Sağlık sosyolojisi - Halk Sağlığı AD, Ege Üniversitesi Tıp Fak.
advertisement
A.Hilal Batı Sağlık Kavramı "Bir canlının kendi hücresel çekirdeğinde şifreli bütünlüğünü ve kararlılığını korumak yolunda oluşmuş maddesel örgütlenişin bir bozukluk olmaksızın çalışması ve aynı canlının daha üst düzeyde bir örgütlenişi başarabilme sürecidir" Sağlığın Tanımı "Canlı metabolizmasının maddesel bütünlüğünü sürdürmesi ve üst düzeyde bütünlüklerin oluşturulması sürecidir" Parçaların fizyolojik ve biyolojik düzeyde karşılıklı olarak işlevsel ve organik bir bütünlük veya uyum ve denge sağlama amacı doğrultusunda gerçekleşir canlı vücudu; fizyolojik ve biyolojik bir "sistem" Bu sistemin kendi içinde ve dış çevreyle ilişkisinde gösterdiği uyumluluk düzeyi onun sağlık düzeyini belirler Sağlığın tanımlanması 3 temel yaklaşım: biyo-medikal psikolojik sosyolojik (sosyo-kültürel) Biyo-medikal Yaklaşım sadece fizyolojik durumu göz önüne alır sağlık; normal fonksiyon gösterme veya bütünün bir bölümünün "iyilik hali" hastalığın veya fizyolojik bozukluğun olmaması hastalık yoksa iyisinizdir Biyo-medikal modelin varsayımları 1. hastalığın varlığı, tanısı ve tedavisi objektiftir (semptom ve belirtiler geçerli ve hatasız bir tanının konulabileceği doğru ve önyargısız bilgi sağlayabilir) 2. sağlığı ve hastalığı sadece tıp doktoru tanımlayabilir 3. sağlık ve hastalık yalnızca fizyolojik bozukluk kavramlarıyla tanımlanır 4. sağlık hastalığın yokluğudur Psikolojik Yaklaşım bireyler kendi sağlıkları ile ilgili sürekli subjektif değerlendirmeler yapar Psikolojik İyiliğin Boyutları 1. negatif etki (mutsuzluk, yalnızlık ve diğer kişilerin eleştirileri) 2. mutluluk (kişisel başarı-övgü etkinliklere katılma) alma ve ilginç 3. uzun dönem doyumluluk (kişisel, aile ve işle ilgili pozitif durumlar) günlük Sosyolojik (Sosyo-kültürel) Yaklaşım Sağlığın sosyolojik tanımı "Sosyalleştiği roller ve görevlerin etkin performansı için bireyin en uygun kapasite durumu" Talcott Parsons sağlık sosyal normlara uygunluk ile izlenmeli bireyin kendi sağlığı ile ilgili açıklaması hekimin belirlemesinden daha önemli sağlık kişinin rolünü gerçekleştirebilmesi için pozitif bir kapasitedir Sağlığın biyolojik boyutu genetik yatkınlık, immün sistem bozuklukları ve mikroorganizmalar gibi faktörleri kapsar, kontrolü zaman zaman çok zordur Sağlığın psikolojik bileşenleri sağlıkla ilgili tutum, düşünce, davranış ve duyguları içerir, bunlar bireyden bireye değişir ve bireyin sağlığını farklı yönlerde etkileyebilir Sağlık üzerine etkili sosyal faktörler bir organizasyonun, kültürün etkisi ile ilgilidir veya diğer bireylerin birey üzerindeki etkisi ile belirlenir Sağlık-Hastalık Devamlılığı sağlık ve hastalık sağlığın kusursuz durumu ve hastalığın kusursuz durumu (ölüm) arasında bir yerde “ "Normal" sağlık ve hastalık bu iki ideal uç arasındadır " Twaddle .. -- Hastalık Toplumsal-kültürel farklılıklar gösteren hastalık subjektif ya da objektif anlamda - bireysel düzeyde mental, fiziksel fizyolojik bozuklukları - toplumsal düzeyde uyumsuzluk veya dengesizliği ifade eder Bireysel hastalık algısı (Helman) fiziksel görünüm değişiklikleri vücut fonksiyonlarındaki değişmeler olağandışı bedensel değişiklikler eklemlerin fonksiyon değişmeleri duyu organlarındaki değişmeler ağrı, ateş ve titreme gibi fiziksel belirtiler olağandışı duygusal durumlar (kaygı, kuşku, depresyon, korku, kabus) başkalarıyla ilişkilerde davranışsal bozukluklar günlük etkinliklerde engellenme çözüm arama toplumsal- kültürel özellikler sosyal sınıf ve etnik yapı sağlığa ilişkin değerler ve normlar tavır ve tutum sağlık hizmeti olanakları gibi özelliklere göre farklılıklar gösterir Bugün solgunsun oldukça Bugün solgunsun, galiba galiba hastasın hastasın Öznel semptomlar olmadığında da birey çevresindekiler tarafından hasta olarak değerlendirilebilir Kültürel farklılıklar nedeniyle bir sosyal-kültürel yapıda hastalık olarak görülen anormallikler diğer bir yapılanma içinde sağlıklılık olarak ele alınabilir Hasta Olma Birey ve çevresindekilerin görüşlerinde uyum ve anlaşmaya ulaşıldığında hastalık kabullenilir "hasta olma" toplumsal bir süreçtir birey ve diğer kişilerin etkileşimini bu etkileşimi yönlendiren değer ve normları toplumsal-kültürel tüm öğeleri kapsar Sosyal bir durum olarak hastalık hastalık grup içinde belirli bir pozisyonu veya statüyü yansıtır bu statüyü üstlenme kararı ve zamanlaması çeşitli sosyal öğeler tarafından etkilenir hastalık statüsüne geçiş kural ve araçları toplumsal olarak belirlenir hastalık statüsüne geçiş bireysel otonominin, toplumsal kontrol ajanlarına terk edilmesi anlamındadır Hastalık statüsüne geçiş koşulları bireyin rahatsızlık hissetmesi çevrenin bireydeki değişiklikleri farketmesi bireyin tanı ve bakıma yönelmesi doktorun onayı Twaddle’ın 2 ×2 paradigması Var Evet Hasta Hissetme Hayır Hasta (İll) İnkar Eden (Denier) Hastalık Yok Hastalık Hastası (Malingerer-Hypochondriac) Sağlıklı (Healthy) Sağlığın Tanımlanmasında Sosyal Farklılıklar sağlığın bireysel tanımı * yaş, * cinsiyet *sağlık algısı ile değişir genç erkekler - fiziksel güç ve formda olma genç kadınlar enerji, canlılık ve başa çıkma yaşlılar - halinden memnun olma, mutluluk ve fonksiyonel olma sosyal ilişkiler ; kadınlar (+) / erkekler (-) Sağlıklı olma toplumun koyduğu amaçları izleyebilen ve bu amaçları kendi bireysel yaşamı içinde bütünleştirebilme yeteneğine sahip olan kişiler sağlıklı olarak değerlendirilebilir kişinin ya da toplumun sağlık düzeyini belirleyen hastalanmasına veya ölümüne neden olan biyolojik ve fizik çevre faktörlerini oluşturan veya bunların etkisini koşullayan etkenler sosyal ve ekonomik etkenlerdir Sağlık-Hastalık Olgusunun Ele Alınış Şekilleri Negatif olarak bir hastalığın olmaması İşlevsel olarak günlük etkinliklerin üstesinden gelebilme Pozitif olarak sağlıklı ve iyi bir durumda olma durumunu anlatmaktadır Tarihsel Süreçte Hastalık Kavramı 19. YY - ruhsal ve mekanik güçlerin bir ürünü “Cartesian devrimi”- vücut ve ruh birbirinden bağımsızlığı ve enfeksiyon hastalıklarının mikrobiyolojik kaynağının keşfedilmesinden doğan spesifik etiyoloji ilkesi düşüncesini ortaya atar Hastalığın tek nedenliliği Hastalık oluşumunda sosyal ve psikolojik faktörlerin etkisinin inkar edilmesi Hastalık Nedeni Teorileri Mikrop Teorisi Çok Nedenli Teori Epidemiyolojik üçgen yaklaşımı Genel Duyarlılık Teorisi Mikrop Teorisi spesifik etiyoloji ilkesi ve her hastalığın bir tek ve özel nedeni olduğu düşüncesini oluşturmuştur Çok Nedenli Teori hastalık için bir mikroorganizma ya da zararlı etken gerekli ancak yeterli değil Epidemiyolojik üçgen yaklaşımı Hastalık etken, konakçı ve çevre arasındaki ilişkilerin bir ürünüdür Bu anlayışla hastalıklar tedavi edilebilir olduğu kadar önlenebilir hale de gelmiştir Genel Duyarlılık Teorisi Hastalıklarda bireyin içinde bulunduğu sınıfsal koşullar, yaşadığı mahalle, gelir düzeyi, eğitim, meslek gibi faktörler etkili olur Toplumsal faktörler ve hastalıkların ilişkisi Stres modeli çevre koşullarını tehdit eden faktörler gerilime neden olarak kişinin psikolojik ve fizyolojik duyarlılığını artırır Çevresel-davranışsal model çevresel koşullara önem verir; toplumsal yaşam, iş ve ev yaşamı, sigara, alkol, diyet, egzersiz, kendine bakma sağlıklı yaşam sürdürmede önemli Sağlık ve hastalık anlayışları toplumsal ve çevresel etkilerin ürünü biyolojik öğe ve süreçlerle ilgili görünse de içinde yaşanan toplumdan ayrı düşünülemez toplumsal değişme bireylerin sağlıklarını tehdit eder eğer toplum değişime hazırlıklı ve önlem almışsa değişimin etkisi çok aza iner Sosyal sağlık düşüncesi İnsanın evrimi için gereken nesne ve araçların eksikliği ya da gelişmemesi (organ gibi) bir hastalıktır ve çevreye uyumu azaltır Yapay olarak yerine konması halinde sağlık düzeyi sosyal sağlık olarak adlandırılır Bu şekilde insan uyumu; biyolojik uyum kültürel uyum ( sosyal uyum veya sosyal sağlık) Sosyal sağlık düşüncesi Hayvanlar her tür çevrede ne kadar kusursuz bir uyum sağlayabiliyorsa o kadar sağlıklıdır İnsanlar bilinçli olarak çevreyi değiştirebileceği için insanın çevreye uyum bozukluğu hastalıktır Toplumun değer ölçüleri büyüdükçe hasta insan ve hastalık sayısı o kadar az olur Çevre ve yaşam standartları ne kadar çeşitlenirse bellek ve bedenin uyum sağlama olasılığı da artar Bir toplumun “kendi çevrelerini” sağlayabileceği nüfusu yükseldikçe toplum sağlık yönünden o kadar gelişmiştir Sağlık Üzerine Etkili Değişkenler Yaş Çevresel değişiklik (Kırsal-kentsel) Cinsiyet Ekolojik koşullar Aile Nüfus Medeni Durum Sosyo-ekonomik Faktörler Kültür İşsizlik Etnik köken Din Coğrafya Yaş Mortalite ve Morbiditenin yaşla ilişkisi mortalite yaş eğrisi bir tarafa oldukça eğimli U şeklinde yaşlılarda hastalık daha fazla kronik hastalık prevalansı çalışmalarında çoğu hastalık yaşlılarda yoğunlaşır ve doktora başvuru daha sık Kronolojik yaş ve hastalık ilişkisi yaşlanma sürecine bağlı biyolojik zayıflama yaşlanma sosyo-kültürel sürecin sonucu 1. beklenen yaşam süresindeki gelişmeler bebek mortalitesi belirleyicilerinden biri çocuğun çevresi çevreyle ilgili ya da sosyal nedenli yaşlılık hastalıkları yaşlanma değişikliklerin 2. ile birlikte görülen çoğu kültüre özel 3. kültüre özgü yaşlı davranış biçimi biyolojik Cinsiyet ortalama kadın ömrü erkeklerden 7 yıl uzun erkeklerin mortalite oranı kadınlardan fazla sağlığın kötülüğü anlamında erkek olmak risk kadın morbiditesi erkeklerden daha yüksek Morbidite ölçümü; 1. Kişinin kendisinin bildirdiği hastalık araştırmaları 2. Sağlık hizmetlerini kullanma verileri 3. Morbidite araştırmaları Aile İçinde yaşanan toplumun kültürel yapısına göre birey kişiliğini geliştirir Kültürel uyumsuzluk ve çözülmeler şahsın kişiliğinde derin yarılmalara neden olur Aile cemaat veya topluluk özellikli toplumsal biçimlerde ailede kuvvetli dayanışma sergilenir ve sosyal görev uyumsuzluğu görülmez cemiyet yada toplum karakterli toplum biçimlerinde aileyi oluşturan bir veya birkaç birey yalnızdır, bu durum bireyi psikolojik kompleksler, heyecan içeren itilmelere ve baskı yaşamına sürükler, bellekle ilgili bir çok hastalık bu tip aile kuruluşunun sonucudur aile yapısı-hastalık ilişkisinde genetik faktörler de önemlidir Medeni durum toplumsallaşma evlilerde fazla ve sağlığa olumlu etki toplumdan ayrı yaşayan insanlarda mortalite oranı diğerlerinden iki-üç kat fazla boşanmış ve dullarda mortalite oranı evlilerden daha yüksek (erkeklerde kadınlardan daha fazla) Medeni durum aile içi huzursuzluk geniş ailelerde yaşanan karmaşık ilişkiler çekirdek ailelerdeki bireysellik bekarlık dulluk boşanmalar eşlerden birinin çocuklarla yaşaması boşanmış çalışmayan kadınlar gibi sorunlar sağlığı olumsuz etkiler Kültür hastalık-sağlık anlayışı toplumun kültürü ile yakından ilgilidir kültür, toplum üyesinin kazandığı bilgi, inanç, sanat, kanun, ahlak, gelenek, diğer yetenek ve alışkanlıkları içeren bütün toplumun sağlık-hastalık konusundaki değer yargısı kültürün karakterini yansıtır kültür kalıplarına göre sağlık-hastalık değeri göçmenlerde mortalite oranı ev sahibi toplumdan daha az daha sağlıklı olanların “göç etme” seçimi yapması ev sahibi ülkede korumaya çalıştıkları sosyal bağlar Kültür Sağlık ve hastalık tanımı kültürden alt kültüre topluluktan topluluğa bir evde kuşaktan kuşağa değişmektedir Kültür hastalık ve sağlığın her haliyle ilgili dinamik bir faktördür Sosyo-kültürel hastalıklar gibi biyolojik hastalıklar da kültürel faktörlerin etkisinde (Kişinin diyet modellerini beğenme-beğenmeme tutumu) Fiziksel hastalıklar yanında akıl hastalıkları da kültürel sürecin sonucu Etnik köken Her bir etnik grup kendi farklı yaşam tarzını sürdürürken sosyal faktörler hastalık etiyolojisini doğrudan ve dolaylı etkiler bazı kalıtsal bozukluklar sağlığı etkileyen farklı sosyal nedenler ekonomik faktörler kültürel etkenlerle mental bozuklukta kültürel hastalıklardaki bazı etnik farklılıklardır Coğrafya Sağlığı belirleyici coğrafik özellikler değişen çevresel koşullar ve tehlikeler su varlığı arazi yapısı bitki örtüsü iklim rakım yer altı kaynaklarının varlığı Coğrafya 19.YY - mortalite oranının ülkelerin değişik yerlerindeki farklılığı enfeksiyonların yaygınlığı yanında yerleşim yerinin kırsal ya da kentsel oluşuna bağlanmaktaydı 20. YY - bu faktörler yanında psiko-sosyal etkiler giderek artan önem kazanmakta yetersiz sanitasyon kalabalık yoksulluk beslenme sorunları sağlık düzeyini belirleyici sosyal özellikler Coğrafya iş tehlikeleri kirlilik dengesiz beslenme ölümlere neden olmakta sağlık hizmeti sunumu farklı coğrafi bölgelerde değişiklik göstermekte Çevresel değişiklik (Kırsal-kentsel yaşam) kırsal alanda ilişkiler samimi ve sürekli insanlar tanışık ve akrabalık ve arkadaşlık bağları ile normlar üzerinde tam bir anlaşma kentlerde kişisel olmayan ilişkiler kişisel çıkarların öncelenmesi sosyal ilişkiler sözleşmelere bağlı ilişkiler sosyal çıkarlara dayalı ve rasyonel Kentsel ortam dostluk, sevgi, bağlılık ve normatif düzeni bozar insanların temel gereksinimlerinin sağlanması için daha az olanak sağlar iş değiştiren, oturduğu yeri değiştiren ya da yaşam koşullarını değiştiren insanlar daha fazla hasta oluyor Kente göç ile kalp hastalıkları, kanserlerde artış, uyum sorunları ve psikolojik bozukluklar Ekolojik Koşullar İnsan ekolojisini etkileyen faktörler 1.Belirli bir alanda yaşama 2. Teknolojik kültür 3. Gelenekler ve inançlar 4. Doğal olmayan kaynakların kullanılması 5. Sosyal iş bölümü ve görevlerin yapılması Epidemik ve kronik hastalıklar gelir sınıflaması, tek yönlü beslenme, geleneksel ziraat uğraşları, tüketim normlarına karşı davranış ve tutumları sağlık-hastalık koşulları ile ilişki içindedir Nüfus bir halkın yaşadığı alanda nüfus ne kadar yoğunlaşırsa o oranda uzmanlaşma ve sosyal hareketlilik olur halkın sağlık ve hastalık felsefesini etkiler Aşırı nüfus artışı Beslenme bozuklukları Açlık Bulaşıcı hastalıklar Sosyo-ekonomik Faktörler Hastaların hastalık semptomları karşısında takınacakları tavır kültürel gelenekler kadar ekonomik yapıyla da ilişkilidir Sosyo-ekonomik faktörler gelir durumu sosyal sınıflar meslek kişinin ekonomik statüsü Sosyo-ekonomik Faktörler Gelişmiş ülkelerde yapılan araştırmalarda; gelir azalması ile hastalık oranının artması arasında doğrusal ilişki vardır yeterli beslenme, yüksek gelir iyi konut koşulları gibi faktörler hastalık sürecinde azalma sağlar İşsizilik İşsizlerin mortalite ve hastalıkları işi olanlardan daha fazla İşsizliğin etkileri psikolojik ve maddi Azınlık bir kesim için işsizlik sevindirici işsizlik parası, emeklilik aylığı, özel yardımlar gürültülü ve tehlikeli bir iş ortamından da uzak olma stres düzeyinde azalma farklı etkinliklere zaman ayırma durumlarda işsizliğin sağlık üzerinde olumlu etkiler yaratabilir İşsizlik İşsizliğin etkileri çalışma yaşamındaki rolün ve çalışma yaşamının eksikliği sosyal ilişkilerin eksikliği kendine güven kaybı gelecek kaygısı reddedilme korkusu ve anksiyete ailelerinin etkilenmesi mortalite ve morbidite fazlalığı Din Sağlık-hastalık uyumu dini yaşam görüşleri ile iç içe ilişkili Hastayı iyileştirmede psikosomatik ve sosyosomatik hastalıkların tedavisinde dini yaşam hastayı etkiler, kader ve hastalık nedenselliği kurularak rasyonel faktörler göz ardı edilir. Dini yaşayış ile bazı hastalıklar arasında “hastalığın derecesi” bakımından ilişki vardır Sağlık-hastalık anlayışları toplumsal ve çevresel ilişkilerin sonucu Sağlık ve hastalık biyolojik öğelerle ve süreçlerle ilgili görünse de insanların yaşadıkları toplumdan ayrı düşünülemez
