacy (for example, the Algerian scenario). Giuselmo Ferrero, in his classic “On Democracy” (1940), perceived thatr legitimacy in the modern world stems from the democratic principle, a principle which can be manipulated fraudulently and create new sets of foreign and domestic policy problems. Ferrero had in mind totalitarian governments which sought legitimacy through a form called “revolutionary democracy”, like the kind of regime adopted by 242 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Marxism, Nazism, fascism, (or today’s Revolutionary Iran in the Islamic world, or the Taliban for the duration of their regime in Kabul, for that matter). But since these regimes are inherent distortions of the democratic principle, they can never acquire popular legitimacy, and resort to oppression to maintain themselves in power. This is, in many regards, the situation in Central Asia today, where the heirs of the autocratic regime of the Soviet Union perpetuate it under different forms and names. This is precisely their plight, because they can neither adopt Islamic regimes which would sweep them out of power, nor acquire legitimacy because they cannot subscribe to Ferrero’s democratic principle , which paradoxically, like in Algeria and the Palestinian Authority, brought the Muslim militants and the Hamas to power, and then would have banned it once established in government. The frequent change of constitutions in the Islamic world and the enthusiasm with which these changes are usually welcomed, are in themselves an indication of a mammoth misunderstanding in concepts and terminology. When a new ruler overthrows his predecessor, he also finds it necessary to wipe out the record of the latter’s accomplishments (de-Stalinization, de-Nasserization etc), together with the basic documents which had provided the ideological underpinnings of his rule. Sadat’s October Paper (1973) replaced Nasser’s similar personally drafted documents (the March 30 Announcement). In Kyrgyzstan, one of President Akayev’s first acts was to resign from the Soviet Communist Party and to sign with the rest of Central Asian countries the Commonwealth of Independent States. The masses never regard an existing constitution as a basic document protected by a Constitutional Court independent of the ruler, but as a legitimate declaratory program molded by the ruler and likely to be modified as the ruler lingers in power, or emasculated when the ruler thinks it necessary to disregard it, or totally discarded when he believes time has come to revitalize his rule, or altered and even abrogated by the succeeding dictator when he takes over. The exception to this rule are countries like Iran and Saudi Arabia, where shari’a law being supreme, the eternal and immutable law of Allah gives legitimacy to the rule, and there is therefore no need to change it. To achieve change to their tune, Muslim parties which aspire to take over power in their countries and worldwide, participate in the ”democratic game” , more specifically that part of it which would allow them to seize poer, by popular vote. Banned often from participating in elections as political organizations, in autocratic regimes like in Egypt, they focus on widespread welfare, educational, medical and social activities, in order to increase their appeal and at the same time expose the failure of their governments to provide the same services. They also provide exemplary leadership by immensely popular sheikhs who come from the people, live modestly with the masses and feel their daily concerns, in contrast to the corrupt illegitimate leaders who retrench themselves into their palaces and rely on brutal military force, These movements cry for elections as their only over to seize power, hopes backed by their recurrent successes when allowed to participate, but dashed when they are prevented from participating in the process or are oust from power, like the Taliban, by the enemies of Islamic legitimacy. Tentative Conclusions In view of the coalition between the rulers in place and their western supporters, some Islamic groups, like al-Qa’ida and the various Jihadi groups like Hamas Islamic Jihad and HIzbullah, are pressing for action here and now, through violence if 243 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ necessary, in order to seize power and undo the western collaboration with their own corrupt and illegitimate rulers. Sometimes, as it happened in Bosnia and Kosovo, and is likely to recur in Gaza and Lebanon, the West foolishly supports the Muslim militants and helps them come to power, falsely assuming to harness them to some sort of moderate pro-western orientation, but the strong pull of Iran on the one hand and Saudi Wahhabism on the other, seem to have the upper hand, if one judges by the increasing hatred towards America in those lands on the one hand, and the spreading influence of radical Islam both in Islamdom and in Western countries, notably Europe, north America and Australia. Violence in Islamic societies invariably has emanated either from the hopelessness of removing rulers who lack legitimacy but are sustained by the West, or from the frustration of winning elections through the ballots and being prevented from following up on their gains, again with Western connivance. Their disenchantment with the West feeds on disbelief and disarray. The West has cultivated and propagated the idea of substituting ballots for bullets, but allies itself with those who deprive the Muslim parties from showing their mettle in the ballot. Paradoxically, the Muslim parties clamor for the democratic process, and are ready to use violence to attain it, while the seemingly “democratizing” regimes in Islamdom are accused of suppressing it and of being the cause for violence. Conversely, when the West provides asylum to some of those Muslim leaders who are persecuted by the regimes that they seek to overrun at home, it is criticized by its allied regimes for professing one thing and doing another. The West ends up as the villain in the eyes of both government and its opposition in the land of Islam. Islamic groups cannot be shut off by oppression. They are accumulating popularity and power, paradoxically under the protective wings of the Western democracies which watch that their human rights are not trampled upon. But at the end, both the regimes in place and their Islamic opposition will turn against the West, the former, because in order to survive they must manifest their international Islamic solidarity, the latter due to their ideological commitment. Western societies have a hard time comprehending the “democratizing” process in Muslim countries. Elections there are widely reported in western media and commented upon by Western politicians as if they were describing elections in the Mid-West of America or in Yorkshire. Terms like “democracy”, “pluralism”, “multi-party elections”, “percentage points” and the like, have quite a different meaning when votes are rigged, parties banned from running, candidates banned or imprisoned, media controlled, candidates running unopposed, or “elected” by 98 % of the vote. The West has been conversing with Islamic movements in a language alien to Islam. There are 57 Islamic countries and none is democratic in the western sense. In those heralded as “democratic”, like Turkey, Pakistan and BanglaDesh, the army has intermittently but frequently interfered. So it is doubtful whether the democratic principle championed by Ferrero has truly been internalized and understood. Many of them truly believe that they are practicing democracy. Mubarak who run unopposed for six consecutive terms, and who continues to ban the Muslim Brothers from running as a party, claims that he is the paradigm of democracy; Pakistan would claim the same, in spite of the two military take-overs by Zia’- al-Haqq and Musharraf of recent memory, and the violence which accompanies the process; and even Turkey where Erbakan was banned by the military as recently as 1998. Therefore, we have all reasons to assume that Kyrgyzstan, like the rest of Muslim Central Asia , will continue to undergo an era of turbulence and of hesitation between various choices, albeit all under the slogan of democracy or 244 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ “democratization”: an autocratic regime as of old, despite the trappings of elections and governments which succeed themselves or are taken over by others. The current renewed rapprochement of Kyrgyzstan with Russia, may indicate that the so far erratic and unstable rule of the independent country has chosen to rely, as previously, on the altered and mollified Russian autocratic model, with many democratizing characteristics. But as in other Muslim lands, Islamic parties are waiting in the aisles for the government to succomb, so as to claim Muslim legitimacy to replace it, in the vein of other Islamic movements which clamor : “Islam is the Truth”, “Islam is the Solution”, “Islam is the Alternative”. Muslim parties do not promise a bed of roses, but they know that between their appeal to sweat and tears and the soothing, but false, pledge to peace and prosperity that the corrupt rulers emit, the former is far more attractive to the Muslim masses. 245 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ PERSON-CENTERED APPROACH: A MODE OF PEACEFUL COEXISTENCE OF DIFFERENT CIVILIZATIONS AND CULTURES Grigorios Mouladoudis* Introduction Globalization has very rapid changes and a great impact on plenty, diverse areas of the human functioning and everyday life. In the age we live all the involving parties have recognized that citizens of today need different types of knowledge and new, diverse skills in order to become citizens of the globalized village of tomorrow. Person-centered model’s principles Person-centered model’s acknowledges the importance of relationship as the basis for training (shesis in Greek means I have something in my hands; either from the other who has enriched me or the environment). So, peaceful coexistence and democratic citizenship training is a personal affair of each trainee and it’s outcomes depend on the dynamics of a series of relations: (a) between the trainee and herself, (b) between the trainee and the subject matter which is the substance of education, and (c) between the trainee and trainer. The mission of this orientation is based on the level of enhancement of the relationship to a genuine one. Person-centered model mainly influenced by the tenets of the humanistic, phenomenological psychology (Giorgi, 1995; Rogers, 1970; 1980; Spinelli, 1989; Wertz, 1992), and by the personalistic philosophical thought (Buber, 1965; Mounier, 1952). Encounter group The mean of creating contact between religious and political conflicted people is the encounter group. Inspired by the work of Carl Rogers (1902-1987), the American psychologist, activist and nominated for Peace Nobel Prize (1987) and the applications of his PCA, encounter group was designed to highlight dimensions of communication both theoretically and experientially in a safe psychosocial environment for the participants. In this climate, group members have the opportunity to develop their awareness and to improve their personal relations, through team work, discussions and experiential sessions. Small groups of people, who meet over a period of time with a sensitive leader, can develop the ability to meet persons of other religions or cultures rather their own, in genuine communication. The task of the group leader is the facilitation of each member’s effort for personal growth and realness, for this is called facilitator. He/she must have prior training and experience in the three basic attitudes of genuineness, empathic understanding and unconditional positive regard to the other; * Associate Prof. Dr. A.S.PE.T.E., (the only one University School in Greece on Teachers Education) School of Pedagogical and Technological Education, Department of Education, Greece 246 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ the last means acceptance, prizing, trust and respect for each member of the group. During the group sessions, facilitator communicates the above attitudes towards each participant (Rogers, 1970). Preconditions for the fulfillment of encounter groups, are the readiness and freedom of participants to express themselves genuinely until they know and trust indepth one another. The open expression leads to communication and communication leads to understanding. Understanding overcomes many obstacles and contributes to the growth of members. Personal relations that developed lead to positive actions and solving problems in a creative way. A fundamental aspect is that when one stands up for her own rights she will stand up for the others’ rights as well. Moreover, the relatedness is grasped in a profound sense and leads to peaceful problems resolution (Page & Berkow, 1994; Rogers, 1978). Initially, with the complete expression of aggressiveness among the members and it’s acceptance from facilitators - when it was even addressed to themselves aggressiveness was limited. The group as a whole start to realise how to handle it’s power. The members felt that they constitute parts of a flowing process and each one gradually developed the desire for attendance and initiatives. In the middle of the process, with trust, understanding and acceptance of other opinions, group dynamics begun to emerge. The recognition of common sentiments and experiences placed the foundations for the construction of community. The politically relevant effects are that group experiences increase the independence of participants who are more aware of their own values and evaluations. Persons tend to trust their inner feelings more and to take their needs as a guideline for their actions. Furthermore, these people discover others as persons, by understanding and accepting the differing cultural and religious beliefs and views of them (Merry, 1995; Rogers, 1978). This is what Person-centered model do: a. It is the proposal of relationship. It stresses the importance of the interhuman and interpersonal (and not facade) relation and its designation in a central factor of the changes in the trainee. b. training is supported in the releasing force and in the developing dynamics of genuine relationships between the trainer and the trainee. For this reason it deepens and researches the educative relationship, as well as the practiced dynamics of genuineness. c. It distinguishes the "communication" from the "relationship" and the "encounter". It considers as educative and exploitable the "relationship" and seeks a relational communication. There take place verbal and non-verbal, visible and invisible messages. A communication that is inspired by the sense of a "common place" or a "bond" that connects the participants. d. It spotlights and reveals in the field of Human Sciences the significance of "dynamics", a concept mainly of physics. Thus, is defended a training that from one point has direction, vision, beginnings, but from the other shapes the content, the methodology and its "rules" in dynamic interaction and relation with the human, natural, technical and social environment. As for its substance a bold and fighting education is created, and at the same time flexible and adapted to the trainee and to the conditions. In this framework, everything is placed under the responsible disposal and possibility of the trainee; the trainer keeps the essential, role of the facilitator of the trainee in the successful conduct of the learning that concerns her personally. 247 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ e. It gives priority in a training that nourishes the relationship with the genuine self, both for the trainee and the trainer. A training not of the behavior, but of the consciousness and freedom of the trainee. f. The "heart" of the trainer’s attitude is her dialogical ability. The "dialogue" is not only energy or a form of communicative process. It is most of all an attitude of the soul. Dialogical can be characterized the trainer that not only is proved a skillful operator of “dialogue’s” art, but is placed herself in the dynamic situation of a “dialogue” as co-researcher. Our personal “readiness” - as trainees - determines the quality and the effectiveness of a dialogue to a maximum degree. Readiness is a fruit both of our sociability and maturity, as well as of our intellectual culture. In this genuinely relational environment, the process to the new knowledge mutates into a process to the “strange” and in Communion (an intimate communication or interchange, the act of sharing or holding in common, thoughts or feelings) with the subject of the training. Furthermore, it stresses how important it is for the trainer to trust the trainee. Since then she can strengthen her autonomy and freedom. The person being the trainee needs to trust the trainer who has chooses and provides meaningful resources from her wider perspective and experience. The above make unnecessary every tendency of criticism and intervention in the trainee. In other words, her non-directional tendency is fixed. Of a special meaning are the basic qualities-elements of unconditional positive regard and empathic understanding. If the trainer communicates them within the context of her relation with the trainee, then true learning takes place: (a). Unconditional positive regard (acceptance, prizing, trust). This condition is the trainer’s fundamental respect and valuing of the trainee. And also the extent that the trainer finds herself experiencing a warm acceptance of each aspect of the trainee’s experience as being a part of that trainee. This specific non-possesive caring is not an easy task and requires a deep capacity from the trainer to accept the trainee as she is and not as the trainer wishes the trainee to be. Accepting a trainee never means denying the trainer’s own uniqueness, being extensively permissive or becoming indecisive. Instead, the trainer may still express at the same time her feelings whether positive or negative, but with regard for the trainee’s right to make judgments according to her internal valuing system. When the trainer establishes this warm and trusting climate for the trainer, the latter finds that she likes and trusts herself as well. (b). Empathic understanding. It is an active, and accurate process of the trainer seeking to hear the other’s private world, thoughts, feelings, and meanings, as if they were his/her own but without ever losing the ‘as if’ quality (Rogers, 1983). Empathic understanding is related to an endless attitude, full of sensitivity towards the experiencing and changing felt meanings of the other person. The trainer enters into the trainee’s frame of reference without prejudice and encourages the experiencing process which takes place within her, who then can more fully experience her own point of view and thus discover new meanings. She experiences the trainee’s world simultaneously from two sides: her own as well as the other's part. Also she is open to being changed by the trainee and tries to understand the meaning that the relationship has for the trainee, but never loses her own uniqueness. This process requires an intense, continuous and active attention to the trainee’s feelings with a constant checking with her for confirmation - in any way as possible - that she agrees with 248 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ trainer’s understanding. When the trainer faces life and sees through the eyes of the other, she does not stop to experience the relationship from her own side, but on the contrary she leads to a positive stimulation of the learning’s ongoing process. In this climate the trainee experiments, selects and acquires educative experiences of a unique value and maturity. Simultaneously, she has the possibility to shape up her democratic identity, through affiliation and the psycho-educational metabolism of the extraneous educative stimuli – that are admissible by her as useful or necessary – in familiar elements of her Being. The Person-centered model through a relationaldynamics process The Person-centered model is developed in three basic phases; the purpose of this training model is fulfilled when the trainee reaches the third phase. Initially, the trainer in order to correspond in the requirements of her role, owes to know and prepare the trainee. By this way the trainee accepts and develops the trainer’s offer. So, in the first phase the trainer observe the trainee’s search and “thirstiness” for completion and fullness. This need make her move out of herself towards the other, the strange. If the trainer has not the entire turn to the other, if she does not try to discover the other, she cannot move towards the trainee. If the trainee has not reached the existential feeling of the other, then she can not make herself a fruitful field of the relationship, because she does not have the required “readiness”, which is necessary for the democratic citizenship. In the second phase the trainee - due to the positive regard she feels for the trainer - is turned with favourable psychological disposition to everything that connects her with the trainer and new learning. The trainee - over the bridge of the developing relation with the trainer - goes to a personal contact with the acceptance; she can open her “gates” to knowledge without hesitation. Then, she will let the knowledge come selectively inside her and will let it operate according to her personal needs. By this way be educated and fortify her renewing identity. Finally, in the third phase, the trainee is strengthened by the warm relationship with the trainer. She can separate gradually from the trainer. She is capable to see the trainer realistically as a human being - and not as the "superman" - and can evaluate her in her real dimensions. The trainee can stand on her own shoes and “fly” self-reliant towards the acceptance of the Otherness, to which she is connected directly and definitely. She even dares to dispute persons or the knowledge itself. She expands her learning and potentialities in wider areas, as she is the only one responsible for her movements, she is self-educating. From now on the training is done and fulfilled. The trainer can withdraw without guilt and hesitation. The trainee comes to a state of selfknowledge and internal peace; then she can broaden the attitude of acceptance by herself and will not need the trainer anymore. The role of trainer is self-abolished and finished. 249 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Phase A: TRAINER’S ADAPTATION TO THE TRAINEE - PREPARATION (Climate of “frugality”, ease, joy and acceptance). 1 Trainer’s attention in her initial attitude towards the trainee. Relationships of respect, trust and responsible freedom. 2 Exploration and cultivation of the acceptance potentialities towards the Other. 3 Caring attitude for the trainee. Tentative estimation of her needs. 4 Τracing of trainee's interests. Provision of possibilities to reach them. 250 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Phase B: TRAINER FACILITATES THE TRAINEE'S EFFORTS TO CO-WALKING WITH THE OTHERNESS . 5 Facilitation of the trainee’s reaching to a situation of questioning and wondering. 8 The trainee discovers or synthesizes the knowledge she gained. 11 The trainee comes to a relationship with the attitude of acceptance due to the relationship that she has with the trainer. 6 Facilitation of the personal and free expression of the trainee: allowing the appearance and the confrontation of difficulties. 7 The trainee is motivated to plan her own project. 10 9 Trainee’s opportunities to call the trainer as a “technical” assistant or evaluator. If the trainee does not reach anywhere, the reason(s) searched at previous stages (3, 4 and especially 5,6,7). 12 The trainee is motivated and is guided to an experimental application in the social life and action of her new attitudes and learnings. By this way, she becomes social co-creator. 251 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Phase C: THE TRAINEE ACHIEVES AN ACCEPTANCE RELATION WITH THE OTHERNESS. THE TRAINER WITHDRAWS. 13 14 The trainer gradually withdraws from the trainee. Establishment of trainee’s acceptance relationship with the Otherness. 15 The trainer is available for the trainee, mainly as a “technical” assistant of the educational methodology. 16 17 18 19 The trainee is practiced in the study of the “art” of acceptance. The acceptance process is accompanied by evaluation of trainee’s progress; trainer and trainee do it together and after the trainee's request. The trainee feels secure and becomes completely independent. She creates and abandons the state of trainee. From now on, the trainer and the trainee are companions. 252 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Perspectives and possibilities for an effective implementation The Person-centered model aims to touch the heart and the soul of the trainee. We think that globalization and the new findings in psychology and sociology are supportive of this model. The obstacles are in the practical application of these views, due to the fact that (a) “western society has placed too much emphasis on the individual and self-interest” (Jarvis, 1995, 24), (b) mainly in the last two decades education becoming more vocationally oriented and subjugated to the demands of labour market (Jarvis, 2002), and (c) “… there are considerable pressures being exerted by governments to make education conform to market values - the values of transaction - while the values underlying education are those of interaction…” (Jarvis, 1995, 34). Person-centered model’s application is possible to an important degree, if we also think how much dynamic is released both by trainers and trainees. “Education must endeavour to resist the pressure being exerted upon it at the present time in Western society, since its interactive processes are more profound than those of a transaction in a market place” (Jarvis, 1995, 34). When trainees want to learn, they follow pathways of independent learning. The freedom of the relation that have been created, allows it to be used as a disposal of the trainee to cooperate with her trainer. ICT’s are available to facilitate both organization and community development, so that effective action is not diverted from its essential purpose by other factors. The Person-centered model may be used in a complementary manner both in trainees’ and trainers’ training. Their familiarity with a Relationaldynamics process will provide them with supplementary knowledge in an area in which they are under prepared, but is particularly important to their professional functioning. Furthermore, the fertile implementation of the Person-centered model, may permit a rich integration towards an intertwined, highly effective proposal, with an emphasis on the unique human being. Commentary Even though from the 1980s the world has entered to a new phase of globalization and there are various changes and achievements of the human sciences at the service of educational practice, the school was least affected by these new perceptions. Both then and nowadays the “power of inertness” seems too difficult to overcome. We think that the mentors concerned themselves with the working methods, ought to be inspired by the vision of a developed and more human-centered society. Our aim has been to contribute in the debate of the principles and practice of Human Rights in Education through the lens of the new globalized era we live. The proposal that was formulated in this paper, constitutes a prospect open to discussion and revision that is welcomed. 253 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ REFERENCES Buber, M. (1965). Between man and man. (R. G. Smith, Trans.). New York: Macmillan. Combs, A. (1988). Is there a future for humanistic or person-centered education? In C. B. Hansen, & F., Nell Roebuck, (Eds.), The person-centered approach in education (Special Issue). Person-Centered Review, 3 (1), 96-103. DeCarvalho, R. (1991). The humanistic paradigm in education. The Humanist Psychologist, 19(1), 88-104. Devonshire, C. & Kremer, J. (1980). Toward a Person-centered resolution of intercultural conflicts. Dortmund: P.A.D. Giorgi, A. (1995). Phenomenological psychology. In J.A. Smith, R. Harre, and L. van Hill, J. (1994). Person-Centred Approaches in Schools. Manchester: PCCS. Jarvis, P. (1995). Teachers and Trainees in Adult Education: Transaction or Moral Interaction? Studies in the Education of Adults, 27(1), 24-35. Jarvis, P. (2002) Globalisation, Citizenship and the Education of Adults in Contemporary European Society. Compare, 32(1), 5-19. McIlduff, E., & Coghlan, D. (1993). The Cross-Cultural Communication Workshops in Europe: Reflections and review. In McIlduff, Edward & Coghlan, David (Eds.), The personcentered approach and cross cultural communication: An international review, vol 2 (pp. 2134). Dublin, Ireland: Center for Cross-Cultural Comunication & Linz, Austria: Sandkorn. Merry, T. (1995). Invitation to person-centred psychology. London: Whurr. Mouladoudis, G. & Kosmopoulos, A. (2003). Relationaldynamics: A Greek reading of the person-centered learning and education. In D. Bower, (Εd.), Client-Centered/Person-Centered: Discovering the Self that One Truly Is (pp. 83-98). Νew York: iUniverse. Mounier, E. (1952). Personalism. (P. Mairet, Trans.). London: Routledge & K. Paul. Page, R. & Berkow, D. (1994). Creating Contact, Choosing Relationship: The Dynamics of Unstructured Group Therapy. The Jossey-Bass Social and Behavioral Science Series, University of Georgia: Athens. Richards, A., & Combs, A. (1992). Education and the humanistic challenge. In F J. Wertz (Ed.), The humanistic movement: Recovering the person in psychology (pp.256-273). New York: Gardner. Rogers, C. (1970). Εncounter groups. Μiddlesex: Penguin. Rogers, C. (1978). On personal power. New York: Delacorte. Rogers, C. (1980). A way of being. Boston: Houghton Mifflin. Rogers, C. (1983). Freedom to learn for the 80s (2nd ed.). Columbus: Charles Merrill. Spinelli, E. (1989). The interpreted world: An introduction to Phenomenological Psychology. London: Sage. Wertz, E J. (1992). (Ed.). The humanistic movement: Recovering the person in psychology. New York: Gardner. 254 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ TOPLUMDA MANEVİ DEĞERLER DİLİ Mehmet Ali Eroğlu* Değer Yargısı Bir milletin değerler yargısı onun kendi kimliğini ortaya koyan hususlardır. Sosyolojik tanımlama açısından değerler, bir milletin veya toplumun fertlerinin, oluşturmuş olduğu modellerin, hedeflerinin ve amaçların bir başka sosyo-kültürel olgularla önemliliklerini ölçmeye yarayan ölçütler demektir. Bir başka ifade ile "Değerler, bir inanç olması bakımından dünyanın belli bir kısmıyla ilgili algı, duygu ve bilgilerimizin bir bileşimidir(Güngör, 1998). Manevi değerler, kişinin gideceği yönü belirleyen pusulalardır. Ne giydiği, nerede yaşadığı, kiminle evleneceği, yaşamak için ne yaptığına kadar her şey maddi veya manevi değerlerin etkisindedir. Kısaca denilebilir ki toplumdaki fertlerin neleri yapıp, neleri yapmaması gerektiğini söyleyen de bunu toplumun içersinde dillendiren sözlü ve sözsüz iletişimi de bu değer yargıları sağlar (Robbins,1993). Manevi değerler toplumda var olan birlikteliğin temel taşlarındandır. Büyük ve köklü bir medeniyetin temsilcisi olmuş Müslüman Türk Milleti, özellikle İslamiyet'in kabulünün ardından daha güçlü bağlarla birbirine bağlanmıştır. 751 yılında Türkler’in İslam dini ile tanışmasına vesile olan, Talas Savaşı"ndan itibaren, İslâmiyet Maveraünnehr’de kalıcı hale gelmiş ve Türkler'in yaşadığı bu topraklarda kendi kemaliyetlerini tamamlama imkanı bulmuşlardır. Bölgeye adım atan Müslüman Araplar, Türklerin yüksek ahlaklarını, idarecilik ve savaştaki üstün meziyetlerini yakından tanıma imkanı bulmuşlardır. Müslüman Araplarla Türklerin birlikteliğin sonucunda, Türklerin İslamiyete girmesiyle kitleler halinde İslâm dinine geçen Türkler, iddia edilenlerin aksine hiçbir zorlama ile karşılaşmamışlardır: "Türkler, İslamiyet’i samimi olarak, kendi istekleriyle, hiçbir zorlama ve dış baskı olmaksızın kitle halinde kabul edince, tarihlerinin yeni bir devresine ayak basmış oluyorlardı. Türkler müslüman olmak suretiyle Türklüklerini kemale erdirmiş, adeta tamamlamışlardı." (Yılmaz Öztuna, Türk Tarihinden Yapraklar, s.47) Toplumdaki manevi değerlerin varlığı kitleleri bir birine daha sıkı bir bağ oluşturur. Manevi değerlerine sadık kalan bir millet de zaman zaman harici ve dahili siyasi - politik zorlamalardan az hasarla çıkmasını başarabilmiştir. Diğer taraftan dini ve milli bağları zayıf, hatta dinsiz toplumlar tarih sahnesinde çok kısa süreler boyunca yer alabilmişler ve zaman içinde asimile olup gitmişlerdir. Bu sosyolojik gerçek, tarih boyunca hep tekerrür etmiş ve dini bağları güçlü devletler varlıklarını sürdürebilirken, diğerleri kaos, kargaşa ve anarşi içinde yok olmuşlardır. Tarihin derin sayfaları bu tür toplumların varlıklarından bahsetmektedir. Orta Asya topraklarında 90 Yılların başlarında olan değişim, bu Coğrafyadaki toplumlarında; iktisadi, sosyal, siyasal, yapıda ciddi bir değişiklik getirmiştir. Tüm bu değişmelerle birlikte, toplumda her alanda yeni bir yapılanma ciddi olarak göze çarpmaktadır. Şüphesiz ki bu değişimlerden biri de; Manevi değerlere ait olgulardır. Devletler yeni bir yapılanmanın şartlarını yerine getirirken, toplum da kendi öz varlığına geri dönme veya ruh dünyalarında kalmış manevi değerleri dillendirmeye ve uygulama çabası içersindedir. Manevi değerlerde toplum tarafından sorgulanmaya geçmişe karşı olan özlemle birlikte kendine has havasını yakalama yoluna girmiştir. Toplumsal değerler, bir milletin kendisine sahip çıkan gelenek - görenek - adetlerin yıllar yılı * Fatih Üniversitesi Türk Dili Bölümü 255 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ oluşmasından müteşekkildir. Toplumun kendi arasında barış huzur ve sükûn içersinde birlikte yaşadığı, anlaşabildiği bir ortak toplumsal dildir. Bu dil ile toplum içersindeki fertler ve küçük gruplar sevinçlerini, üzüntülerini, heyecanlarını paylaşır. Manevi değerler ve medeniyet Bir toplumda medeniyetin oluşumunda, maddi unsurlar kadar millî ve manevî değerler de önemlidir. Devletlerin en önde gelen amacı kendisini oluşturan, varlığı onların varlığına bağlı olan bireylerin huzur ve mutluluğunu sağlamaktır. Bunu başarabilmesi için de insanın iç aleminde olan maddî ve manevî unsurlara önem vermek zorundadır. Bu hususta, maddî ve manevî cihetten tatmin edebilecek, toplumun hayatının idame etmesini sağlayacak maddi unsurlar yanında gelenek ve kültürüne uygun bir yönetime ihtiyaç vardır. Önemi hususlardan biri de şudur ki hiç ihmal edilmemeli ve gözden kaçırılmamalıdır; şüphesiz ki, maddi kalkınma önemlidir. Ancak maddî gelişme için yapılacak faaliyetler millî ve manevî değerler feda edilerek değil, tam aksine birbiriyle uzlaştırılarak gerçekleştirilmelidir. Toplum yapısına uygun, dil, din, âdet, gelenek, görenek ve kültürüne uygun çalışmalar yapılmalıdır. Toplumu maddî yönden kalkındırmayı amaçlayan projeler maddî kültür yanında özünü ve alt yapısının ruhunu manevi kültürden almalıdır. Örf ,adet, gelenek, görenek, din, dil, alile kurumu kutsal zamanlar, kutsal mekanlar, vatan, bayrak gibi toplumun benimsediği milli ve manevi değerlerin oluşturduğu kültür yapısının oluşumunda bir birinden ayrılmayan hatta iç içe olan, bir birini tamamlayan ortak değerlerdir. uzun zaman sürecinden sonra oluşan ve toplumun her bir ferdinde ruh aleminin oluşmasındaki bu değerler, milleti ve toplumu bir arada tutan ve onları birlikte yaşatarak mutlu ve huzurlu eden varlıklardır. Denilebilir ki; milli ve manevi değerler toplumlar için birer hayat kaynağıdır. Bu değerlerle mutlu bir dünyada hep birlikte ümitlerle huzur ve sükun içersinde yaşayacağımız bu fıtri yapının bozulmamasına çok büyük önem verilmesi gerekmektedir. Bu değerlerin kaybedilmemesi için toplumdaki her bir ferdin bir birine yardımcı ve destekçi olarak muhafaza etmeleri gerekmektedir. Milletler zaman zaman siyasi zorluklarla karşılaşır vatan tehlikede olur. Güçlükler her tarafı kapsar, çare tükenir. İşte bu aşamada keşfedilecek ruhlardaki cevher ortaya çıkacaktır. Bu hususu en iyi ifade eden ise, Cape Town’da yapılan 1999 Dünya Dinler Parlamentosuna bir konuşma yapan Nelson Mandela oldu: “Dünyanın karşı karşıya bulunduğu sorunları çözmeye çalışanlar, dinlerin ve moral değerlerin etkisini ve katkısından yararlanmadan bu sorunları çözmede başarılı olamayacaklardır. Bu nedenle, 21. yüzyıl dini ve manevi değerlerin yeniden keşfedildiği bir yüzyıl olacaktır.” Mandela bu sözünü bizzat kendi hayatını örnek göstererek destekliyor: “Bugün burada sizin huzurunuzdaysam, 28 yıllık hapishane ve işkenceler beni yok edemediyse bu aldığım dini eğitim ve inancımın bir sonucudur. İnsanoğlunun insanoğluna layık gördüğü en şiddetli zulüm ve işkenceler altında bile Tanrıya olan inancımı hiç kaybetmedim. Hiçbir şeyden yılmadan. Her türlü işkenceye katlandım. İnancım olmasaydı kesinlikle bu davayı kaybederdim. Böyle bir inanca sahip olmayan bir çok arkadaşımın bedenlerinden önce ruhlarının öldüğüne şahit oldum. Ayrıca şu noktayı da özellikle belirtmek istiyorum: Bizler hapishanede iken Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi dindar insanlar ve kuruluşlar bizi hiçbir zaman yalnız bırakmadı. Bizlere ellerinden geldiğince destek oldular. Dış dünyayla irtibatımızı sağladılar. Onların sayesinde hapishaneden eğitilmiş kişiler olarak çıktık.” (Özdemir, 2000) Yeryüzündeki mevcut medeniyetler ve özellikle Batı medeniyeti, beşeriyetin sosyal hayatında dayanak noktası olarak kuvveti kabul eder. Doğu medeniyetlerinden özellikle bizim üzerinde durduğumuz İslam medeniyeti ise, sosyal hayatta dayandığı esas nokta olarak kuvvet yerine hakkı kabul eder. Dayanak noktası kuvvet kabul edilen medeniyetin yaşandığı 256 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ toplumlarda görülecek olan en önemli netice hakka ve hukuka tecavüzdür. Yani kuvvetlinin zayıfın hak ve hukukuna tecavüz etmesidir. Bu tip olayların en acı misâllerini, günümüz medyasını takip ederseniz hâla günümüzde devam ettiğini göreceksiniz. Kuvvetli olduğunu iddia eden Orta Doğudaki ufak bir devletin yaptıklarına günümüzün güçlü medeniyet sahibi görünen devletlerin kıs kıs gülmeleri ve buna karşılık aynı dinin ve vatanın mensupları olan müslüman toplumlarının arasında azınlık gibi tarihe ve dine muhalif kavramlarla anarşi çıkaran eşkıyaya basan dileklerini iletmeleri, bu düstûrun acı meyveleridir. Halbuki bu Hak ve Hukuk mevzusunda medeniyetin değerlerini oluşturan ilk Örnek Hz. Ebubekir'in şu sözü ne güzel göstermektedir. Hz. Ebubekir'in halife olduktan sonra irad ettiği ilk hutbede belirttiği "Benim katımda en kuvvetliniz, hakkını zâlimden alıncaya kadar mazlum ve haklı olanınızdır. En zayıfınız ise, mazlumun hakkını kendisinden alıncaya kadar zâlim ve haksız olanınızdır" (İbn-i Hişam 1985) Karşılıklı ilişkilerde öncelik olarak nihaî hedef dilinin toplum içersindeki uygulamalarına bakacak olursak örnekler bize toplumun manevi değerlerini net bir şekilde ortaya koyacaktır. Batı medeniyetinde manevi değerlerinin yerini menfaate yönelik çıkar ilişkileri almıştır. Eğer menfaat söz konusu değilse toplamda insan ilişkileri nerede ise minimum şekilde devam etmektedir. Toplumumuzda ise hedef menfaat yerine rizâ-i ilâhi ve faziletli yaşamayı esas kabul eder. Yeryüzündeki varlıklar, nimetler ve menfaatler, bütün insanlığın arzularına kifayet etmediğinden, menfaat üzerine kavgalar huzursuzluklar çıkmasından başka bir şey göremezsiniz. Buna kendi yaşadığımız toplumlardan da örnekler görebiliriz belki ama Prof. Dr. Akgündüz hocanın anlattığı Almanya'dan anlattığı ile bizzat şahidi olduğum Dağıstan'dan misalle iki farklı toplumu ortaya koyacaktır. ve bize bir manevi değerler dilinin toplamda nasıl iletişim sağladığı hakkında bir fikir verecektir. "Almanya'da lisan öğrenimi yapan bir arkadaşım, ev taşıdıklarından dolayı gün boyu yoruldukları ve aynı zamanda acıktıkları bir anda, kapı komşuları olan yaşlı bayanın kapıyı çaldığını ve açınca içinde taze çilekler bulunan tabağı gördüğünde heyecanlandığını ifade ettikten sonra, Avrupa medeniyetinin insanlara yerleştirdiği menfaat esasını yansıtan kadına ait şu cümleyle şok olduğunu yana yakıla anlatmıştı: Kadın içinde beş çilek bulunan tabağı uzattıktan sonra dedi ki: "Ali Bey, yoruldunuz, bu çileği alınız yiyiniz; çarşıya çıkınca alıp iade edersiniz." (Akgündüz 1990) Bunun aksine, nihaî hedefi fazilet ve rızay-ı ilâhi üzerine bina edilmiş İslâm medeniyetinin bu düsturunun neticesinde, insanlar arasında tesânüd, yabancı görülmüş birine destek verme onun gönlünü hoş etme ve bu hoşnutluktan zevk alma bir hayat tarzı olmuş insanlar bu şekilde iletişimlerini gayr-i ihtiyari olarak bir yaşam tarzı oluşturmuş. Belki de farkında olmadan insan ilişkileri bunun üzerine devam edip gitmektedir. 1995 yılı henüz eğitim dönemi başlamış değil. Uygun bir fırsat olduğunu düşünerek, 36 çeşit milletin yıllar boyu bir arada yaşadığı 80 bin kadar nüfuslu şirin bir şehir olan Derbent'de yaşıyoruz. çevremizi tanıyalım farklı yerlerde derslerden önce farklı kişilerle tanışalım diye bir kaç arkadaş geziyoruz. Her nereye gitti isek bizim yöre halkından olmadığımızı anlarlar ve mutlaka ikramda bulunmak isterler hatta oldukça da zorlardı. O kadar ki bir kaç sefer şöylesi olayla karşılaşmışızdır. Kıyıda köşede bir şaşlıkcı denilen derme-çatma restoranlarda yemek yedikten sonra sıra ücret ödemeye gelince siz konaksınız sizden para almayız diyerek bir duruş sergiler. Biz ise bir şekilde yemeğin ücretini öğrenir ve ısrarla ödeme yapardık. Orda biz bir yabancıyız ve maddi durumumuzda her durumda onlardan çok daha iyi olduğu belirgindir ama o insanlar bunu Turist gelmiş daha fazla mefaatlenelim telaşında değillerdir. Bu durum 642-652 yıllarında Emevi halifesi Abdulmelik zamanında Ebu Mesleme komutasında bu topraklara tanıştırılan bir medeniyetin halk tarafından günümüze kadar olan yansımasından başka bir şey değildir. Zira Kur'ân bu düstura "Zaruri ihtiyaçları bulunsa bile, kardeşlerinin nefislerini kendi nefislerine tercih ederler" (Haşr, 9 ) buyurarak dikkat çekmektedir. Aynı zamanda İslam medeniyetinin kurucuları olarak kabul edilen sahabelerin 257 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ bu mânâyı yaşatan "i-sâr" hasletleri de dilden dile dolaşmaktadır. Toplumda oluşturulan manevi değerlerden olan Rıza-i ilahi dili toplumda fertler arası cidali, kavgayı çıkar çatışmasını kıt kaynakların zor paylaşılması yerine kendi nefsini bir başkasına tercih ederek esas beklentiyi mülkün esas sahibinden talep etmektedir. Hayat bir mücadeledir. mücadeleyi kazanan hayatta kalır, mutlu olur, huzur bulur. Bir medeniyet ki düşünce üzerine kurulmuş. toplumdaki, her bir ferdin bir diğeri ile cidali. Kişinin emsaline üstünlük sağmalası tek hedefidir. Dost yoktur. Çıkar işbirliği vardır. Karşılıklı menfaatleşme vardır. Menfaat bittiği an veya karşılıklı işbirliğinden biri zayıfladığı an onun iyi ilişkileri de bitmiştir. Bunun örnekleri batı tarzı toplumunda ortadadır. Aile bireylerinin birlikte yaşam süreleri oldukça kısadır. Eşlerin bir birbirlerine tahammülleri oldukça zaman olarak oldukça kısadır. Tahammülsüzlük katlanılamaz diye kabul edilince artık fertler yalnızlaşmıştır. Birbirinden çekinen bireyler dost yaşantısını aile hayatına tercih etmektedirler. Çocuklar 18 yaşını dört gözle beklemekte ve bağımsızlık arzusu ile yanıp tutuşmaktadır. Evlat kendi menfaati için artık buna menfaat denmesi de zordur. Kendi zevki ve hevâsatı için kendi varlığının mücadelesini verdiğini sanarak tüm değerlerini birer birer yıkma yolundadır. Babasının mirasını daha hayata iken çarçur etmenin peşine girer. Çevresinde kendini ispat etme varlığını üstün hale getirmek için ciddi mücadele vermek ister. Halbuki, incelediğimiz toplumda toplumumuzda hayat bir mücadeledir yaklaşımı tam aksi bir ifade ile Hayat bir muavenedir şekline dönüşür. Toplumda bu muavenet dillendirilir. Amerika'da anlatılır; Manhattan gibi insan yoğunluğunun çok olduğu yerde herhangi bir kimse bir şekilde bir yol kenarında veya cadde ortasında çok zor durumda yaralı bir vaziyette perişan bir haldedir kimse onunla ilgilenmez. İlgilenirse başına geleceğini bilemez ve endişelenir. Ona yardım edecek bir görevli vardır ve hiç kimse görevlinin işine karışmak istemez. Yardım etmeye kalktığında ya sigorta şirketinden ya da emniyet güçlerinden hesaba çekilecektir. Riski göze alamaz ve oracıktan uzaklaşmanın yolunu arar. Halbuki daha yeni denecek kadar ve yozlaşmanın da en fazla olduğu mega kentlerimizden İstanbul'da 2008, 27 Temmuz'da bir hadise ile sarsıldı. Güngören 21.45'de 10 dk ara ile peş peşe iki patlama oldu. Birinci patlamadan sonra herkes sanki yardım seferberliğine koştu hiç kimsenin aklından bu işin bir uzmanı var. onlar gelsin işe sahip çıksın gelmiyordu. kim elinden bir fayda gelir onun peşindedir. Medyanın insanımız meraklıdır. Orda ne olmuş, onu merak etmeye seyirciliğe gidiyor şeklindeki marjinal yorumlar toplumumuzun var olan yardımseverlik ve eğer bir problem varsa buna menfaat gözetmeksizin sahip çıkmasıdır. Burada verdiğim örnek tek değildir canı pahasına yapılan yardım severlik hakkın rızasını gözetme asıl beklentiyi yardım ve destek verilenin gözünün ışıltısında görmedir. Yaptığı tüm güzellikleri de büyük bir mütevazilikle yaparak kendini ön plana çıkarma ve bunu bir gurur meselesi haline getirme hemen hemen hiç aklından geçirmez. Günümüz değer yargıları içersinde sınırsız hevesata sonsuz yöneliş söz konusudur. Halbuki kaynaklar kıt ihtiyaçlar sonsuz gerçeği ekonomik dilde en önemli ve en temel kaidelerden biridir. Hal böyleyken meşru gayr-ı meşru ayrımı yapmadan tüm arzu ve isteklerini yerine getirmek için sonsuz caba sarf etmek ve bunu elde etmek için de her şeyi mubah görmek batı medeniyetinin bir yaklaşımıdır. İslami değerlerin topluma kazandırdığı meşru gayr-ı meşru ayrımın yanında bir de toplum içersindeki farklı statüdeki fertlerin de durumunu gözetmeyi, kollamayı önemser hale getirmiştir. Ben merkezli israf toplumunun değer yargılarına bir kimlik ve toplumda fertlerin bir birini daha iyi anlamaları anlamında onların hal ve yaşantısından haberdar olma prensibi getirir. " Komşusu aç iken tok yatan bizden değildir." ( Sefinet'ul Bihar ) kaidesi toplum fertleri içersinde çevresine karşı duyarlı olmayı, bir diğerini önemsemeyi bir ahlak haline getirir. 258 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Ticari hayatta manevi değerler. Batı medeniyetinin ticari değer yargılarında ahilik müessesesi gibi bir yapılanma yoktur, lonca teşkilatları vardır. Batı medeniyetini tesis ederken her türlü yapılanmada olduğu gibi ticari hayatını dini tavırdan soyutlamış, ve örgütlenmesini din dışında gerçekleştirmiştir. Oysa toplumumuzda Ahi teşkilatı manevi iktisadi kurumsallaşmanın adıdır. Yıkıntıların çalkantıların olduğu on üçüncü yüzyıl Anadolu’suna baktığımızda umut ve umutsuzluk iç içedir. Nitekim bu dönemde tarihin gel gitleri olan bir dönemi yaşıyordu. Moğollarla Bizanslılar arasında kıyasıya mücadeleler umudu umutsuzluğa dönüştürmüş, gel-git (medcezir) manzaraları sıkça görülür hal almıştır. Tam bu zamanda da günümüzde olduğu gibi bir ruh hamlesi devreye girmeliydi, girdi de. Malumu olduğu üzere Horasan Erenlerin yetiştirdiği Mevlana, Yunus, Hacı Bektaş-i Veliler Anadolu’nun yeni kalp ustalarıdır. Kimi kaynaklara göre Ahilik, Moğol istilaları ile birlikte ve bu zor şartlardan dolayı 12. ve 13. yüzyıllarda, Türkistan, Buhara, Semerkand, Taşkent, Merv gibi yerlerde kurumsallaşmış olan Ahilik yapısı Horasan üzerinde Anadolu’ya hicret eden esnaf ve sanatkârlar tarafından kurulan, ağırlıkla İslam ile manevi değerler ile mücehhez olmuş Türk kültürüne ve yaşam felsefesine da-yanan, Anadolu Türklerinin sosyal hayatına olduğu kadar ekonomik yaşantılarına da katkılarda bulunmuştur. Ticari ve sanata dayalı meslek hayatlarında önemli rol oynamıştır. Onları göçebe hayattan yerleşik hayata geçişi hızlandıran bir meslek kuruluş olmuştur.(ÇAĞATAY, 1981) Ahiliğin kökeni hususunda diğer bir görüş de Abbasi Halifesi Nasır Lidinillah’ın (1180–1225) kurduğu fütüvvet teşkilatına dayanır. (Gülçiçek, 2006 ) Anadolu’da Ahilik Horasan Erenlerinden esinlendiği ruhla bütünleşerek ticari ve ahlaki yapıda başarıya ulaşmıştır. Ahilik bir meslek edindinme ve edindirme teşkilatın ötesinde bir terbiye ocağı, bir sivil meslek örgütlenmesi, aynı zamanda manevi olarak ahlakın tasavfi ettiği bir Erenler ocağıdır. Mesleki örgüt olan Ahiliğin banisi Ahi Evran’ın çocukluğu ve ilk tahsil devresi, memleketi olan Azerbaycan’da geçmiş, gençliğinde Horasan ve Maveraünnehir’e giderek o yörede büyük üstatlardan ders aldı. Herat’ta zamanın en büyük âlimlerinden olan Fahruddîn-i Râzî’nin derslerine devam etti. Ahi Evran,625 (1227-28) yılından sonra muhtemelen Sultan I. Alâaddîn Keykubad’ın (saltanatı 618-634 / 1221 -1237) isteği ile Konya’ya yerleşti. Burada hem sanatını icra ediyor, hem de müderrislik yapıyordu. Kendisi de Debbağlık yaparak, Ahilik müessesesini kurmuş. Bir çok şehir ve kasabada teşkilâtlanmasını sağlamıştır. Ahi Evran-ı Velî, tarih boyunca debbağların pîri ve 32 çeşit esnaf ve sanatkâr zümresinin lideri olarak kabul edilmiştir. (Köksal, 2006). Bu mesleki teşkilat kendine ait bir takım değerler ve yargılar benimsemişti aslında bu değerlerin tamamı medeniyeti oluşturan İslam ahlak düzeninin iş ahlakına uyarlamasından ibarettir. Katılım için bir takım temel prensipler belirlenmiş belki bu prensiplerin tamamı birer kaide olarak başdan beri var olan değildir. Daha sonraları bunlar benimsenmiş yazılı hale getirilmiş vaz edilmiş prensipler olabilir. Bir kaç tanesini zikrettiğimizde göreceksiniz ki, zaten mesleki bir yapının içerisinde olamayan toplumdaki fertlerin bile hayatında olan ve yaşamının bir parçası olan hasletlerdir. - İşinde ve hayatında, kin, çekememezlik ve dedikodudan kaçınmak, - Ahdinde, sözünde ve sevgisinde vefalı olmak, - Şevkatli, merhametli, adaletli, faziletli, iffetli ve dürüst olmak, - Cömertlik, ikram ve kerem sahibi olmak, - Küçüklere sevgi, büyüklere karşı edepli ve saygılı olmak, - Hataları yüze vurmamak, - Dost ve arkadaşlara tatlı sözlü, samimi, güler yüzlü ve güvenilir olmak, - Gelmeyene gitmek, dost ve akrabayı ziyaret etmek, 259 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ - Herkese iyilik yapmak, iyiliklerini istemek, - Yapılan iyilik ve yardımı başa kakmamak, - Hakka, hukuka, hak ölçüsüne riayet etmek, - Daima iyi komşulukta bulunmak, komşunun eza ve cahilliğine sabretmek, - Hata ve kusurları daima kendi nefsinde aramak, - Fakirlerle dostluktan, oturup kalkmaktan şeref duymak, - Zenginlere, zenginliğinden dolayı itibardan kaçınmak, - Emri altındakileri ve hizmetindekileri korumak ve gözetmek, - İçi, dışı, özü, sözü bir olmak, - Belâ ve kötülüklere sabır ve tahammüllü olmak, - İnanç ve ibadetlerinde samimi olmak, - Yapılan iyilik ve hayırda hakkın hoşnutluğundan başka bir şey gözetmemek, - Örf, adet ve törelere uymak, - Sır tutmak, sırları açığa vurmamak, - Aza kanaat, çoğa şükür ederek dağıtmak, - Feragat ve fedakârlığı daima kendi nefsinden yapmak. ( Çalışkan, 1993) Batı medeniyetinde rekabetin esas alındığı ve işbirliklerinin menfaat ve çıkar üzerine kurulduğu bilindiğine göre yukarda temel esaslarını gördüğümüz ticari hayattaki yapılanmada öncelik sosyal yapıya verilir. Nefis hesabı, menfaat, çıkar gibi hususlar yok edilmeye çalışılmıştır. Feragat ve fedakarlık kendi nefsinden kendi şahsi hesabından yapma temel ilkedir. Batı yaklaşımında ise kurumsal kişilikten kamu menfaatinden fedakarlık yaparak toplumun diğer fertlerini koruyup gözetme esası vardır. Emri altındakileri koruyup gözetme mesleki yeterliliğini tamamlatıp yine aynı çevrede bir iş sahibi olabilmesi için maddi destekler, sermayesinin yetmediği yerde tüm yapılabilecek manevi desteği de yine ustası ve mensubu olduğu kuruluş tarafından sağlanır. Bununla da yetinilmez toplumdaki değer yargıları o kadar yaygınlaşmıştır ki kendisi siftah etti ise komşusu siftah bekliyorsa gelen müşteriyi komşusuna yönlendirmesi âdiyattan bir davranıştır. Zaten çarşı pazar yapılanması Batı yaklaşımından çok uzak rekabete çok açık halkı gözetip sosyal hayatın en muktesit en kaliteli en verimli olması için oluşturulmuştur. Benzer meslek erbabı hemen hemen aynı mekanları kullanır. Müşteri satılan mallar içersinde kaliteyi ve makul fiyatı kendisi bizzat tespit eder. Satıcı toplumun yararına komşuları ile muavenet içersinde ve Ahilik temel esaslarda belirtildiği gibi ticaretini yapar. Toplumda fertlerin birbirlerine karşı saygı, sevgi ve hürmet hissi ahlak haline gelmiştir. Saygıdan ve hürmetten bir menfaat beklentisi olmadığı her halinden bellidir. Evhadüddini Kirmanî, Fahrüddini Irakî, Necmedini Dâye, Muhyiddini Arabî Sadreddini Konevî, Müeyyeddin el Cendî ve Sadeddini Ferganî gibi mutasavvıfların toplum içersinde irili ufaklı cemaat ve cemiyetler teşkil ederek toplumun ahlaki değer yargılarını oluşturmuşlardır. Toplum içersinde sevginin, muhabbetin, saygının hürmetin toplumun ruhunda bir ahlak olarak kazanmasını sağlamışlardır . Bu tür tasavvuf büyükleri kurdukları silsilevi sistemle; kurucularının ismini alan, Mevlevîlik, Bektaşîlik, Ekberîlik, Yesevîlik, Halvetîlik, Kalenderîlik, Kübrevîlik, Evhadîlik ve Babaîlik gibi tasavvufî cereyanlar olarak günümüzde de bilinmektedir. (Köprülü, 1976) Ehl-i Kâmil, Mürşidan olan toplumun saygı ve hürmette kusur etmediği bu yüce kişiler toplumun bulundukları mekanları sevdirme sahiplendirme adına onları şevklendirmede de büyük gayret sarf etmişlerdir. Bugün şehirlerimizde belediye hizmetlerini kolaylaştırma ve beldeye sahip çıkma adına bin bir türlü metot icat edilerek türlü türlü tanıtımlar yapılarak 260 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ insanların yaşadığı beldenin temizliği korunması yücelmesi sağlanmaya çalışılmaktadır fakat yine de toplumdaki fertlerin yeterince sahip çıkamamasından ötürüdür ki, devlet imkanları halkın sahipliğine yeterli gelmemektedir. Mesela Kütahya’da Mevleviliğin, daha Sultan Veled (Öl:1312) zamanından itibaren yayılmaya başladığı görülmektedir. Sultan Veled oradaki müritlerinin beldeye sahipliğini de teşvik edecek ayni zamanda bu beldeye olan hayranlığını Farsça divanındaki bir gazelinde şöyle dile getirmektedir (Uzluk, 1969:74): Kütahya gibi bir şehir olmaz, ne mutlu orada bir ay oturan kimseye. Saadeti yâr olup da iki ay oturacak olan bir kimse hadsiz hesapsız istifade eder. Bu şehir bir güneş gibidir, her tarafı yüz (vecih) dür, ki onun yüzünün arkası, karanlığı yoktur. Letâfet de cennete benzer Yarabbi Ona eziyet ve kahır gönderme. Hiç tatlı bir güzele, kusuru olmadığı halde, bir kimse zehirli bir şerbet içirir mi? Onun her köşesi bir bağ ve bahçedir, Onun her tarafından bir pınar ve nehir akmaktadır. Onun duvar içine alınmış, muhafaza olunmuş endamlı güzel bir kalesi vardır ki, onun gibisini dehirde hiç kimse görmemiştir. Böyle güzel şehre bin Herat, bin Merv ve Ehr beldesi feda olsun. Veled’e Onun güzelliği belli olunca herkesin yanında onun övgüsünü açıkça söylemektedir. Kütahya’ya, Sultan Veled zamanında başlayan bu ilgi, kendisinden sonra çelebilik makamına geçen Ulu Ârif Çelebi döneminde daha da artarak devam etmiştir.(Sümer, 1973) Sonuç Bir milleti var eden ve onu sonsuza kadar yaşatacak olan onun değerleridir. Değerlerini kaybeden toplumların milli kimliklerini de kaybettiklerini tarih bize göstermektedir. Dünyada bunun en acı örneklerini verenlerden bir topluluk da yine Türklerdir. Örneğin; Manevi değer yargılarına yeterince sahip çıkmayan veya çıkamayan bazı topluluklar hem kendi öz benliklerini hem de kendi milli kimliklerini kaybetmişlerdir. Orta Asya’da Çinlilerin, Rusların, İran’da Farsların, Arabistan’da Arapların Avrupa’da çeşitli kavimlerin kültürlerini benimseyerek yok olup gitmişlerdir. Avrupa’da Peçenekler ve Atilla’nın torunları artık bugün yoktur. Anadolu’da yaşayan Türkler bin yıldır Anadolu’da varlıklarını sürdürmektedirler. Orta Asya’da ise uzun bir süre Sovyet yönetimi altında kalan Kırgız, Kazak, Özbek, Türkmen, Azeri, Bu gün manevi değer yargılarının bir birine çok benzer olmasına rağmen Türk kimliğinden daha ziyade mevcut devlet isimleri ile anılmalarını tercih etmektedirler. Batı kültür emperyalizmi ve ve onun temsilcileri Türklere o kadar düşmandırlar ki, Türklerin adını bile kullanmalarına tahammülleri yoktur. Çünkü son günlerde bunlar, “Türk” değil de “Türkiyeli”, " Kazak", "Kırgız","Özbek", " Türkmen" vs diyelim demektedirler. Araba Arap, Fransız’a Fransız, Alman’a Alman, İngiliz’e İngiliz denecek sadece Türk’e Türk denmesi kabullenilememektedir. Türk düşmanları ve onun yerli temsilcileri en çok Türk’ün dilini hedef seçmişlerdir. Dil giderse diğer bütün kültür öğeleri de yok olur. Bundaki amaç, bir toplumun maddi manevi değerlerinden koparılmasıdır. Kültür emperyalizmi yabancı dilde eğitim yapılmasını sağlayarak yabancı dil öğrenmeyi bir araç olmaktan çıkarıp bir amaç haline getirmiştir. Dolayısıyla bir toplumu kendi öz değerlerinden uzak tutmanın yolunu bu şekilde gözmüş amaç araç kargaşası ve hedef saptırılması yapılmıştır. Manevi değer yargıları temel itibariyle İslam'ın temel esaslarından alınmakla birlikte, 261 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ toplumda var olan manevi değerleri, Ahiliğin yazılı kaynaklarından olan Fütüvvetnamelerde Türk ahlaki değerleri şöyle sıralanmıştır: Doğruluk, cömertlik, dostluk, sadakat, kanaat, takva, tefekkür, vefa, ilim, amel, sabır, ihlâs, sır saklamak, yalan söylememek, zina yapmamak, hırsızlık etmemek, hoca ve büyüklere saygı, insaf etmek, ayıbı örtmek, çiğ söz söylememek, kötü söze cevap vermemek, herkese iyilik yapmak, misafir sevmek, din farkı gözetmeden bütün insanları sevmek, herkesi bir görüp, kendini herkesten aşağı görmek (Arslanoğlu, 1997). Bunlar hemen hemen tüm dinler ve toplumlarda sevilen kabul edilen değer yargılarıdır. Önemli olan söz konusu değer yargılarına, toplumun tüm fertleri içersinde evrensel bir dil kullanarak sözlü veya sözsüz birbirleri ile sürekli iletişim halinde olup manevi yapısını koruması. Neslin devamını kendi öz benliğine sahip olarak devamının sağlanmasıdır. KAYNAKÇA 1. Akgündüz, Ahmet İslâm'ın Getirdiği Medeniyet Anlayışı ve Asrımızın Buna Duyduğu İhtiyaç, Sızıntı, Haziran 1990 Sayı :137 s. 23 2. Arslanoğlu, İbrahim. Yazarı Belli Olmayan Bir Fütüvvetname, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997. 3. ÇAĞATAY, N. 1981: II vd. 4. Çalışkan, Y., İkiz, M.L., Kültür, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, Ankara 1993, s. 21-23. 5. El-Haşr, 9. Kur'ân-i Kerim, 6. Gülçiçek, Ali Duran 2006, Hacıbektaşlılar, "Ahi Evren Veli ve Ahi Kurumlarının Alevilik - Bektaşilik'le İlişkileri " 7. Güngör, Erol. İslam’ın Bugünkü Meseleleri, İstanbul, Ötüken Yayını, 1981, (16) 8. İbn Hişam, İslam Tarihi Sireti İbn Hişam, Çev.: Hasan Ege, Kahraman Yay., İstanbul 1985, c. IV, sh. 341. 9. KÖKSAL, Doç. Dr. M. Fatih, Ahi Evran ve Ahilik, Kırşehir Valiliği Yayını, 2006 10. Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, (3. baskı), Ankara: T.T.K. Yay 11. ÖZDEMİR, İbrahim, 21. Yüzyıla Girerken Din ve Manevi Değerler, Köprü 69, Kış 2000, s. 20-24 12. Robbins, Anthony. Sınırsız Güç, Çev: Mehmet Değirmenci, İstanbul, İnkılap Kitapevi Yayını, 1993. 13. Sefinet’ul-Bihar, c. 1, s. 192 14. Sümer, F. (1973). “Mevlânâ ve Oğullarının Türkmen Beyleri İle Münâsebetleri”, Uluslararası Mevlânâ Semineri : 42-53 15. Uzluk, F. N. (1969). “Germiyanoğlu Yakub II. Bey’in Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, VIII: 71-113. 16. 6 Zaman 2008, 28 Temmuz 262 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ İNSANLIĞIN KAZANIMLARI YA DA MEDENİYET Arzu Gündüzhev* Tarihsel Arkaplan İnsanlık, bir eşi daha yaşanmamış bir maceranın içinde hayat sürmektedir. Uygarlık macerası… Bu macerada insan hem etken hem edilgen konumda. Kimi zaman insan medeniyeti şekillendirmiş, kimi zaman medeniyet insanı. Tarihçiler, insanlık tarihinin iki milyon belki üç milyon yıl öncesine dayandığını söylemektedir. Yazılı tarihimiz ise iki milyona nispeten dakika sayılabilecek kadar bir zamanı kapsar: 6000 yıl. 6000 yıllık tarihin ve medeniyetin, ilk mensupları, konukları da diyebiliriz, Sümerlerdir. Sümerler medeniyetin temelini oluşturan yazıyı ilk kullanan topluluktur. İlk siyasi yapılanmalar da Sümerlerle başlar. İlk hukuk kuralları da. Gelişmiş ticaret hayatı Sümerleri ekonomi alanında da öne çıkarmıştır. Matematik sayı sistemini uygulayan Sümerler, “Ziggurat” adını verdikleri kulelerle uzayı da gözlemlemişlerdir.311 Zannedildiği gibi ilkçağ medeniyetleri ilkel ve teknik yönden geri değildi. Pi sayısını bulan Mısırlılar hayatlarını Nil Nehri’nin yükselip alçalmasına göre düzenledikleri için geometri, matematik ve astronomide ilerlemişlerdir. Nil Nehri’nin taşma zamanlarını tespit edebilmek amacıyla kurdukları rasathanelerde Ay ve Güneş tutulması zamanlarını tespit etmişlerdir. Güneş yılı esasına dayalı ilk takvimi Mısırlılar kullanmıştır. Romalılar, Mısırlılardan aldıkları bu takvimi geliştirerek bugün kullandığımız Gregoryen Takvimini oluşturdular. Kimya ve eczacılıkta da iyi olan Mısırlılar özellikle Tıp alanında insanlık için önemli ilerlemeler kaydetmişlerdir. Mısırlıların ne kadar gelişmiş tekniklere sahip olduğunu bilgisayar çağında olunmasına ve ileri teknolojiye sahip olunmasına rağmen Mısırlıların inşa ettikleri Piramitlerin sırrının hala çözülememiş olması göstermektedir. Orta Amerika’da yer alan Mayalar da Mısır, Yunan ve Mezopotamya medeniyetleri gibi gelişmiş bir medeniyete sahiplerdi. Matematik ve astronomide iyi olan Mayalar sıfır kavramını Avrupalı matematikçilerden bin yıl önce kullanıyorlardı. Peru’nun liman şehrinde yer alan, kilometreler boyunca uzanan Mayalar tarafından yapılmış, kimi zaman bir havaalanını, kimi zaman çeşitli kuşları, kimi zaman maymunları, kimi zaman da örümcekleri andıran çizgiler, yapım tekniğiyle bilim adamlarını şaşırtan ve hala açıklanamayan bulgulardandır ve Mayaların ne kadar gelişmiş bir medeniyete sahip olduğunu göstermektedir. Antik Yunan ve Çin Medeniyetleri de insanlığa siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal alanda önemli katkılar sağlayan medeniyetlerdendir. Mezopotamya, Mısır ve Çin Medeniyetleri gelişmiş medeniyet ve kültürlerine rağmen ticari hayatta aynı sorunda duraklamışlardır. Ticari hayatı hareketlendiren, kolaylaştıran, kolay taşınabilir para hususunda. Üç köklü medeniyetin duraksadığı sorun farklı bir medeniyetin taşıyıcısı olan Lidyalılar tarafından aşılmış ve insanlık macerasına kaldığı yerden devam etmiştir * Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Öğrencisi S.N.Kramer, Tarih Sümer'de Başlar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara: 1990, sf. 224-231 311 263 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Görüldüğü gibi ilk medeniyet olan Sümerlerden sonra farklı medeniyetler doğmuştur farklı coğrafyalarda ve bu medeniyetler Sümerlerin ve kendinden önceki medeniyetlerin insanlık kazanımlarının üzerine basarak yükselmiştir. Her topluluk medeniyet oluşturabilir mi? Her coğrafya medeniyet oluşumuna müsait midir? Medeniyetin oluşmasında hangi faktörler etkili olmaktadır? Medeniyet tarihçilerinin üzerinde uzlaştığı, medeniyetlerin meydana gelmesinde etkili olan faktörlerden biri coğrafi çevre faktörüdür. Özellikle canlılar için hayati önem taşıyan su medeniyetlere de hayat kaynağı olmuştur. Üzerinde önemli medeniyetlerin yetiştiği Mezopotamya Grekçede “ırmaklar arasındaki ülke” manasına gelmektedir. Mısır Medeniyeti’nin çevresinde geliştiği Nil ise “hayat kaynağı” demektir. Medeniyetlerin oluşmasında etkili olan bir diğer faktör ırki faktörlerdir. Tarihte her ırk alt düzeyde de olsa bir medeniyet oluşturmuştur. Irklar, sosyal genlerinin gerektirdiği ve ben idraklerine göre medeniyet oluşturmuşlardır. Kimi ırklar farklı kültürleri de bünyesinde barındırabilen geniş medeniyet havzaları meydana getirirken kimileri de ancak yerel çapta medeniyet oluşturabilmiştir. Geniş ve güçlü medeniyete Büyük İskender’in oluşturduğu medeniyet ve İslam medeniyeti örnek gösterilebilir. Güçlü ve yerel medeniyetin ise en güzel örneği Çin Medeniyetidir.312 Medeniyetin meydana gelmesinde etkili bir diğer faktör toplumsal mukavele aracılığıyla insan topluluğunun şuurluca bir hayat sürerek medeniyet meydana getirmesidir. Sosyal bir varlık olan insanın mevcut içgüdüsü, toplumun kendi kendine gelişmesine ve sosyal sistemler açısından ileriye gitmesine sebep olmaktadır. Mevcut içgüdü, muhakkak medeniyet yapıcı ve şehir yerleşimini gerektirici bir tarzdadır.313 Şüphesiz medeniyet oluşumunda en etkili faktörlerden, biri belki de ilk sırada sayılması gereken faktör ihtiyaçtır. İnsanın maddi, manevi ihtiyaçları. İhtiyaçlar insanı harekete mecbur etmiştir. Tabii bir şeyin üretiminde ve yapılmasında insanın müdahale ettiği ölçü oranında o şey, insan medeniyetinin parçası olur. Medeniyetlerin oluşumunda sosyal diyalektiğe dayanan son bir faktör daha sayılmaktadır. Savunma ve saldırı hali. İnsan, hayatında ya saldırı halindedir veya savunma halinde. Bu saldırı ve savunma hali insanı buluşa ve yaratıcılığa mecbur etmiştir. Bu görüşe göre saldırı tez, savunma antitez ve medeniyet sentezdir.314 Medeniyet Tanımı Bugün medeniyet dendiğinde zihnimizde nasıl çağrışımlar yapmaktadır bu kavram? Medeniyet nedir, ne değildir? Medeniyet, kelime anlamı olarak “insanca iyi ve ferah yaşayış, adalet severlik, şehirlilik, yaşayış ve sosyal ilişkilerde, ilim, fen ve sanatta ilerleme” olarak geçmektedir. Medeniyet kavramını İngilizce olarak karşılayan ‘civilization’ kelimesi ise “kibar, nazik, ince, şehirli” anlamlarına gelen mastar isimdir. Fransızca, Latince ve Arapçada da aynı görüş baz alınarak medeniyet isimlendirilmiştir. Şehirlilik… Medeni olma, şehirde oturma değil, şehirde oturma seviyesine ulaşmak demektir. 312 Ahmet Davutoğlu, “Medeniyetlerin Ben İdraki”, Divan Dergisi, Sayı:2 Ali Şeriati, Medeniyet Tarihi I,s.19 314 Şeraiti,a.g.e., s. 20 313 264 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Medeniyetin bütünsel anlamı ise; insan toplumunun, bütün insanlığın tarih boyunca yaptıkları buluşlar, icatlar, keşifler gibi maddi eserleri ile resim, edebiyat, sanat gibi manevi eserlerin toplamıdır. Medeniyet bir birikimdir. İnsanlığın maddi ve manevi birikimi… Medeniyet, insanlığın birikimiyken, kültür, bir milletin birikimidir. Bir milletin tarih boyunca oluşturduğu nesilden nesile aktardığı maddi ve manevi eserler bütünüdür. Kültürün tanımında Doğu ve Batı arasında fark yoktur. Kültürler medeniyet taşıyıcısıdır. Çerçeveyi daha da daraltıp, kültür taşıyıcı unsura baktığımızda ise devletler çıkmaktadır karşımıza. Bulunduğu asırda ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel olarak gücü elinde bulunduran devlet, bünyesinde bulunduğu kültürün ve dolayısıyla medeniyetin taşıyıcılığını yapmaktadır. Ve bu devletler bulunduğu çağın medeniyetine kendi kültürünün rengini verdiği gibi ismini de vermektedir. Mısır Medeniyeti, Roma Medeniyeti, Osmanlı Medeniyeti gibi. Devletler, medeniyetin bağrında yetişen geçici siyasi fenomenlerdir.315 Devletlerin siyasi ömürlerini tamamlamaları medeniyetin ömrünü etkilemez. Daha güçlü ve daha anlamlı amaçları olan bir diğer kültür tarafından bugün yaşanan medeniyet geleceğe miras bırakılmak üzere yoluna devam eder. Çünkü “Uygarlık bir harekettir, bir durum değildir; bir yolculuktur, bir durgunluk değildir.”316 Medeniyetler Çatışması Tezi Yaptığımız bu tanımlar bize kısaca medeniyetin ne olduğu hakkında fikir vermektedir. Medeniyetin ne olmadığı hakkında ise medeniyetin “me”sini çıkardığımızda elde ettiğimiz “deniyet” ifadesi bizi aydınlatacaktır. Deniyet, “alçaklık, vahşet, ahlaksızlık” manalarına gelmektedir. Tam da bu noktada karşımıza şöyle bir soru çıkmaktadır: Medeniyet, epistemolojik olarak adalet severlik, insanca, iyi, ferah yaşama, ilim, sanatta ilerleme ise vahşice bir eylem olan çatışmaya nasıl taraf olabilir? Şöyle de sorabiliriz: Nasıl çatışmayla yan yana anılabilir? Bu cümleden olarak Medeniyetler Çatışmasının epistemolojik olarak mümkün olmadığı açıktır. Medeniyet kavramı adaleti, sanatı, bilimi kısacası yapıcılığı ifade ederken yıkıcılık olan çatışmayla birlikte anılamaz. Bu ifadede ya medeniyet medeni değil ya da çatışma çatışma değil. Varlık felsefesi de bahsi geçen tezin geçersizliğini ilan etmektedir. Çünkü medeniyet bir harekettir, yolculuktur… Eğer bir çatışma olacaksa kültür ve medeniyetin taşıyıcısı olan devletler arasında olacaktır. Devletler ise çıkarlarını gözetir, uluslar arası ilişkilerde pragmatistçe hareket ederler. O halde medeniyetler çatışması ifadesinden kasıt nedir? Kültür çatışmaları mı? Kültür, bir topluluğun sahip olduğu dil, din, gelenek ve değer hükümlerinin toplamıdır. Her topluluk kadar kültür vardır. Bu cümleden olarak dünyada kaç farklı kültür olduğunu düşündüğümüzde karşımıza Huntington’ın iddia ettiği gibi ve farklı medeniyetler olarak nitelediği sadece 6 ya da 8 kültür çıkmayacağı su götürmez bir gerçektir. Huntington, burada kültürleri analojik yöntemle sınıflama yoluna gitmiştir. Önce kültür yerine medeniyet ifadesini tercih eden Hungtinton, daha sonra kültürleri sekize indirgemiştir. Daireyi daha da daraltan Huntington, özellikle iki kültürü karşı karşıya getirmiştir. Batı Medeniyeti ile İslam Medeniyeti (Medeniyet, kavramı Huntington’a atfen kullanılmıştır.) Batı ve İslam’ın karşı karşıya getirilmesi, Hungtinton’ın makalesinde sık sık 315 316 Arnold J. Toynbee, Uygarlık Yargılanıyor, s. 188 Toynbee,a.g.e, s. 52 265 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Batı ve diğerleri (The West and The Rest) ifadelerine yer vermesi tipik oryantalist bir refleksin ürünüdür ve “biz” ve “öteki” dualist yaklaşımı oryantalizmin karakteristik özelliklerindendir. Diğer bir oryantalist refleks “varlık sebebini oluşturmak için düşman aramak ve tanımlamak”. Bugünün reel politiği analiz edildiğinde, Huntington’ın iddia ettiği gibi Batı ve İslam Medeniyetinin topyekun karşı karşıya gelmelerinin mümkün olmadığı görülecektir. Küçük bir olayda dahi çıkarları çakıştığı için birbirine muhalefet eden Batı Medeniyetinin tek vücut olarak İslam’a karşı durması realist bir yaklaşım değildir. Aynı durum İslam Medeniyeti için de geçerlidir. Bugün İslam Medeniyeti tek vücut değildir. Amerika Birleşik Devletleri’nin Irak’a müdahalesi ve sonrasında yaşananlar bu anlatılanları net bir biçimde destekler niteliktedir. Irak müdahalesinde, bütün Batılı devletler Birleşik Devletleri desteklemediği gibi her Müslüman devlet de Amerika’ya karşı savaşa girişmemiştir. Ünlü İngiliz tarihçi ve uygarlıkların gelişmeleri konularında dünya çapında otorite olan Arnold Toynbee, Yunan-Roma dünyası tarihi eğitiminin, Batı tarihi eğitiminden daha kolay olduğunu ifade etmektedir. Toynbee, “Yunan-Roma tarihine belli bir uzaklıktan bakıyoruz. Artık ‘tamamlanmış’ olduğundan, onu bütünlüğü içinde görebiliyoruz. Oysa sonunun ne olacağını hala bilemediğimiz, bitmemiş bir oyun olan Batı tarihimiz böyle değildir. Gelip geçici oyuncular olarak yer aldığımız kalabalık ve karışık sahneden baktığımız zaman şu andaki genel görünümün ne olduğunu bile kestiremiyoruz.” diyerek Batı tarihinin daha tamamlanmamış olduğunu ifade etmektedir ve bu nedenle Batı tarihinden medeniyet olarak bahsedilmesine temkinle yaklaşmaktadır.317 Toynbee’nin üzerinde durduğu ve onu çağdaşlarından da ayıran bir yaklaşımı daha vardır. Bütün uygarlıkların felsefi çağdaşlığı düşüncesi… Yazar Uygarlık Yargılanıyor isimli kitabında onu bu yaklaşıma sevk eden olayı şöyle izah ediyor: “ 1914 Savaşı beni, Balliol’de örgencilere Thukydides’i yorumlarken yakaladı. Birdenbire her şey aydınlanıvermişti. Şu anda biz de, Thukydides’in kendi döneminde yaşadığı bir deneyi yaşıyorduk. Artık Thukydides’i yepyeni bir gözle, kelimelerin altındaki anlamı, sözün gerisindeki duyguları sezinleyerek okuyordum. Anlıyordum ki, ona eserini yazdıran tarihsel bunalımın içine düşmeden onu hiç anlamamıştım. Artık açıkça görülüyordu: Thukydides bu aşamayı daha önce geçirmişti. O ve onun kuşağı, bizim yeni yeni vardığımız bu yere çok daha önceden varmışlardı. Gerçekte onun yaşadığı an benim geleceğim olmuştu. Ama bu durum, benim dünyamı modern Thukydides’in dünyasını ise eski diye nitelendiren kronolojik yaklaşımı anlamsız duruma getirivermişti. Kronoloji ne derse desin, Thukydides’in dünyasıyla benim dünyamın felsefi anlamda çağdaş oldukları kanıtlanmış oluyordu. YunanRoma uygarlığıyla Batı uygarlığı arasındaki ilişki gerçekten böyleyse, bildiğimiz bütün uygarlıklar arasındaki ilişkiler de böyle değil midir?”318 İnsanlık tarihinin iki milyon yıl olduğu fakat yazılı tarihimizin buna nispeten sadece 6000 yıllık bir süreyi kapsadığı düşünüldüğünde uygarlıkların felsefi çağdaşlığı fikrinin ne kadar isabetli bir yaklaşım olduğu ortadadır. Toynbee, aynı eserinde uluslar arası ilişkilerle alakalı bir yaklaşımını ve onu bu yaklaşıma sevk eden olayı şöyle anlatmaktadır: “İyi hatırlıyorum, 1908-1909 Bosna bunalımı sırasında L.B. Namier (ki o zamanlar Balliol’da üniversite öğrencisiydi ve Avusturya’nın Galiçya sınırındaki evlerinde geçirdiği tatilden yeni dönmüştü.) bize ve öteki Balliol’lilere çok havalı bir tutumla ‘Avusturya ordusu babamın malikanesinde seferber olmuştu… rus 317 318 Toynbee, a.g.e, s. 10 Toynbee,a.g.e, s.13 266 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ordusu ise sınırın karşısında, bir buçuk saatlik yolda hazırdı’ demişti. Bu bize “kurşun askerler”den bir sahne gibi gelmişti, fakat anlayışsızlık tek yanlı değildi. Uluslar arası gelişmeleri gözleyen keskin bakışlı bir Orta Avrupalı, Galiçya’da başlayan yangının kendi evlerine de sıçrayacağını göremeyen bu İngiliz öğrencilerin kavrayışsızlığını inanılmayacak bir şey gibi görüyordu.”319 Giderek küçük bir köy halini alan, Batı’da olan bir hadiseye Doğu’nun, Kuzey’de olan bir hadiseye Güneyin kayıtsız kalamayacağı küreselleşen Dünyamızda, yanı başındaki evi yakan ateşin bir gün bütün köyü yakabileceği aşikar bir gerçektir. Bu gerçeği görmek için keskin bakışlı değil objektif olmak yeterlidir. İddia edildiği gibi medeniyetler çatışması yaşanacaksa Toynbee’nin 1914’te yaşadığı an bizlerin geleceği olacak ve küçük bir evde başlayan yangın bütün köyü yakabilecektir. İki şey vardır, ne kadar yayılacağı önceden kestirilemeyen ve sonucunun öngörülemediği; yangın ve savaş… Medeniyet İttifakı “Savaşmaktan ve yönetmekten başka bir şey bilmeyen her toplum dayanıksız ve kırılgandır.”320 Sanayi Devrimi ile büyük güç elde eden Batı dünyası sömürge imparatorlukları kurarak dünyayı ekonomik ve siyasi olarak kontrol altına aldı. Fakat sömürgeciliğin bedeli dünya için ağır oldu. İnsanlık iki dünya savaşına ve milyonlarca insanın hayatlarını kaybetmesine ve sakat kalmasına, hayatını devam ettiremeyecek duruma gelmesine sebep oldu. İkinci Dünya Savaşı sonrası sömürülen devletler bir bir bağımsızlıklarını kazandı. İki kutuplu dünyada Batı dünyasının varlık sebebi ve ortak düşmanı komünizmdi. Sovyetler Birliği’nin yıkılması sonrası süreç Batı dünyası için “yeni dünya düzeni arayışlarının” olduğu bir süreç oldu. Batı dünyası bu süreçte bütün dünyaya demokrasi getirme iddiasıyla bir medeniyet kurma edimi içine girdi. Fakat savaşmak ve yönetmekten başka bir şey bilmeyen her toplum dayanıksız ve kırılgandır demiştik. Bu cümleden olarak geldiğimiz noktada şu soruyu sormamız gerekiyor peki Batı dünyası bu sorunun farkında mı, bu son Batı için kaçınılmaz mı, bu sondan kurtulması için doğru hamleler nelerdir? Bazı düşünürlerin bu soruya cevabı, Batı Medeniyeti ile İslam Medeniyeti çatışması özelinde bir medeniyetler çatışması. Çatışma yanlısı düşünürler karşılık, dayanıksızlık ve kırılganlığın farkında olan Batılı entelektüellerden Toynbee üç alanda üç tavsiyede bulunuyor Batı dünyasına. “Ekonomik alanda, sermest yatırım ile sosyalizm arasında uzlaştırıcı (yer ve zamana göre değişebilme esnekliği olan) çalışma düzenleri bulunmalı. Ruh alanında, laik üstyapı dinsel kurumlarla birleştirilmeli. Siyasi alanda, hazırlanmalı.”321 dünya hükümetini kurmayı başaracak kurucu bir sistem Toynbee’nin sözünü ettiği, dünya hükümetini kuracak sistemin en temel öğesi hiç şüphesiz ‘barış’tır. Çünkü sulh, ıslahtan önce gelir. Daha sonra ‘adalet, her insanın hakkına saygı ve farklılıkları yaşatmak’tır. 319 Toynbee,a.g.e, s.12 Roger Garaudy, İnsanlığın Medeniyet Destanı, s. 64 321 Toynbee,a.g.e, s.40 320 267 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Eğer “her insanın farklılığını yaşatarak kendisini içinde emin hissedebileceği bir toplum projeniz yoksa bir medeniyet iddianız da yok demektir.”322 Medeniyet iddiasında olan bir toplumun, medeniyetin taşıyıcı unsuru olan kültür alanında gelişmesi ve derinleşmesi gerekir. Kültürlerin gelişmesi ise medeni halkların az ya da çok yakınlaşmasına bağlıdır.323 Hakiki diyalog ise ancak herkes, başkasından öğreneceği bir şey olduğuna kesinlikle inandığı zaman gerçekleşir. “Yalnız olduğunu bilen ve bir başkasını arayan tek varlık insandır.” Bu cümleden olarak, insanın her türlü maddi ve manevi gereksinmelerini karşılama, insanın özündeki güzellikleri ortaya çıkarıp tüm insanlığı huzura ulaştırma süreci olan “medeniyet” serüveninin yalnız tamamlanması düşünülemez. Bütün insanlığı içine alacak bir Medeniyet ittifakı, her bir ferde sorumluluk yüklemektedir. Şimdi yapılması gereken insanlığı bu sorumluluğundan haberdar etmektir. Bu görev ise biz sosyal bilimcilere düşmektedir. Konuşmamı Erasmus’un ünlü bir sözüyle bitirmek istiyorum: “En kötü barış bile en haklı savaştan iyidir.” 322 323 Mümtaz’er Türköne, “Bursa’nın Gözü Yaşlıları”, Zaman, 9 Eylül 008 V.V. Barthold, Rusya ve Avrupa’da Oryantalizm, s.76 268 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ V. CHANGING CENTRAL ASIAN ECONOMIES IN THE ERA OF GLOBALIZATION – II KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE DEĞİŞEN ORTA ASYA EKONOMİLERİ – II ИЗМЕНЕНИЕ ЭКОНОМИКИ СРЕДНЕЙ АЗИИ В ПРОЦЕССЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ В - II 269 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ’NİN GEÇİŞ DÖNEMİ EKONOMİK PERFORMANSLARININ KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZİ Cemil ERARSLAN* Yüksel BAYRAKTAR* 1. Giriş 1989 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılması ile başlayan, Sosyalist Doğu Bloğu’nun çözülme süreci, 1991 yılında Bağımsız Devletler Topluluğu’nun (BDT) kurulması ile fiilen son bulmuştur. Siyasi bağımsızlıklarını elde eden BDT ve diğer Doğu Bloğu ülkeleri, sosyalist planlamacı bir ekonomiden, kapitalist piyasa ekonomisine geçiş yapmışlardır. Bu nedenle söz konusu ülkeler, literatürde “geçiş ülkeleri ya da ekonomileri” olarak adlandırılmaktadır. BDT’nin üyeleri arasında yer alan Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın oluşturduğu Orta Asya Türk Cumhuriyetleri de, diğer Doğu Bloğu ülkeleri gibi, 1991 yılında siyasi bağımsızlıklarına kavuştuktan sonra, piyasa ekonomisine geçmişlerdir. Ancak, piyasa ekonomisine geçiş süreci, Orta Asya Türk Cumhuriyeti (OATC) ülkelerinde oldukça sıkıntılı olmuştur. Özellikle de 1990’lı yılların ilk yarısında yaşanan ekonomik kriz, bu ülkelerde makro ekonomik istikrarın bozulmasına yol açmıştır. Buna karşılık ilerleyen yıllarda, özellikle de yapısal reformların olumlu etkisiyle, OATC ülkeleri önemli ekonomik gelişmeler kaydetmişlerdir. Nitekim 2000’li yıllar, OATC ülkelerinin hızla büyüdüğü ve kalkındığı yıllar olmuştur. Literatürde OATC ülkelerinin, 1990’lı ve 2000’li yıllarda yaşadığı geçiş deneyimine ilişkin olarak yapılmış çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Buna karşılık, söz konusu çalışmalarda ortaya çıkan en büyük eksiklik, OATC ülkelerinin ekonomik performanslarının bütüncül ve karşılaştırmalı bir analizine çok fazla yer verilmemiş olmasıdır. Dolayısıyla çalışma, literatürdeki bu eksikliği, göz önünde tutarak OATC ülkelerinin, geçiş süreci ekonomik performanslarının karşılaştırmalı bir analizini yapmayı amaçlamaktadır. Bu çalışmanın amacı, 1990’lı yıllarda köklü bir sosyal, siyasal ve ekonomik dönüşüm yaşayan OATC ülkelerini, oluşturulan “ekonomik performans endeksi” yardımıyla analiz etmektir. Bu bağlamda, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin ekonomik göstergelerinde zaman içerisinde meydana gelen değişiklikler, karşılaştırmalı biçimde sunularak, söz konusu ülkelerin iktisadi yapılarına ilişkin detaylı bir panorama çıkarılacaktır. Çalışmada öncelikle geçiş ülkelerinin deneyimlerine ilişkin literatür ele alınacak; sonrasında OATC ülkelerinin ekonomik performanslarının değerlendirilmesinde kullanılacak olan “ekonomik performans endeksine” yer verilecektir. Son olarak, ekonomik performans endeksi çerçevesinde, OATC ülkelerinin geçiş dönemi performansları analiz edilecektir. * * Araştırma Görevlisi, Kocaeli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Araştırma Görevlisi, Kocaeli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü 270 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 2. Literatür 1989 yılında Doğu Bloğu’nun çökmesi ve 1991 yılında Bağımsız Devletler Topluluğu’nun kurulması sonucunda ortaya çıkan “geçiş ekonomileri”, Adam Smith’in 18. yüzyılın sonlarında sormuş olduğu “ülkeler nasıl zenginleşebilir?” sorusunun yeniden gündeme gelmesine yol açmıştır. Smith’in sorusunun 1990’lı yıllarda geçiş ülkelerinde uygulanan politikalar çerçevesinde, “ekonomik büyüme oranlarını artırmak” şeklinde cevaplandığı ifade edilebilir. Zira, 1990’lı yıllarla birlikte başlayan reformlar sırasında, geçiş ülkelerindeki en önemli politika amacı, ekonomik büyümeyi artırmak yoluyla yaşam standartlarını yükseltmek olarak belirlenmiştir. Buna göre, geçiş ülkelerinde artan ekonomik büyümenin tüm toplumun yararına olacağı beklenmektedir. Bu ülkelerdeki politika yapıcılar, ekonomik büyümenin ise, ancak serbest piyasa mekanizmasının kurulması yoluyla ulaşılabileceğini düşünmektedir. Böylece geçiş ülkelerinde, 1990’lı yılların başında, serbest piyasa mekanizmasının oluşturulmasına yönelik, geniş çaplı bir reform hareketine girişilmesine yol açmıştır. Bu bağlamda finansal sektör dış rekabete açılmış, faiz oranları liberalize edilmiş, kamu kurumlarının özelleştirilmesine ağırlık verilmiş, devletin mal ve hizmetlerin fiyatlarını belirlemesi uygulamasına son verilmiş ve ulusal paranın değerinin döviz piyasasında serbestçe oluşmasına çalışılmıştır. Söz konusu reformlar yoluyla, yabancı yatırımcıların çekilerek, ekonomilerin rekabetçi bir yapı kazanması ve bu yolla üretim miktarının artırılması amaçlanmıştır. Ancak ilerleyen yıllarda, tüm geçiş ülkelerinde büyük üretim düşüşlerinin yaşanması ve ekonomik büyüme oranlarının negatife dönmesi sonucunda, reform stratejisi konusundaki tartışmalar yeniden şiddetlenmiştir. Söz konusu tartışmaların en yoğun biçimde yapıldığı alan ise, reformların sıralaması ve hızı konusunda olmuştur. Bu çerçevede yapılan tartışmalarda, geçiş ülkelerinde geniş ölçekli serbest piyasa reformlarının, girişim özgürlüğü, finansal şeffaflık, özelleştirme ve kayıt dışı ekonomiyle mücadele gibi yapısal reformlarla desteklenmesi görüşü ön plana çıkmıştır (Staehr, 2003: 7-14). Ülkelere ilişkin vaka çalışmaları (case study), reformların ekonomik performans üzerindeki etkilerine ilişkin önemli görüşler ortaya koymaktadır. Söz konusu çalışmalarda, politik ve sosyo-ekonomik faktörleri de kapsayan reformların, detaylı bir analizine izin verilmektedir. Vaka çalışmalarında, reform stratejisinin seçiminde cevaplanması gereken üç temel soru bulunmaktadır: (Staehr, 2003: 7) 9 Serbest piyasa reformlarının unsurları nelerdir? 9 Reformlar, eş zamanlı olarak mı, yoksa belirli bir sıraya göre mi uygulanacaktır? 9 Reformların hızı ne olacaktır? Yukarıdaki sorular çerçevesinde, reform stratejilerine ilişkin olarak ortaya konulan görüşleri, iki farklı grupta toplayabiliriz. Birinci grupta yer alanlar, hızlı ve kapsamlı piyasa reformlarının yapılmasını savunmuşlardır. Bunların görüşlerine literatürde, “büyük patlama (big-bang)”, “soğuk hindi (cold turkey)” ve “piyasa fundamentalizmi (market fundamentalism)” gibi çeşitli isimler verilmiştir. Birinci grupta yer alan görüşlere göre, piyasa reformları birbirini tamamladığından olabildiğince fazla alanı kapsamalı ve mümkün olduğunca hızlı bir şekilde gerçekleştirilmelidir. İkinci grupta yer alan görüşler ise, piyasa reformlarında “aşamalılığı (gradualism)” benimsemiş ve “evrimsel-kurumsal bir çerçeveye (evolutionary-institutionalist perspective)” vurgu yapmışlardır. Onlara göre, piyasa reformlarının başarısında en önemli şey, zamanlama ve sıralamadır. Bu bağlamda ikinci grupta yer alanların, reformların belirli bir sıra dahilinde ve aşamalı bir şekilde gerçekleştirilmesini savundukları ifade edilebilir. Zira, reformların hepsi aynı önemde değildir. Diğer bir ifadeyle, bazı reformların gerçekleştirilmesi, sosyal ve ekonomik olarak diğerlerinden daha önemlidir. Bu da daha önemli reformların, öncelikli olarak 271 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ gerçekleştirilmesini gerekli kılmaktadır. Dolayısıyla ikinci grupta yer alanlar, reformların yapılmasında bir öncelik sıralamasının izlenmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir (Staehr, 2003:7-8). Reformların sıralaması ve hızının ne olması gerektiği konusunda, yapılan uygulamalı çalışmalarda kesin bir sonuca ulaşılamamasına karşılık, hızlı reformcu ülkelerin daha başarılı olduğu görüşü daha fazla taraftar toplamıştır. Bazı çalışmalarda, piyasa reformlarının herhangi bir öncelik sıralamasına konulmadan, tüm alanlarda çok hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi savunulurken, diğer bazı çalışmalarda ise reformların belirli bir öncelik sırası gözetmek suretiyle, aşamalı bir biçimde uygulanması gerektiği vurgulanmaktadır. Sözgelimi Melo vd. (1997)’ye göre, piyasa reformlarının hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi, ekonominin geneli üzerinde pozitif bir etki meydana getirmektedir. Berg vd. (1999) de, hızlı bir biçimde uygulanan reformların, ekonomide kalıcı olumlu sonuçlar doğurduğunu bulmuşlardır. Heybey & Murell (1999) ise, reformların hızı ile ekonominin büyüme oranı arasında herhangi bir korelasyonun bulunmadığı ileri sürmüşlerdir. Buna göre, ekonomik büyüme oranları, reformların hızlı yada yavaş gerçekleştirilmesinden etkilenmemektedir. Wolf (1999) ise, reformcu ülkeleri, “radikal reformcular”, “aşamalı reformcular” ve “gecikmeli reformcular” olmak üzere, üç ayrı grupta toplamıştır. Daha sonra ise, reformların hızına bağlı olarak, reformcu ülkelere en hızlı reformları yapandan başlamak üzere 1’den 0’a kadar değerler vermiştir. Wolf’a göre, hızlı reform yapan ülkeler (radikal reformcular), ekonomik kalkınmalarını daha çabuk gerçekleştirmektedirler. Dolayısıyla geçiş ekonomilerinde, reformların hızı ve kapsamı konusunda literatürde yapılan çalışmalarda, kesin bir sonuca ulaşılamadığı ifade edilebilir. Buna karşılık literatürde, hızlı reformcu ülkelerin, ekonomik performans açısından, görece daha başarılı olduğunu ileri süren çalışmaların da sayıca fazla olduğu vurgulanmalıdır (Staehr, 2003: 10-11). De Melo, Denizer ve Gelb (1996, 1997), geçiş ekonomilerinin performansını, kendi geliştirdikleri kapsamlı bir “liberalizasyon endeksi” yardımıyla ölçmeye çalışmışlardır. Söz konusu endeks, yurt içi ve yurt dışı piyasaların liberalleştirilmesi ile özel sektörün gelişimi şeklinde üç ayrı unsura verilen ağırlıkların toplamından oluşmaktadır. De Melo, Denizer ve Gelb (1996, 1997), endeks değerleri yardımıyla, piyasaların iç ve dış rekabete açılması ile özel sektörün gelişiminin, ülkelerin sosyalizmden piyasa ekonomisine geçmesinde oldukça önemli faktörler olduğunu bulmuşlardır. Fisher, Sahay ve Vegh (1996) ise, De Melo vd.’nin liberalizasyon endeksini temel almak suretiyle, 20 geçiş ülkesinin verilerine panel veri analizini uygulamışlardır. Fisher, Sahay ve Vegh (1996), ekonomik büyümenin, dış yardım ve krediler, iç ve dış piyasaların liberalizasyon süreci ve bütçe fazlası ile istatistiksel olarak doğru yönlü, enflasyon oranları ile negatif yönlü bir ilişkiye sahip olduğunu bulmuşlardır. Aslund, Boone ve Johnson (1996) ise, ekonomik büyüme üzerinde en büyük etkiye sahip olan faktörlerin, liberalizasyon düzeyleri ve enflasyon oranları olduğunu bulmuşlardır. Yine Heybey ve Murrell (1997)’de, yapmış oldukları çalışmalarda, geçiş ekonomilerinin büyüme performansının belirlenmesinde, reformların hızı ve kapsamının, uygulanan politika değişkenlerinden çok daha önemli olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Buna göre, piyasa reformlarının kapsadığı alan ve gerçekleşme hızı arttıkça, geçiş ekonomileri daha fazla büyüyecektir. Büyüme oranlarının artması ise, geçiş ekonomilerinin bir bütün olarak ekonomik performansının yükselmesine aracılık edecektir. Diğer taraftan, Hernandez-Cata (1997) ise, geçiş ekonomilerinde sermayenin yeniden tahsisi üzerine odaklanmış ve liberalizasyon politikaları ile birlikte ortaya çıkan hasıla kayıplarının nedenleriyle ilgilenmiştir. Hernandez-Cata (1997)’nın ulaştığı sonuçlara göre ise, geçiş ekonomilerinde sermayenin yeniden tahsisi için uzun bir süre gerekmekte ve hasıla kayıplarının azaltılması da fiyat istikrarının sağlanmasına bağlı olmaktadır. Ona göre, planlı bir ekonomiden liberalizasyon politikaları yoluyla piyasa ekonomisine geçilmesi, başlangıçta büyüme 272 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ oranlarını düşürerek hasıla kayıplarına yol açabilir. Ancak, fiyat istikrarının sağlanması ile birlikte, orta ve uzun vadede büyüme oranları tekrardan artışa geçecektir (Campos and Coricelli, 2000: 6-7). Diğer taraftan 1990’lı yıllarda geçiş ülkeleri, büyük çaplı mali dengesizlikler nedeniyle ekonomik performans açısından, önemli sıkıntılarla da karşılaşmışlardır. Geçiş ülkelerinin söz konusu güçlükleri nasıl aşacağına ilişkin olarak yapılan çalışmalarda, kamu harcamalarının azaltılması politikasının, vergi gelirlerinin artırılması politikasına göre daha etkin olacağı sonucuna ulaşılmıştır. Diğer taraftan söz konusu çalışmalarda, kamu harcamalarının sınırlandırılmasının, reel faiz oranlarını düşürmek suretiyle, ekonomik büyümeyi uyaracağı da ileri sürülmüştür. Dolayısıyla makro ekonomik istikrarsızlıklardan yakınan geçiş ülkeleri için, bütçe dengesinin kurulması büyük bir gerekliliktir. Bunun için ise, kamu harcamalarının sınırlandırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Kamu harcamalarının kapsamının daraltılması ile birlikte, devlet borçlanma piyasasına daha az gireceğinden, faiz oranları düşecektir. Bu da reel yatırımları uyaracağından, büyüme ve istihdam oranları artacaktır. Böylece kısa dönemde alınacak mali tedbirler, orta ve uzun dönemde makro ekonomik istikrarın sağlanmasına katkı sağlamış olacaktır. (Purfield, 2003: 4-6). Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün (OECD) üye ülkelerde yapmış olduğu “mali uyum” çalışmaları, mali dengesizliklerin giderilebilmesi için, maliye politikasının büyüklüğü ve kompozisyonunda değişiklikler yapılması gerektiğini öngörmüştür. Buna göre, mali açıkların kapatılabilmesi için, maliye politikasının, toplanan vergi gelirleri kadar harcama yapma; yani denk bütçe ilkesi çerçevesinde uygulanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Dolayısıyla denk bütçe ilkesinin, maliye politikası içerisinde, kamu harcamalarının sınırlandırılmasını, vergi gelirlerinden daha fazla öne çıkardığı söylenebilir. Yine Alesina ve Perotti (1995), McDermott ve Wescott (1996) ile Alesina ve Ardagna (1998)’nın çalışmalarında da, OECD’nin mali uyum çalışmaları ile paralel sonuçlara ulaşılmıştır. Alesina ve Perotti (1995), bütçe açıklarının kapatılması ve devletin borç yükünün azaltılması için, vergi oranlarının artırılmasının, ekonomide başka dengesizliklere yol açtığını bulmuşlardır. Sözgelimi vergi oranlarındaki artışlar, özel kesimin toplam karlılığını azaltarak, ekonominin üretim kapasitesinin gerilemesine ve bu da işsizlik oranlarının yükselmesine yol açmaktadır. Bu nedenle Alesina ve Perotti (1995), mali dengesizliklerin giderilmesinde, kamu harcamalarının azaltılmasının, vergi oranlarının artırılmasına tercih edilmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Yine McDermoot ve Wescott (1996)’da, kamu borç yükünün azaltılmasında, vergi oranlarının artırılması yerine kamu harcamalarının azaltılmasının, makro ekonomik istikrar açısından daha rasyonel olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Alesina ve Ardagna (1998)’da, kamu maliyesinin disiplini açısından, vergi oranlarının artırılması yerine, kamu transfer harcamalarının ve kamusal ücretlerin artış oranlarının sınırlandırılmasının, daha doğru bir politika olacağını düşünmektedirler. Bütün bu yazarlara göre, devlet bütçesinin sürekli olarak açık vermesi, ekonomik istikrar açısından olumsuz etkiler doğurmaktadır. Söz konusu mali açıkların kapatılabilmesinin tek yolu ise, maliye politikasının, kamu harcamalarını ve transferlerini azaltacak biçimde daraltıcı biçimde uygulanmasıdır (Purfield, 2003: 4-6). Öte yandan sıkı maliye politikası tedbirleri, kamuoyunda uygulanan politikaların güvenilirliğini (credibility) artırmak suretiyle, mali dengesizliklerin giderilme şansını yükseltecektir. Nitekim, erken 1990’larda yüksek düzeyli enflasyon oranlarıyla uğraşan geçiş ekonomilerinde (transition economies) uygulamaya koyulan daraltıcı maliye politikası tedbirleri, kısa bir süre içerisinde fiyat artışlarının istikrara kavuşmasına aracılık etmiştir. Bu konu üzerine çalışmalar yapan Sutherland ve Perotti (1997), geçiş ülkelerinde 1990’lı yılların başında ortaya çıkan yüksek enflasyon oranlarının, kontrol altına alınmasında en önemli 273 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ faktörün, uygulamaya koyulan sıkı maliye politikası tedbirlerine yönelik olarak kamuoyunda ortaya çıkan güven duygusu olduğunu bulmuşlardır. Sutherland ve Perotti (1997)’ye göre, geçiş ülkelerinde sıkı maliye politikası tedbirlerinin uygulanmaya başlaması ile birlikte, kamuoyunda ortaya çıkan güven duygusu, piyasalarda faiz oranları ve risk primlerinin düşmesini sağlamıştır. Bu da bir taraftan kamunun borç yükünü düşürürken, diğer taraftan da servet etkisinin (wealth effect) yaygınlaşmasına ve enflasyon oranlarının hızla gerilemesine yol açmıştır (Purfield, 2003: 6). Keynesyen iktisada dayalı geleneksel makro iktisat, kamu harcamalarındaki azalmaların, ekonomik aktivitede daralmaya yol açacağını ileri sürmektedir. Bu çerçevede, 1990’lı yılların başında sıkı maliye politikasını benimseyen geçiş ülkelerinde, büyüme oranlarının hızlanması bir çok çevrede oldukça sürpriz olarak karşılanmıştır. Ancak bu konuda yapılan bir çok çalışmada, sıkı mali politikaların, büyüme oranları üzerinde geleneksel iktisatta ileri sürüldüğünden farklı olarak, olumlu sonuçlar doğuracağı ortaya çıkmıştır. Nitekim Havrylyshyn vd. (1998)’nin, geçiş ülkelerinde uygulanan maliye politikalarının sonuçlarına ilişkin bulguları da bunu doğrulamaktadır. Havrylyshyn vd. (1998)’ne göre, geçiş ülkelerinde 1990’lı yılların ilk yarısında uygulanan sıkı bütçe politikaları, başlangıçta ekonomik aktivite üzerinde negatif etkiler meydana getirmiş olsa bile, orta ve uzun dönemde büyüme oranlarının artmasını sağlamıştır. Onlara göre, geçiş ekonomilerinin mali reformlar yoluyla yüksek bir büyüme düzeyine ulaşmasının arkasında, başta özelleştirme ve fiyat liberalizasyonu olmak üzere piyasa yanlısı reformların büyük bir payı vardır. Söz konusu piyasa reformları, geçiş ekonomilerinin rekabet edebilme gücünü ve verimlilik düzeylerini yükselterek, ekonomik büyümenin istikrara kavuşmasına aracılık etmişlerdir (Purfield, 2003: 6-8) Ubiergo, Simone ve Gupta (2006)’nın, aralarında Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin de bulunduğu, 26 geçiş ekonomisinde, mali disiplin ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkileri tespit etmek amacıyla yürüttükleri çalışmanın bulguları da, yukarıdaki görüşleri doğrular niteliktedir. Söz konusu çalışmanın bulgularını, dört maddede toplamak mümkündür: (Segura-Ubiergo, Simone and Gupta, 2006: 22-23) 9 Geçiş ekonomilerinde mali disiplin (mali uyum) ile ekonomik büyüme arasında güçlü bir ilişki vardır. Buna göre, devletin bütçe açıklarının azalması, ekonomik büyümeyi artırmaktadır. Çünkü, bütçe açıklarının azalması, yerli ve yabancı yatırımcılar tarafından olumlu karşılanmaktadır. Bu da geçiş ekonomilerinde, toplam yatırımların hacminin ve dolayısıyla da reel büyüme oranının yükselmesini sağlamaktadır. 9 Geçiş ekonomilerinin çoğunda, ekonomik büyümenin kalıcı olması için, makro ekonomik istikrarın sağlanması gerekir. Diğer bir ifadeyle, ekonomik büyümenin sürdürülebilmesi, mali disiplinin korunmasına ve fiyat istikrarına ulaşılmasına bağlıdır. Söz konusu bu iki faktörün bulunmaması durumunda, geçiş ekonomilerinde, ekonomik büyüme istikrarsız bir trend izleyecektir. 9 İkinci maddeden hareketle, öteki koşullar sabit kalmak kaydıyla (ceteris paribus), geçiş ekonomilerinde gözlemlenen, mali disiplin ve ekonomik büyüme arasındaki doğru yönlü ilişkinin, yapısal reformlar ve fiyat istikrarı açısından da geçerli olduğu ifade edilebilir. Buna göre, geçiş ekonomilerinin yapısal reformlara aralıksız devam etmesinin, fiyat değişmelerine de istikrar kazandıracağından bahsedilebilir. 9 Ülke deneyimlerinden hareketle, geçiş ekonomilerinde mali disiplin ile ekonomik büyüme arasındaki doğru yönlü ve güçlü bir ilişkinin var olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Burada mali disiplin, iki yolla ekonomik büyüme oranlarının yükselmesine katkı sağlamaktadır. Birincisi, mali disiplinin sağlanması, kamu kesimi 274 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ borçlanma gereğini azaltmak suretiyle, borçların parasallaşmasına (monetizasyon) imkan vermemektedir. Böylece enflasyon oranlarının artması da engellenmiş olmaktadır. Fiyat artışlarının kontrol altına alınması ise, yatırımcılar açısından geleceğin belirsizliğinin (risk primini) azalmasını sağlamaktadır. Bu da toplam yatırımların ve dolayısıyla da ekonomik büyüme oranlarının yükselmesine neden olmaktadır. Mali disiplinin ekonomik büyümeyi uyarmasını sağlayan ikinci yol ise, uygulanan politikaların kamuoyundaki güvenilirliğinin (kredibilitesinin) artmasıdır. Şöyle ki politika yapıcıların taahhütlerine bağlı kalarak, mali disiplini sağlaması, onların kamuoyundaki güvenilirliğini artırmaktadır. Böylece ekonomide oluşan iyimser havanın etkisiyle, yatırımcıların beklentileri de olumluya çevrilmekte ve bu da toplam yatırımların artmasını sağlamaktadır. Yatırım hacminde ortaya çıkan artışlar ise, reel ekonomik büyüme hızının yükselmesini de beraberinde getirmektedir. Diğer taraftan literatürde geçiş ülkelerinin gerçekleştirmiş oldukları piyasa reformlarından çıkarılacak bir takım derslere de dikkat çekilmektedir. Bu dersler, piyasa reformlarını benimseyen üçüncü ülkeler için, dikkate değer bulgular ortaya koymaktadır. Dolayısıyla geçiş ülkelerinin reform deneyimleri, üçüncü ülkeler için optimal politikaların saptanması açısından büyük önem teşkil etmektedir. Geçiş ülkelerinin piyasa reformlarından çıkarılan dersleri Balcerowicz ve Gelb on maddede toplamıştır. Bunlar şunlardır: (Balcerowicz and Gelb, 1995: 38-42). 1. Radikal reform stratejileri, görece daha başarılıdır. Ülke deneyimlerinden hareketle, ekonomik ve siyasal yapılarını radikal biçimde değiştiren geçiş ülkelerinin, demokratikleşme ve serbest piyasa ekonomisinin kurumlarını inşa etmede, köklü (fundamental) değişikliklerden kaçınanlara göre daha başarılı oldukları söylenebilir. 2. Reform stratejileri ile siyasal istikrar arasında kompleks bir ilişki vardır. Geçiş ülkelerinin deneyimleri, aynı reform stratejilerinin daima her ülkede, aynı düzeyde siyasal istikrarı sağlayamayacağını ortaya çıkarmıştır. Zira, her ülkenin kendine özgü (sui generis) koşulları vardır. Bu da reform stratejileri ile siyasal istikrar arasındaki ilişkinin, sanıldığı kadar basit olmadığını ortaya koymaktadır. 3. Reform uygulamalarının başlangıç aşamasında, ince ayar (fine-tuning) politikaları başarısız olacaktır. Reform stratejilerinin ilk dönemlerinde, henüz piyasa mekanizması yerleşiklik kazanmadığından, uygulanacak olan ince ayar politikaları, ekonomik istikrarı sağlamada arzu edilen sonuçları vermeyebilir. Ancak, ilerleyen dönemlerde, piyasa mekanizmasının işlerlik kazanması ile birlikte, ince ayar politikalarının etkinliği artacaktır. 4. Para ve maliye politikaları, geçiş dönemi boyunca, ekonomiyi istikrara kavuşturmada kullanılabilecek önemli araçlardır. Buna göre, geçiş süresince, uygulanacak para ve maliye politikaları, enflasyon oranlarının düşürülmesinde ve döviz kuru oynaklıklarının azaltılmasında yüksek bir başarı düzeyine sahiptir. 5. Geçiş dönemi boyunca fiyat istikrarının sağlanması açısından, ücret kontrollerinin çok büyük bir önemi bulunmaktadır. Çünkü, ücret düzeylerinin yükselmesi, üretim maliyetlerinin ve enflasyon oranlarının artmasına yol açacaktır. Dolayısıyla geçiş dönemi süresince, ücret artışlarının kontrol altında tutulmasının, fiyat istikrarı açısından oldukça önemli olduğu söylenebilir. 6. Liberalizasyon faaliyetleri, ekonomik istikrar eğilimlerini güçlendirmektedir. Liberalleşme faaliyetleri sonucunda dinamik rekabetçi bir yapının hakim olmasına neden 275 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ olacaktır. Böylece toplam verimlilik ve üretim hacmi artacağından, ekonomik istikrarın sağlanması kolaylaşacaktır. 7. Döviz kuru sisteminin seçimi, enflasyonist beklentilere bağlıdır. Geçiş ülkelerinin deneyimleri, enflasyonist beklentilerin, döviz kuru sisteminin seçiminde oldukça önemli bir rol oynadığını ortaya koymuştur. Enflasyon beklentilerinin yüksek olduğu ülkelerde sabit kur sistemi, düşük olduğu ülkelerde ise esnek kur sisteminin seçilmesi daha rasyoneldir. 8. Radikal nitelikteki liberalizasyon politikaları, ekonomilerin bir serbest piyasa ekonomisine dönüşmesine daha fazla olanak tanımaktadır. Ülke deneyimleri, radikal nitelikteki reformların, piyasa ekonomisinin oluşması ve yerleşmesinde çok daha başarılı olduğunu göstermiştir. Zira, reformların yavaş ilerlemesi, liberalleşmenin ve ekonomik istikrarın sağlanmasında gecikmelere yol açmaktadır. Diğer bir ifadeyle, reformların hızı ile ekonomik istikrar arasında doğru yönlü bir ilişkiden bahsedilebilir. Buna göre, reformlar hızlandıkça, ekonomik istikrarın ortaya çıkma olasılığı artacaktır. 9. Birincil öncelikteki reformların tamamlanmasından sonra, reform uygulamalarının kesintiye uğramadan devam edebilmesi için, özel sektörün yüksek bir ekonomik büyüme düzeyine ulaşmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Zira, ikincil reformlar, daha ağırlıklı olarak kamu harcamalarının daraltılması gibi sıkı mali politikalardan oluştuğundan, ekonomide toplam talebin düzeyi gerileyecektir. Bu nedenle, özel sektörün yeterli düzeyde yüksek bir büyümeye ulaşması beklenmeden, ikincil reformlara geçilmesi, ekonomide daralmaya ve hatta bir krize yol açabilecektir. Dolayısıyla ikincil reformların başarısının, özel sektörün üretim düzeyinin artırılmasından geçtiği söylenebilir. 10. Liberalizasyon faaliyetlerini de içeren, yapısal reformların, kararlı biçimde sürdürülmesi durumunda, makro ekonomik istikrar kalıcı hale gelecektir. Buna göre, piyasa yanlısı reformların, tüm engellemelere ve muhalefete rağmen, mevcut politik otoriteler tarafından sürdürülmesi, makro ekonomik dengelerin sağlanması açısından çok büyük önem taşımaktadır. Zira, yapısal reformlara yönelik olarak kamuoyunda bir güven ortamının oluşması, ancak söz konusu reformların arkasında kararlı bir otoritenin olmasına bağlıdır. Reformların kararlı biçimde sürdürülmesi ile birlikte, kamuoyunda reformların başarısına yönelik bir güven duygusu oluşacaktır. Kamuoyunda piyasa reformlarına ilişkin kuşkuların giderilmesi ile birlikte, piyasa ajanları enflasyon beklentilerini düşüreceklerdir. Bu da makro ekonomik istikrarın sağlanmasını kolaylaştıracaktır. Charles Wyplosz ise, geçiş ülkelerinin deneyimlerinden çıkarılacak olan dersleri mikro ve makro perspektiften beş maddede özetlemiştir: (Wyplosz, 1999: 27-28) 1. Geçişin ilk aşamalarında, hasıla düzeylerinde gerilemeler ve enflasyon oranlarında yükselmeler gözlenebilir, ancak orta ve uzun dönemde, ekonomik büyümede artışlar ortaya çıkacak ve fiyat değişmeleri de istikrar kazanacaktır. 2. Geçiş sürecinde, makro ekonomik istikrara, ekonomik büyümeden daha büyük önem verilmelidir. Çünkü, makro ekonomik istikrar, büyümenin ön koşulu niteliğindedir. Şöyle ki, makro ekonomik istikrarın sağlanamadığı bir ülkede, ekonomik büyüme geçici bir nitelik taşır. Oysa ki, makro ekonomik istikrara ulaşıldıktan sonra, ekonomik büyüme sürdürülebilir bir konuma ulaşmaktadır. Bu nedenle geçiş ülkelerinin, bütçe açığı vererek ve monetizasyona giderek kolay yoldan büyümeye çalışmaları, enflasyon oranlarında aşırı 276 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ artışlara yol açarak, makro ekonomik istikrara zarar vereceğinden, olumsuz olarak değerlendirilebilir. 3. Geçiş ülkeleri açısından özel mülkiyet haklarının korunması, bütçe sınırlamalarının yaygınlaştırılması, etkin bir bankacılık sisteminin kurulması ve yurt içi piyasalarda rekabetin teşvik edilmesi gibi mikro ekonomik nitelikteki yapısal reformlar, piyasa ekonomisinin etkinliğinin artırılması açısından hayati bir nitelik taşımaktadır. Bu nedenle geçiş ülkelerinde, söz konusu mikro ekonomik reformların, kesintisiz biçimde uygulanması mutlak surette gereklidir. 4. Geçiş ülkelerinde seçilen döviz kuru sistemlerinin, esnekleştirilmesi gerekmektedir. Bu anlamda geçiş ülkeleri, “tam sabit kur” veya “tam dolarizasyon” sistemlerinden uzaklaşmalıdır. Çünkü, söz konusu sistemler, ulusal paranın aşırı değerlenmesine ve cari işlemler bilançosunun açık vermesine yol açmaktadır. Bu da devalüasyon tartışmalarının gündeme gelmesine neden olmaktadır. Geçiş ülkeleri açısından, en uygun kur sistemi ise, “yönetimli dalgalanma (managed floating)” veya “kirli dalgalanma” olarak bilinen sistemdir. Zira, yönetimli dalgalanma sisteminde, kurlar serbest piyasada arz ve talep koşullarına göre belirleneceğinden, ulusal paranın aşırı değerlenmesinin önüne geçilmiş olacaktır. Diğer taraftan, yönetimli dalgalanma sisteminde, merkez bankasının kur taahhüdü olmadığından, döviz rezervlerinde herhangi bir kayıp ortaya çıkmayacağı gibi, kurlarda aşırı artış ya da azalış ortaya çıktığında müdahale şansı bulunacaktır. 5. Geçiş ekonomileri için ideal enflasyon oranlarının ise, % 0 ile % 5 arasında olması gerektiği konusunda yaygın bir kanaat bulunmaktadır. Bu görüşe göre, enflasyon oranlarının % 5’i aşması durumunda, politik otoriteler ekonomiye müdahale ederek, fiyat artışlarını önleyecek tedbirler almalıdır. Çünkü, geçiş ekonomilerinde, fiyat artışlarının süreklilik kazanması durumunda, başta yatırımcılar olmak üzere iktisadi ajanların, piyasa mekanizmasının işleyişine yönelik güveni azalacağından, ekonomik büyüme ve istihdam oranları azalacaktır. Bu sürecin uzun süre devam etmesi durumunda ise, ekonomik kriz tehdidi ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla geçiş ekonomilerinde, ekonomi yönetiminin fiyat artışlarını iyi izlemesi ve fiyat yükselmeleri karşısında hemen gerekli politika önlemlerini alması gerekmektedir. Geçiş ülkelerinin uyguladıkları reformların hızı, ekonomik performansları ve piyasa reformlarından çıkarılacak derslere ilişkin görüşlere yer verildikten sonra, bu kısımda Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin, ekonomik performanslarının karşılaştırmalı analizinde kullanılmak üzere “ekonomik performans endeksi” geliştirilecektir. Söz konusu “ekonomik performans endeksi”nde yer alacak kriterler ise, geçiş ülkelerinin deneyimlerine ilişkin literatürden hareketle saptanacaktır. 3. Ekonomik Performans Endeksi Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin ekonomik performanslarının karşılaştırmalı analizi kapsamlı bir ekonomik performans endeksinin geliştirilmesi yoluyla yapılabilir. Söz konusu endeksin oluşturulması için öncelikle ilgili literatür çerçevesinde, ülkelerin ekonomik performanslarının değerlendirilmesinde önem teşkil eden performans ölçütleri saptanacaktır. Daha sonra ise, söz konusu performans ölçütleri kullanılarak, “ekonomik performans endeksi” oluşturulacaktır. 277 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Bu çerçevede öne çıkan ekonomik performans kriterleri şu şekilde ifade edilebilir:324 Gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH), kişi başına GSYİH, enflasyon oranı, işsizlik oranı, faiz oranı, reel büyüme oranı, bütçe dengesi/GSYİH oranı, cari işlemler hesabı ve cari işlemler hesabı/GSYİH oranı. Wyplosz (1999), yukarıdaki kriterlere birkaç kriter daha ekleyerek bir korelasyon matrisi oluşturmuştur. Bu korelasyon matrisinde yer alan kriterleri ağırlıklandırarak geçiş ülkelerinin ekonomik performanslarını karşılaştırmalı olarak sayısal sayısal biçimde ölçmüştür(Wyplosz, 1999: 35-40). Ayrıca ülkelerin ekonomik performansın ölçülmesinde sözü edilen performans kriterlerine döviz kurlarının seçimi, finansal piyasaların derinliği, merkez bankasının bağımsızlık düzeyi, sermaye hesabının liberalizasyon seviyesi, vergi gelirlerinin düzeyi, toplam vergi gelirleri ve kamu harcamalarının GSYİH’ya oranının da eklendiği görülmektedir.325 Çalışmada Wyplosz’un izlediği yönteme bağlı kalarak ekonomik performans kriterleri saptanacak ve daha sonra bunlara çeşitli sayısal puan değerleri verilerek ekonomik performans endeksi elde edilecektir. Ekonomik performans endeksinde yer alacak her bir kriter için, 0’dan 1’e kadar sayısal puan değerleri verilmektedir. Ülkelerin kriterlerde belirtilen koşulları sağlama derecesine göre puan değeri saptanmaktadır. Daha sonra ise, ülkelerin aldıkları puan değerleri, toplam kriter sayısına (15) bölünerek, ortalama ekonomik performansları bulunmaktadır. Böylece seçilen ülkelerin, ekonomik performanslarının, karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi mümkün olacaktır. Kriterler için belirlenen ve 0’dan 1’e kadar uzanan puan değerleri, belirlenen koşulların gerçekleşip gerçekleşmemesine göre “tamamen var”, “var”, “kısmen var”, “az var” ve “hiç yok” şeklinde, beş farklı değer almaktadır. Buna göre, performans endeksinde yer alan kriterler için belirlenen puan değerleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Tamamen Var Var 0.75 Kısmen Var 0.50 Az Var 0.25 Hiç Yok: 324 1 0 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Peter Havlik, “Stabilization and Prospects for Sustainable Growth in the Transition Economies”, (in) Mark Knell (ed) Economies of Transition: Structural Adjustment and Growth Prospects in Eastern Europe, Edward Elgar, 1996; Martha De Melo and Alan Gelb, “Transition to Date: A Comparative Overview”, (in) Salvatore Zecchini (ed) Lessons from the Economic Transition: Central and Eastern Europe in the 1990s, Dordrecht, Kluwer Publishers, 1997; Marcelo Selowsky and Ricardo Martin, “Policy Performance and Output Growth in the Transition Economies”, American Economic Review, Vol. 87, No. 2, May-1997; Stanley Fischer, Ratna Sahay and Carlos Vegh, “Economies in Transition: The Beginnings of Growth”, American Economic Review Papers and Proceedings, Vol. 86, No. 2, May-1996; Anders Åslund, Peter Boone and Simon Johnson, “How to Stabilize: Lessons from Postcommunist Countries”, Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 1, 1996, ss. 217-291; Berta Heybey and Peter Murrell, “The Relationship between Economic Growth and the Speed of Liberalization During Transition”, College Park, University of Maryland, December-1997; Stephen Miller and Frank Russek, “Fiscal Structures and Economic Growth”, Economic Inquiry, Vol. 35, No. 3, July-1997, ss. 603-613; Nauro Campos, “Back to the Future: The Growth Prospects of Transition Economies Reconsidered”, The William Davidson Institute Working Paper, No. 229, University of Michigan, 1999. 325 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Charles Wyplosz, “Ten Years of Transformation: Macroeconomic Lessons,” The World Bank Annual Conference on Development Economics, April-1999, ss.1-44; Alex Segura-Ubiergo, Alejandaro Simone and Sanjeev Gupta, “New Evidence on Fiscal Adjustment and Growth in Transition Economies”, IMF Working Paper Series, WP/06/244, October-2006; Henri Lorie, “Priorities for Further Fiscal Reforms in the Commonwealth of Independent States”, IMF Working Paper Series, WP/03/209, October-2003; Peter M. Keller and Thomas Richardson, “Nominal Anchors in the CIS”, IMF Working Paper Series, WP/03/179, September-2003. 278 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Bu bağlamda toplam 15 kriterden oluşan, “ekonomik performans endeksi” aşağıdaki gibi oluşturulmuştur. Tablo 1: Ekonomik Performans Endeksi KNo Kriterin Tanımı Açıklama Puan Değeri 1. Tamamen var 1 2. Var 0.75 3. Kısmen var 0.50 1 Döviz kurlarının esnekliği yüksek midir? 2 Finansal piyasalar derin midir? 3 Merkez bankası bağımsız mıdır? 4 Sermaye hesabı serbestleştirilmiş midir? 5 Vergi gelirlerinin düzeyi yüksek midir? 6 Fiyat istikrarı sağlanmış mıdır? 7 Yüksek bir reel ekonomik büyüme var mıdır? 8 GSYİH düzeyi yüksek midir? 9 Kişi başına düşen GSYİH düzeyi yüksek midir? 10 Bütçe Dengesi/GSYİH oranı, pozitif değerler almakta 4. Az var mıdır? 11 Cari işlemler hesabı fazla vermekte midir? 12 Cari işlemler hesabı/GSYİH oranı, pozitif çıkmakta 5. Hiç yok mıdır? 13 İşsizlik oranlarının ortalama düzeyi düşük müdür? 14 Faiz oranlarının ortalama düzeyi düşük müdür? 15 Toplam vergi gelirleri/GSYİH oranı yüksek ve toplam kamu harcamaları/GSYİH oranı düşük müdür? 0.25 0 Ekonomik performans endeksinde, kriter değerlerinin 1’e yaklaşması, kriterde belirtilen özelliğin ele alınan ülke için mevcut olduğunu, 0’a yaklaşması ise söz konusu özelliğin bulunmadığı anlamına gelmektedir. Ekonomik performans endeksinin uygulandığı OATC ülkelerine, kriterler için puan değerleri verilirken, söz konusu ülkelerin “kendi aralarındaki durumları” dikkate alınmıştır. Bir başka ifadeyle, OATC ülkeleri arasında kriterin belirttiği duruma en yakın olan ülke 1, en uzak ülke ise 0 değeri almıştır. Dolayısıyla çalışmanın kapsamında yer alan OATC ülkelerinin her biri, ilgili kriterlerden 0, 0.25, 0.50, 0.75 ve 1 değerlerini almıştır. Bu bağlamda ekonomik performans endeksinin uygulandığı OATC ülkelerinin, “kendi aralarındaki durumları” dikkate alındığı için, endekste belirtilen değerlerden farklı bir değer alması söz konusu olmamaktadır. 279 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin geçiş dönemi ekonomik performanslarını ele almak için, öncelikle ekonomik performans endeksindeki kriterler ayrı ayrı incelenecektir. Daha sonra ise OATC ülkelerinin ekonomik performans endeksinden aldıkları puan değerleri toplanarak, endekste yer alan kriter sayısı olan 15’e bölünecektir. Böylece OATC ülkelerinin, geçiş dönemi ortalama ekonomik performans değerlerine ulaşılacaktır. Ardından ülkelerin ekonomik performans endeksindeki sonuçları, toplu bir biçimde karşılaştırmalı olarak analiz edilecektir. Söz konusu karşılaştırmalı analiz için, aşağıdaki tabloda yer alan “ortalama ekonomik performans değerleri” kullanılacaktır. Tablo 2: Ortalama Ekonomik Performans Değerleri OPD Değeri Anlamı 0-0.25 Çok Kötü Ekonomik Performans 0.25-0.50 Kötü Ekonomik Performans 0.50-0.75 İyi Ekonomik Performans 0.75-1.00 Çok İyi Ekonomik Performans Yukarıdaki tabloya göre, OATC ülkelerinin ekonomik performans endeksinden aldıkları “ortalama ekonomik performans değerleri” nin, 0-0.25 arasında olması durumunda “çok kötü ekonomik performans”, 0.25-0.50 aralığında çıkması halinde “kötü ekonomik performans”, 0.50-0.75 arasında olması durumunda “iyi ekonomik performans” ve 0.75-1.00 aralığında olması durumunda ise “çok iyi ekonomik performans” sergilediği söylenecektir. 4. OATC Ülkeleri İçin Ekonomik Performans Kriterlerinin Oluşturulması Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’ne ilişkin, ekonomik performans endeksinde yer alan kriterlere ait veriler, aşağıda tablolar halinde gösterilmiştir. Daha sonra ise, bu veriler çerçevesinde, OATC ülkelerinin aldıkları puan değerleri, ekonomik performans endeksindeki yerine konulmuş ve sonuçta beş ülkenin ortalama performans değerlerine ulaşılmıştır. Kriter 1: Döviz Kurlarının Esnekliği Yüksek Midir? Döviz kurlarının esnekliği, ekonomik performansın belirlenmesinde oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Buna yol açan en önemli gelişme ise, ülke deneyimlerinin döviz kurlarının herhangi bir içsel yada dışsal şok karşısında, iktisadi faaliyetlerin düzenli biçimde işleyişini sağlayacak şekilde esnek olmasını gerektiğini göstermiş olmasıdır. Buna göre sabit döviz kurlarının uygulandığı ülkelerde, sabit kurla tutarsız politikaların uygulanması ya da olumsuz sosyal, siyasal, ekonomik vb… nedenlerden kaynaklanan içsel veya dışsal gelişmeler sonucunda, ulusal paraya yönelik spekülatif saldırıların ortaya çıkmaktadır. Bu ise, sabit kuru korumak isteyen merkez bankalarının döviz rezervlerinin azalmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla özellikle uzun vadeli olarak düşünüldüğünde, döviz kurlarını sabitleştirmenin, ekonomik istikrarsızlık kaynağı olabileceğini söylemek mümkündür. Döviz kurlarının 280 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ esnekliği ise, merkez bankasının bir kur taahhüdünün olmaması nedeniyle, spekülatif saldırılara izin vermemektedir. Bu ise, esnek kur rejiminin en önemli avantajını oluşturmaktadır. Bu bağlamda döviz kurlarının esnekliği arttıkça, genel ekonomik performansın da yükseleceği sonucunu çıkarabiliriz (Büyükakın ve Erarslan, 2005: 44-53). OATC ülkelerinde döviz kurlarının esnekliğinin düzeyi ise, Tablo 3’de yer alan bilgiler çerçevesinde değerlendirilmiştir. Tablo 3: OATC Ülkelerinde Döviz Kurlarının Esnekliği Ülkeler Döviz Kurlarının Esnekliği Puan Değeri Kazakistan Döviz kurlarının esnekliği yüksektir. Yönetimli dalgalanma sistemi benimsenerek, ulusal paranın aşırı değerlenmesinin önüne geçilmek istenmiştir. 1 Kırgızistan Döviz kuru sistemi olarak, yönetimli dalgalanma sistemi benimsenmiştir. Bu anlamda, döviz kurlarının esnekliği oldukça yüksektir. 1 Tacikistan Döviz kuru sistemi olarak, yönetimli dalgalanma sistemi benimsenmiştir. Bu anlamda, döviz kurlarının esnekliği oldukça yüksektir. 1 Türkmenistan Döviz kurları esnek değildir. Çünkü, sabit kur sistemi benimsenmiştir. 0 Özbekistan Bazı dönemler sabit, bazı dönemler ise esnek döviz kuru sistemleri benimsenmektedir. Bu anlamda döviz kuru sistemleri arasında bir geçişkenlik bulunmaktadır. 0.50 Kaynak: Peter M. Keller and Thomas Richardson, “Nominal Anchors in the CIS”, IMF Working Paper Series, WP/03/179, September-2003, ss.38-39. Tablo 3’deki verilere göre, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’da, döviz kurlarının oldukça esnek olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla da söz konusu ülkelere, “döviz kurlarının esnekliği yüksek midir?” kriteri çerçevesinde 1 tam puan değeri verilmiştir. Diğer taraftan Türkmenistan ve Özbekistan ise, söz konusu kriterden, sırasıyla 0 ve 0.50 puan değerlerini almıştır. Kriter 2: Finansal Piyasalar Derin Midir? Finansal piyasaların derinliği, ülkelerin ekonomik performansları üzerinde oldukça önemli bir rol oynamaktadır. Şöyle ki finansal piyasaların derinliğinin yüksek olduğu ekonomiler, sıcak para giriş-çıkışlarının çok fazla etkilemediği, reel sektörü fonlama işlevinde bir aksamanın yaşanmadığı ve finansal sistemin istikrarının sağlandığı ekonomilerdir. Finansal derinlik, mali politikaların parasal politikaları sınırlandırmasına da engel olmaktadır. Çünkü finansal piyasaların derin olmadığı ülkelerde, genişlemeci maliye politikaları sonucunda ortaya çıkan bütçe açıklarının, piyasadan borçlanarak karşılanması durumunda, sıkı para politikası uygulayarak enflasyonla mücadele etmenin bir anlamı kalmayacaktır. 281 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Çünkü genişletici maliye politikası, bir taraftan toplam talebi artırarak enflasyonu yükseltirken, diğer taraftan da para piyasasında ödünç verilebilir fonlara olan talebi artırmak suretiyle faiz oranlarının yükselmesine yol açarak, dışlama etkisi nedeniyle reel ekonomik büyüme oranlarının düşmesine neden olacaktır. Dolayısıyla finansal piyasaların derinliği, kamu ve özel sektör yatırımcıları arasındaki fon rekabetini engelleyerek, faiz oranlarının doğal düzeylerde kalmasını sağlayarak, dışlama etkisinin ortaya çıkmasını önleyecektir. Böylece ekonomide reel büyüme oranlarında bir azalma ortaya çıkmayacaktır (Caballero and Krishnamurthy, 2004: 1-5). OATC ülkelerinde finansal piyasaların derinlik düzeyleri, Tablo 4’de yer alan bilgiler çerçevesinde saptanmıştır. Tablo 4: OATC Ülkelerinde Finansal Piyasaların Derinliği Ülke Finansal Piyasaların Derinliği Puan Değeri Kazakistan Düşüktür, ancak tahvil piyasası hızla gelişmekte ve banka mevduatları da giderek artmaktadır. 0.50 Kırgızistan Oldukça sığdır. 0 Tacikistan Gelişmemiştir. Henüz modern anlamda bir hisse senedi borsası kurulmamıştır ve diğer varlık piyasaları da, kamu tahvillerinin alımsatımı ile sınırlanmıştır. 0 Türkmenistan Özbekistan Finansal piyasaların derinliği çok düşüktür. 0.25 Banka mevduatlarının %75’i hükümet garantisinde olması bankacılık sisteminin gelişimi için avantajdır. 0.25 Negatif faiz ödemesi ve sermaye piyasasının mevcut olmaması, finansal piyasaların gelişimini engellemektedir. Kaynak: Peter M. Keller and Thomas Richardson, “Nominal Anchors in the CIS”, IMF Working Paper Series, WP/03/179, September-2003, ss.32-33. Tablo 4’deki bilgilere göre, OATC ülkelerinde finansal piyasaların derinliğinin oldukça düşük olduğu gözlemlenmektedir. Buna karşılık Kazakistan, diğer OATC ülkelerine göre, finansal derinlik açısından daha iyi bir konumdadır. Kazakistan’da finansal derinlik giderek yükselmektedir. Bu nedenle Kazakistan, finansal piyasaların derinliği açısından 0.50 değerini almıştır. Kırgızistan ve Tacikistan’da ise, finansal piyasalar derinlikten uzak, diğer bir ifadeyle sığdır. Dolayısıyla Kırgızistan ve Tacikistan, finansal piyasaların derinliği açısından 0 değerini almıştır. Türkmenistan ve Özbekistan ise, finansal derinlik açısından Kazakistan ile Kırgızistan ve Tacikistan arasında yer almaktadır. Bu nedenle Türkmenistan ve Özbekistan’a, finansal derinlik kriterinde 0.25 değeri verilmiştir. Kriter 3: Merkez Bankası Bağımsız Mıdır? Merkez bankası bağımsızlığı ise, para politikasının etkinliliğini artırmak suretiyle, ülkelerin ekonomik performansını olumlu yönde değiştirmektedir. Merkez Bankası bağımsızlığı, merkez bankasının para politikası hedeflerini hükümetin etkisi altında 282 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ kalmaksızın, özgürce seçebilme yeteneği olarak tanımlanmaktadır. Parasal otoritelerin, yasal ve fiili olarak siyasal iktidarlardan bağımsız olarak bir para politikası izlemeleri, fiyat istikrarının sağlanmasında oldukça önemlidir. Para politikası literatüründe yapılan çalışmalarda, merkez bankası bağımsızlığı ile enflasyon oranları arasında ters yönlü bir korelasyon ilişkisi olduğu tespit edilmiştir. Buna göre, merkez bankası bağımsızlığı arttıkça, enflasyon oranları düşmektedir(Büyükakın ve Erarslan, 2004: 22-30). OATC ülkelerinde merkez bankalarının bağımsızlığı, Tablo 5’de yer alan bilgiler yardımıyla belirlenmiştir. Tablo 5: OATC Ülkelerinde Merkez Bankalarının Bağımsızlığı Ülke Merkez Bankası Bağımsızlığı Puan Değeri Kazakistan Düşük düzeydedir. Buna karşılık, MB üzerinde sadece Bakanlar Kurulu’nun etkisi bulunmaktadır. 0.50 Kırgızistan MB bağımsızdır. Hükümet, yalnızca MB politikalarını denetleyebilir, para politikasının belirlenmesine karışamaz. 1 Tacikistan MB bağımsızlığı düşük düzeydedir. 0.25 Türkmenistan MB bağımsızlığı oldukça sınırlıdır. 0.25 Özbekistan MB bağımsız değildir. İzlenecek para politikası, hükümetin ve Başbakan’ın kontrolündedir. 0 Kaynak: Peter M. Keller and Thomas Richardson, “Nominal Anchors in the CIS”, IMF Working Paper Series, WP/03/179, September-2003, ss.32-33. Tablo 5’deki bilgilere göre, OATC ülkeleri arasında en yüksek merkez bankası bağımsızlığına sahip olan ülke Kırgızistan’dır. Bu sebeple Kırgızistan, Merkez Bankası bağımsızlığı kriterinde en yüksek puan değerini (1) almıştır. Bu kriter çerçevesinde Kazakistan (0.50), Tacikistan (0.25), Türkmenistan (0.25) ve Özbekistan (0) değerini almıştır. Merkez bankası bağımsızlığı kriteri için genel bir değerlendirme yapıldığında, Kırgızistan hariç olmak üzere, OATC ülkelerinde merkez bankası bağımsızlığı düzeyinin oldukça düşük olduğu ifade edilebilir. Kriter 4: Sermaye Hesabı Serbestleştirilmiş Midir? 1980’li yıllarda ortaya çıkan ve etkinliğini her geçen gün artıran küreselleşme eğilimleri, ulusal ekonomilerin sermaye hesabını daha fazla liberalleştirmesine yol açmıştır. Sermaye hesaplarını serbestleştirme olgusu, özellikle de ulusal tasarruflarının düşüklüğü nedeniyle, ekonomik kalkınma için gerekli olan sermayeyi, yabancı yatırımcılardan sağlamak durumunda kalan gelişmekte olan ülkeler için söz konusu olmuştur. Bu konuda yapılan ampirik çalışmalarda, her ülke için geçerli olmamakla birlikte, sermaye hesabını serbestleştiren ekonomilerin daha yüksek ekonomik büyüme oranlarına ulaştıkları sonucuna ulaşılmıştır (Hoeven and Lubker, 2006: 1-9). Ampirik çalışmalarda ulaşılan bu sonuç, sermaye hesabının serbestleştirilmesinin de, ekonomik performans endeksine bir kriter olarak dahil edilmesinin temel nedenini oluşturmaktadır. 283 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ OATC ülkelerinde sermaye hesaplarının serbestleştirilme düzeyleri, Tablo 6’da yer alan bilgiler yardımıyla saptanmıştır. Tablo 6: OATC Ülkelerinde Sermaye Hesabı Liberalizasyonu Ülke Sermaye Hesabı Liberalizasyonu Kazakistan Sermaye kontrolleri düşük düzeydedir. Kırgızistan Sermaye girişi ve çıkışı önünde engel yoktur. Tacikistan Sermaye giriş ve çıkışı üzerinde sınırlı düzeyde engel vardır. Türkmenistan Özbekistan Puan Değeri 0.50 1 0.50 Sermaye hesabı üzerinde geniş çaplı sınırlamalar vardır. 0 Sermaye hesabı üzerinde aşırı kontrol vardır. 0 Kaynak: Peter M. Keller and Thomas Richardson, “Nominal Anchors in the CIS”, IMF Working Paper Series, WP/03/179, September-2003, ss.32-33. Tablo 6’ya göre, OATC ülkeleri arasında, sermaye hesabını en fazla liberalize eden ülke Kırgızistan olduğu için en yüksek puan değerini (1) almıştır. Sermaye hesabını serbestleştirme açısından, Kazakistan ve Tacikistan açısından kısmi bir başarı söz konusudur. Bu nedenle sermaye hesabı liberalizasyonu açısından, Kazakistan ve Tacikistan 0.50 puan değerine sahip olmuştur. Türkmenistan ve Özbekistan ise, sermaye hesabı üzerinde sıkı biçimde kontrol uyguladıklarından dolayı, söz konusu kriterden puan alamamışlardır. Kriter 5: Vergi Gelirlerinin Düzeyi Yüksek Midir? Ülkelerin ekonomik performanslarının ölçümünde dikkate alınan bir başka gösterge ise, vergi gelirlerinin düzeyidir. Bir ülkede vergi gelirlerinin yüksek düzeyde olması, ekonomik performansı olumlu yönde etkilemektedir. Çünkü vergi gelirlerinin yüksekliği, kamu kesiminin bütçe açığı vermesini önleyerek, reel faiz oranlarının yükselmesi önünde önemli bir engel teşkil etmektedir. Bu durumda ise, özel kesim yatırımları üzerindeki olumsuz etki ortadan kalkmaktadır. Diğer taraftan, vergi gelirleri düzeyinin yüksek olduğu durumlarda vergi tabana yayıldığı için kayıt dışı ekonomik faaliyet hacmi de düşecektir. Dolayısıyla vergi gelirlerinin düzeyinin yükselmesi ile, ekonomik performans arasında pozitif yönlü bir korelasyon ilişkisinin olduğu ileri sürülebilir. OATC ülkelerinde vergi gelirlerinin düzeyleri, Tablo 7’de yer alan bilgiler yardımıyla ölçülmüştür. 284 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 7: OATC Ülkelerinde Vergi Gelirlerinin Düzeyi (Vergi Gelirleri/GSYİH-%) Ülke En Düşük Düzey En Yüksek Düzey Ortalama Düzey Puan Değerleri Kazakistan 20.1 29.7 24.4 1 Kırgızistan 14.7 20.8 17.5 0.50 Tacikistan 11.6 15.9 13.6 0.25 Türkmenistan 20.7 30.7 25.2 1 Özbekistan 16.9 24.4 20.3 0.75 Kaynak: Henri Lorie, “Priorities for Further Fiscal Reforms in the Commonwealth of Independent States”, IMF Working Paper Series, WP/03/209, October-2003, s.15. Tablo 7 deki bilgilere göre, OATC ülkeleri arasında, en yüksek vergi gelirine sahip olan ülkeler, sırasıyla Türkmenistan (1), Kazakistan (1), Özbekistan (0.75) ve Kırgızistan (0.50)’dir. OATC ülkeleri arasında vergi gelirleri açısından, en kötü durumda olan ülke ise, Tacikistan’dır. Bu nedenle Kriter 5 çerçevesinde, Tacikistan’a 0.25 puan değeri verilmiştir. Kriter 6: Fiyat İstikrarı Sağlanmış Mıdır? Bir ülkede ekonomik istikrarı sağlayan en önemli faktörler arasında, fiyat istikrarının sağlanması ve tam istihdama ulaşılması gelmektedir. Fiyatların istikrarlı seyrettiği ülkelerde, iktisadi birimler geleceğe ilişkin sağlıklı tahminler yapabilirler. Bu da toplam tüketim ve yatırım harcamalarının, potansiyel düzeylerine yaklaşmasına aracılık edecektir. Dolayısıyla fiyat istikrarının, ekonomik istikrarının gerçekleşmesinin en başta gelen koşulu olduğu söylenebilir. Ülkelerin fiyat istikrarına sahip olup olmadıkları ise, belirli dönemler arasındaki enflasyon oranlarının incelenmesi ile anlaşılmaktadır. OATC ülkelerinin fiyat istikrarı düzeyleri, Tablo 8’de yer alan veriler yardımıyla belirlenmiştir. 285 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 8: OATC Ülkelerinde Enflasyon Oranları Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 1,38 854,6 N/A N/A 906,1 1993 1,66 1,08 2,6 3,1 534,18 1994 1,4 180,7 350,35 1,74 1,56 1995 176,27 43,4 612,48 1,05 304,59 1996 39,12 31,9 418,47 992,38 53,96 1997 17,44 23,4 87,95 83,72 70,85 1998 7,29 10,4 43,17 16,77 28,91 1999 8,4 35,9 27,45 23,46 29,1 2000 13,33 18,7 32,85 8,04 25 2001 8,35 6,9 38,59 11,63 27,25 2002 5,91 2 12,22 8,75 27,29 2003 6,39 3 16,35 5,58 11,57 2004 6,88 4,1 7,2 5,88 6,59 2005 7,57 4,3 7,27 10,7 10,04 2006 8,55 5,5 9,96 8,2 14,22 Puanlar 0.75 1 0.50 0.75 0.25 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. Enflasyon Oranı: Cari Fiyatlarla Yıllık Ortalama Yüzde Değişim Tablo 8’de yer alan verilere göre, OATC ülkeleri arasında, son yıllarda fiyat istikrarı açısından en iyi durumda bulunan ülkeler sırasıyla Kırgızistan (1), Kazakistan (0.75), Türkmenistan (0.75), Özbekistan (0.25) ve Tacikistan (0.50)’dır. Kriter 7: Yüksek Bir Reel Ekonomik Büyüme Var Mıdır? Yukarıda bir ülkede ekonomik istikrarı sağlayan en önemli unsurların, fiyat istikrarının gerçekleştirilmesi ve tam istihdama ulaşılması olduğu vurgulanmıştı. Tam istihdama ulaşılabilmesinin temel yolu ise, ekonomide reel büyüme oranlarının yükseltilmesidir. Diğer bir ifadeyle ekonomiler büyümedikçe, tam istihdama ulaşılması da olanaksızlaşacaktır. Çünkü reel ekonomik büyüme, üretim artışının yanı sıra istihdam artışını da beraberinde getirecektir. Bu bağlamda yüksek düzeyde bir reel ekonomik büyümenin, 286 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ekonomik performansın artırılmasında vazgeçilemeyecek bir unsur olduğu ifade edilebilir. OATC ülkelerinin reel ekonomik büyüme düzeyleri, Tablo 9’da yer alan veriler yardımıyla ölçülmüştür. Tablo 9’da yer alan verilere göre, OATC ülkeleri arasında, reel ekonomik büyüme açısından en iyi durumda bulunan ülkeler sırasıyla Türkmenistan (1), Kazakistan (0.75), Özbekistan (0.75) ve Tacikistan (0.75)’dır. Kırgızistan ise, Kriter 7 çerçevesinde 0.50 değerini almıştır. Bu da Kırgızistan’ın, diğer OATC ülkeleri karşısında, göreceli olarak daha düşük bir reel ekonomik büyümeye sahip olduğunu göstermektedir. Tablo 9: OATC Ülkelerinde Reel Büyüme Oranları Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 -14 -13,08 N/A N/A -11,1 1993 -9,2 -13,05 -11,09 -10 -2,34 1994 -12,58 -19,8 -21,4 -17,3 -5,2 1995 -8,26 -5,75 -12,49 -7,2 -0,9 1996 0,51 7,08 -4,36 -6,7 1,7 1997 1,61 9,9 1,7 -11,3 2,46 1998 -1,91 2,1 5,3 6,7 4,3 1999 2,74 3,7 3,69 16,49 4,3 2000 9,8 5,3 8,3 18,58 3,8 2001 13,5 5,4 10,2 20,39 4,2 2002 9,8 -0,02 9,1 15,76 4 2003 9,3 7 10,2 17,09 4,2 2004 9,6 7 10,6 14,69 7,7 2005 9,7 -0,16 6,7 12,89 7 2006 10,6 3,1 7 11,1 7,3 Puanlar 0.75 0.50 0.75 1 0.75 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. GSYİH: Milyar ABD Doları 287 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Kriter 8: GSYİH Düzeyi Yüksek Midir? Ülkelerin ekonomik performans düzeyleri belirlenirken dikkate alınan bir diğer ölçüt, Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) düzeyidir. Bir ülkede GSYİH düzeyinin yükselmesi, söz konusu ülkede üretimin, milli gelirin, ekonomik büyümenin ve toplam istihdam sayısının arttığını göstermektedir. Dolayısıyla GSYİH, bir çok makro ekonomik değişkenle yakından ilgili bir kavramdır. İktisatçıların ya da uzmanların, bir ülkenin ekonomik performansını izlerken ilk dikkate aldıkları değişken GSYİH düzeyindeki değişmelerdir. Enflasyon, büyüme ve işsizlik oranları ise, bu çerçevede değerlendirilmesi gereken değişkenlerdir. Dolayısıyla GSYİH kriterinin, ekonomik performans endeksinde yer alması, tıpkı enflasyon, büyüme ve işsizlik oranları gibi doğal bir zorunluluktur. OATC ülkelerinin GSYİH düzeyleri, Tablo 10’da yer alan veriler yardımıyla saptanmıştır. Tablo 10: OATC Ülkelerinde GSYİH Değerleri Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 2,877 0,92 0,291 0,951 3,571 1993 5,152 0,667 0,678 5,363 5,502 1994 11,649 1,11 0,829 3,633 6,521 1995 16,594 1,494 0,569 5,874 10,168 1996 20,893 1,813 1,052 2,379 13,922 1997 22,129 1,763 1,121 2,681 14,705 1998 21,623 1,674 1,32 2,862 14,948 1999 16,955 1,267 1,087 3,857 17,041 2000 18,275 1,368 0,991 5,022 13,717 2001 22,135 1,525 1,057 6,933 11,632 2002 24,599 1,606 1,212 8,7 9,657 2003 30,86 1,919 1,555 11,424 10,129 2004 43,152 2,215 2,073 14,196 12,001 2005 57,124 2,46 2,311 17,174 14,31 2006 81,003 2,837 2,811 21,846 17,027 Puanlar 0,75 0 1 0.50 0.25 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. GSYİH: Milyar ABD Doları 288 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 10’a göre OATC ülkelerinin GSYİH değerlerinin ele alınan dönemdeki % değişimi incelendiğinde şöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Ele alınan dönemde GSYİH’deki değişim en yüksekten başlayarak sıralandığında Tacikistan % 3319, Kazakistan % 2715, Türkmenistan % 2197, Özbekistan % 376 ve Kırgızistan % 208 değerlerini almaktadır. Dolayısıyla Tablo 10’da yer alan verilere göre, OATC ülkeleri arasında, GSYİH değerleri açısından en iyi durumda bulunan ülkeler sırasıyla Tacikistan (1), Kazakistan (0,75), Türkmenistan (0.50), Özbekistan (0.25) ve Kırgızistan (0) değerlerini almaktadır. Kriter 9: Kişi Başına Düşen GSYİH Düzeyi Yüksek Midir? Ekonomik performansın belirlenmesinde, GSYİH düzeyi önemli olmakla birlikte tek başına yeterli değildir. Ülkelerin kişi başına düşen GSYİH değerlerinin bilinmesi, nüfusu faktörünü de analize dahil ettiğinden, daha tutarlı ve doğru sonuçlar vermektedir. OATC ülkelerinin kişi başına düşen GSYİH düzeyleri, Tablo 11’de gösterilmiştir. Tablo 11: OATC Ülkelerinde Kişi Başında Düşen GSYİH (ABD Doları) Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 168 206 52 246 167 1993 304 148 120 1,375 251 1994 737 244 145 908 292 1995 1,058 325 97 1,432 448 1996 1,349 389 176 566 601 1997 1,456 373 186 575 624 1998 1,445 348 216 638 624 1999 1,137 260 175 845 700 2000 1,229 278 161 1,081 556 2001 1,49 307 170 1,468 465 2002 1,654 321 194 1,814 382 2003 2,064 380 248 2,347 396 2004 2,862 435 328 2,87 464 2005 3,785 478 364 3,418 546 2006 5,362 546 440 4,279 631 1992-2006 % 3091,6 165,04 746,15 1639,43 277,84 1 0 0,50 0,75 0,25 Değişim Puanlar Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix., *: Tahmin. 289 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 11’de yer alan verilere göre, OATC ülkeleri arasında, kişi başına düşen GSYİH’daki % artış değerleri açısından en iyi durumda bulunan ülkeler sırasıyla Kazakistan (1), Türkmenistan (0,75), Tacikistan (0,50), Özbekistan (0,25) ve Kırgızistan (0) değerlerini almıştır. Kriter 10: Bütçe Dengesi/GSYİH Oranı, Pozitif Değerler Almakta Mıdır? Ülkelerin ekonomik performanslarının saptanmasında, bütçe dengesi/GSYİH oranı da, önde gelen değişkenler arasındadır. Söz konusu oran, devlet bütçesinin açık yada fazla verdiği konusunda bir bilgi verdiği gibi, aynı zamanda devletin ekonomideki ağırlığı hakkında da bir fikir vermektedir. Bütçe Dengesi/GSYİH oranının pozitif değerler alması, ekonomik performansı olumlu yönde etkilerken, negatif değerler alması ise olumsuz yönde etkilemektedir. OATC ülkelerinin bütçe dengesi/GSYİH düzeyleri, Tablo 12’de yer almaktadır. Tablo 12: OATC Ülkelerinde Bütçe Dengesi / GSYİH Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan 1992 Türkmenistan Özbekistan -6,8 -17,4 -31,2 N/A -18,5 1993 -1,4 -14,4 -25 N/A -10,4 1994 -7,5 -7,7 -10,5 -2,3 -4,4 1995 -2,7 -17,3 -11,2 -2,6 -4,1 1996 -4,7 -9,5 -5,8 0,3 -7,3 1997 -7 -9,2 -3,3 0 -2,2 1998 -8 -9,5 -3,8 -2,7 -3,5 1999 -5 -12 -5 -1 -2,2 2000 -0,8 -9,7 -1,3 -0,3 -1 2001 2,7 -5,2 -1,1 0,6 -0,9 2002 1,4 -5,6 -0,1 0,2 -0,9 2003 2,7 -4,9 -1,08 -1,3 0,1 2004 2,5 -4,4 -2,4 0,4 0,6 2005 5,8 -3,7 -2,9 0,8 1,2 2006 7,5 -2,3 1,7 5,1 5,2 Puanlar 1 0 0,25 0,75 0,75 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. GSYİH: Milyar ABD Doları. 290 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 12’de yer alan verilere göre, OATC ülkeleri arasında, bütçe dengesi/GSYİH değerleri incelendiğinde Kazakistan’ın bütçe dengesi / GSYİH oranı 2000 yılına kadar açık vermiştir. Ancak açık trendinin azalma eğiliminde olduğu görülmektedir. Nitekim, 2000 yılı sonrasında bütçe dengesi /GSYİH oranı gittikçe artan bir trendde fazla vermiştir. Bu yüzden de en yüksek puan Kazakistan’a verilmiştir. Türkmenistan ve Özbekistan’a ise, ilgili kriter çerçevesinde 1990’lı yıllar boyunca bir çok yıl negatif değer aldığı; son yıllarda ise pozitif bir duruma geçtikleri için 0,75 puan verilmiştir. Tacikistan’a ise, ele alınan dönemin son yıl haricinde negatif değerler aldığı için 0,25 puan verilmiştir. İlgili Kriter açısından Kırgızistan ise, sürekli olarak negatif değerler aldığından sıfır puan verilmiştir. Kriter 11: Cari İşlemler Hesabı Fazla Vermekte Midir? Ulusal ekonomilerin performanslarının belirlenmesinde dikkate alınan bir başka değişken ise, cari işlemler hesabındaki değişmelerdir. Cari işlemler bilançosunun fazla vermesi ekonomik performansın yükseldiğine, açık vermesi ise ekonomik performansın düştüğüne işaret etmektedir. Çünkü bir ülkede cari işlemler bilançosunun açık vermesi, o ülkenin ürettiğinden daha fazla tükettiğini gösterir. Söz konusu açıkların süreklilik kazanması durumunda ise, cari açıkların finansmanı sorunu gündeme gelecektir. Cari açıkların finansmanı konusunda en fazla sıkıntı yaşayan ülkeler ise, ulusal tasarruf düzeyleri yetersiz olan az gelişmiş ülkelerdir. Ulusal tasarruf düzeylerinin yetersizliği nedeniyle iç borçlanma kaynakları sınırlı olan az gelişmiş ülkeler, cari açıklarındaki artışlarını çoğunlukla dış borçlanma yoluyla kapatmaya çalışmaktadırlar. Bu ise söz konusu ülkelerin, toplam dış borç stokunun yükselmesine ve ekonominin dışa bağımlı bir yapı kazanmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla cari işlemler bilançosu açıklarının, ekonomik performansı olumsuz yönde etkilediği ifade edilebilir. OATC ülkelerinin cari işlemler hesabına ilişkin verilere, Tablo 13’de yer verilmiştir. 291 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 13: OATC Ülkelerinde Cari İşlemler Hesabı Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 -1,485 -0,053 -0,049 0,852 -0,237 1993 -0,445 -0,105 -0,187 0,63 -0,439 1994 -0,91 -0,12 -0,144 0,01 0,118 1995 -0,213 -0,239 -0,102 -0,536 -0,02 1996 -0,743 -0,42 -0,082 0,002 -0,98 1997 -0,776 -0,137 -0,045 -0,58 -0,584 1998 -1,19 -0,364 -0,097 -0,935 -0,102 1999 -0,037 -0,184 -0,01 -0,571 -0,163 2000 0,546 -0,059 0,016 0,412 0,245 2001 -1,194 -0,024 -0,052 0,115 -0,113 2002 -1,024 -0,064 -0,043 0,583 0,117 2003 -0,273 0,033 -0,02 0,304 0,881 2004 0,335 0,11 -0,082 0,082 1,215 2005 -1,056 0,078 -0,062 0,875 1,949 2006 -1,795 -0,186 -0,084 3,351 3,198 Puanlar 0 0.25 0 0.75 0.75 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. Cari İşlemler Hesabı: Milyar ABD Doları. Tablo 13’deki verilere göre, Kriter 11 açısından Türkmenistan ve Özbekistan en iyi durumda olan ülkelerdir. Türkmenistan ve Özbekistan’ın cari işlemler bilançosu, son 6-7 yıldır fazla vermektedir. Bu nedenle söz konusu ülkelere, 0.75 puanı verilmiştir. Kırgızistan ise, bağımsızlık sonrası 15 yıllık periyotta 2003, 2004 ve 2005 yılları haricinde sürekli olarak cari işlemler açığı verdiği için 0.25 puan almıştır. Kazakistan ve Tacikistan’a ise, 2000 yılı haricinde son 15 yıllık dönemde sürekli cari işlemler açığı verdiğinden, sıfır puan verilmiştir. Kriter 12: Cari İşlemler Hesabı/GSYİH Oranı, Pozitif Çıkmakta Mıdır? Ekonomik performansın ölçümünde, cari işlemler hesabındaki hareketlerin yanı sıra, cari işlemler hesabının GSYİH içindeki payı da önemlidir. Çünkü bir ülkenin GSYİH’ındaki artışların, cari işlemler hesabındaki açıklardan daha fazla olması durumunda, cari açıkların 292 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ finansmanı konusunda bir sorun yaşanmayacaktır. Zira, GSYİH’nın artması, ülkenin üretim gücünün arttığına ve ekonominin ilerleyen dönemlerde ihracat yapabilme kapasitesinin yükseleceğine işaret etmektedir. Dolayısıyla ekonomik performansın daha iyi değerlendirilebilmesi için, yalnızca cari işlemler hesabının düzeyinin değil, aynı zamanda cari işlemler hesabı/GSYİH değerinin de dikkatle izlenmesi oldukça önemlidir. Cari işlemler hesabı/GSYİH oranı pozitif değerler aldıkça, ekonomik performansta artış gösterecektir. OATC ülkelerinin cari işlemler hesabı/GSYİH oranına ilişkin veriler, Tablo 14’de yer almaktadır. Tablo 14: OATC Ülkelerinde Cari İşlemler Hesabı/GSYİH Oranı Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 -7,4 -5,72 -16,75 89,66 -6,63 1993 -8,63 -15,7 -27,52 11,74 -7,97 1994 -7,81 -10,82 -17,33 0,27 1,8 1995 -1,28 -16,01 -17,88 -9,12 -0,19 1996 -3,55 -23,17 -7,83 0,07 -7,03 1997 -3,5 -7,8 -4,01 -21,62 -3,97 1998 -5,5 -21,73 -7,31 -32,65 -0,68 1999 -0,21 -14,52 -0,9 -14,81 -0,95 2000 2,98 -4,31 -1,62 8,2 1,78 2001 -5,39 -1,54 -4,94 1,65 -0,97 2002 -4,16 -3,99 -3,53 6,69 1,21 2003 -0,88 1,74 -1,28 2,66 8,69 2004 0,77 4,94 -3,93 0,57 10,12 2005 -1,84 3,17 -2,67 5,09 13,62 2006 -2,21 -6,55 -2,97 15,33 18,78 Puanlar 0 0.25 0 1 1 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. Cari İşlemler Hesabı: Milyar ABD Doları. Türkmenistan’ın 1995, 1997, 1998 ve 1999 yılları haricinde, cari işlemler hesabı/GSYİH oranı sürekli pozitif olmuştur. Özbekistan ise, ele alınan dönemde cari işlemler 293 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ hesabı/GSYİH değeri açısından 8 yıl negatif, diğer yıllar ise pozitif değerler almıştır. Diğer bir ifadeyle, Özbekistan ele alınan dönemde cari işlemler hesabı/GSYİH değeri açısından olumlu bir trend izlemiştir. Bu yüzden de cari işlemler bilançosu/GSYİH göstergesi açısından Türkmenistan ve Özbekistan’a tam puan verilmiştir. Tablo 15’deki veriler bağlamında, cari işlemler hesabı/GSYİH göstergesinde Kırgızistan’a 0.25, Kazakistan’a 0 ve Tacikistan’a 0 puan verilmiştir. Kriter 13: İşsizlik Oranlarının Ortalama Düzeyi Düşük Müdür? Ekonomik performansın ölçülmesinde başvurulan bir diğer ölçüt ise, işsizlik oranlarının düzeyidir. Bir ekonomide işsizlik oranlarının azalması, ekonomik performansın yükseldiğini göstermektedir. Dolayısıyla işsizlik oranlarındaki artış ile ekonomik performans arasında ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. İşsizlik oranlarının azalması ise, ekonomide yeni iş alanlarının açılmasına ve ekonomik büyümenin yükselmesine bağlıdır. Bu bağlamda işsizlik oranlarının ortalama düzeyinin azalmasının, ekonomik performansı yükselteceği ifade edilebilir. OATC ülkelerinin işsizlik oranlarına ilişkin verilerine, Tablo 15’da yer verilmiştir. Tablo 15: OATC Ülkelerinde İşsizlik Oranı Yıllar Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 N/A N/A 0,3 N/A N/A 1993 N/A N/A 6,9 N/A 0,3 1994 7,8 N/A 7,6 17,8 0,4 1995 11,9 5,7 2 25,5 0,4 1996 9,3 7,8 2,7 26,9 0,4 1997 8,1 5,7 2,8 27,4 0,4 1998 6,8 5,9 3 24,2 0,5 1999 13,5 7,4 2,9 16,7 0,6 2000 12,8 7,5 2,8 9,5 2,8 2001 10,4 7,8 2,4 3,8 3,6 2002 9,8 8,6 2,5 2,5 4,4 2003 8,5 8,9 2,4 2,5 3,9 2004 8,2 9 2,3 4,2 3,6 2005 8 9,7 2,3 0,3 3 2006 7,9 N/A 2,3 N/A 2,6 Puanlar 0,25 0 1 1 0,50 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. Nüfus: Milyon Kişi. N/A: Veri Yok 294 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 15’e göre, en yüksek puan Türkmenistan ve Tacikistan’a verilmiştir. Ele alınan dönemde Türkmenistan, işsizlik oranını ciddi düzeyde düşürmeyi başarmıştır. Tacikistan ise, işsizlik oranını % 2-3 aralığında tutmayı başardığı için tam puan almıştır. Özbekistan ise, liberalleşme süreci ile birlikte işsizlik oranın da düşük de olsa bir artış yaşadığı için 0,50 puan almıştır. Kazakistan ve Kırgızistan ise, işsizlik oranlarını düşürmede nispi olarak daha kötü durumda oldukları için sırasıyla 0,25 ve 0 değerlerini almıştır. Kriter 14: Faiz Oranlarının Ortalama Düzeyi Düşük Müdür? Ekonomik performansın ölçülmesinde dikkate alınan bir diğer değişken ise, faiz oranlarının ortalama düzeyidir. Bir ülkede faiz oranlarının yüksek olması, toplam yatırım ve üretim hacminin düşmesine, ekonomik büyüme hızının yavaşlamasına, milli gelir ve istihdam düzeylerinin azalmasına yol açacaktır. Dolayısıyla faiz oranlarındaki artışların, ekonomik performans üzerinde negatif bir etkiye sahip ifade edilebilir. Faiz oranlarının düşmesi ise, yatırımcıların ucuz kredi bulma imkanlarını artırmak suretiyle, toplam yatırım ve üretim hacminin genişlemesine aracılık edecektir. Bu bağlamda bir değerlendirme yaptığımızda, ekonomik performansın yükselebilmesi için, faiz oranlarının da kabul edilebilir bir seviyeye düşürülmesinin gerekli olduğu belirtilebilir. OATC ülkelerinin faiz oranlarına ilişkin verilerine, Tablo 16’da yer verilmiştir. Tablo 16: OATC Ülkelerinde Faiz Oranı Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1992 N/A N/A N/A N/A N/A 1993 N/A N/A N/A N/A N/A 1994 N/A N/A N/A N/A N/A 1995 65 32,2 N/A N/A N/A 1996 22 36,7 N/A 66,2 38,5 1997 11,8 39,6 74 114 29,3 1998 14,5 47,5 49,7 37,8 34,7 1999 10,7 29,6 26,4 35 31,4 2000 7,9 24,8 34,4 13,9 25,7 2001 5,8 33,2 18,5 12,6 25,8 2002 5,9 24,8 23,1 10,4 23,4 2003 5,2 23 4,9 8,9 19,3 2004 2,6 24,3 6,2 7,3 11,6 2005 2,4 25,7 7 6 15,9 2006 3,9 23,5 10,7 N/A 16,6 Puanlar 1 0 0.50 0.75 0.25 Kaynak: World Economic Outlook Database, IMF Ülke Raporları, http:///www. imf.org/country report ve Asian Development Outlook Statistical Appendix. N/A: Veri Yok 295 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 16 çerçevesinde, OATC ülkelerinde ortalama faiz oranlarını düşürmede en başarılı ülkenin Kazakistan olduğu görülmektedir. Bu bağlamda Kazakistan’a, tam puan verilmiştir. Yine Tablo 16’ya göre, faiz oranlarını düşürmede Kazakistan’dan sonra en başarılı olan ülke Türkmenistan’dır. Bu nedenle, Türkmenistan’a 0,75 puan verilmiştir. Diğer taraftan Tacikistan’a, faiz oranlarını düşürmede kısmı bir başarı sağladığı için 0,50 puanı verilmiştir. Özbekistan ve Kırgızistan’a ise, göreli olarak faiz oranları yüksek olduğu için sırasıyla 0,25 ve 0 değerleri verilmiştir. Kriter 15: Toplam Vergi Gelirleri/GSYİH Oranı Yüksek ve Toplam Kamu Harcamaları/GSYİH Oranı Düşük Müdür? Kriter 5 çerçevesinde OATC ülkelerinde vergi gelirlerinin düzeyi belirlenmişti. Ancak bir ülkede ekonomik performansın değerlendirilmesinde, vergi gelirlerinin düzeyinin yanı sıra kamu harcamalarının düzeyinin de bilinmesine gerek duyulmaktadır. Çünkü, kamu harcamalarının GSYİH içerisindeki düzeyi, vergi gelirlerinin GSYİH içerisindeki düzeyinden yüksekse, söz konusu ülkede mali disiplin kaybolmakta ve ekonomik performans olumsuz biçimde etkilenmektedir. Bu nedenle ekonomik performansın yükseltilebilmesi için, bir taraftan vergilerin tabana yayılması ve kayıt dışı ekonominin azaltılması yoluyla toplam vergi gelirleri artırılırken, diğer taraftan da toplam kamu harcamalarının da toplam vergi gelirleri ile uyumlu biçimde belirlenmesine gerek duyulmaktadır. Dolayısıyla bir ekonomide ekonomik performansın yükseltilmesi isteniyorsa, toplam vergi gelirleri/GSYİH değeri artırılırken, mali disiplinin sağlanabilmesi için aynı zamanda, toplam kamu harcamaları/GSYİH oranı da düşürülmelidir. OATC ülkelerinin kriter 15 çerçevesinde alacakları puan değerlerinin belirlenmesinde, Tablo 17 ve 18’deki veriler kullanılmıştır. 296 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 17: Toplam Vergi Gelirlerinin Vergi Türleri Açısından Dağılımı (GSYİH’nin %’si Olarak) Ülke Toplam Vergi Gelirleri Gelir, Kar ve Sermaye Vergileri Bireysel Gelir Vergileri Kurumlar Vergisi Satış Vergileri Kazakistan 21.2 8.6 2.1 6.5 4.7 Kırgızistan 17.6 2.9 1.4 1.5 6.9 Tacikistan 14.7 1.8 1.2 0.6 6.6 Türkmenistan 23.0 - 1.9 2.5 6.3 Özbekistan 29.5 6.8 3.6 3.2 6.0 Tüketim Vergisi Gümrük Vergisi Mülkiyet Vergisi Sos. Güvenlik Diğer Vergiler Vergileri Kazakistan 0.7 1.0 0.9 3.6 1.7 Kırgızistan 1.4 0.6 - 3.5 2.3 Tacikistan 0.9 - 0.6 1.9 2.9 Türkmenistan 0.7 - 0.6 3.4 7.6 Özbekistan 6.6 0.7 0.5 6.7 2.2 Kaynak: Henri Lorie, “Priorities for Further Fiscal Reforms in the Commonwealth of Independent States”, IMF Working Paper Series, WP/03/209, October-2003, s.37. 297 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 18: Toplam Kamu Harcamalarının Harcama Türleri Açısından Dağılımı (GSYİH’nin %’si Olarak) Ülke Toplam Kamu Harcamaları Mal ve Hizmet Alımları Ücret Giderleri Transfer Harcamaları Kazakistan 23.4 12.5 3.9 6.2 Kırgızistan 25.3 14.3 4.8 5.3 Tacikistan 16.6 8.7 3.2 3.2 - - - - 35.2 - - - Hane Halkı Transfer Harcamaları Faiz Ödemeleri Sermaye Giderleri Borçlanma Kazakistan 4.8 1.2 3.0 0.5 Kırgızistan 5.3 1.7 5.3 -1.3 Tacikistan 2.7 1.8 3.1 -0.2 Türkmenistan - - - - Özbekistan - 0.5 5.2 1.0 Türkmenistan Özbekistan Kaynak: Henri Lorie, “Priorities for Further Fiscal Reforms in the Commonwealth of Independent States”, IMF Working Paper Series, WP/03/209, October-2003, s.45. Puan Değerleri Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 0.50 0 0,75 0.50 0.25 Tablo 17 ve 18 mali disiplin açısından incelendiğinde mali disiplini sağlayan bir ülkenin bulunduğunu söylemek güçtür. Ancak toplam vergi gelirleri/GSYİH oranı ve toplam kamu harcamaları/GSYİH oranı açısından ele alındığında mali disipline yakınlaşma durumuna göre, Tacikistan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan şeklinde bir sıralama söz konusudur. Bununla birlikte Türkmenistan’a veri eksikliğinden dolayı sadece toplam vergi gelirleri/GSYİH açısından değerlendirilerek puan verilmiştir. 5. Geçiş Dönemi Değerlendirilmesi Ekonomik Performanslarının Karşılaştırmalı Olarak Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin geçiş dönemi ekonomik performanslarının değerlendirilmesi, ortalama puan değerleri çerçevesinde yapılacaktır. Bunun için kriter bazında yapılan puanlamalar Tablo 20’de bir araya getirilmiştir. Tablo 20’deki toplam puan değerleri, kriter sayısına bölünerek ortalama puan değerlerine ulaşılmıştır. Tablo 20 298 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ çerçevesinde ulaşılan ortalama puan değerleri ise, Tablo 19’da belirtilen değerlere göre yorumlanmış ve ülkelerin geçiş dönemi ekonomik performansları analize edilmiştir. Tablo 19: OATC Ülkelerinde Ortalama Ekonomik Performans Değerleri OPD Değeri Anlamı 0-0.25 Çok Kötü Ekonomik Performans 0.25-0.50 Kötü Ekonomik Performans 0.50-0.75 İyi Ekonomik Performans 0.75-1.00 Çok İyi Ekonomik Performans Tablo 20: Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin Geçiş Dönemi Ekonomik Performans Endeksi Kriterler Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 1 1 1 1 0 0.50 2 0.50 0 0 0.25 0.25 3 0.50 1 0.25 0.25 0 4 0.50 1 0.50 0 0 5 1 0.50 0,25 1 0,25 6 0.75 1 0.50 0.75 0.25 7 0.75 0.50 0.75 1 0.75 8 0,25 0 1 0.50 0.25 9 1 0 0,50 0,75 0.25 10 1 0 0,25 0.75 0.75 11 0 0.25 0 0.75 0.75 12 0 0.25 0 1 1 13 0.25 0 1 1 0,50 14 1 0 0.50 0.75 0.25 15 0.50 0 0.75 0.50 0.25 Top. Puan Değeri (TPD) 9.50 5.50 7.00 9.25 6.50 Ort. Puan Değeri (OPD=TPD/15) 0,63 0,36 0,46 0,61 0,43 299 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Bu bağlamda Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin, performanslarına ilişkin şunları söylemek mümkündür: geçiş dönemi ekonomik 9 Geçiş sürecinde ekonomik performans yönünden en başarılı ülke Kazakistan (0.63), en başarısız ülke ise Kırgızistan (0.36) olmuştur. 9 Geçiş sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin hiçbirisi, çok kötü yada çok iyi bir ekonomik performans göstermemiştir. Bu bağlamda Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin geçiş sürecinde, vasat (orta) düzeyde bir ekonomik performansa sahip oldukları ifade edilebilir. 9 Geçiş sürecinde Kazakistan ve Türkmenistan iyi, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan ise kötü ekonomik performans sergilemişlerdir. 9 Geçiş dönemi ekonomik performansı yönünden başarı sıralaması ise, Kazakistan (0.63), Türkmenistan (0.61), Tacikistan (0.46), Özbekistan (0.43) ve Kırgızistan (0.36) şeklinde gerçekleşmiştir. Kazakistan’ın geçiş döneminde yakaladığı, başarılı ekonomik performansının altında yatan, en önemli faktör ise, 1994-1996 ve 1996-1999 döneminde uygulanan başarılı bütçe reformlarıdır. Kazakistan hükümeti, 1994 yılında ulusal bütçe sistemini modernize etmeyi kararlaştırmıştır. Bu bağlamda hükümet, kamu harcamaları ile gelirlerine ilişkin olarak kapsamlı ve etkin bir hazine sistemi geliştirmiştir. Söz konusu sistem, “finansal yönetim bilgi sistemi” olarak adlandırılmıştır. Kazakistan’ın bütçe sisteminin revizyonundan elde ettiği başarıların altında ise, üç temel unsur yatmaktadır. Bunlardan birincisi, reformların mevcut sorunların çözümüne imkan verecek ölçüde iyi hazırlanması ve reform sürecinin hükümet tarafından oldukça başarılı biçimde yönetilmesidir. İkincisi, Kazakistan’ın Hazine (Maliye) Bakanlığı’nın kurumsal tasarımının, dünyadaki yeni gelişmeler ışığında ve ülkenin kendi koşulları çerçevesinde optimal biçimde belirlenmesidir. Üçüncüsü ise, Kazakistan hükümetinin “finansal yönetim hedefleri” olarak belirlediği, “mali kontrol” ve “finansal disiplin” ilkelerine sıkı sıkıya bağlı kalmasıdır. Dolayısıyla yukarıda açıklanan üç unsurun, Kazakistan’ın mali reform sürecinin başarısında oldukça önemli rol oynadığı ifade edilebilir (Ramamurthy and Tandberg, 2002: 19-25). Kazakistan’da 1994-1996 ve 1996-1999 dönemlerinde uygulanan mali reform sürecinde yapılan reformlar aşağıdaki başlıklarda özetlenebilir: (Ramamurthy and Tandberg, 2002: 511). 9 Bütçe sınıflandırmasının, dünyadaki yeni trendler çerçevesinde revize edilmesi. 9 Bütçe uygulamaları için, yeni prosedürlerin belirlenmesi. 9 Bütçe uygulamalarının yasal ve yönetimsel çerçevesinin güçlendirilmesi. 9 Geçici bütçe bankasının kurulması. 9 Hazine Tek Hesabı (Treasury Single Account)’nın oluşturulması. 9 Hazine için mizan defteri sisteminin (ledger system) kurulması ve hesaplar için yeni planlamaların yapılması. 9 Hazine’nin yetkilerinden bir kısmını, yerel yönetimlere bırakılması suretiyle, iş yükünün azaltılması. 9 Nakit ve borç yönetiminin güçlendirilmesi. 300 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Bu bağlamda Kazakistan’da 1990’lı yılların başında, diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nden çok daha önce girişilen bütçe reformlarının, mali disiplini sağlamada, fiyat istikrarına ulaşmada ve reel ekonomik büyümeyi artırmada göreli olarak büyük avantaj sağladığı ifade edilebilir. 6. Sonuç Doğu Bloğu’nun 1990’lı yılların başında dağılması ile birlikte, aralarında Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin de bulunduğu, yaklaşık olarak 25 ülke, sosyalist planlamayı terk ederek, serbest piyasa ekonomisine geçmiştir. Söz konusu geçiş ülkelerinin çoğu, başlangıçta önemli hasıla kayıpları yaşamalarına rağmen, sonuçta ekonomilerinin kurumsal yapısını değiştirmeyi başararak, serbest piyasa mekanizmasına yerleşiklik kazandırmayı başarmışlardır. Söz konusu süreçte, uygulanan yapısal reformların, ekonomik rekabet ve verimliliği artırmasının önemli payı olmuştur (Fischer and Sahay, 2004: 2-5). Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin, ekonomik performansları karşılaştırmalı olarak analiz edildiğinde, 1991 yılında başlayan ve günümüze kadar devam eden geçiş sürecinde, ekonomik performans yönünden başarılı ülkelerin Kazakistan ve Türkmenistan olduğu görülmüştür. Diğer taraftan ele alınan ülkeler içinde ekonomik performans endeksine göre, en düşük başarı Kırgızistan’a aittir. Yine ekonomik performans endeksinde dikkati çeken bir başka nokta, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin geçiş sürecinde, çok kötü ya da çok iyi bir ekonomik performans sergilememeleridir. Bu bağlamda geçiş süreci boyunca, Kazakistan ve Türkmenistan’ın ekonomik performansı iyi ya da yeterli düzeyde iken, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’ın ise düşük düzeylerde kalmıştır. Dolayısıyla geçiş sürecinde, vasat (orta) düzeyde bir performans gösterilmiştir. Bununla birlikte, söz konusu ülkelerin ekonomileri 1990’lı yılların başındaki durumu ile kıyaslandığında görece iyi durumda oldukları da ifade edilmelidir. Gerçektende, OATC ülkelerinin, ekonomik büyüme ve enflasyon oranları konusunda zaman içinde sağladıkları başarı dikkate değerdir. Zira, 1990’lı yılların başları ve ortalarında OATC ülkelerinin tamamı, negatif büyüme oranlarını ve üç haneye ulaşmış enflasyon oranlarına sahipken, günümüzde yüksek ve istikrarlı bir pozitif ekonomik büyümeye ve çok düşük düzeylere çekilerek kontrol altına alınabilen enflasyon oranlarını sağlayabilmişlerdir. OATC ülkeleri özellikle özelleştirme ve yapısal reformlarda büyük ilerlemeler kaydetmiştir. Ancak bu durumu kalıcı kılmak, ekonominin dinamik rekabetçi bir yapıya kavuşmasına yönelik piyasa reformlarına devam etmesini gerektirmektedir. Bunun için ise, OATC ülkelerinde siyasal istikrar korunarak, tutarlı ekonomik politikalar uygulanmaya devam edilmelidir. Özellikle de OATC ülkelerinin enflasyonla mücadele edebilmesi için, sıkı para politikası uygulamaları tavizsiz biçimde devam etmelidir. Diğer taraftan sıkı para politikası, ülkeye yabancı sermaye girişinin sürmesini ve merkez bankasının döviz rezervinin artmasını sağlayacaktır. Yine, OATC ülkelerinin finansal sistemin gözetim ve denetiminde, ilave önlemler almasına da ihtiyaç duyulmaktadır. Çünkü söz konusu önlemler, yönetimsel riskleri azaltmak suretiyle finansal sistemin iç ve dış şoklara karşı kırılganlığını azaltıp, finansal krizlerin yaşanma olasılığını düşürecektir. 301 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KAYNAKÇA BALCEROWICZ, Leszek and Alan Gelb. “Macropolicies in Transition to a Market Economy: A Three-Year Perspective”, Proceedings of the World Bank Annual Conference on Development Economics, No.14418, March-1995. BÜYÜKAKIN, Figen ve Cemil Erarslan. “Yeni Finansal Mimari Bağlamında IMF’nin Rolüne İlişkin Tartışmalar”, Finans, Politik ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Yıl: 42, Sayı:491, Şubat-2005. BÜYÜKAKIN, Tahir ve Cemil Erarslan. “Enflasyon Hedeflemesi ve Türkiye’de Uygulanabilirliğinin Değerlendirilmesi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı.8, Yıl.2004. CABALLERO, Ricardo and Arvind Krishnamurthy. “Fiscal Policy and Financial Depth”, NBER Working Paper Series, No: 10532, 2004. CAMPOS, Nauro F. and Fabrizio Coricelli. “Growth in Transition: What We Know, What We Don’t, and What We Should”, 3 April 2000, http://www.gdnet.org/pdf/430_Campos-paper.pdf, Erişim Tarihi: 30.06.08. ERICSSON, Richard. “The Classical Soviet-Type Economy: Nature of the System and Implications for Reform,” Journal of Economic Perspectives, Fall-1991. FIDRMUC, Jan and Ariane Tichit. “Mind the Break: Accounting for Changing Patterns of Growth during Transition”, CERDI, Etudes et Documents, 2007. FISCHER, Stanley and Ratna Sahay. “Transition Economies: The Role of Institutions and Initial Conditions”, International Monetary Fund, Festschrift in Honor of Guillermo A. Calvo, April-2004. HOEVEN, Rolph Van Der and Malta Lubker, “Financial Openness and Employment: The Need for Coherent International and National Policies”, Policy Integration Department, International Labour Office, Geneva, August-2006, (iç) Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Tebliğleri, http:///www.tek.org.tr, Erişim Tarihi: 21.09.08. HUSAIN, Aasim M. “To Peg or Not to Peg: A Template for Assessing the Nobler”, IMF Working Papers Series, WP/06/54, February-2006. INTERNATIONAL MONETARY FUND. “Republic of Kazakhstan: 2007 Article IV Consultation-Staff Report; and Public Information Notice on the Executive Board Discussion”, IMF Country Report, No.235, 2007. KELLER, Peter M. and Thomas Richardson. “Nominal Anchors in the CIS”, IMF Working Paper Series, WP/03/179, September-2003. LORIE, Henri. “Priorities for Further Fiscal Reforms in the Commonwealth of Independent States”, IMF Working Paper Series, WP/03/209, October-2003. PURFIELD, Catriona. “Fiscal Adjustment in Transition Countries: Evidence from 1990s”, IMF Working Papers, WP/03/36, February-2003. RAMAMURTHY S. and E. Tandberg. “Treasury Reform in Kazakhstan: Lessons for Other Countries”, IMF Working Papers Series, WP/02/129, August-2002. 302 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ SEGURA-UBIERGO, Alex, Alejandaro Simone and Sanjeev Gupta. “New Evidence on Fiscal Adjustment and Growth in Transition Economies”, IMF Working Paper Series, WP/06/244, October-2006. SHESHINISKI, Eytan and Luis F. Lopez-Calva. “ Privatization and Its Benefits: Theory and Evidence”, CESifo Economic Studies, Vol. 49, No.3, 2003. STAEHR, Karsten. “Reforms and economic growth in transition economies: Complementarity, sequencing and speed”, BOFIT (Bank of Finland Institute for Economies in Transition) Discussion Papers, No.1, 2003. WYPLOSZ, Charles. “Ten Years of Transformation: Macroeconomic Lessons,” The World Bank Annual Conference on Development Economics, April-1999. 303 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ORTA ASYA ÜLKELERİNDE MİKROFİNANS UYGULAMALARI Erhan Birgili* Nurhodja Akbulaev** Giriş Dünyanın gelişmekte olan ülkelerinde az gelirlilik ve fakirlik en büyük ve kısa bir zaman içerisinde aşılması gereken problemlerden olagelmektedir. Ülkede sorun olan az gelirliliğin ve fakirliliğin aşılmasına yönelik dünyada mikrofinans ve mikrokredi kurumları teşkil ettirilmiştir. Mikrofinans ve mikro kredi organizasyonları gelişmekte olan ülkelerde az gelirli ve fakir hane halklarının krediye ulaşmasını ve söz konusu kredi yardımıyla iş açarak kendilerine istihdam sağlayarak yaşam kalitesini artırmasını amaç edinmişlerdir. Orta Asya ülkelerinden Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan ve Tacikistan’da yeni yapılanan mikrofinans sektörü, hem finansal sektör açısından zayıflığı hem de düşük gelir seviyeleriyle mikrofinans sektörünün gelişmesi için ideal bir ortam oluşturmaktadır. Dünyada gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi, yoksulluk sınırı ve altındaki ülkelerde de insanların büyük bir kısmı finansal hizmetlerden yararlanamamaktadırlar. Söz konusu yoksul insanlara finansal hizmet vermek amacıyla, anılan dört ülkede binden fazla mikrofinans kurumu faaliyet göstermektedir. Mikrofinans Kurumları ancak, söz konusu ülkelerdeki yoksulluktan kurtulma arzusunda olan az gelirli insanlara ulaşması ve doğru yöntemlerin uygulanmasıyla başarılı olabilecektir. 1. Mikrofinans Uygulamamalarının Genel Esasları Özellikle 1900’lerin ikinci yarısından sonra gerek ülkelerin gerekse Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası ya da OECD gibi uluslar arası kuruluşların, gelişmekte olan ülkelerdeki yoksullukla mücadele ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması amaçlarıyla makro düzeyde hazırladıkları stratejilerin geçen zaman zarfında anlamlı başarılar kaydedememesi, bir yandan söz konusu stratejilerin yeniden gözden geçirilmesi ile sonuçlanırken diğer yandan ülkelerin arzulanan amaçlara istikrarlı bir biçimde ulaşmalarını hedefleyen yeni yaklaşımların doğuşuna zemin hazırlamıştır. Mikrofinans, belirli bir düzeyin altında gelire sahip bireylere yapılacak yardım ve bağışlar yerine, bankalar, sivil toplum kuruluşları, kredi kooperatifleri ve diğer resmi mali sistem öğeleri aracılığı ile onların ihtiyaçlarını karşılayacak, onları üretime sevk edecek düşük meblağlardaki kredilerin kullandırılması, böylelikle bir yandan bu bireylerin mevcut refah seviyelerinin arttırılması, diğer yandan ise dolaylı olacak çok küçük değerlerin de üretim sürecinde kullanılması ile kişi başına milli gelirin ve büyüme oranının yükseltilmesi amaçlarına hizmet eden ekonomik bir sistemi ifade etmektedir326. * Sakarya Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Bilim İnsanı Destekleme Merkezi doktora bursiyeri 326 R.P, CHRISET, T.R. LYMAN. Richard RESENBERG, Microfinance Consensus Guidlines: Guiding Principles on Regulation and Supervision of Microfinance, CGAP, 2003, ss5.5. ** 304 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Diğer bir ifadeyle, bir ülkede üretim sürecinde yer almayan ve mevcut koşullarda hiçbir finansal kuruluştan istifade edemeyecek durumda olan en fakir grubun geniş bir yelpazede çeşitli kamu ve özel sektör kuruluşlarınca sunulan finansal olanaklardan yasal olarak yararlandırılmaları esasına dayanan mikrofinans sistemi, bir yandan söz konusu bireylerin ekonomik anlamda bağımlı konumlarından kurtulup onları üretken hale getirerek düzenli bir gelir sahibi olmalarını teşvik etmekte, diğer yandan üretim sürecine katılan yeni işgücü sayesinde mevcut üretim kapasitesini ve dolayısıyla çıktı seviyesini arttırarak büyüme ve kalkınma gibi diğer makro ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesine de yardımcı olmaktadır. Mikrofinans yoluyla yoksullukla mücadele hareketi, 1970’li yılların ortalarında Chitagong Üniversitesi ekonomi Profesörü Muhammed Yunus tarafından başlatılmıştır. Yoksulluğun çok yoğun olarak yaşandığı Bangladeş’te, halkın karşı karşıya olduğu açlık ve bu durum karşısında yaşadığı çaresizlik, Prof.Dr. Yunus’u ekonomik teorilerin öngördüğü modellerin ötesinde farklı çözüm arayışlarına yöneltmiştir. Yunus tarafından o yıllarda ortaya atılan çözüm önerileri, günümüzde Grameen tipi finansman modelinin temelini teşkil etmiştir. İhtiyaç sahibi 42 kişiye verilen toplam 27 Dolar tutarındaki kredi ile başlatılan proje, günümüzde dünyanın birçok ülkesinde uygulanmakta olan dev bir finansman modeline dönüşmüştür327. Mikrofinans uygulaması, benzer nitelikteki diğer programların doğması ve 1983 yılında Grameen Bank’ın kurulması ile yeni bir kimlik kazanmış ve literatürde yeni bir yer edinmiştir. Mikrofinans uygulaması, kredi verme esasları bakımından geleneksel bankacılık sisteminden önemli ölçüde farklılaşır. Geleneksel bankacılıkta; tapu, teminat ve kefalet gibi maddi güvenceler kredi alabilmenin temel şartlarını oluştururken, mikrofinans uygulamasında söz konusu belgeler istenmez, zira bu uygulamada kişiye güven esastır. Klasik bankacılıkta kredi talep edenlerin sahip oldukları teminat miktarı arttıkça, elde edecekleri kredi miktarı da o ölçüde fazlalaşır. Mikrofinans sisteminde ise, bireyler ne kadar aza sahipse kredi almadaki şansları ve öncelikleri o ölçüde artar328. Mikrofinans uygulamasındaki temel hareket noktası, kredinin bir insan hakkı olduğudur. Mikrofinans modeli grup esasına dayalı bir uygulamayı içerir. Birbirini tanıyan ve krediye gereksinim duyan bireyler bir araya gelerek grup oluşumunu sağlar. Grameen tipi mikrofinans uygulamalarında grubu oluşturan birey sayısı beş olmakla birlikte, dünya genelindeki diğer uygulamalarda bu sayı toplumsal ve kültürel yapıya bağlı olarak değişebilmektedir. Söz konusu modelde kredi verme işlemi son derece basitleştirilmiştir. Kredi alan kişinin teminat gösterme gibi bir yükümlülüğü bulunmamaktadır. Bu sistemde en büyük teminat grup üyeliği ve borcunu geri ödemeyen kişiye karşı oluşturulacak grup baskısıdır. Mikrofinans uygulamasında, küçük miktarlardaki kredilerle yoksul kişilerin kendi gelir getirici faaliyetlerini oluşturmaları ve sürdürmeleri, böylelikle iktisadi hayatta üretim sürecine katılmaları hedeflenmiştir. Projenin temel mantığı, yoksul kişilerin ekonomik açıdan kendi hayatlarının devamını sağlayabilecek yeteneğe ve potansiyele sahip oldukları, ancak iş kurmak için yeterli sermayeye ulaşma imkânlarının olmadığı şeklinde açıklanabilir. Grameen tipi mikrofinans uygulamasında hedef kitle, yüksek işlem maliyetleri ve risk faktöründen doğan nedenlerle geleneksel finansal sistemin dışında bırakılan kişi ve gruplardır. Ancak bunun da ötesinde, bu modelde hedef kitle daha da daraltılarak çok istisnai durumlar dışında yalnızca kadınlara yönelik bir uygulama esas alınmıştır. Özellikle geleneksel toplumlarda kadınların toplumsal hayatta pek az söz sahibi olmaları, buna karşın ailelerini geçindirmede sergiledikleri güçlü ve güvenilir yapı, cinsiyet alanında ortaya çıkan bu pozitif ayırımcılığın temel nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. 327 M. YUNUS, Yoksulluğun Bulunmadığı Bir Dünyaya Doğru, (Çev.Gülden Sen), Doğan Kitapçılık, 2003, s.15-20. KORKMAZ, E., BALOĞLU, B., SÜMER, K., OKTAYER, N., ÇAK, M., Mikrokredi Modeli Yoluyla Yoksulluğun Azaltılması: İstanbul Örneği, İTO Yayınları, No. 2004-32, s.51-61 328 305 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Kadınlar, ailelerinin ekonomik durumunu iyileştirebilmek amacıyla kendilerine sunulan fırsatları daha kolay ve samimi bir biçimde yakalamakta ve kendilerine duyulan bu güveni sarsmamak amacıyla, ellerine geçen bu fırsatı en iyi şekilde değerlendirmektedirler329. Mikrofinans sisteminin toplumdaki yoksul kesimi ve özellikle kadınların ekonomik girişimlerini desteklemesi, bu zamana kadar varolan fakat ekonomik olarak göz ardı edilen bir değerin ekonomiye kazandırılmasını sağlamaktadır. Bu alandaki birçok çalışma göstermiştir ki, kadınların aile gelirine katkıları, o hane halkının yoksulluktan kurtulması için önemli bir destek oluşturmaktadır. Nitekim mikrofinans literatüründe kadınların kendileri için iş imkânları oluşturmalarının teşvik edilmesinin sadece o ülkedeki GSMH’na katkıda bulunmayacağı, aynı zamanda istihdam olanakları artışını da destekleyeceği savunulmaktadır330. Dünya uygulamalarına bakıldığında, mikrofinans modelinin gerek gelişmiş, gerekse gelişmekte olan birçok ülkede 30 yılı aşkın bir süredir başarıyla uygulandığı görülmektedir. Bu alanda yapılan birçok araştırma; mikrokredinin yoksul hane halklarının gelirlerine ciddi katkıda bulunduğunu, menkul ve gayrimenkuller edinmelerine yardımcı olduğunu ve bu bireylerin zaman zaman meydana gelen olağanüstü negatif gelişmelerden (doğal afetler, iktisadi krizler v.s.) daha az etkilenmelerine sebep olduğunu ortaya koymuştur. 1983 yılında Grameen Bank’ın kurulmasıyla kurumsal bir kimlik kazanan mikrofinans uygulaması, geçen zaman içinde, sistemi daha etkin hale getirme yolunda bir takım dönüşümler yaşamış ve bazı yenilikleri bünyesine katmıştır. Buna örnek olarak mikrosigorta uygulaması söylenebilir. 2. Orta Asya Ülkelerindeki Mikrofinans Kurumlarının Yapısındaki Son Durum Tablo 1. Kazakistan’da Mikrofinans Kurumları Mikrofinans Kurumlar Hizmeti Ticari Bankalar Programı∗) Sunan Sayısı Aktif Müşteri Sayısı Kredi (Borç) Portföyü mln $ (AKİB 8 54.623 619,0 Kredi Birlikler∗∗ 136 Mikrokredi Organizasyonları /Banka (KMFKB∗∗) 32 Mikrokredi Organizasyonları (KMFKB dışı) 563 Toplam 739 222,0 34.396 32,3 17,6 89.019 890,9 Tablo 1’de görüldüğü gibi Kazakistan’da mikrofinans hizmetlerinin en büyük payına Ticari Bankalar sahip olup, kredi birlikleri ve mikrofinans kurumları ticari bankaları takip etmektedir. 329 S. HASHEMI, L. MORSHED, “Ğrameen Bank: A Case Study”, Beyond Micro-Credit, New Economic Foundation, London, 2002, p.217. 330 L. STEVENSON, “Women and Economic Development: a Focus an Entrepreneurship” Journal of Development Planning, no.18, 1998, p. 121 ∗ Avrupa Kalkınma ve İmar Bankasının Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme Kredi -Program ∗∗ KMFKB – Kazakistan Mikrofinans Kurumları Birliği ∗∗∗ Ocak 2006 tarihli veri 306 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Ticari Bankaların yüksek müşteri ve kredi portföyüne sahip olması, müşterilerin az gelirli ve küçük girişimci olmalarından ziyade orta ölçekli işletmelerden oluşmasıdır. Tablo 2. Kırgızistan’da Mikrofinans Kurumları Mikrofinans Hizmeti Sunan Kurumlar∗ Sayısı Aktif Müşteri Sayısı Kredi (Borç) Portföyü mln $ Ticari Bankalar (Avrupa Kalkınma ve İmar Bankasının Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme Kredi -Program∗) 7 25.689 55,6 Kırgız Tarım Ekonomisinin Finansal Korparasyonu 1 33.501 49,7 Mikrokredi Organizasyonları 150 62.032 42,8 Kredi Birlikleri 320 22.863 15,9 Toplam 478 144.085 162,0 Kırgızistan, Mikrofinans konusunda Orta Asya ülkeleri içerisinde en uzmanlaşmış olanı olarak kabul edilmektedir. Tablo 2’ye bakıldığında Kazakistan’da karşılaşılan Ticari Banka ile Mikrofinans kurumları arasındaki ilişkiye göre, birbirlerine çok yakın kredi portföyleri sözkonusudur. Ancak, müşterileri konusunda aynı ifade kullanılamaz. Mikrofinans Kurumları Ticari Bankalara nazaran daha yüksek müşteri profiline sahiptir. Tablo 3. Tacikistan’da Mikrofinans Hizmeti Sunan Kurumlar Mikrofinans Hizmeti Sunan Kurumlar Sayısı Aktif Müşteri Sayısı Kredi (Borç) Portföyü mln $ Ticari Bankalar (Avrupa Kalkınma ve İmar Bankasının Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme Kredi -Program) 4 5.713 14,7 İlk Mikrofinans Hizmeti Veren Banka 1 7.160 6,2 Mikrokredi Organizasyonları (TMFKB∗ ve “İMON”) 24 36.258 10,6 Diğer Mikrokredi Organizasyonları 23 Toplam 52 49.131 31,5 Tacikistan söz konusu ülkeler içerisinde siyasi ve ekonomik açıdan en zor durumda olanıdır. Bu nedenle, Mikrofinans Hizmeti veren kurum sayısı çok az olup, toplam 52 kurumdan ∗ TMFKB – Tacikistan Mikrofinans Kurumları Birliği 307 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ oluşmaktadır. Buna bağlı olarak da müşteri ve kredi profilinde de düşük rakamlar söz kunusudur. Ülkenin halk savaşından yeni çıkışı ve tarlalarının büyük bir kısmı mayınlardan temizlenememesi buna sebep olarak gösterilebilir. Tablo 4. Özbekistan’da Mikrofinans Hizmeti Sunan Kurumlar Mikrofinans Hizmeti Sunan Kurumlar Sayısı Aktif Müşteri Sayısı Kredi (Borç) Portföyü mln $ Ticari Bankalar (Avrupa Kalkınma ve İmar Bankasının Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme Kredi –Program) 4 6.787 16,2 Mikrokredi Bankası 1 21.200 21,7 Mikrofinans Kurumları (ÖMFKB Üyeleri∗) 11 35.053 4,8 Kredi Birlikleri (Kredi Birlikleri Üyeleri) 16 30.491 4,7 Toplam 32 93.531 47,3 Tablo 4’te görüldüğü gibi, Orta Asya ülkeleri içerisinde en yüksek nüfusa, doğal kaynaklara ve verimli topraklara sahip olmasına rağmen Özbekistan da Mikrofinans hizmeti veren kurum sayısı oldukça düşük olup, sadece 32 kurumdan oluşmaktadır. Ancak, müşteri sayısının ve kredi portföyünün kurum sayısına göre yüksek olması, alınan kredilerin daha ziyade orta ölçekli tarım ve çiftlikler için kullanıldığını göstermektedir. Ayrıca mikrofinans kurumları tarafından leasing hizmetleri de verilmektedir. Tablo 5. Orta Asya’da Mikrofinans Sağlayan Kurumların Ülkeye Göre Dağılımları Mikrofinans Kurumları Sayı Aktif Borçlular $ Portföy Tutarı Kurum Başına Ortalama Müşteriler Ortalama Borç Dengesi, $ Kazakistan 497 196,189 767.2 395 3,911 Kırgızistan 483 175,082 184.2 362 1,052 Tacikistan 61 57,191 27.3 938 478 Özbekistan 51 59,620 74.5 1,169 1,249 Toplam 1092 488,082 1,053.2 Kaynak: Central Asia Microfinance Center (CAC), 2006 Orta Asya’da Mikrofinans Sağlayan Kurumların Ülkeye Göre Dağılımlarına bakıldığında Kazakistan ve Kırgızistan’ın açık arayla önde oldukları görülmektedir. Diğer yandan Özbekistanda kurum sayısı çok düşük iken, kurum başına ortalama müşteri sayısında ise açık ara öndedir. 308 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 6. Orta Asya’da Mikrofinans Sağlayan Kurum Türleri Mikrofinans Kurumları Sayı Aktif Borçlular Portföy Tutarı mln $ Kurum Başına Ortalama Müşteriler Ortalama Borç Dengesi, mln $ Avrupa Kalkınma ve İmar Bankasına (AKİB) Ortak Bankalar 23 88,769 717.2 3,860 8,079 Özel Bankalar 2 64,840 100.7 21,613 1,554 Mikrofinans Kurumları 533 301,085 177.0 565 588 Kredi Kurumları 533 33,388 58.3 63 1,746 Toplam 1092 488,082 1,053.2 Kaynak: CAC, 2006. Does no include some non-bank, non-MFI finncial İntitutions. İncelenen dört ülkede Orta Asya’da Mikrofinans Sağlayan Kurumlar, sayı açısından (533’er adet ile) Mikrofinans Kurumları ve Kredi Kurumlarıdır. Kurum Başına Ortalama Müşteri açısından ise Özel Bankalar en önde gelenidir. Tablo 7. Orta Asya’da 2005 Yılında Mikrofinans Hizmeti Sunan Kurumları ve 2005-2006 Karşılaştırılması Mikrofinans Kurumları Sayı 2005 Aktif Müşteriler 2005 Borç Portföyü mln $ 2005 Müşteri Sayısındaki Artış Oranı % Portföy Hacmindeki Artış Oranı % AKİB’e Ortak Bankalar 23 92,812 703.5 -4 2 Uzmanlaşmış Bankalar 2 33,501 71.4 94 41 Mikrofinans Kurumları 780 167,739 47.5 79 272 Kredi Birlikleri 336 53,354 20.5 -37 184 Toplam 1141 347,406 842.9 40 25 Kaynak: Microfinance Information Exchange, Inc., 2006. Includes sole-purpose microfinance providers operational at time of publication. İncelenen dört ülkede Orta Asya’da Mikrofinans Sağlayan Kurumlar içerisinde uzmanlaşmış bankalar % 94, Mikrofinans Kurumları ise % 79 gelişme göstermiştir. Tablo 8. Orta Asya’da Önde Gelen Mikrofinans Kurumları 309 Mikrofinans Kurumları II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Ülke Kuruluş Dönemi Toplam Müşteri Sayısı 2006 Toplam Müşteri sayısı 2005 Artış Oranı % Aiyl Bankası Kırgızistan 1996 45,085 35,936 + 25,4 FİNCA Kırgızistan 1995 37,867 26,217 +44,4 KMF Kazakistan 1996 22,469 16,436 +36,7 Mikrokdi Banksası Özbekistan 2006 13,000 - Kompanion Kırgızistan 2004 21,801 12,221 +78,4 İmon Tacigistan 1999 14,182 10,173 +39,4 154,404 100,983 +52,9 Toplam Kaynak: Microfinance Information Exchange, Inc., 2006. Includes sole-purpose microfinance providers operational at time of publication. Tablo 8 incelendiğinde, 2005’den 2006 yılına geçildiğinde Mikro Finans Kurumları sayısı açısından Kırgızistan’ın iki kuruluşunun (Aiyl Bankası ve FİNCA) en önde geldiği görülmektedir. Bir önceki yıla göre artış oranı açısından ise yine Kırgızistan’ın Kompanion kurumu % 78,4 ile en çok müşteri artışına sahip olandır. Tablo 9. Orta Asya’da Mikrofinans Kurumlarının Ulaştığı Yoksullar Oranı Ülke Nüfus (milyon kişi) Yoksulluk % Kurumların Kapsadığı % Kazakistan 15.3 34.1 3.76 Kırgızistan 5.2 40.6 8.29 Tacikistan 6.7 39.1 2.21 Özbekistan 26.5 27.2 0.83 Toplam 53.7 31.9 2.85 Kaynak: CAC, MIX Market, World Devolopment Indicators, 2008 Tablo 9’da görüldüğü gibi Mikrofinans Kurumları ulaştığı yoksul oranı ile Kırgızistan %8.29 ile en yüksek paya sahiptir. Kazakistan’ı Tacikistan %2.21 ile takip etmektedir. Özbekistan’da daha önce bahsettiğimiz gibi kredi müşterilerinin büyük bir kısmı orta ölçekli girişimcilerden oluşmasıdır. 310 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 3. Finans Kaynakları 1990’lı yılların ortalarında Orta Aya Ülkelerinde sadece 11 donar acentesi mevcuttu. Donarlar tarafından bu ülkelere 2000-2006 yıllarında verilen toplam finansal kaynaklar 600 milyon ABD dolarını oluşturmaktadır. Mayıs 2007 yılında yapılan araştırmalara göre söz konusu kaynakların %60’ı kullandırılmıştır. Kazakistan orta ve düşük gelir seviyesi ile Yabancı Kurumlardan sağlanan kaynakların büyük payını almıştır. Tacikistan siyasi, ekonomik ve diğer yönlerden en zor hem de kötü durumda olmasına rağmen en az paya sahip olmuştur. Buna sebep olarak ülkedeki birçok etken gösterilebilir. Tablo 10. Kaynakların Ülkelere Göre Dağılımı Ülkeler Toplam kaynak içindeki % Kazakistan 33 Kırgızistan 24 Tacikistan 15 Özbekistan 28 Kaynak: Orta Asya Mikrofinans Merkezinin araştırmaları (CAC), 2006. Finansal kaynakları %87’si dört büyük kurum (AKIB ve Dünya Finans Kurumu, USAID ve Dünya Bankası) tarafından verilmiştir. Tablo 11.Orta Asya Mikrofinans Kurumlarının Finansal Kaynakları ve Maliyeti Araç Kaynakları ve Maliyeti Kaynak Türleri Kredi Borçları ABD Doları 2005 2006 Ortalama Maliyeti Vade (Ortalama Ay) 2006 2006 311 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Yabancı Finansal Kurumlar 32,808,016 50,144,458 %10.2 140 15,823,515 12,491,081 % 10.9 51 3,567,199 32,754,206 %9.4 42 52,250,470 95,389,745 %9.7 98 Ticari Bankalar 13,345,694 43,907,936 %12.4 31 Devlet Kaynakları Banka 10,759,535 8,748,799 %10.5 320,400 843,728 %14.7 19,370 20,749 %12.2 Yerel Kaynak Toplamı 24,444,999 53,521,212 Toplam 76,695,469 148,910,957 Banka Kurumlar Dışı Fonlar Devlet Kaynakları Banka 51,740 Ve Yabancı Kaynaklar Toplamı Yerel Kaynaklar Ve Fonlar Banka kaynaklar Dışı 21 30 %10.8 86 2006 yılı itibariyle, Orta Asya Mikrofinans Kurumlarının Finansal Kaynakları ve Maliyeti açısından en yüksek kaynak maliyetinin % 14,7 ile yerel fonlar olduğu, en düşük kaynak maliyetinin ise % 9,4 ile yabancı fonlar olduğu görülmektedir. Diğer yandan en yüksek ortalama vadeyi 140 günle Yabancı Finansal Kurumlar sağlarken, en kısa vadeyi ise 21 günle Yerel Fonlar sağlamaktadır. 4. Hukuki Düzen Mikrofinans organizasyonları 2006 yılında Özbekistan hariç hukuki açıdan sektörün gelişmesini engelleyecek büyük bir sorunla karşılaşmamışlardır. Kazakistan’da azami kredi miktarı arttırılarak aylık 8.200 ABD doları olarak belirlenmiş bulunmaktadır. Bu sebeple ülkedeki mikrofinans kurumları orta ve küçük ölçekli işletmelere daha fazla kredi vererek kredi portföylerini arttırma imkânı bulmuşlardır. Mikrofinans sektörü ülkede gelişen finans sektörü ile iç içe olmaya başlamıştır. Ayrıca Kazakistan da Mikrofinans Kurumlarının mecburi lisanlaşma ve denetiminin kaldırılmasıyla Ticari Bankalar da yasaya uygun bir şekilde şubelerini mikrokredi kurumları olarak yeniden yapılandırmışlardır. Söz konusu yapılanmadaki temel amaç verilecek kredi maliyetlerini indirmektir. Tacikistan Cumhuriyetinde Mikrofinans Kurumları ve faaliyetleri ile ilgili yasalarını hazırlarken Kırgızistan’daki mevcut yasayı örnek aldığından bu konuda ortak yönleri bulunmakta 312 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ olup, sektörün gelişmesine olumlu şartlar sağlamaktadır. Ancak, Mikrofinans Kurumu oluşturarak faaliyete başlamaları için belirlenen asgari sermaye tutarı çok az olarak belirlenmiştir. Bunun sonucunda ülkedeki finans sektörü boşluğunu fırsat bilen sermaye sahipleri kar elde arzusuyla mikrogirişim şeklini aldırmış bulunmaktadırlar. Bu tür girişimleri engellemek için büyük çaptaki mikrofinans kurumlarının faiz indirimi yapmaları gerekecektir. Söz konusu faiz indirimi nedeniyle karşılaşılacak zararların büyük bir kısmını devlet karşılayamayacağından ertelenmiştir. Özbekistan’da mevcut yasalar ve sürekli engel oluşturacak şekilde değişen kanunlar mikrofinans sektörünün gelişimini zorlaştırmaktadır. Ülkedeki siyasi durumlardan dolayı kredi portföyünün yarısına sahip olan yabancı mikrofinans kurumlarının çoğu 2006 yılında kapatılmıştır. Yerel kurumlar da kaydını yeni şartlarla gerçekleştirene kadar faaliyetlerine 8 ay süreliğine ara vererek 2007 bahar mevsiminde yeniden kredi vermeye başlamışlardır. Sonuç ve Öneri Orta Asya Ülkelerinin ekonomisinde önemli yer tutmaya başlayan mikrofinans kurumları görüldüğü gibi önemli bir gelişme göstererek, sektör halini almış bulunmaktadır. Mikrofinans hizmeti vererek yoksulluğu azaltma çabasında olan kurumların küçük hem de kar amaçlı mikro girişimlerin de çoğaldığı gözden kaçmamaktadır. Bunun delili de kurumların kapsadığı yoksul kesimi yüzdesinin düşük olduğudur. Ancak, bu organizasyonların hedef kitlesi olan işsizlerin ve yoksul hane halklarının krediden yararlanabilmeleri hem de kurumların bu sosyal amaçlarını gerçekleştirebilmeleri için bazı sorunların aşılması gerekmektedir. Söz konusu sorunları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür: ● Faiz oranın yüksekliği; ● Halkın ülkedeki finans sektörüne olan güvensizliği; ● Ülke ekonomisine göre asgari ve azami kredi tutarlarındaki dengesizlik; ● Hizmet eksikliliği. Yukarıda sayılan sorunları aşılabilmesi için aşağıdaki uygulamalar yapılabilir: ● Verilmesi gereken kredi tutarı en az müşterinin günde kazanabileceği ve bu kazancından günlük faiz borcu hem de günlük ihtiyacını karşılayabilecek seviyede olmalıdır; ● İnsanlar birbirleriyle müşterisi olduğu mikrofinans kurumları aracılığıyla şehirler ve ülkeler arası para transferi yapabilmelidirler; ● Mikrofinans Kurumları tarafından müşterilerine mevduat hesabı açılmasının yanı sıra emeklilik, sağlık ve mal kaybı risklerinden koruyacak mikrosigorta hizmetleri de verilmelidir; ● Kredi müşterilerine kısa süreli kurslar verilerek mikrofinans kurumları hakkında bilgi verilmelidir; ● Grup oluşturulduğunda Bangladeş Gramen Bank uygulamasında olduğu gibi grup başkanları arasında belli bir dönemlerde toplantılar yapılarak geleceğe yönelik yenilikler ve amaçları belirlenmelidir; ● Kurumlar amacının yoksulluğu azaltma yönünde olduğunu ispat ederek halkın güvenini kazanmalıdır; ● En önemlilerinden biri de mikrofinans kurumları başarılarını analiz ederken kredi geri dönüşüm oranına göre değil müşterilerinin hayatında olumlu gelişmeler olup olmadığına önem vermelidirler. 313 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ KAYNAKÇA C.Can Aktan (Ed.), Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. G. Abdukadırova “Obzor rınka mikrıkreditovaniya v Kırgızskoy Respublike Bankovskiy vestnik, sayı 6: yıl 2002 s:54 Bişkek KORKMAZ, E., BALOĞLU, B., SÜMER, K., OKTAYER, N., ÇAK, M., Mikrokredi Modeli Yoluyla Yoksulluğun Azaltılması: İstanbul Örneği, İTO Yayınları, No:32, 2004. M. YUNUS, Yoksulluğun Bulunmadığı Bir Dünyaya Doğru, (Çev.Gülden Sen), Doğan Kitapçılık, 2003. S. HASHEMI, L. MORSHED, “Ğrameen Bank: A Case Study”, Beyond Micro-Credit, New Economic Foundation, London, 2002. R.P, CHRISET, T.R. LYMAN. Richard RESENBERG, Microfinance Consensus Guidlines: Guiding Principles on Regulation and Supervision of Microfinance, CGAP, 2003. Microfinance Information Exchange (MIX), 2005 Microfinance Information Exchange (MIX), Kasım 2006 Microfinance Information Exchange (MIX), Şubat 2008 Natsionalnıy istattistiçeskiy komitet Kırgızskoy Respubliki (po rezultatom obsledovaniyu domaşnih hoziastv 2001g.) “Natsionalnıy Otchet” çeloveçeskoe razvitie v gornıh rayonah Kırgızskoy Respubliki, 2002 Bişkek The Microcredit Summit, Declaration of Support, February 2.4.1997. "Fakirlik edebiyatı yapmam ben zenginim" Birol Uzunay - [email protected] http://court.by/vestnik/2-2003/obzor.html 09/04/2004 http://www.bankaciyiz.biz/modules.php?name=News&file=article&sid=264 http://www.bddk.org.tr/turkce/duyurular/basinaciklamasi/ 16052003_bddk_2.htm http://www.tbb.org.tr/turkce/konferans/Mikrofinans.doc http://www.bddk.org.tr/turkce/mevzuat/duzenlemetaslaklari/MikroFinansKurulusKanunTaslak.doc http://www.bddk.org.tr/turkce/yayinlarveraporlar/ rapor/bddk/mikrogirisimci.doc http://www.canaktan.org/yeni-trendler/yeni-rekabet/turkiyede-istihdam.htm http://www.ceterisparibus.net/banka_finans/makaleler.htm 314 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ YENİ EKONOMİ BAĞLAMINDA KAMU HARCAMALARININ DİSİPLİNE EDİLMESİ Hasan Bülent Kantarcı∗ Rıdvan Karacan∗∗ Giriş: Devletlerin asli görevlerini yerine getirebilmeleri için bir takım harcamalar yapmaları gereklidir. İç ve dış güvenliğin sağlanması, eğitim ve sağlık hizmetleri, personel giderleri, ekonomik büyüme ve istikrarın sağlanması ile gelir dağılımının düzeltilmesi gibi konular bu asli görevler arasında yer alır. Bu anlamda, devletin ekonomiye müdahalesi ile birlikte kamu harcamalarının da devletler tarafından yerine getirilmesi gerekmektedir. Ancak kamu harcamalarının aşırı düzeyde artması sonucu oluşan iç ve dış açıklar ülkeleri ekonomik bunalıma sürüklemektedir. Bu bağlamda, ülkeler yeniden ekonomik istikrarı sağlamak için bir dizi harcama düzenleyici önlemlere yönelirler. Bu çalışmayla yeni ekonomik düzende kamusal harcamaların nasıl disipline edildiği Türkiye örneği verilerek ortaya konulacaktır. 1. Yeni Ekonomi Kavramının Tanımı ve Ortaya Çıkması: İnsanlık tarihinde önemli sayılabilecek gelişmeler son asırlarda meydana gelmektedir. İlk dönem bin yediyüzlü yıllarda başlayıp yaklaşık 70 yıl süren Fransız Devrimi ile Sanayi devrimine karşılık gelmektedir. Bu dönemde, su ve buhar gücünün yaygın olarak kullanılmış, demiryollarının yapımı ile ulaşım ve nakliye maliyetlerinde önemli düşüşler yaşanmış, demir-çelik ve tekstil sektörleri sanayileşmede başrol üstlenmiştir. İkinci dönemde içten yanmalı motor ve elektrik gücüne dayanan, çeşitli kimyasalların imalat sürecinde kullanıldığı bir devre söz konusudur. Üçüncü dönemde, iki büyük savaşta sürdürülen mücadeleler sonucu içten yanmalı motorların, elektrik ve çeşitli kimyasal maddelerin günlük yaşama girmesiyle modern iktisadi ve sosyal yaşamın başlangıcını meydana getirmiştir. 1950’li yıllardan başlayan ve 1990’lı yıllarda olgunluk dönemini tamamlayan elektronik çağı yerini, dijital ağlar ve temel teknolojilerin ürün ve üretim süreçlerinde önemli bir role sahip olduğu yeni ekonomi aşamasına bırakmaktadır. Ekonomik yaşamda evreler arasındaki süre gittikçe kısalmakta ve zamanımızda değişim ve ilerlemenin hızı artmaktadır. Bu dönemde ekonomik açıdan ortaya çıkan gelişme ve ilerleme sürecinin ekonomik aşamasını da Yeni ekonomi kavramı, oluşturmaktadır. (Aktan ve İstiklal, 2003) Yeni Ekonomi kavramı ile ilgili tartışmaların büyük bölümü özellikle ABD’de ekonomisinde 1990’lı yıllarda büyüme üzerinde görülen hızlı artıştan kaynaklanmaktadır. Bu dönemde ABD’nin bilişim ve iletişim teknolojilerine yaptığı yatırımların enflasyonda görülen düşüşlerde ve tahminlerin üzerinde yakalanan büyüme oranlarında, büyük rol aldığı kanaati ağır basmaktadır. Yeni ekonomi olarak adlandırılan ve uzun süre devam etmesi tahmin edilen bu durum farklı kesimlerce değişik anlamlarda kullanılmaktadır. Bu tanımlar global rekabet çağında klasik ekonomi kuramları, hızlı teknolojik değişimi öne çıkaran çok geniş kapsamlardan sadece ∗ ∗∗ Yrd.Doç.Dr., Kocaeli Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, [email protected] Öğr.Gör., Kocaeli Üniversitesi, Ö.İ.Uzunyol MYO, Hereke, [email protected] 315 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ üretim ve verimlilik artışında bilişim ve iletişim teknolojilerinin etkisini içeren yeni ekonomi karşısında geçerliliğini kaybetmiştir gibi oldukça ifratkar ifadelere kadar varmaktadır. Hatta bazı yazarlar kapsamının çok geniş olduğu gerekçesiyle Yeni Ekonomi yerine E-Ekonomi veya Dijital Ekonomi kavramlarının kullanılmasını ve tanım olarak da bilişim teknolojilerinde görülen gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan ekonomik ortam ifadesini önermektedirler. (Masi, Estevao ve Kodres, 2001: 23) Yaşanan bu gelişmeler doğrultusunda “yeni ekonomi” (the new economy) olarak isimlendirilen bir süreç ortaya çıkmıştır. Yeni ekonomi, bilginin elde edilmesi, işlenmesi ve dönüştürülmesi ile birlikte dağıtımı süreçlerini kapsar. Bu üç temel süreç, bilginin işlenmesini, elde edilmesini, dağıtımını ve iletişimini sağlayan bilgisayar sisteminin fiziksel araçları ile birlikte, insan yardımı ile bütün süreci kontrol eden yazılım sistemi sayesinde işler. Bilginin temel üretim faktörü olarak ön plana çıkması, yeni ekonomide ürün ve hizmetlerin en önemli özelliğidir. Yeni ekonomi sektörlerinde beşeri sermaye, oldukça etkili bir bir rol üstlenmektedir. Gerek enformasyon teknolojilerinin kullanımı ve gerekse üretimi, nitelikli işgücü talebini artırır. Böylece beşeri sermaye yatırımlarında bir artış izlenir. (Erdoğan, 2002: 14-15) ABD’de 1990 yılları sonrası yaşanan verimlilik artışının arkasındaki temel sebebin başta bilgisayar teknolojisi olmak üzere bilgi ve iletişim teknolojisinde ortaya çıkan yenilikler olduğu konusunda bazı aykırı görüşler ihmal edilirse genel bir kabul görmektedir. ABD’de 1990’lar da bilgi ve iletişim teknolojisi alanında ortaya çıkan buluş ve yeniliklerin üretim maliyetlerini yaklaşık olarak %30 oranında azalttığı ileri sürülmekte ve enformasyon teknolojilerinde ortaya çıkan yeniliklerin firmalar aracılığıyla bütün bir ekonomiye yayıldığını ve böylece bütün bir ekonomiyi etkilediğini ileri sürülmektedir (Robert E.Litan, 2001:s.1-9). 2.Yeni Ekonomi Bağlamında Kamu Politikalarındaki Değişimler: Yeni ekonomi kavramı ile ifade edilen bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler, makro ekonomi politikalarında da çeşitli değişiklikler meydana getirmiştir. Makro ekonomi politikalarının başlıca maksadı, istikrarlı ve yüksek bir büyüme ile düşük enflasyon oranlarına ulaşılmasıdır. Bu anlamda, para ve maliye politikası yapıcıların işi oldukça zor ve karmaşıktır. Çünkü, para ve maliye politikalarının gerek doğasından gerekse de uygulanmasından kaynaklanan bir çok problem vardır. Şöyle ki, para politikası doğası gereği ekonomi üzerinde hemen bir etki doğurmaz, maliye politikası ise daha hızlı bir etki doğurur. Ancak, kamu harcamaları ve vergi oranlarına ilişkin kararlar yasama sürecine bağlı olduğu için maliye politikasının da para politikasına göre iç gecikmelerinin uzun olduğu söylenebilir. Yine yapılan teorik ve ampirik çalışmalar uzun dönemde para politikasının fiyatlar genel düzeyi üzerinde, maliye politikasının ise büyüme oranları üzerinde daha etkili olduğunu göstermektedir. Bütün bu gelişmelerle birlikte, bilgi ve iletişim teknolojisinde ortaya çıkan yenilikler hükümetlerin işini daha da zorlaştırmıştır. Çünkü bilgi ve iletişim teknolojilerinde ortaya çıkan gelişmeler ile birlikte hükümetler, piyasa katılımcılarına daha fazla güven vermek ve böylece uygulanan politikaların başarılı olmasını sağlamak için piyasa katılımcılarıyla daha fazla iletişim kurmak ve onları politika eylemleri ile ilgili olarak sık sık bilgilendirmek zorunda kalmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan finansal serbestleşme ve küreselleşme olgusu da ekonomileri dış şoklara açık hale getirmiştir. Bu durumda ülkeler de kamu politikalarını yeni ekonomi çerçevesinde yapılandırmaya gayret etmektedirler(Stephen G.Cecchetti, 2002: 1-19). Ekonomi, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler sonucu daha önce hiçbir dönemde görülmediği kadar yoğun bir nitelik kazanmıştır. Bugün, gelişmiş ekonomilerin arz ve talep yapıları gittikçe artan oranda bilgi temelli olmaktadır, böylece bilgi ekonomik verimlilik ve büyümeye önemli katkı sağlamaktadır. Son dönemlerde bilgisayar ve iletişim teknolojilerinde 316 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ ortaya çıkan gelişmelerle kullanıcılar için büyük imkanlar sağlanmıştır. Bilginin kopyalanması, depolanması, taranması, aktarılması ve çok değişik amaçlar için kullanılabilir imkanlar sunması ekonomide büyük değişimlere yol açmıştır. Son dönem bilgi ve iletişim teknolojilerinin en önemli özellikleri sürekli yenilenmelerinden kaynaklanmaktadır. Daha önceki teknolojik gelişmeler yalnızca belirli bir mamulün veya sektörün üretimini hedeflerken, bu teknolojiler ekonomide oldukça geniş bir uygulama alanı bularak ekonomik etkinliği çok geniş bir alana yaymaktadır( Houghton ve Sheehon, 2000: 2). Ülkeler böyle bir yapı içerisinde stratejilerini belirlemek durumundadırlar. Bilgi toplumu temelinde geliştirilecek bir bilgi ve teknoloji politikası ülkeleri daha rekabetçi bir yapıya büründürecek bu sayede bireylerin yaşam kalitesi artacaktır. Rekabet edilebilirlik kavramı toplumun hayat standardının yükseltilmesi temelinde düşünüldüğünde verimlilik ve rekabet gücü artacaktır(Arıkan, Aksoy ve Durgut, 2003:22). Dünyada bilgi ekonomisine dahil olmak, devletler, işletmeler ve vatandaşlar için üç temel faydayı ortaya çıkaracaktır. Sırasıyla verimlilik artacak, yeni fırsatlar oluşacak ve gelişmeler önündeki engeller ortadan kalkacaktır. Bu üç faydadan her birisi hem bireyler, hem işletmeler, hem de kamu yönetimi açısından düşünülebilir. Bilgi ekonomisini icra eden ülkelerde; bireyler ağ üzerinde yer alan bilginin tümüne sahip olabilecekler, fiziksel engellere maruz kalmadan daha sağlıklı iletişim kurabilecekler, sanal ortamlarda yer alan engellemelerden kurtularak çoğu ihtiyaçlarını internet üzerinden karşılayabilecekler, hükümetin uygulamaları ve politikaları hakkında daha fazla bilgi edinebileceklerdir(Öğüt, 2001: 49-52). İletişim teknolojisindeki gelişmelerden dolayı ekonomik yapılar büyük bir dönüşüm yaşamaktadır. OECD ülkelerinin gelişmiş ekonomileri, eskisinden çok daha fazla bir biçimde bilginin üretilmesi, dağıtılması ve kullanılması süreçlerine bağımlıdır. Bu şekilde ekonomilerin hızla gelişmesinde bilgi sektörü ağırlıklı bir paya sahip olmaktadır(DPT, 2001: 19). Sermaye, klasik büyüme teorilerinde temel üretim birimi olarak kabul edildiğinden sermaye birikimi ekonomik gelişme için önemli olmaktaydı. Gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasındaki fark da sermaye birikimindeki eksiklikten kaynaklanmaktaydı. Buna göre, gelişmekte olan ülkeler bu aradaki farkı kapattıkları ölçüde etkin büyümeyi sağlayabilirlerdi. Diğer yandan, “Yakınsama Teorisine” göre, sermayenin bol bulunduğu ülkelerde marjinal verimliliği düşük olacağı için, sermaye hareketlerinin serbest olduğu ekonomik koşullarda, kıt olduğu ve verimliliğinin yüksek olduğu ülkelere doğru bir akım olacaktı. Böylece, bir süre sonra ülkeler arasında sermayenin eşit dağılımı sağlanarak, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki fark kapanacaktı. Bu anlamda, gelişmekte olan ülkelerde izlenecek kamu politikaları esas olarak pasif bir özellik göstermekteydi. (Yülek, 1997: 90-91) Yeni büyüme teorilerine göre ülkeler arası ekonomik gelişmişlik farkı “sermaye açığı” yerine “bilgi açığı” olgusu ile açıklanmaktadır. Yeni teoriyle birlikte bilginin üretim fonksiyonunda içsel bir değişken olarak ele alınması, gelişmekte olan ülkelerin büyümeleri için aktif kamu politikalarının uygulanması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda, gelişmekte olan ülkelerde mevcut bilgi stokunun artırılmasına yönelik strateji ve politikaların belirlenmesi gerekmektedir. Son zamanlar da uluslar arası kuruluşlarda geri kalmış ülkelerin kalkınma problemleri ile ilgilenen bu ülkelerdeki bilgi açığının kapatılmasına yönelik olarak çalışmalar yapmaktadırlar (Stiglitz, 1998: 8). Yeni teknoloji, kamu politika yapıcılarının hesap verilebilirliğinde temel değişikler meydana getirerek, politika yapıcıları kamuoyuna karşı daha sorumlu olmaya yöneltmiştir. Çünkü bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler kamuoyunun ve piyasaların kamu faaliyetleri hakkında 317 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ daha hızlı ve ayrıntılı bilgi sahibi olmasını sağlamıştır. Bu yüzden, politika yapıcılar aldıkları kararları, bu kararlara ilişkin uygulamalarını ve bu kararların sonuçlarını topluma doğru bir şekilde ve zamanında aktarmak zorundadırlar. Bu şekilde komuoyu politika yapıcıların eylemlerini ve sonuçlarını daha yakından takip etme imkanına kavuşacağından, politika yapıcılar uyguladıkları politikalardan birinci derece sorumlu olacaklardır. 3. Yeni Ekonomi Bağlamında Maliye Politikalarının Şeffaflığı: Yeni ekonomi, politika yapıcıların sorumluluk bilinçlerini arttırarak, bütçe disiplinine uygun, şeffaf ve hesap verilebilir maliye politikaları üretmelerini teşvik etmektedir. Bu durumun oluşmasında rol oynayan en önemli gelişme özellikle çağımızın iletişim araçlarında ortaya çıkan yeniliklerdir. Yeni bilgi sistemleri, kamu sektörünün hesap verebilirliğinde de köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Yeni bilgi teknolojileri, kamu sektörünü piyasalara ve kamuoyuna karşı daha sorumlu olmaya yöneltmiştir. Çünkü, iletişim ve haberleşme teknolojisindeki gelişmeler kamuoyunun ve piyasaların kamu sektörü hakkında daha fazla ve daha hızlı bilgi sahibi olmasını sağlamıştır. Kamu sektörü politikalarının başarısı kamuoyunun güveninin kazanılmasına bağlıdır. Bu nedenle bilgi ve iletişim teknolojisinin bu kadar geliştiği günümüzde kamu politikası üretenler, bir karar aldıkları zaman aldıkları kararların başarılı olmasını sağlamak için bu kararları ve bu kararların sonuçlarını topluma zamanında ve doğru olarak aktarmak zorundadırlar. Böyle olunca toplumda politika yapıcıların eylemlerini ve sonuçlarını daha yakından takip edebileceğinden, politika yapıcılar uyguladıkları politikalardan birinci derecede sorumlu olacaktırlar. Bu nedenle bilişim teknolojisinde ortaya çıkan gelişmelerin, kamu sektörünün şeffaflığını ve hesap verebilirliğini artırdığını söylemek doğru olacaktır (Richard Heeks, 1998: 1-25). Maliye ve ekonomi politikalarının etkinliği açısından kamu otoritesinin güvenilirliği oldukça önemlidir. Hatta mali savurganlığın ve fiskal baskınlığın yüksek boyutlarda olduğu ülkelerde, sorunların çözümünün sağlanması bakımından istikrar programlarının uygulandığı dönemlerde mali otoritenin şeffaf davranması oldukça önem arz etmektedir. Bu nedenle maliye politikasının daha etkin olabilmesi için, maliye politikası önlemleri belirli bir yasal çerçeve altında bir kural dahilinde uygulanmalıdır. Diğer bir deyişle maliye politikası ile ilgili kurallar için, yasama organı tarafından çeşitli kanunlar çıkarılmalıdır. Bunun temel gerekçesi de maliye politikasına kanuni bir çerçeve kazandırmaktır. Yine, her durum için uygulanacak maliye politikasının önceden yasal olarak belirlenmesi ile birlikte ani bir resesyon veya enflasyon ortaya çıktığında mali önlemler için yasama sürecine gidilemeyeceği için politika gecikmeleri de önlenmiş olcaktır. Dolayısıyla, bilgi ve iletişim teknolojilerinde ortaya çıkan gelişmelerin maliye politikasını daha fazla kurala bağlaması, daha yasal bir çerçeveye oturtması ve böylece daha şeffaf hale getirmesi beklenmektedir(Stephen G.Cecchetti, 2002: 1-19). Politika yapıcılar şeffaf politikalar uygulamaya karar verdikten sonra bilgi ve iletişim teknolojilerinin yardımı ile politika uygulamalarının her aşamasında iktisadi birimler ile etkili bir iletişim kurabilirler. Mali otoritenin şeffaf politikalar izlemesi, bir tercih meselesi olarak değerlendirilebilirse de, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin doğal sonucu olarak kamusal faaliyetler hakkında kısa sürede haber alma imkanı artmıştır. Dolayısıyla, politika uygulayıcılarının daha titiz ve daha sorumlu davranma zorunluluğu ön plana çıkmıştır. Mali ve parasal otoritenin eylemleri hakkında bilgi edinme imkanlarının artması ile piyasa katılımcılarının kendileri için yararlı bilgiye ulaşması oldukça kolaylaşmıştır. Ayrıca, finansal uzmanların profosyonel hizmetler sağlaması ve modern bilgisayar yazılım programları da bilgiye ulaşma yollarını oldukça geliştirmiştir. Bu bilgilere ulamak karşılıksız olmamasına rağmen oldukça düşük maliyetlidir(Ping X. ve Long Y., 2008). Çünkü bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, 318 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ bilgiye düşük maliyetler ile hızlı bir şekilde ulaşma olanağını arttırsa da, esas itibariyle, politika yapıcıların tercihleri belirleyicidir. Aynı durum kamu harcamaları politikası içinde geçerlidir. 4. Yeni Ekonomi Bağlamında Kamu Harcamaları ve Mali Disiplin İlişkisi: Kamu harcamaları konusunda 1930’lı yılların başına kadar etkisini sürdüren klasik düşüncenin yıkılmasıyla ortaya çıkan yeni anlayış, klasik anlayıştan tamamen faklı olmuştur. Klasik anlayış, ekonomik faaliyetlere yön verme aşamasında devlet müdahalelerine karşı tavır almış ve bunun doğal bir sonucu olarak da kamu harcamalarının mümkün olduğunca sınırlandırılmasını savunmuştur. Ancak, gerek Birinci Dünya Savaşının gerekse 1929 Dünya İktisat Buhranının ortaya çıkardığı sorunları çözmede klasik anlayış yetersiz kalınca, yeni çözüm yolları aramak ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu sırada İngiliz İktisatçı Keynes, “Genel Teori” olarak adlandırılan eserinde, iktisat buhranı üzerine gözlemlerini açıklamış ve buhrana karşı yeni çözüm yolları önermiştir. Keynes, klasiklerin iddia ettikleri gibi ekonomide tam istihdam denge halinin mevcut olmadığını ileri sürmüştür. Denge eksik istihdam koşullarında da gerçekleşebilir ancak bunun için devlet müdahalesi gereklidir tezini savunmuştur. Eksik istihdamda halinde ekonomik dengenin oluşmasının nedenini, efektif talepteki yetersizliğine bağlamıştır. Efektif talep belirli bir zamanda gerçekleştirilen tüketim ve yatırım harcamalarının toplamından oluşmaktadır. Bu anlamda devlet, efektif talepteki yetersizliği gidermek amacıyla harcama yapma imkanına sahiptir. Devlet sosyal yardımları, işsizlik yardımlarını ve bayındırlık harcamalarını artırmak suretiyle ekonomide bir canlılık ve denge tesis edecektir (Pehlivan, 2000: 87-88). Her ne kadar farklı ekonomik görüşlerce devletin bu şekilde ekonomiye müdahalesi tartışma konusu olsa da devletlerin bu şekilde harcamalara yönelmesi kamu yararını gözettiği düşüncesinden olumlu karşılanabilmektedir. Ancak, özellikle gelişmekte olan ülkelerde hükümetler sırf halka iyi gözükmek için yerli yersiz, sonucu düşünülmeyen bir takım harcama politikalarına meyil etmektedirler. Bazı durumlarda bütçede oluşan açıklar vergilere bağlı olarak gelişebildiği gibi kamu harcamalarına bağlı olarak da oluşabilmektedir. Bu şekilde artan harcamalar, ancak devletin normal faaliyetleri dışında gerçekleşen harcamalardır. IMF, kamu harcamalarındaki aşırılıkları önlemek amacıyla uyguladığı istikrar programlarında hükümetlerce alınan kredilerin kesilmesini şart koşmaktadır. Bu uygulama ile IMF, üye ülkelerde görülen kamu harcamalarındaki aşırılıkların önlenmesini sağlamak istemektedir. Kamu harcamalarındaki aşırılıklar sonucu artan talep baskısının ise ödemeler bilançosunda dengesizliklere neden olduğu bilinmektedir (Aren, 1998: 230). Yeni ekonomi çerçevesindeki gelişmeler sonucu ekonomi, politik kararlara ve iç-dış ekonomik gelişmelere karşı daha duyarlı bir hale gelmiştir. Çünkü, iktisadi birimler piyasa hakkında daha fazla bilgi sahibi olmaya başlamış ve kamu otoritesinin eylemlerini de daha yakından izlemeye başlamıştırlar. İşte bu sebeple, kamu otoritelerinin tutarlı ve istikrarlı maliye ve ekonomi politikaları uygulaması gereklidir. Bu politikaların bir ayağı da kamu harcamaları olmaktadır. Hükümetlerin kamu harcamaları politikalarını oluştururken piyasaları çok daha iyi analiz etmesi ve piyasa risklerini derinlemesine incelemesi gerekmektedir. Kamusal otoritenin maliye ve ekonomi politika uygulamalarına ilişkin şeffaflık düzeyini arttırması, bireylere kamusal faaliyetler hakkında bilgi edinme imkanını sağlanmasının yanında iktisadi birimlerin beklentilerini etkileme ve yönlendirme gücünü de artırır. Günümüzdeki bilgi üretimi, öğrenme ve yenilikçilikle ilgili değişimler, ekonomik girişimler için gerekli olan sosyal bir etkiye sahiptir (K. Laszlo ve A. Laszlo, 2002: 1). 319 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Ekonomik yapılarda meydana gelen bu değişimle birlikte iktisadi birimler politika yapıcıların eylemlerini daha yakından izleme imkanı elde etmişlerdir. Ortaya çıkan bu gelişmeyle, politika yapıcıların kamu harcamalarını siyasal ve kişisel menfaatleri doğrultusunda kullanarak, sorumsuz bir şekilde arttırma, iktisadi karar alma birimlerinin beklentilerinden farklı politikalar izlemeleri ve bütçe açıkları oluşturmaları neredeyse tamamen ortadan kalkarak, mali disiplin üzerinde pozitif etki meydana gelmektedir. Diğer bir ifade ile kamu harcamaları bağlamında yeni ekonomin bilgi paylaşımının yaygınlaştırılmasıyla kurala bağlı ve güvenilir bir maliye politikasının uygulanması sonucu mali disiplinin sağlanmasına da katkısı olmaktadır. 5. Yeni Ekonomide Bağlamında Kamu Harcamalarının Disiplini Türkiye Örneği: Mali disiplin anlayışının en temel unsuru, bütçelerin, kullanılabilir kaynaklarının dikkate alınarak kamu bütçesinin şekillendirilmesidir. Kaynakların tahsisinde hükümet tarafından belirlenen ulusal önceliklerin dikkate alınması, hesap verme sorumluluğunun bir gereğidir. Çünkü, kaynak tahsisi temelde siyasi bir konudur. Bu kaynaklar da kamu harcaması olarak kamu bütçesi içerisinde yer alacaktır. Makro ekonomik istikrarın sağlanması ve kalkınmada sürdürülebilirliğin devam ettirilebilmesi için devletin ekonomik anlamda faaliyetlerinin bütün unsurları ile bilinmesi gerekir. Bu bilgilere ulaşabilmenin tek yolu tüm kamuoyuna açık yaygın bilgilendirme ağının kurulmasıdır. Söz konusu uygulama 1998 yılında geliştirilerek Türkiye’de uygulanmaya başlamıştır. Bu bağlamda, devletin gelir, gider ve açıklarına ilişkin hedef ve gerçekleşmeleri en kısa sürede ve birinci elden kamuoyunun dikkatine sunmak ve böylelikle kamu mali yönetiminde şeffaflık sağlanmak istenmiştir. Muhasebat Genel Müdürlüğünce aylık olarak yayınlanan ve sınırlı sayıda kişinin ulaşabildiği “Kamu Hesapları Bülteni”ni 01.12.1998 tarihinden itibaren yeniden tasnif edilerek “http://www.maliye.gov.tr” web sayfası altında oluşturulan bir sitede kullanıcıların hizmetine sunulmuştur. Sözkonusu site ilk 6 aylık süre içinde dünyanın çeşitli yerlerinden (13.000) sayıda kullanıcı tarafından ziyaret edilmiştir(Sevinç, 1999: 89). Mali disiplinin sağlanması için gerekli kurumsal düzenlemelerin yapılması bütçe uygulamasının sonuçları bakımından oldukça önemlidir. Bu çerçevede, kamu idarelerince belirlenmiş kamu harcamaları ödenek tavanları içinde kalmak suretiyle bütçe yapılması, bütçenin parlamentoda oylandıktan sonra kendilerine tahsis edilen kamu harcamaları ödeneklerinin kamu idarelerince artırılamaması, mali yıl içinde parlamentonun izni olmadan kamu harcamaları ödeneklerine ilave yapılmaması konusunda merkezi kuruluşlara izin verilmemesidir. Kamu harcamalarının kontrol altına alınması amacıyla 2003 yılında yayımlanan Devlet Muhasebesi Genel Yönetmeliği’ne uygun olarak hazırlanan Genel Bütçeye dahil daireler ve Katma Bütçeli İdareler Muhasebe Yönetmeliği 2004 yılında yürürlüğe girmiştir. Faaliyetlerin daha sağlıklı bir şekilde muhasebeleştirilmesi amacıyla uluslararası standartlara uygun istatistiklerin üretilmesi, hesap ve kayıt düzeninde şeffaflık ve tek düzenin sağlanması, bütün işlemlerin kayıt altına alınması öngörülmüştür. Bu amaçla Kamu Mali Yönetimi Projesi kapsamında yeni bir bütçe kod sistemine geçilmesi için çalışmalar başlatılmış, 2004 yılında konsolide bütçe kapsamındaki kuruluşların tamamında yeni bütçe sınıflandırmasına geçilmiştir. Analitik Bütçe Sınıflandırması (ABS) olarak adlandırılan bu yeni sistem, fonksiyonel sınıflandırmaya, uluslararası karşılaştırmanın yapılmasına, mali saydamlığın arttırılmasına, hesap verilebilirliğin geliştirilmesine imkan vermektedir(DPT, 2004:12). 320 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu (KMYK) Ocak 2004’de kabul edilmiştir. Bu kanun ile mali sistemde köklü değişikler meydana getirilmiştir. Yeni kanunla kamu mali yönetimi, kamu kaynaklarının tanımlanmış standartlara uygun olarak etkili, ekonomik ve verimli kullanılmasını sağlayacak yasal ve yönetsel sistem ve süreçleri olarak tanımlanmıştır. Burada, ifade edilen verimlilik, etkinlik ve ekonomiklik terimleri performans yönetiminin alt açılımlarıdır. Böylece, mali yönetimin performansa dayalı olacağı yasal hüküm altına alınmıştır. Kamu Yönetimi Temel Kanun Tasarısı genel olarak performansa dayalı bir kamu yönetimi öngördüğünden. Tasarının 30. maddesinde bakanlıklara performans ve kalite ölçütleri geliştirme görevi verilmiştir. KMYK ile kamu maliyesi içerisinde kamu görevlilerinin hesap verebilmelerini sağlayacak şekilde uygulanması getirilmiştir. Maliye politikasının makroekonomik ve sosyal hedefler ile uyumlu bir şekilde oluşturulacağı ve yürütüleceği belirtilmiştir. Kamu mali yönetimi, ekonomik, mali ve sosyal etkinliği birlikte sağlayacak şekilde kamu maliyesinde etkin gelir elde edilmesi ve harcama yapılması için gerekli analiz yöntemleri (fayda- maliyet, fayda- etkinlik, vs) ile kullanılacaktır. Genel olarak değerlendirildiğinde bu ilkelerin performansa yönelik oldukları görülmektedir. Böylece, daha sorumlu bir mali yönetim amaçlanmaktadır. Burada ekonomik etkinliğin yanı sıra sosyal etkinliğin de vurgulanması önemlidir. Ancak, burada sosyal etkinlik vurgusunda dikkat edilmesi gereken durum devletin “düzenleyici devlet” olarak sosyal refahı etkinleştireceğidir. Zira, kamu yönetimini yeniden yapılandırma çalışmaları genel olarak değerlendirildiğinde böyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, bu ilkelere ilave olarak kamu mali yönetiminin TBMM’nin bütçe hakkına uygun şekilde işletileceği de belirtilmiştir. 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanununda ise bu ilkeler “bütçe ödeneklerinin verimli ve tutumlu olarak kullanılması” amacıyla belirtilmiş ve bunlara yönelik belli yaptırımlar öngörülmüştür. Söz konusu Kanununda, verimlilik ve tutumluluk esasları da belirtilmiştir. Muhasebe-i Umumiye Kanununda tutumluluk ve verimlilik ilkeleri hüküm altına alınmıştır, ancak, performansa dayalı yönetimin üçüncü ayağı olan etkinlik hususuna ilişkin bir düzenleme yapılmamıştır. KMYK’da ise mali şeffaflığa ilişkin hükümler de yer almıştır. Buna göre her türlü kaynağın elde edilmesi ve kullanılmasında denetim sağlamak amacıyla kamuoyunun zamanında bilgilendirileceği konusu hükme bağlanmıştır. Bu hüküm, 9 Ekim 2003 tarihinde kabul edilip 24 Nisan 2004 tarihinde yürürlüğe girmiş olan 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkında Kanun ile hayata geçirilmek istenen “kamudan bilgi alma hakkı” ile doğru orantılıdır (Öz ve Kaplan, 2005:246) şeklinde ifade edilmiştir. Yapılan yasal düzenlemeler sonucunda ortaya çıkan tablo şu şekilde özetlenebilir; 2002 yılında 40.090 milyon YTL olan bütçe açığı, 2007 yılı sonunda 13.883 milyon YTL’ye düşürülmüş, bütçe açığının GSYH’ye oranı beş yıl içerisinde yüzde 11,5’ten yüzde 1,6’ya gerilemiştir. Böylelikle 2007 yılında bütçe açığı bakımından Avrupa Birliğinin mali ölçütü olan Maastricht Kriteri sağlanmıştır. Bütçe açığının GSYH’ye oranı birçok Avrupa Birliği üyesi bir çok ülkeye göre çok daha iyi durumdadır. 2007 yıl sonu itibariyle vergi gelirleri 2002 yılının vergi gelirlerinin iki katını aşmıştır. 2002 yılında 61.713 milyon YTL olan vergi gelirleri, 2007 yılı sonu itibariyle 152.832 milyon YTL’ye ulaşmıştır. 2003 yılından itibaren faiz dışı fazla performansında hedeflere ulaşılmıştır. Kaydettiğimiz faiz dışı fazla performansı, kamu net borç stoku ile kamu kesimi borçlanma gereğinin GSYH’ye oranının hızlı bir şekilde düşmesini de sağlamıştır. 2007 yılında faiz dışı fazlanın GSYH’ye oranı yüzde 4,1 olarak gerçekleşmiştir. Bu açıdan 2007 yılı bütçe uygulama sonuçları önceki yıllarda olduğu gibi yüksek miktarda faiz dışı fazla elde edilen bir yıl olmuştur. Sağlanan mali disiplin ve uygulanan kararlı politikalar sayesinde bütçe içerisindeki faiz giderlerinin GSYH’ye oranı 2002 yılında yüzde 14,8 iken 2007 yılında yüzde 5,7 seviyesine gerilemiştir. 2001 yılında toplanan vergilerin tamamı faiz ödemelerine yetmezken; 2007 sonu itibariyle faiz ödemeleri toplanan vergilerin yüzde 31,9’una tekabül etmektedir (Maliye 321 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Bakanlığı 2007 Faaliyet Raporu: 53-55). Bu pozitif gelişmeler sonucu borcun borçla ödenme dönemi sona ermiş makro ekonomik hedeflere kısmen de olsa ulaşılmış mali disiplinin sağlanmasına çalışılmıştır. Sonuç: Bilgi ve iletişim alanında yaşanan teknolojik gelişmeler, ülke ekonomilerine de önemli faydalar sağlamıştır. Bu bağlamda ortaya çıkan yeni ekonomi kavramı ile birlikte maliye politikalarının etkisi ve önemi daha da artmıştır. Özellikle, iletişim alanında yaşanan ilerlemeler sayesinde iktisadi birimler istedikleri bilgiye çabuk ve kolay bir şekilde ulaşabilme imkanı elde etmişlerdir. Böylece, kamuoyu politika yapıcıların faaliyetlerini daha yakından takip edebilmektedir. Politika yapıcılar da oy kaygısından ziyade, daha akılcı hareket etmeyi tercih etmektedirler. Mevcut sorunlara kısa vadeli geçici çözümler üretmek yerine, uzun vadeli kalıcı çözümler getirmeyi amaç edinmektedirler. Her an kamuoyu tarafından izlendiklerinin bilincinde olan politika yapıcılar, yapacakları en ufak bir hata ile tüm kamuoyunun güvenini kaybedecekleri kaygısıyla gereksiz yere kamu harcamalarına yönelmemekte ve kamu harcamalarını daha verimli alanlarda gerçekleştirmeye gayret etmektedirler. Yeni ekonomi çerçevesindeki bu gelişmeler sonucu kamusal otoritenin maliye ve ekonomi politikalarına ilişkin şeffaflık düzeyini arttırması, kamuoyuna kamusal faaliyetler hakkında daha fazla bilgi edinme imkanının sağlaması iktisadi birimlerin beklentilerini etkileme ve onları yönlendirme durumunun ortaya çıkmasını da sağlamıştır. Yeni ekonomi çerçevesindeki gelişmeler sonucu ekonomi, politik kararlara ve iç ve dış ekonomik gelişmelere karşı daha duyarlı bir hale gelmiştir. Kamu otoritelerinin tutarlı ve istikrarlı maliye ve ekonomi politikaları uygulaması artık kaçınılmaz olmaktadır. Bu politikaların bir ayağını da kamu harcamaları oluşturmaktadır. Kamu harcamaları da şeffaflığın artması ile daha etkin ve yerinde kullanılması dolayısıyla maliye ve ekonomi politikalarının başarısına ve mali disiplinin sağlanmasına katkı sağlamaktadır. Böylece, yeni ekonomi alanında yaşanan bu gelişmeler geleneksel ekonomi anlayışını da değiştirmiştir. Kamu politikaları için kamuda kaynak ve harcama dengesinin sağlanması mali disiplin bakımından oldukça önemlidir. Mevcut kaynakları dikkate almadan hazırlanmış bir bütçe süreci, mali disiplinden uzaklaşılmasına ve bazı ekonomik sorunların artmasına neden olabilecektir. Yeni ekonominin gelişmesi sayesiyle kamuoyunda bilgi paylaşımı daha da yaygınlaşacak böylece kurallara bağlı ve güvenilir bir maliye politikası uygulama imkanı oluşacaktır. Bu durumda mali disiplinin sürekliliğine etki edecektir. KAYNAKÇA Akın, H.B. (2002),Yeni Ekonomi: “Yeni” Olan Nedir? 20. Yüzyılın Son Moda Kavramının Analizi, Kocaeli Üniversitesi, İ.İ.B.F., 1. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetimi Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli. Aktan, C.Can ve Vural, İstiklal Y. (2003), "Bilgi Toplumu, Yeni Temel Teknolojiler ve Yeni Ekonomi", www.canaktan.org/yeni-trendler/yeni-ekonomi/kavram.htm.#_ftn2. Aren S. (1998), İstihdam, Para ve İktisadi Politika, 11.b., Ankara: Savaş Yayınevi. Arıkan, C., Akyos M., Durgut M., Göker A., Ulusal., ( 2003), İnovasyon Sistemi, Tüsiad Yayınları, İstanbul. Devlet Planlama Teşkilatı (2004), Ekonomik Gelişmeler, Yıllık Programlar ve Konjonktür Değerlendirme Genel Müdürlüğü. 322 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Devlet Planlama Teşkilatı (2001), “ Bilişim Teknolojileri ve Politikaları Özel İhtisas Komisyonu Raporu ”, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara. Doğan S. (1997), IMF İstikrar Programları ve Türkiye, İstanbul: Işıklı Yayın. Erdoğan, S. (2002), “Makro Ekonomik Etkileri Açısından Yeni Ekonomi”, içinde: I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli. Heeks, R. (1998), “Information System Public Sector Accountability”, July Working Paper Series No.1 .Houghton J. ve Sheehon P. (2000), “ A Primer on the Knowledge Economy ”, Centre for Strategic Economic Studies, Victoria University, Melbourne City MC. Öğüt, A. (2001), Bilgi Çağında Yönetim, Nobel Kitabevi. Maliye Bakanlığı 2007 Faaliyet Raporu http://www.sgb.gov.tr Masi, P.D., Estevao, M. ve Kodres, L. (2001). “Who Has a New Economy?”, Finance and Development, Vol 38, No.2. Laszlo K. C. ve Laszlo A. (2002), “Evolving Knowledge For Development: The Role Of Knowledge Management In A Changing World”, Journal Of Knowledge Management Volume 6. Number 4. Litan, R. E., (2001), “Law and Policy in The Age Of The Internet”, February Working Paper. Öz, E. ve Kaplan, E., (2005), Türk Mali Sisteminin Yeniden Yapılandırılması, Türk İdare Dergisi. Pehlivan, O. (2000), Kamu Maliyesi, Derya Kitabevi, Trabzon. Ping X. ve Long Y., (2008), , “Financial Governance Under the Internet Economy”, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan001406.pdfx , erişim tarihi, 200806-30. Sevinç, F. (1999), Kamu Maliyesinde Saydamlık İçin Muhasebat Genel Müdürlüğünde Son Dokuz Ayda Atılan Adımlar, Maliye Bakanlığı. Stephen G.Cecchetti, (2002), “The New Economy and The Challenges For Macroeconomic Policy”, May Working Paper. Stiglitz, J. (1998), “ Towards a New Paradigm for Development Strategies, Policies, and Processes ”, Prebish Lecture at UNCTAD, Geneva, Switzerland. Yülek, A. M. (1999), “ İçsel Büyüme Teorileri, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Kamu Politikaları Üzerine”, Hazine Dergisi, Sayı:6, s.90-91. 323 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ EFFECTIVENESS OF PERFORMANCE APPRAISAL: ITS OUTCOMES AND DETRIMENTS IN PAKISTANI ORGANIZATIONS Hafiz Muhammad Ishaq * Dr. Muhammad Zahid Iqbal ** Arshad Zaheer*** Introduction Effectiveness of performance appraisal has so far been studied in different contexts. However, exploring important areas like outcomes of effectiveness of performance appraisal and identification of factors that can make harm to the effectiveness of performance appraisal in perspective of Pakistani organizations was needed. Therefore, the researchers set objectives of this paper to study the outcomes of effectiveness of performance appraisal and to find key detriments to effectiveness of performance appraisal in Pakistani organizations. This paper aims at answering the following research questions: 1. What are outcomes of effective performance appraisal in Pakistani organizations? 2. What are the factors that can harm effectiveness of performance appraisal in Pakistani organizations? Literature Review Published literature concerning outcomes and detriments of effectiveness of performance appraisal are discussed separately as under: Outcomes of Effective Performance Appraisal Common outcomes of an effective performance appraisal process are employees’ learning about themselves, employees’ knowledge about how they are doing, employees’ learning about ‘what management values’ (Beer, 1981). According to Stephan and Dorfman (1989) outcomes of effective performance appraisal are improvement in the accuracy of employee performance and establishing relationship between performance on tasks and a clear potential for reward. Dobbins, Cardy and Platz-Vieno (1990) told five outcomes i.e. use of evaluations as feedback to improve performance, reduced employee turnover, increased motivation, existence of feelings of equity among employees, linkage between performance and rewards. Nurse (2005) viewed provision of information for the development of managerial strategies for training and development as an outcome. Teratanavat, Raitano and Kleiner (2006) found outcomes like reduced employee stress, review of overall progress, linkage between current performance and employee’s goals, and development of specific action plans for future. Detriments to Effectiveness of Performance Appraisal Literature uncovered following aspects that can make harm to the effectiveness of performance appraisal: exemptions to the highly visible employees, conduct of performance * The author is pursuing his Ph.D in Human Resource Management. He is an Assistant Professor at Federal Urdu University of Arts, Science and Technology, Islamabad, Pakistan [email protected] ** The author is an educationist and currently working at Allama Iqbal Open University as Assistant Regional Director. He received his Ph.D in Human Resource Development from National University of Modern Languages Islamabad. Contact: [email protected] *** The author is pursuing his Ph.D in Management Science from Foundation University, Rawalpindi, Pakistan [email protected] 324 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ appraisal to punish the low performers, rewards on nonperformance, doubts in the mind of performers about appraisal’s after effects, organization’s politics that leads to disturb performance of targeted employee (Deluca, 1993); use of fundamentally flawed appraisals, focus on encouraging individual, which automatically discourages teamwork/collaboration, inconsistencies in setting and applying appraisal criteria, focus on extremes (exceptionally good or poor performance), appraisal’s focus on achievement of short-term goals, support to autocrat supervisors, subjectivity of appraisal results and creation of emotional anguish in employees (Segal, 2000); use of vague qualities and irrelevant measurement criteria, use of useless checklists for evaluation, monologues instead of dialogues in feedback sessions, reluctance of appraisers to offer feedback, supervisor’s misguidance to appraiser (Nurse, 2005); inaccuracies at supervisor/organization’s end (Horvath & Andrews, 2007). Procedure and Measures The researchers designed a survey questionnaire for managers and operatives working with public and private sector organizations of Pakistan. As suggested by Fink (1995b), only purposeful statements based upon research objective and hypotheses were included. All questions were closed to elicit standardized response. Medium of communication was English with focus on use of conventional language. Wording of survey questions/statements was kept simple and unbiased (McClelland, 1993) and questions of trivial nature were avoided (McClelland, 1994). Instructions/legends were also given at the start of every set of questions having same format (Cooper & Emory, 1995). For expeditious response, survey questionnaires were administered through referrals. The researchers maximized accuracy in the test scores by applying measurement scaling carefully. The research design of the study used five-point Likert scale for all survey questions (Fink, 1995a). Nominal scales were also used for few personal information questions. The researchers focused mainly on inferential statistics with the purpose to test the hypotheses, but for description of facts found in data, tools of descriptive statistics were also used. Data were prepared for application of statistical treatments for further descriptive and confirmatory analyses. Three hypotheses were developed and tested to find as to whether they had answered the research questions. Two independent samples t-tests were performed to analyze difference between mean values of two groups in the respective data set. Hypotheses were: H1: There is a significant difference of opinion between managers/employees working with public and private sector organizations regarding (a) outcomes of effective performance appraisal and (b) detriments to effectiveness of performance appraisal. H2: There is a significant difference of opinion between managers and employees working with public/private sector organizations regarding (a) outcomes of effective performance appraisal and (b) detriments to effectiveness of performance appraisal. H3: There is a significant difference of opinion between male and female managers/employees working with public/private sector organizations regarding (a) outcomes of effective performance appraisal and (b) detriments to effectiveness of performance appraisal. Respondents’ Characteristics Managers who appraised performance and employees whose performance was appraised in Pakistani public and private sector organizations were considered as elements of population for the study. The researchers contacted some 300 managers/employees working with public and private sector organizations of Pakistan through survey questionnaires. Overall response of survey questionnaires, ready for further analysis, was 42%. The researchers gave due importance to the 325 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ issue of blank responses and straightaway excluded the questionnaires having less than 75% responses as suggested by Sekaran (2003). Before application of statistical treatments on data, it was analyzed that average response of survey questions was 99%. Minimum response to survey questions in a questionnaire was 95% whereas maximum response was 100%. In addition, table 1 displays aggregate profile of the respondents. Table 1 Respondents’ Characteristics Selected Dimensions % n 20 to 29 years 77.08 88 30 to 39 years 15.04 17 40 to 52 years 07.08 08 Male 78.2 97 Female 21.8 27 Masters or above 31.6 36 Graduation 68.4 78 Less than 1 year 34.0 34 1 to 3 years 38.0 38 4 to 7 years 17.0 17 8 years or above 11.0 11 Managerial/Officer 66.7 76 Employee/Operative 33.3 38 Pubic Sector Organization 50.0 57 Business/Private Sector Organization 45.6 52 4.4 5 Age Gender Education Experience Job Position Type of Organization Own Business 326 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Instrument’s Reliability Inter-item reliability coefficient i.e. Cronbach’s alpha for overall questionnaire (33 items) was 0.869. Thus, Cronbach’s alphas for outcomes (14 items) and detriments (19 items) of effectiveness of performance appraisal were 0.813 and 0.904 respectively. To delete an item from questionnaire, Cronbach’s alphas ranged between 0.790 – 0.826 for outcomes and 0.896 – 0.904 for detriments, which were good enough for further statistical analyses (Sekaran, 2003). Therefore no item was eliminated. Data Reduction – Factor Analysis Factor analysis was applied to reduce data. Table 2 shows that overall no variable was eliminated. Thus, for 33 items of two variables of outcomes and detriments of effectiveness of performance appraisal, a total of 9 iterations were performed for communalities and rotated components matrices. The number of eliminated items came to 19. Therefore, 14 items with higher factor loadings carried forward for further statistical analysis. The coefficients of Kaiser-MeyerOlkin (KMO) against all latent variables were more than 0.50 (i.e. Minimum = 0.715 and Maximum = 0.759). Bartlett’s Coefficient against all latent variables was found significant at p = 0.01. 327 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Table 2 Summary of Factor Analysis and Tests of Assumptions for Factor Analysis – Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) and Bartlett’s Coefficients Variables Total Items Items Eliminated Total (Ca, RMb) Items Iterations Remaining Total (Ca, RMb) KMOc Bartlettd χ2 df Sig. Outcomes of Effective PA 14 8 6 4 0.715 164.096 15 0.000* Detriments to Effectiveness of PA 19 11 8 5 0.759 225.833 28 0.000* Total 33 19 14 9 a C = Communalities b RM = Rotation Matrix c KMO = Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy d Bartlett’s Test of Sphericity * p < 0.01 328 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ The factors having higher loads existed in the variables of outcomes and detriments of effectiveness of performance appraisal. Table 3 shows that these variables have 14 items with higher loads based on communalities and rotated component matrices. The estimates of the variance in each item accounted for by the components in the factor solution were above 0.50. According to rotation sums of squared loadings, component/s collectively explained more than 60% of the variance. Regarding variable of outcomes of effectiveness of performance appraisal, items eliminated were “Employees’ learning about themselves”, “Establishment of relationship between performance and reward”, “Use of evaluations as feedback to improve performance”, “Existence of feelings of equity among employees”, “Development of managerial strategies for training”, “Reduced employee stress”, “Review of overall progress” and “Development of specific action plans for future”. For variable of detriments to effectiveness of performance appraisal, items eliminated were “Exemptions to the highly visible employees”, “Conduct of performance appraisal to punish the low performers”, “Use of fundamentally flawed appraisals”, “Focus on encouragement of individual instead of teamwork”, “Focus on extremes (exceptionally good or poor performance)”, “Support to autocrat (dictator type) supervisors”, “Use of vague qualities and irrelevant measurement criteria”, “Use of useless checklists for evaluation”, “Monologues instead of dialogues in feedback sessions”, “Supervisor’s misguidance to rater” and “Inaccuracies at supervisor/organization’s end”. 329 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Table 3 Factor Loadings – Outcomes and Detriments of Effectiveness of Performance Appraisal Dominating Administrative Purposes and Usesa Extractionb Componentc 1 2 Rotation Sums 3 of Squared Loadings Cumulative % Outcomes of Effective PA 63.050 Employees’ knowledge about how they are doing 0.706 0.831 Improvement in the accuracy of employee performance 0.669 0.809 Linkage between current performance and employee's goals 0.505 0.702 Employees’ learning about “what management values” 0.559 0.642 Reduced employee turnover 0.757 0.861 Increased motivation 0.587 0.704 Detriments to Effectiveness of PA Organizational politics that disturb performance of targeted employees 0.753 0.851 Doubts in the mind of performers about appraisal's after effects 0.632 0.746 Rewards on nonperformance 0.557 0.685 Creation of emotional anguish in employees 0.757 67.096 0.855 330 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Reluctance of raters to offer feedback 0.699 Appraisal's focus on achievement of short term goals 0.746 0.827 Subjectivity of appraisal results 0.616 0.619 Inconsistencies in setting and applying appraisal criteria 0.608 0.615 a Initial Value of all items is 1.000 b Extraction Method: Principal Component Analysis c Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization 0.773 331 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ RESULTS AND DİSCUSSİON Table 4 Means and Standard Deviations Variables Outcomes of Effective PA M 4.04 SD 0.553 Employees’ knowledge about how they are doing 4.26 0.799 Improvement in the accuracy of employee performance 4.06 0.868 Linkage between current performance and employee's goals 4.00 0.909 Employees’ learning about “what management values” 4.00 0.882 Reduced employee turnover 3.60 1.037 Increased motivation 4.27 0.784 Detriments to Effectiveness of PA 3.60 0.649 Organizational politics that disturb performance of targeted employees 3.70 1.150 Doubts in the mind of performers about appraisal's after effects 3.69 0.983 Rewards on nonperformance 3.29 1.238 Creation of emotional anguish in employees 3.49 1.029 Reluctance of raters to offer feedback 3.45 0.966 Appraisal's focus on achievement of short term goals 3.74 1.044 Subjectivity of appraisal results 3.65 0.929 Inconsistencies in setting and applying appraisal criteria 3.60 1.063 Table 4 shows that minimum M was 3.29 against rewards on nonperformance (item studied under variable of detriments to effectiveness of performance appraisal). Maximum M was 4.27 against increased motivation (item studied under variable of outcomes of effectiveness performance appraisal). Thus, overall mean scores and relative standard deviations revealed respondents’ strong and general agreement to the outcomes and detriments of PA effectiveness respectively. Table 5 displays the results of two independent samples t statistic, applied to test the hypotheses 1, 2 and 3. The average perceptions of managers/employees of public and private 332 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ sector organizations of Pakistan were same in respect of variables of outcomes and detriments of effectiveness of performance appraisal. Results related to hypothesis 2, revealed that average perceptions of managers/officers and employees/operatives of public/private sector organizations of Pakistan were same in respect of outcomes but different in case of detriments of effectiveness of performance appraisal. Results of third hypothesis revealed that average perceptions of male and female managers/employees of public/private sector organizations of Pakistan were different in respect of outcomes but same regarding detriments of effectives of performance appraisal. These results overall support literature for outcomes of effectiveness of performance appraisal while corresponding with the previous studies (e.g. Beer, 1981; Stephan & Dorfman, 1989; Dobbins, Cardy & Platz-Vieno, 1990; Nurse, 2005; Teratanavat, Raitano & Kleiner, 2006) and also support literature (see Deluca, 1993; Segal, 2000; Nurse, 2005; Horvath & Andrews, 2007) while studying factors that can make harm to the effectiveness of performance appraisal. Conclusions Conclusions substantiated the research objectives while answering the research questions that Pakistani public and private sector organizations do believe in the role of outcomes and detriments for effectiveness of performance appraisal. The respondents are more aware about outcomes of effective performance appraisal than factors that can make harm to the effectiveness of performance appraisal. As regards detriments to PA effectiveness, Managers have different view from employees. Likewise, regarding outcomes of PA effectiveness, male and female managers/operatives have different views. 333 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Table 5 Two Independent Samples t Table on Comparison between Mean Perceptions of Male and Female, Managers and Operatives of Public and Private Sector Pakistani Organizations Regarding Measurement, Outcomes and Detriments of Effectiveness of Performance Appraisal Variables Two independent samples t Sector-wise Position-wise Gender-wise (Public-Private) (Manager-Operative) (Male-Female) t df Sig. t df Sig. t Outcomes of Effective PA 0.574 95.41 0.567 -0.020 66.66 0.984 -2.826 Detriments to Effectiveness of PA 0.191 98 0.849 2.062 79.25 0.043* 1.222 *p < 0.05 (two tailed) df Sig. 65.28 0.006* 37.59 0.229 334 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ REFERENCES Beer, M. (1981, Winter). Performance appraisal: dilemmas and possibilities. Organizational Dynamics, 9(3), 24 – 36. Retrieved August 24, 2007, from Business Source Premier Database, http://search.epnet.com Cooper, D. R., & Emory, C. W. (1995). Business research methods (5th ed.). Irwin, USA: Mc-Graw Hills Companies Inc. Deluca, M. J. (1993). Handbook of compensation management. Englewood Cliffs: Prentice Hall. Dobbins, G. H., Cardy, R. L., & Platz-Vieno, S. J. (1990, September). A contingency approach to appraisal satisfaction: an initial investigation of the joint effects of organizational variables and appraisal characteristics. Journal of Management, 16(3), 619 – 632. Retrieved August 21, 2007, from Business Source Premier Database, http://search.epnet.com Fink, A. (1995a). How to analyze survey data. London: Sage Publications. Fink, A. (1995b). How to ask survey questions. London: Sage Publications. Horvath, M., & Andrews, S. (2007, March). The Role of Fairness Perceptions and Accountability Attributions in Predicting Reactions to Organizational Events. Journal of Psychology, 141(2), 203-222. Retrieved July 26, 2007, from Academic Search Premier Database, http://search.epnet.com McClelland, S. B. (1993, July/August). A systematic approach to determining productivity improvement training needs. Industrial Management, 35(4), 15–18. Retrieved May 04, 2005, from Business Source Premier database, http://search.epnet.com McClelland, S. B. (1994). Training needs assessment data-gathering methods: Part 2, individual interviews. Journal of European Industrial Training, 18(2), 27–31. Retrieved May 04, 2005, from Business Source Premier database, http://search.epnet.com Nurse, L. (2005, July). Performance appraisal, employee development and organizational justice: exploring the linkages. The International Journal of Human Resource Management, 16(7), 1176 – 1194. Retrieved July 31, 2007 from Taylor & Francis Journals Database, http://www.informaworld.com Segal, J. (2000, October). 86 Your Appraisal Process?. HR Magazine, 45(10), 199. Retrieved July 26, 2007, from Business Source Premier Database, http://search.epnet.com Sekaran, U. (2003). Research methods for business: A skill-building approach. (4th ed.). USA: John Willey & Sons. Stephan, W., & Dorfman, P. (1989, March). Administrative and Developmental Functions in Performance Appraisals: Conflict or Synergy? Basic & Applied Social Psychology, 10(1), 27-41. Retrieved July 26, 2007, from Academic Search Premier Database, http://search.epnet.com Teratanavat, R., Raitano, R., & Kleiner, B. (2006, May). How to Reduce Employee Stress. Nonprofit World, 24(3), 22 – 24. Retrieved July 26, 2007, from Business Source Premier Database, http://search.epnet.com 335 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ VI. RELATIONS BETWEEN TURKEY AND CENTRAL ASIA TÜRKİYE-ORTA ASYA İLİŞKİLERİ ТУРЕЦКО-СРЕДНЕ АЗИАТСКИЕ ОТНOШЕНИЯ 336 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 2010’LU YILLARDA ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ’NÜN GELECEĞİ VE TÜRKİYE Hasret Çomak* Ayşegül Gökalp** Son yıllarda düzenlediği askeri tatbikatlar, sahip olduğu zengin petrol ve doğal gaz rezervleri ve İran ile yakınlaşması dikkatleri çeken Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), son yıllarda özellikle ABD’li düşünüler ve NATO çevrelerince Orta Asya’da ABD karşıtı bir oluşum olarak görülmeye başlanmıştır. Gerçekten de ŞİÖ üyelerinden Rusya, Çin, Andican olayları ile dikkatleri üzerine çeken Özbekistan, üye olma talebindeki İran ve gözlemci üye olması muhtemel görünen Beyaz Rusya ABD’nin gelişmeleri izlediği ülkeler arasındadır. Oysa 2003 yılından beri düzenlediği askeri tatbikatlar ile bölgede ABD’ye ihtiyaç olmadığının sinyallerini veren, bu yüzden de “NATO’nun Şeytani İkizi”331 veya yeni bir Varşova Paktı oluşumu olarak görülen, doğal gaz zengini İran’ın muhtemel üyeliği ile de “bombalara sahip OPEC”332 olarak adlandırılan Örgüt’ün Kuruluş Deklarasyonu’nda herhangi bir ülkenin veya bölgenin hedef almadığı açıkça belirtilmiştir333. Rusya’nın ŞİÖ Daimi Temsilcisi Grigory Loginov ŞİÖ’ nün askeri bir bloğa dönüşme niyetinin olmadığını belirip Örgüt’ün önceliğinin terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılık ile mücadele etmek olduğunu ve silahlı kuvvetler olmadan bu mücadelenin yapılamayacağını belirtmiştir.334 Ancak, ŞİÖ’ nün İran’ı gözlemci ülke olarak kabul etmesi ve ABD’ye gözlemci statüsünü vermeyi reddetmesi, 2005 Astana Zirvesi’nde ŞİÖ topraklarındaki askeri üslerini boşaltması için ABD’den bir zaman çizelgesinin belirlemesini talep etmesi ve akabinde Özbekistan’ın ABD’den kendi topraklarında bulunan K2 üssünden çekilmesini resmen istemesi, bölgedeki ABD destekli renkli devrimlerden çekinen bölge liderlerinin giderek Rusya ve Çin’e yakınlaşması, ŞİÖ’ nün bir enerji karteline dönüşmesi tehlikesi ve bugüne kadarki en kapsamlı askeri tatbikat olan 2007 Barış Tatbikatı’nın başarısı ABD’de ve diğer NATO ülkelerinde endişelere yol açmıştır. Bu durum ise ABD’li strateji kuruluşları tarafından hem NATO üyesi olan hem de bölge ülkeleriyle tarihi, kültürel ve ticari ilişkileri olan, ama aynı zamanda Şanghay Beşlisi’ne gözlemci üyelik başvurusu reddedilen Türkiye’nin öneminin tekrar fark edilmesini sağlamıştır. Bu makalede günümüz verileri ışığında ŞİÖ’ nün geleceği ve Türkiye’nin ŞİÖ ile ilişkileri incelenecektir. ŞİÖ’ nün önemli bir dünya gücü olması büyük ölçüde elindeki enerji potansiyelini kullanmasına bağlıdır. Dünyanın en büyük ikinci ve üçüncü askeri harcamasına sahip ülkelerinin ŞİÖ üyesi olduğu düşünülürse Örgüt’ün askeri bir güç bloğu oluşturması olasılığını da göz ardı etmemek gerekir. Ancak ŞİÖ üyeleri ABD’ye karşı kendi içlerinde ve bölgedeki birçok siyasi sorunun çözümü açısından homojen bir tutum * Prof. Dr., Kocaeli Üniversitesi Rektör Yardımcısı ve İİBF Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı Öğr. Gör. Kocaeli Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü 331 Evgeni Morozov, “NATO’s Evil Twin?”, TCS Daily, 08.06.2006, http://www.tcsdaily.com/article.aspx?id=060806A Erişim: 17.07.2008 332 Bu terim Cambridge Üniversitesi’nden Prof. David Wall tarafından kullanılmıştır. “Central Asian Block Considering Iran for Membership” June 4, 2006 Washington Times http://www.washingtontimes.com/news/2006/jun/04/20060604103052-2402r 333 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sayfası, http://www.sectsco.org/html/00088.html , Erişim: 01.07.2008 334 “SCO Not To Become A Military Bloc” 18.04.2006, http://news.oneindia.in/2006/04/18/sco-not-to-become-amilitary-bloc-1145370981.html , Erişim: 17.07.2008 ** 337 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ sergileyememektedirler. Bu durum ise ŞİÖ’ nün bir dünya gücü olarak geleceğini tehlikeye sokabilir. Türkiye’nin ŞİÖ ile ilişkilerini geliştirmesi ise hem NATO açısından, hem Türkiye açısından, hem de ŞİÖ açısından olumlu sonuçlar yaratabilecektir. Makale bu olasılıkları sırayla inceleyerek yakın gelecekteki ŞİÖ-Türkiye ilişkileriyle ilgili genel bir saptama yapmayı hedeflemektedir. ŞİÖ’ nün Geleceği ve Enerji Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan liderleri tarafından 2001 yılında kurulan bir bölgesel işbirliği örgütüdür. Örgüt, 1996 yılında Özbekistan hariç diğer üyelerin aralarındaki sınır sorunlarını çözüme bağlamak amacıyla “Şanghay Beşlisi” olarak ortaya çıkmış, 2001 yılında Özbekistan’ın da örgüte dahil olmasıyla “Şanghay İşbirliği Örgütü” adını almıştır. ŞİÖ ile birlikte “Şanghay Beşlisi” bir çok alanda etkili olmayı amaçlayan bir bölgesel işbirliği örgütüne dönüşmüştür. Örgüt özellikle güvenlik alanında işbirliğini öne çıkararak amacının bölgede terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılığı yok etmek olduğuna vurgu yapmaktadır.335 Bu üç tehditle ilgili konular, ilerleyen sayfalarda da belirtileceği gibi, Orta Asya bölgesel güvenlik yapısı içindeki birimlerin (yani ŞİÖ üyesi devletlerin) ortak olarak kabul ettikleri güvenlik sorunlarıdır. Bu bağlamda Örgüt, Orta Asya’nın bölgesel güvenliği için bir şemsiye görevini görmektedir. Hükümetler arası niteliğe sahip ŞİÖ’ nün kararları her yıl toplanan Devlet Başkanları Zirvesi’nde alınır. ŞİÖ Şartı’nda Örgüt’ün temel amaçları üye devletler arasında karşılıklı güven ve iyi komşuluk ilişkilerini geliştirmek, siyaset, ticaret ve ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür ve eğitim, enerji, ulaştırma, turizm, çevrenin korunması ve benzer alanlarda etkili bir işbirliğini teşvik etmek, bölgede barış, güvenlik ve istikrarı sağlamak ve yeni, demokratik, adil ve akılcı bir siyasi ve ekonomik uluslararası düzenin kurulması için çaba göstermek olarak belirtilmiştir336. Örgüt, Avrasya yüzölçümünün 3/5’ine denk gelen yaklaşık 30.186.000 kilometrekarelik bir alanı kaplamaktadır ve örgüte üye ülkelerin toplam nüfusu 1,5 milyar’a - toplam dünya nüfusunun ¼’üne - ulaşmaktadır. Örgüt’teki gözlemci üyeler 2008 yılı itibariyle Moğolistan, Pakistan, Hindistan ve İran’dır. 2006 yılının Ekim ayında Örgüt’e üye ülkelerin ve gözlemci ülkelerin bir araya geldiği Moskova Zirvesi’nde zamanın Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, örgüte üye ve gözlemci ülkelerin toplam nüfusunun 3 milyar’ı aştığını vurgulamış ve ŞİÖ liderlerinin bütün dünyayı etkileyecek kararlar alacak konumda olduğuna vurgu yapmıştır.337 ŞİÖ’ nün liderleri konumundaki Rusya ve Çin aynı zamanda BM Güvenlik Konseyi'nin daimi üyesidirler ve veto hakkına sahiptirler. ŞİÖ ayrıca BM Genel Kurulu’na gözlemci olarak katılmaktadır. Örgüt gerçekten de bütün dünyayı etkileyecek kararlar alabilecek kapasitededir; bu kararların en önemlisi de, Örgüt’ün sahip olduğu petrol ve doğal gaz rezervleri düşünüldüğünde, enerji alanında olacaktır. 2006’da Şanghay’da gerçekleştirilen ŞİÖ zirvesinde zamanın Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in ŞİÖ yapısı içinde enerji politikalarını koordine edecek ve bölgedeki işbirliğini güçlendirecek bir “enerji kulübü” oluşturulması teklifi özellikle ABD’de büyük yankı uyandırdı. Orta Asya’daki stratejik 335 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sitesi, http://www.sectso.org/html/00030.html Erişim: 01.07.2008 Üye devletlerin terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkla mücadele etmeleri için 2004 yılında ŞİÖ bünyesinde Bölgesel Anti-Terör Müdahale Grubu (RATS) kurulmuştur. Her üye devletin burada bir daimi temsilcisi bulunmaktadır. 336 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sayfası, http://www.sectsco.org/html/00026.html , Erişim: 01.07.2008 337 Sergei Blagov, Shanghai Cooperation Organization Eyes Economic, Security Cooperation”, Eurasia Daily Monitor, 31.10.2005, http://www.jamestown.org/edm/article.php?article_id=2370411 Erişim: 01.07.2008 338 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ enerji çıkarları petrol ve gazın kesintisiz ve uygun fiyatta akışı, boru hattı güvenliği, farklı tedarikçiler ve farklı ithal yollarıyla ABD ve Avrupa enerji güvenliğini sağlanması ve bölgedeki ABD yatırımlarının desteklenmesi olan ABD’de338, bu öneri OPEC benzeri bir gaz oluşumu başladığının sinyalleri olarak algılandı.339 ABD aslında bu korkularında yersiz sayılmaz; CIA’in “The World Fact Book”340 kanıtlanmış doğal gaz verilerine göre ŞİÖ üyelerinin toplam doğal gaz rezervi dünya rezervinin %30’una eşittir. Bu verilere 2008 yılının Mart ayında tam üyelik için başvuran gözlemci İran’da eklenirse, World Factbook verileri ve 2006 değerleri ile ŞİÖ’nün gaz rezervleri dünya rezervlerinin yaklaşık % 46’sı kadar olacaktır: Kanıtlanmış dünya rezervi 172 trilyon m3 Rusya 47,5 trilyon m3 Özbekistan 1,79 trilyon m3 Kazakistan 1,76 trilyon m3 Çin Halk Cumhuriyeti 2,45 trilyon m3 Kırgızistan 5,43 milyar m3 Tacikistan 5,43 milyar m3 İran 26,3 trilyon m3 Aslında batılı ve ABD'li yorumcuların “bombalara sahip OPEC” olarak nitelendirdiği ve küresel doğal gaz üretimini ve akışını kontrol edecek bir doğal gaz OPEC'i kurma fikri 2006'daki Devlet Başkanları Zirvesi’nde Zirve’ye gözlemci İran’ı temsil eden Mahmut Ahmedinecad tarafından dile getirilmiş, devrin Rusya Devlet Başkanı Putin ise bu fikre sıcak baktığını 2007 yılının Şubat ayında belirtmişti.341 ABD'nin başvurduğu fakat kabul edilmediği gözlemci ülke statüsüne İran'ın kabul edilmesi ve İran'ın ŞİÖ’ye daimi üye olarak katılma isteği, İran’ın ABD ve batıda tepkilere neden olan nükleer programı ve terörizmi desteklediği yönündeki iddialar, Rusya ve Çin'in BM Güvenlik Konseyi'nde İran'a karşı ekonomik yaptırım ve askeri müdahaleyi engellemeleri, ve bunlara ek olarak ŞİÖ’nün 2005 Astana Zirvesi'nde ABD'den ŞİÖ topraklarındaki üslerinden çekilmesi için bir takvim belirlemesini istemesi ŞİÖ’ nün ABD karşıtı bir yapılanma olduğu yönündeki inançları artırmıştır. 2006'da enerji alanında yukarıda belirtilen söylevlerin hemen ardından Kazakistan'ın Asya ülkeleri arasındaki enerji politikalarını düzenleyecek bir Asya Enerji Stratejisi yayımlaması ve 2007 zirvesinde Kırgız Dışişleri Bakanı’nın bir enerji borsası 338 Jim Nichol, “Central Asia: Regional Developments and Implications for U.S. Interests,” CRS Issue Brief for Congress, 14 Aralık 2007, s. 27 339 Sergei Kolchin, “Russia Initiates Energy Club” RIA Novosti, 21.06.2006 http://en.rian.ru/analysis/20060621/49855458.html Erişim: 17.07.2008 340 Central Intelligence Agency, The World Factbook, Rank Order – Natural Gas –Proven Reserveshttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2179rank.html Erişim: 17.07.2008 341 Vahid Sepheri, “Iran: Politicians Support Establishment of Natural Gas Cartel,” Radio Free Europe/Radio Liberty, February 6 2007, http://www.rferl.org/featuresarticle/2007/02/6FAAFoFE-8FEC-4DEF-B314-B4B474B4A6A7.html Erişim: 17.07.2008 339 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ oluşturma yönündeki teklifi ŞİÖ’nün bir enerji platformu olacağı yönündeki inançları kuvvetlendirdi342. 2007 zirvesine gözlemci üye Hindistan'ın ŞİÖ’ de başbakan düzeyinde değil de Petrol ve Doğal Gaz Bakanı Murli Deora tarafından temsil edilmesi hem bu enerji açı ülkenin ŞİÖ'yü nasıl algıladığını ve içinde bulunma amacını (makul hidrokarbon fiyatları ve enerji işbirliği) yansıtmaktadır hem de nükleer teknolojisini destekleyen ABD'yi kızdırmamak adına Hindistan'ın ŞİÖ ile işbirliğini enerji dışında bir boyuta taşımak istemediğini göstermektedir. ŞİÖ’ nün önemli bir enerji gücünü elinde bulundurduğu aşikar, ancak Batı'nın korktuğu gibi bir enerji tekelinden bahsetmek ne kadar gerçekçi olabilir? İlk olarak, ŞİÖ’ nün OPEC benzeri çok taraflı bir mekanizma oluşturduğunu söylemek güçtür. Bölgenin enerji politikalarını içinde barındıran bir çok taraflı enerji politikasından ziyade enerji konusunda ŞİÖ üye ülkeleri genellikle - ŞİÖ kapsamında olmayan veya ŞİÖ üyesi olmasalar da yapılabilecek olan - ikili antlaşmalar ile ilgilenmektedirler. İkinci olarak, bölgedeki enerji işbirliğinden bahsedilirken bölgenin ekonomik devi olan Çin göz ardı edilemez. Giderek daha fazla enerjiye ihtiyaç duyan ve bunun için de farklı enerji tipleri ve enerji kaynaklarına ulaşmak isteyen Çin, ŞİÖ içinde en fazla hidrokarbon ithal eden ülkedir ve bölgedeki ülkelerle ikili enerji anlaşmaları yaparak bölgede batıya doğru olan enerji akışını kendisine doğru çevirmeyi ve bu esnada da Rusya ile olası bir çatışmayı önlemektir. Nitekim 2006 yılı içinde hem artan enerji ihtiyacından dolayı enerji kaynaklarını farklılaştırmak ve ucuz enerji almak isteyen Çin hem de enerji ithal gelirlerini yüksek tutmak isteyen Rusya; Türkmenistan ile kendi ülkelerinden geçecek doğal gaz boru hatları inşa etmek istemişler, bu nedenle ŞİÖ’ nün önde gelen bu iki üyesi arasında bir gerilim yaşanmıştır.343 Rusya liderliğinde ve İran'ın da içinde bulunduğu bir ŞİÖ dünya doğal gaz rezervleri bakımından en zengin ilk iki ülkeyi içinde barındıracaktır. Fakat olası bir doğal gaz OPEC'i enerji ihtiyacı yüksek olan Çin açısından yükselen enerji fiyatları anlamına gelecektir; bu nedenle Çin böyle bir oluşumu desteklememektedir.344 Şu an itibariyle ŞİÖ bir enerji karteli oluşturacak kapasiteye fazlasıyla sahiptir, ancak görüldüğü üzere lider iki ülke arasındaki mevcut çıkar farklılıklarından dolayı böyle bir yapılanma mümkün görülmemektedir. Ancak bölgedeki enerji altyapısının, taşıma yollarının ve enerji ticaretinin koordinasyonu için ŞİÖ aslında uygun bir forum oluşturmaktadır. ŞİÖ, hem hali hazırdaki üyelerinin hem de enerji zengini gözlemcisi İran ve enerji açı gözlemcileri Hindistan ve ticaretini geliştirmek isteyen Pakistan için ideal bir platform oluşturmakla kalmayabilir; eğer ikili anlaşmalar yerine kuruluş amacı olan çok taraflı bir uluslararası örgüt yapısına doğru ilerlerse sadece Avrasya'da değil bütün dünyada önemli bir stratejik aktör olabilir. ŞİÖ ve Güvenlik ŞİÖ üyesi devletlerin tehdit algılarını ve güvenlik anlayışlarının ortaklaştırarak özellikle terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkta birleştirmeleri ile, Buzan’ın “Bölgesel Güvenlik Yapıları Teorisi”nden345 yola çıkarak ŞİÖ’ nün Orta Asya’da bir güvenlik ağı oluşturma niteliğine sahip olduğunu söyleyebiliriz. 342 Artyom Matusov, “Enerrgy Cooperation in the SCO: Club or Gathering?”, China and Eurasia Forum Quarterly, 5, 3 (2007) s.85 343 Matusov, “Energy Cooperation in the SCO”, s. 92-93 344 Matusov, “Energy Cooperation in the SCO”, s. 97 345 Barry Buzan, Ole Waever ve Jaap de Wilde, Security: A New Framework for Analysis, Lynne, Rienner, 1998. Soğuk Savaş döneminde güvenlik konusu daha çok realist teori ve onun baş aktörü olan devletler ile açıklanmaya çalışılmıştır. 340 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çıkan sadece yeni devletler değildir, bunca yıldır aynı çatı ve ideoloji altında yaşamış olan milletlerdir. Bu milletlerin kendi devletlerini oluşturmaları için ise ilk önce her birinin kendisini diğer Orta Asya devletlerinden ayıran noktaları belirlemeleri gerekmektedir. Buzan’ın Bölgesel Güvenlik Yapıları Teorisi’ni Orta Asya’ya uygularsak, Sovyetler Birliği'nin dağılması ile birlikte ortaya çıkan Orta Asya'nın bağımsız yeni devletlerinin hemen hepsinin ticaret hacimlerini genişletmek istemeleri ve doğal kaynaklarına pazar arayışı içinde olmaları ise bölgedeki olası bir çatışmanın ana nedenidir; ortak geçmişleri, benzer kültürleri, karşı karşıya oldukları benzer ayrılıkçı tehditler ise ortak yanlarını oluşturmaktadır. Öte yandan hiçbir Orta Asya devleti uyuşturucu ve silah kaçakçılığı, yasadışı göç, organize suçlar, kara para aklama ve terörizm gibi bölgenin ortak güvenlik sorunları ile tek başına mücadele edebilme kapasitesine sahip değildir. Küresel güçlerin enerji ihtiyacı ve teröre karşı savaş nedeniyle ABD'nin de bölgede bulunması Orta Asya'nın güvenlik yapısını şekillendiren bir unsurdur. Bu tür sorunlarla başa çıkmanın tek etkili yolunun bölgesel işbirliğinden geçtiğinin ayırtına varan Orta Asya devletleri, çok taraflı uluslararası yapılar içinde güvenlik algılarını ve tehditlerini ortak bir zeminde buluşturmaya çalışmaktadırlar. Bu nedenle ŞİÖ’ nün Orta Asya devletleri için Buzan'ın anlattığı anlamda ortak çıkarlarını ve ortak güvenlik kaygılarını birleştiren bir güvenlik teşkilatı olduğu ileri sürülebilir. ŞİÖ, daha önce de belirtildiği gibi, güvenliğe özel bir önem atfeden bölgesel bir teşkilattır. Özellikle Amerikalı stratejistler ŞİÖ’ nün bölgedeki rolü ve konumu üzerinde tartışırlarken ŞİÖ bünyesinde yaşanan 3 önemli gelişme ABD'de ŞİÖ’ye kuşkuyla bakanların - veya ŞİÖ’nün ABD karşıtı bir örgütlenme olduğunu savunanların karamsarlıklarını haklı çıkardı. ŞİÖ ilk önce ABD'nin gözlemci üye olma talebini reddetti, daha sonra ABD'den bölgedeki üslerini boşaltmasını talep etti, en son olarak da ABD'li gözlemcilerin dikkatlerini üzerine çekecek ve şimdiye kadar düzenlediği en kapsamlı askeri tatbikatı - “Barış Tatbikatı 2007” - düzenledi. Bütün bunlara Çin ve Rusya'nın İran'a olan yakın duruşları ve İran'ın tam üyelik başvurusu da eklenince ŞİÖ’ nün ABD karşıtı bir oluşum olduğuna, Örgüt’ün bölgedeki küçük ama enerji bakımından zengin devletleri ABD karşıtı bir tavır takınmaya zorladığına ve hatta ŞİÖ’nün Orta Asya'da NATO karşıtı bir oluşum yarattığına yönelik inanç iyice güçlendi. Bu NATO karşıtı askeri gücün en önemli göstergesi ise 2007'deki geniş kapsamlı barış tatbikatı oldu. Şimdi bu gelişmeleri tek tek inceleyelim. Soğuk Savaş sonrası dönemde ise, özellikle Orta Asya'da oluşan kendine özgü yapıyı açıklamak realizmin varsayımları ile mümkün görünmemektedir. Barry Buzan'ın “Bölgesel Güvenlik Yapıları Teorisi” (Regional Security Complex Theory), Orta Asya'daki gibi ortak (veya birbirine benzeyen) tehdit algıları olan devletlerin güvenlik algılayışını açıklamak amacı ile geliştirilmiş bir teoridir. Buzan'ın hedefi, devlet merkezli yaklaşımların kısıtlamalarından kaçınarak güvenlik çalışmalarına mümkün olduğu kadar çok değişik tipe tehlikeler ve oyuncular eklemekti. Bu sebeple de Soğuk Savaş'tan sonra Uluslararası İlişkilerin tek tek devletlerden ziyade bölgesel bir şekil alacağını öngördü. Böylece, Soğuk Savaş sonrası dönemde güvenliği incelerken güvenliği ilk önce bölgesel bağlamda tanımladı. Buzan'a göre bir güvenlik yapısı, birbirine coğrafi olarak yakın, ana güvenlik algıları ortak ve ulusal güvenlik sorunları birbirlerinden ayrı olarak incelenemeyecek olan devletlerin oluşturduğu bir bütündür. Bölgesel güvenlik yapıları, barındırdıkları devletlerin kendi güvenlik algıları ve aynı yapının içindeki ülkelerin birbirlerini dost-veya düşman olarak algılamaları, yani birbirleri arasındaki ilişkileri ile belirlenir. Aynı bölgedeki devletlerin birbirlerini algıları önemlidir. Bu teoriye göre, bir güvenlik yapısının birimleri birbirlerini tehlike veya düşman olarak algılarsa çatışma oraya çıkar, eğer birimler arasında giderek artan bir dostluk söz konusu ise bir “güvenlik topluluğu” oluşur. Bir güvenlik topluluğunda bölgesel devletler, aralarında farklar olmasına rağmen ortak çıkarları olduğunun bilincindedirler. Bu bilinç ise, söz konusu devletleri bölgesel bütünleşmeye yöneltir. Öte yandan bir bölgedeki devletlerin bölgesel bir güvenlik yapısı oluşturacak şekilde birleşmesini sadece ortak çıkarlarla tanımlamak yeterli olmayabilir. Söz konusu devletler aynı zamanda küresel güçlerin politikalarından ve büyük güçlerin kendi aralarındaki rekabetten de etkilenirler. Bir bölgesel güvenlik yapısını oluşturan birimlerin güvenlik ile ilgili sorunları, tehdit algıları ve çıkarları birbirleri ile o kadar yakından ilişkilidir ki ayrı ayrı incelenmeleri düşünülemez. 341 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Burada öncelikle üzerinde durulması gereken konu 2005 Astana Deklarasyonu’dur. 5 Temmuz 2005'te Astana'da bir araya gelen ŞİÖ devlet başkanlarının Zirve sonundaki açıklamaları ABD üsleri ve ABD'nin bölgedeki öncelikleri arasında yer alan Afganistan ile ilgili önemli noktalara yer vermiştir. ŞİÖ devlet başkanları, açıklamalarında Afganistan'daki terör karşıtı savaşın tamamlanması ile birlikte, terör karşıtı koalisyonun askeri varlıklarını “ŞİÖ üyelerinin topraklarından” çekmek için bir zaman çizelgesi belirlemesini önemli bulduklarını belirtmişlerdir.346 Bu şimdiye kadar ŞİÖ tarafından yapılan en ABD karşıtı açıklamadır. Aslında Afganistan'daki terör karşıtı savaşın NATO kuvvetleri olmadan yürütülemeyeceğinin ŞİÖ üyeleri farkındandır ve istikrarlı bir Afganistan ŞİÖ üyelerinin de çıkarınadır. Bilindiği gibi Çin Uygur azınlığı ile, Rusya Çeçenlerle, Özbekistan ve Kırgızistan'ın ise IMU terörist grubu ile çatışma içindedir ve bu grupların 11 Eylül öncesi dönemde Taliban ve El-Kaide ile bağlantısı bulunduğu bildirilmektedir.347 Bu sebeplerle, ABD önderliğinde Afganistan'da istikrarı sağlayacak bir tatbikat ŞİÖ için de gerekli idi. Nitekim Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, bölgenin temel güvenlik sorunu olan terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılığın beşiğinin Afganistan’daki istikrarsızlık olduğunu 2001 yılında belirtmişti348. Tabi Çin, Rusya ve ŞİÖ üyesi Orta Asya ülkelerinin Amerikan karşıtı bir tavır almalarının da kendilerince haklı sebepleri mevcuttur. Çin, Tayvan ile ilgili ABD ile olası bir çatışmada ABD'nin Orta Asya'daki üslerinin ABD'ye sağlayacağı üstünlüğün farkındadır. NATO'nun doğuya genişlemesi ile Doğu Avrupa Ülkelerinin NATO İttifakı’na katılmasından olumsuz etkilenen Rusya, Orta Asya'yı kendi denetiminde tutmak istemekte ve buradaki enerji kaynaklarının kontrolünü elinde tutmak yönünde bir irade sergilemektedir. Rusya ve Çin, bir zamanlar kendilerini karşı karşıya getiren ideolojik farklılıkları unutarak kendi güvenliklerini yeniden tanımlamışlardır: bölgedeki ABD egemenliğine ve ABD’nin hakim olduğu tek kutuplu bir dünyaya karşı bir arada olmak. Orta Asya devletleri ise bölgedeki ABD destekli renkli devrimler karşısında, aynısının kendi başlarına gelmesinden çekinerek, bölgenin büyük güçleri Rusya ve Çin ile yakınlaşmaktadırlar.349 ABD’nin Avrasya’daki tarihsel ve stratejik hedefi ise Avrasya’nın tek bir siyasi - askeri güç ve oluşumun etki sahasına ve / veya egemenliği altına girmesine engel olmak ve bölgede “Müdahale Edebilme Yeteneğini” korumaktır. ABD’nin bölgedeki politikası; Avrasya’da “siyasi / askeri güç oluşumu” ile “etki sahası / ilgi alanı” ve / veya “çıkar coğrafyası” yaratılmasına imkan vermemektir. 17 Haziran 2004 tarihinde yapılan Taşkent Zirvesi’nde ŞİÖ devlet başkanları terörizme karşı önleyici girişimler yapılması gerektiğini vurgulamışlardır.350 Taşkent Zirve Bildirisi’nde liderler, terörizm ve aşırıcılığın boy gösterdiği bu dönemde Şanghay İşbirliği Teşkilatı'nın bünyesinde güvenlik güçlerinin de katıldığı ortak tatbikatların yapılması kararlaştırılmıştır. Aslında bu tatbikatlar sadece askeri amaçlı veya güvenlik odaklı sebepler ile yapılmamaktadır. Bu tatbikatlarla Çin, Tayvan yüzünden ABD ile olası bir uyuşmazlık durumunda arkasında kendisinin başında bulunduğu çok taraflı bir güvenlik işbirliği örgütü 346 ŞİÖ Devlet Başkanları zirvesi sonuç bildirisi, 5 Temmuz 2005, Astana Kazakisan. ŞİÖ resmi internet sitesi, http://www.sectsco.org/html/00500.html Erişim: 17.07.2008 347 Gene Germanovich, “The Shanghai Cooperation Organization: A Threat to American Interests in Central Asia?”, China and Eurasia Forum Quarterly, Vol.6 No. 1 (2008) s.30 348 John Daly, “Shanghai Five Expands to Combat Islamic Radicals”, Janes Terrorism and Security Monitor, 19 Temmuz 2001. 349 Gene Germanovich, “The Shanghai Cooperation Organization”, s.31 350 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sayfası, http://www.sectsco.org/html/00119.html, Erişim: 07.07.2008 342 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ olduğunun izlenimini vermekte, Rusya bölgedeki ülkelerin kendi kontrolü alında hareket ettiklerini dünyaya göstermekte, Orta Asya liderleri ise kendilerini sürekli demokratikleşme adına değişime zorlayan Batı ve ABD'ye karşı arkalarında kendilerini destekleyen büyük güçler olduğu mesajını vermektedirler. ŞİÖ, Orta Asya’nın bölgesel güvenlik örgütü olarak, bölgenin kendi sorunlarını kendisinin çözebilecek kapasitede olduğunun ve herhangi bir dış yardımcıya ihtiyacının olmadığının izlenimini ABD'ye vermekte, aynı zamanda da ŞİÖ ülkelerindeki ayrılıkçı güçlere de herhangi bir üye ülke zor durumda kalırsa diğer üyelerin onun yardımına koşmaya hazır olduğu tehdidini savurmaktadır.351 Şimdiye kadar yapılmış en kapsamlı askeri tatbikat olan “2007 Barış Tatbikatı”nın senaryosunun ise işte tam bu sebepler, özellikle de terörist bir örgütle başı dertte olan veya renkli devrim benzeri bir ayaklanma yaşayan herhangi bir Orta Asya devletine ŞİÖ üyelerinin yardım senaryosu üzerine kurulduğu belirtilmektedir.352 ŞİÖ’ ye üyelik hedefini sık sık dile getiren İran karşısında ise Örgüt üyeleri ortak bir tavır sergileyememektedirler. Nükleer programını durdurması için uluslararası camiadan baskı gören İran, ŞİÖ üyeliğinin kendisi için dengeleyici bir unsur olduğunu düşünmektedir. Bu konudaki kaygıları daha önce belirtilen ABD’nin İran ile ŞİÖ yakınlaşmasına tepkisi ise gecikmemiştir. Donald Rumsfeld, teröre karşı olduğunu söyleyen bir örgütün dünyadaki önde gelen terörist devletlerden birini bünyesine katmak istemesini tuhaf bulduğunu söylemiştir.353 Gerçekte, Çin ve Rusya her ne kadar BM Güvenlik Konseyi’nde İran’a yaptırım ve askeri güç kullanımı yönünde bir karar çıkmasını engelleyerek uluslararası toplumda İran’ın yanında görünüyorlarsa da, ŞİÖ’nün İran’ı tam üye olarak ne kadar kabul etmek istediği yoruma açıktır. Bir kere, unutulmaması gereken husus, İran’ın devamlı başvurularına rağmen Örgüt’ün henüz İran’a tam üyelik vermeyi kabul etmemiş olmasıdır. İran’ın ŞİÖ’ye üye olması ise ŞİÖ’nün terörü desteklediği, hatta ABD karşıtı olduğu anlamına gelmez, çünkü İran Dünya Ticaret Örgütü başta olmak üzere bir çok uluslararası örgüte üyedir. Ayrıca, İran’ın dahil edileceği muhtemel bir genişleme zannedildiği kadar tehlikeli olmayabilir, zira ŞİÖ Şartı’nın 13. maddesi Şart’ı ihlal eden veya sistematik olarak gereklerini yerine getirmeyen üye ülkenin kurucu üyeler tarafından Örgüt’ten çıkartılabileceğini veya üyeliğinin askıya alınabileceğini belirtmektedir.354 Zaten İran’ın üyeliği konusunda ŞİÖ üyeleri aras
