Örs Y. Oğuz NY. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi`ndeki Tıbbi Etik
advertisement
ANKARA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİNDEKİ TIBBİ ETİK EĞİTİMİ ve ARAŞTIRMALARINDA 25 YIL: 1974-1999 YAMAN ÖRS*, N. YASEMİN OĞUZ** * Prof. Dr., ** Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı GİRİŞ Tıbbi etiğin çağdaş tıp etkinliğinin ayrılmaz bir parçası olması ve tıp fakültelerindeki eğitimin "dördüncü boyutunun" içinde yer alması, dünyamızda son elli yıldaki gelişmenin bir ürünüdür (1). Ülkemizde de bu gelişmelerin oldukça yakından izlendiğini söyleyebiliriz. Bu arada, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı, son yirmi beş yılda akademik düzeydeki etkinliklerinin yanı sıra, tıp etiğinin ülkemizde tanıtılmasında ve gelişmesinde de katkıda bulunmaya çalışmıştır. Denebilir ki, birimimizde gerçekleştirilen tıp etiği eğitimi ve araştırmaları ile ülkemizdeki tıp etiğinin tarihçeleri birbirlerine koşut giden iki süreç oluşturmuştur. Biz bu yazıda daha çok, söz konusu iki süreçten birincisini tanıtmaya çalışacağız. Medikal Etik'in ilk sayısında yer alan ve Türkiye'deki tıp etiği eğitimini sorgulayan kısa bir yazı, bizim yazımızın yazılmasında güdüleyici bir etken olmuştur. Söz konusu yazıda ülkemizdeki tıp etiği eğitiminin düzeyi konusunda genelde olumlu olmayan bir değerlendirme ve bu konuda geleceğe yönelik olarak önemli soru işaretleri yer almaktaydı (2). Orada öne sürülen savlar, yazarlarınızı kendi etkinliklerini değerlendirmeye ve bunlarla ilgili olarak yaklaşık yirmi beş yıllık bir sürecin bilânçosunu çıkarmaya yöneltmiştir. Bunlara göre yazımızın temel amacı, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı'nda 1970'lerin başlarından bu yana sürdürülmekte olan tıp etiği etkinliklerinin belgesel bir "profilini" ortaya koymaktır. Bu konudaki olası katkılardan birisi, tıp etiği eğitiminin ve araştırmalarının ülkemizdeki gelişimini incelemek isteyebilecek araştırmacılara veri sağlamaktır. Beklenebilecek bir başka katkı, henüz tıp etiği eğitimi vermeye başlamamış, ancak böyle bir çaba içine girmek durumunda olan akademik ortamlara kendi deneyimlerimizle olabildiğince ışık tutmaktır. Bir üçüncü katkının ise, yukarıda sözü edilen ve Medikal Etik'te yayınlanan makalenin ülkemi- 41 zin genelinde çizdiği karamsar tabloyu bir ölçüde de olsa dengelemek olduğu söylenebilir. Biz, tıp etiği alanıyla ilgili olarak Birimimizdeki gelişmeyi üç döneme ayırarak ele almayı uygun gördük. Birinci Dönem ("Tek Kişi" ya da "Solo" Aşaması): 1974-1980 Cumhuriyet Türkiyesi'nin ilk, genel olarak ülkemizin ikinci tıp fakültesi olan Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi'nin 1945 yılında açılışının hemen ardından, 1946 yılında Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü kurulmuştur. Üniversitemizde ve ülkemizdeki öteki üniversitelerde 1980 sonrasında "Anabilim Dalı" adını alan akademik birimler, bu tarihten önce "Kürsü" olarak anılıyordu. Yine ülkemizde çoğu tıp fakültesinde Deontoloji ve Tıp Tarihi (ya da Tıp Tarihi ve Deontoloji) Anabilim Dalı bulunmaktadır. Fakültemizde ise ilgili birim yalnızca Deontoloji adını taşımaktadır; ancak bu, tıp tarihinin etkinlik kapsamımızın dışında olduğu anlamına alınmamalıdır. Birimimiz 1980'lerin başlarında çok kısa bir dönem için "Deontoloji (Tıbbi Etik) Anabilim Dalı" adını alır gibi olmuşsa da, burada doğrudan Tıbbi Etik gibi bir ad değişikliği sağlanamamıştır, bu yazıda biz, ders izlencelerinin içerikleri dışında ve gerekmedikçe tıp tarihi etkinliklerimizden ayrıca söz etmeyeceğiz. Fakültemizde ilk kurulan akademik birimlerden biri olan bu anabilim dalı, yaklaşık 26 yıl boyunca bağımsız bir birim olarak varlığını sürdürmüş; kurucusu Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk'un emekliye ayrılmasının ardından bu niteliğini yitirerek 1974 yılında bir başka kürsüye, Genel Cerrahi Kürsüsü'ne 8 yıl süreyle bağlanmıştır (3)*. O dönemde birimin adı da "Genel Cerrahi, Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü" olmuştur. İlk yıllarda Hıfzısıhha Enstitüsü'nde, sonra Cebeci Kampüsü'nde bulunan Birim, bugünkü yerine 1966 yılında taşınmıştır (3)*. * Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı'nın tarihçesiyle ilgili en kapsamlı çalışmalardan biri, Dr. Nüket Yürür Kutlay tarafından, uzmanlık eğitimi sırasında Haziran 1996'da yapılmış ve literatür saatinde seminer biçiminde sunulmuştur. Bu çalışma, "Son 20 Yılında A.Ü.T.F. Deontoloji Anabilim Dalı'ndaki Eğitim Süreci" başlığını taşımaktaydı. Yazımızda 3 no'lu kaynak olarak yer alan bu çalışmada, Birimimizin o güne dek olan tarihçesi kısaca gözden geçirildikten sonra, mezuniyet öncesi ve sonrası eğitim ile sürekli eğitim ve biçimsel olmayan eğitim etkileşimi, bu yazıda yapılana benzer bir dönemlendirme çerçevesinde incelenmekteydi. Mezuniyet öncesi dönemde Tıp Fakültesi öğrencisi ve intern eğitimi; mezuniyet sonrası dönemde Tıp Fakültesi öğrencisi ve intern eğitimi; mezuniyet sonrası dönemde uzmanlık ve doktora öğrencisi eğitimi; sürekli olan ve olmayan eğitimde Metodoloji ve Konukevi Çevresi Seminerleri ile Tıbbi Etik Sorun Tartışmaları başlıklı toplantı dizileri ele alınmıştı. Bu çalışmada tıp tarihi, deontoloji ve tıbbi etik konularının eğitim izlencelerinde yer alış biçimlerini örnekleyen lisans ve doktora ders izlenceleri, sürekli eğitim çalışmalarının içeriğini vurgulayan bir örnek olarak da Metodoloji Seminerleri'nin listesi verilmiştir, bu bölümleri izleyen "İleriye Yönelik Beklentiler ve Önerilen Eğitim Modelleri" başlıklı bölümde. Dr. N. Kutlay'ın kendi görüşlerinin yanı sıra, yazarın Prof. Dr. Fuat Aziz Göksel, Prof. Dr. Yaman Örs, Doç. Dr. Berna Arda, Dr. N. Yasemin Oğuz ve Dr. Serap Şahinoğlu-Pelin'le yaptığı görüşmelerden derlediği, mezuniyet öncesi ve sonrası eğitime ilişkin, öneri ve değerlendirmeler yer almaktadır. Dr. Nüket Yürür Kutlay, çalışma metnini güncelleştirmek ve ona akademik bütünlük kazandırarak yayınlamak düşüncesindedir. Biz, Birimimizde daha önce yapılan ancak yayınlanmayan bu çalışmayı, kaynak olarak almanın yerinde olacağını düşündük. Bir patoloji uzmanı olan Dr. Yaman Örs, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü'nde uzmanlık eğitimine başlayıp 14 ay çalıştıktan sonra 1969 yılı başında asistan olarak girdiği fakültemizde, 1973 yılında "Tıp Tarihi ve Deontoloji Uzmanı olmuştur (4). 1974 yılından başlayarak kürsünün akademik sorumluluğunu üstlenen Dr. Örs, 1978 yılı başında aynı kürsüde öğretim görevliliğine atanmıştır (5,6). Onun 1973-1974 öğretim yılında uyguladığı ders izlencesi şöyledir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. Tıp Tarihi konusu. Tıp nedir? Tarih nedir?. Tıp tarihi anlayışları. Tıp tarihi anlayışları - Yayınlar, nesneler. İlkel denen tıp - halk tıbbı. Mezopotamya, Mısır, Girit uygarlıklarında tıp. Eski Yunanistan - Roma tıbbı. Eski Türklerde tıp - Anadolu'da tıp. Hristiyanlık ve Müslüman toplumunda tıp. Yeniden doğuş ve sonrası. Bilimsel tıp - Yakın çağlar - Son yüzyıl. Osmanlılarda tıp ve eğitimi. Cumhuriyet çağında tıp ve eğitimi; tıp tarihi. Zaman içinde hastalık kavramı. Geçmişte morfoloji. Geçmişte patoloji. Geçmişte mikrobiyoloji. Geçmişte fizyoloji. Geçmişte iç hastalıkları, klinik tanı. Geçmişte ilaçla vb. tedavi. Geçmişte cerrahi. Geçmişte ruh hekimliği. Koruyucu hekimlik - Halk sağlığı. Toplumsal tıp - Toplum hekimliği. Geçmişte ve bugün tıp eğitimi. Savaşta tıp - Kızılhaç - Kızılay. Ahlak ve tıp - İnsan ve hayvan deneyleri. Hekim ve Hasta. Hekim ve Toplum. Hukuk yönünden hekim - Görevler tüzüğü (6). Yukarıdakilerin dışında az sayıdaki konuyu, Dr. Örs'ün isteğiyle Fakültemizin içinde ve dışındaki ilgili öğretim üyeleri vermişlerdir. Burada örnek olarak aktarmak gerekirse, bunlardan birisi "Hititlerde Tıp" konusuydu. Dr. Yaman Örs bu dönemde tıp etiğini kavramsal olarak gündeme getirmeye başlamıştır. Kavramla ilgili bu ilk değinmelere onun tez çalışmasında 'tıp ahlakı' olarak (4) 43 ve 1975 yılında Ankara Tabip Odası Bülteni'nde çıkan bir yazısında 'tıp aktöresi' olarak rastlıyoruz (7). Bu dönemde birimimizde bazı asistanlar eğitime başlamışlarsa da, onlardan hiçbirisi uzmanlık çalışmalarını tamamlamış ve zamanla Fakülte'den ayrılmışlardır. İkinci Dönem ("Çoğulcu Koro"): 1980-1993 1980 yılında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı için bir dönüm noktası oluşturacak bir dizi gelişmenin ortaya çıktığını görüyoruz. Bunların başında, 1980-1981 öğretim yılının başlarında, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Kürsüsü Başkanı Prof. Dr. Fuat Aziz Göksel'in birimimize kürsü başkanı olarak gelmesi ve birimin yeniden bağımsızlığını kazanması bulunmaktadır. Aynı yıl Yüksek Öğretim Kurumu'nun kurulması ve bu kurumun kararıyla üniversitelerde kürsülerin anabilim dalı adını almaları söz konusudur. Bu arada, yukarıda değindiğimiz gibi Fakülte'deki Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü'nün adı Deontoloji Anabilim Dalı'na dönüşmüştür. Fakülte'de daha önce son sınıfta, yoklamalı ancak sınavsız olarak verilen Deontoloji dersinin eğitimdeki yeri ve konumu, tıp fakültelerinin birinci sınıflarına zorunlu ders olarak konulmasıyla tümüyle değişmiştir. Bu arada bir önceki dönemde, 1978 öğretim yılının başlarında, daha önce Fakültemizin Fizik Tedavi Kürsüsü'nde uzman olan, ancak son yıllarda Histoloji ve Embriyoloji Kürsüsü'nde asistan konumunda çalışmakta bulunan Dr. M. Cemil Uğurlu da Kürsüye uzman olarak atanmıştır. Dr. Uğurlu, 1984 yılında öğretim görevlisi olmuştur (5). Prof. Dr. Göksel'in gelişiyle, önceki dönemde başlamış olan, tıbbın metodolojisi ve öteki bilimsel disiplinlerle ilişkisi gibi konularda yoğunlaşan etkinlikler, birimin ders izlencesine de yansımıştır. Burada, tıbbın ve bilimsel bilginin özellikleri, doğa bilimlerinin, tıbbın ve tıp tarihinin yöntemi ve gelişme aşamalarının yanında, hekim-hasta ilişkisi, tıp deontolojisi ve tıbbın etik ve hukuksal yönleri gibi konular da ele alınmaya başlanmıştır (8). Bu dönemin başlarındaki ders izlencelerinden birisi şöyledir. 1982-1983 eğitim - öğretim yılı ders izlencesi: (A) Tıbba Giriş ve Metodoloji (8 saat) 1. Tıp ve öğrenimi (F. Göksel). 2. Tıp etkinliği ve öteki insan etkinlikleri arasındaki yeri (Y. Örs). 3. Tıp olguları ve temel bilimler (Y. Örs). 4. Tıp ve temel bilimler: yöntem (Y. Örs) (2 saat). 5. Tıpta klinik dallar: yöntem ve içerik (F. Göksel). 6. Tıpta bilgi üretimi: yöntem, bilimsellik vb (F. Göksel). 7. Tıp dili: gelişimi, kullanımı, eleştirisel değerlendirmesi (Y. Örs). (B) 1. 2. 3. Tıp Evrimi (7 saat) Tıbbın incelenişinde evrimsel yaklaşım (Y Örs). Tıp evriminin ana çizgileri ve belirleyicileri (Y Örs). Ussal hekimlik ve Hipokrat (C. Uğurlu) (2 saat). 4. İslam Rönesansı ve İbni Sina (C. Uğurlu). 5. Temel bilimlerin evrimi (C. Uğurlu). 6. Klinik dalların evrimi (F. Göksel). (C) Tıbbi Etik (15 saat) 1. Değer sistemlerinin tartışılması (F. Göksel). 2. Hekimlik ve etkileşim (F. Göksel). 3. Tıbbi Deontoloji: özü, terminolojisi, tarihçesi (C. Uğurlu). 4. Hekimin ödev ve sorumlulukları (C. Uğurlu). 5. Hekimin yasal sorumlulukları: hukuki ve cezai (C. Uğurlu). 6. Hekimlik görevleri tüzüğü ("Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi") (C. Uğurlu). 7. Hekim andı (C. Uğurlu). 8. Hekimlik ve insan değerleri (C. Uğurlu). 9. Hekimlik ve yaşama saygı (Y. Örs). 10. Tıbbi estetik (Y. Örs). 11. Hekim-hasta ilişkileri: evrimi ve çerçevesi (Y. Örs) (2 saat). 12. Hekim-hasta ilişkileri: "normatif yönleri (F. Göksel). 13. Tıp etkinliği, evrimi, etiği: genel değerlendirme (Y. Örs). (Bu derslere bütün öğretim elemanları girmektedir.) (Toplam 30 saat) (9). Anlaşılacağı gibi, derslere anlatanın dışında öteki iki öğretim elemanının da girmesi, arada yeterli bir akademik etkileşimin ve ortak bir eğitsel yaklaşımın sağlanması amacını taşıyordu. Dr. Yaman Örs, 1983-1984 akademik yılının sonlarında Fakültemizden uzaklaştırılmasının ardından, dört yıl sonra yeniden Birime dönmüştür. O, bu dört yıllık süreyi Anadolu Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı'nda geçirmiş, 1985 yılında doçent olmuştur. Anadolu Üniversitesi'nde geçirdiği son akademik yılında burslu olarak A.B.D.'nde bulunmuştur. Birimin öğretim kadrosunun genişlemesiyle 1988-1989 öğretim yılında ilk kez, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü'ne bağlı olarak bir "Deontoloji ve Tıp Tarihi" doktora programı açılmıştır. Bu programın ilk öğrencileri, aynı zamanda Anabilim Dalı4nda tıpta uzmanlık öğrencisi olarak 1987'de başlayan eğitimini sürdürmekte olan Dr. Berna Arda ile Uzm. Yüksek Hemşire Hamiyet Karakaya ve Anadolu Üniversitesi (bugünkü Osmangazi Üniversitesi) Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı Öğretim Görevlisi, aynı zamanda Sosyal Hizmet Uzmanı olan Ömür Şaylıgil Elçioğlu olmuştur. Bu üç öğreniciden ikisinin tez konuları tıbbi etikle ilgilidir. Hamiyet Karakaya "Hastane Etik Kurulları ve Türkiye'de Kurulabilme Koşulları", Ömür Elçioğlu "Etik Açısından Böbrek Aktarımı-S orunları" başlıklı doktora tezleriyle Deontoloji ve Tıp Tarihi doktoru sanını almışlardır (Berna Arda, "Batı Ortaçağında "Hastalık" Kavramı" başlığıyla tıp tarihi alınında bir tez hazırlamıştır). 1990 yılında ikinci kez açılan doktora programına alınan öğreniciler Dr. selim Kadıoğlu, Dr. N. Yasemin Oğuz, Dr. Serap Şahinoğlu-Pelin ve Dişhekimi Funda Gülay Taşdemir (Kadıoğlu) olmuşlardır. 45 Birimdeki adlandırılmalarıyla 1. ve 2. kuşak doktora öğrencilerine uygulanan ders izlencesi aşağıdaki gibidir. 1. yarıyıl: Zorunlu Dersler: Deontoloji (Tıbbi Etik)* Tıp Tarihi I* Bilim Tarihi** Seçmeli Dersler: Osmanlıca ve Paleografi I* Araştırma Metodolojisi ve Bilimsel İletişim Teknikler** Latince I** 2. yarıyıl: zorunlu Dersler: Tıp Mevzuatı* Hukuk Başlangıcı** Seçmeli Dersler: Eski Grekçe I Genel Araştırma Metodolojisi 3. yarıyıl: zorunlu Dersler: Tarih Metodolojisi* Davranış Bilimleri* Seçmeli Dersler: Osmanlıca ve Paleografi II* Latince II** 4. yarıyıl: Zorunlu Dersler Tıp Tarihi II* Davranış Bilimleri II* Seçmeli Dersler: Arapça Eski Grekçe II (10). Bu dönemde daha önce Dr. Berna Arda, etik konulu ve "AÜTF 1. Sınıf Öğrencilerinin Mesleki Motivasyonları ve Değer Sistemleri" başlıklı tez çalışmasın* tamamlayarak 1990 yılında Deontoloji Anabilim Dalı'nda uzman olarak çalışmaya başlamıştır. Tıp Fakültesi son sınıf öğrencilerinin seçmeli stajlarında Deontoloji Anabilim Dalı'nı seçmeleri 1998 yılına dek olanaklıydı. Bu kapsamda, Nisan 1990'da ilk kez bir intern birimimize gelmiştir. 1990-1995 yılları arasında 32 intern birimimizde staj yapmış, birimin eğitim ve toplantı izlencelerini izlemiş, danışman öğretim üyesi gözetiminde bir seminer hazırlayıp sunmuştur (3). Fakülte Yönetim Kurulu'nun 1998 tarihinde aldığı bir kararla temel tıp bilimleri seçmeli staj kapsamından çıkarılmış ve bu uygulama ne yazıkki sona ermiştir. Belirtilen dönemde birimimizde staj yapanların bir bölümü ile ilişkilerimiz bugün de sürmektedir. Yine bu dönemde öğretim çalışmalarının yanı sura çeşitli toplantı dizileri başlatılmıştır. Bunların başında, bugün de sürmekte olan Tıbbi Etik Sorun Tartışmaları toplantı di- *İşaretli dersler Birimimizin elemanlarından ikisi (Fuat A. Göksel, Yaman Örs) tarafından verilmiştir. ** İşaretli dersler Birimimizin dışından olan öğretim elemanlarınca verilmiştir. İşaretlenmemiş dersler okutulmamıştır. zisi gelmektedir. 1989 yılının Ocak ayında başlayan ve yılda 7 kez olarak gerçekleştirilen bu toplantıların ilk yılında yer alan izlence aşağıdaki gibidir. "Ölüm Karşısında Hasta-Doktor İlişkisi" "Hekimin Eğitimi ve Kendini Yenileme Sorumluluğu" "Felçli Hastaların İncelemesinde Etik Sorunlar" "Gen Mühendisliğinin (DNA Teknolojisinin) Birlikte Getirebileceği Değer Sorunla-* rı" "Hekimlikte Cinsel Kimlik Sorunun Etik Yönleri" "Uzun Süre Hastanede Kalan Çocukların Sorunları" "İnsan üzerinde İlaç Araştırmalarını Etik Yönleri" Bu toplantılarda önceleri daha çok Fakülte içinden, sonraları gittikçe artan bir oranda dışarıdan, başka üniversitelerin değişik bölümlerinden konuşmacılar da sunuşlar yapmışlar, yapmaktadırlar. Aynı dönemde tıp tarihi, bilim tarihi, tarih, biyoloji-evrim gibi farklı bilimsel disiplinlerden gelen uzmanlarla yapılan ve Konukevi Çevresi Seminerleri adını taşıyan metodolji toplantılarına da başlanmıştır. Böylece günümüzde de sürmekte olan ve Anabilim Dalımızın önemle üzerinde durduğu disiplinlerarası çalışma, işbirliği ve paylaşma etkinliklerinin temellerinin bir önceki dönemde başlayan toplantılarda atıldığı söylenebilir. Tarihsel olarak Tıbbi Etik Sorun tartışmaları dizisinden önce başlatılan Metodoloji Seminerleri, 1980-1982 yılları arasında gerçekleştirilmiş, Haziran 1982'de dekanlığın emriyle kaldırılmıştı (3). Bu dönemde öğretim kadrosu Dr. Berna Arda'nın 1993 yılında doçent olmasıyla güçlenmiş, her yıl gözden geçirilerek Anabilim Dalımızın eğilimleri doğrultusunda geliştirilen ders izlencesi olgunlaştırılmıştır (5). Fakültemizin 1. sınıf öğrencilerine verilmekte olan deontoloji dersinin 1992-1993 öğretim yılı izlencesi aşağıdadır. 1992-1993 ders izlencesi 1. Tıp Metodolojisi: Tıp Etkinliği ve Öteki İnsan Etkinlikleri Arasındaki Yeri (Y. Örs). 2. Tıpta İçerik ve Yöntem (Y. Örs). 3. Etik, Tıbbi Etik, Biyoetik: Yöntembilgisel Yaklaşımın Işığında (Y Örs). 4. Hekim-Hasta İlişkileri: Evrimi, İçeriği, Etik Yönleri ve Konunun Başka Temel Noktaları (Y Örs). 5. Hekim Andı ve Benzeri Metinler: Eleştirel Bir Yaklaşımla (Y. Örs). 6. Tıp ve Tıbbi Deontoloji Kavramı - Tıbbi Deontoloji Tarihçesi (C. Uğurlu). 7. Bilginin Bilimselleşmesi (C. Uğurlu). 8. Ampirik - Rasyonel Hekimlik ve Hipokrat (C. Uğurlu). 9. Eski Yunan ve Roma Tıbbı (C. Uğurlu). 10. İslam Rönesansı ve İbni Sina (C. Uğurlu). 11. Bilimsel - Deneysel Tıp ve Claude Bernard (C. Uğurlu). 12. Tıp Tarihinde En Önemli Buluşlar (C. Uğurlu). 47 13. Türk tıbbında 14 Mart (C. Uğurlu). 14. Hekim Andı ve Hipokrat (C. Uğurlu). 15. Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi (C. Uğurlu). 16. Sağlık Mevzuatı (C. Uğurlu). 17. Tıpta Hümanizma (C. Uğurlu). 18. "Tıbbi Fiil" ve "Sorumluluk" Kavramları (B. Arda). 19. Hukuki, Cezai, İnzibati, İdari ve Etik Sorumluluklar (B. Arda). 20. Tıbbi Etiket (B. Arda). 21. Mesleki Etkileşim ve Öğretim İlişkileri (B. Arda). 22. Normatif Sistemler ve İşlevleri (B. Arda). 23. Etik Değerlendirme Ölçütleri ve "Zarar Vermeme" İlkesi (B. Arda). 24. Araştırma Etiği: İnsan ve Hayvan deneyleri (B. Arda). 25. Yaşama Saygı İlkesi: Abortus, Yaşam Desteği, Ölümün Tanımı (B. Arda). 26. Doku ve Organ Aktarımı (B. Arda). 27. Özgürlüğe Saygı İlkesi "Aydınlatılmış Onam" Öğretisi (B. Arda). 28. İçerik ve Uygulama: Genel Değerlendirme (E Göksel). (Derslerin bir bölümü iki saatliktir) (11). Üçüncü Dönem ("Yeni Kuşakla Birlikte"): 1993-1999 Prof. Dr. Fuat Aziz Göksel'in 1993, Dr. Mehmet Cemil Uğurlu'nun 1994 yılında emekliye ayrılmalarına ek olarak, yetişen gençlerin katılımıyla bu dönemde Anabilim Dalımızın akademik kadrosunda ayrıca değişiklikler olmuştur. Dr. N. Yasemin Oğuz "Psikiyatride Onam ve Aydınlatılmış Onam: Etik, hukuk ve bilim açısından" ve Dişhekimi Funda Gülay Taşdemir Kadıoğlu "Araştırma Etiği Konusunda dişhekimlerinin Değer Sistemleri (Bir Tutum Araştırmasıyla Birlekte)" başlıklı tıp etiği konulu doktora çalışmalarını; Dr. Serap Şahinoğlu-Pelin "Felsefi, Bilimsel ve Uygulamalı Yönleriyle Tıp Evriminde Görsel Estetik", Dr. Selim Kadıoğlu da "Türkiye'de Cerrahi Devrim" başlıklı tıp tarihi konulu tezlerini savunarak Deontoloji ve Tıp Tarihi doktoru sanını almışlardır. Dr. N. Yasemin Oğuz ve Birimde daha önce araştırma görevlisi Dr. Serap Şahinoğlu-Pelin, bu dönemde birime öğretim görevlisi olarak katılmışlardır. Dr. N. Yasemin Oğuz 1998 yılında doçent sanını almış ve 1999 sonlarında birimimize doçent olarak atanmıştır. Böylece dört kişiden oluşan öğretim kadrosuna, daha sonra, "Deontolojik Açıdan Türkiye'de Tıbbi Genetik" başlıklı uzmanlık tezini Anabilim Dalımızda tamamlayarak Deontoloji Uzmanı olan Dr. Nüket Yürür Kutlay da katılmıştır. Dr. Kutlay şu anda genetik alanının bilimsel ve uygulamalı yönlerine duyduğu ilgiyi, Fakültemiz Tıbbi Biyoloji Anabilim Dalı'nda yapmakta olduğu Tıbbi Genetik doktorası ile sürdürmektedir. Aynı dönemde, ancak ondan daha önce, Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı'nın araştırma görevlisi olan Dr. Erdem Aydın, birimimizde uzmanlık eğitimini tamamlamış ve birimine dönmüştür. 1997 yılında doçent sanını alan Dr. Aydın, bir süredir Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı'nda görev yapmaktadır. Bu dönemde, ders izlencelerinin gözden geçirilerek yetkinleştirilmesine çaba gösterilmiş ve çağdaş tıp etiği eğitimi daha yakından izlenmeye başlanmıştır. Bunlara bir örnek olmak üzere, aşağıda 1996-1997 ders izlencesi verilmiştir. 1. Dersin ve konularının tanıtılması (Y. Örs). 2. Tıp Metodolojisi: Tıp etkinliği ve öteki insan etkinlikleri arasındaki yeri (S. Şahinoğlu-Pelin). 3. Tıp Tarihinde Metodoloji ve Tıp Evrimi (S. Şahinoğlu-Pelin). 4. Tıp Evrimi Açısından Hipokratik Devrim; Ortaçağ Tıbbı ve Tıbbın Yeniden Mistikleşmesi (B. Arda). 5. Tıbbın Bilimselleşmesi: Deneysel Yöntem; Asepsi-Antisepsi (B. Arda). 6. Türk Tıp Eğitimi Tarihçesi, 14 Mart, Kadın hekimlerimiz (B. Arda). 7. Deontoloji ve Tıbbi Etik; Yöntembilgisel yaklaşımın ışığında (S. Şahinoğlu-Pelin). 8. Normatif sistemler ve işlevleri; tıbbi fiil ve sorumluluk kavramı (S. Şahinoğlu-Pe lin). 9. Etik değerlendirme ölçütleri, etik ilkeleri (S. Şahinoğlu-Pelin). 10. Eleştirel bir yaklaşımla Hekim Andı ve benzeri metinler (N. Y. Oğuz). 11. Tıbbi Deontoloji Tüzüğünün eleştirel bir çözümlemesi (N. Y. Oğuz). 12. Dünya Hekimler Birliği'nin Bildirgeleri; insan, hasta ve hayvan haklan (N. Y. Oğuz). 13. Meslekte kişiler arası iletişim; Tıbbi Etiket Kuralları (N. Y. Oğuz). 14. Hekim-hasta ilişkileri: Evrimi, içeriği, etik ve başka temel yönleriyle (N. Y. Oğuz). 15. Tıpta sınırlı kaynakların kullanılması; Organ ve doku aktarımı (N. Y. Oğuz). 16. Yaşama saygı ilkesi (ölümün tanımı, abortus, yaşam desteği, ötanazi) (B. Arda). 17. Özgürlüğe saygı ilkesi: (Doğum kontorlü ve yardımcı üreme teknikleri, Aydınlatıl mış Onam) (B. Arda). 18. Araştırma etiği; şarlatanlık ve "alternatif denen tıp (B. Arda). 19. Tıpta "Konsültasyon"; Etik Kurulları (B. Arda). 20. Genetik Mühendislik (B. Arda). 21. Sır saklama ilkesi (B. Arda). 22. Tıbbi Etiğin ışığında tıpta estetik konuları (S. Şahinoğlu-Pelin). 23. Genel Değerlendirme: Etik, Deontoloi ve Tıp Tarihi (Y. Örs). (Derslerin bir bölümü iki saatliktir) (12). Yukarıda ders izlencesi verilen Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi 1. sınıf öğrencilerinin yanında birimimiz, Üniversitemizin Dişhekimliği Fakültesi öğrencilerinin deontoloji derslerini de üstlenmiştir (Bu Fakültede tıp tarihi konuları, başka bir ders izlencesi oluşturmaktadır). Bunun yanında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne bağlı olarak, son yıldaki adıyla "Bilimsel Felsefe, Biyoetik, Biyopolitika" (Y: Örs) başlıklı bir ders dört yıldır; Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı'nda uzmanlık öğrencilerine verilmekte olan "Psikiyatri Etiği" (N. Y. Oğuz) dersi bir yıldır ve Ankara Üniversitesi Kadın Araştırmaları Merkezi'nde yürütülen yüksek lisans programında "Biyoetik ve Kadın" (B. Arda) başlıklı bir ders de beş yıldır birimimiz ele- 49 manian tarafından sürdürülmektedir. Dr. Serap Şahinoğlu-Pelin, adı geçen Merkezde yüksek lisans çalışmalarını sürdürmektedir. 1996 yılında, derslerin sürdürülmesinde eksikliği uzun süredir duyumsanmakta olan Deontoloji Ders Notları basılmış, 1999 yılında da bu kitap, Deontoloji adıyla genişletilmiş ikinci baskısını yapmıştır (13). Aynı dönemde, 1994 yılında doktora programı üçüncü kez açılmış, bu kez, her biri tıp doktoru olan Nüket Örnek Büken, Nesrin Çobanoğlu ve Hafıze Öztürk doktora öğrencileri olarak Anabilim Dalımız çalışmalarına katılmışlardır. Bu dönemde doktora ders izlencesi de yeniden gözden geçirilmiş ve aşağıdaki içeriğe ulaşmıştır. Zorunlu Dersler: Bilim Tarihine Giriş* Hukuka Giriş** Tarih Metodolojisi* Tıbbi Deontoloji ve Sağlık Mevzuatı* Tıbbi Etik (Genel)* Tıbbi Etik (Özel Konular) I* Tıbbi Etik (Özel Konular) II* Tıp Tarihi I* Tıp Tarihi II* Seçmeli Dersler: Felsefeye Giriş** Arşiv Çalışmaları ve Dokümantasyon Antropolojiye Giriş** Ankisyoloji* Tıbbi Antropoloji** Sanat Tarihi Eski Yazı (Osmanlıca) I* Tıbbi Psikoloji Veteriner Hekimlik Etiği Eski Yazı (Osmanlıca) II* Tıbbi Sosyoloji** Araştırma Metodolojisi** (14). Bu derslere, doktora öğrencilerinin yanında, o şurada tıpta uzmanlık eğitimine yeni başlamış olan Dr. Nüket Yürür Kutlay da eksiksiz katılmıştır. Dr. Nüket Örnek Büken "Denek ve Hasta Haklan Açısından Klinik Araştırmalar", Dr. Nesrin Çobanoğlu "Hastane Yönetimi ve Hasta-Hekim İlişkisinde Özerklik Sorunu" ve Dr. Hafize Öztürk de "Çocuklar Üzerindeki Tıbbi Araştırmaların Etik Açısından Değerlendirilmesi" başlıklı doktora tezlerini tamamlamak üzeredirler. * İşaretli dersler Birimimizin elemanlarınca verilmiştir. ** İşaretli dersler Birimimizin dışındaki öğretim elemanları tarafından verilmiştir. İşaretlenmemiş dersler ise okutulma mıştır. Anabilim Dalımıza 1993-1999 yılları arasında, tıpta uzmanlık sınavı ile dört araştırma görevlisi alınmış, bunlardan Dr. Nüket Kutlay dışındakiler daha sonra başka uzmanlık alanlarında yetişmek üzere ayrılmışlardır. Ancak onlardan birisi olan ve daha sonra Fakültemiz Göğüs Cerrahisi Anabilim Dalı'ndan uzmanlık alan Dr. Ay ten Kayıgil Cangır'ın birimimizle ilişkisi sıklıkla olmasa da sürmektedir. Genel beklentimiz, Birimimizde bir süre kalarak başka uzmanlık alanlarına geçmiş olanların yeni uzmanlıklarıyla alanımız arasında bağlantı kurarak kendi uzmanlık alanlarına Birimimizden bilgi ve duyarlılık taşımaları, tıp etiğinin bu alanlardaki varlığını etkinlikleriyle desteklemeleridir. Genel bir eğilimimiz olarak da, tıbbın (ve dişhekimliğinin) değişik dallarında uğraş etiği açısından çevrelerini bilinçlendirecek ve duyarlı kılacak uzmanların yetişmesini dilemekte ve amaçlamaktayız. 1993 sonrası dönemde ülkemizde de tıp etiği alınında çeşitli gelişmeler olmuştur. Anabilim Dalımızın üyeleri bunların hemen tümüne insan gücü desteği sağlamıştır. 1994 yılında kurulan Biyoetik Derneği'nin kurucu üyelerinin çoğunluğunu birimimizin elemanları oluşturmuştur. Her ikisi de 1994 yılında kurulan Türk Tabipleri Birliği Etik Kurulu ile Ankara Tabip Odası Etik Bürosu da Anabilim Dalımızın yine insan gücü olarak katkıda bulunduğu tıp etiği etkinlik odakları olmuşlardır. Ülkemizde yakın zamana kadar tek tıp etiği dergisi olarak çıkan yayının akademik sorumluluğu da Anabilim Dalımızın bir öğretim üyesi (B. Arda) tarafından üstlenilmiştir. Anabilim Dalımız, Sağlık Bakanlığı tarafından "İlaç Araştırmaları Yönetmeliği'nin çıkarılmasının ardından ülkemizde kurulan ve sayıları gittikçe artan Araştırma Etik Kurulları'na da deontolog üye açısından katkıda bulunmaktadır. Türkiye Felsefe Kurumu'nun Biyoetik Birimi de insan gücü kaynağını büyük ölçüde Anabilim dalımızdan almış ve almaktadır. Bunun dışında Türkiye'de tıp etiği ilkeleri oluşturma çalışmalarının bir bölümüne Anabilim Dalımız tarafından danışmanlık sağlanmaktadır. Yukarıda birinci dönemi anlatırken belirttiğimiz gibi 1989 yılında başlayan ve bugün de sürmekte olan Tıbbi Etik Sorun tartışmaları toplantı dizisinin içeriğine zaman açısından en yakın örnek olarak 1998-1999 yılı izlencesi aşağıda verilmiştir. "Dişhekimliğinde 3E: Etik, Estetik, Ekonomi" "Ernst E. Hirsch: Söylemde ve Eylemde Etik Bir Kişilik" "Öğretim Üyelerinin Öğretim Sorumluluğu" "Patoloji özelinde Disiplinlerarası Çalışmalarda Edilgen Rolün Sıkıntıları" "Psikiyatri, İşkence ve Hekim Sorumluluğu" "Kordon Kanı Özelinde Kan Aktarımının Etik Yönleri" "Tıbbi Makale Yazmanın Etik Boyutu" Anabilim Dalımızın üyeleri uluslararası kurum ve kuruluşlarla da bağlantılar kurmakta, tıp etiğindeki ve ilgili akademik alanlardaki güncel gelişmeleri izleyerek, bu gelişmelere düşünsel katkılarda bulunarak ve onları üniversitemizde verilmekte olan her düzeydeki tıp etiği eğitimine yansıtmaya çalışarak bir tür köprü görevi görmektedirler. Bu kuruluşların arasında Avrupa Konseyi Biyoetik Çalışma Grubu, İngiltere Kraliyet Psikiyatri Koleji'ne bağlı felsefe Grubu, Sicilya Biyoetik Enstitüsü, Uluslararası Tıp ve Hukuk Derneği ve Japonya'daki Eubios Etik Enstitüsü sayılabilir. 51 Son Olarak: Geleceğe Yönelik Çabalar ("Büyük Umutlar") Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji Anabilim Dalı'nın, 1999-2000 EğitimÖğretim Yılı'nda yeni bir dönüm noktasında bulunduğunu düşünüyoruz. Bu dönüm noktasının belirleyicilerinden bir bölümü şöylece özetlenebilir. Tıp Fakültemizde birinci sınıf öğrencilerine verilmekte olan deontoloji derslerinin daha sonraki yıllara kaydırılması için verdiğimiz savaşım bu yıl sonuç getirmiş ve ağırlıklı bölümü yine birinci sınıfta kalmak üzere, üçüncü sınıfa tıp etiği ağırlıklı yeni bir ders konmuştur. Benzer biçimde ve isteğimiz doğrultusunda Dişhekimliği Fakültesi de önceleri birinci sınıfta okutulan Deontoloji dersini, başlangıçta ders yükü çok ağır olan dördüncü sınıfa, daha sonra yine isteğimize uyularak ders izlencesi daha uygun olan beşinci sınıfa kaydırmıştır. Her iki değişiklik de 1999-200 öğretim yılının başında gerçekleşmiştir. Aşağıda, 1999-2000 Eğitim-Öğretim Yılı'nda üçüncü sınıflara verilecek tıp etiği dersinin izlencesi verilmektedir. 1. Etik - Biyoetik - Deontoloji ve Ahlak: Kavramların Tanımı (Y. Örs). 2. Etik Değerlendirmede Yaklaşımlar ve Etik İlkeler (S. Şahinoğlu-Pelin). 3. Tıbbi Etik - Tıbbi Deontoloji - Uğraş Ahlakı (S. Şahinoğlu-Pelin). 4. Normatif Sistemler: Tıbbi Fiil ve Sorumluluk Kavramı (S. Şahinoğlu-Pelin). 5. Hekim Andı ve Benzeri Metinler (S. Şahinoğlu-Pelin). 6. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü (N.Y. Oğuz). 7. İnsan Hakları Kavramı Bağlamında Uluslararası Düzenlemeler (B. Arda). 8. Hekim-Hasta İlişkileri (N.Y. Oğuz). 9. Ölüm Karşısında Hekim: Ölüm ve İlişkili Kavramlar (N.Y. Oğuz). 10. Etik ve Deontoloji Açısından Abortus (N.Y. Oğuz). 11. Organ Aktarımlarının Etik ve Deontolojik Yönleri (N.Y. Oğuz). 12. Hekimlikte Sır Saklama ve Gizlilik (B. Arda). 13. Tıbbi Etik Açısından Doğum Olgusu ve Yardımcı Üreme Teknikleri (B. Arda). 14. Genetik Uygulamaların Etik Boyutları (B. Arda). 15. Araştırma Etiği ve Etik Kurulları (B. Arda). 16. Tıbbi Etiğin Işığında Tıpta Estetik Konuları (S. Şahinoğlu-Pelin) (15). Aynı dönemde Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü'ne bağlı doktora programı dördüncü kez açılmakta ve ders izlencesinde yeniden yapılandırmaya gidilmektedir. Aşağıda bu izlence verilmektedir. Zorunlu dersler: Bilim Tarihine Giriş Hukuka Giriş Tarih Metodolojisi Tıbbi Deontoloji ve Sağlık Mevzuatı Etik, Biyoetik, Tıbbi Etik Tıbbi Etik (Genel) Tıbbi Etik (Özel Konular) Tıp Tarihi I Tıp Tarihi II Seçmeli Dersler: Felsefeye Giriş ve Aksiyoloji Sağlık Etiği Toplum Bilimlerine Giriş Etik Yaklaşımların Evrimi Tıbbi Antropoloji Tıbbın Sosyal Tarihi Osmanlıca Paleografi I Tıbbi Psikoloji Tıbbi Etikte Bilimsel Araştırma Yöntemleri I Osmanlıca Paleografi II Tıbbi Sosyoloji Tıbbi Etikte Bilimsel Araştırma Yöntemleri II (16). Öte yandan Tıbbi Etik Sorun Tartışmaları dizisinde 1999-2000 akademik yılının konuları sıraıyla aşağıdaki gibidir. "Akademik Yaşamda Karşılaştığım Etik Sorunlar" "Sağlıkta Toplam Kalite Yönetiminin Etik Boyutu" "Hipokrat'tan 2000'li Yıllara Dünya Hekimler Birliği" "Bir Etik kuramında Heterostazisin Yeri" "Kadın Olmak: Bilim İnşam Olarak, Eş Olarak, Anne Olarak" "Yoğun Bakımdaki terminal Hastalara Yaklaşım" "Hekimin Kimliği" Deontoloji Anabilim Dalı'nın, gelecekte akademik açıdan daha kapsamlı bir bölümün içinde yer alacağım, örneği Anglo-Sakson ülkelerinde bulunan "Tıpta İnsan Bilimleri" ("Medical Humanities") adlı bölümlerin bir benzerinin ülkemizin tıp fakültelerinde de kurulacağını ummaktayız (1). Bu bölümün kapsamının, konuları ve yöntembilgi-sel nitelikleri birbirinden çok ayrı olan ve hepsinin başına tıp sözcüğünü getirdiğimizde daha da özgün nitelik kazanan ve tıbbın felsefesini, etiğini, deontolojisini, tarihini, sosyolojisini, antropolojisini, psikolojisini ve hukukunu ayrı akademik dallar biçiminde içeren bir yapı oluşturacağını öngörüyoruz 53
