Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları - Cumhuriyet Üniversitesi Bilimsel
advertisement
Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları Basic Concepts of Ethics and Medical Ethics Gülay Yıldırım*, Selim Kadıoğlu**, SUMMARY ÖZET Sağlık profesyonellerinin tıp etiği konusunda The health professionals have theoretical kuramsal bilgiye sahip bulunmasının, tıp etiğine uygun knowledge about medical ethics and it can not be davranışları içinde olmalarının doğrudan nedenleri related directly to the fact that they conduct in an arasında yer almadığı söylenebilir. ethical manner. However, it is hard to deny that such Bununla birlikte davranışları knowledge is a factor that lies under good conduct. sağlayıcı bir etken olduğunu yadsımak da güçtür. Bu The main aim of this essay is to contribute to the makalenin konusu increase of knowledge in the reader and thus pave the donanımın artışına katkı sağlamak, böylelikle sağlık way for the health professionals’ having a common profesyonellerine meslek etiği çerçevesinde ortak bir language and understanding within the framework of anlayışa ve dile sahip olma yolunu açmaktır. Makalede professional ethics. In addition, notions like “ethics”, “etik”, “medical ethics”, “deontology”, “bioethics” and sub- böyle bir “tıp bilgi donanımının, ana etiği”, amacı, olumlu okurlarda “deontoloji” ve söz “biyoetik” ana kavramları ile bu kavramlarla ilgili alt kavramlar, notions related to these are also tematik bir düzen içinde tanıtılmıştır. thematic arrangement. Key Anahtar Kelimeler: Etik, Tıbbi Etik, Biyoetik, Words: Ethics, introduced in a Medical Ethics, Bioethics, Deontology Deontoloji, C.Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 29 (2): 7-12, 2007 GİRİŞ Günümüzde sağlık hizmeti sunumu, bireysel bilgiye ve beceriye dayalı uygulamalar olmaktan uzaklaşmış, verilmeye ve ileri kurumsal teknoloji ölçekte kullanımına dayanmaya başlamıştır. Öte yandan, çağdaş toplumun değişen nitelikleri çerçevesinde, klinik ilişkide sağlık egemenliğine profesyonellerinin dayanan geleneksel mutlak düzen değişmiş, hastalar ve yakınları tıbbi uygulamalar konusunda giderek daha fazla söz sahibi olmuştur. * Araştırma Görevlisi, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı ** Yardımcı Doçent, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı 75 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları Sağlık alanının doğasında yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğiyle meydana gelen bu dönüşümler, tıbbın etik ilgili bir kurallar kümesi; kısaca genel ahlaktır. boyutunun da yeni bir çehre kazanmasına, daha (iii) Belli bir alanda etkinlik gösteren kişilerin karmaşık hale gelmesine yol açmıştır. (1) Bir uymaları gereken kuralların belirlendiği ve o yandan hasta haklarının her geçen gün daha alana yaygın kabul görmesi ve kapsamca genişlemesi davranışların irdelendiği meslek etikleri; ilk ikiye diğer yandan sağlık profesyonellerine yönelik göre daha yenidir ve bir bakıma onların bir meslek sentezidir. hatası camiasında ve toplumun ithamlarının genel bir çoğalması, güvensizliğe tıp ve özgü uygulamalardaki istenen etik değer / etik ilke: Genel anlamda huzursuzluğa yol açmıştır. Bu olumsuz ruh hali, değer “politika, ekonomi, estetik, hukuk, politika, sorunlara karşı bir tür önlem niteliği taşıyan etik din, tarih … gibi tematik bir çerçevede, birey, kurallara ve onlara kaynaklık eden temel etik aile, grup, toplum, insanlık, … gibi belirli bir kitle ilkelere yönelik ilgiyi arttırmıştır (2,3). tarafından, daha çok olumlu bazen de olumsuz Tıp etiğinin ana kavramlarını toplu nitelik atfedilmiş bulunan, kişi, nesne, yer, halde ve maddeler halinde tanıtan bu makale, durum, yazarlardan Kadıoğlu tarafından yapılan bir betimlenebilir. Bu çeşitlilik içinde etik değerin panel konuşmasını bütünlemek üzere hazırlanan belirleyici özelliği, davranışlara yön gösteren ve ve panelin yer onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge yayımlanan aldığı bilgi kongrenin kitabında notunun oluşturulmuştur (4). alınan kavram, …” biçiminde niteliği taşımasıdır. Farklı bir anlatımla etik kavramlar, değerler, zihinde davranışı belirleyen düşünme genelden özele giden tematik bir sözlükçe süreçleri için ölçüt, toplum ölçeğinde davranışı düzeni içinde kısa notlar halinde verilmiştir. Bu düzenleyen kurallar için kaynak oluştururlar. notlar bağlamında, etiğin ne olduğu ve içeriğinde Farklı çerçevelere özgü temel yaklaşımları ve neler bulunması gerektiği konularında iddialı davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan, en ifadeler kullanmaktan kaçınılmış; etik sözünün genel, temel ve soyut kuralları ifade eden ilke hangi kavramayı kavramı, genel olarak değer ile anlamdaş kolaylaştırıcı bir dizi tanımlama ve betimleme değildir. Bununla birlikte, etik özelinde bir anlam yapmakla yetinilmiştir. kesişmesi bulunmasından ötürü, etik değer anlamlarda Ele genişletilmesiyle süreç, kullanıldığını yerine etik ilke demek olanaklıdır (4). SÖZLÜKÇE etik kural - etik kod: Etik kurallar, etik ETİK: Etik insanın toplumsal ölçekte gerçekleştirdiği sonuçları olan ve başkalarını ilkeler gibi davranışlara yön gösteren ve ölçüt etkileyen oluşturan, etik ilkelere göre daha özel ve somut davranışları/eylemleri/yapıp- olan ve etik ilkelerden türetilen düzenlemelerdir. etmeleri ve bunları biçimlendiren düşünme Etik kod terimi ise belirli bir konudaki etik kurallar süreçleri ile ilgilidir. Bu ilgili oluş çerçevesinde kümesini ifade eder (4). Kuralları ilkelerin etiğin somut olarak ortaya çıkışı üç biçimde uygulamaya yansıyan türevleri olarak nitelemek olmaktadır: (i) Felsefenin bir ana alanı olarak ve etik, davranışlar bağlamında iyinin ne olduğu ve nitelikte nelerin iyi olduğu konusunu ele almakta; insanın ideal davranışlarını formüle temel olduğunu etmeyi işlevlerinin olmasını uygulamaların güvence söylemek altında olanaklıdır. istenir tutma Kurallar, genelgeçer karakter taşıyan ilkelerden farklı amaçlamaktadır. (ii) Toplum yaşamında etiğin olarak belirli olgular ve onların somut olarak karşılığı, insanların birbirleriyle ilişkilerinde neleri 76 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yıldırım ve ark. ortaya çıktığı durumlar için geçerlilik taşır (5,6). süreç bütününün birer parçası/yanı/yönü/boyutu Meslek etiği kodlarının genel olarak üç temel olduğunu söylemek de olanaklıdır. Bu bağlamda işlevi yerine getirmesi beklenmektedir. Bunların etik ilki mesleğin ideallerinin toplum ve meslek belirlemek ve gerçekleştirmekle ilgili-bağlantılı elemanları arasında paylaşılmasını sağlamak; kısmıdır. Etik duyarlılık ve etik kaygı ifadeleri ikincisi meslekteki etik davranışlara rehberlik insan ilişkilerinin bu boyutuna yönelik bilinçli bir yapmak; standartların ilgiyi dile getirir. Bu ilgi duyarlılıkta etik boyut altındaki davranışları disipline etmek ve kabul konusunda bilinçli olma ve ona önem vermenin edilir bileşkesidir; kaygıda ise bu ikisine etik sorun üçüncüsü davranış beklenen standartlarının geliştirilmesini sağlamaktır (7). boyut, insan ilişkilerinin iyi davranışı bulunduğu yönünde bir endişe eşlik etmektedir (4). etik sorun - etik ikilem - etik ihlali: Etik sorunlar, davranışın iyi olmasıyla ilgili tereddütlerin veya itirazların durumlardır. Davranışı ortaya belirleyen etik - ahlak ayrımı: Etik ile ahlakı ayrı çıktığı iki kavram olarak kabul etmek yaygın bir zihinsel yaklaşımdır. Bu ayrım çerçevesinde etik insan süreçte de davranışın sergilendiği toplumsal davranışlarını irdeleyen düşünsel ortamda da söz konusu olabilirler. Etikle ilgili etkinlik, ahlak ise insan davranışlarını belirleyen sorunlu durumlar çerçevesinde “ikilem” ve “ihlal” toplumsal somut bir düzenektir (4). Ahlak, soyut bir gibi iki ana kategori bulunmaktadır. İkilemi, toplumların kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin doğrultusunda, alışkanlıklar, gelenekler, töreler yaşadığı seçim sorunu; ihlali ise mesleki eylemi ve düzenleyen çiğnenmesi kendiliğinden biçimlenmiş, genel kabul görmüş olarak tanımlamak mümkündür. Etik ikilemlerde bir kurallar sistemidir. Bu anlamda ahlak görelidir farklı ilkelerin veya kuralların, yol gösterici olarak ve hem toplumdan topluma hem de belirli bir eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıklı olarak toplumda zaman içinde değişebilmektedir (8). devreye girmesi, her birinin farklı bir davranış Ahlak geniş tabanlı ve nasıl davranılması seçeneğinin söz gerektiğine ilişkin yazılı olmayan standartları konusudur. standart kuralların yeğlenmesini gerektirmesi Bu durumda bir gereksinim kamuoyunun gücünden ve çıkarları destek alan, ilkeye uygun içerir, etik ise “ahlak üzerine söz söyleme davranmak bir diğerine aykırı olmayı; bir başka etkinliğidir”(7,9). Farklı bir anlatımla, etik insan deyişle bir değeri korumak bir diğerini harcamayı davranışının ilkeleri, ahlak ise bu ilkelerin tikel bir zorunlu kılmaktadır. Etik ihlali ise davranışın belli durumda uygulanması ile ilgilidir (10). bir / birkaç ilkeye veya kurala, tereddüde yer etik - hukuk ilişkisi: Genel ahlak ve bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade eder. Genellikle ilkeler arasında meslek etiği anlamında etik ile hukukun başlıca ikilemlere ortak noktası normatif yani kural koyucu sistem düşüldüğünü, ihlal edilenin ise daha çok kurallar olmalarıdır. Bu bağlamda hukukun kuralları olduğunu söylemek olanaklıdır (4,5). arkasında devlet gücünü bulundurmaktan ve etik boyut - etik duyarlılık - etik kuvvetli yaptırımla desteklenmiş olmaktan ötürü kaygı: İnsan ilişkileri çerçevesinde gerçekleşen daha kuvvetli, ortak aklın gerekleri ve kitle karmaşık yaklaşım konsensüsü üzerine bina olmuş etik kuralları ise benimsendiğinde sosyal, psikolojik, ekonomik, görece daha zayıftır. Belli bir konudaki bazı süreçler, analitik bir politik, tarihi, felsefi, … unsurlara ayrılabilir. kuralların hem etik hem hukuk kuralı olması Farklı bir açıdan bakarak sıralanan unsurların rastlanan bir durumdur ve yasa koyucunun 77 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları toplumun kendini kurala bağlama iradesine oluşturan, bir otokontrol sistemi ortaya çıkması gösterdiği istenen bir durumdur. Mesleklerin evrensel birer saygının göstergesi olmak bakımından önemlidir. Pozitif hukuku ortaya alt kültür oluşu bağlamında, meslek etiklerinin de çıkartan üretici düşünsel süreçler ile iyiye ve temel özelliklerinden biri sadece meslek üyeleri kötüye dair sınır tanımaz düşünsel etkinliklerden için oluşan karşılaştırma bağlamamak diğeri ise dünya ölçeğindeki tüm durumunda ise, ikincinin ilkine göre de daha meslek üyeleri için geçerli olmaktır. Meslek kapsamlı ve verimli olduğu görülmektedir (4). etikleri bir meslek grubunun eseri olarak kabul felsefi anlamda etiği geçerli olup farklı toplum kesimlerini edilebileceğine göre, bir grup ne denli güçlü Etik bağlamında olmuş ya da olası bir kurulmuş ise, etik ilkeleri de o denli etkili eylem tartışılırken, yasalar değil temel değerler olmaktadır (7,13). referans alınır ve felsefenin yöntemleri kullanılır. Böylesi tartışmalardan elde edilen sonuçlar, TIP ETİĞİ: Meslek etikleri grubundan yasanın öngördüğü düzenlemeyle kimi zaman olan tıp etiği, tıbbi ilişkiler çerçevesinde sağlık bağdaşırlar kimi zaman çelişirler. Yasada bir profesyonellerinin iyi davranmak adına neleri düzenleme olmaması halindeyse, yasama gücü yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiği için bir öneri niteliğini taşırlar. Pozitif hukukun hakkındadır. Bu tematik çerçevedeki hem soyut etik tartışmalar üzerinden oluşturulması ona düşünme, akıl yürütme hem de konulmuş daha yüksek bir saygınlık ve geçerlilik kazandırır kurallara uyma etkinliklerini kapsamaktadır (4). (11). Farklı bir söyleyişle, tıp etiği tıbbi eylemi Hukuk çerçevesinde düzenleyen kurallarla ve tıbba özgü değerler normları dünyası ile ilgilenir. Tıbbi eylemler çerçevesinde benimsemek değil onlara uymak esastır (9). Öte neyin “iyi” ve neyin “kötü” olduğu, mutlak “iyi”nin yandan etik açıdan tartışmaya açık olan kimi ve “kötü”nün olup olmayacağı onun temel eylemler yasaklanmış olmadıkları için hukuki sorunlarıdır (13). Tıp etiğinin tıbbın gündelik açıdan tartışma konusu değildir (3,9). Bazen de yaşamında etiğe bağlılığın gereği olarak yasaya uymamak / karşı çıkmak gündeme gelebilir (12). olmak içinde sınırlı bir geçerliliği olduğu, etiğin ise bilinç, bütün mesleki yönlendirilmesi değer bu boyutu gözden kaçırmayıp değerlendirmeye almayı sağlamaktadır. Etik evrensellik iddiası taşıdığıdır (12). kavramını, sadece boyutu vardır; etik bilincine ve duyarlılığına sahip yasaların genel ahlak gibi zaman ve mekan etikleri: çıkışı değildir. Her tıbbi eylemin kendince bir etik Vurgulanması yerinde olacak son bir husus, meslek ortaya sorunlarıyla karşılaşma durumları ile sınırlı Meslek etik duyarlılık, etik sorunların etiği tanınmasında ve çözümlenmesinde olduğu gibi etkinliklerin iyiye onların çözüme kavuşturulmasında ve ortaya konusunda düzenlemeler çıkışlarının getiren, meslek üyelerinin kişisel arzularını engellenmesinde de rol oynamaktadır (5). sınırlayıp belli bir çizginin dışına çıkmalarını önleyen, mesleki idealleri geliştiren, Tıp çevrelerinde etikten söz edilmesi ilkesiz bağlamında üyeleri meslekten dışlayan bir ilkeler ve kurallar sistemi olarak tanımlanmaktadır. kastedilen genellikle kurallar, kurallara uyma ya da aksine onları ihlal etme ile Çağdaş ilgili dünyada her mesleğin kendisine özgü bir etiği durumlardır. Tıp etiğinin akademik çevrelerde ele alınması sırasında ise tıp etiği olması, böylelikle meslek üyelerinin davranışları ilkelerine, öğretilerine, ikilemlerine yönelik konusunda, toplum içinde güvence 78 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yıldırım ve ark. irdelemeler, eleştiriler, düzenlemeler, tartışmalar hiyerarşi bulunmamaktadır ve ikilemden çıkışta ön plana geçmektedir. Düşünmeyi ve kurallarla yol etkileşmeyi iki farklı kesime mal eden bu anlam belirlenmesi bölünmesinin, özelinde değerlendirme yapmak gerekmektedir. özellikle kesimler arası gösterici bağlantının zayıf kalması durumunda, tehlikeli olarak benimsenecek bağlamında tıp etiği kodları: olduğunu söylemek olanaklıdır (4). ilkenin yaşanan durum Tıbbi eyleme yol göstermek üzere ulusal ya da uluslararası Tıp etiği ölçekteki resmi ya da gayrı resmi otoriteler çerçevesinde kimi temel etik ilkeleri, tıbbi tarafından hazırlanmış olan kural dizgeleridir. eylemlere daha sık yol gösterici olabildikleri için, Etik kodların geçerli olmasının temel nedeni bir daha gereksinimi tıp etiği temel ilkeleri: kuvvetle benimsenmiş ve daha sık gidermelerinden ötürü yol kullanılır durumdadır. Bu ilkeler farklı otörler gösterdikleri kitle tarafından benimsenmeleridir. tarafından Bunun yanında ulusal ve resmi olan kodların farklı kompozisyonlar sistemleştirilmiştir. Dünya halinde genelinde kimi zaman yaptırımla desteklenmiş bulunması ve ülkemizde hem klinisyenler hem de akademik da etik çalışması yapanlar arasında yüksek oranda olmaktadır (4). Gayri resmi, uluslararası bir benimsenen dört ilkeli şemada yarar sağlama, kuruluş özerk olma ve başkalarının özerkliğine saygı bildirgelerinden, uluslararası hekimlik ahlakı, gösterme, yer denek hakları, hasta hakları, tedavi amaçlı almaktadır. Yaşama saygı duyma, aydınlatma ve düşük yaptırma hakkındakiler gibi bazıları tıp onam alma, sır saklama, mahremiyete saygı etiği kodu örnekleri olarak anılabilir. T.C. Sağlık gösterme, ayrımcılıktan Bakanlığı’nın ilaç araştırmaları ve hasta hakları kaçınma, ihtisasa saygı duyma, dayanışma da konusundaki yönetmelikleri ise ulusal ve resmi hemen akla gelen tıp etiği ilkeleridir. İlkeleri belli birer tıp etiği kodudur. zarar vermeme, dürüstlük, adil özgecilik, olma geçerlilik olan bir yaklaşıma göre düzenleme bağlamında, bazı mesleklerinin, ilkelerin tıbbi altında yerleştirilmesi söz konusudur (4). Tıp konusunda Dünya Tıp etkili Birliği’nin klinik etik - araştırma etiği: Sağlık ilkelerin ana başlık olarak seçilmesi ve diğer bazı onların kazanma tıp dallarının ve kendine özgü uygulamaların her birinin ayrı ve diğerlerininkinden az-çok farklı birer etik boyutu etiği sorunlarının bulunmaktadır. Bununla birlikte, tıp etiğinin çözümünde çağdaş yaklaşım, bir takım katı ve değişmez mesleklerin, kuralları aynı kategoriden her olayda uygulamak çeşitliliğine değil, temel ilkeler doğrultusunda her bir özgün ayrılması, olanaklı fakat benimsenmemiş bir olay için en uygun yaklaşımı belirleyip onu yaklaşımdır. Tıp etiğiyle ilgili pratik bir yaklaşım gerçekleştirmektir. Bir başka değişle tıp etiği onu klinik etik ve araştırma etiği gibi iki ana temel bölümde değerlendirmek biçimindedir. Klinik etik ilkeleri, kuralların genel çerçevesini hasta oluşturmanın yanı sıra, kurala bağlanmamış dalların paralel hekim ve olarak ilişkisine uygulamaların alt ve bölümlere koruyucu tıp durumlarla ilgili karar vermelerde de yol gösterici uygulamalarına, araştırma etiği ise klinikte, olmaktadır (5,14). Etik ikilemleri aşmaya yönelik laboratuarda ve alanda yürütülen tıbbi bilgi karar birikimini alma süreçlerinde tıp etiği temel arttırmaya yönelik çalışmalara ilkelerinden birinin ya da birkaçının gözetilmesi, odaklanmıştır. İlkinde ilkelerin ve ikilemlerin, diğer bazılarının ise ihmal / ihlal edilmesi söz ikincide kuralların ve kural ihlallerinin ön planda konusu olmaktadır. İlkeler arasında daimi bir olduğunu söylemek olanaklıdır (4). 79 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları etik değerlendirme - etik karar editörler üzerinden dolaylı olarak yaptırım verme: Etik değerlendirme, yaşanmakta olan ya uygulayabilme, da danışman etik kurullardan ayıran en önemli geçmişte süreçleri, yaşanmış etik olayları-durumları- boyutlarına araştırma etik kurullarını odaklanmış özelliktir. Son yıllarda giderek yaygınlaşan bir çözümleyici bir yaklaşımla ele almayı; o somut yapılanma olarak, sağlık profesyonelleri arası durumlarda hangi etik ilkelerin ve kuralların, çatışmalarda-uzlaşmazlıklarda devreye girerek hangi disiplin kurulu veya tahkim gerçekleşmiş ya da potansiyel etik kurulu işlevini sorunların gündemde bulunduğunu saptamayı üstlenen, dolayısıyla yaptırım uygulama gücüne ifade eder. Etik karar verme ise, prospektif sahip, etik kurullar da bulunmaktadır (4). değerlendirmeyi takiben en uygun eylemin ne Angloamerikan olduğunu belirleyip onu gerçekleştirme ya da retrospektif değerlendirme yapıp somut olayda örnekleri gerçekleştirilmiş bulunan eylemin uygun olup verme süreçleri, gündelik klinik sürekli profesyonellerinin yaşanmaktadır. bunlar Etikle ilgili “merkez durumları- tıbbi araştırmaların etik çerçevede yönelik yol ve işlevini üstelenen araştırma etik kurulları ise, gerçekleştirilen çalışmaları proje aşamasından tamamlanma aşamasına kadar, standartlara ve ve zararları tam olarak sonra çekilme haklarının çerçevesinde vurgulanması gerekir (13). kurullarının ikinci önemli özellikle Araştırma etik sorumluluğu araştırmaya kaynak sağlayan ve sonuçlardan Uygun ya anlaşılır katıldıktan bilgilendirme tıbbi araştırmaların yürütüldüğü merkezlerde başlatmama yararları vermesi söz konusudur. Araştırmaya katılmama arttırma yönünde çalışmalar yapar. Denetleme çalışmaları amacı, özgür iradeleri ile katılma-katılmama kararını hakları ve tıp etiği konusundaki duyarlılıklarını bulmadığı araştırmanın bilgilendirilmesi ve hiçbir baskı altında kalmadan kararlara manevi destek verme, personelin hasta bakımından takip ederler. muhtemel konusunda gösterici olma ve almak durumunda kaldığı zor uygunluk deneklerin yöntemi, kim tarafından yürütüldüğü, kendilerine ölçekte ikilemlerde olarak haklarının ihlal edilmemesini sağlamaktır. Bu örgütü gibi kurumların bünyesinde yer alan yaşadığı denetimi Araştırma etik kurulları, üç önemli iki türü vardır. Hastane, tıp fakültesi, meslek klinisyenlerin da sorumluluğa sahiptir. İlki ve en önemlisi, denek denetleme yapmayı temel işlev olarak yüklenmiş kurumsal oluşturulmasını tanımlamıştır. (15 -19) sahip oluşumlardır. Biri danışmanlık ve diğeri kurullar, kurul”un ilaç araştırmalarının ama bunların yanı sıra farklı geçirip değerlendiren, heterojen üye profiline etik etik öngörmüştür. Bu kurulların görevleri, öncelikle süreçleri-olayları geniş açılı bir bakışla gözden danışman fakülteleri kurul”ları ve bakanlık örgütü içinde de bir bilinçli verimli olarak gerçekleştirilmesini sağlar (4). kurul: tıp etmiş, araştırma merkezlerimizde “yerel etik olması, yaşanan süreçlerin daha sağlıklı ve etik başında, etik kurul kavramını sağlık mevzuatımıza dahil Sağlık hakkında 1990’ların giren İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik, tıp uygulamaları sırasında adı konulmayarak da olsa ortaya bünyesinde belirmiştir. Ocak 1993’te yürürlüğe olmadığına hükmetmedir. Etik değerlendirme ve karar dünyasında çıkmış bir yapı olan etik kurulların ülkemizdeki ilk etkilenecek olan topluma karşıdır. Araştırma da maliyetlerinin durdurma olanağına sahip olma; bir başka hastalar veya onların sosyal güvenlik kurumları tarafından değil resmi ya da deyişle kurum yöneticileri, destekleyiciler ve özel destekleyiciler tarafından karşılanması; 80 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yıldırım ve ark. araştırmadan elde edilecek sonuçların topluma öngörür. Sağlık hakkının bir türevi olan hasta yarar sağlaması esastır. Araştırma etik kurulları hakları ise tıbbi hizmet alma durumu gibi daha üçüncü dar bir çerçeve içinde ve daha ayrıntılı olarak olarak araştırmacılara ve bilim dünyasına karşı sorumluluk taşır. Araştırmanın geliştirilmiş etik ve bilimsel standartlarının yüksek olmasını hastanın sağlamak ve eksik imza, haksız imza gibi odaklanan bir yaklaşımla kurala bağlarlar. Kurala sorunların yaşanmasını önlemek bu sorumluluk bağlamayı çerçevesinde yer alır (20,21) . odaklanan bir yaklaşımla yapan tıp etiğinin bir TIP DEONTOLOJİSİ: düzenlemelerdir. gereksinimlerine hekimin Tıbbi ve ilişkiyi beklentilerine eyleminin iyi olmasına bakıma alternatifi, bir bakıma tamamlayıcısıdırlar Sağlık (4). profesyonellerinin görevlerini belirleyen kuralları tıbbi malpraktis: Tıbbi eylemin kabul ifade eder. Söz konusu kuralların bazıları resmi bazıları gayrı resmidir; gayrı resmi olanların kimi edilmiş sivil tıp etiği kodu halinde yazıya dökülmüş kimi gerçekleştirilmemesini; sözlü Tıp uygulamasını ifade deontolojisi ya da kısaca deontoloji terimi, uygulamanın medikal, ülkemizde yakın geçmişe kadar tıp etiğinin tam olmakla karşılığı olarak kullanılmıştır. Günümüzde ise tıp boyutlarında etiğinin kurallardan oluşan alt kümesinin adı profesyonelinin yaptığı hatanın hesabını vermek olarak kabul edilmesi eğilimi ağır basmaktadır. durumunda Bu kabul çerçevesinde tıp etiği, deontolojiden adlandırılır. fazla olarak tıbbi ilişkiler çerçevesinde sağlık gerekirse profesyonellerinin iyi davranmak adına neleri olarak, ceza ve tazminat yargılamaları, idari yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiği soruşturma, meslek örgütü disiplin kurulunda hakkındaki değerlendirme gibi dört mekanizma vardır (4). gelenek içinde soyut yaşatılmaktadır. düşünme akıl yürütme etkinliklerini kapsamaktadır (4,22,-24). düzenleyen; bu birlikte, uygun kısaca eder. teknik yaptırım boyutlarında ekonomik çıkabilir. Sağlık sorumluluk Sorumluluğun tıp genellikle etik, ortaya olması hatalı Hata hukuki, da biçimde olarak saptanmasına uygulanmasına ve yönelik BİYOETİK: Yeni ve yeni olmaktan ötürü karşılığı sağlık mevzuatı: Tıbbi ortamları ve ilişkileri standartlara bağlamda netlik Kimilerince sağlık kazanmamış tıp etiğiyle eş bir kavramdır. anlamlı gibi profesyonelinin yerine getirmesi ve kaçınması değerlendirilmekle birlikte genel kabul daha gereken eylemleri belirleyen, anayasa maddesi, geniş kanun, edilmiş merkezindedir. Bu genişleme içerik bağlamında uluslararası sözleşme, tüzük, yönetmelik ve tıbbi eylemlerin yanı sıra canlı, doğayla ve daha alt düzeydeki idari düzenlemeler ve içtihat çevreyle olan etkileşmelerdeki eylemleri de ele kararları şeklindeki resmi kuralların tümüdür. almayı getirmekte; çalışmacıların kökeni de Sağlık mevzuatının profesyonellerin eylemlerini sağlık mesleklerinin yanı sıra felsefe, ilahiyat, düzenleyen tıp hukuk, insan ve toplum bilimleri, doğa ve çevre olarak bilimleri, … gibi farklı alanlar olabilmektedir. ulusal deontolojisinin mevzuata metinleri bir ve alt dahil hükümleri, kümesi bir anlam yüküne sahip olduğu Biyoetik çerçevesinde yürütülen çalışmalarda, değerlendirilebilir (4). tıbbi hasta hakları: Temel insan haklarından ilişkiye düzenlemeler biri olan yaşama hakkının başlıca türevlerinden yol göstermeye yönelik yapma kaygısının önemli ve öncelikli bir unsur olmadığı saptamasını yapmak biri olan sağlık hakkı, sağlığın geliştirilmesi, olanaklıdır (4). Biyoetik, bir değerlendirmeye korunması ve onarılması ile ilgili düzenlemeleri 81 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları 4- göre, tıbbi eylemlerin yanı sıra insanın canlı Kadıoğlu S. Etik Etik Dedikleri, doğayla ve çevreyle olan etikleşmelerdeki değer Koloproktoloji- sorunlarının da konu edildiği disiplinler arası bir Özet Kitabı, 12–14 Nisan. Adana. Adana Ostomi akademik alandır. Farklı bir yaklaşımla onu tıbbi Stomaterapi III. Derneği, Türk Sempozyum Tabipler Birliği, Çukurova araştırmalarda dürüstlük, koruyucu hekimlik, Üniversitesi, Cleveland Clinic katkılı yayın. sağlık politikaları, sağlık ekonomisi gibi genel ve 2007, s: 86–88 toplumsal yanı ağır basan konular çerçevesinde 5- Kadıoğlu F, Kadıoğlu S. Klinik beliren etik sorunlara yönelen bir alan biçiminde uygulamalarda Etik Karar Verme Süreci betimlemek de olanaklıdır (25,26). Klinik Etik. Eds.: Erdemir Demirhan A, Oğuz Y, Elçioğlu Ö, Doğan H. Nobel Kitabevleri, biyomedikal etik: Tıp etiğinden 2001, ss:44–63 biyoetiğe geçişin bir ara kademesi olarak 6- Elçioğlu Ö. Tıp Etiği İlkeleri. Eds.: Erdemir değerlendirilebilir. İnsan üzerinde gerçekleştirilen Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş.Çağdaş Tıp tıbbi eylemlerin yanı sıra hayvanlar üzerinde Etiği. İstanbul, Nobel Kitabevi, 2003, ss:26– yürütülen tıp araştırmalarını da ilgi alanı içine 38 7- alması, bir ölçüde insan merkezlilikten canlı Ankara, Pegem yayıncılık, 2006, s: 13–30 merkezliliğe kaymış olması söz konusudur (4). 8- Mengüşoğlu T. Felsefeye Giriş. 8. basım, 9- Pieper A. Etiğe Giriş.( Çev: Atayman V, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2003, s: 262–275 SON SÖZ Bu kısa makalede yazarların öncelik Sezer G), İstanbul, Ayrıntı yayınları, 1999, s: tanıması ve kendilerinin gündemde olması 64–66 ölçütlerine göre seçilmiş bir dizi temel etik ve tıp etiği konusu-kavramı hakkında sınırlı 10- birer ne olduğunu Billington R. Felsefeyi Yaşamak Ahlak Düşüncesine Giriş. İstanbul, Ayrıntı yayınları, tanıtım ve değerlendirme yer almaktadır. “Etik dedikleri”nin Aydın İ. Eğitim ve Öğretimde Etik. 2. baskı, 1997 s: 45–47 11- derinlemesine Pribilla Otto. Hukuk İle Etik Arasındaki Arasında Hekim. In : Engelhardt DV. (Çev.: anlamak ve giderek kendi adına etiğin ne Namal A.), Tıbbın Gündelik Yaşamında Etik. olduğunu söylemek isteyenlerin, bu mütevazı İkinci baskı, İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri, başlangıçla yetinmeyip dinlemeye, okumaya, 2000, s:253–265 söylemeye, yazmaya ve en önemlisi bunların her 12- Williams R J. Dünya Hekimler Birliği. Tıp birini üzerinde durup düşünerek yapmaya devam Etiği Elkitabı. ( Çev: Civaner M.), Ankara, etmesi uygun olacaktır. Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 2005, s:13–14 13- KAYNAKLAR 1- 2- Eds.: Arda B, Kahya E, Uzel İ. Tıp Etiği Eğitimi. Türkiye Klinikleri Başağaç Tamay G. Bilim Etiği ve Bilim Tıbbi Etik Dergisi 1994 (2); 3: 121–6. Tarihi. Y. Basımevi, 2004, s:21–36 Oğuz Hasta Hakları Alanındaki 14- Gelişmeler ve Değişen Değerler. Türkiye Ersoy N, Gündoğmuş ÜN, Aslan Ankara, Ankara Üniversitesi Aydın E, Ersoy N. Tıp Etiği İlkeleri. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi. 1995 (3); Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1997; 5: 50–5. 3- Arda B. Etiğe kavramsal giriş ve temel yaklaşımlar. 2,3: 48–52. H, 15- Gündoğmuş A. Hekimin Etik Duyarlılığı. eds: Oğuz Y. Etik Kurullar.in: eds.: Akpınar C, Ersoy N, Gündoğmuş ÜN, I. Ulusal Tıbbi Etik Aslan F, Örnek Büken N,Çalıkoğlu E, Çay F, Kongresi Bildiriler Kitabı. 09–11 Haziran Oğuz NY, ve ark. Etik Bunun Neresinde! 1999. Ankara, Funda Matbaacılık, Kocaeli, Kocaeli Üniversitesi Ankara Tabip Odası Yayınları, No:1 1997, s: 169–173 TıpFakültesi, s: 24–28 82 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yıldırım ve ark. 16- Ruacan Ş. Türkiye ve Dünyadaki Etik Kurullar. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi . 1994 (2); 3: 158. 17- Karakaya H. Etik Kurulların Sınıflandırılması. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1994 (2); 3: 151–154 18- Ataç A. Etik Kurullar Nedir, Nasıl Olmalıdır? Eds.: Arda B, Akdur R, Aydın E. 2. Ulusal Tıbbi Etik Kongresi Bildiri Kitabı, 18-20 Ekim, Kapadokya, Türkiye Biyoetik Derneği yayınları, 2001 s: 255–263 19- Oehmichen M. Etik Kurullar: İnsan Üzerinde Yapılan Tıp Araştırmalarının Etik–Hukuksal Temeli. In: Engelhardt DV. Çev.: Namal A, Tıbbın Gündelik Yaşamında Etik, ikinci baskı, İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri, 2000, s: 37–52 20- Atıcı E. Etik Kurullar. eds.: Erdemir Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş, Çağdaş Tıp Etiği, İstanbul, Nobel Kitabevi, 2003, s. 409– 434 21- Oğuz Y. Klinik Araştırmalarda Etik Sorunlar. Klinik Psikiyatri 1998; 2: 67–72. 22- Şahinoğlu P. S. Ülkemizde Tıp Etkinliğinde Deontolojiden Etiğe. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1998 (6); 1: 1–7. 23- Göksel FA. Tıp Dünyamızda Yeni Bir Gereksinim: Mesleki Değerler Forumu. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1993 (1); 1: 1–4. 24- Örs Y. Neden Deontoloji Değil de Tıbbi Etik?. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1993 (1); 1: 5–8. 25- Uğurlu Ö, Çobanoğlu N. Biyoetik Açısından Çevresel Güvenlik Kavramı Eds. Erdemir Demirhan A, Uzel İ, Öncel Ö, Oğuz Y, Aksoy Ş, Şahinoğlu S, ve ark. 3. Ulusal Tıp Etiği Kongresi Kitabı Cilt 1, 25–28 Haziran, Bursa, Türkiye Biyoetik Derneği Yayınları, 2003 s: 597–598 26- Aksoy Ş. Tıp Etinin Ülkemizdeki ve Dünyadaki Tarihi. Çağdaş Tıp Etiği. Eds.: Erdemir Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş. Nobel Kitabevi, 2003, s: 12–14 Yazışma Adresi; Gülay Yıldırım, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı Balcalı – ADANA Tel: 5054761149 [email protected] 83 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 84 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
