Mesleki Etik

Mesleki Etik
KAVRAMLAR
 ETİK
 AHLAK
 DEONTOLOJİ
 BİYOETİK
 EYLEM
 ERDEM
ETİK
 Yunanca “ Ethos” sözcüğünden gelmektedir.
 Ahlâk kuramı ya da teorik ahlâk
diyebileceğimiz etik;
 İyonyalı filozoflardan bu yana
iyi ve doğru kavramlarının ne olduğunu,
“mutlak iyi, mutlak doğru” nun olup olmadığını, bunlara
ulaşılıp ulaşılamayacağını
araştıran bir zihinsel çabadır.
 Etik felsefe etkinliğinin temel alanlarındandır,
 Tıp uygulaması içindeki değer sorunların ele alındığı alan
etik olarak adlandırılır.
3
tıbbi
“Etik”
 Toplumun bakış açısını da dikkate alarak, bireylerin uygun
ve uygun olmayan davranışlarını belirlemektedir.
M. Erdal GÜZELDEMİR
Ahlâk
 Arapça bir sözcük, aynı kökten türeyen
 hâlk etmek-yaratmak-hulk= (yaradılış) anlamındadır
 Ahlâk yaradılıştan getirilen huy özellikleri, bireyin sosyal değerleri
anlamında kullanılmıştır.
 Dilimizde ahlak; bir yandan kişinin sonradan edindiği tutum ve
davranışlar için kullanılırken, diğer yandan toplumun benimsediği
değer sistemlerin adıdır.
 İngilizce'deki “ Ethics ” ve “ Morals ” sözcükleri ile karşılaştırıldığında
Türkçe'deki Ahlâk sözcüğünün geniş bir anlam yüküne sahip
olduğu görülmektedir.
5
Ahlak
 Toplum için en doğru olana karar vermek amacı ile
oluşturulan ve mantıksal bir çerçeveye oturan kurallar
bütünüdür.
M. Erdal GÜZELDEMİR
Deontoloji
 Deontoloji (Deontologia) 19. yy.Jeremy Bentham tarafından önerilmiş,
yükümlülükler bilgisi ;
 Yunanca’; “Deonto” görev, yükümlülük, “logia” bilgi, bilim anlamına
gelmektedir.
 “ Ne yapmalı ” / “ ne yapmamalı ” sorularına toplumun belirlediği ve
yaptırımlarla donattığı kuralların bilgisidir. Dile getirdiği yükümlülükler
tartışmasız ve zorlayıcı bir nitelik taşımaktadır,
 Deontoloji, kişilerin üzerlerine düşen ödev/yükümlülüklerin neler
olduğunu bilmeleri anlamındadır.
 Deontoloji; yazılı olsun olmasın kökleşmiş ilkeleri ve kuralları içeren ve
bunları tartışmasız bir «normatif bilgi» olarak aktaran bir alandır.
 “Tıbbi Deontoloji” hekimlerin bilmek ve uygulamak zorunda oldukları
etik ilke ve kuralların neler olduğunu bildiren dizge anlamına
gelmektedir.
7
 Etiğin üzerinde çalıştığı sorunlar çözüme kavuştuğunda, onlarla ilgili normlar
belirginleştiğinde söz konusu bilgiler deontolojinin konusu haline gelmiş
sayılırlar.
Bu görünümü ile etik, deontolojiyi besleyen bir havuz özelliği taşımaktadır.
8
DEONTOLOJİ
 Kural bilimidir
 Tıbbi deontoloji,
“kendine”
“meslektaşlarına”
“topluma” karşı yükümlülüklerini içerir
BİYOETİK
 Etikle canlılık bilimlerinin kesişme noktası
 Tıp, sağlık hizmetleri ve biyolojik bilimlerde ortaya çıkan ahlaki değer
sorunlarını konu eder
 Biyoetik alt başlıkları,
“Klinik Etik” sağlık hizmeti sunumu ile ilgili
“Araştırma Etiği” araştırmalara katılanları korur
“Meslek Etiği” ödev ve sorumluluklarla ilgili
“Kamu Politikaları Etiği” yasalara zemin
Mesleki Etik
 Dürüstlük, hakça davranış, doğaya
saygılı olmak, yapılan haksızlıklara
karşı çıkmak
M. Erdal GÜZELDEMİR
Mesleki Etik
Sağlık personeli-hasta,
Sağlık personeli-Sağlık personeli,
Sağlık personeli-kurum,
Hasta-sağlık politikası,
Denek-araştırmacı Sağlık personeli...........
ilişkilerinde beliren değer sorunlarıyla
ilgilenmektedir.
12
BİLİM ETİĞİ
 Bilimsel veriler, deney ve gözlemler ile elde edilmeli
 Veriler bilimsel olarak değerlendirilmeli
 Varılan sonuçlar saptırılmamalı
 Elde edilmeyen sonuç araştırma sonucuna konulmamalı
 Faydalanılan kaynaklar açıkça belirtilmeli
 Başkasına ait veriler kendine mal edilmemeli
BİLİM ETİĞİ
 İnsan deneklerin olası riskler konusunda bilgilendirilip onamlarının
alınması
 Araştırmanın,
“deneklere”
“deneyi yapanlara”
“çevreye”
“insan sağlığına” zarar vermemesi
 Hayvan deneklerin gereksiz yere zarar ve acı görmemesi
BİLİM ETİĞİ
 Bilim insanları araştırma sonuçları ile ilgili toplumu bilgilendirmeli olası
zararlar konusunda uyarmalı
 Onaylamadıkları uygulamalara yol açan araştırmalara katılmamalı
 Araştırmanın tasarlanması, planlanması, yürütülmesi ve yayına
hazırlanmasında emeği olmayanların isimlerine çalışmada yer verilmemesi
 Akademik ilerleme, ödül jürilerinde bilimsel liyakat neyi gerektiriyorsa
ona göre davranılması
Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik
 Araştırmaya katılacak gönüllülerin hakları, güvenliği ve
esenliğinin korunması
 Araştırmanın mevzuata uygun şekilde yapılmasının ve
takip edilmesinin sağlanması amacıyla araştırma
protokolü, araştırmacıların uygunluğu, araştırma yapılacak
yerlerin yeterliliği ve gönüllülerin bilgilendirilmesi
EYLEM



Etiğin nesnesidir
Eylem,
“değerlendirme”
“İlgili yaşantı”
“yapma”dan ibarettir
Etik, eylemin
“niyetine”, “şekline”, “amacına”, “sonucuna” bakar
ERDEM
 Dürüstlük, adalet, saygı, sevgi, güven
 Bilgelik, ölçülülük, cesaret
 Ahlaki mükemmellik
 Etik davranışların temelinde erdemlilik vardır
Tıp Etiğinde Erdemler
 Şefkat
 İlgi (caring)
 Cesaret
 Şefkat
 Güvenilirlik
 Sezgi
 Saygı
 Güvenilirlik
 Sabır
 Bütünlük
 Hoşgörü
 Vicdanlılık
 Dürüstlük
19
 “Hayatta göreceğiniz iş ne olursa olsun,
erdem olmayınca elde edeceğiniz her
şeyin, yapacağınız her işin sonunda
utanç ve kötülük vardır.
 Platon
20
Tıp ve Etik
 Tıp hem bir bilim, hem de sanattır
 Tıp sanatı, hiç biri bir diğerinin aynısı olmayan hastalar,
aileler ve toplumlara tıp bilimleri ve teknolojisinin
uygulanmasıdır
 Bireyler, aileler ve toplumlar arası farklılıklar etikle
birlikte tanınır ve dikkate alınır
Tıp etiği ile ilgili tartışmaların temelinde
1. Kantın "Ödev" (deontoloji),
2. J. Bentham ile J.S. Mill'-in "Yararcılık" (utilitarianism) kuramı. Bu
yaklaşımların temel özellikleri, tek bir ilke doğrultusunda etik görüş
geliştirmeleridir.
Ödev felsefesine göre sonuç yerine, eylemdeki amacının iyi ya da kötü
olup olmaması temel alınmakta,
Yararcılık felsefesinin geliştirmiş olduğu etik anlayışına göre, eylemin
sonucunun iyi ya da kötü olup olmaması temel alınmaktadır.
Savunucularınca "mutlak" oldukları kabul edilen söz konusu
ilkeler,çeşitli biçimlerde eleştirilmiştir .
22
Tıp etiğinde çağdaş değerler
Adalet: Etik ve yasal ilkeleri destekleme
Doğruluk: Gerçeğe bağlılık
Estetik: Nesne, olay ve bireylerin hoşnutluk sağlayan özellikleri
Eşitlik: Aynı haklara, ayrıcalıklara ve statüye sahip olma
İnsan onuru: Bireyin sahip olduğu değer ve eşsizliği
Özgecilik: Diğerlerinin iyiliğini umursama
Özgürlük: Seçim yapma kapasitesi
23
Günümüzde tıp etiğinde ilkeler
özerkliğe saygı
 kötü davranmama (non-maleficence),
ilkesi (respect for
 aydınlatılmış onam (informed consent),
autonomy),
 gizliliğe saygı (privacy),
yararlılık
 sadakat (fidelity),
(beneficence),
 özgürlük (liberty),
zarar vermeme
 doğruluk (veracity),
(noharmful, do no-
 sözünde durma (promise-keeping),
harm),
 gerçeği söyleme (truth-telling),
adalet (justice),
 sır saklama (confidentiality),
 eşitlik (equity)
24
Etik Derslerinin Amacı
 Doğru eylemin ne olduğuna karar vermek
 Zor karar verilecek durumlarda nasıl davranılacağını
bilmek
 Etik kurallar ve yasal düzenlemeler
Etik Derslerinin Amacı
 Tıp bilgi ve becerisinin yanında sağlık çalışanı kimliğine uygun etik
değerleri sergileyebilmeli
 Yaşanılan toplumun sorunlarını izlemek, tahlil etmek ve bilimsel bakışla
kendi görüşünü oluşturmak
Tıp Etiğinde Yanıtlanması Gereken Sorular?
 Sağlık personeli-hasta ilişkisinde hekime yüklenen etik
sorumluluğun niteliği nedir ?
 Sağlık personeli etik sorumluluğunu yerine getirmek için neler
yapmalıdır ?
 Sağlık personeli özel nitelikte kişilik özelliklerine mi sahip
olmalıdır ?
27
Tıbbi etiğinin konusunu oluşturan sorunlar
1-Eskiden beri varolan etik sorunlar,
2-Günümüzün bilimsel, teknik ve sosyokültürel
gelişmelerinin yarattığı etik sorunlardır.
28
 Teknolojinin hızla transferi ise toplumları henüz çözüme
bağlanmamış sorunlarla karşı karşıya bırakmaktadır.
 Örn; ölümün tanımı, intrauterin tanıya dayalı kürtajın gerekli
olduğu durumların saptanması, embriyo dokularının kullanılıp
kullanılmaması, doku ve organ aktarımı, kiralık anne, …….vb.
 Bu konular henüz yanıtlanmamış / çözümlenmemiş, belli bir
kurala bağlanmamış sorunları içermektedir.
 Bu değer sorunlarına karşılık gelecek kurallar önermek, açık uçlu
sorunlara yanıt bulabilmek için , özel etik çalışmalara ihtiyaç
vardır.
29
Etik Konuları
 Aydınlatılmış Onam
 Hasta Hakları
 Mahremiyet Hakkı ve Tıbbi Gizlilik
 Gerçeğin Söylenmesine İlişkin Etik Sorunlar
Etik Konuları
 Yaşamın Başlangıcına İlişkin Etik Sorunlar (Gebelik, Kürtaj, Yardımcı
Üreme Teknikleri, Klonlama, Genetik ve Embriyo Araştırmaları)
 Yaşamın Sonuna İlişkin Etik Sorunlar (Ötanazi, CPR, DNR, tedavinin
reddi, boşuna tedavi ve tedavinin kesilmesi)
 Organ ve Doku Nakline İlişkin Etik Sorunlar
 Klinik Araştırmalar ve Bilim Etiği
Aydınlatmanın Unsurları
 Bilginin açıklanması
 Hastanın anlayabileceği açık bir dille
 Hastanın anlatılanları anlaması
 Yeterlilik
 Gönüllülük
 İmzalı belge
ONAM (rıza)
 Zorlama olmamalı
 Yönlendirme olmamalı
 İkna etmek
 Hastanın yeterli olması
Hastanın Hakları









Adil olarak sağlık hizmetinden faydalanabilme
Bu hizmetten nasıl faydalanacağı konusunda bilgi isteme
Sağlık kuruluşunu seçme/değiştirme hakkı
Sağlık çalışanını seçme/değiştirme hakkı
Tıbbi gereklere uygun teşhis/tedavi/bakım hakkı
Tıbbi özen gösterilme hakkı
Onamı olmadan tıbbi müdahale yapılmaması
Yapılacak tıbbi müdahaleyi red hakkı
Acil/Adli/Yaşlı/Özürlü hastaların öncelik hakkı
Hastanın Hakları
 Mahremiyete/tıbbi gizliliğe saygı hakkı
 Sağlık durumu ile ilgili bilgi isteme hakkı
 Kayıtları inceleme hakkı
 Kayıtların düzeltilmesini isteme hakkı
 Kendine ait bilgilerin başkasına verilmemesini isteme
 Tıbbi araştırmalarda onam alınması
 Güvenliğinin sağlanması
 Dini vecibeleri yerine getirebilme hakkı
 Hasta refakatçi ve ziyaretçisine izin
Hasta Hakları Yönetmeliği
 Bedeni, ruhi ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde





yaşama hakkı
Herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve
geliştirme hakkı
Irk, dil, din ve mezhep, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi
inanç ve ekonomik ve sosyal durum farklılıkları dikkate
alınamaz
Tıbbi zorunluluklar ve kanunlarda yazılı haller dışında,
rızası olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer
kişilik haklarına dokunulamaz
Kişi, rızası ve Bakanlığın izni olmaksızın tıbbi
araştırmalara tabi tutulamaz
Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz
ETİK KURUL
 Sağlıkla ilgili etik sorunlarda danışmanlık hizmeti
 Hasta merkezli sağlık hizmeti vermek
 Denekleri korumak
 Toplumun yararına olanı arttırmak
 Sağlığı ve sağlık hizmeti verilmesine yönelik bilgilerin
kazanımını/kullanımını kolaylaştırmak
Tıbbi Etik İlkeleri
 Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır.
Normatif bir çalışma olan etikte, hukukta olduğu gibi, genel kurallardan özel bir yargıya
ulaşabilmek "tümdengelimsel" (dedüktif) bir mantık işlemini gerektirir. Dedüksiyon
yapabilmek için çok genel önermeler kullanılmalıdır. Bunlar çağlar boyunca insan
toplumlarının kendi yarattığı normları ve bunların yaratılma mekanizmalarını incelerken
elde etmiş olduğu temel bilgiler olarak değerlendirilebilir. Bu bilgiler ister hukuk isterse
ahlak olarak adlandırılsın norm oluşturma etkinliğinin yapısını açıklamakta ve bu
sistemlerin iç mantığını tanıtmaktadır.
Dürüstlük İlkesi
 Bu ilke tıbbi etiğin çeşitli uygulama alanlarında farklı biçimlerde görülmekle birlikte her
birinde merkezi bir yerde bulunmaktadır. Hekim - hasta ilişkisi bağlamında hiç bir etik
ilkenin hekime hastasını aldatma hakkını vermediği açıktır. Hekim hem hastasıyla olan
sözleşmesinde (aktinde), hem de uygulayacağı tanıda ve tedavide hastasını aldatmamalıdır.
Çünkü her türlü ahlakın temeli toplumsal sözleşmedir ve herkes ona uymak zorundadır.
Ancak bir hastalığın kötü gidişi (vahim prognoz) hastaya "bir idam hükmü gibi"
açıklanamaz .
 Batı kültürlerinde bunu hastadan gizlemek hekime sorumluluk getirirken,
bizim yasal düzenlemelerimiz bu durumun hastaya sadece hissettirilmesini,
ama yakınlarına açıkça söylenmesini gerektirmektedir.
Yaşama Saygı İlkesi
 Etik yargıları oluştururken, başta insan olmak üzere, bütün yaşam biçimlerine saygı
duyulması gereklidir. Özellikle doğal çevrenin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya
bulunduğu günümüzde tüm canlıların yaşama hakkına duyarlı olunması bir zorunluluktur.
Bu açıdan laboratuvar hayvanlarını kullanan araştırıcıların bu ilke çerçevesinde
çalışmalarını yürütmesi beklenmektedir. Gereksiz olarak çok sayıda hayvanı kullanmak,
onlara gereksiz eziyet çektirmek veya "hayvan yaşamını israf etmek” etik bir davranış
değildir.
 Yukarıda söz ettiğimiz gibi, insan deneklerle ilgili araştırmalar için
hekimlere yol gösterici önerileri içeren "Helsinki Bildirgesi"nin
temelinde de yaşama saygı ilkesi bulunmaktadır.
Zarar Vermeme İlkesi
 Tıp uygulamasında, çağlar boyunca, "öncelikle zarar vermeme" (primum Nil nocere)
ilkesinin geçerli olduğundan söz etmek mümkündür. Hekim başvuracağı girişimin ve
tedavinin yararı ile zararını tartmak zorundadır. Bu da "olasılık" ve "risk" faktörlerinin iyi
bilinmesine, yani yetkin bir hekim olmaya dayanır. Hiçbir zaman bunun tersi, bir etik ilke
olarak savunulamaz olsa gerektir.
Adalet İlkesi
 Bu ilke "hakkaniyet kavramı" ile birlikte değerlendirilmelidir. Bir etik yargıya ulaşırken söz
konusu insanların eşit oldukları, bir başka deyişle "toplumun kendilerine bağışladığı hakların
tamamına sahip olmaları gerektiği" düşüncesine dayanılmaktadır. Ancak "hak" ve "adalet"
kavramlarının birbirinden farklı olduğunu belirtmek gereklidir. Bir toplumda bireyler eşit
haklara sahip olmayabilirler. Pozitif hukukta bireyler arası eşitsizlik kabul edilmiş olabilir.
Örneğin, Feodal Hukukta serf ile senyörün hakları eşit değildir, İslam Hukukunda bir kadın
mirastan erkek kardeşinin aldığı payın ancak yarısını alabilir.
 Çağdaş hukukta da benzer hak eşitsizlikleri vardır. O halde pozitif
hukukta hak eşitsizliği "pozitif bir olgu" olarak yer alabilmektedir.
Oysa adalet, bu hakların toplum tarafından gözetilmesidir ve son
sınırına kadar kullanılmasını sağlayan güvencedir. Hekimliğin
eşitlik anlayışı Hipokrat'tan günümüze bütün insanları ırk, dil,
din, cinsiyet, sosyal sınıf... gibi farklı açılardan eşit
görmektedir.
Özerklik İlkesi
 "Özerklik" bireylerin bağımsız bir biçimde kendileri hakkında karar vermeleridir.
Bu karar verme sürecinde bulunması gereken bazı öğeler vardır. Bunlar; bireyin
ozerk olması, seçimini özerk biçimde yapabilmesi, sergilediği eylemini de bilinçli
ve istekli olarak gerçekleştirmesidir. Bu kavram "özerkliğe saygı" kavramını da
beraberinde getirmektedir.
 Tıp uygulamasında, özellikle klinik hekimlikte, etik açıdan üzerinde
durulan "hasta hakları" kavramını, "insan hakları", "vatandaş hakları",
hatta "tüketici hakları" kavramlarının tıbba yansıyan görünümü olarak
değerlendirilebilir.
Yasallık ("Meşruiyet") İlkesi
 Hekim yürürlükte olan normların tümüne uymak zorundadır. Bunlara uymamak ona
maddi ve manevi sorumluluk getirecektir. Etik çalışma gereği, her zaman için, normlara
uymayan, hatta onlarla çelişen ve çatışan bir yargı önerilebilir ve tartışılabilir. Ancak
bunları uygulamaya hekimin ne yetkisi ne de hakkı vardır.
 Yürürlükteki mevzuatta o soruna yönelik bir "hüküm" yoksa yargıç töreleri (örfleri) dikkate
alarak bir hükme ulaşır. Eğer o konuda bir töre de yoksa "yargıç kendisi yasa koyucu olsa idi,
bu özel konuda nasıl bir hüküm verecek idi ise" o biçimde yargıya varır. O, bu yargısını hem
toplumun bir üyesi olarak toplum normlarının işlevi ve özellikleri hakkında (o toplumdan)
edindiği bilgilerden, hem de gördüğü öğrenimin ve uyguladığı tekniklerin ona kazandırdığı
bilgi ve deneyimden yararlanarak çıkarır. Bir etik sorun karşısında kalan hekimin kendi
"takdir hakkı"nı kullanarak "kural koyucu" durumuna gelirken izlediği süreç de
yukarıdakinden pek farklı değildir.