TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER -II kısım Bitkisel ilaç hammaddeleri; 1. Taze bitki veya taze bitki organlarından, 2. Drogların (kurutulmuş bitki kısımları) 3. Bitkilerden elde edilen saf maddelerin işlenmesi sonucu elde edilir. Bitkiler içerdikleri etken maddelerine göre gruplandırılırlar. Uçucu Yağ İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Kısımları ile ömü Inula helenium (Hakiki Anduz Otu) Kök 1 Arnica montana (Dağ Arnikası) Çiçek, Kök Çok Valeriana officinalis (Kedi Otu) Kök 1 Ocimum basilicum (Fesleğen) Herba 1 Pimpinella saxifrage (Küçük Pimpinella) Kök 1 Satureja montana (Dağ Sateri) Herba Çok Anethum graveolens (Dereotu) Herba 1 Origanum vulgare (Keklik Otu, Güveyi Otu) Herba Çok Origanum onites (İzmir kekiği) Herba Çok Origanum syriacum Herba Çok Angelica archangelica (Angelika, Melek otu) Meyve, Herba, Kök Çok Artemisia annua (Kabe Süpürgesi) Herba 1 Artemisia absinthium (Acı Pelin, Pelinotu) Herba Çok Artemisia dracunculus (Tarhun) Herba Çok Foeniculum vulgare (Rezene) Meyve 1 veya Çok Monarda didyma (İkiz Monarda) Çiçek, Herba Çok Monarda punctata (Monarda) Çiçek,Herba Çok Hypericum perforatum (Binbirdelik Otu, Kılıç otu) Çiçek, Herba Çok Matricaria chamomilla (Tıbbi Papatya) Çiçek, 1 Coriandrum sativum (Kişniş) Meyve 1 Carum carvi (Karaman Kimyonu) Meyve 1 Lavandula officinalis=veya= angustifolia (Lavanta) Çiçek Çok Levisticum officinale (Kereviz) Herba, Kök Çok Majorana hortensis (Mercanköşk) Herba Çok Melissa officinalis (Oğul Otu, Limon Otu) Yaprak, Herba Çok Mentha piperita (Bahçe Nanesi, Tıbbi nane) Herba, Yaprak Çok Mentha spicata (Kıvrık Nane) Herba, Yaprak Çok Mentha pulegium (Yarpuz) Herba, Yaprak Çok Mentha arvensis (Japon Nanesi) Herba, Yaprak Çok Calendula officinalis (Tıbbi Öküzgözü) Çiçek 1 Salvia officinalis (Tıbbi Adaçayı) Yaprak Çok Salvia triloba (Anadolu Adaçayı) Yaprak Çok Salvia sclarea (Misk Adaçayı) Çiçek Çok Achillea millefolium (Civanperçemi) Çiçek, Herba Çok Thymus vulgaris (Esas Kekik) Yaprak, Herba Çok Echinacea purpurea (Al Renkli Kirpibaşı) Herba, Kök Çok Hyssopus officinalis (Zufa Otu) Herba Çok Nigella sativa (Çörek Otu) Tohum 1 Nigella damascena (Şam Çörek Otu) Tohum 1 Alkaloit İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları ve bitkinin ömrü Papaver somniferum (Haşhaş) Kapsül 1 Datura stramonium (Şeytan Elması) Yaprak 1 Datura metel (Şeytan Elması) Yaprak 1 Datura innoxia (Şeytan Elması) Yaprak 1 Atropa belladonna (Güzelavrat Otu) Herba Çok Withania somnifera (Yalancı Güveyfeneri) Herba, Folia Çok Hyoscyamus niger (Ban Otu) Herba, Folia 1 veya Çok Hyoscyamus muticus (Ban Otu) Herba, Folia 1 veya Çok Conium maculatum (Lekeli Baldıran) Yaprak Çok Müsilaj Maddeleri İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları Trigonella foenum- graecum (Çemen) Tohum 1 Althaea officinalis (Gülhatmi) Yaprak, Çiçek, Çok Kök Verbascum phlomoides (Sığır kuyruğu) Çiçek 1 Linum usitatissimum (Keten) Tohum 1 Malva sylvestris (Ebegümeci) Yaprak, Çiçek 1 Plantago lanceolata (Sivri Sinir Otu) Yaprak Çok Acı Maddeler İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları Gentiana lutea (Centiyane) Kök 1 Humulus lupulus (Şerbetçi Otu) Çiçek Çok Kumarin İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları. Levisticum officinale (Yaban Kerevizi) Kök, Çok Yapraklar Angelica archangelica (Angelika, Melek otu) Kök, Meyve 1 Kalp Üzerine Etkili Glikozit İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları Digitalis lanata (Tüylü Yüksük Otu) Yaprak 1 (2) Digitalis purpurea (Kırmızı Yüksük Otu) Yaprak 1 (2) Digitalis lutea (Sarı Yüksük Otu) Yaprak 1 (2) Convallaria majalis (İnci Çiçeği) Yaprak Çok Yıllık Vinca rosea=Catharanthus roseus (Cezayir Menekşesi) Kök, Yaprak 2 Flavonoid İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları Viola tricolor (Hercai Menekşe) Herba 1 Arnica montana (Dağ Arnikası) Çiçek, Çok Yıllık Kök Fagopyrum esculentum (Kara Buğday) Herba, 1 Meyve Silybum marianum (Meryemana Dikeni) Meyve 1 Catharanthus roseus= Vinca rosea (Cezayir Menekşesi) Kök, 2 Yapraklar Sabit Yağlar İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları Papaver somniferum (Haşhaş) Tohumlar 1 Linum usitatissimum (Keten) Tohumlar 1 Carthamus tinctorius (Aspir) Tohumlar 1 Cucurbita pepo (Sakız Kabağı) Tohumlar 1 Sinapis alba (Hardal) Tohumlar 1 Dekorasyon ve Boya Drogları Olarak Bilinen Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları Reseda luteola (Yemen Safranı, Sarı Muhabbet Çiçeği) Monarda didyma (İkiz Monarda) Çiçek Çok Yıllık Monarda punctata (Monarda) Çiçek Çok Yıllık Centaurea cyamus (Peygamber Çiçeği) Çiçek 1 Delphinium consolida (Bit Otu) Çiçek 1 Tagetes erecta (Dik Kadife Çiçeği) Çiçek 1 Rubia tinctorum (Kök Boya) Kök 1 Carthamus tinctorius (Aspir) Çiçek 1 İsatis tinctoria (Çivit) Herba, Yaprak Çok Saponin İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları Viola tricolor (Hercai Menekşe) Herba 1 Glycyrrhiza glabra (Meyan Kökü) Kök Çok Saponaria officinalis (Sabun Otu) Çiçek, Kök Çok Primula vera (Çuha Çiçeği) Kök, Herba 1 Aesculus hippocastanum (Atkestanesi) Tohum, Kök Çok Sekonder metabolitler genetik yapı, gelişme fizyolojisi, bitkide bulunduğu yer ve numunenin alınma saatine göre değişir. Bunlardan sadece genetik yapı değişmez. Bitkilerde sekonder metabolitlerdeki değişim=varyabilite şu şekilde gruplandırılır. A-Bireysel varyabilite 1. Morfogenetik varyabilite 2. Ontogenetik varyabilite 3. Diurnal varyabilite 4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi B-Genetik varyabilite A-Bireysel varyabilite 1. Morfogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etkili maddelerin aynı gelişme döneminde bitkinin organlarına göre farklılık göstermesidir. Özellikle bitkinin toprak altı ve üstü organlarında, çiçeklerde ve meyvelerde ve vejetatif organlarda etkili maddeler kimyasal bileşim ve kalite yönünden farklılık gösterirler. Bu durumda bitkinin uygun olan organı drog olarak kullanılır. Tıbbi bitkilerde etken maddelerin morfogenetik varyabilitesinin araştırılması sonucunda; bitkinin hangi organın kullanılacağı ortaya çıkmıştır. 2. Ontogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etken maddelerin bitkinin gelişme dönemlerine göre gösterdikleri varyasyondur. Ontogenetik varyabilitenin bilinmesi tıbbi bitkilerde drog elde edilmesi için uygun hasat zamanın saptanmasında önemlidir. Genel bir kural olarak bütün bitkilerde etkili madde miktarı belirli bir devreye kadar artmakta, maksimuma ulaştıktan sonra azalmaktadır. Papatya çiçeklerinde 8 farklı gelişme döneminde yapılan hasatlarda en yüksek uçucu yağ ve azulen miktarı çiçeklerin açılma zamanı olduğu saptanmıştır. Digitalis purpurea da yapılan araştırmada genç yapraklardaki aglikon (glikozit) miktarı temmuz ve ekim aylarında yüksek olmuş ve ikinci yıl yaşlı yapraklarda bu oran elde edilememiştir. 3. Diurnal varyabilite: Günlük 24 saat içerisinde etkili maddelerde meydana gelen değişime diurnal varyabilite denir. Günlük aydınlık ve karanlık ile hava sıcaklığındaki değişimler etkili madde miktarının da değişmesine neden olmaktadır. Digitalis purpurea bitkisinde yapraklardaki glikozit oranının en yüksek saat 11 de en düşük ise saat 23 de olduğunu tesbit etmişlerdir. 4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi: Bitkideki sekonder maddelerde meydana gelen morfogenetik, ontogenetik ve diurnal varyabilite üzerine dış şartların etkisi vardır. Toprak faktörünün etkisi sınırlı olmuştur. İklim faktörlerinin etkisi ise indirektir. Burada ışık ve sıcaklık önemli rol oynamaktadır. Işık ve kuraklık uçucu yağ üretimini teşvik etmektedir. Gün uzunluğuda önemli etkide bulunmaktadır. B-Genetik varyabilite: Bitkide meydana gelen sekonder metabolitlerin cinsi ve miktarı genetik yapıya bağlıdır. Çok defa genlerin meydana getirdiği varyabilite; morfagenetik, ontogenetik ve dış şartların varyabilitesi içinde kaybolur. Islah çalışmalarında etkili maddeler ile morfolojik özellikler arasında bir korelasyon var ise seleksiyon başarılı olur. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Üretim Tekniğinde Temel Esaslar Tıbbi ve Aromatik bitkilerin toprak ve iklim istekleri Toprağı karekterize eden özellikler bilindiği gibi strüktür, tekstur, organik madde miktarı, PH değeri ve besin maddeleri miktarıdır. İklimi karakterize eden özellikler ise ışık (gün uzunluğu ve ışık yoğunluğu), Nisbi nem, yağış ve sıcaklıktır. Sayılan bu faktörlerin hepsi verim ve etken madde miktarını etkileyebilir. Uçucu yağ içeren bitkilerde uçucu yağ miktarı genelde sıcak ve kuru iklim bölgelerinde yüksektir. Buna karşın alkaloit bitkileri yağışlı bölgelerde daha yüksek miktarda alkaloit üretmektedirler. Bunun nedeni topraktan daha fazla N alabilmeleri ile açıklanabilir. Müsilaj bitkileri özellikle de membran müsilajları içerenler kurak bölgelerde daha fazla müsilaj maddeleri ihtiva ederler. Çünkü yüksek müsilaj oranı bitkide su tutma yeteneğini artırmakta ve böylece bitkinin hayatta kalmasını sağlamaktadır. Tohum yüzeyindeki müsilaj maddeleri çimlenmenin kolaylaşmasını sağlamaktadır. ise Önceleri rakım arttıkca tıbbi ve aromatik bitkilerde etken madde miktarının da artacağı tahmin ediliyordu. Ancak yapılan araştırmalar sonucu yükseklik arttıkça etken madde miktarının düştüğü, ancak optimal mikro klima ve iyi toprak koşullarıyla bu açıklığın kapanabileceği saptanmıştır. Bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin iklim ve toprak istekleri bakımından durumları Kurak Bölgeler için Uygun Bitkiler: Trigonella foenum graecum (Çemen), Satureja montana (Dağ sateri), Altheae officinalis (Gülhatmi) Foeniculum vulgare (Rezene ferikül), Coriandrum sativum (Kişniş), Verbascum türleri, Lavendula türleri (Lavanta), Majorana hortensis (Mercan köşk), Silybum marianum (Meryemana dikeni), Thymus vulgaris (Esas kekik), Artemisia absinthium (Acı Pelin, Pelinotu) Origanum türleri (İzmir kekiği), Allium sativum (Sarmısak) Yağışlı Bölgeler için Uygun Bitkiler: Arnica montana (Dağ Arnikası), Valeriana officinalis (Kediotu), Levisticum officinale (Yaprak kereviz), Atropa bella-donna (Güzelavrat otu), Plantago lanceolata (Sinir otu), Gentiana lutea (Sarı centiyan), Carum carvi (Kimyon), Mentha türleri (Nane), Angelice archangelica (Melek otu). Geniş Ekolojik Uyum Yeteneğine Sahip Türler: Matricaria chamomilla (=Chamomilla recutita) (Tıbbi papatya), Carum carvi (Kimyon), Papaver somniferum (Haşhaş), Linum usitatissimum (Keten), Achillea millefolium (Civan perçemi), Malva sylvestris (Ebegümeci), Viola tricolor (Hercai menekşe). Humusça Zengin Toprakları Tercih Eden Bitkiler: Valeriana officinalis (Kediotu), Borage officinalis (Hodan), Anethum graveolens (Dere otu), Altheae officinalis (Gülhatmi), Gentiana lutea (Sarı centiyan), Carum carvi (Kimyon), Levisticum officinale (Yaprak kereviz), Majorana hortensis (Mercanköşk), Melissa officinalis (Oğul otu), Mentha ssp. (Nane), Datura ssp.(Şeytan Elması). Kireç Oranı Yüksek Toprakları Tercih Eden Bitkiler: Foeniculum vulgare, Coriandrum sativum, Lavandula officinalis, Majorana hortensis, Calendula officinalis, Salvia ssp., Datura ssp., Thymus vulgaris, Hyssopus officinalis. Donlara çok dayanıklı bitkiler: Valeriana officinalis, Altheae ssp., Angelica archangelica, Gentiana lutea, Carum carvi. Donlara Oldukça Dayanıklı Bitkiler: Inula helenium, Matricaria chamomilla, Lavandula officinalis, Levisticum officinale, Malva sylvestris, Calendula officinalis, Viola tricolor, Centaurea cyanus, Sinapis alba, Epilobium angustifolium (Yakı otu), Echinacea purpurea, Delphinium consolida. Donlara Az Dayanıklı Bitkiler: Origanum vulgare, Artemisia dracunculus, Digitalis lanata, Foeniculum spp., Linum usitatissimum (Keten), Carthamus tinctoria (Aspir). Donlara Dayanıksız Bitkiler: Ocimum basilicum, Satureja montana, Anethum graveolens, Majorana hortensis, Melissa officinalis, Cucurbita pepo, Datura ssp., Tagetes erecta, Lavandula spica. Tıbbi ve Aromatik bitkilerin tarımında yer seçimi yapılırken, besin maddeleri yönünden yeterli topraklar seçilmelidir. Genelde pH değeri 5,5 - 7,5 arasında olmalıdır. Asidik toprak isteyen bitkiler sadece Arnika (Arnika), Plantago (Sinir otu) ve Epilobium (Yakı otu)’dur. Akdeniz bitkileri hafif alkali toprakları severler. Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin başlıca Üretim (çoğaltma) Yöntemleri Genaratif üretim Tohumları doğrudan tarlaya ekimi: adaçayı, anason, çemen, çörekotu, datura, ekinezya, haşhaş, ısırgan otu, kenevir, keten, kimyon, kişniş, rezene. Tohumlardan elde edilen fide ile üretim: banotu, fesleğen, güzelavrat otu, kapari, nane, oğulotu, papatya, tütün, yayla çayı, yüksükotu. Vejetatif üretim: Sap, sürgün ve yaprak çeliklerinden köklü fidan üretimi ve elde edilen fidanların tarlaya dikimi -Örnek: adaçayı, biberiye, çay, defne, yağ gülü, kapari, lavanta, nane, sardunya, şerbetçi otu Kök taç bölgesinden köklü olarak sürgünlerin alınması ve bu sürgünlerin tarlaya dikimi- örnek: adaçayı, biberiye, kekik, lavanta, nane, oğulotu, yağ gülü, zufa otu Rizom ve stolon gibi toprak altı ve üstü sürünücü organların üretim materyali olarak toprağa dikilmesi-Örnek: çöven, kökboya, meyankökü, nane, zencefil, zerdeçal. Soğan ve yumru gibi organların dikimi-Örnek: adasoğanı, anemon, göl soğanı, kardelen, lale, salep, nergis, sümbül, süsen. Doku kültürü (in vitro) üretim Steril koşullarda yapay bir besin ortamında bir bitkinin hücre, doku ve organ gibi bitki kısımlarından yeni bitkilerin üretilmesidir. Salepte olguğu gibi endospermi çok zayıf olan tohumların yapay besi ortamlarında çimlendirilmesi Bazı tıbbi ve aromatık bitkiler aşağıdaki nedenlerden dolayı generatif yolla üretilmezler 1.Çoğunlukla açık tozlaşma nedeniyle heterozigottur, genetik açılma gösterirler. 2.Bazıları hiç yada az tohum oluştururlar, bazılarının çimlenme oranı düşüktür. 3.Bazı türlerde generatif üretimde çıkıştan çimlenmeye ve olgunlaşmaya kadar geçen süreleri uzundur. 4.Birçoğunun henüz yüksek verim ve kalitede ıslah edilmiş çeşitleri yoktur. Tek veya iki yıllık bitkiler generatif olarak, çok yıllık bitkiler ise daha çok vejetatif olarak çoğaltılırlar (çay bitkisi istisnadır, çok yıllık çalı formunda olmasına karşın tohumla üretilir. Tohumluk, Vejetatif Üretim Materyali, Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Islahı Dünyada sürekli artış gösteren tıbbi ve aromatik bitkiler ihtiyacının 2/3’ü halen doğal toplamalarla 1/3’ü ise sistematik tarla tarımı ile karşılanmaktadır. Doğayı Koruma Yasaları, doğal floranın tahribi, doğal toplamalarla ihtiyacın karşılanamaması, gerek ilaç ve gerekse gıda ve kozmetik sanayiinin standart ürün talebi vb. gibi nedenlerle doğal toplamalar gün geçtikçe zorlaşmakta olup, zorunlu olarak gelecekte tamamen azalacaktır. İhtiyaç olan drogların güvenli temini, temin edilen drogların saflık ve kalitesi, pestizid kullanımının kontrolü ve doğadan toplanan bitkilerin ithalat ve ihracaatına getirilen yasaklamalar nedeniyle bu bitkilerin tarımı kaçınılmaz olmuştur. Bilindiği gibi başarılı bir tarım ve kaliteli bir üretim için ise kaliteli tohumluk veya bitki materyalinin varlığı ön koşuldur. Islah edilmiş çeşitlerin varlığı gerek bitkisel, tarımsal, morfolojik ve gerekse kimyasal kalitenin (etken madde miktar ve kompozisyonu) garantisini teşkil eder. Ancak kalite üzerine kurutma ve ekstraksiyon method ve koşullarının da çok etkili olduğu bilinmelidir. Bitkisel kalite kriterleri homojen bir populasyon, iyi bir gelişme, kullanılan drog cinsine (yaprak, kök, tohum gibi) bağlı olarak drog verimi, çiçek droglarında iyi bir çiçeklenme, kışa ve hastalık-zararlılara dayanıklılık, biçimlerden sonra iyi bir rejenerasyon kabiliyeti, kuraklığa tolerans vb. gibi kriterlerdir. Diğer kültür bitkilerine kıyasla Tıbbi ve Aromatik bitkiler üzerinde yapılan ıslah çalışmaları henüz çok azdır. Çünkü ıslahçı için üretim alanları çok az olduğundan tohumluk satışları rantabıl değildir. Bir çok tür ise henüz yabani bitkilerin bir anlamda evcilleştirilmesi, yani kültüre alınabilmesi aşamasındadır. Bir çok türden ise elde karışık populasyonlar mevcuttur. Ancak bu bitkilerin yabani bitki karakteri göstermesi nedeniyle geniş bir varyabilite bulunmakta ve bu avantaj nedeniyle uygun tiplerin seleksiyonu çok çabuk mümkün olmaktadır.Yani yabani formlar çok değişik özellikteki bireylerden meydana gelmekte olup, bu durum sekonder, yani etkili madde miktarı ve kompozisyonu içinde geçerlidir. Bu özellikler genetik olduğu için, örneğin vejetatif olarak çelik üretimi veya in-Vitro (Doku kültürü) yoluyla çoğaltılarak genetik olarak saf klonlar ve bunlardan da istenilen çoklukta bitki materyali elde etmek mümkündür. Bu arada bir çok bitki türünde ıslah çalışmaları başlatılmış olup, uygun çeşitlerin elde edilmesine çalışılmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkilerin ıslahında kullanılan belli başlı ıslah yöntemleri; Seleksiyon, Melezleme, Mutasyon, Poliploidi gibi yöntemlerdir. Sürekli gelişen analiz yöntemleri, bilgisayar ile desteklenen değerlendirme sistemleri, Meristem kültürü gibi çoğaltma imkanları sayesinde ıslah amaçlarına ulaşmak kolaylaşmıştır. Ancak yine de aşağıda sıralanan nedenlerle tıbbi ve aromatik bitkilerin ıslahında bazı sorunlarla karşılaşılmaktadır. 1. Sekonder metabolizma ürünlerinin fizyolojisi henüz ayrıntılı olarak araştırılamamıştır. 2. Sekonder maddelerin bitkilerdeki konsantrasyonları oldukça düşüktür. 3. Sekonder yani etken maddeler bitkide değişken özelliktedir. 4. Bitkilerin üretim alanı az olduğundan bitkinin ıslahı için yapılan yatırımların ve ıslahçı hakkının geri dönüşü çok düşük ve uzun vadelidir, ıslahçı için karlı değildir. Bazı bitkilerin pazar durumları da çok değişken olduğundan, ıslahın ekonomik etkisi de değişkendir. 5. Tıbbi ve aromatik bitkilerde ayrıca morfogenetik, ontogenetik, ekolojik ve diurnal varyabilite güçleştirmektedir. söz konusu olup, bu durumlar ıslah çalışmalarını Tıbbi ve aromatik bitkilerin ıslahında, Islahçının görevi genetik olarak standart ve stabil çeşitlerin bulunması ve üretime sunulmasıdır. Örneğin haşhaş ıslahında kapsül verimini artırma yanında morfin, kodein, tebain, naskopin ve papaverin gibi alkaloitlerin oranlarının da artırılması ıslah proğramının amaçlarıdır. Aynı zamanda sağlığa olumsuz etkileri nedeniyle istenmeyen maddeler yönünden de negatif seleksiyon önemlidir. Örneğin tıbbi adaçayında (S. Officinalis) toksik etkisi nedeniyle kafur içermeyen veya %0.5 in altında içeren çeşitlerin geliştirilmesi önemli bir ıslah amacıdır. Tıbbi ve aromatik Bitkiler tohumluğunda Aranan Özellikler Tıbbi ve aromatik bitkiler tarımında kullanılan tohumluk temiz ( % 2 - % 5 ten fazla yabancı madde içermemeli) olmalı, çimlenme kabiliyeti ve gücü bulunmalıdır. Diğer kalite kriterleri koku, nem oranı, renk ve 1000 dane ağırlığıdır. Birkaç yıllık tohumlar kullanılmadığı gibi genellikle yeni hasat edilmiş tohumlukta kullanılmaz, çünkü bu tohumlar ancak bir dinlenme döneminden sonra çimlenme yeteğine sahip olurlar. Çimlenme yeteneği ayrıca ışık durumu ile de çok ilgilidir. Işıkta Çimlenen Bitkiler: Angelike, Valeriana, Ocimum basilikum, Satureja, Digitalis, Matricaria, Carum ve Mentha türleri. Karanlıkta Çimlenen Bitkiler: Inula, Pimpinella anisum, Altheae, Verbascum (Sığır kuyruğu), Cariandrum, Lavandula, ve Levisticum. Işık ve Karanlık Ayrımı Yapmayan Bitkiler: Borago officinalis, Majoran, Malva, Melissa, Calendula, Rosmarinus, Salvia, Sinapis, Datura, Thymus, Atropa, ve Hyssopus (Çördük otu). Üşütmenin Çimlenmeyi Olumlu Etkilediği Bitkiler: Hyoscyamus, Gentiana, Saponaria. Çimlenme Matricaria' da süresi çok 3-5 gün, değişkendir. Datura' da Örneğin, 3-5 hafta olabilmektedir. Toprak yüzeyinin kaymak bağlamış olması çimlenmeyi güçleştirir. Bu nedenle bazı durumlarda, çimlenmesi uzun süren tohumlar çabuk ve kolay çimlenen marul ve hardal gibi tohumlarla beraber ekilip daha sonra çıkan bu markör bitkiler, çapalanarak uzaklaştırılır. Hasat: Tıbbi bitkiler etkili madde miktarının en yüksek olduğu dönemde hasat edilmeli yada toplanmalıdır. Genel bir kural olarak; yapraklar çiçek açma döneminde, çiçekler tomurcuklanma sonunda yada çiçeklenme başında, meyveler ve tohumlar olgunlaşma döneminde, kök, rizom, yumru gibi toprak altı organları bitkinin üst organları kuruduktan sonra toplanır. Kurutma: drogların uzun süre bozulmadan saklanması, nakliye kolaylığı, farklı ürünlere işleme maliyetinin azalması gibi avantajlarından dolayı yapılan bir işlemdir. Taze bitkilerin su oranı yüksektir. Taze meyve %85-95, Herba ve kökte % 70-85, Gövde ve odun kısmında %40-60, Tohum ve kuru meyvede %10-15 oranında su bulunur. Kurutma ile bitkinin içerdiği su oranı dokulardan uzaklaştırılarak % 8-12 oranına düşürülürler. Kurutma işlemi olanaklara göre Doğal (güneşte) ve Yapay (suni) olmak üzere iki şekildedir. Doğal kurutma hava şartlarına bağlıdır. Rezene, kişniş ve kimyon gibi tohum drogları hasattan sonra tahıllarda olduğu gibi işlem görürler. Herba droglarda (kekik ve adaçayları) doğal kurutma uygundur. Biçilen/toplanan yaş veya taze ürünlerin kendine has koku ve rengini korumasu için uzun süre direk güneş altında kalması Yapay kurutmada; kurutma sehpaları veya rafları üzerine serilen materyale sıcak hava gönderilerek yapılır. Uçucu yağ bitkilerinde yaprak ve çiçek gibi kısımlarda kayıplar olmaması için en fazla 3540o C de kurutulmalıdır. Tıbbi ve aromatik bitkiler tekniğe uygun kurutulmalıdır. Adaçayı, biberiye, defne, kekik, lavanta, nane, oğulotu ve papatya gibi uçucu yağ içeren bir çok bitki için kurutma sıcaklığı ve süresi çok önemlidir. Depolama Kurutma işleminden sonra belli neme sahip drogların uygun ambalajlarda ve rutubette saklanması kalite açısından çok önemlidir. Herba drogları: kekik, nane, oğulotu Yaprak drogları: defne, biberiye, funda Kök drogları: meyan, çöven Meyve drogları: anason, rezene, kimyon, kişniş Tohum drogları: çörekotu, haşhaş, çemen Çiçek drogları: lavanta, karkade, papatya Bu drogların saklama nemi %10 ve aşağısı olmalıdır. Rosmarinus officinalis (Biberiye, Kuş dili) Biberiye tüm Akdeniz ülkelerinde doğal olarak yetişmektedir. Doğal ortamında güneşli ve kurak yamaçlarda geniş alanlarda çok miktarda yetiştiği bilinmekte olup buralarda 180 cm kadar boylanabilmektedir. Bitki Mısırlılar, Romalılar, Yunanlılar ve Yahudiler gibi eski kültürlerde kutsal sayılmakta idi. Romalılar Biberiyeyi Alp dağları üzerinden Orta Avrupa' ya götürmüşlerdir. Ortaçağda çok önemli bir bitki olan Biberiyenin bugün Güney Fransa, Dalmaçya (Eski Yugoslavya' da), Kuzey Afrika gibi Akdeniz ülkeleri yanı sıra Amerika, İngiltere, Kırım, Kafkasya ve Meksika' da geniş alanlarda kültürü yapılmaktadır. Biberiyenin yaprakları ve yapraklarından elde edilen uçucu yağı kullanılmaktadır. Yapraklar % 1-2 oranında uçucu yağ içerir. Uçucu yağında 1,8 sineol (%15-30), borneol (%10-20) kafur (%5-10) içerir. Hazımsızlık şikayetlerinde, romatizmal rahatsızlıklarda ve dolaşım problemlerinde destekleyici olarak dahilen kullanılır. Uçucu yağı parfümeride ve aromaterapide kullanılır. Ayrıca kozmetikde ve gıda sanayinde koruyucu olarak kullanılır. Biberiye ekstresi, gıda teknolojisinde (özellikle yağlarda) koruyucu olarak ilk defa ve yaygın olarak kullanılan doğal antioksidandır. Bitkinin bu özelliği karnosik asit, karnosol, rozmadial gibi fenolik diterpenler ve Rosmarinik asitten kaynaklandığı çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur. BHA - Bütillenmiş hidroksi anilin :sentetik antioksidan BHT - Bütillenmiş hidroksi toluen :sentetik antioksidan Bitkisel Özellikleri Biberiye sürekli yeşil kalan çok yıllık bir bitkidir. Kök: Çok fazla dallanan odunlaşmış köklere sahiptir. Genç kökler beyazımsı renkte olmasına karşın, yaşlı kökler açık veya koyu kahverengidir. Sap: Bitki fazla dallanır, genç sürgünler az çok dört köşeli olup, pamuksu tüylüdür. Yaprak: Yaprakları çok kısa saplı olup, iğ şeklindedir. Yaprak uzunluğu 1.5-3.5 cm, genişliği ise 1.5-3.5 mm dir. Yaprak kenarları tamdır. Yaprağın üst yüzü kaygan açık veya koyu yeşil renkli olup nadiren çok küçük tüyler bulunur. Alt yüzü ise yoğun tüylerle kaplıdır. Çiçek: Kısa sürgünler üzerinde 5-10 kadar çiçek teker teker yer alırlar. Çanak yaprakları çan şeklinde olup üzerinde gri tüyler bulunur. Taç yapraklar mavimsi viole renkte olup nadiren de beyazdır. İki erkek organı vardır. Meyve: Meyve hafif parlak açık kahve-kahve renkli ve yumurta şeklinde ya da uzunca ovaldir. 1.5-2.3 mm uzunluğunda ve 1.3 mm genişliğindedir. Üzerlerinde gözle zor farkedilebilir noktalar bulunur. İKLİM ve TOPRAK ÖZELLİKLERİ Doğal olarak yetişen Biberiye bitkileri hemen her yerde yetişebilmektedir. Akdeniz ülkelerinde kıyı bölgelerinde, verimsiz yamaçlarda gelişebilmektedir. Ancak kültüre alındığında kumlu-tınlı topraklarda yetiştirilmelidir. Ayrıca Biberiye soğuklara fazla dayanmadığından, daha sıcak güney yamaçlar tercih edilmelidir. Ancak yeterli derecede sıcak olan bölgelerde verimsiz, kuru, güneşli ve diğer bitkilerin yetişemeyeceği topraklarda da yetişebilir. Biberiye için optimal olan su tutmayan, kireçli, organik madde ve besin maddelerince zengin, güneşli ve rüzgardan korunan, drenajı iyi yerlerdir. TOHUMLUK Tohumların ortalama 1000 dane ağırlığı 0.9 g dır. Safiyetin % 95 olması gerekir. Çimlenme kabiliyeti sadece ortalama % 17 olup % 1-41 arasında varyasyon gösterir. Tohum kabuğu çok serttir. Çimlenme yeteneği 2-3 yıl sonra kaybolur. Tohumların çimlenmesi çok uzun, yaklaşık bir ay sürer. Çimlenme sıcaklığı 23-26 0C' dir. Biberiyenin üretimi genellikle vejetatif olarak çeliklerle yapılmaktadır. YETİŞTİRİLMESİ Yaşlı bitkilerden 8-10 cm uzunluğunda keskin bir bıçak ile kesilen (özellikle çiçeksiz sürgünler tercih edilmelidir) çelikler özel hazırlanmış üstü kapalı fideliklerde veya seralarda 10 cm aralıklarla dikilerek köklenmeleri sağlanır. Köklendirmeyi teşvik etmek amacıyla büyüme düzenleyicileri (etken maddesi indol asetik asit olan "Wurzelfix" gibi) kullanılması tavsiye edilmektedir. Köklendirmenin gerçekleştirildiği fidelik veya harç toprağı funda toprağı: yanmış ve elenmiş ahır gübresi: kum (2:1:1 oranında) karışımından hazırlanır. Fidelik toprağın fumigasyonu tavsiye edilmektedir. Kış aylarında sürdürülen çoğaltma işlemlerinden sonra Şubat ortalarında köklenen bitkiler yukarıda izah edilen şekilde özel hazırlanan ve fumige edilen harç toprağıyla doldurulmuş tüplere aktarılarak Mart ayı sonlarına doğru dışarıya çıkarılıp tarla koşullarına adaptasyonu sağlanır. Dikim: Nisan ayı içerisinde tarlaya dikimleri yapılır. Dikim aralığı 50x40 cm veya 50x50 cm olmalıdır. Biberiye başlangıçta çok yavaş büyüyüp geliştiğinden hem tarlada gölge tavını sağlamak hem de tarladan fayda sağlamak amacıyla aralarda bir başka bitki üretimi yapılabilir. BAKIM İŞLEMLERİ Bakım işlemlerinin başında çapalama ve yabancı otların uzaklaştırılması gelmektedir. Gerektiğinde sulama yapılmalıdır. Su ihtiyacı fazla değildir. Dikim yapılan birinci yıl Ağustostan itibaren sulama azaltılmalıdır ki kökler gereğince gelişebilsin. Potasyum gübreleri Biberiyede uçucu yağ oluşumunu artırmaktadır. Bu nedenle dikimden önce 8 kg/da K2O gübrelenmelidir. Ayrıca 2-3 kg/da P2O5 ve 2-3 kg/da olmak üzere Azot gübrelemesi yapılmalıdır. HASTALIK ve ZARARLILARI Zaman zaman bitkilerde külleme ve Melanopsamma bolleana mantar enfeksiyonu görülebilmektedir. Biberiyede zararlılar pek görülmemekte olup Asphondylia rosmarini isimli böcekler nadiren zarar vermektedirler. HASAT Biberiye sürgünleri çiçeklenme sırası veya hemen çiçeklenme sonrasında hasat edilip yapraklarından ayrılır. Bazen de çiçekler ayrı hasat edilir. Hasat sıcak ve güneşli günlerde yapılmalıdır. Birinci üretim yılında bitkiler genellikle çiçeklenmemektedir. Fakat kışın zarar görmemesi için gene de kıştan önce bir hasat yapılmalıdır. KURUTMA Hasat edilen bitki materyali doğal veya yapay olarak kurutulur. Kuruma oranı yapraklar için taze yaprak: kuru yaprak 4:1' dir. Kurutulan yapraklar çam ibresini andırır. Çiçekler doğal olarak ve gölgede kurutulmalıdır. Çiçekler taze iken % 80 su ihtiva ederler. VERİM Yukarıda belirtildiği gibi ancak ikinci yıldan itibaren verim alınmaya başlanır. Literatürde belirtilen verimler 400-500 kg/da kuru yaprak verimi şeklindedir. Ancak Çukurova Bölgesinde yaptığımız araştırmalar sonucunda farklı kökenlere göre aşağıda belirtilen verimler sağlanmıştır. Bölümümüzde yapılan biçim yüksekliği çalışmalarda; Biberiyede 5, 10, 15, 20 ve 25 cm biçim yükseklıklerinin Verim üzerine etkileri araştırılmıştır. 5 cm biçim yüksekliğinden 2314 kg/da taze herba, 1100 kg/da kuru herba, 10 cm yüksekliğindeki biçimden 617 kg/da kuru yaprak verimi alınmıştır. Uçucu yağ oranı ise en yüksek %0.34 ile 20 cm b.y. Alınmıştır. Bunlara karşın 5 cm biçim yüksekliğinde bitkilerin kurumuş ve tekrar kendilerini yenileyememişlerdir. 15 cm en uygun olmuştur. Bir başka araştırmada 12 ay boyunca 2 yıl süre ile bitkide biçim yapılarak uçucu yağ oranındaki değişim saptanmıştır. En yüksek oran %0.66 ile temmuz ayının ilk ve ikinci haftası (hava sıcaklığı:28-29oC) yapılan biçimlerde elde edilmiştir. En düşük değer %0.26 ile ocak ayının ilk haftasından (hava sıc.: 10oC) alınmıştır Mevcut Biberiye Islah Çeşitleri: Tohumluk Firması Krauterzauber Krauterzauber Krauterzauber Krauterzauber Krauterzauber Sperling Samen-Mauser Juliwa Borntr ger Pannevis D 915 BN Chrestensen Nebelung Hoffmann Çeşit İsmi "Rex" "Gorizia" "Salem" "Arp" "Fransiz" Sperling Samen-Mauser Juliwa Borntr ger Pannevis D 915 BN Chrestensen Nebelung Hoffmann Bilimsel Adı : Alkanna tinctoria L. (Boraginaceae) Türkçe Adı : Havaciva 20-40 cm. boyunda, çok yıllık, sık tüylü bir bitkidir. Yapraklar dar eliptik, tüylü, kenarları dişsiz, yaprak sapı yok yapraklar gövdeye bitişik çıkar. Çiçekleri gövdenin tepesinde mavi renktedir. Kullanılan Kısımları :Kökleri kullanılır. Tıbbi Etkisi :Kabız ve yara iyileştirici etkisi vardır. Etken maddesi :Tanen, mum ve kırmızı renkli boyar madde Naftokinon (alkannin) bulunur.Köklerinden elde edilen boyar maddede eczalıkta ve parfümeri sanayinde kullanılır. Bilimsel Adı : Achillea millefolium (Asteraceae) Türkçe Adı : Civanperçemi 30-100 cm. boyunda, tüylü, otsu bir bitkidir. Yapraklar parçalı karşılıklı dizilmiş, kenarları dişsizdir. Çiçekleri sapın ucunda tepede, beyaz renktedir. Kullanılan Kısımları : Yaprak ve çiçekleri Tıbbi Etkisi : İştah açıcı, gaz ve adet söktürücü ve yara iyileştirici (özellikle basurda) etkiye sahiptir. Etken maddesi : Bileşiminde bir glikozid olan Achillein bulunur. Bilimsel Adı : Centaurea montana Türkçe Adı : Peygamber çiçeği 20-60 cm. boyunda, tek yıllık, otsu bir bitkidir. Yapraklar dar oval uzun, uç kısmı sivri, kenarları dişsizdir. Gövdesi ve yaprakları tüylüdür. Çiçek bir sapın ucunda tek olarak mavi renktedir. Kullanılan Kısımları : Çiçekleri kullanılır. Tıbbi Etkisi: Kuvvet verici, iştah açıcı, ishal edici (müshil), ateş düşürücü, göğüs yumuşatıcı, göz hastalıklarına karşı ve saç kepeklenmesine karşı kullanılır. Bilimsel Adı : Matricaria chamomilla L. Türkçe Adı : Papatya Çiçekler dalların ucunda tabla halinde bulunur. Tablanınorta kısmında tüp şeklinde, sarı renkli , kenarlarında ise dilsi, beyaz renkli dişi çiçekler bulunur. Çiçek Açma Zamanı : Nisan-Eylül Kullanılan Kısımları : Çiçek Tıbbi Etkisi : İştah açıcı, yatıştırıcı, idrar çoğaltıcı, gaz ve safra söktürücü, etkileri vardır. Boğaz iltihaplanmalarına gargara halinde, iltihaplı yaralara (basur) karşı ise pansuman halinde, ağrı kesici, ateş düşürücü ve yara iyileştirici olarak kullanılır.