Genel Işletme Ders Kitabı
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2650 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1616 GENEL ‹fiLETME Yazarlar Prof.Dr. Y›lmaz ÜRPER (Ünite 1) Arfl.Gör.Dr. Ozan A⁄LARGÖZ (Ünite 2) Doç.Dr. Nuray TOKGÖZ (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Didem PAfiAO⁄LU (Ünite 4) Prof.Dr. Cemil ULUKAN (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Elif ERO⁄LU (Ünite 6) Doç.Dr. Zümrüt TONUS (Ünite 7) Prof.Dr. Saime ÖNCE (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. B. Zafer ERDO⁄AN Yrd.Doç.Dr. Ayfle HEPKUL ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ www.hedefaof.com Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Ö¤r.Gör. Orkun fien Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Hatice Çal›flkan Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda¤aflan Gülflah Y›lmaz Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Genel ‹flletme ISBN 978-975-06-1317-3 4. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 70.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Nisan 2014 www.hedefaof.com iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ xi ‹flletmeler ve Özellikleri.............................................................. 2 ‹fiLETME KAVRAMI ....................................................................................... ‹htiyaçlar ........................................................................................................ Fizyolojik ‹htiyaçlar ................................................................................. Güvenlik ‹htiyac› ..................................................................................... Ait Olma ve Sevgi ‹htiyac›...................................................................... Sayg› ‹htiyac› ........................................................................................... Kendini Gerçeklefltirme ‹htiyac› ............................................................. Üretim Faktörleri ........................................................................................... Do¤al Kaynaklar...................................................................................... Emek ........................................................................................................ Sermaye ................................................................................................... Giriflimcilik............................................................................................... ‹fiLETMEN‹N TANIMI .................................................................................... ‹fiLETMELER‹N AMAÇLARI VE ‹fiLEVLER‹ ................................................... Amaçlar ......................................................................................................... Kâr............................................................................................................ Ekonomik Sürdürülebilirlik..................................................................... Sosyal Sürdürülebilirlik .......................................................................... Çevresel Sürdürülebilirlik........................................................................ ‹flletmenin ‹fllevleri (Fonksiyonlar›).............................................................. Pazarlama ............................................................................................... Üretim ...................................................................................................... ‹nsan Kaynaklar›...................................................................................... Finansman................................................................................................ Muhasebe................................................................................................. Halkla ‹liflkiler ......................................................................................... Araflt›rma Gelifltirme (Ar-Ge).................................................................. ‹fiLETMELER‹N SINIFLANDIRILMASI ........................................................... Büyüklükleri Bak›m›ndan ‹flletme Türleri.................................................... Yapt›klar› ‹fl Bak›m›ndan ‹flletme Türleri..................................................... Sermaye Mülkiyeti Bak›m›ndan ‹flletme Türleri .......................................... Yerli ‹flletmeler ........................................................................................ Özel ‹flletmeler ........................................................................................ Kamu ‹flletmeleri ..................................................................................... Yabanc› ‹flletmeler................................................................................... Dünya Ölçe¤ine Göre ‹flletmeler ................................................................. Ulusal ‹flletmeler...................................................................................... Uluslararas› ‹flletmeler............................................................................. Çokuluslu ‹flletmeler ............................................................................... www.hedefaof.com 3 6 7 8 9 10 10 12 12 13 13 14 14 15 15 16 17 17 17 18 19 19 19 20 20 20 21 21 22 23 24 24 24 25 25 26 26 26 26 1. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Yasal Statü Bak›m›ndan ‹flletme Türleri....................................................... ‹fiLETMELER‹N BAfiARISININ TEMEL GÖSTERGELER‹ .............................. Verimlilik (Prodüktivite) ............................................................................... Kârl›l›k (Rantabilite) ...................................................................................... Etkililik ........................................................................................................... Yenilikçilik ..................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 2. ÜN‹TE ‹flletme Çevresi ........................................................................ 34 ‹fiLETMEN‹N ÇEVRES‹ .................................................................................. B‹R S‹STEM OLARAK ‹fiLETME ÇEVRES‹ .................................................... ‹fiLETME ÇEVRES‹N‹N TEMEL SEV‹YELER‹ ................................................ ‹flletmenin Genel Çevresi.............................................................................. Siyasal-Yasal Çevre.................................................................................. Ekonomik Çevre...................................................................................... Sosyokültürel Çevre ................................................................................ Teknolojik Çevre ..................................................................................... Do¤al Çevre............................................................................................. Küresel Çevre .......................................................................................... ‹flletmenin Sektörel Çevresi .......................................................................... Rakipler ve Rekabet ................................................................................ Müflteriler ................................................................................................. Tedarikçiler ve Stratejik Ortakl›klar ....................................................... ‹flgücü Piyasas› ........................................................................................ Düzenleyici Kurumlar ve Ç›kar Gruplar›............................................... ‹flletmenin ‹ç Çevresi..................................................................................... Misyon, Vizyon ve Temel Yetenekler.................................................... Örgüt Yap›s› ............................................................................................ Örgüt Kültürü .......................................................................................... ‹fiLETMELER VE ÇEVRESEL BEL‹RS‹ZL‹K.................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3. ÜN‹TE 27 27 27 28 29 29 30 31 32 32 33 35 36 38 39 39 40 41 42 43 44 45 46 47 47 48 49 51 51 52 52 53 54 55 56 56 57 57 57 Etik ve Sosyal Sorumluluk ...................................................... 60 G‹R‹fi .............................................................................................................. ET‹K KAVRAMI ............................................................................................ www.hedefaof.com 61 62 v ‹çindekiler ET‹K VE YASA ‹L‹fiK‹S‹ ................................................................................ ET‹K KARAR ALMA YAKLAfiIMLARI............................................................ ET‹K DAVRANIfiI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER................................................ ET‹K YÖNET‹M‹ VE ET‹K YÖNET‹M‹N‹N UNSURLARI ............................. Etik Kodlar..................................................................................................... Raporlama/Tavsiye Kanallar› ........................................................................ Risk Analizi ve Yönetimi .............................................................................. Etik Yöneticisi, Etik Sorumlusu, Komiteler.................................................. Etik Dan›flmanlar› .......................................................................................... Etik E¤itimi .................................................................................................... Paydafllar›n Görüfllerini Alma, Diyalog ve ‹fl Birli¤i Programlar› ......... Denetim, Hesap Verme, Raporlama ...................................................... SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI VE TEMEL YAKLAfiIMLAR.................. SOSYAL SORUMLULUK DÜZEYLER‹........................................................... Sosyal Sorumluluk ve Paydafl Yaklafl›m› ‹liflkisi.......................................... SOSYAL SORUMLU ‹fiLETME OLMANIN YOL HAR‹TASI .......................... Kurum Kültürünün Gözden Geçirilmesi...................................................... Paydafl Gruplar›n›n Tan›nmas› ..................................................................... Paydafllarla ‹lgili Konular›n Belirlenmesi ..................................................... ‹flletmenin Sosyal Sorumluluk Alanlar›n›n Tespit Edilmesi ........................ Kaynaklar›n ve Önceliklerin Belirlenmesi ................................................... Paydafllardan Geri Bildirim Al›nmas› ........................................................... ET‹K VE SOSYAL SORUMLULUK KONUSUNDA YOL GÖSTER‹C‹ ‹LKELER VE STANDARTLAR ....................................................................... Raporlama Rehberi ...................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 62 63 66 67 68 69 70 70 70 70 71 71 71 73 75 77 77 77 78 78 78 79 79 81 82 83 84 84 86 86 87 ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi....................................... 88 ‹fiLETMELER‹N KURULUfiU .......................................................................... Kurulufl Çal›flmalar›n›n De¤erlendirilmesi ve Yat›r›m Karar›...................... Kesin Proje..................................................................................................... Projenin Uygulanmas› ................................................................................... Deneme Üretimi ............................................................................................ Kurulufl Yerinin Belirlenmesi ....................................................................... Kurulufl S›ras›nda Yap›lacak ‹fllemler........................................................... Kurulufl Dosyas› Haz›rlama .......................................................................... ‹flletme Kurmada Yasal izinler...................................................................... Kurulufl Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler................................................... ‹fiLETMELERDE BÜYÜME............................................................................. www.hedefaof.com 89 91 91 92 92 92 92 92 93 93 94 4. ÜN‹TE vi ‹çindekiler ‹flletmelerin Büyümesi................................................................................... ‹flletmelerin Büyüme Nedenleri.................................................................... ‹flletmelerin Büyüme fiekilleri....................................................................... ‹çsel Büyüme................................................................................................. Yatay Büyüme ......................................................................................... Dikey Büyüme ........................................................................................ D›flsal Büyüme............................................................................................... Dikey Birleflme ........................................................................................ Yatay Birleflme ........................................................................................ Çapraz Birleflme ...................................................................................... BÜYÜMEN‹N GET‹RD‹⁄‹ YARARLAR VE SAKINCALAR............................ Büyümenin Yararlar› ..................................................................................... Pazarda Yer Edinme ............................................................................... Tan›nmak ve Marka Olmak.................................................................... Ar-ge Fark›............................................................................................... Uluslararas› Ba¤lant›lar ........................................................................... Uzmanl›k.................................................................................................. Büyümenin Sak›ncalar› ................................................................................. Bürokrasi.................................................................................................. Çal›flanlar›n Olumsuz Etkilenmesi.......................................................... Koordinasyon Sorunu ............................................................................. Büyümenin Sak›ncalar› ‹le Bafla Ç›kma Yöntemleri ................................... Büyükten Küçü¤e Yaklafl›m› .................................................................. Küçükten Büyü¤e Yaklafl›m› .................................................................. HUKUK‹ VE EKONOM‹K AÇIDAN B‹RLEfiMELER ..................................... Centilmenlik Anlaflmas›................................................................................. Konsorsiyum.................................................................................................. Kartel.............................................................................................................. Miktar Kartelleri....................................................................................... Fiyat Kartelleri ......................................................................................... Pazarlama Kartelleri ................................................................................ Sat›n Alma Kartelleri ............................................................................... Konsern.......................................................................................................... Tröst ............................................................................................................... Holding .......................................................................................................... Merger (Tam Birleflme) ................................................................................. ‹flletmelerde Küçülme ................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... www.hedefaof.com 94 95 95 95 95 96 96 96 97 97 97 97 97 97 97 98 98 98 98 98 98 99 99 99 99 99 99 100 100 100 100 101 101 101 101 101 101 103 104 105 105 106 106 vii ‹çindekiler ‹flletmelerde Yönetim ............................................................. 108 G‹R‹fi .............................................................................................................. YÖNET‹M KAVRAMI..................................................................................... YÖNET‹M P‹RAM‹D‹..................................................................................... YÖNET‹C‹ KAVRAMI .................................................................................... YÖNETSEL YETENEKLER ............................................................................. YÖNETSEL ROLLER ..................................................................................... Kiflileraras› Roller........................................................................................... Bilgi Sa¤lama Rolü ........................................................................................ Karar Verici Rolü ........................................................................................... YÖNET‹M FONKS‹YONLARI........................................................................ PLANLAMA .................................................................................................... Planlama Süreci ............................................................................................. Plan Türleri .................................................................................................... Süre Aç›s›ndan Planlar ........................................................................... Kullan›lma Seçenekleri Aç›s›ndan Planlar ............................................. Haz›rlanma ve Kullan›lma Düzeyi Aç›s›ndan Planlar ........................... ÖRGÜTLEME (ORGAN‹ZE ETME) ............................................................... Örgütleme Süreci........................................................................................... Örgütlemede Temel Unsurlar ....................................................................... ‹fl Bölümü ve Uzmanlaflma..................................................................... Bölümlendirme........................................................................................ Komuta Zinciri......................................................................................... Merkezîleflme Derecesi ........................................................................... Biçimselleflme ......................................................................................... YÖNELTME (YÜRÜTME) .............................................................................. Güdüleme (Motivasyon) ............................................................................... Liderlik (Önderlik) ....................................................................................... ‹letiflim .......................................................................................................... ‹flletmelerde ‹letiflim Türleri.................................................................... KONTROL (DENET‹M) ................................................................................. Kontrol Süreci................................................................................................ Kontrol Türleri............................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama ...................................... 134 ÜRET‹M FONKS‹YONUNUN ANLAMI VE TEMEL KAVRAMLAR ............... 135 ÜRET‹M S‹STEMLER‹..................................................................................... 136 El ‹flçili¤i Sistemi .......................................................................................... 137 www.hedefaof.com 5. ÜN‹TE 109 110 111 113 113 114 114 114 115 115 116 117 118 119 119 120 120 120 121 121 121 123 124 124 125 126 126 127 128 128 129 130 131 132 133 133 133 6. ÜN‹TE viii ‹çindekiler Ev ‹flçili¤i Sistemi ......................................................................................... ‹malathane Sistemi ........................................................................................ Fabrikasyon Sistemi....................................................................................... ÜRET‹M B‹Ç‹MLER‹....................................................................................... Üretim Yöntemine Göre S›n›fland›rma ........................................................ Ürünün Cinsine Göre S›n›fland›rma............................................................. Üretim Ak›fl› ve Miktar›na Göre S›n›fland›rma ............................................ Tek Üretim (Proje Tipi Üretim).............................................................. Seri Üretim ............................................................................................. Ak›c› Üretim ........................................................................................... Siparifl Üretim .......................................................................................... Sürekli Üretim.......................................................................................... Yal›n Üretim ............................................................................................ PAZARLAMA FONKS‹YONUNUN ANLAMI VE TEMEL KAVRAMLAR ...... Pazarlaman›n Temel Kavramlar›................................................................... ‹htiyaçlar ve ‹stekler................................................................................ Tüketici, Müflteri, Endüstriyel Müflteri.................................................... Pazar ........................................................................................................ De¤er ve Tatmin ..................................................................................... De¤iflim .................................................................................................... PAZARLAMA KARMASI................................................................................. Ürün ............................................................................................................... Pazarlama Aç›s›ndan Ürünlerin S›n›fland›r›lmas›................................... Endüstriyel Ürünlerin S›n›fland›rmas› ................................................... Fiyat................................................................................................................ Kâr Sa¤lama Amac› ................................................................................. Rekabete Dönük Amaçlar....................................................................... Yaflam›n› Sürdürme (Ayakta Kalma) Amac› .......................................... Sat›fl Hacmi Artt›rma Amac› ( Sat›fl Maksimizasyonu ) ......................... Da¤›t›m........................................................................................................... Dolays›z ve Dolayl› Da¤›t›m................................................................... Pazarlama ‹letiflimi ....................................................................................... Reklam ..................................................................................................... Sat›fl Özendirme ...................................................................................... Halkla ‹liflkiler ......................................................................................... Kiflisel Sat›fl .............................................................................................. Do¤rudan Pazarlama ‹letiflimi ................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... www.hedefaof.com 137 137 138 138 138 139 139 139 139 140 140 140 141 142 142 143 143 143 144 144 144 144 145 146 146 147 147 147 148 148 148 149 149 150 150 151 151 152 153 154 154 154 155 ix ‹çindekiler ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi............................... 156 G‹R‹fi .............................................................................................................. ‹NSAN KAYNA⁄I KAVRAMI......................................................................... ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ KAVRAMI ............................................. ‹nsan Kaynaklar› Yönetimimin Amac› ve Önemi........................................ ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N FONKS‹YONLARI ........................... ‹nsan Kaynaklar› Planlamas›......................................................................... ‹fle Alma ve ‹flten Ç›karma............................................................................ Seçim........................................................................................................ Oryantasyon................................................................................................... Personel E¤itimi............................................................................................. Ücret Yönetimi .............................................................................................. Performans Yönetimi ................................................................................... Performans De¤erlendirme Yöntemleri ................................................. Kariyer Yönetimi ..................................................................................... ‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Di¤er Faaliyetleri .................................. ‹NSAN KAYNAKLARI BÖLÜMÜNÜN ‹fiLETME ‹Ç‹NDEK‹ YER‹................ ‹nsan Kaynaklar› Bölümünün ‹ç Organizasyonu ........................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim....................... 178 G‹R‹fi .............................................................................................................. MUHASEBE VE F‹NANSIN ÖNEM‹ .............................................................. MUHASEBE B‹LG‹LER‹NE ‹HT‹YAÇ DUYAN TARAFLAR VE B‹LG‹ KULLANICILARININ B‹LG‹ ‹HT‹YAÇLARI ........................................ MUHASEBE B‹LG‹S‹N‹N SAH‹P OLMASI GEREKEN N‹TEL‹KLER............. MUHASEBEYE ‹L‹fiK‹N TEMEL KONULAR ................................................. Muhasebe Süreci ........................................................................................... Temel Muhasebe Eflitli¤i ve Unsurlar› ......................................................... Genel Amaçl› Finansal Tablolar ................................................................... Bilanço ..................................................................................................... Gelir Tablosu........................................................................................... Öz Kaynaklarda De¤iflim Tablosu ......................................................... Nakit Ak›m Tablosu ................................................................................ F‹NANSAL YÖNET‹M‹N ‹fiLETME FAAL‹YETLER‹ ‹LE BA⁄LANTISI ......... F‹NANSAL YÖNET‹M VE ‹fiLEVLER‹............................................................ Finansal Analiz .............................................................................................. www.hedefaof.com 7. ÜN‹TE 157 157 157 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 168 169 169 170 172 173 174 174 175 175 176 179 179 181 182 183 183 184 185 185 188 188 189 191 193 194 8. ÜN‹TE x ‹çindekiler Finansal Analiz Çeflitleri.......................................................................... Finansal Analiz Teknikleri ...................................................................... Finansal Planlama ve Kontrol....................................................................... Finansman ‹htiyac›n›n Tahmini .............................................................. Bütçeleme ................................................................................................ Finansal Kontrol ...................................................................................... Fonlar›n Sa¤lanmas› veya Finansman Kaynaklar› ....................................... Fonlar›n Kullan›lmas› veya Yat›r›m Kararlar›............................................... Dönen Varl›klara Yat›r›m - Çal›flma Sermayesi Yönetimi ..................... Yat›r›m Kararlar› - Sermaye Bütçelemesi ............................................... Kâr Da¤›t›m Kararlar› ................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 194 195 197 197 198 199 200 200 201 202 202 203 206 207 208 210 210 211 Sözlük ................................................................................... 213 www.hedefaof.com Önsöz Önsöz Genel ‹flletme kitab› ö¤rencilerin temel düzeyde iflletmecilik konusunda bilgi edinmesi amac›yla haz›rlanm›fl bir kitapt›r. ‹flletmeler insanlar var oldukça karfl›m›za ç›kacak kurulufllard›r. Her birimizin de iflletmeler ile gerek çal›flan olarak, gerek müflteri olarak iliflkimiz bulunmakta, bu yüzden iflletme ile ilgili temel düzeyde bilgilere ihtiyaç duyulmaktad›r. Elinizdeki Genel ‹flletme kitab› ile ilerleyen ö¤renimleri boyunca daha fazla iflletmecilik ile ilgili ders görmeyecek ö¤rencilerin, temel düzeyde iflletmeleri tan›malar› ve ilerde çal›flma yaflam›nda iflletmelerde görev yaparken sahip olmalar› gereken anlay›fl ve temel becerileri kazand›rmak amaçlanmaktad›r. Günümüzün h›zl› de¤iflim ortam›n›n bir sonucu olarak iflletmeler ve iflletmelerin içinde faaliyet gösterdikleri ekonomik ortam da giderek farkl›laflmaktad›r. Yaflananlar iflletmeleri kendilerinde de¤ifliklik yapmaya, ifl yapma flekillerinde, üretim biçimlerinde, toplumla ve müflterileri ile iliflkilerine farkl› gözle bakmaya zorlamaktad›r. Genel ‹flletme kitab›, öncelikle iflletmecilik konusunda temel bilgileri vermeye odaklanm›fl, ancak ayn› zamanda ekonomik ortamdaki de¤ifliklikleri de siz ö¤rencilere aktarmay› hedeflemifltir. Verimlilik, sürdürülebilirlik, inovasyon gibi baz› kavramlar›n de¤iflik ünitelerde bir kaç kez, tekrar tekrar karfl›n›za geldi¤ini göreceksiniz, söz konusu kavramlar her ünitede kendi bütünlü¤ü ile ba¤lant›l› olarak yer alm›flt›r ve konulara verilen önemin bir göstergesi olarak düflünülebilir. Kitab›n yaz›m› s›ras›nda yapt›klar› özverili çal›flmalar için tüm yazarlara ve dizgi ekibine teflekkürlerimizi borç biliriz. Kitab› iyi günlerde keyifle okuman›z ve kendiniz için yararl› ç›kar›mlar yapman›z› dileriz. Sayg›lar›m›zla Editörler Prof.Dr. B. Zafer ERDO⁄AN Yrd.Doç.Dr. Ayfle HEPKUL www.hedefaof.com xi 1 GENEL ‹fiLETME Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹flletme, ihtiyaçlar ve üretim faktörleri kavramlar›n› tan›mlayabilecek, ‹flletmenin amaçlar› ve fonksiyonlar›n› aç›klayabilecek, ‹flletmelerin çeflitli kriterlere göre s›n›fland›r›lmas›n› yapabilecek, ‹flletmelerin baflar›s›ndaki temel ilkeleri s›ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • ‹flletme Fayda Üretim Faktörleri ‹flletme Fonksiyonlar› • • • • ‹novasyon ‹fl Modeli Sürdürülebilirlik Verimlilik ‹çindekiler Genel ‹flletme ‹flletmeler ve Özellikleri www.hedefaof.com • ‹fiLETME KAVRAMI • ‹fiLETMEN‹N TANIMI • ‹fiLETMEN‹N AMAÇLARI VE ‹fiLEVLER‹ • ‹fiLETMELER‹N SINIFLANDIRILMASI • ‹fiLETMELER‹N BAfiARISININ TEMEL GÖSTERGELER‹ ‹flletmeler ve Özellikleri ‹fiLETME KAVRAMI ‹flletmeler insanlar›n yaflay›fl biçimleri üzerinde önemli derecede etkili olmufllard›r. ‹nsanlar›n yaflamlar› bütün dönemlerde ayn› kalmam›fl sürekli de¤iflmifl ve bu de¤iflimde iflletmelerin önemli pay› olmufltur. Ayn› de¤iflim iflletmelerde de yaflanm›flt›r. Bugünkü iflletmecilikle geçmifl y›llardaki iflletmecilik, bugünkü insan yaflam› ile geçmifl dönemlerdeki insan yaflam› ayn› kalmam›flt›r. Acaba insan yaflam›n› de¤ifltiren fley nedir? ‹nsan yaflam› neden de¤iflir? Daha da temel olmas› bak›m›ndan insan› yaflatan fleylerle iflletmelerin ne iliflkisi olabilir? ‹flletmeler insan yaflam›n›n neresindedir? Hangisi hangisini önce de¤ifltirebilir? ‹flletmeler olmasayd› insan yaflam› böyle mi olurdu? ‹nsanlar yaflamlar› için gerekli olanlar›n ço¤unu tabiatta haz›r hâlde bulamazlar (‹flletmelerde ifllemden geçmifl, ifllenerek haz›rlanm›fl flekilde bulurlar). ‹flletmelerin özgeçmifllerine bakt›¤›m›zda hemen her dönemde yeni beceriler kazanm›fl veya eski becerilerini gelifltirmifltir. ‹flletmelerdeki bu de¤iflim insanlar›n kulland›klar›n›, tükettiklerini de¤ifltirmifl, bu da yaflam›n de¤iflmesini sa¤lam›flt›r. Sözü edilen de¤iflimi çevremize ve yaflam alan›m›za bakt›¤›m›zda da rahatl›kla görebiliyoruz. Her geçen gün hayat›m›za yeni ürünler ve hizmetler giriyor, baz›lar› da ç›k›yor. Piyasadaki ürün ve hizmetlerin say›s› ve çeflidi gün geçtikçe art›yor. Bu da insanlar›n önceki dönemlerden daha çok ürün ve hizmet kulland›klar› ve talep ettikleri anlam›na gelmektedir. Kullan›lan ya da tüketilen her ürün ve hizmetin insan hayat›n› daha da kolaylaflt›raca¤› düflünülürse insanlar her zaman daha kolay ve rahat hayat› yaflamay› isteyecekler. ‹nsanlar›n bu yenilik aray›fl› da iflletmelerin varl›¤›n›n devam etmesini sa¤layacak ve bu nedenle hiçbir zaman var olan ile yetinmeyip sürekli yeni ürün ve hizmet aray›fl› içerisinde olmalar› kaç›n›lmaz olacakt›r. ‹nsanlar›n sat›n ald›¤› her ürün ve hizmet onlar›n bir sorununu çözecek, ihtiyac›n› giderecek ya da iste¤ini tatmin edecektir. ‹nsanlar için sorunlar›n baz›lar› çözülse de baz› ihtiyaçlar giderilse de isteklerine cevap verilse de bunlar hiçbir zaman bitmeyecektir. Çünkü kullan›lan ya da tüketilen ürün ve hizmetlerin baz›lar›, sorunu tam çözememekte ihtiyac› tam anlam›yla giderememektedir. Ayn› sorun ve ihtiyaç için yeni ürün ve hizmetler üretilmeye devam edilmektedir. Bu durumda iflletmeler, bir taraftan insanlar›n geçmiflte tam çözülemeyen sorunlar› ve giderilemeyen ihtiyaçlar› için yeni ürün ve hizmetler üretecekler, di¤er yandan, hem günümüzün sorunlar› ve ihtiyaçlar› için hem de gelecekteki sorun ve ihtiyaçlar için yeni ürün ve hizmetler üreteceklerdir. ‹nsanlar da bu ürünleri sürekli talep edeceklerdir. ‹nsanlar için, sorunsuz ve ihtiyaçlar›n giderildi¤i bir hayat, kaliteli yaflam ve www.hedefaof.com 4 Genel ‹flletme SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE refah demektir. Bunun da s›n›r› yoktur. Dolay›s›yla insan ihtiyaçlar›n›n sonsuz oldu¤u söylenmektedir. Geçti¤imiz göre, iflletmeler sunduklar› ürün ve hizmetleriyle insanD Ü fi Ü Ndönemlere EL‹M lar›n pek çok sorununu çözmüfltür. Bugün de gelecekte de çözmeye devam edeceklerdir. Zaten iflletmelerin ço¤u, insanlar›n sorunlar›n› daha iyi çözme ve ihtiyaçS O R U lar›n› daha iyi karfl›lama iddias›yla piyasaya ç›kmaktad›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D ‹ K ald›¤› K A T her ürün ve hizmet onlar›n bir sorununu çözecek, ihtiyac›n› gidere‹nsanlar›n sat›n cek ya da iste¤ini tatmin edecektir. ‹nsanlar için sorunlar›n baz›lar› çözülse de baz› ihtiyaçlar giderilse isteklerine cevap verilse de bunlar hiçbir zaman bitmeyecektir. SIRA de S‹ZDE ‹nsanlar›n yaflam düzeyleriyle ilgili bir ekonomik kavram olan refah ile iflletmeAMAÇLARIMIZ ler aras›nda bir iliflkinin varl›¤› kabul edilmektedir. Bu durum, iflletmelerin ürettikleriyle ilgili oldu¤u gibi, iflletmelerin istihdam yaratmalar›yla yani insan çal›flt›rmalar›yla da ilgilidir. Yani iflletmeler için insan, hem yaflam› kolaylaflt›ran ürünlerin tüK ‹de T iflyerlerinde A P keticisi hem çal›flarak ürünlerin üreticisi konumundad›r. Di¤er bir deyiflle, iflletmeler için insanlar hem üretici hem de tüketicidirler. Temel ve önemli insan ihtiyaçlar›n›n giderildi¤i, üst ihtiyaçlar›n›n da karfl›T E Lgündeme E V ‹ Z Y O N geldi¤i toplumlarda, iflletmelerin eskisinden daha fazla lanmas›n›n önemli hâle geldi¤i görülmektedir. Sosyal politika aç›s›ndan ifl yaratma, istihdam sa¤lama özellikleriyle de iflsizli¤in çözümünde çare olarak etkili olmaktad›rlar. Hangi ekonomik sistemde olursa olsun, ülkeler toplumun çeflitli ekono‹NTERNET mik ve toplumsal sorunlar›n›n çözümünde iflletmelerin varl›¤›n› eskisinden daha fazla önemsemektedirler. Onun için mümkünse daha çok iflletmenin kurulmas›, yaflat›lmas› ve büyütülmesi gerekti¤i kabul edilmekte, bunu sa¤lamaya yönelik çeflitli politikalar üretilmektedir. Bu durum dünyadaki hemen hemen tüm ülkeler için geçerlidir. Ülke ekonomilerinin büyümesi, kifli bafl›na milli gelirin artmas›, iflsizli¤in azalmas›, e¤itim, sa¤l›k ve güvenlik gibi temel alanlarda iyileflmenin sa¤lanmas› hatta bunlara ba¤l› olarak insan haklar›, adalet, özgürlük, eflitlik ve demokrasi gibi kavramlar›n içsellefltirilip uygulanmas›n›n da ekonomik geliflmeye ba¤l› olarak iflletmelerle ilgili oldu¤u bilinmektedir. Bunun içindir ki birçok ülkede hükümetler yak›n geçmiflte oldu¤u gibi, günümüzde de giriflimcili¤e önem vermeye bafllam›fllard›r. Giriflimcili¤e önem vermek demek, iflletme kurmay› teflvik etmek, desteklemek demektir. Dünyadaki uygulamalara bak›ld›¤›nda birbirinden farkl› giriflimcilik kültürlerinin ve iklimlerin yarat›ld›¤› görülmektedir. Yeni dünya düzenindeki küreselleflme, ekonomiler aras›ndaki efliklerin alçalmas›, dünyadaki ekonomi anlam›ndaki herfleyin hareketlili¤inin artmas› iflletmeler aras›ndaki rekabeti artt›rm›flt›r. Rekabetin artmas› iflletmeleri zor duruma düflürmüfl, sürdürülebilir rekabet avantaj›na sahip olmak isteyen iflS‹ZDE kalma mücadelelerinde farkl›l›klar›n ne kadar da önemli letmelerin,SIRA piyasada oldu¤unu anlamalar›n› sa¤lam›flt›r. Bu farkl›l›klar›n ifl modellerinde, ifl yap›fl flekillerinde,D Üürünlerde ve hizmetlerde yarat›labilece¤i anlafl›lm›flt›r. Bugün gelifi Ü N E L ‹ M nen noktada “ne yapar›z da farkl› oluruz?” sorusu, çok sorulmaya bafllanm›flt›r. Sorulan soru yarat›c›l›k-yenilikçilik ve inovasyon kavramlar›n›n iflletmelerin S O R U gündemine tafl›nmas›nda etkili olmufltur. Dünyadaki uygulamalara bak›ld›¤›nda birbirinden farkl› giriflimcilik kültürlerinin ve ikD‹KKAT limlerin yarat›ld›¤› görülmektedir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P 5 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri ‹flletmelerin temel amac› insan ihtiyaçlar› ve isteklerini karfl›lamak için üretim yapmak ve üretim yaparken de ekonomik anlamdaki üretim faktörlerini kullanmakt›r. Sözü edilen ihtiyaçlar ve istekler sonsuz, bunlar› karfl›lamak ürünlerin üretiminde kullan›lan kaynaklar ya da üretim faktörleri (do¤al kaynaklar, emek, sermaye, giriflimci) s›n›rl›d›r. Nas›l olacak da bu s›n›rl› kaynaklarla bu sonsuz ihtiyaçlar karfl›lanacakt›r? ‹flletmelerin tarihi geliflimi incelendi¤inde konuyla önce hukuk biliminin u¤raflm›fl oldu¤u, bunu adalet da¤›tarak sa¤lamaya çal›flt›¤›, daha sonra da iktisat (ekonomi) biliminin ilgilenmeye bafllad›¤› görülmektedir. Üretim ve paylafl›m (üleflme), iktisad›n en temel konular›ndan say›lm›fl, hatta bu konuda ekonomik sistemler yarat›larak “daha iyi üretim ve paylafl›m” ideolojisi savunulmufltur. Konu tüm yönleriyle hâlâ tart›fl›lmaktad›r. Öte yandan iktisad›n, yeni alanlar› çal›flma konular› içine dahil etmesi ve alan›n›n genifllemesi nedeniyle yeni bir bilim dal›, ‹flletme Bilimi do¤mufltur (Ertürk, 2009, s.5). ‹flletmelerin ekonomik ve sosyal politika aç›s›ndan önemini tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 1 ‹flletme bilimi bir taraftan karfl›lanmam›fl insan ihtiyaçlar›n› ve isteklerini, çözülÜ fi Ü N E L ‹ M memifl sorunlar› bulmaya çal›fl›rken di¤er taraftan da bunlar›n Den az kaynak kullanarak nas›l çözülebilece¤i aray›fl› içindedir. O R U ‹kisinin de ‹nsan ihtiyaçlar› ile üretim faktörleri aras›nda sürekli bir iliflkiS vard›r. sahibi olan insanlar ellerindeki üretim faktörlerini piyasada iflletmelere sat›p ürün ve hizmet üretilmesini sa¤layarak, hem üretimin yap›lmas›na neden olurlar hem de D‹KKAT karfl›l›¤›nda bir gelir (sat›n alma gücü) elde ederler. Bu geliri de ihtiyaçlar›n›n, isteklerinin giderilmesi ve sorunlar›n›n çözülmesinde kullan›rlar. Üretim faktörlerini saSIRA S‹ZDE t›n alarak üretim yapan iflletmeler de ürettiklerini mal ve hizmet piyasas›na götürerek elinde sat›nalma gücü olanlara satarlar. Sonuç olarak, iflletmelerin iflleyiflleriyle ekonomik döngü aras›nda iliflki böylece devam eder gider. Bir an “iflletmelerin olAMAÇLARIMIZ mad›¤› bir dünya hayal edecek olursak durum nas›l olurdu?” diye düflünebiliriz. Geçmiflte oldu¤u gibi, insanlar yine kendi güçleriyle ihtiyaçlar›n› gidermeye, sorunlar›n› çözmeye çal›flacaklard›r. Demek ki ihtiyaçlar, sorunlar, Kistekler ‹ T A Piflletmelerin varl›k nedenidir. ‹flletmelerin üretti¤i her ürün ve hizmet mutlaka bir ihtiyac› giderir, bir iste¤i karfl›lar, bir sorunu çözer. Biz buna fayda diyoruz. O hâlde fayda, mal ve hizmetlerin insanlar›n ihtiyaçlar›n› giderme özelli¤ine denir T E L(Mucuk, E V ‹ Z Y O N 2011,s.2). Ürünler ve hizmetler ne oranda ihtiyaç gideriyor, sorun çözüyorsa o kadar faydal›d›r. ‹nsanlar ürüne ve hizmetin kendisine de¤il, onun sa¤lad›¤› faydaya para ödemektedirler. Rekabette üstün olmak için rakiplerden önce çok fayda sa¤layan yeni N T E R N E T onlar hakbir ürünü bulup piyasaya sürmek, bunun için de tüketicileri iyi‹ tan›mak, k›nda daha iyi bilgiye sahip olmak, onlar›n ne istedi¤ini ve sorunlar›n›n neler oldu¤unu bilmek gerekmektedir. Çünkü tüketicilerin yaflamlar›n› herkesten önce ve kaliteli bir flekilde iyilefltiren iflletmeler daha baflar›l› görülmektedir. Elbette ki tüketici tercihlerinin sürekli de¤iflti¤i ortamda bu baflar›y› sa¤lamak kolay olmamaktad›r. ‹flletme kavram›n› aç›klamakta kullan›lan kavramlardan biri olan fayda, iflletmelerin faaliyetleriyle insanlar›n ihtiyaçlar›ndan do¤mufltur. ‹flletmeler fayda yarat›rlar, tüketiciler faydaya ödeme yaparlar. ‹flletmeler fayday›, flekil de¤iflikli¤i, zaman de¤iflikli¤i, yer de¤iflikli¤i ve mülkiyet de¤iflikli¤i ile yaparak müflterilerine sunarlar (Mucuk,2011, s.3). fiekil de¤iflikli¤i ile fayda, iflletmelerin yapt›¤› üretimle olur. Girdiler, iflletmede üretim s›ras›nda flekil de¤iflikli¤ine u¤rayarak faydal› ürün hâline gelirler. Mevsimsel tar›m ürünleri ya da di¤er endüstriyel ürünler saklanarak, korunarak ve depolanarak üretilmedikleri ya da üretilemedikleri zamanda piyasaya ç›kar›lmalar›y- D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Fayda, mal ve hizmetlerin insanlar›n ihtiyaçlar›n› T E L Edenir. V‹ZYON giderme özelli¤ine ‹NTERNET 6 Genel ‹flletme la zaman faydas› yarat›lm›fl olunur. Ayn› flekilde bir yerde üretilmifl mal, üretimin olmad›¤› yerde piyasaya sunulursa yer faydas› yarat›lm›fl olur. Di¤er taraftan üretilen ürünlerin sahipli¤inin de¤iflmesinden dolay› ortaya ç›kan faydaya mülkiyet faydas› denir. Bir iflletme bu dört faydadan sadece birini üreterek piyasaya ç›kabildi¤i gibi, ayn› zamanda ikisini, üçünü hatta tüm faydalar› yaratarak piyasaya ç›kabilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 ‹flletme faaliyetleri ile ortaya ç›kan fayda kavram›n› aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE ‹htiyaçlar Ü fi Ü N E L ‹ M ‹nsanlar›n Ddavran›fllar›n›n temelinde ihtiyaçlar bulunmaktad›r. Motivasyon teorilerinin oluflumu da ihtiyaçlara dayanmaktad›r. Bu durum, iflletmeler için iki anlama O R U gelmektedir.S Birincisi, iflletmeler tüketicilerin ihtiyaç duydu¤u ürünleri üretirler. Onun için de özellikle günümüzde tüketiciyi iyi anlayabilen iflletmeler neyi üretece¤ini çok iyi bilir. Bu “neyi üretebiliyorsam onu satar›m” de¤il, “neyi satabiliyorD‹KKAT sam onu üretirim” demektir. Aksi takdirde sat›lmayan› üretmek gibi bir durum ortaya ç›kar ki bu da iflletmeleri baflar›s›zl›¤a sürükleyebilir. ‹flletmeler için gerekli SIRA S‹ZDE olan ifl fikrinin temelinde bu anlay›fl bulunur. Giriflimciler ya da iç giriflimci olarak iflletmede çal›flanlar iflletmenin üretim yetene¤ine bakarak neyi üretece¤i ile ilgili ifl fikri de¤il, tüketicilerin çözülmemifl ya da giderilmemifl, fark›na bile var›lamam›fl AMAÇLARIMIZ istek ve ihtiyaçlar›n› bularak, bunlar› karfl›layacak ürünlerin üretimi ile ilgili ifl fikri yarat›rlar. Onun için odak noktas›na tüketiciyi koyar, ona daha yak›n olurlar. Çünkü yarat›c› Kifl ‹fikrinin T A P tüketicilerle ilgili olmas› uygundur. Di¤er taraftan ihtiyaçlar›n iflletmeleri ilgilendiren ikinci yan›, iflletmedeki insan kaynaklar›yla ilgilidir. ‹flletmeler insan çal›flt›rmaktad›rlar ve bu insanlar›n ihtiyaçlar› vard›r.T E‹flletmeler L E V ‹ Z Y O N ayn› zamanda verimli çal›flmal›d›rlar. Çal›flan insan›n verimlili¤i eme¤in verimlili¤i demektir. Eme¤in verimlili¤i için de motivasyon tekniklerinin uygulanmas› gerekmektedir. ‹flte motivasyon, çal›flanlar›n karfl›lanmam›fl ya da az karfl›lanm›fl ihtiyaçlar› yeterince karfl›lanarak sa¤lanabilir. Demek ki ihtiyaçlar ‹ N T E Rhem N E T de sat›fl ve pazarlamada iyi bilinmesi gereken konular aras›nhem üretimde da say›lmaktad›r. ‹htiyaçlar› iyi bilen ve bu konuda analiz yapabilenler, iflletmenin pek çok sorununu çözebilirler. Genel olarak insan›n fizyolojik ve psikolojik yap›s›na uygun olarak ortaya ç›kan ihtiyaçlar, karfl›land›klar›nda, zevk ve haz, karfl›lanmad›¤›nda ac› ve s›k›nt› yaflat›rlar SIRA S‹ZDE (Ertürk,2009, s.7). Dünün ihtiyaçlar› ister de¤iflsin isterse ayn› kals›n, hiçbir zaman ayn› ürün ve hizmetlerle giderilememektedir. ‹flletmeler, dün ç›km›fl ama günümüzde de devam D Ü fi Üeden N E L ‹ M ihtiyaçlar›, dünün ürünleriyle ve hizmetleriyle de¤il günümüz ürün ve hizmetleriyle çözmeye çal›flarak yenilikçi ve farkl› olduklar›n› göstermeye çal›flmaktad›rlar. Bu da onlara rekabette üstünlük sa¤lamakta ve yeni dünya düzeS O R U ninde geçmifle göre daha yarat›c›, yenilikçi ve inovatif olmaya yöneltmektedir. D ‹ da K K iç A Tgiriflimci olarak iflletmede çal›flanlar, iflletmenin üretim yetene¤ine baGiriflimciler ya karak neyi üretece¤i ile ilgili ifl fikri de¤il, tüketicilerin çözülmemifl ya da giderilmemifl, fark›na bile var›lamam›fl SIRA S‹ZDE sorun ve ihtiyac›n› bularak neyi üretece¤i ile ilgili ifl fikri yarat›rlar. ‹htiyaçlar çeflitli aç›lardan incelenmifl ve her zaman araflt›rma konusu olmufltur. ‹htiyaçlar AMAÇLARIMIZ s›n›flamaya tabi tutuldu¤u gibi, hiyerarflik olarak da ele al›nm›flt›r. S›n›flama yap›lan ihtiyaçlar insanlar›n fizyolojik ve psikolojik yap›s› esas al›narak oluflturulmufltur. Buna göre birincil ihtiyaçlar yemek, içmek, bar›nmak, uyumak giK ‹ T(Ertürk, A P bi ihtiyaçlard›r 2009, s.8). ‹kincil ihtiyaçlar fizyolojik ihtiyaçlar›n d›fl›ndaki TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri ihtiyaçlard›r. Toplum içinde toplumla birlikte yaflam özelli¤inden do¤an ihtiyaçlard›r. Bu ihtiyaçlar sevme, sevilme, be¤enilme gibi toplum ve kifliyle ilgilidir (Can, Tuncer ve Ayhan, 1991, s.13). Bu ihtiyaçlar da di¤er ihtiyaçlar gibi mal ve hizmetlerle giderilmektedir. Mutlaka karfl›lanmas› gerekmektedir. Karfl›lanmazsa insan davran›fllar›nda sorunlar yaflan›r. Davran›fl ve psikolojik bozukluklar ortaya ç›kar. ‹flletmecilikte en çok kullan›lan ihtiyaç araflt›rmas› Abraham Maslow’un “‹htiyaçlar Hiyerarflisi”dir. Söz konusu hiyerarflide ihtiyaçlar listelenerek gelifli güzel s›ralanmam›fl, piramidin taban›ndan bafllayarak tepesine kadar yerlefltirilmifltir. Buradaki en temel varsay›m ihtiyaçlar›n hiyerarflik, insan davran›fllar›n›n ise ihtiyaca göre flekillenmesidir (Ertürk, 2009, s.9). Hiyerarflinin ya da piramidin taban›ndan bafllayarak ihtiyaçlar, afla¤›daki gibi s›ralanabilir. • Fizyolojik ihtiyaçlar • Güvenlik ihtiyac› • Ait olma ve sevgi ihtiyac› • Sayg› ihtiyac› • Kendini gerçeklefltirme ihtiyac› Fizyolojik ‹htiyaçlar ‹nsan›n canl›l›¤›n›, yani fizyolojik varl›¤›n› sürdürebilmesi için zorunlu oldu¤undan en temel ihtiyaçlar olarak görülmüfltür. Bütün canl›lar için geçerlidir. Bunlar yemek, içmek, nefes almak, uyumak, bar›nmak fiilleriyle yerine getirilen ihtiyaçlard›r. Görünür, yani maddi özellikleri vard›r. En baflta bunlar›n sürekli belli aral›klarla karfl›lanmas› gerekir. Di¤er ihtiyaçlardan önce gelir. Örne¤in insanlar güvenlikten önce karn›n›n doyurulmas›n› ister. Bu ihtiyaçlar yeterince karfl›lanmazsa insan fizyolojisi varl›¤›n› istenildi¤i gibi sürdüremez hatta ölür. Bundan sonraki ihtiyaçlar›n hiç anlam› kalmaz. ‹nsanlardaki bu ihtiyac›n varl›¤›n› ve özelli¤ini anlamak iflletmecilikte önemlidir. Çünkü iflletmeler insan çal›flt›r›rlar. Eme¤in verimlili¤i bak›m›ndan çal›flt›rd›klar› insanlar› motive etmeleri, bunun için de onlar›n fizyolojik ihtiyaçlar›n› yeterince karfl›lamalar› gerekmektedir. Buna d›fl motivasyon denmektedir. Çal›flanlara verilen ücretler onlar›n fizyolojik ihtiyaçlar›n› yeterince karfl›lad›ktan sonra ücretlerin art›r›lmas› eskisi gibi motivasyon için pek etkili olmamaktad›r. O zaman iflletme çal›flanlar›n di¤er ihtiyaçlar›na yönelmektedir. Bu motivasyonun iflletme için bir maliyeti olmaktad›r. Öte yandan sadece bu ihtiyac› gidererek çal›flanlar› motive etmek, hem yeterli hem de ekonomik olmamaktad›r. O hâlde ayn› anda di¤er ihtiyaçlar› da gidererek yap›lan motivasyon en iyisi olmaktad›r. ‹nsanlar için temel olan fizyolojik ihtiyaçlar iflletmede çal›flanlar için kullan›ld›¤› gibi, iflletmenin üretti¤i ürün ve hizmetlerin tüketicisi konumundaki insanlar›n fizyolojik ihtiyaçlar›n› gidermek için talep etmeleri de konunun bir baflka yönünü göstermektedir. ‹flletmeler, insanlar›n fizyolojik ihtiyaçlar›yla ilgili çok çeflitli ürün ve hizmetler üretmektedir ve bu konuda çok sektör oluflmufltur. Her sektör içinde de¤iflik ölçekte iflletmeler kurulmufltur. Dünyan›n baz› ülkelerinde, bu ihtiyaçlar›n karfl›land›¤› piyasalar doygun (dolu) olmas›na karfl›n, baz› ülkelerde doymam›fl (bofl) bulunmaktad›r. Her ülkedeki insanlar›n sat›nalma güçleri birbirinden farkl› oldu¤undan söz konusu ihtiyaçlar›n karfl›lan›p karfl›lanmamas› ülkeden ülkeye de¤iflir. Dünyan›n baz› ülkelerinde insanlar›n ihtiyaçlar› yeterince karfl›lanamazken hatta bundan dolay› ölümler yaflan›rken baz› ülkelerde de bolluk yaflanmaktad›r. Daha sonra da anlat›laca¤› gibi üretim faktörleri ülkeler aras›nda dengeli da¤›t›lmad›¤› için, çeflitli farkl›l›klar her zaman olmufltur. www.hedefaof.com 7 8 Genel ‹flletme Güvenlik ‹htiyac› Fizyolojik ihtiyaçlardan sonra piramidin afla¤›dan yukar› ikinci basama¤›nda güvenlik ihtiyac› vard›r. Bu ihtiyac›n gündeme gelebilmesi için bundan önceki ihtiyac›n karfl›lanmas› gerekir. ‹nsanlar canl› olarak ve toplumda bir birey olarak çeflitli risklerle ve tehlikelerle karfl› karfl›ya gelebilirler. Mal ve can güvenlikleri tehdit alt›nda olabilir. Her zaman öldürülme ve gasp korkusuyla yaflayabilir. Bunu önlemenin, bu korkuyu ortadan kald›rman›n yolu bulunmal›d›r. ‹nsanlar sürekli bu psikolojiyle yaflamamal›d›r. Mal ve can güvenli¤inin, eflit, özgür ve ba¤›ms›z yaflam koflullar›n›n sa¤lanmas›, hemen hemen her dönemde insanl›¤›n yakalamak istedi¤i hedeflerin en bafl›nda yer alm›flt›r. Baz› ihtiyaçlar insan›n tek bafl›na karfl›layamayaca¤› türdendir (Can ve di¤erleri, 1991, s.13). Güvenlik ihtiyac› bunlardan biridir. Güvenlik ihtiyac› iki grupta toplanabilir. Birincisi “Genel Güvenlik” yani mal ve can güvenli¤i, ikincisi de “Sosyal Güvenlik”tir. ‹flletmede çal›flanlar›n can güvenli¤inin bir k›sm›n› kendileri, bir k›sm›n› da iflyerleri ve devlet karfl›lar. ‹flyerleri çal›flanlar›n güvenli¤i için tedbirler al›rlar. Ülkemizde ifl ve iflçi sa¤l›¤› konusunda oluflturulmufl mevzuatlar vard›r. Genel mal ve can güvenli¤i konusunda ise görevi devlet üstlenmifltir. Devlet hem iç tehdit hem de d›fl tehditlere karfl› tedbirler almakta, insanlar›n›n mal ve can güvenli¤inin garantisi olarak görülmektedir. Bu durum anayasada da belirtilmifltir. ‹nsanlar kendi kendine bu ihtiyac› karfl›layamaz. Can ve mal güvenli¤inin tam karfl›lanmad›¤› ülkelerde risk fazla oldu¤u için giriflimciler, yat›r›mlar konusunda çekingen davran›rlar. Ancak çok fazla risk alanlar yat›r›m yapabilirler. Örne¤in, baz› iflletmeler pek çok uluslararas› rakibinin yüksek riskler nedeniyle giremedi¤i ülkelerde yat›r›mlar yaparak ifllerini ayakta tutmufllard›r (Jones, 2010, s.282). Yine Arap Bahar› nedeniyle Libya’daki olaylarda mal ve can güvenli¤i olmad›¤› için giriflimciler ülkeyi terk etmifllerdir. Her ülke, insanlar›n›n bu tür güvenlik ihtiyac›n› gidermek için polis, jandarma ve ordular kurmaktad›r. Mevzuat çerçevesinde kimi iflletmeler de özel güvenlik örgütlerini oluflturmaktad›rlar. ‹kinci güvenlik ihtiyac› Sosyal Güvenliktir.Sosyal güvenlik, insan›n sürdürülebilir flekilde do¤ufltan hayat›n›n sonuna kadar, baflta fizyolojik ihtiyaçlar olmak üzere, di¤er ihtiyaçlar›n›n da karfl›land›¤› bir sistemdir. Yani insanlar›n iflsiz kalmas›, hastalanmas›, engelli olmas›, ifl kazas› geçirmesi gibi gelir getirici faaliyetlerde bulunamad›¤› durumlarda insanca yaflamalar›n› sa¤layan sistemlerdir. ‹nsanlar›n normal koflullarda çal›flabiliyorken ald›¤› ücretle, fizyolojik ihtiyaçlar›n› giderebildi¤i söylenebilir. Ama insan her zaman çal›flma imkân› bulamayabilir. Peki, böyle bir durumda ihtiyaçlar›n› nas›l giderecek, hayat›n› nas›l devam ettirebilecek sorusunun cevab› Sosyal Güvenlik Sisteminde sakl›d›r. Sosyal Güvenlik Sistemi devreye girerek hayat›n sorunsuzca devam›n› sa¤lamaktad›r. Sosyal güvenli¤in geliflti¤i ülkelerde insanlar›n gelecek kayg›lar› yoktur; yafllan›nca, ifl göremez duruma gelince gelir edinme sorunu yoktur. Geliflmemifl ve az geliflmifl toplumlarda sosyal güvenlik ihtiyac› tam anlam›yla giderilememektedir. Bu durumun ayn› zamanda sosyal ve ekonomik geliflmifllik göstergesi oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Söz konusu riskler için sigortalar tasarlanm›flt›r. Sosyal sigorta, hayat sigortas›, ihtiyarl›k sigortas›, iflsizlik sigortas› vb. gibi. Hatta bu konudaki sektörde yani sigorta sektöründe pek çok iflletme kurulmufltur. Öte yandan iflletmelerde uygulanan stratejik insan kaynaklar› yönetimleri çal›flanlar›n verimlili¤i için sosyal sigorta yan›nda özel sigorta deste¤i vererek motivasyonlar›n› art›rmaya çal›flmaktad›rlar. Ancak, www.hedefaof.com 9 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri bu ihtiyac›n giderilmesi iflletmeler için mali yük getirmektedir. Yani bedava karfl›lanan bir ihtiyaç de¤ildir. ‹flsizli¤in ve kay›t d›fl›l›¤›n fazla oldu¤u toplumlarda maliyet ve kâr kayg›s› ile sigortas›z insan çal›flt›rmak çok görülen bir durumdur. ‹nsanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamada izlenmesi gereken bir hiyerarflik SIRAdüzen S‹ZDE söz konusu mudur? Birincil ihtiyaçlar› karfl›lanmadan ikincil ihtiyaçlar› karfl›lanabilir mi? Ait Olma ve Sevgi ‹htiyac› 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Piramidin geri kalan basamaklar›nda yer alan ihtiyaçlar toplumsald›r. Davran›fllar› S O R U bir yer veflekillendiren toplum, insanlar›n varl›¤›n› kabul ederek, onlara toplumda rerek ait olma ihtiyaçlar›n›n giderilmesini sa¤lar. ‹nsanlar hiçbir zaman tek bafl›na toplumun d›fl›nda kalarak kendini di¤er insanlardan ve toplumdan soyutlayarak D‹KKAT yaflayamaz. Mutlaka bir gruba ya da topluma ait olmas›, toplumun ve grubun onun varl›¤›n› kabul etmesi, ba¤r›na basmas› gerekmektedir. ‹nsanlar toplumsal yaflamSIRA S‹ZDE da belki bilinçli belki de fark›na varmayarak birden fazla grubun içinde bulunurlar. O gruplar›n mensubu olurlar. Gruplar da onu kabul eder. Ait olma ihtiyac› da kendini çok göstermeden giderilmifl olur. ‹nsanlar ancak giderilmedi¤inde fark›na AMAÇLARIMIZ varabilirler. Bu gruplara örnek olarak baflta aile, çeflitli dostluk gruplar›, spor kulüpleri, iflyeri gruplar›, meslek gruplar›, cinsiyet gruplar›, hemfleri gruplar›, ö¤renci kulüpleri, proje gruplar›, tak›mlar, ekipler, fan gruplar› ve çeflitli medya K ‹ T Asosyal P gruplar› gösterilebilir. Bu ihtiyaç karfl›lanmad›¤›nda ne olur? ‹nsan›n psikolojik yap›s› ve davran›fllar› bozulur. Psikolojik ve ruhsal hastal›klar ortaya ç›kar. Yaln›zl›k,T Eyal›t›lm›fll›k, L E V ‹ Z Y O N toplum ve grup taraf›ndan kabul edilmeme ve cezaland›rma duygular› ortaya ç›kar. Hiç flüphesiz bu da söz konusu ihtiyac›n karfl›lanma düzeyine ba¤l›d›r. Di¤er ihtiyaçlar gibi, bu ihtiyac›n da yeterince karfl›lanmamas› hâlinde yaflam zorlafl›r. Bu ihtiyac›n ‹ N T E R N E T ‹flletmelergiderilmesinde en fonksiyonel gruplar aile ve iyi yönetilen iflyerleridir. deki insan kaynaklar› yöneticileri çal›flanlar›n ait olma ihtiyac›n›n oldu¤unu, yönetimleri s›ras›nda bu ihtiyac›n giderilmesi gerekti¤ini bilmelidirler ve ona göre davranmal›d›rlar. Çal›flanlar iflletmede kendilerini birden fazla grubun içinde bulurlar. ‹flletmelerde, tak›mlar, ekipler, proje gruplar›, çal›flma gruplar›, dostluk gruplar›, meslek gruplar›, komisyonlar vb. gruplar bulunur. Zaten iflletmenin kendisi de bu gruplar›n oluflturdu¤u bir gruptur. Önemli olan, iflletmeyi yönetenlerin, iflletmede çal›flanlar›n iflletmenin bir parças› olduklar›n›, her bir çal›flan›n iflletmede tek tek yerlerinin oldu¤unu hissettirmesidir. Kald› ki yöneticiler bazen konuflma yaparken “hepimiz bir aileyiz, her çal›flan ailenin bir üyesidir” gibi ifadeler sarf ederler. Bunu duyan çal›flan da kendisini ailenin bir üyesi gibi hisseder. Ayr›ca iflletme yönetimleri, çal›flanlar›n ait olma ihtiyaçlar›n› rahat ve kolay bir flekilde gidermesi için yeterli koflullar oluflturmaya çal›fl›rlar. Hatta çeflitli pazarlama iletiflimi çal›flmalar›yla müflterilerinin bile bu ihtiyac› giderilmeye çal›fl›l›r. Ayn› kategoride yer alan sevgi ihtiyac› da sosyal bir ihtiyaçt›r. Nas›l insan fizyolojisi besinlerle beslenirse, insan›n ruhsal ve psikolojik yap›s›n›n da sevgiyle beslenme ihtiyac› vard›r. Yeterince sevgiyle beslenemeyen insanlar›n psikolojik ve ruhsal yap›s› dengeli de¤ildir. Bu dengesizlik, davran›fllar› etkiler ve bozulmalar ortaya ç›kar. Bu ihtiyac›n da mutlaka yeterli seviyede karfl›lanmas› gerekmektedir. Topluma bak›ld›¤›nda baz› insanlar›n hiç sevgi görmedikleri baz›lar›n›n az gördükleri kimilerinin de yeterli sevgi gördükleri bir gerçektir. ‹flletmelerin insan kaynaklar› bölümleri, yapt›klar› çeflitli testlerle çal›flanlar›n konuyla ilgili durumlar›n› tespit ederek iyilefltirici çal›flmalar yaparlar. ‹flletmelerde www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 10 Genel ‹flletme sevgi ortam› olufltururlar. Korkulan yönetici yerine sevilen yönetici, çal›flanlar için en çok talep edilen yönetici tipidir. Bu ihtiyac› iflyerinde giderdi¤ini hisseden çal›flan daha verimli çal›flacakt›r. Böyle iflletmeler her zaman daha nitelikli çal›flanlar›n tercih etti¤i ifl yerleri olacakt›r. Bu ihtiyac›n giderilmesinde toplum içinde temel bir kurum olan ailenin katk›s› daha güçlüdür. ‹ster ailede, isterse baflka yerde karfl›lans›n, sevgi ihtiyac› için ekonomik bir bedel ödenmesi gerekmemektedir. Dolay›s›yla iflletmeye maliyeti yoktur. Ama motivasyon için önemlidir ve önemli bir iç motivasyon faktörü olarak görülür. Di¤er taraftan iflletmeler çeflitli pazarlama iletiflimi uygulamalar›nda sevgi kavram›n› kullan›rlar. Örne¤in sevgi kadar besleyici, sevgi kadar ›s›t›c› vb. Hiç flüphesiz sevilmek kadar sevmek de bu ihtiyaçlar aras›nda yer ald›¤›ndan iyi yönetilen iflletmeler, çal›flanlar›n birbirini sevdi¤i insanc›l örgütler hâline gelmekte, sonuçta motivasyon ve verimlilik artmaktad›r. Sayg› ‹htiyac› Sayg› ihtiyac›, itibar, tan›nma, de¤erli hissetme ve takdir edilmeyle ilgilidir. Bunlar›n da yeterince karfl›lanmas› gerekir. Ayn› zamanda iç motivasyon faktörü olarak da kullan›l›r. Sayg› ihtiyac› iki flekilde ortaya ç›kar. Birincisi insan›n kendisine sayg› duymas›, ikincisi ise baflkalar›ndan sayg› beklemesidir. ‹flletmelerde çal›flanlar çal›flma performanslar›n›n gözlenmesini, baflar›l› olanlar›n takdir edilmesini ve buna uygun statünün verilmesini isterler. Zaten takdir edilmek için baflar› gereklidir. Takdir edildikçe baflar› tekrarlan›r. Baflar›yla gelen takdir, itibar› ve tan›nmay› art›r›r. Sonuçta insan›n sayg› ihtiyac› karfl›land›¤› için tatmin olur ve çal›flma istek ve arzusu artar. Bu durum ifl yaflam›nda oldu¤u gibi özel yaflamda da ayn› flekilde ifller. ‹tibar, tan›nma insan› de¤erli hissettirir. Bunlar›n hepsinin gerçekleflmesi de sayg› ihtiyac›n› giderir. ‹flletmeye maliyeti olmayan bir motivasyon faktörüdür. Bu faktör d›fl motivasyon faktörlerinden daha etkilidir. Ayr›ca önemli ve özel oldu¤unu hissettirmek de ayn› flekilde sayg› ihtiyac›n›n karfl›land›¤›n› göstermektedir. Kendini Gerçeklefltirme ‹htiyac› ‹nsanlar›n hayallerini, ideallerini ve yeteneklerini gerçeklefltirmesi ihtiyac›d›r. Ayr›ca yarat›c›l›k, buluflçuluk, kapasite ve potansiyelini ortaya ç›karmak ve bütün bunlar› gerçeklefltirdikten sonra haz duymak da kendini gerçeklefltirme ihtiyac› kapsam›nda ele al›n›r. Özellikle son y›llarda önemli hâle gelen ve gittikçe de önemi artan yarat›c›l›k, yenilik ve inovasyon hareketlerini de bu ihtiyaç içinde görmek mümkündür. ‹flletmeler için ihtiyaç olan yarat›c›l›k, insanlar›n da ihtiyac›d›r. Yani iflletmede çal›flanlar›n da ihtiyac›d›r. ‹flletmeler, çal›flanlar›n›n yarat›c›l›k ihtiyaçlar›n› gidermekle hem onlar› motive ederek verimli çal›flmalar›n› sa¤layacaklar hem de kendilerinin yarat›c›l›k ihtiyaçlar›n› karfl›layacaklard›r. Günümüzde iflletmeler bütün dönemlerin en rekabetçi ortam›nda faaliyetlerini sürdürmektedirler. Rekabetten kaçmak ve rekabette güçlü olabilmek için farkl› olmak gerekmektedir. Farkl›l›k da yarat›c›l›kla mümkündür. Yarat›c›l›k konusunda yap›lan pek çok çal›flma, her insan›n yarat›c› oldu¤unu söylemektedir. O hâlde çal›flanlar›n›n yarat›c›l›k potansiyellerini a盤a ç›karan iflletmeler, yarat›c›l›klar›n› iyi yönetirlerse taklit edilemeyen stratejik üstünlüklere sahip olurlar. Yeni dünya dü- www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri 11 SIRA S‹ZDE zeninde iflletmeler yarat›c›l›k güçlerine göre de¤erlendirilmektedir. Gelecek de yarat›c› iflletmelerin olacakt›r. Burada kastedilen yarat›c›l›k; yoktan var etmek de¤il, var olan ve flimdiye kaD Ü fi Ü N E L ‹ M dar bir araya getirilmemifl farkl› parçalar›n bir araya getirilmesidir. Hiç kuflkusuz burada kritik kavram farkl›l›kt›r. Birbirine benzer ya da ayn› parçalar› bir araya geS O R U tirmek yarat›c›l›k de¤ildir. Taklit etmek yarat›c›l›k de¤ildir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹flletmeler çal›flanlar›n›n yarat›c›l›k ihtiyaçlar›n› gidermekle hem onlar› motive D ‹ K K A Tederek verimli çal›flmalar›n› sa¤layacaklar hem de kendilerinin yarat›c›l›k ihtiyaçlar›n› karfl›layacaklar. D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹flletmeler çal›flanlar›n›n bu ihtiyac› ile flimdiye kadar çok yak›ndan ilgilenmemifllerdi. Ancak günümüzde yarat›c›l›k, çal›flanlar›n kendini gerçeklefltirme ihtiyac›ndan çok, iflletmelerin daha fliddetle istedikleri rekabet avantaj› hâline gelmifltir. AMAÇLARIMIZ Bu ihtiyaç, iflletmeler için beyin gücü fleklindeki eme¤in ne kadar önemli oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca iflletmeler sadece çal›flanlar›n›n de¤il, iflletme d›fl›ndaki K ‹ T kurmaya A P insanlar›n da yarat›c›l›¤›ndan yararlanabilecek ortam ve sistemler bafllam›fllard›r. fiimdiye kadar iflletmeler fark›na bile varamad›klar›, o kadar da önemsemedikleri bu ihtiyac›n karfl›lanmas›yla iflletmelerde nelerin yap›labilece¤ini anlaTELEV‹ZYON maya bafllam›fllard›r. ‹nsan ihtiyaç ve isteklerinin bitifl noktas› yoktur yani sonsuzdurlar. Hiçbir zaman insanlar mal ve hizmet üreten iflletmelere tüm ihtiyaçlar›n›n karfl›land›¤›na dair bir geri bildirim sa¤lamayacaklard›r. Her zaman daha iyisini, daha yenisini is‹NTERNET teyecekler ve iflletmeler de bu talebi karfl›lamaya çal›flacaklard›r. En iyisi ve en yenisinin talep edilmesi; iflletmeleri yarat›c›l›¤a, yenili¤e ve inovasyona yönlendirecektir. Burada yarat›c›l›k ve yenilikle ilgili olan inovasyon kavram›n› aç›klamak gerekmektedir. ‹novasyon, yenili¤in tam karfl›l›¤› de¤ildir. Kökü hayallere ve yarat›c›l›¤a dayan›r. Hayallerden do¤an yarat›c›l›k, içinden yenili¤i ç›kar›r. Bu yenilik iflletmelerin her türlü sürecini kapsayabilir. Ürünlerde, hizmetlerde, süreçlerde, da¤›t›m kanal›nda, yönetim tekni¤inde, ifl modelinde, ifl yap›fl fleklinde vb. gibi. Ancak yarat›c›l›ktan do¤an yeniliklerin hepsinin uygulanmas› mümkün olmayabilir. Yani baz› yenilikler çeflitli nedenlerden uygulanamaz. Maliyet yüksektir, yasal de¤ildir. Hammaddesi s›n›rl›d›r. Ama baz›lar› uygulan›r, piyasaya ç›kar. ‹flletme de bundan kâr elde eder. ‹flte piyasaya ç›kabilen ticari hâle gelen yenili¤e inovasyon denir. Öte yandan yarat›c›l›klar sonucunda elde edilen yenilikler için s›nai ve fikri mülkiyet hakk› bak›m›ndan tescil ya da patent al›nabilir. Her patenti al›nm›fl yenilik piyasaya ç›kmaz. Ama piyasaya ç›kan, ticari hâle gelen her türlü patent uygulamalar› inovasyondur. ‹flletmelerin inovasyon uygulamalar› son y›llarda artmaya bafllam›flt›r. ‹flte iflletmeler yapt›klar› inovasyon uygulamalar› ile her zaman tüketicilerin dillendirebildikleri ve dillendiremedikleri ihtiyaç ve beklentileri karfl›layacak ürün ve hizmetleri üretirler. Söz konusu üretim için de girdi (kaynak, üretim faktörü) kullan›rlar. Ancak bu girdiler sonsuz de¤il, k›tt›r. SIRA S‹ZDE Küresel rekabet ortam›nda, iflletmelerin sürdürülebilir rekabet avantaj› sa¤layabilmek SIRA S‹ZDE için yenilik ve yarat›c›l›k ilkelerini benimsemeleri gerekli midir? Bu ilkelerin iflletmelere ne gibi katk›lar› olabilir? AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹novasyon, piyasaya ç›kabilen ticari hâle gelen yenili¤e denir. 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com 12 Genel ‹flletme Üretim Faktörleri Üretim faktörleri, insan ihtiyaçlar›n› gidermek, sorunlar›n› çözmek için piyasaya sunulacak ürün ve hizmetlerin üretiminde kullan›lan miktar ve çeflit yönünden s›n›rl› olan girdi ya da kaynaklard›r. Dört temel çeflidi vard›r. Bunlar; do¤al kaynaklar, emek, sermaye ve giriflimciliktir. Do¤al Kaynaklar Do¤al kaynaklar, insano¤lunun ilk keflfetti¤i üretim faktörüdür. Temel ihtiyaçlar›n karfl›lanma zorunlulu¤u bu üretim faktörünü en önce ortaya ç›karm›flt›r. Do¤al kaynaklar içinde üretim faktörü kapsam›nda hiç ifllenmeden do¤rudan tüketilen ürünler yan›nda, ifllemden geçen ya da herhangi bir ürünün üretimi için kaynak olarak kullan›lan girdiler de vard›r. Bunlar›n baz›lar›n›n girdi olarak kullan›labilmesi için de ifllemden geçmesi, yani üretim faktörleri kullan›larak üretilmesi gerekir. Bunlara ekonomik mal denir. Örne¤in; süt, pasta, telefon, otomobil. Ekonomik mallar genellikle sermaye üretim faktörü olarak görülür. Bir de hiç ifllemden geçmeden üretim faktörleri kullanmadan do¤ada haz›r bulunan mallar vard›r; su, hava, gün ›fl›¤› gibi. Bunlar tüketim mal› fleklinde do¤rudan kullan›ld›¤› gibi, bir baflka ürünün üretiminde de do¤rudan ve çaba sarf etmeden elde edilerek kullan›l›r. Bunlara da ekonomik olmayan mal denir (Karalar, 2009, s.15-16). Ekonomik olmayan mallar, do¤al kaynaklar üretim faktörü içinde yer al›r. Do¤al kaynaklar yenilenebilmeleri bak›m›ndan ikiye ayr›l›r; yenilenemez kaynaklar, yenilenebilir kaynaklar (Mirze, 2010, s.358). Yenilenemez olanlara örnek olarak alt›n, bak›r, petrol, do¤algaz, kömür gösterilebilir. Yenilenemez kaynaklar belirli bir süre kullan›ld›klar›nda biter, yani tükenir. Tükendikleri için k›tt›rlar, k›t olduklar› için fiyat› yüksektir. Onun için bu kaynaklar verimli, ekonomik ya da eski deyimle idareli kullan›lmaktad›r. Örne¤in az yak›t harcayan otomobillerin talebi daha çok olmaktad›r. Yenilenemez enerji kaynaklar› azald›¤› için dünya yenilenebilir kaynaklar bulmak için yo¤un araflt›rmalar yapmaktad›r. ‹kinci do¤al kaynaklar yenilenebilir olanlard›r. Örne¤in rüzgâr, günefl, hava. Yenilenebilir kaynaklar tüketilince eksilmez çünkü yerine yenisi konur. Onun için yenilenebilir denmifltir. Di¤er taraftan konuyla ilgili pek de yeni say›lmayan bir kavram daha vard›r. O da sürdürülebilirliktir. Bilindi¤i üzere k›t olan yenilenemez kaynaklar kullan›ld›kça azalmaya, bitmeye bafllam›flt›r. Bu nedenle iflletmelerin tedarik, üretim ve pazarlama sürecinde ve tüketicilerin tüketimi s›ras›nda kulland›klar› ekonomik ve ekonomik olmayan kaynaklar›n flimdiye kadar do¤ru bir flekilde sa¤lanmad›¤›, do¤an›n kötü kullan›ld›¤› ortaya ç›km›fl ve gelecek kuflaklar için nas›l daha iyi bir dünya b›rakabiliriz sorusu sorulmaya bafllanm›flt›r. Bunun da karfl›l›¤› çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik olmufltur. Bugün yaflarken, üretirken, tüketirken, dünyada k›t olan kaynaklardan gelecekte dünyada yaflayacaklara da yetecek kadar b›rakman›n gerekli oldu¤u ortaya ç›km›flt›r. “Gelecek nesiller bizden daha kötü de¤il daha iyi yaflayabilsinler” anlay›fl› benimsenmifltir. Dünya’da bugün yaflayan herkes bunu anlam›fl durumdad›r. Bu anlay›fl› benimsemifl ekonomiler, toplumun refah seviyesini art›rmak ve kalk›nmak için sürdürülebilirlik kavram›na uygun hareket etmek isteyeceklerdir. Dolay›s›yla sürdürülebilirli¤e fayda sa¤layacak ürün ve hizmetlerin talebi de gün geçtikçe artacakt›r. Sürdürülebilirlik, inovasyon yap›lacak alanlar›n bafl›nda yer alacakt›r. Do¤al kaynaklar üretim faktörünün getirisi kira (rant)d›r. www.hedefaof.com 13 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri Emek Emek, üretim faktörü olarak iflletmenin önemli kaynaklar›ndan biridir. ‹flletmelerde ister mal üretilsin isterse hizmet üretilsin ister düflük teknolojiyle çal›fl›ls›n, isterse çok teknolojik ve yüksek teknolojiyle ifl yap›ls›n, eme¤e (insan) mutlaka ihtiyaç vard›r. Emek, iflletmede çal›flan tüm insanlard›r. ‹flletme hem insanlar için vard›r hem de üretimde insan eme¤ini girdi olarak kabul eder. Eme¤in kas ve beyin gücü olmak üzere iki türü vard›r. Kas gücü, eski ekonomilerde daha çok kullan›l›rken beyin gücü, yeni ekonomilerde kullan›lmaktad›r. Kas gücünün yapt›¤› ifl teknolojiye yapt›r›l›nca bu eme¤in de¤eri azalmaya bafllam›flt›r. Öte yandan beyin gücünün yapt›¤› ifli henüz teknoloji yapamad›¤› için bu eme¤in de¤eri daha da artm›flt›r. Özellikle yeni dünya düzeninde yarat›c›l›k, ifl fikri, yenilik, inovasyon, tasar›m, bulufl, patent gibi konular›n öne ç›kmas›, beyin gücünün önemini daha da art›rm›flt›r. Bu emek de iyi bir e¤itimle, kaliteli ve yüksek düzeyde kullan›labilir hâle gelmektedir. Beyin gücü kullan›larak üretilen ürün ve hizmetlerin katma de¤eri yüksek olmaktad›r. Bu kayna¤›n önemini anlayan ülkeler ve iflletmeler kas gücüne dayal› üretim yöntemlerini b›rakarak beyin gücüne dayal› üretimleri tercih etmeye bafllam›fllard›r. Bunlar genellikle geliflmifl ülkelerdir. Çal›flanlar için eme¤in getirisi, ücrettir. Do¤ada bulunan k›t kaynaklar›n optimum düzeyde kullan›m›n› ve gelecek nesillere aktaSIRA S‹ZDE r›m›n› sa¤lamak amac›yla uygulanan politikalar›n tümünü kapsayan kavrama ne ad verilir? Sermaye 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹flletme için en önemli üretim faktörlerinden birisi de sermayedir. Sermaye, bir iflS O R U ve maddi olletmenin sahip oldu¤u, ekonomik de¤eri olan maddi (üretim araçlar›) mayan (patent, lisans, marka) varl›klard›r. Öte yandan hisse senedi, tahvil ve bono gibi hemen paraya çevrilebilecek de¤erler de sermaye olarak alg›lan›r. SermaD‹KKAT ye kavram› kapital yerine de kullan›labilir. Giriflimci ya da giriflimcilerin kendi tasarruflar›yla biriktirdi¤i ve iflletmeye koySIRA S‹ZDE du¤u sermayeye öz sermaye denir. ‹flletme için kendi sermayesinin yetmedi¤i durumlarda giriflimcilerin bankalardan ve yak›n çevreden ald›klar› sermayeye borç ya da kredi denir. ‹flletme tamamen öz sermaye ile kuruldu¤u AMAÇLARIMIZ ve faaliyetine devam edebildi¤i gibi, hiç öz sermayesiz de iflletme kurulabilir, faaliyetini sürdürebilir ya da bir miktar öz sermaye ve bir miktar borçlanma ile de iflletme kurulabilir. Ancak öz sermaye iflletmeler için çok önemlidir. Öz sermaye ile kurulan di¤erK ‹ Tiflletmeler A P lerine göre özellikle krizlere karfl› daha dayan›kl› olmaktad›rlar. Sermaye; sabit sermaye ve iflletme sermayesi fleklinde ikiye ayr›l›r. Sabit sermaye mal ve hizmet üretiminde kullan›lan fabrika binas›, içindeki T E L Eteknoloji, V ‹ Z Y O N tesisler, aletler gibi duran ve de¤iflmeyen varl›klard›r. Üretime ba¤l› olarak de¤iflmezler. ‹flletme sermayesi üretime ba¤l› olarak de¤iflir. Hammaddeler, ürünler, para iflletme sermayesine örnek olarak gösterilebilir. Bir otomobil sat›n al›yorsan›z, bu sabit ser‹ N T E Rdoldurdu¤unuz NET mayedir. Ancak bu otomobile yak›t doldurup hareket ettiriyorsan›z, yak›t, iflletme sermayesidir. Yani otomobil çal›flt›kça yak›ta ihtiyac› vard›r. Di¤er bir deyiflle, ne kadar çal›fl›rsa o kadar yak›ta, yani iflletme sermayesine ihtiyaç vard›r. Sermaye, nakdi (parasal) ve ayni (mal) sermaye olarak da ikiye ayr›l›r. Ayni sermaye teknoloji, tafl›t araçlar›, binalar, arsalar hammadde gibi para d›fl›ndaki sermayedir. Nakdi sermaye, parasal ve nakit varl›k fleklindeki sermayedir. Sermayenin getirisi faizdir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 14 Genel ‹flletme Giriflimcilik Giriflimcilik, kendisi d›fl›ndaki üretim faktörlerini do¤al kaynaklar, emek ve sermayeyi bir araya getirerek mal ve hizmet üretmektir. Bunu yapan kimseye de giriflimci denir. Giriflimci bunu yaparken inovasyon yapar, risk al›r. Asl›nda iflletmeler de insanlar gibi do¤arlar. Onlar›n da do¤um öncesi dönemleri vard›r. Giriflimci iflletmenin, hayata gelmesini sa¤layan kimsedir. ‹flletmelerin do¤um öncesi dönemleri iyi geçerse iflletme de sa¤l›kl› do¤ar. Sa¤l›kl› do¤an iflletme yaflam›n› sorunsuz sürdürür. Giriflimci, iflletme kurmak için di¤er üretim faktörleri yan›nda yarat›c› bir ifl fikrine ihtiyaç duyar. Bunun için giriflimciler yarat›c› olmak zorundad›r. Bu ifl fikri yap›labilir (fizibil) olmal›d›r. Yap›labilir yarat›c› ifl fikrini bulan herkes giriflimci de¤ildir. Bu ifl fikrini uygulayarak yani iflletme kurarak piyasaya ç›kmakla giriflimci olunur. Piyasaya ç›kmak,içinde her zaman risk bar›nd›r›r. Herkes bu riski alamaz. Toplumda insanlar›n risk alma kapasiteleri birbirine eflit de¤ildir. Onun için her insan giriflimci olamamaktad›r. Risk almak ö¤renilebilen bir davran›flt›r. Giriflimciler bu riski kontrollü olarak al›rlar. Giriflimcilerde deneme ve uygulama süreklidir. Hata ve baflar›s›zl›k çok büyük engel de¤ildir. Deneme yapan hata yapabilir, deneme yapmayan hiç hata yapmaz. Ancak yap›lan hata tekrar etmemelidir. Her hata birbirinden farkl› olmal›d›r. Hata ve baflar›s›zl›k, baflar› kadar de¤erlidir. Baflarmak için ara s›ra baflar›s›z olmak giriflimcilik kültüründe vard›r. Giriflimcinin ald›¤› risk s›n›rs›z de¤ildir. Kontrollü ve hesaplanabilir bir risk olmal›d›r. Çünkü giriflimcilik kumar oynamak de¤ildir. Daha önce de de¤inildi¤i gibi, ifl fikri iflletmeler için çok önemlidir. Yarat›c›l›SIRA S‹ZDE ¤›n da en gerekli oldu¤u alan budur. ‹fl fikri hem yeni kurulan iflletmeler için hem de daha önce kurulmufl piyasada faaliyetlerine devam eden iflletmeler için gereklidir. ‹flletme giriflimcilik bitmez. ‹flletmelerin gündeminde sürekli yeni ifl D Ü fikurmakla ÜNEL‹M fikirleri vard›r. Piyasadaki iflletmeler ürün ve hizmetlerde, da¤›t›mda, yönetimde, ifl modelinde, akla gelebilecek her alanda yenilik yapabilirler. Bunun için ifl fikirleri S O R U üretilebilir. Buna iç giriflimcilik denir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Giriflimcili¤inD ‹özünde K K A T risk, hata ve baflar›s›zl›k vard›r. Ancak al›nan risk hesaplanabilir, yap›lan hata düzeltilebilir ve baflar›s›zl›k da ders ç›kar›labilir olmal›d›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Giriflimcilik ülkelerin genel ekonomileri aç›s›ndan çok önemlidir. Giriflimciler sayesinde iflletmeler kuruldu¤u ve yaflat›ld›¤› için iflsizlere ifl yarat›l›r, refah artar, AMAÇLARIMIZ gelir artar. ‹flsizlik azald›¤› için devletin yükü azal›r. Devletin büyüme gerçekleflir, vergi gelirleri artt›¤› için devlet yat›r›mlar› artar. Toplumun ekonomik, toplumsal ve kültürel sorunlar› azal›r. Onun için küreselleflen dünyada tüm ülkeler, giriflimK ‹ Tdestekler A P cili¤i art›racak tasarlam›fllard›r. Ülkemizde de giriflimcili¤in artmas› için baflta devlet olmak üzere özel sektör ve sivil toplum kurulufllar› konuya önem vermeye bafllam›fllard›r. Bu da ülkemiz ad›na sevindiricidir. K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M S O R U D‹KKAT TELEV‹ZYON 6 GiriflimcilikSIRA ve içS‹ZDE giriflimcilik kavramlar›n› aç›klay›n›z. ‹fiLETMEN‹N TANIMI ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M fiimdiye kadar ilgili akademik çevrelerce iflletmenin birçok tan›m› yap›lm›flt›r (Mucuk, 2011, s.4). Bütün tan›mlardaki ortak hususlar, insan ihtiyaçlar›, sorunlar› ve O R U beklentileri Skarfl›layabilecek ve çözebilecek derecede fayda sa¤layan ürün ve hizmet üretmeleri, üretim yapabilmek için de üretim faktörlerini (do¤a, emek, sermaye) kullanmalar› gerekti¤i, iflletmelerin daha çok ekonomik, sosyal, teknik bir biD‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri rim oldu¤udur. ‹flletmeler k›t olan üretim faktörlerini kullanarak üretim yapt›klar› için, elde ettikleri ürünler ekonomiktir. Bilindi¤i gibi, üretim faktörleri kullan›m› olmaks›z›n, iflletmeler taraf›ndan üretilmeyen ama do¤ada haz›r hâlde bulunan ürünler ekonomik ürün olarak nitelendirilmemektedir. Yukar›daki parçalar› birlefltirerek bir iflletme tan›m› yapabiliriz. “‹nsan ihtiyaçlar›n› giderecek, sorunlar›n› çözecek, beklentilerini karfl›layacak derecede fayda sa¤lamak için üretim faktörlerini kullanarak mal ve hizmet üreten, ço¤u kez kâr amac› güden ekonomik, teknik ve sosyal giriflimlere iflletme denir.” ‹flletmenin ne oldu¤unu anlayabilmek ve tan›m›n› yapabilmek için ifl modeli kavram›n› da aç›klamak gerekir. Her iflletme, içinde kendine has belirli bir ifl modelini bar›nd›r›r. ‹fl modeli, iflletmenin kurulufl amac›na ba¤l› olarak, üretim faktörlerini ne flekilde katma de¤ere dönüfltürece¤inin planland›¤› bir modeldir. ‹yi bir ifl modeli flu sorulara cevap verebilmelidir: 1. Müflterinin sorunlar›n› çözecek, ihtiyaçlar›n› giderecek fayda üretebiliyor muyuz? 2. Bu fayday› üretmek için ihtiyaç duydu¤umuz kaynak var m›? 3. Sahip oldu¤umuz kaynaklar› kullanarak fayda üretirken hangi süreçleri kullan›yoruz? 4. Bunlar›n sonucunda kâr edebiliyor muyuz? (kâr formülü?) ‹fl modelini oluflturan bu dört kolondan biri eksikse ya da zay›fsa ifl modelimiz sa¤lam de¤ildir. Her an y›k›labilir yani iflletme baflar›s›z olabilir. ‹flletmenin tan›m›nda sa¤lam bir ifl modelinin unsurlar› olmal›d›r. ‹fiLETMELER‹N AMAÇLARI VE ‹fiLEVLER‹ Amaçlar ‹flletmeler çeflitli nedenlerden (yönetim yap›s›, kurulufl nedeni, ekonomik koflullar, ça¤dafll›k tercihi) dolay› de¤iflik amaçlar edinebilirler (Sabuncuo¤lu ve Tokol, 1997, s. 14). ‹flletmenin sahibi ya da sahiplerinin amaçlar›yla, iflletmeyi yönetenlerin amaçlar› farkl›, özel mülkiyet sahibinin iflletmesiyle kamu mülkiyetindeki iflletmelerin amaçlar› farkl› olabilir. Geleneksel ilkelere göre yönetilen iflletmeyle ça¤dafl ilkelere göre yönetilen iflletmenin amaçlar› farkl› olabilir. ‹flletmelerin amaçlar› onlar›n varl›k nedenidir. Geleneksel iflletmecilikte özel sektörün hakim oldu¤u piyasalardaki iflletmeler için kâr ve kâr›n maksimizasyonu önemli iken mülkiyeti devlete ait iflletmelerde topluma hizmet esas al›nm›flt›r. Geçmifl y›llarda özel sektör anlay›fl›nda kâr› ço¤altmak d›fl›ndaki amaçlar önemli de¤ilken kamu anlay›fl› hakim iflletmelerde önemli olan hizmetti ve kâr hiç önemsenmemekteydi. Ekonomik, toplumsal, politik, teknolojik ve kültürel de¤iflmeler her iki sektördeki iflletme anlay›fl›n› de¤ifltirmifl, eskiden sadece kâr› hatta maksimum kâr› amaç edinen iflletmeler için art›k sadece kâr amac›n›n yeterli olmad›¤›n›, onun d›fl›nda da amaçlar güdülmesinin gereklili¤ini ortaya ç›karm›flt›r. Yine ayn› flekilde, sadece topluma hizmeti amaç edinen iflletmeler için de bu amac›n yeterli olmad›¤›, bunun yan›nda baflka amaçlar›n da konmas› gerekti¤i ortaya ç›km›flt›r. ‹flletmelerde hissedarlar, çal›flanlar, müflteriler, tedarikçiler, toplum ve devlet olmak üzere çok say›da ç›kar gruplar› vard›r. Bu gruplar›n ç›karlar› birbirleriyle çeliflir. Günümüzde art›k iflletmeler say›lan tüm gruplar›n ç›karlar›n› dikkate alacak ve dengeleyecek flekilde amaçlar›n› geniflletmifllerdir. Bundan dolay› da iflletmelerin amaçlar›nda art›fl olmufltur. www.hedefaof.com 15 16 Genel ‹flletme Ça¤dafl anlamdaki iflletmelerin amaçlar› afla¤›daki gibi s›ralanabilir. • Kâr • Ekonomik sürdürülebilirlik • Sosyal sürdürülebilirlik • Çevresel sürdürülebilirlik Kâr Kâr iflletmenin dönemsel olarak sonucunu ölçmek, iflletmeyi denetlemek, çal›flanlar› motive etmek ve büyüyerek yaflam›n› devam ettirmekte kullan›lan bir araçt›r. SIRA S‹ZDE 7 Kâr, özel sektör iflletmelerinin temel ve en öncelikli ihtiyac›d›r.‹flletmelerin sonraki ihtiyaçlar› buna ba¤l›d›r. Kamu iflletmelerinde kâr listenin bafl›nda de¤ildir. ‹flletmelerde kâr toplam gelirlerin toplam giderlerden fazla oldu¤u durumlarda ortaya ç›kar. Tersi durum söz konusu olursa, yani toplam gelirler toplam giderlerden az ç›karsa zarar oluflur. Kâr, üretim faktörü olan giriflimcili¤in getirisi ya da ödülüdür. Hiç flüphesiz “nas›l iflletmecilik yaparsan yap” ya da “üretim yapma ama mutlaka kâr et” anlay›fl› günümüz iflletmecili¤inde yoktur. Art›k normal koflullarda bile elde edilen, giderler ç›kt›ktan sonraki gelirin tamam›n› giriflimci kasas›na koymamakta, iflletmenin paydafllar›yla paylaflmaktad›r. Kâr, iflletmenin dönemsel olarak sonucunu ölçmesinin, iflletmeyi denetlemesinin, çal›flanlar› motive etmesinin ve büyüyerek yaflam›n› devam ettirmesinin arac›d›r (Mucuk, 2011, s.27). ‹flletmeyi yönetenler aç›s›ndan, vergi alan devlet aç›s›ndan, kredi verenler aç›s›ndan, hissedarlar aç›s›ndan kâr türleri farkl›d›r (Besler, 2009,s.23). ‹flletmeyi yönetenler k›sa vadede iflletmenin kâr etmesini isterler çünkü yöneticiler bu baflar› ile kendini göstermek isteyebilirler. Aksi takdirde yöneticilerin bir iflletmede uzun dönem kalmalar› mümkün olmayabilir. K›sa dönemli kâr, iflletme yöneticisini baflar›l› göstererek prim almas›n› ve baflka iflletmelere iyi koflullarda transfer olmas›n› sa¤layabilir. Ancak k›sa dönemli kâr, iflletmenin uzun dönemdeki finansal performans›n› olumsuz etkileyebilir. ‹flte bu nedenle k›sa dönemli kâr anlay›fl› yavafl yavafl terk edilmekte ve onun yerine uzun dönemde iflletmenin finansal de¤erini art›ran uygulamalar kabul edilmeye bafllanm›flt›r. Bu durum küreselleflmeyle birlikte Kurumsal Sürdürülebilirli¤i ortaya ç›karm›flt›r. Günümüzde geliflmifl ülkelerdeki ekonomilerde faaliyet gösteren iflletmeler kurumsal sürdürülebilirli¤i büyük ölçüde kabul ederek amaçlar› aras›na yerlefltirmifllerdir. Geliflmekte olan ülkelerde bu kavram çok yayg›n olmasa da uygulamada her geçen gün artt›¤› söylenebilir. Peki, bu kurumsal sosyal sorumluluk nedir? Küreselleflmeyle ortaya ç›km›fl ekonomik, sosyal, çevresel sürdürülebilirlikleri kapsayan bir kavramd›r. Önemi gittikçe artmakta, iflletmeye maksimum kâr yerine maksimum de¤er kazand›ran, iflletmenin paydafllar› (pay sahipleri, çal›flanlar, müflteriler, tedarikçiler, yerel kurulufllar, devlet, sivil toplum) taraf›ndan alk›fllanan ve gün geçtikçe daha fazla benimsenen bir kavramd›r. Gelecek ekonomilerde iflletmelerin tamam› taraf›ndan uygulanmas›n› zorunlu k›lacak ulusal ve küresel kurallar›n artaca¤›, paydafllar›n iflletmeyle ilgili çeliflen ç›karlar›n› dengeleyen, 1970’li y›llardan beri artan yo¤un rekabet sonucu ortaya ç›kan, iflletmenin amaçlar›na genifl bir bak›fl aç›s› kazand›ran bir teoridir. ‹flletmeler için kurumsal sürdürülebilirlik; ekonomik sürdürülebilirlik, sosyal sürdürülebilirlik ve çevresel sürdürülebilirlikten oluflur. SIRA S‹ZDE ‹flletme amaçlar› aras›nda yer alan Kurumsal Sosyal Sorumlulu¤u aç›klay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri Ekonomik Sürdürülebilirlik ‹flletmenin ekonomik varl›¤›n› gelifltirerek ve büyüterek sürdürmesidir. K›sa dönemde yüksek kârl›l›k yerine, uzun dönem için kâr yerine de¤er üreten bir anlay›flt›r. K›sa dönemli yüksek kâr uzun dönemde iflletmenin de¤erini düflürebilir. Bu da iflletmenin uzun dönemde varl›¤›n› tehlikeye düflürebilir hatta hayat›n› sonland›rabilir. K›sa dönemli yüksek kâr, uzun dönemde rekabet gücünü olumsuz flekilde etkileyebilir. Çünkü iflletmeler k›sa dönemde yüksek kârlar›, genellikle pay sahipleri, yani hissedarlar d›fl›ndaki paydafllar›n ç›karlar›n› göz ard› ederek elde ederler. Bu durum süreklilik kazanamaz çünkü bask› gruplar› fleklinde yap›lacak tazyik yüksek kâr› engeller. Ekonomik sürdürülebilirli¤e sadece giriflimci ya da hissedarlara de¤il, tüm paydafllara sürekli, yüksek düzeyde getiri sa¤layarak ulafl›labilir. Di¤er bir deyiflle, tüketicilerin sorunlar›na, ihtiyaçlar›na beklentilerine uygun ürün ve hizmet üretmeden, vergi vermeden, çal›flanlar› iflten ç›karmadan, kalanlara afl›r› ifl yapt›rmadan, tedarikçilere yüksek fiyattan ödemeleri geciktirmeden, devletin ve toplumun kendi kendine çözemedi¤i toplumsal sorunlar› çözmeye çal›flmadan ve çevresel sorunlara duyarl› olmadan ekonomik sürdürülebilirlik amac›na ulafl›lamaz. K›sacas› ekonomik sürdürülebilirlik, iflletmeler için tüm paydafllar›n haklar› korunarak, ç›karlar› dengelenerek, uzun dönemde kârlar›n›n süreklili¤i, de¤er art›fl›, büyüme ve geliflmenin süreklili¤ine kavuflmak demektir. Sosyal Sürdürülebilirlik Sosyal sürdürülebilirlik amac›, iflletmenin içinde ve d›fl›nda var olan, iflletmeyle ilgili sosyal unsurlar›n ihtiyaçlar›n›n ve sorunlar›n›n giderilmesine yönelik amaçlar› içermektedir. ‹flletme içinde, • çal›flanlar›n yüksek ücret, ifl ve sosyal güvence, e¤itim yan›nda di¤er sosyal ve psikolojik ihtiyaçlar›n›n yeterli düzeyde karfl›lanmas›, iflletme d›fl›nda ise • tüketicilere çeflit, kalite, fiyat, miktar bak›m›ndan uygun mal ve hizmet üretimi, • tedarikçilere uygun fiyat, miktar ve ödeme koflullar›n›n sa¤lanmas›, • devlet için mevzuata uygun hareket etmek, vergi vermek, iflsizli¤in azalt›lmas›, ekonomik geliflim ve refah art›fl›na katk›, • toplum içinde bireylerin bire bir, gruplar›n tek bafl›na ve toplumun bir bütün olarak gideremedi¤i ekonomik, toplumsal ve kültürel sorun ve ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› için sosyal sorumluluk anlay›fl› içinde gösterdi¤i çabalar, iflletmelerin sosyal sürdürülebilirlik amac› kapsam›ndad›r. ‹flletme literatüründe ço¤u zaman bunlar ayr› ayr› amaçlar hâlinde s›ralanm›flt›r. Burada hepsinin anlaml› bir bafll›k hâlinde toplanmas›ndaki amaç, birbiriyle iliflkilerini ve aralar›nda dengeyi göstermektir (Besler, 2009, s.15). Çevresel Sürdürülebilirlik Do¤a üretim faktöründen elde edilen, ürün ve hizmet üretiminde genellikle girdi olarak kullan›lan do¤al kaynaklar›n baz›lar›n›n yenilenebilir, baz›lar›n›n yenilenemez özellikte oldu¤undan bahsedilmiflti. ‹flletmeler üretimlerinde k›t olan kaynaklar› özenli kullanmak durumundad›rlar. Çünkü bu kaynaklar do¤ada h›zla tükenmektedir. Do¤al kaynaklara sadece bugünkü nesillerin de¤il gelecek nesillerin de ihtiyac› olacakt›r. ‹flte gelecek nesilleri de düflünerek onlara da yeterli do¤al kay- www.hedefaof.com 17 18 Genel ‹flletme nak miras› b›rakma düflüncesine çevresel sürdürülebilirlik denir. Çevresel sürdürülebilirli¤e ulaflmak dünyadaki her iflletmenin bunu amaçlar› aras›na yerlefltirmesiyle mümkün olacakt›r. ‹flletmelerin di¤er amaçlar›n› gerçeklefltirebilmeleri için önce çevresel sürdürülebilirlik amac›n›n mutlaka yerine getirilmesi gerekir. Aksi takdirde iflletmeler di¤er ihtiyaçlar›n› karfl›lamakta güçlük çekeceklerdir. Bu nedenle bugün iklim de¤ifliklikleri, karbon ayak izi, yenilenebilir enerji kaynaklar›, yeflil üretim, yeflil tüketim, yeflil otomobil, düflük emisyon, karbon kredisi, ekolojik denge ve bunun gibi dünyan›n gündemine oturan kavramlar türetilmifltir. ‹flletmeler ise bunlar›n taraf› olmufltur. ‹flletmenin ‹fllevleri (Fonksiyonlar›) fiimdiye kadar verilen bilgiler iflletmenin statik yönüyle ilgili bilgilerdi. Yani insan›n vücut yap›s›yla ilgili bilgi veren anatomi gibi. ‹flletmenin fonksiyonlar› ya da ifllevlerinin incelenmesi de insan›n fizyolojisi yani insan vücudu ve organlar›n›n çal›flmas›na benzetilebilir (Mucuk, 2011, s.38). ‹flletmenin fonksiyonlar›n›n topluca k›sa k›sa incelenmesi, çok katl› binaya benzetilen iflletmede her kata hatta her odaya girerek çok h›zl› bir gezinti yapmaya benzer. Bunu yapmakla binaya d›flar›dan bakman›n yan›nda, içeriye de bakarak anlamam›z sa¤lan›r. ‹flletme fonksiyonlar› demek, iflletmenin grupland›r›lm›fl faaliyetleri demektir. ‹flletmenin birbiriyle iliflkili, yak›n ve benzer faaliyetleri grupland›r›l›r ve çok say›da faaliyeti az say›da gruplarda s›n›fland›r›larak; yönetim, pazarlama, üretim, finansman, muhasebe, insan kaynaklar›(personel), halkla iliflkiler (PR) ve araflt›rma gelifltirme (Ar-Ge) fonksiyonlar› hâlinde gösterilir. fiekil 1.1 ‹flletme ‹fllevleri Kaynak: Mucuk, 2011, s.40 N Ö Y E T ‹ M Araflt›rma Gelifltirme AR-GE P A M ‹ Z T A TÜKET‹C‹ ‹nsan Kaynaklar› E R Halkla ‹liflkiler (PR) R L A M A Ü Muhasebe Finansman ‹flletme fonksiyonlar› daha sonraki bölümlerde daha genifl ele al›nacakt›r. Burada önem ve birbirleriyle iliflkileri bir bütünlük içinde ön bilgi olarak verilecektir. ‹flletmenin bir sistem oldu¤u düflünülürse fiekil 1.1’de gösterildi¤i gibi, fonksiyonlar sistemin elemanlar› ya da alt sistemi olarak görülebilir. www.hedefaof.com 19 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri Belirli bir büyüklü¤e eriflmifl iflletmelerde tüm fonksiyonlar bulunur ve ba¤›ms›z bölümler olarak da yönetilebilir. Söz konusu büyüklü¤ü yakalayamam›fl iflletmelerde fonksiyonlar ikisi, üçü ya da daha fazlas› bir araya getirilerek yönetilir. Örne¤in ‹dari ve Mali ‹fller Müdürlü¤ü içinde ‹nsan Kaynaklar›, Finans ve Muhasebe bölümlerinin faaliyetleri yer alabilir. Pazarlama ‹flletmenin merkezinde (oda¤›nda) tüketici vard›r. Tüketici bir fonksiyon de¤il, fonksiyonlar›n var olma nedenidir. ‹flletmedeki bütün faaliyetler ya da fonksiyonlar hatta iflletmenin varl›¤› merkeze yerlefltirilen tüketiciye ba¤l›d›r. ‹flletmenin neyi üretece¤i, nerede, ne kadar fiyattan sataca¤›, ne kadar üretece¤i, nerede ne zaman halkla iliflkiler ve reklam yapaca¤›, Ar-Ge’de hangi ürün ve hizmet inovasyonu yapaca¤› tüketiciye ba¤l›d›r. ‹flletmeler “ne üretebiliyorsak onu satar›z” anlay›fl›ndan, flimdi “neyi satabiliyorsak onu üretiriz” anlay›fl›na geçmifllerdir. Bu da tüketici odakl› iflletmecilik demektir. Günümüzde “hangi ürün veya hizmet üretilmelidir?” sorusunun cevab›n›n verilmesinde pazarlama fonksiyonu önemli rol oynamaktad›r. ‹flletmelerde pazarlama fonksiyonu eskiye göre daha önemli hâle gelmeS‹ZDE ye bafllam›flt›r. Hatta flöyle bir deyifl vard›r. “Pazarlama, sadeceSIRA pazarlamac›lara b›rak›lmayacak kadar önemlidir”. Bunun için “iflletmedeki her fonksiyonun pazarlamayla ilgisi olmas› gerekir anlay›fl›” yayg›n olarak kabul edilmeye Bir D Ü fi Ü Nbafllam›flt›r. EL‹M iflletmenin baflar›l› olmas›nda pazarlaman›n pay› daha fazlad›r. Bir bütün olarak pazarlama, iflletme kurulmadan önce bafllar, ürün ve hizmetin kullan›m›n›n ve tüS O R U ketiminin sona ermesinden sonra da devam eder. Tüketici bir fonksiyon de¤il fonksiyonlar›n var olma nedenidir. Üretim SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ‹nsan ihtiyaçlar› ve isteklerinin karfl›lanmas› amac›yla üretim faktörlerini biraraya getirerek, üretim için gereken üretim teknolojisinin yard›m› ile bir süreçten geçirerek ürün ya da hizmet elde etmek üretim fonksiyonunun yerine getirdi¤i ifltir. ÜreAMAÇLARIMIZ tim fonksiyonu sonucunda elle tutulup gözle görünen bir ç›kt› elde edilir ise ürün üretimi, elle tutulup gözle görülmeyen, soyut bir ç›kt› elde edilir ise hizmet üretiK ‹ T A P için, hangi mi söz konusudur. Üretim fonksiyonu taraf›ndan üretim yap›labilmesi nitelikte, ne miktarda ve ne zaman üretim yap›laca¤›na karar verilmesi gerekir. Bu kararlar›n tamam› üretim fonksiyonun di¤er fonksiyonlar ile ifl birli¤i hâlinde, diT E L E V ‹ Zkararlard›r. YON ¤er fonksiyonlar›n sa¤lad›klar› verilere dayanarak verilmesi gereken Bu yüzden de üretim fonksiyonu di¤er tüm fonksiyonlar ile daima iletiflim hâlindedir. Üretim yap›lmas› amac›yla makinalar kullan›labilir ya da sadece el iflçili¤i kullan›labilir, ço¤u durumda ise el iflçili¤i ve makinalar birlikte kullan›l›r. Kullan›lan bü‹NTERNET tün üretim faktörleri, do¤al kaynaklar, emek, teknoloji, belirli bir maliyet ile elde edilir. Ço¤u zaman da s›n›rl› miktarda elde edilebilirler. Dolay›s›yla iflletmelerin üretim faktörlerini elde edebilme kapasitesi o iflletmenin üretim kapasitesini belirler. Üretim kapasitesi s›n›rl› oldu¤u için, kapasitenin verimli flekilde kullan›lmas› gerekir. ‹nsan Kaynaklar› ‹flletmeler amaçlar›na ulaflabilmek için sürekli olarak nitelikli iflgücüne ihtiyaç duyarlar. ‹nsan kaynaklar›, bu iflgücünü gerek duyuldu¤u zaman ifl ortam›na sunabilmek için, önce ifli analiz ederek hangi nitelikte, ne kadar iflgücüne ihtiyaç duyula- www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 20 Genel ‹flletme ca¤›n› tespit eder. Gerekli iflgücünü seçerek ifle al›r, motive eder, e¤itir, performanslar›n› ölçer ve ücretlendirir. ‹fllerin kesintisiz sürdürülmesi aç›s›ndan insan kaynaklar› iflletmelerin kritik bir fonksiyonudur. Özellikle son y›llarda ifl dünyas›, rekabette yenilikçi flirketler güçlü olduklar› ve bu yönleri ile üstünlük sa¤lad›klar› için yarat›c›l›k, yenilik ve inovasyon iflletmelerde temel strateji hâline gelmeye bafllam›flt›r. Bunun için de beyin gücüne dayal› insan kayna¤›n›n önemi artm›flt›r. ‹flletme yönetimleri “nas›l yarat›c› insanlar› ifle al›r›z ya da nas›l bir e¤itim vererek hangi ortamlarda çal›flt›rarak, hangi motivasyonlar› yaparak ve nas›l bir örgüt yap›s› içinde yöneterek daha fazla yarat›c› yapabiliriz?” sorular›n›n cevaplar›n› bulmaya çal›flmaktad›r. ‹flletmeler eskisi gibi birbirine benzeyen insanlar› de¤il, farkl› insanlar› ifle almaktad›rlar. Çünkü yarat›c›l›k art›k bireysel olmaktan ç›km›fl, kolektif hâle gelmifltir. ‹flte bu nedenle daha fazla yarat›c›l›k için farkl› insanlar›n bir araya gelmesi gerekmektedir. Finansman ‹flletmenin üretimde kullan›lacak üretim faktörlerini sat›n almak için ihtiyaç duyaca¤› kaynaklar›n temin edilmesi finansman fonksiyonunun görevidir. ‹flletmedeki di¤er üretim faktörleri gibi finansman da yönetilmelidir. Yat›r›m ve iflletme sermayesi bak›m›ndan, iflletme kurulurken ihtiyaç duyulan finansman›n belirlenmesi, bu finansman›n en uygun flekilde tedarik edilmesi ve verimli kullan›labilmesi için yönetilmesi gerekir. ‹yi yönetilemeyen finansman, iflletmelerin üretimde ihtiyaç duyaca¤› kaynaklar› tehlikeye sokaca¤›ndan s›k s›k krizlere neden olur. Bu da iflletmelerin ekonomik sürdürülebilirli¤ini tehlikeye sokar. Finansman, di¤er fonksiyonlarla ifl birli¤i yapmal›; ne zaman, ne miktarda kayna¤a ihtiyaç duyulaca¤› bilgilerine ba¤l› olarak, kullan›labilecek finansal kaynak seçeneklerini araflt›rmal› ve en uygun maliyetle sa¤lamal›d›r. Muhasebe Yönetim için söylenen bir söz vard›r. “Ölçemedi¤iniz fleyi yönetemezsiniz”. ‹flte muhasebe, yönetimde kararlar›n veriye ve ifllem kay›tlar›na dayal› al›nmas›n› sa¤layan bir fonksiyondur. ‹flletmedeki paran›n, mal ve hizmetlerin, borçlar›n, alacaklar›n, gelirlerin, giderlerin kayd›n› tutarak, analizini yaparak veri ve bilgi üretir. Ancak muhasebe demek, sadece kay›t tutmak demek de¤ildir. Üretilen veri ve bilginin analizini yaparak iflletme için ne anlama geldi¤ini ortaya koymakt›r. Ayr›ca devlet kâr eden iflletmelerden vergi al›r. Tam ve do¤ru vergi alabilmesi için de iflletmedeki muhasebenin mevzuata uygun tutulmas›n› ister. Aksi takdirde kay›t d›fl›l›k ve vergi kaçakç›l›¤› artaca¤›ndan devletin iflletmelerden ald›¤› vergiler düfler. ‹flte hem devletin ald›¤› vergiler hem de iflletme yönetimi için al›nan kararlar bak›m›ndan muhasebe fonksiyonu gerekli görülmüfltür. Halkla ‹liflkiler ‹flletmelerin de insanlar gibi itibarlar› vard›r. ‹flletme itibar›, iflletmelerin çevresiyle olan iliflkileri, toplumun çözmeye çal›flt›¤› toplumsal, kültürel ve çevre sorunlar›na duyarl› olmas›, katk› sa¤lamas› gibi sosyal sorumluluklar›n›n fark›nda olmak ve yerine getirmekle sa¤lan›r. Reklam, nas›l iflletmenin mal ve hizmetlerinin tan›t›m›nda fayda sa¤larsa halkla iliflkiler de iflletmenin kurum olarak tan›t›m›n› yapar ve ona itibar (prestij ve imaj) kazand›r›r (Mirze, 2010, s.346). Örne¤in iflletme toplumun herhangi bir sorununu çözmeyi amaçlayan proje için sponsor olmuflsa bir halkla iliflkiler faaliyeti yapm›fl olur. www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri 21 ‹tibar iflletme için önemlidir. ‹yi itibar› olmayan bir iflletmenin de¤erli bir markas› yoktur. Bu bak›mdan iflletmelerin do¤duklar› yerdeki (yerel) itibarlar onlara yetmemekte, ulusal, bölgesel ve hatta küresel itibar için çaba göstermektedirler. Günümüzde geliflmifl iletiflim teknolojileri ve uygulamalar› sosyal medya gibi mecralar›n halkla iliflkiler konusundaki gücünü art›rm›flt›r. Bu durum halkla iliflkiSIRA itibarlar›n› S‹ZDE ler konusunda hem f›rsat hem de tehdit içermektedir. ‹flletmeler art›rmak için sosyal medyan›n olumlu gücünü kullanmaya bafllam›fllar, di¤er taraftan da kendilerini itibars›zlaflt›rmak için kullan›lan olumsuz sosyalDmedyaya Ü fi Ü N E L ‹ M karfl› tedbir almaktad›rlar. Çünkü uzun y›llarda kazan›lan itibar k›sa sürede yok olabilir. ‹flte halkla iliflkiler yapt›¤› çal›flmalarla (etkinlikler) bir taraftan itibar›n artmas›n› sa¤S O R U larken bir taraftan da yaflanan krizlerden olumsuz flekilde etkilenmeyi engeller. SIRA S‹ZDE Geliflmifl iletiflim teknolojileri ve uygulamalar› sosyal medya gibi mecralar›n D ‹ K K A Thalkla iliflkiler konusundaki gücünü art›rm›flt›r. SIRA S‹ZDE Araflt›rma Gelifltirme (Ar-Ge) S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Bilim ve teknolojide meydana gelen geliflmeler ülkeler aras›ndaki s›n›rlar›n kolayca afl›lmas›n›, ürünlerin, hizmetlerin, bilginin, kültürlerin, paran›n, insanlar›n dünAMAÇLARIMIZ yadaki hareketini artt›rm›flt›r. Bu hareket, dünyadaki firmalar ve ülke ekonomileri aras›ndaki rekabeti h›zland›rm›flt›r. Ülkelerdeki iflletmeler düne göre yerel olmakK ‹ T A P tan ç›km›fl uluslararas› olmufltur (Mucuk, 2011, s.367). ‹flte bu de¤ifliklikler iflletmelerin Ar-Ge fonksiyonunu daha önemli hâle getirmifltir. Rekabet üstünlü¤ü sa¤layabilmek için yarat›c›-yenilikçi ve inovatif olmak geT E L E V ‹ Z Y O N Bilindi¤i rekmektedir. ‹flletmede bu fonksiyonlar genellikle Ar-Ge’de toplanm›flt›r. gibi iki türlü araflt›rma yap›l›r. 1. Temel araflt›rma, 2. Uygulamal› araflt›rma. Temel araflt›rma daha akademik ve bilimseldir. Uygulamal› araflt›rma ise temel araflt›rmadaki bilimsel bilgileri de kullanarak piyasa için ekonomik ve toplumsal fayda üre‹NTERNET ten ürün ve hizmet araflt›rmalar›d›r. ‹flte Ar-Ge’de daha çok uygulamal› araflt›rmalar yap›l›r. Çünkü iflletme piyasaya ç›karacak yeni ürün aray›fl› içindedir. Ar-Ge, çal›flmalar› sonucunda çeflitli ürünler bulabilir. Ancak bulunan her ürün piyasaya ç›kmaz çünkü ya flimdilik maliyeti yüksektir hedef pazarda sat›labilecek fiyat yakalanamam›flt›r ya da hammadde yeterli de¤ildir. Di¤er bir sorun ise seri üretim için gerekli teknolojik donan›m yoktur. Ama patent al›nm›fl olabilir. Burada söylenmek istenen fley fludur. ‹flletmelerin Ar-Ge’leri daha çok piyasaya ç›kabilecek ürünlere odaklanmalar› gerekmektedir. Patentiniz çok olmas›na ra¤men piyasaya ç›kard›¤›n›z yeni ürün say›s› düflük olabilir. ‹flletmelerin Ar-Ge maliyetleri yüksektir. Mutlaka verimli ve odakl› çal›flmalar› gerekmektedir. Yenilikçi iflletmeler gelirlerinden Ar-Ge’ye önemli oranda pay ay›rmaktad›rlar. Yenilikçi olmayan ya da taklitçi iflletmelerde bu pay yoktur veya yeterli de¤ildir. Ülkemizde Ar-Ge kuran iflletme say›lar›nda ve Ar-Ge yat›r›mlar›nda önemli art›fllar olmufltur. Ayr›ca devlet de Ar-Ge yat›r›mlar›n› çeflitli flekillerde desteklemeye bafllam›flt›r. Bu geliflmeler, dünya ile birlikte “ticari hâle gelen yenilik” anlam›ndaki inovasyon kavram›n›n kullan›m›n› da art›rm›flt›r. ‹fiLETMELER‹N SINIFLANDIRILMASI ‹flletmeleri daha iyi anlayabilmek için s›n›flara ay›rmak gerekir. S›n›fland›rmada çeflitli kriterler temel al›n›r. Bu kriterlerden baz›lar› büyüklük (ölçek), yapt›klar› ifl, sermayenin mülkiyeti, dünya ölçe¤i, kâr ve yasal statüdür. Ayr›ca bu kriterlere baflka kriterler de eklenebilir. www.hedefaof.com D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 22 Genel ‹flletme Büyüklükleri Bak›m›ndan ‹flletme Türleri ‹flletmelerin büyüklüklerini belirlemede birçok ölçek bulunur. Bunlar da iki grup alt›nda toplanabilir. 1. Niceliksel (kantititatif) ölçek 2. Niteliksel (kalititatif) ölçek Niceliksel Ölçüler: ‹flletmede çal›flan insan say›s›, kullan›lan sermaye miktar›, kapal› alan, teknolojik güç, harcanan enerji, sat›fl gibi say›sal olarak ölçülebilen kriterlerdir. Bu kriterlerin say›s› iflletmelerin bulundu¤u sektörlere ve ülkelere göre de¤iflir (Ertürk, 2009, s.6). Türkiye’de iflletmelerin niceliksel ölçülere göre büyüklüklerinin saptanmas›nda 3143 say›l› Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›n›n Teflkilat ve Görevleri Hakk›ndaki Kanun’un ek birinci maddesine dayan›larak haz›rlanan “Küçük ve Orta Büyüklükteki ‹flletmelerin Tan›m›, Nitelikleri ve S›n›fland›r›lmas› Hakk›ndaki Yönetmelik” belirleyicidir. Buna göre, önce Türkiye’de çok kullan›lan KOB‹ tan›m› yap›lm›flt›r. “Küçük ve Orta Büyüklükte ‹flletme (KOB‹): 250 kifliden az y›ll›k çal›flan istihdam eden ve y›ll›k net sat›fl has›lat› ya da mali bilançosundan herhangi biri 40 milyon Türk liras›n› aflmayan ve Yönetmelikte mikro iflletme, küçük iflletme ve orta büyüklükteki iflletme olarak s›n›fland›r›lan ve k›saca KOB‹ olarak s›n›fland›r›lan ekonomik birimler veya giriflimlerdir.” Bu yönetmelikte büyük iflletme tan›m› aç›k olarak yap›lmam›flt›r ama kendili¤inden büyük iflletmelerin tan›m› ortaya ç›km›flt›r. Daha aç›k bir ifade ile tan›m› yap›lan KOB‹’den büyük olanlar büyük iflletme olarak görülecektir. Tan›mda kullan›lan mali bilanço, bir iflletmenin belirli bir tarihte sahip oldu¤u varl›klar ile bu varl›klar›n sa¤lad›¤› kaynaklar› gösteren mali tabloyu ifade eder. Net sat›fl has›lat›, bir iflletmenin brüt sat›fllar›ndan sat›fl iskontolar› ve iadeleri ile di¤er indirimlerin düflülmesi sonucu bulunan tutar› gösterir. Bu durumda KOB‹ yönetmeli¤i olarak da an›lan bu düzenlemeye göre, Türkiye’de iflletmelerin nicel ölçülere göre s›n›fland›r›lmas› afla¤›daki gibi olmaktad›r. Mikro iflletme: 10 kifliden az y›ll›k çal›flan istihdam eden ve y›ll›k net sat›fl has›lat› ya da mali bilançosundan herhangi biri 1 milyon Türk liras›n› aflmayan çok küçük iflletmeler. Küçük iflletme: 50 kifliden az y›ll›k çal›flan istihdam eden ve y›ll›k net sat›fl has›lat› ya da mali bilançosundan herhangi biri 8 milyon Türk liras›n› aflmayan iflletmeler. Orta büyüklükteki iflletme: 250 kifliden az y›ll›k çal›flan istihdam eden ve y›ll›k net sat›fl has›lat› ya da mali bilançosundan herhangi biri 40 milyon Türk liras›n› aflmayan iflletmeler. Büyük iflletme: 250 kifliden fazla y›ll›k çal›flan istihdam eden ve y›ll›k net sat›fl has›lat› ya da mali bilançosu 40 milyon Türk liras›n› aflan iflletmelerdir. Ayr›ca de¤iflen Yönetmelik’te flu f›kra eklenmifltir: “Hesaplar›n kapan›fl tarihindeki veriler esas al›narak s›n›f de¤ifltirme veya KOB‹ vasf›n› kaybetme tarihleri verilen temini süresine ba¤l› olarak destek sa¤layan kurulufllar taraf›ndan farkl› belirlenebilir.” Girmeye çal›flt›¤›m›z ve bunun için hemen hemen her konuda uyum çal›flmas› yapt›¤›m›z Avrupa Birli¤i (AB)’nde de benzer s›n›fland›rman›n yap›ld›¤›n› görmekteyiz. Zaten ülkemizdeki s›n›fland›rman›n AB ile uyumlu oldu¤u söylenebilir. AB’de de s›n›fland›rma afla¤›daki gibidir (Karalar, 2009, s.139). Mikro iflletme: 10 kifliden az çal›flan say›s›, 2 milyon Euro’dan az cirosu olanlar. Küçük iflletme: 50 kifliden az çal›flan say›s›, 10 milyon Euro’dan az cirosu olanlar. www.hedefaof.com 23 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri Orta büyüklükteki iflletme: 250 kifliden az çal›flan say›s›, 10 milyon Euro’dan az cirosu olanlar. Büyük iflletme: 250 kifliden çok çal›flan say›s›, 10 milyon Euro’dan fazla cirosu olanlar. Öte yandan Amerika Birleflik Devletleri’nde büyüklükleri belirlemede çal›flanlar›n say›s› kullan›l›r. Ancak miktar› farkl›d›r. Mikro iflletmelerde çal›flan say›s› 10’dan az, küçük iflletmelerde 100’den az, orta büyüklükteki iflletmelerde 500’den az ve büyük iflletmelerde ise çal›flan say›s› 500’den fazlad›r. ‹flletmeler için çeflitli ölçüler kullanarak birbirinden ayr› büyüklükler belirlemek genellikle devletin iflletmelere yapaca¤› düzenlemeler, destek ve yard›m için gerekli oldu¤u gibi bankalar›n kredi verme çeflitlili¤i ve politikalar› için de gereklidir. Son y›llarda Türkiye’de hemen hemen her bankan›n KOB‹ bankac›l›¤› yapt›¤› ve bu kredi pazar›nda önemli talep yaratt›¤› söylenebilir. Yine devlet de önceki dönemlerde yaflanan ekonomik krizlerde söz konusu öncelikleri kullanarak KOB‹’lere cansuyu gibi finansal destek vermifltir. Niteliksel Ölçüler: ‹flletme büyüklüklerinin belirlenmesinde niceliksel ölçütlerin yan›nda iflletmelerin yönetim, iliflkiler, sermaye sa¤lama, pazarl›k gücü, hukuki statüsü gibi niteliksel ölçülerine de bakabiliriz. Küçük iflletmelerin yönetimleri merkezci, ba¤›ms›z ve yal›nd›r. Örgüt modeli dikeydir. Oysa büyük iflletmelerde yönetim giderek karmafl›k hâle gelir. Merkezci de¤ildir. Büyük iflletmelerin örgütsel yap›s› ise son y›llarda dikey-kurmay, dikeyfonksiyonel olmakla birlikte, yatay organizasyon uygulamalar› artmaya bafllam›flt›r (Ertürk, 2009, s. 46-47). Küçük iflletmelerde iflletme sahipli¤i ile iflletme yönetimi ayr› ayr› kifli ya da kiflilerde de¤ildir. Ayn› kiflide toplanm›flt›r. Büyük iflletmelerde ayn› kifli ya da kiflilerde yönetim ve sahiplik birlikte bulunmaz. Yönetim art›k profesyonellere devredilmifltir. Bu özellik yönetimde kurumsallaflman›n bir parças›d›r. Hukuki statüleri bak›m›ndan tek kifli iflletmeleri ve flah›s flirketi statüsündeki iflletmelerin sermaye flirketlerine göre küçük oldu¤u görülmektedir. Küçük iflletmelerin sat›n almalarda ve sat›fllarda pazarl›k güçleri zay›ft›r. Çünkü sat›n almalar›n ve sat›fllar›n miktar› azd›r. Oysa büyük iflletmeler büyük miktarlarda sat›n alma ve sat›fl yapt›klar› için pazarl›kta güçlüdürler. Küçük iflletmeler, gerek iflletme içinde gerekse iflletme d›fl›ndaki iliflkilerinde daha yo¤undur. Bunun için çal›flanlar›n› ve müflterilerini tan›r. Büyük iflletmelerde çal›flan say›s› ve müflteri say›s› çok oldu¤u için iliflki yo¤un de¤ildir. Küçük iflletmelerde genellikle herkes, her ifli yapar. Çünkü uzmanlaflma yoktur. Büyük iflletmelerde uzmanlaflma oldu¤u için herkes her ifli yapamaz. Sermaye sa¤lama bak›m›ndan küçük iflletmeler, k›sa vadeli düflük miktarlarda sermaye sa¤layabilirken büyük iflletmeler yüksek miktarlarda ve uzun vadeli sermaye sa¤layabilirler. Küçük iflletmelerde öz sermaye çok yayg›nken büyük iflletmelerde borçlanma daha çoktur. Küçük iflletmenin sahibi ya da sahipleri genellikle o yörenin insan›d›r. Büyük iflletmelerin sahipleri genellikle o yörenin insan› de¤ildir. Bu nedenle küçük iflletmeler bulunduklar› yörenin sorunlar›yla daha fazla ilgilenirler. Büyüklüklerine göre iflletme s›n›fland›rmas›nda yer alan küçük ve büyük iflletmeleri karSIRA S‹ZDE fl›laflt›r›n›z. 8 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U www.hedefaof.com D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE 24 Genel ‹flletme Yapt›klar› ‹fl Bak›m›ndan ‹flletme Türleri SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹flletmelerin faaliyetlerine bakarak da türlere ay›rabiliriz. Bilindi¤i gibi iflletmeler temelde mal ve hizmet üretirler ve bunlar› da satarlar. Piyasadaki baz› iflletmeler sadece mal (ürün), baz›lar› ise hizmet üretirler. Baz› iflletmeler de bir baflka iflletmenin üretti¤i ürünü toptan sat›n al›r ve perakende olarak müflterilere satar. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda üç tür iflletme ortaya ç›kar. Ürün üreten iflletmeler, hizmet iflletmeleri ve ticaret iflletmeleri. Ürün üreten iflletmeler: Bunlara imalatç› ya da üretici iflletmeler de denir. Bu iflletmeler gözle görülebilen, elle tutulabilen, somut ve maddi olan fleyleri, yani ürünleri üretirler. Üretimde çeflitli girdileri iflleyerek insanlar›n dün, bugün ve gelecekteki sorunlar›n› çözecek, istek ve ihtiyaçlar›n› giderecek flekilde faydal› somut ç›kt›lar üretirler. Hizmet üreten iflletmeler: Hizmet, maddi olmayan, soyut, stok edilemeyen ama insan ihtiyac› olan ç›kt›lard›r. Bunlar da tüketilir, sat›l›r ve sat›n al›n›rlar. Yine ayn› flekilde isteklerden ve ihtiyaçlardan do¤mufllard›r. ‹nsanlar bunlar› sat›n alarak hayatlar›n› kolaylaflt›r›r ve yaflam kalitelerini yükseltir. Hastaneler, oteller, e¤lence yerleri, bankalar, hava yollar›, demir yollar›, bak›m iflletmeleri örnek olarak gösterilebilir. Ticaret iflletmeleri: Ticaret iflletmeleri ürün üreten iflletmelerle tüketiciler aras›ndaki fonksiyonlar› yaparlar. Bu fonksiyonlar; tafl›ma, depolama, da¤›t›m, tutundurma ve sat›flt›r. Ticaret iflletmelerinde üretim olmad›¤› için yap›lan ifller hizmettir ve bu iflletmelerde hizmet iflletmesi olarak alg›lanmal›d›r görüflü vard›r. Ancak baz›SIRA ticaret S‹ZDE iflletmelerinin tüketicilere somut ürünler sundu¤u, bu nedenlar› da sonuçta le de hizmet iflletmesi olamayaca¤› fleklinde yorumlar yapmaktad›r. Üretim iflletmelerinden baz›lar› ürünlerini tüketicilere kendisi satmaktad›r. Bütün iflletmelerin ayn› D Ü fi Ü N E L ‹ M fleyi yapmas› mümkün de¤ildir. Aksi takdirde, hemen hemen ürün say›s› kadar sat›fl noktas› ortaya ç›kar ki bu da imkâns›zd›r. Bu durumda üretim iflletmelerinde üreS O R U tilen ürünlerin bir k›sm›, baflka bir iflletme taraf›ndan sat›lmak zorundad›r. ‹flletmeler için D ‹ Kçeflitli K A T ölçüler kullanarak birbirinden ayr› büyüklükler belirlemek, genellikle devletin iflletmelere yapaca¤› düzenlemeler, destek ve yard›mlar için gerekli oldu¤u gibi bankalar›n kredi verme çeflitlili¤i ve politikalar› için de gereklidir. SIRA S‹ZDE Sermaye Mülkiyeti Bak›m›ndan ‹flletme Türleri AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹flletmelerde sermayenin kime ait oldu¤unu aç›klayabilmek için, önce dünya ölçeAMAÇLARIMIZ ¤inde bakmak gerekmektedir. Buna göre iflletmeleri; 1. Yerli iflletmeler, K ‹ Tiflletmeler A P 2. Yabanc› fieklinde iki gruba ay›rabiliriz. TELEV‹ZYON Yerli ‹flletmeler Bir ülkedeki iflletmelerin mülkiyeti, o ülkedeki giriflimci kifli ya da kurumlar›n (devlet, yerel yönetimler, sivil kurulufllar) ise bunlar taraf›ndan yönetiliyorsa bunlara yerli iflletmeler denir (Mirze, s.65). Ülke içinde yerli iflletmelerin mülkiyeti de çeflit‹NTERNET lilik gösterir. Özel iflletmeler, kamu iflletmeleri gibi. Özel ‹flletmeler Bir üretim faktörü olan giriflimci ya da giriflimcilerin genellikle kâr getirisi için sahibi olduklar› sermayeyle kurduklar› iflletmelere özel iflletmeler denir. ‹çindeki ser- www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri mayeye de özel sermaye denir. Ekonomik sistemlerden biri olan kapitalizmin giriflimcilik özgürlü¤ü, piyasay› ve piyasadaki özel mülkiyete dayal› iflletmelerin kurulmas›na neden olmufltur. Ayr›ca piyasan›n iflleyiflini de genifl ölçüde rekabete dayand›rm›flt›r. Rekabetin yap›labilmesi için piyasadaki iflletmelerin çok say›da olmas› büyüklüklerinin birbirine yak›n olmas› iflletmenin sahiplerinin yani giriflimcilerinin farkl› kifliler olmas› gerekmektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda özel iflletmeler piyasan›n ve rekabetin hem nedeni hem de sonucu olmufllard›r. Kamu ‹flletmeleri Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri (K‹T) olarak adland›r›lan devlet iflletmeleri ile belediyelere ve özel idarelere ait iflletmelere kamu iflletmeleri denir. Geçmiflte devlet, sermaye ve giriflimci üretim faktörlerinin yetersiz oldu¤u koflullarda, halk›n ihtiyaçlar›n›n giderilmesi için iflletmeler kurma durumunda kalm›flt›r. Bunlar›n kurulufl ve iflleyiflleriyle ilgili hükümleri de Anayasa ve ilgili yasalara koymufltur. Kamu iflletmeleri içinde önemli yere sahip K‹T’ler; ‹ktisadi Devlet Teflekkülleri (‹DT) ve Kamu ‹ktisadi Kurulufllar› (K‹K) olarak iki gruba ayr›l›r. ‹ktisadi Devlet Teflekküllerinin Özellikleri: Bunlarda da sermayenin tamam› devlete aittir. Onlar da K‹T’dir. Verimlilik ve kârl›l›k ilkelerine göre çal›fl›rlar. Bakanlar Kurulu karar›yla kurulabilir. Genel Muhasebe ve Say›fltay denetimine tabi de¤illerdir. Genel kurullar› yoktur. Yönetim Kurulu ve Genel Müdürlük taraf›ndan yönetilirler. Denetim TBMM ad›na Yüksek Denetleme Kurulu taraf›ndan yap›l›r. Örnek olarak Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayii A.fi. (TÜLOMSAfi) ve T.C. Ziraat Bankas› gösterilebilir. Kamu ‹ktisadi Kurulufllar›n›n Özellikleri: Sermayenin tamam› devlete aittir. Bakanlar Kurulu karar›yla kurulurlar. Tüzel kiflili¤e sahiptirler. Say›fltay denetimine ve Genel Muhasebe Kanunu’na tabi de¤ildirler. Tekel niteli¤indeki mal ve hizmetleri verimlilik esas›na göre üretir ve pazarlar (Mucuk, 2011, s.72 - Karalar, 2009, s.126). Örnek olarak T.C. Devlet Demiryollar› (TCDD) ve Devlet Hava Meydanlar› ‹flletmesi (DHM‹) gösterilebilir. K‹T’lerin, yani hem Kamu ‹ktisadi Kurulufllar›n (K‹K) hem de ‹ktisadi Devlet Teflekküllerin (‹DT) yap›lar›nda müessese, ba¤l› ortakl›k, ifltirak ve iflletmeler vard›r. Bunlar pay sahipli¤i oran› bak›m›ndan birbirinden ayr›l›rlar. ‹DT veya K‹K sermayenin tamam›na sahipse Müessese, %50’sinden daha fazlas›na sahipse Ba¤l› Ortakl›k, en az %15, en fazla %50’sine sahipse ‹fltirak fleklinde kurulan iflletmelerdir. Bunlara ba¤l› da mal ve hizmet üreten iflletmeler vard›r (Mucuk, s.71). K‹T’ler, kurulufl y›llar›nda ülke ekonomisine önemli katk›lar sa¤lam›fllard›r. Ancak özellikle 1980’den sonra, serbest piyasa ekonomisinin daha ra¤bet görmesi, K‹T’lerin verimli, kârl› ve etkin çal›flamamas›, dünyada kapitalizm e¤iliminin artmas› ve bunlar›n d›fl›ndaki çeflitli de¤ifliklikler, dünya ile birlikte Türkiye’de de devletin ekonomideki pay›n›n azalmas›n› özel sektör pay›n›n artmas›n› sa¤lamak amac›yla, K‹T’lerin özellefltirilmesi karar› al›nm›flt›r. Kamu iflletmeleri s›n›f›nda belediyelere ve özel idarelere ait iflletmeler de vard›r. Bunlar iflletme kurma yetkilerini kendi kanunlar›ndan ve Türk Ticaret Kanunu’ndan alm›fllard›r. Kamu ve belediye hizmeti amac› yan›nda ekonomik amaç için de flirket kurabilirler (Karalar, 2009, s.123-124). ‹stanbul Belediyesi’ne ait Halk Ekmek A.fi., Asfalt A.fi., Kiptafl A.fi., Konut A.fi., Kültür A.fi., Sa¤l›k A.fi., Spor A.fi. örnek gösterilebilir. Ayr›ca Bilecik Mermercilik San. Ve Tic. A.fi. de il özel idaresi iflletmecili¤ine örnek gösterilebilir. www.hedefaof.com 25 26 Genel ‹flletme Yabanc› ‹flletmeler Giriflimcilerin “‹flletmeyi nereye kurmal›y›z?” sorusuna geçmiflte “bulundu¤un yere” cevab› verilirdi. Daha sonra, bu cevap “ülkenin herhangi bir yerine” flekline dönüfltü. Bugün ise ayn› soruya “dünyada herhangi bir yere” cevab› verilmektedir. Küreselleflme, ekonomileri aç›k hâle getirdi¤i için, hemen hemen her iflletme için dünya tek bir pazar olarak görülmektedir. Bu nedenle giriflimciler art›k dünyan›n her yerinde iflletme kurabilmektedir. Üstelik ülkeler, yerli giriflimciler yan›nda yabanc› giriflimcilerin de ülkelerinde iflletme kurmas›n› (do¤rudan yat›r›m) hararetle istemektedirler. Bunun için cazip destekler sunmaktad›rlar. Hiç kuflkusuz yabanc› giriflimciler de gittikleri ülkelerde uygun giriflimcilik iklimi aramaktad›rlar. Yat›r›m yap›lan ülkedeki pazar, ekonomik ve siyasal istikrar, bürokrasi, yasal durum ve ülkenin alt yap› uygunlu¤u, aranan özellikler aras›nda say›labilir. ‹flte bir ülke giriflimcisinin kendi ülkesi içinde kurdu¤u iflletmeye yerli iflletme, baflka ülkeden gelen bir giriflimcinin o ülkede kurdu¤u iflletmeye ise yabanc› iflletme denmektedir. Yabanc› firmalar›n ülkeye gelip yat›r›m yapmas› da yasal düzenlemelerle mümkün olabilmektedir. Yabanc› iflletmeler yerli iflletmelerle ortakl›klar yaparak da iflletme kurabilirler. Bunlar yerli-yabanc› ortakl›k fleklinde piyasada faaliyet sürdürebilir ya da sat›n alma yoluyla yabanc› bir firma yerli bir firmay› sat›n alarak ülkeye girebilir. Böyle bir durumda yerli firma yabanc› firma hâline gelebilir. Dünya Ölçe¤ine Göre ‹flletmeler ‹flletmeler sahiplik, yönetim, üretim ve sat›fl bak›m›ndan bir ülke s›n›rlar› içinde ve d›fl›nda olmalar›na göre flu flekilde s›n›fland›r›labilir: 1. Ulusal ‹flletmeler 2. Uluslararas› ‹flletmeler 3. Çokuluslu ‹flletmeler Ulusal ‹flletmeler Bir ülkede kurulmufl sahipli¤i ve yönetimi, kuruldu¤u ülke insanlar› taraf›ndan yürütülen, üretimi ve pazarlamas› o ülke içerinde yap›lan iflletmeler ulusal iflletmelerdir. Bu iflletmelere yerel iflletmeler de denir. ‹flletmelerin özel ya da kamu niteli¤i tafl›mas› önemli de¤ildir. Genellikle kapal› ekonomilerde çok görülür. Uluslararas› ‹flletmeler Bir ülkede kurulmufl ancak faaliyetlerden bir k›sm› baflka ülkelerde yürütülüyorsa örne¤in Türkiye’de üretim yap›l›yor, üretimin önemli bir k›sm› baflka ülkelerde sat›l›yorsa, bu tür iflletmelere uluslararas› iflletme denir. Çünkü faaliyetleri ülke s›n›rlar› d›fl›na taflm›flt›r. Yönetimleri genellikle kuruldu¤u ülkenin insanlar› taraf›ndan yap›lan iflletmelerdir. Çokuluslu ‹flletmeler Çokuluslu iflletmeler, uluslararas› iflletmelerin büyümüfl fleklidir. ‹flletmelerde toplam üretimin, pazarlaman›n, insan kaynaklar› ve yönetiminin önemli bir k›sm›, yabanc› ülkelerde yap›l›yorsa bu iflletme çokuluslu iflletme olarak adland›r›l›r. Uluslararas› Ticaret Odas›’n›n 1969 y›l›ndaki ‹stanbul’da yap›lan 22.kongre (Mucuk, 2011, s.47) raporunda; www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri “Bir uluslararas› iflletmenin yabanc› ülkelerdeki üretimi, toplam üretimin en az %25-30’unu geçti¤i zaman veya üretim bilinmiyorsa, yabanc› ülkelerdeki kârlar, toplam kârlar›n önemli bir oran›na veya bunlar da bilinmiyorsa, yabanc› ülkelerdeki personeli, toplam personelin önemli bir oran›na ulaflt›¤› zaman bu iflletmeye çokuluslu iflletme denir.” fleklinde bir tan›m yap›lm›flt›r. Anlafl›laca¤› üzere, yabanc› ülkelerdeki faaliyetlerle ilgili çal›flt›r›lan insan kayna¤›, kâr veya üretim gibi temel kriterlerden birinin toplam içindeki pay› bize o iflletmenin çokuluslu olup olmad›¤›n› göstermektedir. Çokuluslu iflletmelerin baz› özellikleri flunlard›r (Mucuk, 2011, s.48): • Üretim birden fazla d›fl ülkede yap›l›r. • Ülke birimleri, belirli bir ba¤›ms›zl›k içinde çal›fl›r. • Sermaye sahipli¤i ikiden fazla ülkeye yay›lm›flt›r. • Birimlerin tepe yöneticileri genel merkezden görevlendirilir. • ‹htiyaç duyulan finansman uluslararas› sermaye piyasalar›ndan sa¤lan›r. Yasal Statü Bak›m›ndan ‹flletme Türleri Bilindi¤i gibi uygulanmakta olan ekonomik sistem gere¤i piyasada üç tür mülkiyete dayal› iflletme vard›r: Özel iflletmeler, Kamu ‹flletmeleri, Yabanc› Sermayeli ‹flletmeler. Bu k›s›mda sadece özel iflletmelerin hukuki statüleri liste hâlinde verilecektir. Özel ‹flletmeler I. Tek Kifli ‹flletmeleri II. fiirket fieklindeki ‹flletmeler 1. Adi fiirketler 2. Ticaret fiirketleri • fiah›s fiirketleri - Kollektif fiirket - Adi Komandit fiirket • Sermaye fiirketleri - Anonim fiirket - Limited fiirket - Sermayesi Paylara Bölünmüfl Komandit fiirket III. Kooperatifler, Dernek, Vak›f ve Meslek Kurulufllar›n›n ‹ktisadi ‹flletmeleri ‹fiLETMELER‹N BAfiARISININ TEMEL GÖSTERGELER‹ ‹flletmeler önceden belirlenen amaçlara ulaflmak için baz› ilkelere uymak zorundad›rlar. Bu ilkeler, iflletmelerin her döneminde ve tüm yaflam› boyunca geçerlidir. Bunlar uzun y›llar iflletmecilik uygulamalar› sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Ekonomik ve toplumsal de¤iflmeler yeni ilkeleri gündeme getirmifltir. Yenilikçilik de ilkeler listesine girmifltir. Bu ilkeler, özel ya da kamu her iflletme için geçerlidir. Verimlilik (Prodüktivite) Verimlilik girdi ile ç›kt› aras›ndaki bir iliflkidir. ‹flletmenin baflar›s›n› bildiren çok önemli bir göstergedir. ‹flletmeler ister ürün isterse hizmet üretsinler, genel anlamda üretim faktörlerini girdi olarak kullanarak, mümkün olan en çok ç›kt›y› yani ürün ve hizmeti üretmelidir. Ayn› miktar girdiden ne kadar çok ç›kt› üretirsek ya da ayn› ç›kt›y› ne kadar az girdiden üretirsek verimlili¤i yakalam›fl oluruz. Ayn› flekilde girdi ve ç›kt› iliflkisinde herhangi birinin ya da ikisinin de miktar›nda de¤ifliklikler yaparak verimlili¤i elde edebiliriz. Hangi seçene¤i uygulam›fl www.hedefaof.com 27 28 Genel ‹flletme olursak olal›m, yapm›fl oldu¤umuz fley girdileri daha üretken kullanmam›zd›r. Bir iflletmede kullan›lan toplam üretim faktörlerinin verimlili¤ini ölçmek için afla¤›daki formül uygulan›r. Verimlilik = Çıktı (Üretim Miktarı) Girdi (Üretim Faktörleri) Ancak üretim faktörlerinin ayr› ayr› verimlili¤i de ölçülebilir. İşgücü (emek) Verimliliği = Sermayenin Verimliliği = Enerji Verimliliği = Üretim Miktarı İşgücü (emek) Miktarı Üretim Miktarı Sermaye Miktarı Üretim Miktarı Enerji Miktarı ‹flletmede çal›flanlar›n›n verimlili¤i demek, ayn› say›daki çal›flanla daha çok üretim ya da ayn› üretimi daha az çal›flanla elde edebilmek demektir. ‹flletmenin çal›flanlara yapt›¤› ekonomik ve psikolojik motivasyon çabalar› onlar›n verimlili¤i içindir. Ayn› flekilde daha az sermaye kullanarak, daha az enerji harcayarak üretim art›fl›n› sa¤layabilmek de verimliliktir. Ayn› miktar üretim için az miktarda girdi ya da üretim faktörü kullan›lmas› elde edilen ürün ve hizmetin maliyetini düflürmektedir. Düflük maliyet de iflletmeleri rekabette güçlü k›lmaktad›r. Öte yandan üretim faktörleri k›tt›r. K›t olan fleyler de¤erlidir. Kaynaklar azald›kça daha de¤erli hâle gelmektedir. De¤erli hâle geldikçe de verimlili¤in önemi artmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 9 ‹flletmelerinSIRA baflar›s›nda S‹ZDE verimlili¤in önemini tart›fl›n›z. Kârl›l›k (Rantabilite) D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilindi¤i gibi kâr belirli bir dönemdeki gelirlerle giderler aras›ndaki olumlu farkt›r. Kârl›l›k, iflletmenin baflar›s›n› gösteren en temel göstergedir. Çünkü kâr iflletmenin S O R ‹flletme U varl›k nedenidir. kâr edemezse di¤er amaçlar›n› da yerine getiremez. ‹flletmenin piyasadaki varl›¤› kâra ba¤l›d›r. Kârl›l›k durumu, iflletme için çok önemlidir. ‹flletme kararlar›n› buna göre almaktad›r. D‹KKAT Genel olarak kâr›n sermayeye oran› kârl›l›¤› gösterir. Kâr Kârlılık =SIRA S‹ZDE Sermaye Kârl›l›kAMAÇLARIMIZ dönemsel olarak hesaplan›r. Oran›n yüksekli¤i kârl›l›¤›n yükseldi¤ini gösterir. Kâr›n sermayeye oran› sermayenin kârl›l›¤›n› gösterir. Bunu yükseltmek için ya kâr›n yükseltilmesi ya da sermayenin azalt›lmas› gerekir. Bunu yükseltmek için de maliyeti ya da gelirleri (miktar x fiyat) art›rmak gerekir. GelirleK ‹ T düflürmek A P ri art›rmak da miktar› ya da fiyat› veya ikisini birden art›rmakla mümkündür. Bir de iflletmenin finansal kârl›l›k oran› vard›r (Sabuncuo¤lu ve Tokol, 1997, s. 61). TELEV‹ZYON Finansal Kârlılık = Net Kâr Öz Sermaye ‹NTERNET www.hedefaof.com 29 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri Varl›klardan iflletmenin borçlar› ç›k›nca öz sermaye, kârdan vergiler ç›k›nca net kâr ortaya ç›kar. Finansal kârl›l›k di¤erine göre daha net göstergedir. ‹flletmelerin kârl›l›¤› nas›l hesaplan›r? SIRA S‹ZDE 10 Etkililik D Ü fi Ü N E L ‹ M ne kadar›Etkililik, amaçlara ne derece ulafl›ld›¤›n› gösterir. Planlanan sonuçlar›n n›n gerçekleflti¤ini etkililik formülüyle ö¤renebiliriz (Akdemir, 2009 s.137). Etkinlilik = S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Bu oran iflletmelerde amaçlara ulaflman›n derecesini ölçer ve gösterir. ‹flletmelerin üretti¤i ürün ve hizmetlerin belirli bir ömürleri vard›r. Ömürleri sona eren ürünler ve hizmetler iflletme için kârl› olmaktan ç›km›flt›r. ‹flletmelerin de AMAÇLARIMIZ ürünler gibi ömürleri oldu¤unu düflünürsek, hayatlar›n› devam ettirebilmek için yarat›c›l›k kapasitesini kullanarak yenilik ve ondan sonra da inovasyon ile piyasaya yeni ürünler sunma ihtiyac› duyarlar. ‹flletme inovasyonla yeni K ‹ Türün A P ve hizmetleri piyasaya ç›kar›rken ifl modelini de de¤ifltirebilir.Bu durumdaki bir iflletme eskisinden daha güçlü flekilde varl›¤›n› devam ettirir. Globalleflmeyle birlikte bu durum iflletmeler için önemli ve yeni bir strateji olarak uygulanmaya bafllam›flt›r. BuTELEV‹ZYON nu yapan iflletmelere yenilikçi iflletme denmektedir. Bu da yenilikçilik oran›yla ölçülmektedir. Yenilikçilik = D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Fiili Sonuçlar Planlanan Sonuçlar Yenilikçilik SIRA S‹ZDE T E şRıN E T Son 1, 2, 3, 4, 5 yılda piyasaya çıkarılan ürünlerin‹ Nsatı Toplam Satışlar ‹flletmeler baflar›lar›n› ölçmek için bunlar›n d›fl›nda baflka ölçekler kullanabilir ve gelifltirebilirler. Ancak kullan›lacak ölçek, ölçülecek faaliyet ile uyumlu olmal›d›r. www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 30 Genel ‹flletme Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 ‹flletme, ihtiyaçlar ve üretim faktörleri kavramlar›n› tan›mlamak. ‹flletme, bir taraftan karfl›lanmam›fl insan ihtiyaçlar›n›, çözülmemifl sorunlar› bulmaya çal›fl›rken di¤er taraftan da bunlar› en az kaynak kullanarak nas›l müflteriye sunabiliriz aray›fl› içindeki organizasyonlard›r. ‹nsanlar›n davran›fllar›n›n temelinde ihtiyaçlar bulunmaktad›r. Genel olarak insan›n fizyolojik ve psikolojik yap›s›na uygun olarak ortaya ç›kan ihtiyaçlar karfl›land›klar›nda zevk ve haz, karfl›lamad›¤›nda ac› ve s›k›nt› yaflanmaktad›r. Birincil ihtiyaçlar; yemek, içmek, bar›nmak, uyumak gibi ihtiyaçlard›r. ‹kincil ihtiyaçlar, fizyolojik ihtiyaçlar›n d›fl›ndaki ihtiyaçlard›r. Üretim faktörleri, insan ihtiyaçlar›n› gidermek, sorunlar›n› çözmek için piyasaya sunulacak ürün ve hizmetlerin üretiminde kullan›lan miktar ve çeflit yönünden s›n›rl› olan girdi ya da kaynaklard›r. Dört temel çeflidi vard›r. Bunlar; do¤a, emek, sermaye ve giriflimciliktir. ‹flletmelerin amaç ve fonksiyonlar›n› aç›klamak. ‹flletmeler tüm paydafllar›n›n ç›karlar›n› dikkate alacak ve dengeleyecek flekilde amaçlar›n› geniflletmifllerdir. Ça¤dafl iflletmelerin amaçlar› kâr, ekonomik sürdürülebilirlik, sosyal sürdürülebilirlik, çevresel sürdürülebilirlik fleklinde s›ralanabilir. ‹flletme fonksiyonlar› demek iflletmenin grupland›r›lm›fl faaliyetleri demektir. ‹flletmenin birbiriyle iliflkili, yak›n ve benzer faaliyetleri grupland›r›l›r ve çok say›da faaliyeti az say›da yönetim, pazarlama, üretim, finansman, muhasebe, insan kaynaklar› (personel), halkla iliflkiler (PR) ve araflt›rma gelifltirme (Ar-Ge) fonksiyon hâlinde gösterilir. A M A Ç 3 A M A Ç 4 ‹flletmelerin çeflitli kriterlere göre s›n›fland›r›lmas›n› yapmak. ‹flletmeleri daha iyi anlayabilmek için s›n›flara ay›rmak gerekir. S›n›fland›rmada çeflitli kriterler temel al›n›r. Bu kriterlerden baz›lar› büyüklük (ölçek), yapt›klar› ifl, sermayenin mülkiyeti, dünya ölçe¤i, kâr ve yasal statüdür. ‹flletmelerin büyüklüklerini belirlemede birçok ölçek bulunur. Bunlar niceliksel (kantititatif) ölçek ve niteliksel (kalititatif) ölçek olarak iki grup alt›nda toplanabilir. Yapt›klar› ifl bak›m›ndan s›n›fland›r›ld›¤›nda üç tür iflletme ortaya ç›kar. Ürün üreten iflletmeler, hizmet iflletmeleri ve ticaret iflletmeleri. ‹flletmeleri sermayenin kime ait oldu¤una göre s›n›fland›rabilmek için önce dünya ölçe¤inde bakmak gerekmektedir. Buna göre iflletmeler yerli iflletmeler ve yabanc› iflletmeler olarak ikiye ayr›l›r. Dünya ölçe¤ine göre iflletmeler ise flu flekilde s›ralanabilir: Ulusal ‹flletmeler, Uluslararas› ‹flletmeler, Çokuluslu ‹flletmeler. Yasal statü bak›m›ndan ise özel iflletmeler, kooperatifler, sermaye flirketleri, flah›s flirketleri, dernek ve vak›flar fleklinde s›n›fland›rma yap›labilir. ‹flletmelerin baflar›s›ndaki temel ilkeleri s›ralamak. ‹flletmeler amaçlar›na ulaflmak için gerekli olan baz› ilkelere uymak zorundad›rlar. Bu ilkeler iflletmelerin her döneminde ve tüm yaflam› boyunca geçerlidir. Bunlar uzun y›llar iflletmecilik uygulamalar› sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Ekonomik ve toplumsal de¤iflmeler yeni ilkeleri gündeme getirmifltir. Yenilikçilik ve globalleflme ilkeler listesine girmifltir. Bu ilkeler verimlilik, kârl›l›k, yenilikçilik etkililiktir. Özel ya da kamu her iflletme için bu ilkelerle uyum önemlidir. www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri 31 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin varl›¤›n›n sa¤lam›fl oldu¤u yararlardan biri de¤ildir? a. ‹stihdam yaratmalar› b. Tüketici istek ve ihtiyaçlar›n› gidermeleri c. Toplumsal sorunlar›n çözümüne destek olmalar› d. Do¤al kaynaklar› tüketmeleri e. Ülke ekonomisine katk› sa¤lamalar› 2. Mal ve hizmetlerin insanlar›n ihtiyaçlar›n› giderme özelli¤ine ne ad verilir? a. Arz b. Fayda c. Talep d. ‹stek e. ‹htiyaç 3. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin sa¤lad›¤› faydalar aras›nda yer almamaktad›r? a. fiekil b. Yer c. Kapasite d. Zaman e. Mülkiyet 4. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmecilikte kullan›lan “‹htiyaçlar Hiyerarflisi”ne göre yap›lan s›n›fland›rma yer alan ihtiyaçlardan biridir? a. Kendini Gerçeklefltirme ‹htiyac› b. Anlama ‹htiyac› c. Kendini Adama ‹htiyac› d. Koruma ‹htiyac› e. Yenileme ‹htiyac› 5. ‹novasyon kavram› ile ilgili verilen ifadelerden hangisi do¤rudur? a. S›nai ve fikri mülkiyet haklar› ile korunmas› mümkün de¤ildir. b. Yenili¤in tam karfl›l›¤›d›r. c. Ticari hale gelebilen yenili¤e denir. d. Sadece ürünlerde inovasyon yap›labilir. e. Yenilik ve yarat›c›l›kla ilgili de¤ildir. 6. ‹nsan ihtiyaçlar›n› gidermek, sorunlar›n› çözmek için elde edilecek ürün ve hizmetlerin üretiminde kullan›lan miktar ve çeflit yönünden s›n›rl› olan girdi ya da kaynaklar olarak tan›mlanan kavrama ne ad verilir? a. Üretim hammaddeleri b. Üretim çeflitleri c. Üretim araçlar› d. Üretim maddeleri e. Üretim faktörleri 7. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin amaçlar› aras›nda yer almamaktad›r? a. Siyasal Sürdürülebilirlik Amac› b. Ekonomik Sürdürülebilirlik Amac› c. Sosyal Sürdürülebilirlik Amac› d. Çevresel Sürdürülebilirlik Amac› e. Kar Amac› 8. ‹flletme bir sistem olarak düflünüldü¤ünde afla¤›dakilerden hangisi sistemin elemanlar›n› ya da alt sistemini oluflturan fonksiyonlardan biri de¤ildir? a. Üretim b. Yaz› ‹flleri c. ‹nsan Kaynaklar› d. Araflt›rma Gelifltirme e. Muhasebe 9. ‹flletmeleri s›n›fland›rmada kullan›lan kriterlerden hangisi afla¤›daki seçenekte yer almaktad›r? a. Kurulduklar› Y›la Göre S›n›fland›rma b. Kurucular›na Göre S›n›fland›rma c. Sermaye Mülkiyeti Bak›m›ndan S›n›fland›rma d. Adlar›na Göre S›n›fland›rma e. Piyasa Koflullar›na Göre S›n›fland›rma 10. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin baflar›s›n› sa¤lamada önemli olan temel ilkeler aras›nda yer almamaktad›r? a. Etkililik b. Verimlilik c. Karl›l›k d. Taklitçilik e. Yenilikçilik www.hedefaof.com 32 Genel ‹flletme Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. b 3. c 4. a 5. c 6. e 7. a 8. b 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmenin Amaçlar› ve ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmenin Amaçlar› ve ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin S›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Baflar›s›nda Temel ‹lkeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Sosyal politika aç›s›ndan ifl yaratma, istihdam sa¤lama özellikleriyle de iflsizli¤in çözümünde çare olarak etkili olmaktad›rlar. Ülke ekonomilerinin büyümesi, kifli bafl›na milli gelirin artmas›, iflsizli¤in azalmas›, e¤itim, sa¤l›k ve güvenlik gibi temel alanlarda iyileflmenin sa¤lanmas› hatta bunlara ba¤l› olarak insan haklar›, adalet, özgürlük, eflitlik ve demokrasi gibi kavramlar›n içsellefltirilip uygulanmas›n›n da ekonomik geliflmeye ba¤l› olarak iflletmelerle ilgili oldu¤u bilinmektedir. S›ra Sizde 2 ‹flletmelerin üretti¤i her ürün ve hizmet mutlaka bir ihtiyac› giderir bir sorunu çözer. Buna fayda denir. O hâlde fayda, mal ve hizmetlerin insanlar›n ihtiyaçlar›n› giderme özelli¤ine denir. Ürünler ve hizmetler ne kadar ihtiyaç gideriyor sorun çözüyorsa o kadar faydal›d›r. ‹nsanlar ürüne ve hizmetin kendisine de¤il onun sa¤lad›¤› faydaya para ödemektedirler. S›ra Sizde 3 Rekabetin artmas› iflletmeleri zor duruma düflürmüfl, sürdürülebilir rekabet avantaj›na sahip olmak isteyen iflletmelerin piyasada kalma mücadelelerinde farkl›l›klar›n ne kadar da önemli oldu¤unu anlamalar›n› sa¤lam›flt›r. Bu farkl›l›klar›n ifl modellerinde, ifl yap›fl flekillerinde, ürünlerde ve hizmetlerde yap›labilece¤i anlafl›lm›flt›r. En iyisi ve en yenisinin talep edilmesi, iflletmeleri yarat›c›l›¤a, yenili¤e ve inovasyona yönlendirecektir. S›ra Sizde 4 ‹flletmecilikte en çok kullan›lan ihtiyaç araflt›rmas› Abraham Maslow’un “‹htiyaçlar Hiyerarflisi”dir. Söz konusu hiyerarflide ihtiyaçlar listelenerek gelifli güzel s›ralanmam›fl piramidin taban›ndan bafllayarak tepesine kadar ihtiyaçlar yerlefltirilmifltir. Buradaki en temel varsay›m ihtiyaçlar›n hiyerarflik, insan davran›fllar›n›n ise ihtiyaca göre flekillenmesidir. S›ra Sizde 5 Bugünü yaflarken, üretirken, tüketirken, dünyada k›t olan kaynaklardan gelecekte dünyada yaflayacaklara da yetecek kadar b›rakma gereklili¤i ortaya ç›km›flt›r. “Gelecek nesiller bizden daha kötü de¤il daha iyi yaflayabilsinler” anlay›fl› benimsenmifltir. S›ra Sizde 6 Giriflimcilik, kendisi d›fl›ndaki üretim faktörlerini do¤a, emek ve sermayeyi bir araya getirerek mal ve hizmet üretmektir. Giriflimci, iflletme kurmak için di¤er üretim faktörleri yan›nda yarat›c› bir ifl fikrine ihtiyaç duyar. Bunun için giriflimciler yarat›c› olmak zorundad›r. Bu ifl fikri yap›labilir (fizibil) olmal›d›r. ‹flletme kurmakla giriflimcilik bitmez. ‹flletmelerin gündeminde sürekli ifl fikirleri vard›r. ‹flte piyasada iflletmeler için ürün ve hizmetlerde, da¤›t›mda, yönetimde, ifl modelinde akla gelebilecek her alan›nda yenilik yap›labilir. Bunun için ifl fikirleri üretilebilir. Buna iç giriflimcilik denir. www.hedefaof.com 1. Ünite - ‹flletmeler ve Özellikleri S›ra Sizde 7 Kurumsal sosyal sorumluluk, maksimum kâr yerine maksimum de¤er kazand›ran, iflletmenin paydafllar› (pay sahipleri, çal›flanlar, müflteriler, tedarikçiler, yerel kurulufllar, devlet, sivil toplum) taraf›ndan alk›fllanan ve gün geçtikçe daha fazla istenen, gelecek ekonomilerde iflletmelerin tamam›n›n uygulamas›n› zorunlu k›lacak ulusal ve küresel kurallar›n artaca¤›, paydafllar›n iflletmeyle ilgili çeliflen, ç›karlar›n› dengeleyen, 1970’li y›llardan beri artan yo¤un rekabet sonucu ortaya ç›kan, iflletmenin amaçlar›na genifl bir aç› kazand›ran bir teoridir. S›ra Sizde 8 Küçük iflletmelerin yönetimleri merkezci, ba¤›ms›z ve yal›nd›r. Örgüt modeli dikeydir. Oysa büyük iflletmelerde yönetim karmafl›k hâle gelir. Merkezci de¤ildir. Küçük iflletmelerde iflletme sahipli¤i ile iflletme yönetimi ayr› ayr› kifli ya da kiflilerde de¤ildir. Ayn› kiflide toplanm›flt›r. Büyük iflletmelerde ayn› kifli ya da kiflilerde yönetim ve sahiplik birlikte bulunmaz. Yönetim art›k profesyonellere devredilmifltir. Küçük iflletmelerin sat›n almalarda ve sat›fllarda pazarl›k (iskonto) güçleri zay›ft›r. Çünkü sat›n almalar›n ve sat›fllar›n miktar› azd›r. Oysa büyük iflletmeler çok miktarda sat›n alma ve sat›fl yapt›klar› için pazarl›kta güçlüdürler. Küçük iflletmeler, gerek iflletme içinde gerekse iflletme d›fl›ndaki iliflkilerinde daha yo¤undur. Bunun için çal›flanlar›n› ve müflterilerini tan›r. Büyük iflletmelerde çal›flan say›s› ve müflteri say›s› çok oldu¤u için iliflki yo¤un de¤ildir. Küçük iflletmelerde genellikle herkes her ifli yapar. Çünkü uzmanlaflma yoktur. Büyük iflletmelerde uzmanlaflma oldu¤u için herkes her ifli yapamaz. S›ra Sizde 9 Verimlilik girdi ile ç›kt› aras›ndaki bir iliflkidir. ‹flletmenin baflar›s›n› bildiren çok önemli bir göstergedir. Bilindi¤i gibi iflletmeler ister ürün isterse hizmet üretsinler genel anlamda üretim faktörleri ya da kaynaklar olarak gördü¤ümüz ve mikro ölçekte girdi olarak kulland›¤›m›z emek, sermaye, hammadde, enerji, teknoloji ve malzeme miktar›ndan en çok ç›kt›y› yani ürün ve hizmeti üretmelidir. Ayn› miktar girdiden ne kadar çok ç›kt› üretilirse ya da ayn› ç›kt› ne kadar az girdiden üretilirse o kadar çok verimlik sa¤lan›r. Ayn› miktar üretim için az miktarda girdi ya da üretim faktörü kullan›lmas› elde edilen ürün ve hizmetin maliyetini düflürmektedir. Düflük maliyet de iflletmeleri rekabette güçlü k›lmaktad›r. 33 S›ra Sizde 10 Varl›klardan iflletmenin borçlar› ç›k›nca öz sermaye, kârdan vergiler ç›k›nca net kâr ortaya ç›kar. Finansal kârl›l›k di¤erine göre daha net göstergedir. Kârl›l›k dönemsel olarak hesaplan›r. Oran›n yüksekli¤i kârl›l›¤›n yükseldi¤ini gösterir. Kâr›n sermayeye oran› sermayenin kârl›l›¤›n› gösterir. Bunu yükseltmek için ya kâr›n yükseltilmesi ya da sermayenin azalt›lmas› gerekir. Kâr belirli bir dönemdeki gelirlerle giderler aras›ndaki olumlu farkt›r. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akdemir, A. (2009). ‹flletmecili¤in Temel ilkeleri. (1. Bas›m). Ankara: Ekin Yay›nc›l›k. Besler, S. (Editör).(2009). Yönetim Yaklafl›mlar›yla Kurumsal Sürdürülebilirlik. (1. Bas›m). ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k. Can, H., Tuncer, D. ve Ayhan, Y. (1991). Genel ‹flletmecilik Bilgileri. (3. Bask›). Ankara: Ad›m Yay›nc›l›k. Ertürk, M. (2009). ‹flletme Biliminin Temel ‹lkeleri. (7. Bas›m). ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Jones, G. (2010). Unilever’i Yenilemek. (Çev. Ü. fiensoy). (1. Bas›m). ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Karalar, R. (2009). Genel ‹flletme. ‹zmir: Meta Bas›m. Mirze, S.K. (2010). ‹flletme. (1. Bas›m). ‹stanbul: Literatür Yay›nc›l›k. Mucuk, ‹. (2011). Modern ‹flletmecilik. (17. Bas›m). ‹stanbul: Türkmen Yay›nc›l›k. Sabuncuo¤lu, Z. ve Tokol, T.(1997). ‹flletme I -II. Bursa: Furkan Ofset. www.hedefaof.com 2 GENEL ‹fiLETME Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹flletme çevresi kavram›n› tan›mlayabilecek, ‹flletme çevresinin çok katmanl› yap›s›n› betimleyebilecek, ‹flletmenin genel çevre bileflenlerini ve bu bileflenlerin kendi aralar›ndaki etkileflimleri aç›klayabilecek, ‹flletmenin sektörel çevre bileflenlerini ve bu bileflenlerin iflletme üzerindeki etkilerini betimleyebileyecek, ‹flletmenin iç çevresini ve iç çevre unsurlar›n› tan›mlayabilecek, Çevresel belirsizlik ve iflletme çevresi aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • ‹flletme Çevresi • Küresel Çevre • Genel Çevre • Sektörel Çevre • ‹ç Çevre • Çevresel Belirsizlik ‹çindekiler Genel ‹flletme ‹flletme Çevresi www.hedefaof.com • ‹fiLETMEN‹N ÇEVRES‹ • B‹R S‹STEM OLARAK ‹fiLETME ÇEVRES‹ • ‹fiLETME ÇEVRES‹N‹N TEMEL SEV‹YELER‹ • ‹fiLETMELER VE ÇEVRESEL BEL‹RS‹ZL‹K ‹flletme Çevresi ‹fiLETMEN‹N ÇEVRES‹ ‹flletmelerin çevresi en genel ifadesiyle iflletme s›n›rlar› d›fl›nda kalan her fley olarak tan›mlanabilir. Tüm iflletmeler belli bir çevre içinde faaliyetlerini sürdürmektedir. ‹flletmelerle çevre aras›nda karfl›l›kl› bir iliflkinin veya bir baflka deyiflle etkileflimin var oldu¤unu belirtmek yanl›fl olmayacakt›r. ‹flletmeler çevreden kendi faaliyetleri için gerekli olan girdileri al›r ve bu faaliyetler sonucunda çevreye çeflitli ç›kt›lar sunarlar. Daha aç›k bir flekilde ifade etmek gerekirse fiekil 2.1’de görüldü¤ü gibi, iflletmeyle çevre aras›nda önemli bir girdi-ç›kt› iliflkisi vard›r (Hatch ve Cunliffe, 2006). fiekil 2.1 ‹flletme Çevre Etkileflimi Çevre Girdi ‹flletme Ç›kt› ‹flletmeler faaliyetlerini sürdürebilmek için gerekli olan çeflitli kaynaklar› çevrelerinden sa¤lamakta, bu kaynaklar› kendi bünyelerinde belli süreçlere tabi tutmakta ve bu süreçler neticesinde yine çevreye çeflitli ürünler sunmaktad›rlar. ‹flletmelerin çevreye sunduklar› ürünler oldukça çeflitlidir. ‹flletmeler taraf›ndan çevreye sunulan ürünler somut birer ç›kt› ise bu tür ürünlere mal denilmektedir. Tuz üreten bir iflletmenin çevreye somut bir ç›kt› sa¤lad›¤› oldukça aç›kt›r. Fakat unutulmamas› gereken nokta her iflletmenin ç›kt›s›n›n somut olmad›¤›d›r. Baz› iflletmele- www.hedefaof.com 36 Genel ‹flletme rin ç›kt›lar› belli bir performans› gerektiren soyut ürünlerdir. Bu tür ürünler hizmet olarak adland›r›lmaktad›r. Örne¤in yüksek ö¤retim konusunda faaliyet gösteren bir kurum olarak üniversite, e¤itim hizmeti üretmektedir, bir baflka deyiflle, üniversitenin temel ç›kt›s› e¤itim hizmetidir. Baz› iflletmeler ise hem soyut hem de somut ç›kt›lar üretmektedir. Örne¤in bir lokanta, hem servis edilen yeme¤i üreten hem de bu yeme¤in servis edilme sürecini gerçeklefltiren bir iflletmedir. Faaliyet alan› ne olursa olsun, her iflletme söz konusu faaliyetlerini çevreden elde etti¤i girdiler sayesinde gerçeklefltirmekte ve elde etti¤i ç›kt›lar› da yine ayn› çevreye sunarak devaml›l›k, kâr elde etme ve sosyal sorumluluk gibi çeflitli iflletmecilik amaçlar›n› yerine getirebilmektedir. Çevre iflletmeye çeflitli f›rsatlar sunarken baz› tehditleri de bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Çevre, bar›nd›rd›¤› birçok belirsizlik ve bunun yan›nda iflletmelere sa¤lad›¤› birçok kaynakla, her iflletme yöneticisinin önemle üzerinde durmas› gereken konulardan biri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu ünitede çeflitli boyutlar› itibar›yla iflletmenin çevresi ele al›narak iflletme çevre etkilefliminin daha anlafl›l›r bir hâle getirilmesi amaçlanmaktad›r. B‹R S‹STEM OLARAK ‹fiLETME ÇEVRES‹ Genel Sistem Yaklafl›m› olgu, olay veya sistemlerin incelenmesinde karfl›l›kl› ve çevresel iliflkileri de göz önünde bulundurmaktad›r. Çevresiyle insan, bilgi, hammade ve enerji al›flverifli olan sistemler aç›k sistem olarak nitelendirilmektedir. Sistem; çevreyle ve birbirleriyle iliflkili çeflitli bileflenlerden veya bir baflka deyiflle, alt sistemlerden oluflan bir bütündür. SIRA S‹ZDE 1 ‹flletme çevresi, her ne kadar iflletme s›n›rlar› d›fl›nda kalan her fley olarak tan›mlansa da, iflletme ve çevre aras›ndaki iliflkiyi tam olarak anlayabilmek daha kapsaml› bir analiz sürecini gerektirmektedir. Bu süreçte iflletmecilerin en önemli yol göstericisi Genel Sistem Yaklafl›m›’d›r. Genel Sistem Yaklafl›m›, Avusturyal› bir biyolog olan Karl Ludwig von Bertallanfy (1901-1972) taraf›ndan, 1920’li y›llardan itibaren gelifltirilmifl disiplinleraras› bir düflünce tarz›d›r. Genel Sistem Yaklafl›m›’n›n en önemli vurgusu olgu, olay veya sistemlerin incelenmesinde karfl›l›kl› ve çevresel iliflkilerin de göz önünde bulundurulmas› noktas›ndad›r (Koçel, 2010). ‹flletmeye yönelik olarak gelifltirilecek bu tür bir de¤erlendirmenin, iflletme ve çevre konusunu daha kolay kavrayabilmemizi sa¤layaca¤› oldukça aç›kt›r. ‹flletmeleri bir sistem olarak betimlemeden önce, sistem kavram›n› tan›mlamak oldukça yerinde bir bafllang›ç noktas› olacakt›r. Sistem; çevreyle ve birbirleriyle iliflkili çeflitli parçalardan veya bir baflka deyiflle alt sistemlerden oluflan bir bütün olarak tan›mlanabilir (Ayd›n, 2011). Alt sistem, sistemin kendi içersinde bütünlük arz eden alt bileflenleridir. Çevreyle etkileflimi s›ras›nda sistem, çevreden çeflitli girdiler almakta, bu girdileri belli bir süreç çerçevesinde ifllemekte ve bu sürecin sonucu olarak meydana gelen ç›kt›lar› yine çevreye sunmaktad›r. Bu döngüsel süreç kapsam›nda, sistem çevreden ald›¤› geribildirimler ›fl›¤›nda kendisini de¤ifltirmekte veya yeniden düzenlemekte ve bu flekilde uyum yetene¤ini artt›rmaya çal›flmaktad›r. ‹flletmeler de çevreyle olan etkileflimlerini sistem yaklafl›m›na oldukça benzer bir girdi-ç›kt› süreci çerçevesinde gerçeklefltirmektedirler. Bu bak›mdan iflletmeleri birer aç›k sistem olarak de¤erlendirmek önemli bir gerekliliktir. fiekil 2.2 aç›k bir sistem olarak iflletmeyi tasvir etmektedir. Çevresiyle insan, bilgi, hammadde, enerji al›flverifli olmayan sistemler kapal› sistemlerdir. Fakat kapal› yap›da bir sistem, iflletmeler için kesinlikle söz konusu olamaz. Özetlemek gerekirse her iflletme çevreyle sürekli etkileflim içinde olan aç›k birer sistemdir (Katz ve Kahn, 1966). Sizce herhangi iflletmeyi kapal› bir sistem olarak de¤erlendirmek mümkün müdür? SIRAbir S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 37 2. Ünite - ‹flletme Çevresi fiekil 2.2 Aç›k Bir Sistem Olarak ‹flletme Kaynak: Cole, 2004: 77. Çevre Girdiler • ‹nsan • Hammadde • Bilgi • Finansman ‹flletmecilik Süreçleri • Üretim • Pazarlama • Yönetim ve Organizasyon • Araflt›rma ve Gelifltirme • Finansal Yönetim • ‹nsan Kaynaklar› Ç›kt›lar • Mallar • Hizmetler • Fikirler • At›klar Ç›kt›lara ‹liflkin Geribildirim Bir sistem olarak iflletmeler çeflitli alt birimlerden meydana gelmektedir. Örne¤in bir iflletme sistemi için pazarlama bölümü, alt düzeyde bir sistemdir. Pazarlama bölümü, iflletme içerisinde finansman, insan kaynaklar› ve üretim gibi di¤er bölümlerle uyumlu bir flekilde çal›flmal› ve üst sistem olan iflletmenin amaçlar›na ulaflabilmesi için çaba göstermelidir. Üst sistem olarak nitelendirdi¤imiz iflletmenin ise öncelikle bulundu¤u sektörün, daha sonra ulusal ve küresel ekonominin bir alt sistemi oldu¤unu belirtmek gerekmektedir. ‹flletme çevresini iç içe geçmifl bir sistemler bütünü olarak alg›lamak, sistem yaklafl›m›n bize sundu¤u önemli bir kolayl›kt›r. Genel Sistem Yaklafl›m›’yla ilgili olarak iflletmeciler taraf›ndan göz ard› edilmemesi gereken di¤er kavramlar ise flöyledir; • Sinerji: Bütünün kendisini oluflturan parçalar›n tek bafllar›na yaratabilecekleri de¤erlerin toplam›ndan daha fazla bir de¤er yaratmas› durumudur. ‹flletme çevresinde yer alan çeflitli alt sistemler uyumlu ve etkileflimli bir flekilde çal›flt›klar› zaman, sistem daha büyük bir ç›kt› potansiyeline sahip olacakt›r. ‹flletmelerin bünyesinde çeflitli alt sistemler, belli bir uyum içerisinde bir araya getirilmekte ve iflletmenin devaml›l›¤›n›n sa¤lanabilmesi ad›na her bir alt sistemin bireysel toplam›ndan daha büyük bir ortak de¤er yarat›lmaktad›r. • Entropi: Do¤adaki tüm sistemlerin yok olmaya mahkûm olduklar› fleklinde aç›klanabilecek bir kavramd›r. Sistemler entropi olgusuna karfl›, bünyelerinde gere¤inden daha fazla enerji üretmeye çabalamaktad›rlar. Sistemlerin bu e¤ilimi negatif entropi olarak adland›r›lmaktad›r. Bir sistem olarak iflletmeler, iflletmecilik süreçleri sonucunda “art› de¤er” yaratarak, entropiyi yenmeye gayret etmelidirler. Aksi takdirde iflletmenin faaliyetlerini sürdürmesi zorlaflacak ve iflletme, yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalacakt›r. • Ekofinalite: Sistem yaklafl›m›na göre, belli sonuçlara ulaflmak için izlenebilecek yollar oldukça çeflitlidir. Farkl› noktalardan bafllayarak veya farkl› yol- www.hedefaof.com 38 Genel ‹flletme lar› kullanarak da ayn› sonuçlar elde edilebilir. Bu ba¤lamda iflletmeciler tek bir do¤ruya tak›l›p kalmamal›d›rlar. Çeflitli yenilik aray›fllar›na imkân sa¤layan, motive edici bir iflletme ortam› yaratmal› ve iflletme çevresini olas› yenilikçi yollar› bulabilmek ad›na dikkatli bir flekilde izlemelidirler. ‹fiLETME ÇEVRES‹N‹N TEMEL SEV‹YELER‹ Sistem bak›fl aç›s›yla iflletme çevresi; iflletme içinden bafllayan ve çeflitli katmanlar› olan bir yap›y› ifade eder. ‹ç çevre; iflletme s›n›rlar› içinde kalan ve iflletmenin misyonunu, vizyonunu, temel yeteneklerini, örgüt yap›s›n› ve örgütsel kültürünü içinde bar›nd›ran bir alt sistemler toplulu¤udur. ‹flletmenin sektörel çevresi, iflletmenin yak›n d›fl çevresi veya iflletmenin mikro çevresi fleklinde de adland›r›lmaktad›r. ‹flletmenin genel çevresi iflletmenin makro çevresi olarak da düflünülebilir. ‹flletme çevresini sistem bak›fl aç›s›yla ele ald›¤›m›zda, bunun iflletme içinden bafllayan ve çeflitli katmanlar› olan bir yap› olaca¤›n› düflünebiliriz. ‹flletme çevresi, iç içe geçmifl çeflitli düzeylerdeki çevresel sistemlerden oluflmaktad›r. ‹flletme çevresiyle ilgili olarak karfl›m›za ç›kan ilk s›n›fland›rma; iflletme çevresinin iflletme içi veya iflletme d›fl› olmas› noktas›ndad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda iflletme çevresinin iflletme s›n›rlar› içinde kalan k›sm›na iflletmenin iç çevresi ya da k›saca iç çevre denilmektedir. ‹flletme çevresinin iflletme s›n›rlar› d›fl›nda kalan k›sm› ise iflletmenin d›fl çevresini oluflturmakta ve k›saca d›fl çevre olarak adland›r›lmaktad›r. Birçok kaynakta iflletme çevresi kavram›n›n yaln›zca d›fl çevreyi nitelemek için kullan›ld›¤› görülmektedir. Bu ünite kapsam›nda da aksi belirtilmedikçe çevre kavram› d›fl çevreyle iliflkilendirilerek kullan›lm›flt›r. ‹flletmenin iç çevresi iflletme s›n›rlar› içinde, iflletmenin vizyonunu, misyonunu, temel yetene¤ini, örgüt yap›s›n› ve kültürünü içinde bar›nd›ran bir çeflit alt sistemler bütünüdür. Bunun aksine d›fl çevre iflletmenin s›n›rlar› d›fl›nda yer alan ve iflletmeyi do¤rudan veya dolayl› olarak etkileyebilen çeflitli bileflenleri içeren bir çeflit üst sistemdir. Söz konusu bu üst sistemin iflletmeyi do¤rudan etkileyen bileflenlerine iflletmenin yak›n d›fl çevresi, iflletmenin sektörel çevresi veya iflletmenin mikro çevresi denilmektedir. Sektörel çevrede meydana gelen de¤iflimler iflletmeyi h›zl› ve fliddetli bir flekilde etkilemektedir. ‹flletme üzerindeki etkileri daha dolayl› olan çevresel bileflenler ise iflletmenin genel çevresinde yer almaktad›rlar. Genel çevre, sektörel çevreye göre daha üst seviyeli bir sistemi ifade etmektedir. Genel çevrenin, iflletmenin makro çevresi fleklinde nitelendirildi¤i de bilinmektedir. Genel çevre bileflenlerindeki de¤iflim ve geliflmeler öncelikle iflletmenin sektörel çevresini etkilemekte ve bu etkinin fliddetine göre iflletmenin etkilenmesi veya etkilenmemesi söz konusu olmaktad›r (Hitt, Black ve Parker, 2005). fiekil 2.3 ‹flletme Çevresinin Temel Seviyeleri Kü re s ‹flletme M riler üflte (‹ç Çevre) jik jik r i k ç i le r v e O r t a k l› k S t r a lar te yas › T e da S o s y o k ü lt ü r el e ol o ya Ek on Pi T e kn cü Çe vr www.hedefaof.com re R a k ip l er ve Re k D vre l-Y e Çev S i y a sa k tö r e l Ç e v r al i k Ç e vre Se ‹flgü om t urumlar ve i c i K u p l a r› le y r e n ar G üz Ç ›k e ab o¤ asa re Çe ev el Ç e vr e D lÇ G en el Çevre 39 2. Ünite - ‹flletme Çevresi ‹flletmenin Genel Çevresi ‹flletme çevresinin en d›fl katman› iflletmenin genel çevresi veya k›saca genel çevre olarak nitelendirilmektedir. ‹flletmenin genel çevresi iflletme faaliyetleri üzerinde dolayl› bir etkiye sahiptir. Genel çevrenin iflletme üzerindeki etkisi öncelikle ifllemenin sektörel çevresinde kendisini göstermekte, daha sonra söz konusu etkinin fliddetine göre iflletmeyi de etkisi alt›na alabilmektedir. Genel çevrenin iflletme faaliyetleri üzerindeki etkisi daha uzun bir zaman diliminde kendisini göstermektedir, bu nedenle genel çevrenin iflletmelerin günlük faaliyetleri üzerindeki etkisini saptamak oldukça güçtür. ‹flletmenin genel çevresi temel olarak befl bileflenden oluflmaktad›r. Bu bileflenler siyasal-yasal çevre, ekonomik çevre, sosyokültürel çevre, teknolojik çevre ve do¤al çevre olarak isimlendirilmektedir. Bu befl bileflene ek olarak, iflletmenin genel çevresinde yer alan tüm bileflenleri, daha genifl kapsaml› olarak etkileme potansiyeline sahip olan bir di¤er genel çevre bilefleni de iflletmenin küresel çevresidir. Küresel çevre tüm di¤er genel çevre ve sektörel çevre bileflenleriyle etkileflim hâlindedir. Bu özelli¤inden dolay› küresel çevrenin, iflletmeyi ve iflletme çevresini saran bir üst sistem olarak alg›lanmas›n›n daha do¤ru olaca¤› düflünülmektedir. Bu bölümde öncelikle befl temel d›fl çevre bilefleni hakk›nda aç›klamalar yap›lacak, daha sonra küresel çevre konusuna de¤inilecektir. ‹flletmenin genel çevre bileflenleri analitik bir flekilde, ba¤›ms›z birer bileflen SIRA S‹ZDEgibi düflünülebilir mi? Siyasal-Yasal Çevre 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Siyasal-yasal çevre faktörlerinin iflletmenin faaliyetleri üzerindeki etkisi oldukça güçlüdür. Siyasal-yasal çevre iflletmelerin neleri yap›p neleri yapamayaca¤›n› kesin S O R U çizgilerle belirleyen genel bir çerçeve niteli¤indedir. Siyasal-yasal çevre tüm iflletmecilik faaliyetlerini etkileyebilme gücündedir. Siyasal-yasal çevrede yaflanan geD‹KKAT liflmeler baz› iflletmelerin gelece¤ine yönelik tehditler yaratmakta iken baz› iflletmelerin gelece¤ine yönelik çeflitli f›rsatlar sunabilmektedir. SIRA S‹ZDE K›saca ifade etmek gerekirse, Siyasal-yasal çevre genel olarak siyasal sistem, yasal ve siyasal kurumlar, yasalar ve di¤er çeflitli düzenlemeleri de içine alan bir yap› olarak tan›mlanabilir. Siyasal-yasal çevre iflletme faaliyetlerini düzenleyen yaAMAÇLARIMIZ salar›n kayna¤›d›r. Bu nedenle her iflletme taraf›ndan yak›ndan takip edilmelidir. Siyasal-yasal çevre bir bak›ma siyasal çevre ve yasal çevrenin birleflim kümesidir. Siyasal ve yasal çevre ba¤lam›nda meydana gelen geliflmeler K ‹ T Ao Pkadar iç içe geçmifltir ki bu durumun, siyasal ve yasal çevreleri adeta tek parçal› bir yap›ya dönüfltürdü¤ü söylenebilir. Siyasal ve yasal kavramlar›n› daha detayl› bir flekilde aç›klamam›z gerekirse siyasal çevrenin, siyasal sistem içinde gücün da¤›l›m›yla ilgili bir TELEV‹ZYON konu oldu¤unu belirtmek yanl›fl olmaz. Siyasal gücün belli kesimlerde yo¤unlaflt›¤› siyasal sistemler daha otokratik, siyasal gücün toplum geneline da¤›ld›¤› siyasal sistemler ise daha demokratik sistemler olarak betimlenmektedir. Siyasal sistemin ‹ N T E Do¤u R N E T Avrupa’da iflletmecilik faaliyetleri üzerindeki etkisi yads›namaz bir gerçektir. 1989’dan itibaren yaflanan siyasal de¤iflimin, yasal ve ekonomik etkileriyle birlikte de¤erlendirildi¤inde, bölgede faaliyet gösteren iflletmeler üzerinde oldukça yo¤un bir de¤iflim etkisi yaratt›¤› görülecektir. Yasal çevre kavram› ise iflletmenin faaliyet gösterdi¤i ülkenin anayasa ve yasalar›ndan oluflan yap›y› ifade etmektedir. ‹flletmelerin yasal çevresi en genel anlamda iflletmelerin uymakla yükümlü olduklar› hukuk kurallar› bütünü olarak düflünülebilir. Hukuk kurallar›, maddi yapt›r›mla www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 40 SIRA S‹ZDE Genel ‹flletmeSIRA S‹ZDE desteklenmifl sosyal kurallard›r. Bu nedenle yasal çevreyi siyasal çevrenin somutÜ fi Ü N E L ‹ M laflm›fl hâliDolarak nitelendirmek do¤ru bir yaklafl›m olacakt›r. Yasal çevrenin iflletmeler üzerindeki etkisi, siyasal çevreye göre daha do¤rudand›r (Hatch ve Cunliffe, S O R U 2005). Siyasal-yasal çevrenin en güçlü aktörü devlettir. Devlet, yasal düzenlemeler yapabilme gücünün yan›nda, bilgiye eriflimin sa¤lanmas› ve paylafl›lmas› gibi ifllevler D‹KKAT de üstlenmifltir. Bu ifllevler rekabetin sa¤l›kl› bir flekilde sürüdürülmesi aç›s›ndan oldukça önemlidir. Devlet yapt›¤› vergi düzenlemeleriyle iflletmecilik faaliyetlerini SIRA S‹ZDE do¤rudan etkileyebilmektedir. Devletin iflletmeler üzerindeki bir di¤er önemli etkisi de sahip oldu¤u sat›n alma gücüdür. Devlet, iflletmelerin çeflitli ürünleri için do¤rudan AMAÇLARIMIZ veya dolayl› al›m yapan önemli bir müflteri niteli¤indedir (Hodge, Anthony ve Gales, 2002). D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Prof. Dr. Ayfle K ‹Bu¤ra’n›n T A P Devlet ve ‹fladamlar› isimli eseri Türkiye ba¤lam›nda iflletmeler ve siyasal-yasal çevre etkileflimini konu alan önemli bir eserdir. K ‹ T A P Devlet,T Eücret L E V ‹ Zve Y O Nistihdam, fiyat kontrolleri, bölgesel veya ifllevsel teflvik rejimleri, iflletmelerin kurulufl yerlerinin belirlenmesi, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i, çevrenin ve halk sa¤l›¤›n›n korunmas› gibi birçok farkl› alanda hukuki düzenlemeler yaparak iflletme faaliyetlerini etkileyebilmektedir (Dinçer, 1998). Tüm yasal düzenlemeler ‹ N T E R N E T belli düzeylerde yapt›r›m gücüne sahiptir fakat Ticaret Hukuiflletmeler üzerinde ku, Borçlar Hukuku, Eflya Hukuku, ‹cra ve ‹flas Hukuku, Vergi Hukuku ve ‹fl Hukuku gibi alanlarda yap›lan yasal düzenlemelerin, di¤er hukuk alanlar›nda yap›lan düzenlemelere göre, iflletmecilik uygulamalar›na daha do¤rudan bir etkisi oldu¤u SIRA S‹ZDE belirtilebilir (Ülgen ve Mirze, 2004). TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fiÇevre ÜNEL‹M Ekonomik D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Ekonomik çevre, iflletmelerin var olan k›t D ‹ K K Akullanarak, T kaynaklar› sonsuz insan ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmek için üretim SIRA S‹ZDE yapt›klar› ortamd›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹flletmelerin ekonomik çevresi; faaliyette bulunduklar› ülkedeki ekonomik durumla yak›ndanSilgilidir. ‹flletmelerin var olan k›t kaynaklar› kullanarak, sonsuz insan O R U ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmek için üretim yapt›klar› ortam, iflletmenin ekonomik çevresidir. Ekonomik çevre iflletme faaliyetlerini oldukça derinden etkileyebilir. D ‹ K K A T iflletmeler üzerindeki etkileri, üç temel noktada özetlenebilir. Ekonomik çevrenin Bu noktalar: Ekonominin güncel durumu, eknominin konjonktürel yap›s› ve ekoSIRA S‹ZDE nomide yaflanan yap›sal de¤iflimlerdir (Hitt, Black ve Porter, 2005). ‹flletmeler, faaliyette bulunduklar› ekonominin güncel durumunu yak›ndan takip etmelidirler. Güncel ekonomik geliflmeler, iflletmelerin faaliyetlerini k›sa dönemde AMAÇLARIMIZ etkileme gücüne sahiptir. Bu ba¤lamda tüketicilerin sat›nalma gücü, iflsizlik oranlar›, faiz ve enflasyon oranlar›, para arz›, d›fl ticaret dengesi, gayrisafi mîlli has›la ve döviz kurlar› gibi ekonomik göstergeler, iflletmeciler taraf›ndan K ‹ T A P dikkatle izlenmelidir. Örne¤in yüksek enflasyon, iflletmelerin girdi maliyetlerini artt›r›r. ‹flletmeler artan maliyetleri ço¤u zaman müflterilerine tam olarak yans›tamazlar ve bu durum iflletmelerin kârl›l›¤›nda düflüfle yol açar. Benzer kârl›l›k düTELEV‹ZYON flüfllerine, faizlerin artmas› veya döviz kurlar›ndaki beklenmedik yükselifller de neden olabilir. Türkiye ‹statistik resmi web sitesi olan www.tuik.gov.tr güncel ekonomik ve‹ N T E R NKurumunun ET rilere h›zl› ve kolay bir flekilde eriflebilece¤iniz önemli bir kaynakt›r. www.hedefaof.com 41 2. Ünite - ‹flletme Çevresi Ekonominin güncel durumuna ek olarak, iflletmeler ekonominin içinde bulundu¤u konjonktürü de dikkate alarak faaliyetlerini sürdürmek durumundad›rlar. Ekonomi büyüme, durgunluk, bunal›m veya iyileflme gibi çeflitli konjontürel evrelerde olabilir. Ekonominin içinde bulundu¤u konjonktürel evreyi kestirebilmek, iflletmelerin gelece¤e iliflkin planlar›na önemli katk›lar sa¤layacakt›r. ‹flletmeler faaliyet gösterdikleri sektördeki konjonktürel de¤iflimlerin yap›s›n› iyi bilmeli ve ayn› zamanda bu yap› ile ekonomik çevredeki genel konjonktürel de¤iflimleri iliflkilendirmelidirler. ‹flletmeler ekonominin büyüdü¤ü veya ekonomide iyileflme e¤iliminin hakim oldu¤u durumlarda daha iyi performans gösterirler. Ekonomik durgunluk veya bunal›m dönemleri ise iflletmelerin performans› aç›s›ndan karfl› konulamaz bir tehdit unsuru olarak de¤erlendirilmelidir (Lussier, 2006). ‹flletmelerin, analiz etmekte en çok zorland›klar› konu; ekonomik çevrede yaflanan de¤iflimlerin uzun dönemli yap›sal de¤iflimler mi, yoksa geçici de¤iflimler mi oldu¤udur. Yap›sal de¤iflimler, ekonomiyi derinden etkileyen dönüflümler olarak tan›mlanabilir. Örne¤in tar›msal bir ekonomiden sanayi ekonomisine geçifl veya sanayi ekonomisinden hizmet ekonomisine geçifl uzun dönemli ve genifl kapsamSIRA S‹ZDE l› dönüflümleri içeren yap›sal de¤iflimlerdir. Günümüzde sanayi tipi iflletmecilik modelinden, bilgi yo¤un bir iflletmecilik modeline geçifl yaflanmaktad›r. Söz konusu dönüflüm insan faktörünü, iflletmelerin en önemli varl›¤› hâline Bu D Ü fi Ü N Egetirmifltir. L‹M tür bir yap›sal de¤iflimi fark edemeyen iflletmeler insan kaynaklar› politiklar›nda gerekli düzenlemeleri yapmakta gecikebilir ve bu nedenle rekabette di¤er iflletmeS O R U lerin gerisine düflebilirler. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D ‹ K K A T ekomideki ‹flletmeler ekonomik çevreyi analiz ederken; güncel ekonomik durumu, konjonktürel geliflmeleri ve ekonomik de¤iflimlerin karakterini dikkatle incelemeledirler. Sosyokültürel Çevre D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Sosyokültürel çevre ad›ndan da anlafl›ld›¤› üzere iki temel boyutta incelenebilen AMAÇLARIMIZ bir kavramd›r. Bu boyutlardan ilki sosyal, bir baflka deyiflle toplumsal boyut, di¤eri ise kültürel boyuttur. Sosyal boyut toplumdaki s›n›fsal çat›flmalar› ve yap›y›, demografik özellikleri, yaflam tarzlar›n›, toplumsal hareketlili¤i, toplumsal eylem poK ‹ T kurumlar› A P tansiyelini ve e¤itim, din, meslekler gibi daha geleneksel toplumsal içermektedir (Hatch ve Cunliffe, 2006). Sosyokültürel çevrenin sosyal boyutu ba¤lam›nda özellikle üzerinde durulmas› T E Demografik LEV‹ZYON gereken konulardan birisi toplumun demografik özellikleridir. özellikler, gelir durumu, e¤itim seviyesi, nüfusun co¤rafi da¤›l›m›, nüfus yo¤unlu¤u, nüfusun kad›n-erkek oran›, nüfusun etnik yap›s› ve ortalama yafl gibi, toplumda yaflayan bireyleri tan›mlayan çeflitli özellikler fleklinde düflünülebilir. Demografik ‹NTERNET SIRA üzerinde S‹ZDE özelliklerin, iflletmelerin hem girdi potansiyelleri hem de ç›kt›lar› yo¤un bir etkisi vard›r. Örne¤in nüfusu yafllanmakta olan bir toplumdaki tüketim kal›plar›yla, yafl ortalamas› daha düflük ve nüfusun ço¤unlu¤unu gençlerin oluflturdu¤u D Ü fi Ü N E L ‹ M toplumlar›n tüketim kal›plar›, önemli farkl›l›klar gösterecektir. Ayr›ca iflletmenin faaliyette bulundu¤u ülkedeki yafl ortalamas›n›n iflletmenin istihdam politikas› üzerinde belirleyici bir etkisi vard›r (Hitt, Blcak ve Porter, 2005). S O R U Sosyokültürel çevre, iflletme çevresindeki AMAÇLARIMIZ toplumsal yap›y› ve iflletmenin faaliyet gösterdi¤i toplumun kültürel de¤erlerini içeren çevresel bir bileflendir.K ‹ T A P T E L E V ‹yap›s›, ZYON Bir ülkedeki nüfusun güncel durumu ve de¤iflim e¤ilimleri demografik özellikler olarak tan›mlanabilir. Paradigma; bir kiflinin çevresini ve çevresindeki olaylar› alg›lama tarz›n› D ‹ K Kifade A T eder. Sosyokültürel çevrenin ikinci temel bilefleni kültürdür. Bir sosyal sistemde meySIRA S‹ZDE dana gelen geliflmeleri anlayabilmek için, o sistemin kültürünü iyi analiz etmek geAMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 42 Genel ‹flletme rekmektedir. Antroplojik aç›dan kültür insanlar›n do¤aya ekledikleri dil, gelenekgörenek, tarih, sanat, yaflam tarz› ve dinsel inançlar gibi maddi ve manevi varl›klar›n toplam› olarak tan›mlanabilir (Saruhan ve Y›ld›z, 2009). Kültür bireylerin bak›fl aç›lar›n› flekillendirmekte ve onlar›n içinde bulunduklar› dünyay› anlamland›rma çabalar›na yol göstermektedir. Kültür, belli davran›fllar›n yap›lmas›n› engellerken, belli davran›fllar› olumlamakta, bir baflka deyiflle normlaflt›rmaktad›r. Normlar toplumda yerleflmifl tav›r, de¤er ve davran›fl kal›plar› olarak tan›mlanabilir. Normlar bireylerin karar verme süreçlerinde oldukça etkili olmaktad›r. Çal›flma saatleri, iflyerinde tercih edilen giyim tarz› ve profesyonel yaflamda uygun bulunan tav›r ve davran›fllar ifl yaflaman›na iliflkin toplumsal normlardan baz›lar›d›r. Kültür bireyleSIRA S‹ZDE rin çeflitli olaylar karfl›s›nda verdikleri duygusal tepkilerin fliddetini belirlemektedir. Toplumu oluflturan bireyleri bir arada tutan, onlar›n sahip olduklar› ortak kültürdür. ‹flletmeler kültürün bu güçlü etkisi alt›nda faaliyetlerini sürdürmek duruD Ü fi Ü Nde EL‹M mundad›rlar. ‹flletmelerin faaliyet gösterdikleri toplumun kültürel yap›s›na ayk›r› davran›fllarda bulunmalar›, düzeltilmesi mümkün olmayan sorunlara yol açabilir S O R U (Hodge, Anthony, Gales, 2002). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D ‹ K K A T meydana gelen de¤iflimleri anlayabilmek için, o sistemin kültürel Bir sosyal sistemde paradigmas› hakk›nda bilgi sahibi olunmal›d›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 3 AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S‹ OT RA U P D‹KKAT TTemel E L E Vde¤erlerin ‹ZYON de¤ifltirilmesi oldukça güçtür. ‹kincil de¤erler SIRA S‹ZDE göreceli olarak daha kolay de¤iflebilir. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ToplumdakiSIRA bireylerin S‹ZDE iflletmeler aç›s›ndan, hem girdi hem de iflletmecilik süreçlerinin ç›kt›lar›n› talep eden hedef kitle olarak de¤erlendirilmesi ne gibi sonuçlar do¤urmakAMAÇLARIMIZ tad›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M Kültür kavram›n›n önemli bileflenlerinden birisi de toplumsal de¤erlerdir. BirK S‹ OTde¤er, çok toplumsal R AU P bireylere geliflme ça¤lar›nda aileleri taraf›ndan aktar›lmakta ve bireylerin kifliliklerinin ayr›lmaz bir parças›n› oluflturmaktad›r. Bireylerin sahip olduklar› baz› de¤erlerin de¤iflimi zor hatta mümkün de¤ildir. Bu tür de¤erler teD‹KKAT T E L E Volarak ‹ Z Y O N adland›r›lmaktad›r. Fakat her toplumsal de¤er, temel de¤er mel de¤erler de¤ildir. Temel de¤er olmayan ve göreceli olarak daha kolay de¤ifltirilebilen deSIRA S‹ZDE ¤erler ise ikincil de¤erler olarak an›lmaktad›r. ‹flletmeler, toplumdaki temel de¤erlere sayg› gösterip bu tür de¤erlerle uyumlu stratejiler izlemeye çabalarken, ‹NTERNET SIRA S‹ZDE toplumda de¤iflme e¤iliminde olan ikincil de¤erleri de yak›ndan takip etmelidirler. AMAÇLARIMIZ Örne¤in çal›flmak veya çal›flkan olmak birçok toplumda önemle üzerinde durulan temel bir de¤erdir. Tatil hizmeti sunan turizmciler bu temel de¤eri de¤ifltirmek yeD Ü fi Ü N E L ‹ M rine tatili çal›flman›n K ‹ T A P bir ödülü olarak konumland›rarak temel de¤erlerle çeliflki yaratmadan, kendi iflletmecilik faaliyetlerini sürdürebilmektedirler (Kotler ve Armstrong, 2010).S O R U TELEV‹ZYON SosyokültürelD ‹çevre K K A T konusunda “kültür” kavram› makro seviyede ele al›nm›flt›r. Kültüre iliflkin mikro yaklafl›m, iflletmenin iç çevresi konusunda detayl› olarak aç›klanacakt›r. SIRA S‹ZDE ‹ N TÇevre ERNET Teknolojik Teknolojik geliflmelerin toplum üzerinde oldukça önemli bir etkisi oldu¤u yads›namaz bir AMAÇLARIMIZ gerçektir. Her yeni teknolojik geliflme, toplumsal de¤erleri, yaflam flekillerini ve bireyleraras› iliflkileri etkileme potansiyeline sahiptir. Son y›llarda bilgi ve iletiflim teknolojilerinde oldukça önemli geliflmeler yaflanm›flt›r. Bu geliflmeler hem K ‹ T Aüzerinde P toplumsal hayat hem de ifl yaflam› üzerinde dönüfltürücü bir etki yaratmaktad›r (Koçel, 2010). TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 2. Ünite - ‹flletme Çevresi 43 Teknoloji, genel olarak girdileri ç›kt›lara dönüfltürmek için gerekli olan uzmanl›k, bilgi, araç ve yetenek fleklinde tan›mlanabilir. Bu aç›dan ele al›nd›¤›nda, kavram›n teknolojik yenilik kavram›ndan daha öte bir anlam› oldu¤u aç›kça görülmektedir. Her iflletme faaliyetlerini belli bir teknoloji ›fl›¤›nda sürdürmektedir. Fakat söz konusu bu teknolojinin niteli¤i iflletmeden iflletmeye farkl›laflabilmektedir. Örne¤in, dan›flmanl›k hizmeti sunan iflletmeler için bireysel bilgi ve yetenekler ön plandad›r, bunun aksine üretim iflletmeleri için otomasyon, makine ve teçhizat daha önemli olabilir (Hodge, Anthony, Gales, 2002). ‹flletme çevresi, teknolojik yeniliklerin sürekli olarak meydana geldi¤i bir ortamd›r. Bir baflka deyiflle, teknolojik çevre, hem var olan teknolojileri hem de geliflmekte olan teknolojileri içeren bir bütün olarak düflünülmelidir. Bu nedenle iflletmeler teknolojik çevreyi oldukça dikkatli bir flekilde izlemelidirler. Teknolojik çevrede yaflanan geliflmelerin kayna¤›, bireysel çabalar olabilece¤i gibi, özel veya kamu kurumlar› taraf›ndan yürütülen sistemli araflt›rma ve gelifltirme (AR-GE) faaliyetleri de olabilir. Günümüzde teknolojik çevrede yaflanan; kiflisel bilgisayarlar›n ve robot kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›, video kay›t sistemlerinin geliflimi, bilgisayar destekli tasar›m ve üretim tekniklerininin uygulanabilirli¤inin kolaylaflmas› gibi birçok yenili¤in temelinde, bilgisayar tabanl› teknolojilerde yaflanan ilerlemeler yatmaktad›r. Bu tür teknolojilerin çoklu ortam uygulamalar› ve kablosuz iletiflim imkânlar›yla bütünlefltirilmesi, iflletmelerin teknolojik çevrelerinde önemli bir de¤iflim yaratm›flt›r. Örne¤in, ‹nternet birçok sektördeki geleneksel ifl yapma biçimlerini derinden etkilemifltir. Elektronik ticaret arac›l›¤yla kitap ve müzik eserlerinin sat›fl›, bu dönüflümün en güzel örne¤idir. Gelecekte iflletmeleri etkileyecek teknolojik yeniliklerin genetik, kuantum fizi¤i, nanoteknoloji ve fiber optik gibi alanlarda meydana gelmesi beklenmektedir (Hatch ve Cunliffe, 2006). Son olarak iflletmeleri etkileyen teknolojik yeniliklerin iki aç›dan ele al›nabilece¤ini belirtmek yerinde olacakt›r. Bu yenilikler, ürüne iliflkin teknolojik yenilikler ve sürece iliflkin teknolojik yenilikler fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r. Var olan bir ürüne yeni bir özellik eklenmesi veya yepyeni bir ürün ortaya konmas›, ürüne iliflkin teknolojik yenilik olarak tan›mlanmaktad›r. Sürece iliflkin teknolojik yenilikler ise ürünlerin üretim aflamas›ndaki yenilikleri veya iflletmenin genel yönetsel süreçlerindeki yenilikleri ifade etmektedir. ‹flletmeler ürüne iliflkin yenilikleri yak›ndan izlerken, sürece iliflkin geliflmeleri gözden kaç›rmamal›d›rlar. Unutulmamas› gereken; her iki tür teknolojik yenili¤in de rakip iflletmelere karfl› rekabet üstünlü¤ü sa¤lama potansiyeline sahip oldu¤udur (Hitt, Black ve Porter, 2005). Teknoloji, girdileri ç›kt›lara dönüfltürmek için gerekli olan uzmanl›k, bilgi, araç ve yetenek fleklinde tan›mlanabilir. Do¤al Çevre ‹flletmelerin girdi olarak kulland›¤› do¤al kaynaklar ile iklimsel, co¤rafi ve jeolojik etkenler iflletmelerin do¤al çevresini oluflturmaktad›r. Do¤al çevre, iflletmelerin kurulufl yerinin saptanmas›nda ve iflletmecilik faaliyetlerinin verimli bir flekilde sürdürülebilmesinde oldukça etkilidir. Örne¤in do¤al kaynaklar› ç›kartt›¤› yerde iflleyen istihraç iflletmeleri için do¤al çevre, kurulufl yeri konusunda en önemli belirleyici etkendir. ‹flletmenin kuruldu¤u bölgenin iklimi, iflletmenin ›s›tma veya so¤utma ihtiyac›na ve maliyetlerine do¤rudan etki yapmaktad›r. F›rt›na, deprem, sel, yang›n ve di¤er do¤al afetler ise iflletme faaliyetlerinin kesintiye u¤ramas›na veya tamamen durmas›na neden olabilir (Plunkett, Attner ve Allen, 2008). Baz› iflletmelerin do¤al çevreyle daha yak›n bir etkileflimi vard›r. Madencilik alan›nda faaliyet gösteren iflletmeler, do¤al kaynaklara eriflim aç›s›ndan do¤al çevreye adeta ba¤l› olarak ifl yapmaktad›rlar. Denizcilik alan›nda faaliyet gösteren ifl- www.hedefaof.com Teknolojik yenilikler ürüne ve/veya sürece iliflkin olabilir. 44 Genel ‹flletme Do¤al afetler iflletmecilik faaliyetlerinin kesintiye u¤ramas›na veya tamamen sonland›r›lmas›na neden olabilir. letmeler, f›rt›na gibi do¤al afetlere maruz kalma riski aç›s›ndan do¤al çevre de¤iflkenlerini yak›ndan izlemelidirler. Tafl›mac›l›k alan›nda faaliyet gösteren iflletmelerin faaliyetleri, depremlerin kara yollar›n› ulafl›ma kapatabilmesi nedeniyle duraksayabilecektir. Do¤al afetler gibi do¤al çevrede yaflanan baz› geliflmeler, beklenmedik bir flekilde ortaya ç›kar ve ço¤u zaman iflletmeler bu tür geliflmeleri kontrol etme yetisinden yoksundurlar. Do¤al afetler gibi beklenmedik olaylar d›fl›nda, do¤al kaynaklardan hammadde temini gibi konularda yaflanan geliflmelerde ise iflletmelerin daha fazla söz sahibi olduklar› düflünülebilir. ‹flletmeler do¤al çevrede yaflanan geliflmeleri yak›ndan izlemeli ve bu gelifllemeleri tamamen kontrol edemiyor olsalar da, etkisini azalt›c› önlemler almaya çal›flmal›d›rlar. Çeflitli do¤al afetlerin etkilerini azaltabilmek için tüm iflletmelerin afet an›na ve afet sonras›na iliflkin senaryolar›n yer ald›¤›, afet acil durum planlar› olmas› gerekmektedir (Hodge, Anthony, Gales, 2002). Do¤al çevre konusunda de¤inilmesi gereken bir baflka nokta iflletmelerin do¤al çevreye olan olumsuz etkileridir. Geliflen ekonomi ve iflletmelerin, hayat›n her alan›nda var olmaya bafllamalar›, ister istemez, iflletme çevre etkilefliminde baz› olumsuzluklar› da beraberinde getirmektedir. Fakat toplum genelinde artan e¤itim düzeyiyle birlikte çevresel sorunlara olan duyarl›l›k giderek artmaktad›r. ‹flletmeler faaliyetlerini sürdürürken do¤al çevreye en az zarar verecek yollar› aramal›d›rlar. Günümüzde, ifl ahlak› olan, kurumsal sosyal sorumlu davran›fllar›yla dikkat çeken, enerji kullan›m› ve at›k yönetimi konusunda çevreye duyarl› bir yaklafl›m gelifltiren, bir baflka deyiflle “iyi vatandafl” olarak alg›lanan iflletmeler, rakiplerinin bir ad›m önüne geçmektedir (Dinçer, 1998). Küresel Çevre ‹flletmelerin tüm çevresini etkileyebilme potansiyeli olan en d›fl çevre iflletmenin küresel çevresidir. ‹flletmelerin siyasal-yasal, ekonomik, sosyokültürel, teknolojik ve do¤al çevre faktörlerini etkileme potansiyeli olan ve dolay›s›yla tüm çevresini bir anlamda kapsayabilen genel çevre bilefleni küresel çevre olarak adland›r›lmaktad›r. ‹flletme faaliyetlerinin uluslaras›laflmas›, iflletmenin küresel çevreyle olan etkilefliminin yo¤unlu¤u üzerinde etkili olmaktad›r. Sadece ithalat-ihracat faaliyetleri olan yerel bir iflletmeyle, tüm dünyay› tek bir pazar hâline getirmifl, çokuluslu bir iflletmenin küresel çevreyle olan etkileflimi, do¤al olarak farkl›l›k gösterecektir. Küresel çevre konusunda alt› çizilmesi gereken bir di¤er nokta, iflletmelerin hiçbir uluslararas› faaliyeti olmasa da küresel çevrenin etki alan›nda olduklar› gerçe¤idir (Ülgen ve Mirze, 2004). Küreselleflme, ekonomik, siyasal-yasal, sosyokültürel, teknolojik ve do¤al çevre faktörlerinin uluslararas› etkileflimi sayesinde, ülkeler aras›nda var olan s›n›rlar›n yok olma e¤ilimine girmesi fleklinde tan›mlanabilir. Birleflmifl Milletler, Dünya Ticaret Örgütü, Kuzey Atlantik Pakt› Örgütü (NATO), Uluslararas› Para Fonu, Uluslararas› K›z›lay ve K›z›lhaç örgütleri, say›lar› giderek artan uluslararas› kâr amac› gütmeyen kurulufllar, çokuluslu iflletmeler ve uluslararas› dan›flmanl›k firmalar›, küreselleflme e¤ilimini h›zland›ran en önemli aktörler aras›nda say›labilir (Hatch ve Cunliffe, 2006). Küresel çevre, tüm genel çevre bileflenlerini etkileyebilmektedir. Çin’in dünya ekonomisindeki varl›¤› ve artan a¤›rl›¤›, tüm iflletmelerin ekonomik çevreleri üzerinde etkili olmaktad›r. Uluslararas› terörizm iflletmelerin siyasal-yasal çevresini derinden etkileyebilmektedir. Sosyokültürel de¤erlerin küreselleflmesi, ayn› marka ayakkab› giyen, ayn› marka kafelerde zaman geçiren ve ayn› sosyal medya ortam- www.hedefaof.com 45 2. Ünite - ‹flletme Çevresi lar›nda kendini ifade eden yeni bir nesil yaratmaktad›r. Do¤al çevreye iliflkin duyarl›l›k yaln›zca ulusal boyutta kalmamakta, toplumlar çok uzak topraklarda meydana gelen do¤al afetler için eflgüdümlü bir yard›m giriflimi bafllatabilmektedirler. Belli noktalarda elefltiri konusu olsa da küreselleflme günümüz ifl dünyas› için önemli bir olgudur. ‹flletmecilere düflen küreselleflmeyi görmezden gelmek yerine, varl›¤›n› kabul edip iflletme çevresini küresel e¤ilimleri göz önünde bulundurarak analiz etmektir (Hatch ve Cunliffe, 2006). Genel Çevre Bilefleni Küreselleflme Etkisi Siyasal-Yasal Çevre Ulus-devlet otoritesinin zayflamas› Ülkeleraras› s›n›rlar›n gevfletilmesi Uluslararas› kurulufllar›n öneminin artmas› Ekonomik Çevre Küresel sermaye pazarlar›n›n geliflmesi Teknoloji transferlerinin kolaylaflmas› Uluslararas› ticaretin yayg›nlaflmas› Çokuluslu iflletmelerin yayg›nlaflmas› Uluslararas› ekonomik kurulufllar›n gücünün artmas› Sosyokültürel Çevre Medyan›n küreselleflmesi Popüler kültürün küreselleflmesi ‹ngilizce'nin uluslararas› bir dil hâlini almas› Çok kültürlülü¤ün yayg›nlaflmas› Uluslararas› turizm faaliyetlerinin geliflmesi Teknolojik Çevre Kiflisel bilgisayarlar›n yayg›nlaflmas› ‹nternet Cep telefonlar› ‹letiflim uydular› Yolculuk sürelerinin k›salmas› Do¤al Çevre Nüfus art›fl› Biyolojik çeflitlili¤in azalmas› Zararl› at›klar Küresel ›s›nma ve iklim de¤ifliklikleri Küresel salg›nlar Geneti¤i de¤ifltirilmifl ürünler ‹flletmenin Sektörel Çevresi ‹flletmenin sektörel çevresi, iflletme d›fl çevresinin bir alt sistemidir ve iflletme genel çevresiyle iflletme iç çevresi aras›nda bir konumda yer almaktad›r. ‹flletmenin sektörel çevresi, görev çevresi olarak da an›lmaktad›r. Sektör; benzer ürünler üreten, bu üretim için benzer girdiler kullanan, benzer stratejik ifl birliklerinin içinde yer almaya çal›flan, benzer yasal düzenlemelere uymakla yükümlü olan ve benzer nitelikte çal›flanlar› bünyesine katmak için çabalayan iflletmelerden oluflmaktad›r. ‹flletmenin sektörel çevresi ile olan etkileflimi, iflletmenin baflar›s› ve baflar›s›zl›¤› üzerinde oldukça önemli bir etkiye sahiptir. Her sektör, bünyesinde faaliyet gösteren iflletmelerin devaml›l›klar›n› sa¤layabilmeleri için çeflitli f›rsatlar sunmaktad›r. Fakat iflletmecilik faaliyetlerini tehlikeye sokan birçok tehdit unsurunun da iflletmenin sektörel çevresinde yer ald›¤› unutulmamal›d›r. Bu f›rsatlar› ve tehditleri alg›layabilmek ve gerekli ad›mlar› atabilmek iflletmecilerin önemle üzerinde durmalar› gereken konular aras›ndad›r (Mirze, 2010). www.hedefaof.com Tablo 2.1 Küresel Çevre-Genel Çevre Etkileflimi Kaynak: Hatch ve Cunliffe, 2006. Sektörel çevre, iflletmenin iç çevresi ile iflletmenin genel çevresi aras›nda yer alan ve iflletme faaliyetleri do¤rudan etkileyebilen bir yap›d›r. 46 Genel ‹flletme ‹flletmelerin sektörel çevresinin temel olarak befl bileflenden olufltu¤u belirtilebilir. Bu bileflenler; • Rakipler ve rekabet, • Müflteriler, • Tedarikçiler ve stratejik ortakl›klar, • Yasal düzenleyiciler ve ç›kar gruplar› • ‹flgücü piyasas› fleklinde s›ralanabilir. Devam eden bölümde bu bileflenlere iliflkin detayl› aç›klamalara yer verilecektir. Rakipler ve Rekabet De¤iflim maliyetleri; müflterilerin belli bir iflletmenin sa¤lad›¤› mal veya hizmeti sat›n almak yerine, rakip iflletmelerin sa¤lad›¤› benzer mal veya SIRA S‹ZDE hizmeti tercih etmeleri durumunda katlanmak zorunda kalacaklar› D Ü fi Ü N Eolarak L‹M maliyetler tan›mlanabilir. S O R U D‹KKAT Rakipler ve iflletmelerin faaliyet gösterdikleri sektördeki rekabetin fliddeti, SIRA S‹ZDE iflletmelerin performans›n› do¤rudan etkileyebilmektedir. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Ayn› veya benzer ürünleri üreterek piyasaya sunan herhangi bir iflletme, ayn› sektörde faaliyet gösteren bir baflka iflletmenin rakibi olarak tan›mlanmaktad›r. ‹flletmeler rakipleriyle fiyat, ürün kalitesi, ürün çeflitlili¤i, ürünlerin kolay eriflilebilirli¤i, ürünlerin özellikleri ve müflterilere sa¤lad›klar› sat›fl sonras› hizmetlerin kalitesi gibi konularda rekabet etmektedirler (Plunkett, Attner ve Allen, 2008). Rakiplerin çeflitli faaliyetleri ve iflletmelerin bu faaliyetlere cevap vermek üzere gelifltirdikleri stratejiler, iflletmelerin baflar›s› üzerinde oldukça belirleyici olmaktad›r. ‹flletmelerin rakipleriyle olan rekabeti d›fl›nda, iflletmenin faaliyet gösterdi¤i sektörde var olan rekabetin yo¤unlu¤u da iflletmeleri önemli ölçüde etkilemektedir. Baz› sektörler yeni iflletmelerin girifl yapmas›na izin vermeyen çeflitli engeller içermektedir. Bu durum, sektörde faaliyet gösteren rakipler aras›ndaki rekabeti olumsuz bir flekilde etkileyebilir. Yeni iflletmelerin baz› sektörlere girifl yapamamalar›n›n nedenleri aras›nda (Hodge, Anthony ve Gales, 2002); • Sektörde ifl yapmak için gerekli iflletme hacminin oldukça büyük olmas›, • Sektörde ifl yapmak için gereken sermaye birikiminin oldukça fazla olmas›, • Sektörde yer alan iflletmelerin ürünlerinin oldukça farkl›laflm›fl, yenilikçi ürünler olmas›, • De¤iflim maliyetlerinin yüksekli¤i, • Da¤›t›m kanallar›na erifliminin k›s›tl› olmas› ve • Sektöre giriflte çeflitli yasal engellerin bulunmas› gibi etkenler yer almaktad›r.SIRA S‹ZDE ‹flletmelerin faaliyet gösterdikleri sektörel çevredeki rekabetin yo¤unlu¤u üzerinde etkiliD Üolan fi Ü N E Lbir ‹ M baflka etken de ikâme ürünlerdir. ‹kâme ürünler iflletmenin sundu¤u ürünlerin yerini alabilecek, iflletmenin sundu¤u ürüne benzemeyen mal veya hizmetler olarak tan›mlanmaktad›r. Bir sektörde ikâme ürünlerin gelifltirilmeS O R U si, iflletme üzerinde t›pk› rakip iflletmelerin benzer ürünlerinin piyasaya sürülmesi durumunda oldu¤u gibi, rekabeti yo¤unlaflt›r›c› bir etki yaratmaktad›r. ‹kâme ürün D ‹ K Kiflletmelerin AT kavram›, rakip üretti¤i benzer ürünler fleklinde alg›lanmamal›d›r. Örne¤in akflam yeme¤i al›flverifli için “X” marketi yerine, “Y” marketine gitmek aras›nda seçimSIRA yapmak S‹ZDE fleklinde de¤il de markete gitmek yerine akflam yeme¤i için bir lokantaya gitmek ikâme edici ürün kavram›na örnek olarak verilebilir. ‹flletmeler, sektörel çevrelerine sunulabilecek potansiyel ikâme ürünleri önceden fark etAMAÇLARIMIZ meye çal›flmal› ve bu tür giriflimlerle bafl etmeye yönelik çeflitli stratejiler gelifltirmelidirler (Mirze, 2010). Michael E. Porter’›n ad› “Competitive Strategy” olan ve Türkçe’ye Rekabet StratejiK ‹ T A orijinal P si: Sektör ve Rakip Analizi Teknikleri” ad›yla tercüme edilerek yay›nlanan kitab›, rakip ve rekabet analizi alan›nda klasikleflmifl bir baflvuru kayna¤› niteli¤indedir. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 2. Ünite - ‹flletme Çevresi 47 Müflteriler ‹flletmelerin sektörel çevresinin temel bileflenlerinden birisi de müflterilerdir. Müflteriler, iflletmelerin sunduklar› ürünleri kendi bireysel ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için talep edebilecekleri gibi, yeniden satmak veya kendi üretim süreçlerinde kullanmak üzere de talep edebilirler. Kendi bireysel ihtiyaçlar› için iflletmelerin çeflitli ç›kt›lar›n› talep eden müflteriler, bireysel müflteri olarak nitelendirilmektedir. Bunun yan›nda iflletmelerin ürünlerini yeniden satmak veya kendi üretim süreçlerinde kullanmak için talep eden müflteriler, endüstriyel müflteri olarak adland›r›lmaktad›r (Mirze, 2010). ‹ster bireysel ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için, isterse de endüstriyel amaçlarla hareket etsinler, müflteriler, iflletmelerin faaliyetlerini planlarken göz önünde bulundurmalar› gereken önemli çevresel faktörler aras›ndad›r. Say›ca az fakat birlik içinde hareket edebilen müflteri kitleleri, iflletmeler karfl›s›nda daha güçlü bir konum elde edebilmektedir. Bu tür ortamlarda müflteriler, iflletmelerden daha düflük fiyat, daha geliflmifl ürün veya daha iyi finansman koflullar› gibi taleplerde rahatl›kla bulunabileceklerdir (Hitt, Black ve Porter, 2005). Günümüzde iflletmelerin müflteriler karfl›s›ndaki üstün konumlar› giderek afl›nmaktad›r. Müflterisi olmayan bir mal veya hizmetin iflletme için de¤eri neredeyse s›f›rd›r. ‹flletmeler aras›ndaki rekabetin art›fl›, iflletmenin sektörel çevresinin önemli bir bilefleni olarak müflterileri hiç olmad›klar› kadar güçlü bir konuma getirmifltir. ‹flletmeler, müflterilerinin de¤erli bulduklar› yenilikçi ürünleri üretmeli ve var olan ürünlerini müflterilerinin gözünde daha de¤erli k›lacak yollar aramal›d›rlar. ‹flletmeler, müflterilerin sadece üretilen mal veya hizmetin kalitesine odaklanmad›klar›n›n, bu mal veya hizmete efllik eden sat›fl sonras› servis hizmetleri gibi di¤er de¤er yaratan faktörleri de göz önüne ald›klar›n›n fark›nda olmal›d›rlar. Müflteriler, rakip iflletmeler aras›nda tercih yaparken genellikle, geniflletilmifl ürün kavram›n› göz önünde bulundurmaktad›rlar (Lussier, 2006). Bireysel müflteriler, iflletmelerin ç›kt›lar›n› kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için talep ederken endüstriyel müflteriler bu ç›kt›lar› üretim süreçlerinde kullanmak ve/veya yeniden satmak için talep ederler. Geniflletilmifl ürün kavram›, sat›n al›nan herhangi bir ürünün somut faydas›na efllik eden sat›fl sonras› hizmetler, garanti koflullar›, ödeme kolayl›klar› ve ürün imaj› gibi etkenleri kapsayan daha bütünleflik bir yap›y› ifade etmektedir. Tedarikçiler ve Stratejik Ortakl›klar ‹flletmelerin ihtiyaç duyduklar› girdilerin birço¤u, iflletmelerin birlikte çal›flt›¤› tedarikçiler taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. Tedarikçiler iflletmelerin üretim süreçlerinde ihtiyaç duyaca¤› girdileri sa¤layan kifli veya kurulufllar fleklinde tan›mlanmaktad›r (Mirze, 2010). Tedarikçiler taraf›ndan iflletmelere sa¤lanan girdiler oldukça çeflitlidir. Bu girdiler hammadde ve malzeme gibi daha somut girdileri içerebilece¤i gibi deneyim veya bilgi gibi daha soyut girdileri de içerebilir. Tedarikçilerin iflletmeyle olan ba¤lar› da farkl›l›k göstermektedir. Baz› tedarikçiler iflletmeden ayr› bir iflletme niteli¤inde yap›lanm›flken baz› tedarikçiler iflletme flemsiyesi alt›nda faaliyet gösteren iflletme birimleri fleklinde yap›lanm›fl olabilmektedirler. Tedarikçiler ile güvenilir ifl birli¤i iliflkileri oluflturmak oldukça zor bir süreçtir. ‹flletmeler için tedarikçiler oldukça önemli ifl ortaklar›d›r. Tedarikçiler iflletmelerin faaliyetleri için hayati önem tafl›yan girdileri sa¤lamaktad›rlar. Günümüzde müflteriler daha kaliteli ürünler talep etmektedir. Müflterilerin talep ettikleri kaliteyi sa¤layabilen iflletmelerin rekabette bir ad›m öne geçecekleri oldukça aç›kt›r. Kaliteli ürünlerin üretilmesi, tüm iflletmecilik süreçlerinin bu yönde tasarlanmas›yla gerçeklefltirilebilmektedir. Bu nedenle tedarikçilerle henüz üretime bafllamadan yak›n iliflkiler kurulmas› ve sürdürülmesi, iflletmenin sektörel çevresiyle olan iliflkilerinin etkilili¤i aç›s›ndan oldukça önemlidir (Kotler ve Armstrong, 2010). www.hedefaof.com ‹flletmecilik süreçleri için gerekli olan girdilerin önemli bir bölümü tedarikçiler taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 48 Genel ‹flletme S O R U S O R U Günümüzde iflletme D ‹ K K A Tve tedarikçileri aras›ndaki iliflkiler bir de¤er zinciri bak›fl aç›s›yla ele al›nmaktad›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Tedarikçilik konusunda 1980’lerden sonra yaflanan geliflmeler sonucunda iflletmeye girdi sa¤layan tüm tedarikçilerin birbiriyle ba¤lant›l› oldu¤u zincirleme yap›AMAÇLARIMIZ lar oluflmufltur. Bu yap›lara tedarik zinciri ad› verilmektedir. Tedarik zincirleri iflletmelerin çevreyle etkili iliflki kurabilmelerinde anahtar bir öneme sahiptir. Tedarikçilik uygulamalar›nda tedarik zinciri yaklafl›m›n›n h›zla geliflmesinin alt›nda yatan K ‹ T s›ralanabilir A P nedenler flöyle (Plunkett, Attner ve Allen, 2008); • ‹flletmeler kendi yapt›klar› ifle yo¤unlaflm›fl, uzmanl›k alanlar›n›n d›fl›ndaki iflleri, bu alanda uzman, di¤er iflletmelere yapt›rma e¤ilimine girmifllerdir. T E L E Vihtiyaçlar›n›n ‹ZYON • Müflteri karfl›lanmas›nda h›z›n önemimin giderek artmas›, iflletmeleri tedarikçilerle yak›n iliflkiler kurmaya ve piyasaya sürülmesi planlanan ürünlerin tasar›m süreçlerinden itibaren bir arada çal›flmaya itmifltir. • ‹flletmelerin girdi sa¤lama konusunda süreklilik talepleri, iflletmelerin az sa‹NTERNET y›da, güvenilir tedarikçiyle yak›n iliflkiler kurmas›na neden olmufltur. • Küreselleflme, iflletmelerin girdi sa¤lama alanlar›n› oldukça geniflletmifl, en kaliteli girdiyi, en ucuza sa¤layabilen tedarikçilerin bulunmas› önemli bir çaba hâline gelmifltir. Girdi temelli tedarik zinciri yaklafl›m›na ek olarak, iflletmelerin sektörel çevre içinde daha etkin bir rol almalar› ad›na girifltikleri bir di¤er yol da farkl› iflletmelerle stratejik ortakl›klar kurmakt›r. ‹flletmeler çeflitli ortak hedeflere etkin bir flekilde ulaflabilmek için baz› iflletmelerle oldukça yak›n ifl iliflkileri kurmak durumundad›rlar. ‹flletmelerin bu tür bir etkileflim içinde olduklar› iflletmeler, söz konusu iflletmenin stratejik ortaklar› olarak adland›r›lmaktad›r. Stratejik ortakl›klarda iflletmelerin ortakl›¤a kat›l›m seviyeleri farkl›l›k gösterebilir. Bu noktada bilinmesi gereken stratejik ortakl›klar sayesinde çeflitli iflletmelerin bir araya gelerek, sektörel çevre ba¤lam›nda daha güçlü bir yap› oluflturma e¤iliminde olduklar›d›r. Günümüzde sivil havac›l›k sektöründe, bu tür ortakl›klar›n örneklerine oldukça s›k rastlanmaktad›r. Ünite sonunda yer alan “Okuma Parças›” Türkiye’nin ulusal hava yolu Türk Hava Yollar› (THY)’n›n 2008 y›l›nda kat›ld›¤›, “Star Alliance” stratejik ortakl›¤› hakk›nda bilgiler vermekte ve THY yöneticilerinin bu ortakl›ktan neler beklediklerini ortaya koymaktad›r (Hitt, Black ve Porter, 2005). K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹flgücü Piyasas› ‹flletmenin faaliyetleri için ihtiyaç duydu¤u emek, iflgücü piyasas›ndan karfl›lanmaktad›r. ‹flletmelerin performans› üzerinde etkili olan bir di¤er sektörel çevre bilefleni de iflgücüdür. ‹flletmeler faaliyetlerini sürdürmek için gerek duyduklar› iflgücünü genelde iflletme s›n›rlar› d›fl›ndan temin etmek zorundad›rlar. ‹flletme gereksinimlerine uygun iflgücünün bulunmas› ve daha sonras›nda seçilmesi iflletmelerin insan kaynaklar› bölümlerince yürütülen temel ifllevlerden biridir. Bu seçimin sonuçlar› iflletmenin baflar›s› üzerinde oldukça önemli bir etkiye sahiptir (Lussier, 2006). Hiçbir iflletme, iflgücü olmadan faaliyetlerini sürdüremez. ‹flletmeler gereksinim duyduklar› iflgücünü iflgücü piyasas›ndan temin ederler. ‹flgücü piyasas›nda oluflan iflgücü arz› ve talebi aras›ndaki denge, iflletmenin baflar›s› üzerinde oldukça belirleyici bir etkiye sahiptir. ‹flletmenin iflgücü talebi, ifl gücü piyasas›nda var olan iflgücü arz›ndan fazla olursa iflgücü maliyetleri kaç›n›lmaz olarak artacakt›r. Üst düzeyde deneyime sahip kalifiye çal›flanlar için bu tür bir arz talep dengesizli¤i söz konusudur ve bu nedenle bu tür çal›flanlar›n istihdam› oldukça maliyetli olmakta- www.hedefaof.com 2. Ünite - ‹flletme Çevresi d›r. Kalifiye çal›flanlar›n yüksek maliyetleri, iflletmelerin ç›kt› maliyetini artt›rmakta ve sonuçta iflletme bu maliyetleri, fiyat art›fl› olarak ürünlerine yans›tmak durumunda kalmaktad›r. ‹flletmelerin kalifiye iflgücüne yönelik taleplerinin k›sa bir sürede karfl›lanamamas› durumunda, üretim süreci yavafllayacak hatta durma noktas›na gelebilecektir. Üretim sürecinin duraksamas› gibi olumsuzluklar, iflletmeyi rakipleri karfl›s›nda çaresiz bir durumda b›rakabilir (Hitt, Black ve Porter, 2005). ‹flletmenin ihtiyaç duyabilece¤i iflgücünün iflgücü piyasas›ndan sa¤lanabilmesi d›fl›nda, iflgücünün e¤itim durumu ve e¤itim ihtiyaçlar›, ücret, ücret d›fl› faydalar, sendikalar›n varl›¤› veya yoklu¤u, iflgücünün sosyal de¤erleri gibi etkenler de iflgücü piyasas› de¤erlendirilirken göz önünde bulundurulmal›d›r. Günümüzde iflgücü piyasas›nda gözlemlenen genel e¤ilimler flu flekilde s›ralanabilir; • ‹flletmelerin daha bas›k bir yap›ya bürünmesi, bir baflka deyiflle iflletmelerdeki hiyerarflik seviyelerin azalmas›, iflletmelerin daha fazla say›da yar›-zamanl›, geçici veya sözleflmeli iflgücü istihdam edebilmelerine olanak sa¤lamaktad›r. • ‹flletmelerde orta seviyedeki hiyerarflik kademelerin ortadan kalkmas›, çal›flanlar›n daha çok ifllevi ayn› anda yerine getirmesini ve daha büyük sorumluluklar›n alt›na girmesini gerekli k›lmaktad›r. • Küreselleflme nedeniyle iflgücü, eski homojen yap›s›n› kaybetmifltir. ‹flgücünün çeflitlili¤ini etkili ve verimli bir flekilde yönetebilmek iflletmeler için önemli bir sorun hâlini alm›flt›r (Hodge, Anthony ve Gales, 2002). Belirli alanlarda uzmanlaflm›fl beyaz yakal› çal›flanlar, herhangi bir uzmanl›¤› olmayan mavi yakal› çal›flanlar, çeflitli düzeylerdeki yöneticiler, insan kaynaklar› alan›nda dan›flmanl›k yapan özel veya kamu kurulufllar›na ek olarak, iflgücü piyasas›n›n önemli aktörlerinden birisi de sendikalard›r. Herhangi bir iflgücü piyasas›nda sendikalar›n varl›¤›n›n ve etkilili¤inin, iflletmelerin iflgücüne yönelik çeflitli uygulamalar›nda belirleyici bir rol oynayaca¤› oldukça aç›kt›r (Mirze, 2010). Düzenleyici Kurumlar ve Ç›kar Gruplar› ‹flletmelerin sektörel çevresinde yer alan düzenleyici kurumlar›n ve ç›kar gruplar›n›n iflletmelerin faaliyetleri üzerinde önemli bir yapt›r›m gücü vard›r. Düzenleyici kurumlar; devlet taraf›ndan kamu yarar›n› korumak amac›yla kurulmufl, belli uzmanl›k alanlar›nda faaliyet gösteren, bu alanlardaki uygulama kal›plar›n› belirleyen veya çeflitli düzenlemeler yapan resmi kurulufllard›r. Düzenleyici kurumlar taraf›ndan yap›lan iflletmecilik faaliyetlerine iliflkin düzenlemeler, iflletmeler aç›s›ndan ba¤lay›c› nitelik tafl›maktad›r (Hitt, Black ve Porter, 2005). Yukar›da verilen düzenleyici kurum tan›m›yla tutarl› bir yap›ya sahip, ülkemizde faaliyet gösteren düzenleyici kurumlardan biri olan Sermaye Piyasas› Kurulu (SPK)’nun görevi afla¤›da belirtilmifltir; “Sermaye Piyasas› Kurulu, 1981 y›l›nda 2499 say›l› Sermaye Piyasas› Kanunu ile kurulmufltur. Yetkilerini kendi sorumlulu¤u alt›nda ba¤›ms›z olarak kullanan, idari ve mali özerkli¤e sahip düzenleyici bir kamu kurumudur. ‹lgili oldu¤u bakanl›k, Baflbakan taraf›ndan görevlendirilen Devlet Bakanl›¤›’d›r. Merkezi Ankara’da olan kurulun ‹stanbul’da bir temsilcili¤i bulunmaktad›r. Kurul’un temel görevi; sermaye piyasas›n›n güven, aç›kl›k ve kararl›l›k içinde çal›flmas›n› ve tasarruf sahiplerinin yani yat›r›mc›lar›n hak ve yararlar›n›n korunmas›n› sa¤lamakt›r.” Görüldü¤ü üzere SPK oldukça genifl bir faaliyet alan›nda düzenleme yetkisiyle donat›lm›fl bir kurum niteli¤i tafl›maktad›r. Fakat her düzenleyici kurum için durum www.hedefaof.com 49 50 Genel ‹flletme böyle de¤ildir. Örne¤in Enerji Piyasas› Düzenleme ve Denetleme Kurumu (EPDK) daha sektörel bir düzenleyici kurum konumundad›r. EPDK’nin görevleri ve yap›s›na iliflkin bilgiler afla¤›da yer almaktad›r; “Kurum; 4628 say›l› Elektrik Piyasas› Kanunu (2001), 4646 say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu (2001), 5015 say›l› Petrol Piyasas› Kanunu (2003), 5307 say›l› S›v›laflt›r›lm›fl Petrol Gazlar› (LPG) Piyasas› Kanunu (2005) ile kendisine verilen görevleri ifa etmekte ve yetkileri kullanmaktad›r. Söz konusu Kanunlar ile elektrik, do¤al gaz, petrol ve LPG’nin; yeterli, kaliteli, sürekli, düflük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir fleSIRA S‹ZDEkullan›m›na sunulmas› için, rekabet ortam›nda özel hukuk hükilde tüketicilerin kümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali aç›dan güçlü, istikrarl› ve fleffaf bir enerji piyasas›n›n oluflturulmas› ve bu piyasada ba¤›ms›z bir düzenleme ve denetimin D Ü fi Ü N E L ‹ M sa¤lanmas› amaçlanmaktad›r.” SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Düzenleyici kurumlar ve ç›kar gruplar› iflletmenin faaliyetlerini do¤rudan SIRA S‹ZDEönemli çevresel etkileyebilen faktörlerdir. AMAÇLARIMIZ ‹flletmeler sürdürürken hangi düzenleyici kurumlar›n do¤rudan etS Ofaaliyetlerini R U ki alan›nda yer ald›klar›n› iyi bilmeli ve bu kurumlar›n öngördükleri düzenlemelere uymak zorunda olduklar›n› unutmamal›d›rlar. D‹KKAT Düzenleyici kurumlar›n aksine ç›kar gruplar›, devlet taraf›ndan oluflturulmufl resmi bir yap›y› ifade etmemektedir. Bu tür gruplar kâr amac› gütmeyen bir sivil SIRA S‹ZDE çat›s› alt›nda faaliyet gösterebilece¤i gibi, sosyal medya üzetoplum kuruluflunun rinde merkezi bir yönetimi olmayan bir yap› olarak da faaliyet gösterebilir. Devlet taraf›ndan resmi bir yapt›r›m gücüyle donat›lm›fl olmamas›na ra¤men, ç›kar grupAMAÇLARIMIZ lar›n›n iflletmeler üzerinde güçlü bir etkisinin varl›¤› yads›namaz bir gerçektir. Ç›kar gruplar›n›n iflletmeleri sosyal sorumlu davranmaya iten türleri, bask› gruplar› olarak nitelendirilmektedir. Faaliyet amac›n› “çevreyi korumak ve bar›fla katk› K ‹ T A P sa¤lamak” fleklinde ifade eden Greenpeace Örgütü veya “do¤al yaflam alanlar›n›n ve türlerin korunmas›n›” amaçlayan Do¤al Hayat› Koruma Vakf› (WWF-Türkiye), Türkiye’de faaliyet gösteren bask› gruplar›na örnek olarak verilebilir. Bu tür TELEV‹ZYON kurulufllar›n çabalar›n›n ve bu çabalar sonucunda kamuoyunda yaratt›klar› alg›n›n, iflletme faaliyetlerinin yürütülmesinde belirleyici bir rolü vard›r (Daft, 2008). K ‹ T A P TELEV‹ZYON Do¤al Hayat›‹ NKoruma T E R N E T Vakf› (WWF-Türkiye)’n›n resmi web sitesi olan www.wwf.org.tr’yi ziyaret ederek Vak›f’›n faaliyetleri hakk›nda detayl› bilgiye ulaflabilir ve bu faaliyetleri bir iflletmeci gözüyle de¤erlendirebilirsiniz. ‹NTERNET Son y›llarda ‹nternet’in h›zla yayg›nlaflmas›, ç›kar gruplar›n›n yap›s›nda ve ba¤lam›nda çeflitli dönüflümlere sebep olmufltur. Günümüzde bireylerin mobil ve ‹nternet tabanl› teknolojiler arac›l›¤›yla biraraya gelerek, ortaklafla bir içerik üretim faaliyeti gerçeklefltirebildikleri ortamlar, sosyal medya olarak adland›r›lmaktad›r. Sosyal medyan›n en yayg›n uygulamalar›ndan birisi olan ‹nternet tabanl› sosyal a¤ topluluklar›, bireylerin etkileflimine arac›l›k eden önemli bir platform niteli¤indedir (Keitzman ve di¤erleri, 2011). SIRA S‹ZDE 4 Günümüzde D Ü fi Ü N E Liflletmeleri ‹M etkileyen ç›kar gruplar›n›n, daha çok ‹nternet tabanl› sosyal a¤lar üzerinden S O Rgösterme U faaliyet e¤iliminde olduklar› belirtilebilir. SIRA S‹ZDE Sosyal a¤ topluluklar›nda bir iflletmenin be¤enilmesi, iflletmeye iliflkin ne tür fayda sa¤lamaktad›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M Bireyler, ‹nternet tabanl› sosyal a¤lar sayesinde, genel amaçl› sosyal topluluklarda bir araya gelebildikleri gibi, uzmanl›k deneyimlerinin paylafl›ld›¤› topluS O Rilgi U alanlar›n› bir araya getiren topluluklara veya benzer özelliklere luklara, benzer D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com 51 2. Ünite - ‹flletme Çevresi sahip kiflilerin bir araya geldikleri topluluklara da üye olabilmektedirler. Ayr›ca bireyler, iflletmeler taraf›ndan oluflturulmufl pazarlama ve halka iliflkiler amaçl› sosyal topluluklara da kat›l›mda bulunabilirler. ‹nternet tabanl› sosyal topluluklara olan yo¤un ilgi, bu tür yap›lar›n iflletmenin sektörel çevresindeki etkisinin artarak devam edece¤ine iflaret etmektedir. ‹nternet tabanl› sosyal topluluklar, iflletmecilerin hedef kitleye eriflimlerinde daha önceden hayal bile edilemeyecek f›rsatlar sunmalar›n›n yan›nda, iflletme itibar›n›n bir anda yok olmas›na sebep olabilecek kadar önemli bir tehdit unsuru olarak da de¤erlendirilmelidir (Laudon ve Traver, 2010). ‹flletmenin ‹ç Çevresi ‹flletmenin çevresi, sistem bak›fl aç›s›yla incelendi¤inde, her iflletmenin kendisine özgü bir iç çevresi oldu¤u aç›kça görülecektir. ‹ç çevre, iflletme sisteminin en derinde yer alan alt sistemi olarak düflünülebilir. ‹flletmelerin iç çevresinin iflletmeden iflletmeye farkl›l›k göstermesi, iflletmelerin iç çevre bileflenlerinin de¤iflen yap›s›yla aç›klanmaktad›r. ‹flletmeciler iflletmelerin d›fl çevreyle olan etkileflimlerini analiz ederken ve yönetirken, iflletmenin iç çevre dinamiklerini de göz ard› etmemelidirler. Bu bölümde iflletme iç çevresi misyon, vizyon ve temel yetenekler, örgüt yap›s› ve örgüt kültürü olmak üzere üç alt bafll›kta incelenecektir. Söz konusu üç alt bafll›¤›n iflletmenin içyap›s›n› tam olarak ortaya koymas› beklenmemeli, bu noktalar iflletmeyi ve çevresini anlayabilmek ad›na bir bafllang›ç noktas› olarak de¤erlendirilmelidir. ‹ç çevre, iflletme çevresinin en alt seviyeli sistemidir. fiekil 2.4 ‹flletmenin ‹ç Çevresi e Teme on v l Y et e kl sy n, zy Vi ne o D›fl Çevre Mi er Örgüt Kültürü Misyon, Vizyon ve Temel Yetenekler ‹flletmelerin misyon, vizyon ve temel yetenekleri, yapt›klar› iflle ve bu ifli nas›l yapt›klar›yla yak›ndan ilgilidir. Misyon kavram›, bir iflletmenin var olma nedeni olarak tan›mlanabilir. ‹flletmelerin misyonu, misyon ifadelerinde kendine yer bulmaktad›r. Misyon ifadeleri, iflletmeler için her türlü karar alma sürecinde etkili olan bir nirengi noktas› olarak düflünülebilir. ‹flletme misyonu, iflletmenin amac›n› ortaya koymal›, iflletmenin kime, nas›l ve neden hizmet etti¤ini aç›klayabilmelidir. Vizyon www.hedefaof.com Misyon kavram› iflletmenin bugünüyle, vizyon kavram› ise gelece¤iyle ilgildir. 52 Genel ‹flletme kavram› ise iflletmenin gelecekte kendini görmek istedi¤i konumu tan›mlamaktad›r. Vizyon kavram› yap›s›nda, do¤al olarak, bir parça hayalci unsurlar bulundurabilir. Vizyon kavram› iflletmeler için ulaflmaya çal›flt›kça uzaklaflan ve iflletmenin faaliyetlerine yön veren bir kutup y›ld›z› olarak betimlenebilir. Bir iflletmenin her konuda uzman olmas› beklenemez. ‹flletmelerin en iyi bildikleri ve yapt›klar› ifller onlar›n temel yetenekleri olarak tan›mlanmaktad›r. Günümüzde iflletmeler kendi temel yetenekleri üzerine odaklanmakta, temel yeteneklerinin d›fl›ndaki iflleri ise o alanda uzman olan di¤er iflletmelerden sa¤lamaktad›rlar. Misyon, vizyon ve temel yetenek kavramlar› iflletmelerin d›fl çevre etkileflimlerinde önemli birer yol gösterici niteli¤indedir (Plunkett, Attner ve Allen, 2008). Örgüt Yap›s› Örgüt yap›s› yetkinin iflletme içindeki da¤›l›m›n›, iflletmedeki iletiflim kanallar›n› ve iflletme amaçlar› aras›ndaki hiyerarflik düzeni betimler. Örgütleme kavram›, iflletme kaynaklar›n›n stratejik hedefler do¤rultusunda iflletme içinde yay›l›m›n›n sa¤lanmas› fleklinde tan›mlanabilir. Bir baflka ifadeyle örgütleme, bir iflletmede kimin, neyi, hangi yetkiyle gerçeklefltirece¤inin ortaya konmas› sürecidir. Bu süreç sonunda kaynaklar›n nas›l konumland›r›ld›¤›n›, yap›lacak görevlere iliflkin ne tür bir iflbölümüne gidildi¤ini ve iflletme içindeki birimlerin nas›l koordine edildiklerini gösteren bir yap› ortaya ç›kmaktad›r. Söz konusu bu yap› iflletmecilikte örgüt yap›s› olarak adland›r›lmaktad›r. Örgüt yap›s› iflletme içinde ast-üst iliflkilerini, izlenmesi gereken iletiflim kanallar›n› ve iflletme amaçlar›n›n hiyerarflik düzenini ortaya koymaktad›r. ‹flletmelerin örgüt yap›lar› genelde örgüt flemalar› arac›l›¤›yla görsel olarak ifade edilmektedir. Bir iç çevre bilefleni olarak örgüt yap›s› iflletmenin, özellikle, sektörel çevreyle olan etkilefliminde belirleyici bir rol oynamaktad›r (Saruhan ve Y›ld›z, 2009). Örgüt Kültürü SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹flletmelerin genel çevresi konusunda sosyokültürel boyuta iliflkin aç›klamalar yaSIRA S‹ZDE parken iflletmelerin belli bir ulusal ve/veya küresel kültür içinde faaliyetlerini sürdürdükleri belirtilmiflti. ‹flletmelere iliflkin makro boyutlu bu de¤erlendirmeye benzer bir durum, D Ü fi Ü Nmikro E L ‹ M boyutta, bir baflka deyiflle iflletmenin iç çevresinde de kendini göstermektedir. Her iflletmenin kendi yap›s›na has bir kültürü vard›r. Örgüt kültürü, iflletmelerin befleri boyutuyla ve toplum iflletme etkileflimiyle yak›ndan ilgili S O R U bir kavramd›r. D ‹ Kpaylafl›lan KAT ‹flletme içinde de¤er, norm ve davran›fl kal›plar›, o iflletmenin kültürünü oluflturmaktad›r. SIRA S‹ZDE Örgüt kültürü ortak anlam, anlay›fl ve anlamland›rma çabalar›d›r (Morgan, 1997). ‹flletme içinde paylafl›lan de¤er, norm ve davran›fl kal›plar› o iflletmenin külAMAÇLARIMIZ türünü oluflturmaktad›r. Örgüt kültürü, bireylerin karar verme süreçlerinde oldukça önemli bir etkiye sahiptir. Ayr›ca örgüt kültürü, iflletmelerin iflgücü piyasas›yla olan iliflkilerinde de oldukça belirleyici olmaktad›r. ‹flletmeler, iflletme kurucular› ‹ T A P veya efsaneK yöneticiler gibi kahramanlar› kullanarak, iflletmeye iliflkin çeflitli baflar› hikâyelerinin yay›l›m›n› sa¤layarak, sloganlar veya semboller üreterek, iflletme çal›flanlar›n›n bir araya geldikleri çeflitli törenler düzenleyerek örgüt kültürlerini T E Lve E V ‹pekifltirmeye ZYON gelifltirmeye çabalamaktad›rlar. Örgüt kültürünün, bireylerin iflletme çevresinde meydana gelen olaylar› anlamland›rmalar› ve ortak tepki vermeleri aç›s›ndan oldukça güçlü bir etkisi oldu¤u unutulmamal›d›r (Lussier, 2006). ‹NTERNET www.hedefaof.com 53 2. Ünite - ‹flletme Çevresi ‹fiLETMELER VE ÇEVRESEL BEL‹RS‹ZL‹K ‹flletme çevresini, iç çevre ve d›fl çevre olmak üzere ikiye ay›rarak incelemek, iflletme d›fl çevresini, genel çevre ve sektörel çevre fleklinde ele almak, genel çevreyi siyasal-yasal, ekonomik, sosyokültürel, teknolojik ve do¤al çevre boyutlar› kapsam›nda de¤erlendirmek, iflletmelerin sektörel çevresini rakipler ve rekabet, müflteriler, tedarikçiler ve stratejik ortakl›klar, iflgücü piyasas›, düzenleyici kurumlar ve ç›kar gruplar› fleklinde alt bileflenlerine ay›rarak analiz etmek, iflletme çevresi konusunu daha kolay anlatabilmek ad›na tercih edilmifl bir yaklafl›md›r. Fakat ifl yaflam›ndaki iflletme çevresinin, etkileflim düzeyi çok yüksek, genel ve sektörel çevre itibariyle iç içe geçmifl çeflitli alt bileflenlerden oluflan bir yap› oldu¤unu unutmamak gerekmektedir. Örne¤in belli toplumsal ve kültürel e¤ilimler, yasal çevrede çeflitli de¤iflimlere neden olabilmekte veya iflletmelerin ekonomiye iliflkin alg›lar›, baz› siyasal ad›mlar›n at›lmas›n› sa¤layabilmektedir. Örne¤in yaflanan bir deprem sonucunda bireylerin güvenlik konusundaki tutum ve inançlar› de¤iflmekte, bu durum siyasal iradenin inflaat sektörüne yönelik yeni bir yasal düzenleme yapmas›na neden olmakta, bu yasal düzenleme uyar›nca, inflaat teknolojisinde belli teknolojik yeniliklerin kullan›m› yayg›nlaflabilmektedir. Bu k›sa ve basit örnek bile iflletme çevresinin ne kadar karmafl›k ve iç içe geçmifl bir yap›da oldu¤unu aç›klar niteliktedir (Hatch ve Cunliffe, 2006). Çevre, iflletmeler için hem f›rsatlar sunmakta hem de tehditler yaratmaktad›r. Çevresel belirsizlikler, iflletmelerin f›rsatlar› ve tehditleri alg›lamalar›n› zorlaflt›rmaktad›r. fiekil 2.5 Çevresel Belirsizlik Yüksek Yüksek Belirsizlik ‹flletme Çevresindeki Faktörlerin De¤iflim H›z› Düflük Belirsizlik Düflük Düflük Yüksel ‹flletme Çevresini Etkileyen Faktörlerin Say›s› ‹flletmelerde görev yapan yönetciler, iflletme çevresini yak›ndan izlemeli ve nas›l bir çevre içinde faaliyet gösterdiklerini iyi bilmelidirler. Bu amaçla iflletmeler, çevreye iliflkin sürekli bilgi edinilmesine olanak sa¤layan çeflitli mekanizmalar kurmal› ve çevreden gelen geribildirimleri sürekli olarak de¤erlendirmelidirler. ‹flletmeler için çevresel belirsizli¤in derecesi oldukça önemlidir. Çevresel belirsizlik, fiekil 2.5’te görüldü¤ü üzere, iflletmeleri yak›ndan ilgilendiren çevresel faktörlerin say›s›yla, bu faktörlerin de¤iflim h›z›n›n bir fonksiyonu olarak ifade edilebilmektedir. ‹flletmelerin performanslar›nda çevresel belirsizli¤in derecesi ve bu belirsizlikle bafl edebilmek için al›nan önlemlerden elde edilen sonuçlar, hayati önem tafl›maktad›r (Daft, 2008). www.hedefaof.com Kaynak: Daft, 2008. 54 Genel ‹flletme Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 A M A Ç 3 A M A Ç 4 ‹flletme çevresi kavram›n› tan›mlamak. ‹flletme çevresi, genel olarak iflletme s›n›rlar› d›fl›nda kalan her fley olarak tan›mlanmaktad›r. Bu tan›m iflletme çevresini belli bir seviyede betimlese de temel olarak yetersiz görülebilir. ‹flletme çevresi, iflletmenin içinden bafllayarak küresel boyutlara ulaflabilen çok katmanl› bir yap›d›r. yas›nda yer alan, iflletmenin potansiyel insan kaynaklar› aras›nda yer alabilirler. ‹flletmeler sektörel çevreyi yak›ndan takip etmeli ve faaliyetlerini sürdürürken sektörel çevrenin bütünleflik yap›s›n› göz önünde bulundurmal›d›rlar. A M A Ç 5 ‹flletme çevresinin çok katmanl› yap›s›n› betimlemek. ‹flletme çevresi sistem bak›fl aç›s›yla ele al›nd›¤›nda iç içe geçmifl bir sistemler bütünü olarak düflünülebilir. Bu yap›n›n en alt›nda iflletmenin iç çevresi yer almaktad›r. Sistemin iflletme s›n›rlar› d›fl›nda kalan katmanlar›, genel olarak iflletmenin d›fl çevresidir. D›fl çevre tek parçal› bir yap› de¤ildir. D›fl çevre iflletme faaliyetlerini etkileyebilme yetisine göre, içten d›fla do¤ru sektörel çevre, genel çevre ve küresel çevre fleklinde katmanlardan oluflmufltur. ‹flletmenin genel çevre bileflenlerini ve bu bileflenlerin kendi aralar›ndaki etkileflimlerini aç›klamak. ‹flletmelerin genel çevresinin iflletme faaliyetleri üzerinde dolayl› bir etkisi vard›r. Genel çevre siyasal-yasal, ekonomik, sosyokültürel, teknolojik ve do¤al çevre faktörlerinden oluflan bir bütündür. Bu yap› içinde genel çevre faktörlerini ayr› birer birim olarak nitelendirmek yanl›fl olacakt›r. Bu faktörler kendi aralar›nda etkileflim göstererek iflletmeler ad›na daha karmafl›k f›rsat ve tehditler yaratabilmektedirler. ‹flletmenin sektörel çevre bileflenlerini ve bu bileflenlerin iflletme üzerindeki etkilerini betimlemek. ‹flletmenin sektörel çevresi, iflletme faaliyetleri üzerinde do¤rudan etkisi olan bir üst yap›d›r. ‹flletmelerin eylemleri genelde sektörel çevredeki de¤iflimlere tepki niteli¤inde olmaktad›r. Sektörel çevre rakipler ve rekabet, müflteriler, tedarikçiler ve stratejik ortakl›klar, iflgücü piyasas›, düzenleyici kurumlar ve ç›kar gruplar› fleklinde alt bileflenlerden oluflmaktad›r. Tüm bu bileflenlerin iflletmelerin girdi sa¤lama potansiyeli üzerinde belirleyici bir rol oynad›klar› kabul edilmelidir. ‹flletmelerin müflterileri, ayn› zamanda iflgücü pi- A M A Ç 6 ‹flletmenin iç çevresini ve iç çevre unsurlar›n› tan›mlamak. Her ne kadar iflletme ve çevre aras›ndaki s›n›rlar› kesin çizgilerle belirlemek mümkün olmasa da çevrenin iflletme s›n›rlar› içinde kalan k›sm›na iflletmenin iç çevresi denilmektedir. ‹ç çevre bileflenleri her iflletme için ayn› kavramlarla ifade edilse de her iflletmenin iç çevresinin kendine has özellikleri vard›r. ‹ç çevre iflletmenin var olma nedeni olan misyonunu, iflletmenin gelecek projeksiyonu olarak nitelendirilebilen vizyonunu ve iflletmenin uzman› oldu¤u ifli niteleyen temel yeteneklerini içerir. Örgüt yap›s› iflletme iç çevresinin omurgas› niteli¤indedir. Örgüt kültürü ise iflletme iç çevresinin befleri bilefleni fleklinde betimlenebilir. Çevresel belirsizlik ve iflletme çevresi aras›ndaki iliflkiyi aç›klamak. ‹flletme çevresi birçok farkl› katmandan ve bileflenden oluflan dinamik bir yap›y› ifade etmektedir. ‹flletme çevresini do¤ru anlamak iflletmeciler için hayati önem tafl›yan bir konudur. Çevrenin dinamik yap›s›, iflletmecilerin çevreyi analiz etmesini zorlaflt›ran baz› belirsizlikler meydana getirmektedir. Çevresel belirsizliklerin nedeni, iflletme çevresindeki faktörlerin say›s› ve bu faktörlerin de¤iflim h›zlar›n›n bir fonksiyonu olarak ifade edilmektedir. Yüksek düzeyli çevresel belirsizlikler çevredeki f›rsat ve tehditlerin alg›lanmas›n› zorlaflt›rmaktad›r. www.hedefaof.com 2. Ünite - ‹flletme Çevresi 55 Kendimizi S›nayal›m 1. ‹flletme s›n›rlar› d›fl›nda kalan her fley fleklinde ifade edilen kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹flletme çevresi b. Mikro çevre c. ‹fl çevresi d. Görev çevresi e. Sektörel çevre 6. Afla¤›da verilenlerden hangisi genel çevre bileflenlerinden de¤ildir? a. Siyasal-yasal çevre b. Sosyokültürel çevre c. ‹flgücü çevresi d. Do¤al çevre e. Ekonomik çevre 2. Genel Sistem Yaklafl›m›’yla ilgili olarak afla¤›da verilen bilgilerden hangisi yanl›flt›r? a. Disiplinleraras› bir yaklafl›md›r b. ‹lk olarak biyoloji alan›nda uygulanm›flt›r c. Olgular›n incelenmesinde çevresel iliflkilere vurgu yapar d. Karl Ludwig von Bertallanfy taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r e. Genel olarak kapal› sistem yap›s›n› kabul eder 7. Siyasal çevre faktörlerinin somutlaflm›fl hâli fleklinde nitelenen kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yasal çevre b. Sosyal çevre c. Kültürel çevre d. Do¤al çevre e. Ekonomik çevre 3. Bütünün kendisini oluflturan parçalar›n toplam›ndan daha fazla bir de¤er yaratmas› durumu afla¤›daki kavramlardan hangisiyle ifade edilmektedir? a. Entropi b. Ekofinalite c. Sinerji d. Sistem etkileflimi e. Alt sistem 4. ‹flletme çevresinin iflletme s›n›rlar› içinde yer alan k›sm›na ne ad verilir? a. Genel çevre b. Görev çevresi c. Mikro çevre d. ‹ç çevre e. Makro çevre 5. ‹flletmenin sektörel çevresi afla¤›da verilen kavramlardan hangisiyle efl anlaml› olarak kullan›labilmektedir? a. Mikro çevre b. ‹ç çevre c. D›fl çevre d. Genel çevre e. Makro çevre 8. Girdileri ç›kt›lara dönüfltürmek için gerekli olan uzmanl›k, bigi, araç ve yetenek afla¤›da verilen kavramlardan hangisiyle ifade edilmektedir? a. Sistem b. Süreç c. Teknoloji d. Teknik e. Program 9. ‹flletmelerin üretim süreçlerinde ihtiyaç duyacaklar› hammadde ve malzeme türü girdileri afla¤›da verilen sektörel çevre bileflenlerinden hangisi sa¤lamaktad›r? a. Tedarikçiler b. Ortaklar c. ‹flletme sahipleri d. Ç›kar gruplar› e. Düzenleyici kurumlar 10. ‹flletmeyi yak›ndan ilgilendiren çevresel faktörlerin say›s› ve bu faktörlerin de¤iflim h›z› afla¤›dakilerden hangisinin derecesini belirlemektedir? a. Sinerji b. Entropi c. Teknolojik geliflme d. Çevresel belirsizlik e. Yenilikçilik potansiyeli www.hedefaof.com 56 “ Genel ‹flletme Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças› Tayland’daki sel felaketinin faturas› a¤›r oldu! Ülkenin kuzey kesimlerinden bafllayarak güneye do¤ru ilerleyen sel sular›n›n ekonominin merkezi Bangkok’u daha fazla etkilememesi için hükümetin yeni önlemler alaca¤›n› aç›klamas› baflkent d›fl›nda yaflayan Taylandl›lar›n tepkisine yol açt›. Hükümetin, kentin etraf›na yerlefltirmeyi planlad›¤› dev bariyerlerin di¤er yerleflim bölgelerindeki su seviyesini daha da yükseltece¤inden endifle ediliyor. Uluslararas› yard›m kurulufllar›n›n, 750 bin kiflinin acil yard›ma muhtaç hâle geldi¤i Tayland’da sular›n daha da yükselmesi durumunda ülkenin birkaç hafta içinde d›fl yard›mlara ihtiyaç duyabilece¤ini aç›klamas› halkta var olan pani¤in daha da büyümesine neden olurken, yerel medyada baflkentin baz› semtleri ve ülkenin baz› bölgelerinde az da olsa içme suyu ve g›da s›k›nt›s›n›n bafl gösterdi¤i ifade edildi. Bu arada hükümetin, içme suyu fabrikalar›n›n çal›flmamas› ve stoklar›n›n azalmas› nedeniyle Malezya’dan içme suyu siparifli verdi¤i bildirildi. Yerel medyada yer alan haberlere göre, sellerin ülke ekonomisine faturas› gittikçe a¤›rlafl›yor. Son iki ayd›r kapal› tutulan ve üretime ara vermek zorunda kalan fabrikalar, orta ve küçük iflletmelerde üretim yap›lamad›¤› için meydana gelen kay›p 510 milyar Baht’› (16,7 milyar dolar) aflt›. Hükümetin, küçük ve orta ölçekli iflletmeler için yard›m paketi haz›rl›¤›nda oldu¤u belirtilirken, ayn› zamanda tar›m ülkesi olan Tayland’da zirai kayb›n boyutlar› henüz tespit edilmifl de¤il. Ülkenin sellerden zarar gören altyap›s› ile sular alt›nda kalan ev ve ifl yerlerindeki zarar›n 10 milyar dolar› aflt›¤› tahmin ediliyor. Seller, ülke turizmini de vurdu. Y›lda 20 milyona yak›n turistin ziyaret etti¤i Tayland’da otel rezervasyonlar›n›n yüzde 10 kadar›n›n iptal edilece¤i belirtiliyor. Temmuz ay›nda bafllayan, Eylül ve Ekim aylar›nda felakete dönüflen sellerde resmi kaynaklara göre, ülkenin üçte biri sellere teslim oldu. Ülkeyi kuzeyden güneye kateden Chao Phraya ve Tha Chin nehirlerinin taflmas›yla 76 flehirden 28’i sular alt›nda kald›. 400’e yak›n kiflinin hayat›n› kaybetti¤i son 50 y›l›n en büyük do¤al felaketinde 115 bin kifli evsiz kald›, sellerden 10 milyon kifli de do¤rudan etkilendi. Türk Hava Yollar› Star Alliance’›n 20. üyesi... 01.04.2008 Türk Hava Yollar› (THY), ilk kurulan havayolu ittifaki Star Alliance’›n 20. üyesi oldu. Üye havayolu flirketlerinin CEO’lar›, Star Alliance yetkilileri ve bas›n mensuplar›n›n kat›ld›¤› imza toreni Ç›ra¤an Saray›’nda yap›ld›. Türk Hava Yollar›’n› Star Aliance’a tam üye yapan sözlesmeyi Türk Hava Yollar› Yönetim Kurulu Baflkan› Dr. Candan Karl›tekin, Türk Hava Yollar› Genel Müdürü Doç. Dr. Temel Kotil ve Star Alliance CEO’su Jaan Albrecht imzalad›. Star Alliance CEO’su Jaan Albrecht, THY’n›n Star Alliance ‹ttifak›na kat›l›m›yla ilgili “Yeni bir üye kazand›k. THY ile birlikte yolcular›m›z dünyada yeni noktalara ulaflacak” dedi. Törende konuflan THY Yönetim Kurulu Baflkan› Dr. Candan Karl›tekin “Hedef tahtas›nda ç›tay› en tepeye koymufl ve o hedefe do¤ru h›zla ilerleyen, günbegün geliflen, de¤iflen, büyüyen bir THY olarak aran›za kat›l›yoruz. Star Alliance’a kat›l›m›m›z THY’n›n dünya havac›l›¤›nda büyük oyuncu ve küresel marka olma hedefinin önemli bir ad›m›d›r,” diye konufltu. Türk Hava Yollar› Genel Müdürü Doç. Dr.Temel Kotil ise Star Alliance üyeli¤inin bu y›l 75. y›ldönümünü kutlayan THY tarihinde önemli bir ad›m oldu¤unu ve bu at›l›m›n Asya ile Avrupa’ y› birlefltiren ‹stanbul’a büyük de¤er kataca¤›n› ve ‹stanbul’un art›k havac›l›¤›n bo¤az köprüsü olaca¤›n› ifade etti. Kotil sözlerine flöyle devam etti: “Deneyim ve hizmet kalitesiyle küresel pazarda daha etkin olmay› hedefleyen Türk Hava Yollar›’ n›n Star Alliance üyeli¤iyle oluflacak sinerjisi bu büyük kulübe güç katacak.” Star Alliance’a tam üyelikle birlikte Türk Hava Yollar› yolcular› 162 ülkede 965 havaliman›na, günde 18.000’e varan uçufl noktas›na ulaflabilecek, seyahatlerde ortak mil toplayabilecek ve kazand›klar› milleri üye havayollar›nda kullanabilecekler. Kaynak: http://www.turkishairlines.com/tr-TR/basinbultenleri/2636/turk-hava yollari-star-alliancein-20-uyesi.aspx (Eriflim Tarihi: 18.10.2011). ” Kaynak: http://dunya.milliyet.com.tr/tayland-daki-selfelaketinin-faturasi-agir-oldu/dunya/dunyadetay/01.11.2011/1457890/default.htm (Eriflim Tarihi: 14.11.2011). www.hedefaof.com 2. Ünite - ‹flletme Çevresi 57 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. e 3. c 4. d 5. a 6. c 7. a 8. c 9. a 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Çevresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sistem Olarak ‹flletme Çevresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sistem Olarak ‹flletme Çevresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Çevresinin Temel Seviyeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Çevresinin Temel Seviyeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmenin Genel Çevresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal-Yasal Çevre” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Teknolojik Çevre” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tedarikçiler ve Stratejik Ortakl›klar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmeler ve Çevresel Belirsizlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹flletmeler çevreden ald›klar› çeflitli girdileri iflletmecilik süreçleri vas›tas›yla ifllemekte ve bu süreç sonunda çevreye çeflitli ç›kt›lar sunmaktad›rlar. ‹flletmecilik faaliyetini birbirine s›k› s›k›ya ba¤l› bir çeflit kimyasal reaksiyon olarak düflünebiliriz. Bu bak›fl aç›s›na göre iflletmecilik faaliyetlerinin bafllayabilmesinin belli bir girdinin varl›¤›yla ve etkisiyle mümkün olabilece¤i oldukça aç›kt›r. ‹flte bu nedenle iflletmelerin çevreleriyle herhangi bir girdi-ç›kt› al›flverifli olmayan kapal› bir sistem fleklinde düflünülmesi mümkün de¤ildir. S›ra Sizde 2 ‹flletmelerin genel çevresi siyasal-yasal, ekonomik, sosyokültürel, teknolojik ve do¤al çevre olmak üzere befl bileflenden meydana gelmektedir. Bu befl bileflene ek olarak küresel çevre de iflletmenin tüm çevresi üzerinde oldukça önemli bir etkiye sahiptir. ‹flletmelerin genel çevre bileflenlerinin ortak noktalar› oldukça fazlad›r ve gün geçtikçe bu ba¤lant›lar giderek daha karmafl›k bir hâl almaktad›r. Genel çevre bileflenlerinin analitik bir flekilde, tek tek incelenmesi anlat›m kolayl›¤› sa¤lamas› aç›s›ndan tercih edilen, kurgusal bir durumdur. ‹fl yaflam›nda tüm çevre bileflenleri iç içe geçmifltir. Etkile- flim süreklidir. Bu nedenle iflletme çevresi oldukça karmafl›k bir yap› olarak düflünülmelidir. S›ra Sizde 3 ‹nsan, iflletmeler için hem bir kaynak hem de iflletme ç›kt›lar›n› talep eden bir hedef kitle niteli¤indedir. ‹nsan› insan yapan en önemli nokta, insan›n sahip oldu¤u de¤er, norm ve davran›fl kal›plar›d›r. ‹flletmeler sosyokültürel çevreyi iyi analiz etmeli ve kendi iç çevrelerindeki örgüt kültürlerini faaliyet gösterdikleri sosyokültürel çevreyle uyumlu bir flekilde düzenlemelidirler. Aksi hâlde iflletmeye yabanc›laflm›fl çal›flanlar veya iflletme ürünlerine ihtiyaç duymayan müflterilerle karfl› karfl›ya kal›nacakt›r. S›ra Sizde 4 Sosyal a¤lar ad›ndan anlafl›ld›¤› üzere bireylerin yaln›z olmad›klar›, belli gruplar içinde yer ald›klar› sanal yap›lard›r. Bu yap›larda her birey, çeflitli nedenlerle baflka bireylerle etkileflim içine girmektedir. Herhangi bir bireyin belli bir iflletmeyi sosyal a¤ içinde “be¤enmesi” an›nda bireyin sosyal çevresi taraf›ndan fark edilecektir. Bu be¤enme hareketiyle birey, o iflletmeye yönelik olumlu bir imaj yarat›lmas› çabalar›na katk›da bulunmaktad›r. ‹flletmeler için, müflterileri taraf›ndan tavsiye edilmek oldukça önemlidir. Sosyal a¤lar, bireylerin iflletmeleri arkadafllar›na tavsiye etmesine olanak sa¤lamaktad›r. ‹flletmeler de bu tür giriflimleri h›zland›racak çeflitli uygulamalar kullanarak, bireylerin kendilerini be¤enme yönünde motive etmektedirler. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ayd›n, A. H. (2011). Yönetim Bilimi. (4.bask›). Seçkin Yay›nc›l›k: Ankara. Cole, G. A. (2004). Management Theory and Practice. (6.bask›). South-Western Cengage Learning: London. Daft, R. L. (2008). New Era of Management. (2.bask›). Thomson South-Western: USA. Dinçer, Ö. (1998). Stratejik Yönetim ve ‹flletme Politikas›. (5.bask›). Beta Yay›nc›l›k: ‹stanbul. Hatch, M. J. ve Cunliffe, A. L. (2006). Organization Theory. (2. bask›). Oxford University Press: Oxford. www.hedefaof.com 58 Genel ‹flletme Hitt, M. A., Black, S. ve Porter, L. W. (2005). Management. Prentice Hall: Upper Saddle River, NJ. Hodge, B. J., Anthony, W. P. ve Gales, L. M. (2002). Organization Theory: A Strategic Approach. (6.bask›). Prentice Hall: Upper Saddle River, NJ. Katz, D. ve Kahn, R. L. (1966). The Social Psyhology of Organisations. Wiley: USA. Kietzmann, J.H., Hermkens, K. ve McCarthy, I. P. (2011). Social media? Get serious! Understanding the functional building blocks of social media. Business Horizons, 54(3), 241-251. Koçel, T. (2010). ‹flletme Yöneticili¤i. (12.bask›). Beta Yay›nc›l›k: ‹stanbul. Kotler, P. ve Armstrong, G. (2010). Principles of Marketing. (13. bask›). Prentice Hall: Upper Saddle River, NJ. Laudon, K. C. ve Traver, C. G. (2010). E-commerce. (6.bask›). Prentice Hall: Upper Saddle, New Jersey. Lussier, R. N. (2006). Management Fundamentals Concepts, Applications, Skill Development. (3.bask›). Thomson South-Western: USA. Mirze, S. K. (2010). ‹flletme. Literatür Yay›nc›l›k: ‹stanbul. Morgan, G. (1997). Images of Organization. Sage: Tousand Oaks, California. Plunkett , W. R., Attner , R. F. ve Allen, G. S. (2008). Management: Meeting and Exceeding Customer Expectations. (9. bask›). Thomson South-Western: Canada. Saruhan, fi. C. ve Y›ld›z, M. L. (2009). Ça¤dafl Yönetim Bilimi. Beta Yay›nc›l›k: ‹stanbul. Ülgen, H. ve Mirze, S. K. (2006). ‹flletmelerde Stratejik Yönetim. (3.bask›). Literatür Yay›nc›l›k: ‹stanbul. http://www.epdk.gov.tr (Eriflim Tarihi: 01.10.2011). http://www.spk.gov.tr/ (Eriflim Tarihi: 01.10.2011). http://www.wwf.org.tr (Eriflim Tarihi: 01.10.2011). www.hedefaof.com www.hedefaof.com 3 GENEL ‹fiLETME Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Etik ile yasa aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek, Etik olmayan davran›fllar ile etik ikilemler aras›ndaki fark› aç›klayabilecek, Tarihsel süreç içerisinde iflletmelerin sorumluluk alanlar›ndaki de¤iflimleri karfl›laflt›rabilecek, ‹flletmelerde etik davran›fllar› art›rabilecek araç ve yaklafl›mlar› tan›yabilecek, Sosyal sorumlu iflletme olman›n yol haritas›n› aç›klayabilecek, ‹flletmelerin uymas› beklenen etik ve sosyal sorumluluk ilkeleri ve standartlar› tan›mlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Etik Etik ‹kilemler Etik Kodlar Sosyal Sorumluluk • Paydafl • Sosyal Denetim • Üçlü Sorumluluk ‹çindekiler • • • • • Genel ‹flletme Etik ve Sosyal Sorumluluk • • • • • www.hedefaof.com G‹R‹fi ET‹K KAVRAMI ET‹K VE YASA ‹L‹fiK‹S‹ ET‹K KARAR ALMA YAKLAfiIMLARI ET‹K DAVRANIfiI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ET‹K YÖNET‹M‹ VE ET‹K YÖNET‹M‹N‹N UNSURLARI SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI VE TEMEL YAKLAfiIMLAR SOSYAL SORUMLULUK DÜZEYLER‹ SOSYAL SORUMLU ‹fiLETME OLMANIN YOL HAR‹TASI ET‹K VE SOSYAL SORUMLULUK KONUSUNDA YOL GÖSTER‹C‹ ‹LKELER VE STANDARTLAR Etik ve Sosyal Sorumluluk G‹R‹fi ‹flletme kitaplar›nda etik ve sosyal sorumluluk bölümlerinin yer almas› nispeten yeni bir durumdur. Bundan yirmi befl y›l önce Bat› kaynakl› iflletme kitaplar›nda, iflletmelerin gelecekte zorlu alanlar› aras›nda gösterilen etik ve sosyal sorumluluk konusu, yirmi birinci yüzy›l iflletmelerinin öncelikli meseleleri aras›na yerleflmifltir. Günümüz iflletmeleri karmafl›k iflletme eti¤i sorunlar›n› tan›ma ve üstesinden gelebilme yetene¤ine ihtiyaç duymaktad›r. Son y›llarda ortaya ç›kan flirket skandallar›, ifl dünyas›ndaki aldatma ve sahtekârl›klar› gün yüzüne ç›karmakta, halk›n iflletmelere karfl› öfkesi ve güven kayb›yla sonuçlanmaktad›r. Bafllang›çta tüketiciler ve bask› gruplar›ndan gelen iflletmelerin daha etik ve do¤al çevreye daha duyarl› ifl yapmas› talepleri, bugün daha genifl platformlarda dile getirilmekte ve konuyla ilgili yerel ve küresel çözümler gelifltirilmeye çal›fl›lmaktad›r. Yüksek oranda görünür hâle gelen yasal ve etik kusurlar, tüm iflletme kararlar›na etik ve sorumlulu¤un entegrasyonu konusundaki ihtiyac› kuvvetli bir flekilde ortaya koymaktad›r. Ayr›ca tüketiciler, çal›flanlar, yat›r›mc›lar, hükümetler, özel ilgi gruplar›n› içeren pek çok farkl› kesim, iflletme kararlar›n› ve eylemlerini muazzam flekilde mercek alt›na al›p incelemektedir. Konunun zorlu yan› etik sorunlar›n karmafl›kl›¤›d›r. Çünkü iflletme karar ve eySIRA S‹ZDE gibi pek lemlerinin do¤rulu¤una, idealler, beklentiler, alg›lar, kültürel de¤erler çok faktörün etkisinde hüküm verilmektedir. ‹fl eti¤i alan›ndaki meselelerin ço¤u tart›flmaya aç›kt›r ve çözümü için evrensel olarak kabul edilmiflD bir da söz Ü fi Ü yaklafl›m NEL‹M konusu de¤ildir. Bu ünitenin amac›, iflletmelerde karfl›lafl›lan etik sorunlar hakk›nda sizleri bilgilendirmek ve etik davran›fllar› iyilefltirebilecek yaklafl›mlar ve yönS O R U temler konusuna odaklanmakt›r. 25.000 üniversite ö¤rencisiyle yap›lan bir araflt›rma, ö¤rencilerin %62’sinin D ‹ K K A Ten az bir kez kopya çekti¤ini ortaya ç›karm›flt›r. Baflka bir araflt›rma ise ö¤rencilerin ‹nternetten ödev amaçl› içerik ya da müzik indirmeyi veya baflka bir ö¤rencinin cevaplar›n› kopyalamay›, hiSIRA S‹ZDE lekârl›k olarak tan›mlamad›klar›n› ortaya koymufltur (Ferrell vd., 2008: 5). S›navda kopya çekme veya arkadafl›n›z›n ödevinden kopya çekme konusunda siz ne düflünüyorsunuz? Çevrenizdeki arkadafllar›n›z ne düflünüyor? Tek bir do¤ru üzerinde anlaflabiliyor AMAÇLARIMIZmusunuz? SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 62 Genel ‹flletme ET‹K KAVRAMI Etik, bir kifli veya grubun davran›fllar›n›n do¤rulu¤unu ve yanl›fll›¤›n› belirleyen kurallar ve ilkelerdir. Ahlak, bir toplumda birey ya da gruplar›n uymak zorunda olduklar› davran›fl biçimleri ve kurallard›r. Ahlak bilimi olan etik ise birey veya grubun davran›fllar›n›n do¤rulu¤u ya da yanl›fll›¤› hakk›nda hüküm vermeyi sa¤layan ahlaki ilkeler ve de¤erler toplam›d›r. Kurumlar›n toplumla etkileflimi sonucu oluflan kararlar›nda ve eylemlerinde geçerli olan ahlaki ilkeler, de¤erler ve standartlar ise ifl eti¤ini oluflturur. Bu ba¤lamda ifl eti¤i ahlak norm ve kurallar›n›n ifl hayat›nda iflletmelerde, flirketlerde ve kurulufllarda uygulanmas› ile ilgilidir. Etik, karar alma ve uygulamada neyin iyi, neyin kötü oldu¤una iliflkin standartlar› ortaya koyar. ‹flletmeler aç›s›ndan etik meseleler kurum kültürünün bir parças› olan kurum içi de¤erlerle do¤rudan iliflkilidir. De¤erler iflletmelerin iç ve d›fl çevreye karfl› sorumluluklar› konusundaki kararlar›n› etkiler. Çal›flanlar iç çevre, müflteriler ve yat›r›mc›lar d›fl çevre unsurlar›na örnektir. Etik bir mesele, örgütün veya bireyin eylemlerinin di¤erlerine yarar sa¤layabilece¤i veya zararl› olabilece¤i bir durumda ortaya ç›kar. Bizler bulundu¤umuz noktadan meselenin etik ve etik olmayan çözümleri konusunda görüfl bildiririz. ET‹K VE YASA ‹L‹fiK‹S‹ ‹flletmelerde baz› kararlar için ulusal ya da uluslararas› yasal çerçeve söz konusudur. Baz› kararlar ise örgütün ya da örgüt içindeki bireyin özgür seçimlerine ba¤l›d›r. Etik, özgür seçimlerin hükmetti¤i davran›fllarla, yasalar›n hükmetti¤i davran›fllar karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha net bir flekilde anlafl›labilir. ‹nsan davran›fllar›, d›flsal kontrolün yo¤unlu¤u aç›s›ndan üç kategoriden birine denk düfler. Bunlardan ilki bir hukuk sistemi içinde de¤erler ve standartlar›n yaz›l› hâlde bulundu¤u yasalarla tan›mlanm›fl davran›fllard›r. Bu alanda kanun yap›c›lar, insanlar›n ve flirketlerin nas›l davranmalar› gerekti¤ine iliflkin kurallar› net olarak belirlerler. Örne¤in, motosiklet sürücüsü olman›n flartlar› ya da flirketler için vergi ödeme yükümlülükleri yasalarla belirlenmifltir. D›flsal kontrolün en yo¤un oldu¤u alan, bu aland›r. Di¤er uçta ise özgür seçim alan› yer al›r. Buras› yasalarda hiçbir flekilde yer almayan davran›fllara aittir. Bireylerin neye yat›r›m yapacaklar› ya da flirketlerin ne kadar mamul üretecekleri onlar›n özgür seçimlerine ba¤l›d›r. Bu iki uç aras›nda kalan alan, etik aland›r. Bu alanda spesifik bir yasa yoktur ancak etik davran›fl konusunda birey ya da flirkete yol gösterecek, toplumda genel kabul görmüfl ilke ve de¤erlere dayal› davran›fl standartlar› söz konusudur. Özgür seçim alan›nda bir itaat kurumu yoktur; kifli sadece kendi kendisini s›n›rlayabilir. Hukuk alan›nda uyulmas› zorunlu kurallar, yasal sistem içinde tan›mlanm›fl kanunlarla belirtilmifltir. Etik davran›fl bölgesinde ise birey ya da flirketin hangi norm ve standartlar› dikkate alaca¤›, yasalar›n kapsama alan›nda de¤ildir. Baflka bir deyiflle, bu norm ve standartlar hakk›nda yasalar›n bir yapt›r›m gücü yoktur. Etik aç›dan kabul edilebilir davran›fl, hem yasal olarak hem de toplumun büyük bir kesimi taraf›ndan ahlaki aç›dan kabul edilebilir oland›r. Özetle hukuk alan›nda yasal standartlar; etik alan›nda toplumsal standartlar; özgür seçim alan›nda da bireysel standartlar söz konusudur. fiirketlerin de bireylerin de güçlük çektikleri konu, yasal yükümlülükleri d›fl›ndaki karar problemlerini özgür seçim bölgesinde ele almalar›d›r. Bu anlay›fl, onlar› yasal olan her fleyin etik oldu¤u kabulüne götürür. Oysa etik alan›n fark›nda olunmas›, flirketlerin hem içerde, hem de d›flar›da davran›fllar›n› düzenleyebile- www.hedefaof.com 63 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk cektir. Günümüz küresel ifl ortam›nda etik ilkeler ve sosyal sorumluluk artan bir flekilde yayg›nlaflarak kabul görmektedir. fiirketler davran›fllar›n› yönetmek üzere kendi etik kodlar›n› oluflturmakta ve kurum kültürlerini dönüfltürmektedirler. Böylece ilave yasal düzenlemelere olan ihtiyaç azalmakta, flirket kararlar›n›n ve eylemlerinin yol açabilece¤i problemlerden kaç›n›labilmektedir. Baz› davran›fllar, etik aç›dan net bir flekilde kusurlu olarak nitelenebilir. Etik kusur, bireyin ald›¤› karar›n, ahlaki aç›dan yanl›fl, yasa d›fl› veya etik d›fl› olmas› durumudur. Baz› davran›fllarda ise bu konuda kolayca bir karara var›lamaz. Etik standartlar resmî, yaz›l›, toplumun tüm bireylerinin kabul etti¤i, üzerinde uzlafl›lm›fl maddeler olmad›¤› için etik bir meselede en uygun davran›fl›nSIRA ne S‹ZDE oldu¤u hakk›nda anlaflmazl›k ve ikilemler ortaya ç›kabilir. Etik ikilem, hem bir seçimin hem de davran›fl alternatifinin potansiyel zararl› etik sonuçlar› nedeniyle istenmedi¤i duD Ü fi Ü N E L ‹ M rumlarda ortaya ç›kar. Yanl›fl ve do¤ru net olarak belirlenemeyebilir. Burada Nasrettin Hoca, o¤lu ve efle¤i ile ilgili yol hikâyesini hat›rlay›n›z; duymad›ysan›z büS O R U yüklerinize sorunuz. Etik ikilem, birbiriyle çat›flan ancak her ikisinin S‹ZDE de olas› geçerliSIRA etik yönleri olan iki seçenekten birinin seçilmesinin gerekti¤i durumdur. D Ü fi Ü N E L ‹ M Küreselleflme, keskin rekabet ve teknoloji, etik meseleler üzerinde de D ‹ Ketkili K A T olmaktad›r. Örne¤in iflletmeden tüketiciye ticaretin yeni biçimi olan elektronik ticaretle ba¤lant›l› etik konular aras›nda, “kiflisel bilgilerin gizlili¤i”, “izinsiz ticari e-posta”, “çocuklara yönelik SIRA S‹ZDE elektronik ticaret uygulamalar›” s›ralanabilir (Varinli ve Öz, 2006:70). Baz› iflletmelerde bu tür karmafl›k durumlar için etik konularda karar almak AMAÇLARIMIZ üzere görevlendirilmifl etik sorumlular› bulunmaktad›r. Baz› iflletmeler ise etik kurullar› oluflturmufllard›r. Etik sorunlar›n çözümü farkl› yaklafl›mlara dayan›r. Bu yaklafl›mlar, bu tür zorlu meselelerin anlafl›lmas›nda ve çözümünde K ‹ T A bir P kriter sa¤lamas› aç›s›ndan önemlidir. fiimdi bunlar›n neler oldu¤una bakal›m. ET‹K KARAR ALMA YAKLAfiIMLARI TELEV‹ZYON Yönetici ya da çal›flan›n flirkete menfaat sa¤lamak için birilerine rüflvet vermesi, etik bir davran›fl m›d›r? Ekonomik durgunluk döneminde üniversite mezunu olman›n ifle al›nmak için olumsuzluk oluflturdu¤unu farkeden bir kiflinin, bilinçli olarak ‹ Nolanaklar›n›, T E S‹ZDE RNET kendini lise mezunu olarak tan›tmas› etik midir? Birinin flirketSIRA kendi özel ihtiyaçlar› için kullanmas› etik midir? Kat sekreterine özel ifllerimizi yapt›rmak ya da ifl yeri telefonunu yurt d›fl›nda oturan akrabam›z› aramak için kullanmak etik D Ü fi Ü N E L ‹ M midir? Bu sorular daha da ço¤alt›labilir. Yukar›da s›ralanan sorulara verdi¤iniz yan›tlar, sizin eti¤e iliflkin yaklafl›m›n›z› yans›t›r. Birisine “yanl›fl yap›yorsun” ya da S O R do¤ruyu U “do¤ru yap›yorsun” dedi¤inizde, asl›nda bu görüflünüzün arkas›nda ya da yanl›fl› tan›mlamakta kulland›¤›n›z birtak›m kurallar ya da ilkelere ba¤l› olarak bu yorumlar› yapt›¤›n›z› hat›r›n›zda tutun. D‹KKAT ‹flletme yöneticilerinin rasyonel karar almalar› beklenir. Ancak bu kararlar›n bir de etik yönü vard›r. Yöneticilerin ald›¤› pek çok karar, hem süreç içerisinde hem SIRA S‹ZDE de sonuçta bu karardan kimlerin etkilenece¤inin göz önünde bulundurulmas›n› gerektirir. Etik karar almada, farkl› perspektifler farkl› kararlara yol açar. Sorun, genellikle al›nan kararlar›n mükemmelinin bulunamamas›d›r. Özellikle etik ikilemlerAMAÇLARIMIZ de yarat›c› seçeneklere ihtiyaç duyulur. Grup, bireyin esenli¤i için ne zaman sorumluluk tafl›r? Bu noktada K ‹Bowen T A P H. McCoy’un yazd›¤› “Sadunun Öyküsü”nü okuyunuz. Harvard Business Review Dergisi’nden seçmeler (2004), fiirket Ahlak›, MESS Yay›n No: 466, s.159-174. TELEV‹ZYON S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 64 Genel ‹flletme Afla¤›da ifl eti¤i konusuna yaklafl›mlardan dördüne yer verilmifltir. Bunlar: 1. Faydac›l›k yaklafl›m› 2. Haklar yaklafl›m› 3. Adalet kuram› yaklafl›m› 4. Bütünlefltirici sosyal sözleflme kuram›d›r. Faydac›l›k Yaklafl›m›: 19. yy filozoflar› Jeremy Bentham ve John Stuart Mill taraf›ndan desteklenen bu yaklafl›m, ço¤unlu¤un iyili¤ini üreten karar›n etik karar oldu¤unu savunur. Bu yaklafl›ma göre karar vericiden beklenen, her karar seçene¤inin tüm kesimler üzerindeki etkisini göz önüne almas› ve ço¤unlu¤un en yüksek tatmini için uygun olan› seçmesidir. Bu yaklafl›mda karmafl›k hesaplamalar yerine basitlefltirme tercih edilir. Örne¤in ekonomik referans çerçevesi olarak maliyet fayda hesaplamas› kullan›labilir. Ayr›ca karar sadece al›nacak karardan do¤rudan etkilenenleri göz önüne al›narak verilmeli, dolayl› etkilenenler hesaba kat›lmamal›d›r. Büyük ölçekli bir otomotiv firmas›n›n yöneticileri, bir flehirdeki fabrikay› kapat›p baflka bir flehirde operasyonlar›na devam etme karar›n›, flirketin bütünü için en büyük yarar› üretti¤i gerekçesine dayand›rm›fllard›r. Faydac› kuram, etik karar almada say›sal bir yöntem elde etme kayg›s› tafl›r. Ço¤unlu¤un en iyi faydas› için olana ulaflmak, temel amac›d›r. Bu yaklafl›m› benimseyen yönetici, ifl yerinde çal›flanlar›n dörtte birini iflten ç›karman›n yararl› oldu¤unu savunabilir. Çünkü böylece kârl›l›k artacak, geri kalan dörtte üçün ifl güvencesi iyileflecek ve hissedarlar›n en iyi ç›kar›na hizmet etmifl olacakt›r. Faydac›l›k, verimlili¤i ve üretkenli¤i destekler, ayn› zamanda kâr maksimizasyonu hedefiyle uyumludur. Baflka bir aç›dan ise kaynaklar›n ön yarg›yla da¤›t›lmas› ile sonuçlanabilir. Özellikle karardan etkilenen baz› kesimlerin söz hakk› olmamas› ya da temsil edilmemesi durumunda, ihmal edilmifl bu paydafllar›n haklar›, karardan olumsuz etkilenebilir. Haklar Yaklafl›m›: Bireyselcilik yaklafl›m› olarak da an›lan bu yaklafl›m›n temel sorusu, “nelere hakk›m var?”d›r. ‹nsanlar›n sahip olduklar› haklar kapsam›nda; özgürlük haklar› ve refah haklar›ndan söz edilir. ‹fade özgürlü¤ü, seyahat özgürlü¤ü ilk gruba; mülkiyet, beslenme hakk›, sa¤l›k hizmeti-sa¤l›¤› koruma hakk› ikinci gruba örnek olarak verilebilir. ‹lk grupta söz konusu haklara, toplumun öteki bireylerinin müdahale etmemeleri beklenirken di¤erinde ise toplumun öteki bireylerinin kat›l›m› ve çabas› gereklidir. Thomas Hobbes (1588-1679)’a göre, her ahlak ve hukuk düzeninin temel amac› toplumda bar›fl›n kurulmas›d›r. Deneysel gerçeklere dayal› ahlak› savunan Hobbes, bar›fl›n oluflmas› için insanlar›n kendisi için hak gördü¤ü fleyleri baflkalar›na da tan›mas›; baflkalar›na karfl› kendi özgürlü¤ünü, onlardan bekledi¤i ölçüde s›n›rlamas› gerekir. Bir etik yaklafl›m› olarak haklar kuram›na göre, etik olan karar ya da eylem, onlardan etkilenen insanlar›n haklar›n› en iyi koruyand›r. Bu haklar ve özgürlükler Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde yer alan haklard›r. Yönetsel karar ve davran›fllarda, özellikle yaflam ve güvenlik, gizlilik, do¤ruluk, vicdan özgürlü¤ü, konuflma özgürlü¤ü, özel mülkiyet gibi haklar önemlidir. Etik kararlar almak için yöneticilerin di¤erlerinin temel haklar›n› engellemekten kaç›nmalar› gerekir. Bu ba¤lamda çal›flanlar›n ne konufltuklar›n› gizlice dinlemek, onlar›n gizlilik hakk›n› ihlal etmektir. ‹fl yerinde cinsel taciz, kiflinin ahlaki normlar›n› ihlal etti¤i için etik de¤ildir. fiirketindeki yolsuzluklar› kamuoyuna duyuran kiflileri desteklemek, konuflma özgürlü¤ü hakk›n› desteklemek anlam›n› tafl›r. Bu yaklafl›m›n faydac›l›k yaklafl›m›ndan ayr›ld›¤› temel nokta, etik kararlarda toplumun de¤il, bireyin odak noktada olmas›d›r. Faydac›l›k yaklafl›m›nda bireysel haklar, toplumun refah›na göre ikinci planda dikkate al›n›r. www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk Adalet Kuram› Yaklafl›m›: Bu yaklafl›m, etik kararlar›n eflitlik, do¤ruluk ve tarafs›zl›k standartlar›na dayal› olmas›n› savunur. ‹flletmelerde üç tür adalet gözetilmelidir. Bunlar; da¤›t›m adaleti, prosedürel/ifllemsel adalet ve etkileflimsel adalettir. Da¤›t›m adaleti, insanlara keyfiyete göre farkl› davran›lmamas›n› gerektirir. Bir kararla ilgili tüm kiflilere ayn› flekilde davran›lmal›d›r. Örne¤in ayn› ifli gerçeklefltiren kad›n ve erkeklere farkl› ücret verilmemelidir. Ancak çal›flanlar iflle ilgili beceri ve sorumluluklar gibi alanlarda farkl›laflt›¤›nda, bu farkl›l›klar oran›nda ücretlerinde farkl›l›k olabilir. Ancak bu farkl›l›¤›n örgütsel amaç ve görevlerle net bir biçimde iliflkili olmas› gerekir. Prosedürel adalet kurallar›n adil bir flekilde uygulanmas›n› gerektirir. Kurallar aç›k bir flekilde ortaya konmal›, tarafs›z ve tutarl› bir flekilde yürürlülü¤ü sa¤lanmal›d›r. Etkileflimsel adalet, örgüt içindeki bireyler aras› davran›fllara iliflkin bir kavramd›r. Bireylerin birbirlerine karfl› davran›fllar›nda alg›lanan dürüstlük düzeyiyle yorumlan›r. Etkileflimsel adalet, prosedürel adaletin aksine iliflkilerin formal olmayan yönüne iliflkindir. Örne¤in yöneticilerin astlar› ile iliflkilerinde gösterdikleri aç›k yüreklilik, duyarl›l›k ve sayg›ya göre yorumlan›r. Bedel ödemeye iliflkin kararlar da adalet yaklafl›m›yla aç›klanabilir. Bireyler sadece sorumluluklar› alt›nda bulunan alandaki hasarlar›n maliyetinden sorumlu tutulabilirler. Kontrolü alt›nda olmayan meselelerden sorumlu tutulmamal›d›rlar. Bu konu iflletmelerde insan kaynaklar›na iliflkin ödüllendirme ve cezaland›rma sistemleri ile yak›ndan iliflkilidir. Adalet teorisinin zay›f taraf›, daha az risk, daha az teflvik ve yenilikle sonuçlanabilir olmas›d›r. Güçlü taraf› ise kurallar ve düzenlemelerle iflletmede baz› statü ve gruplar›n ayr›cal›kl› olmas›n›n önüne geçilmesi, iflletmede tüm kesimlerin kaynaklardan ve f›rsatlardan eflit düzeyde pay almas›na imkân sa¤lamas›d›r. ‹nsan kaynaklar› yönetimine rehberlik eden yasalar›n ço¤u adalet yaklafl›m›na dayal›d›r. Bütünleflik Sosyal Sözleflme Kuram›: Nispeten yeni olan bu yaklafl›m, ifl eti¤ine deneysel/görgül/ampirik (ne) ve normatif (ne olmal›) yaklafl›mlar›n birlefltirilmesini önerir. Bu görüfl, iki “sözleflme”nin entegrasyonuna dayan›r. Bunlardan ilki, iktisadi birimler ya da üyeler aras›ndaki genel sosyal sözleflmedir. Di¤eri ise bir toplulu¤un üyeleri aras›ndaki daha spesifik bir sosyal sözleflmedir. Genel sosyal sözleflme, ifl yapman›n temel kurallar›n› belirler. Spesifik bir toplulu¤a ait sosyal sözleflme ise kabul edilebilir davran›fl biçimlerini kapsar. Örne¤in, Türkiye’den bir iflletmenin Romanya’n›n bir flehrinde yeni bir fabrika kurdu¤unu varsayal›m. Bu fabrikadaki çal›flanlara ne kadar ücret ödenece¤i karar›, bütünleflik sosyal sözleflme kuram›na göre, orada yaflayanlar›n mevcut ücret düzeyleri baz al›narak verilmelidir. ‹fl eti¤ine bu tarz yaklafl›m›n di¤er üç yaklafl›mdan fark›, yöneticilere hangi karar ve eylemlerin do¤ru, hangi karar ve eylemlerin yanl›fl oldu¤unu ay›rt etmede endüstriler ve flirketler içinde var olan etik normlar› dikkate almalar›n› önermesidir. Yaklafl›mlar aras›nda etkinlik, üretkenlik ve yüksek kâr gibi iflletme amaçlar›n› destekleyen faydac›l›k yaklafl›m›n›n daha çok taraftar buldu¤unu söyleyebiliriz. Ancak global ifl dünyas› ve toplum aras›ndaki etkileflimler bu bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesine ihtiyaç oldu¤unu göstermektedir. Bireysel haklar, sosyal adalet, do¤al çevrenin korunmas› gibi yeni trendler, iflletmelerde yararl›l›k kriterine dayal› olmayan etik standartlara ihtiyaç oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bu nedenle günümüz iflletmeleri etik ikilemlerle daha çok u¤raflmak durumunda kalmaktad›rlar. www.hedefaof.com 65 66 Genel ‹flletme ET‹K DAVRANIfiI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER Yöneticiler de dâhil olmak üzere örgüt içindeki bireylerin, etik davran›flta bulunup bulunmayaca¤› bireyin ahlaki geliflmifllik düzeyi ile pek çok faktör aras›ndaki karmafl›k etkileflim sonucu oluflur. Bireyin ahlaki geliflmifllik düzeyi baflta olmak üzere bu faktörleri fiekil 3.1’de görebilirsiniz. Bireyin Ahlaki Geliflim Seviyesi: Bireyin ahlaki geliflmifllik düzeyini belirlemek için kullan›lan göstergelerden biri olan üç aflamal› geliflim basama¤›, Kohlberg (1976: 34-35.) taraf›ndan biliflsel geliflim yaklafl›m›na göre oluflturulmufltur. ‹lk aflamadaki bireyler sadece kendi ç›karlar›na uygun oldu¤u durumlarda ve/veya fiziksel cezaland›r›lmadan kaç›nmak için kurallara uyarlar. ‹kinci geliflmifllik düzeyi ise bireylerin kendisine yak›n olan kiflilerin beklentileri do¤rultusunda yaflad›¤› ve kendisinin de onaylad›¤› yükümlülükleri yerine getirmek suretiyle var olan düzeni korudu¤u bir düzeydir. En üst basamak ise ilkelere dayal› davran›fl›n söz konusu oldu¤u bir düzeydir. Bu geliflmifllik düzeyindeki bireyler, ço¤unlu¤un fikrine ald›rmaks›z›n di¤erlerinin haklar›na sayg› ve etik de¤erlere s›k› s›k›ya ba¤l›l›k gösterir. Kanuna ayk›r› olsa bile kendi seçimi olan etik ilkelere uygun olarak karar›n› verir. fiekil 3.1 Etik/Etik Olmayan Davran›fl› Etkileyen Faktörler Kaynak: Robbins, S. P. ve Coulter, M. (2007). Management, Prentice Hall, s. 129. Bireysel Karakteristikler Ahlaki Geliflmifllik Düzeyi Etik Sorunla Karfl›laflma Sorunun Etki Gücü Etik/Etik Olmayan Davran›fl Muhakeme Süreci Yap›sal De¤iflkenler Örgüt Kültürü Bireysel Özellikler: Herkes çal›flt›¤› örgüte nispeten yerleflik de¤erleriyle birlikte gelir. Bireyin erken yafllarda ailesinden, arkadafllar›ndan, ö¤retmenlerinden ve di¤erlerinden ö¤rendi¤i ve gelifltirdi¤i bu de¤erler, neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤u konusunda temel muhakemelerini belirler. ‹flletme yöneticilerinin birbirinden çok farkl› bireysel de¤erlere sahip çal›flanlarla karfl› karfl›ya olduklar›n›n fark›nda olmalar› gerekir. Yap›sal De¤iflkenler: Örgütün yap›sal tasar›m›, örgüt üyelerinin etik davran›fllar›n›n oluflmas›nda yard›mc› olur. Baz› yap›lar belirsizli¤i yarat›rken baz›lar› çal›flanlara güçlü bir flekilde yol gösterir. Resmî kurallar ve düzenlemeler, ifl tan›mlar›, etik kodlar, örgüt içinde etik davran›fl› teflvik eden ve tutarl› davranmay› yerlefltiren önemli unsurlard›r. Bu unsurlar, ayn› zamanda örgüt içindeki belirsizli¤i ve yanl›fl anlamay› da önemli ölçüde azalt›rlar. www.hedefaof.com 67 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk Örgüt Kültürü: Örgüt kültürünün özellikleri ve güçlülü¤ü etik davran›fl› etkiler. Güçlü kültürlerin bireyler üzerinde çok etkisi vard›r. Güçlü ve yüksek etik standartlar›n desteklendi¤i bir kültürün, etik davran›fllar üzerinde olumlu etkisi olacakt›r. Zay›f örgütsel kültürlerde bireyler, büyük olas›l›kla altkültürün normlar›na uygun olarak davranacaklard›r. Çal›flma gruplar› ve bölüm standartlar›, örgüt içindeki davran›fl› güçlü bir flekilde etkileyebilecektir. Sorunun Etki Gücü: Herhangi bir çal›flan, ifl yerinden birkaç malzemeyi evine götürmekte tereddüt etmezken flirketin paras›n› zimmete geçirme konusunda son derece duyarl›l›k gösterebilir. Bu da göstermektedir ki etik meselenin özellikleri etik davran›fl› etkilemektedir. Sorunun etki gücünü belirlemek için kullan›lan birtaSIRA S‹ZDE k›m ölçüler vard›r. Örne¤in sorgulanan davran›fl, taraflar›na ne büyüklükte zarar ya da yarar sa¤lamaktad›r, davran›fl›n iyi oldu¤u ya da kötü oldu¤u konusunda bir uzlaflma var m›d›r, öngörülen zarar ya da faydan›n gerçekleflme D Ü fi olas›l›¤› Ü N E L ‹ M nedir gibi sorulara verilen yan›tlar, etik meselenin ne kadar önemli oldu¤u konusunda belirleyici olacakt›r. Çal›flanlar önemli oldu¤u düflünülen konularda etik davranmaya S O R U daha özenli yaklaflabilirler. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Kurulufllar eti¤e stratejik olarak yaklafl›rlarsa riskleri minimize ederler. D ‹ K Bu K A Tnedenle cezaland›r›lma riskleri de düfler. D‹KKAT SIRA S‹ZDE Bir kuruluflun kültürü, etik davran›fl üzerinde nas›l bir rol oynar? SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 1 ET‹K YÖNET‹M‹ VE ET‹K YÖNET‹M‹N‹NAMAÇLARIMIZ UNSURLARI ‹fl eti¤i yönetimi spesifik politikalar, pratikler ve programlar arac›l›¤› ile etik konular›n ya da sorunlar›n›n formal ya da informal yönetilmesine yönelik do¤rudan gi‹ OT RAU P riflimlerdir. Bu giriflimler etik olmayan davran›fllar› azaltmadaK Setkilidirler. Bu nedenle de de¤erlidirler. Özellikle belirli büyüklükteki flirketlerin ifl eti¤i yönetiminde daha çok kulland›klar› güncel yaklafl›mlar ve araçlar afla¤›daD s›ralanm›flt›r (Cra‹KKAT TELEV‹ZYON ne ve Matten, 2010: 185). • Misyon ve/veya de¤erler bildirgesi SIRA S‹ZDE • Etik kodlar • Raporlama/tavsiye kanallar› ‹NTERNET • Risk analizi ve yönetimi AMAÇLARIMIZ • Etik yöneticisi/etik sorumlusu/etik komiteleri • Etik dan›flmanlar› K ‹ T A P • Etik e¤itimi • Paydafllara dan›flma, diyalog ve ifl birli¤i • Denetim, hesap verme ve raporlama Misyon ve de¤erler bildirgesi: Misyon ve de¤er aç›klamalar›, T E L E V ‹ Z Y O Niflletmenin amaçlar›, inançlar› ve de¤erlerini kapsar. Misyon ifadeleri k›saca iflletmenin varl›k nedenini aç›klar. ‹çeri¤inde kurum felsefesi, ifl yapma felsefesi, iflletmenin kendisini nas›l gördü¤ü, hangi ürün veya hizmetle, hangi pazarlara ya da müflterilere ula‹NTERNET flaca¤›, teknolojisi, büyüme-kârl›l›k üzerindeki düflünceleri, vermek istedi¤i imaj konular›nda ifadeler bulunur. Küçük ve orta ölçekli, özellikle de büyük ölçekli örgütlerin yaz›l›, kamuya aç›klanm›fl misyon ifadeleri bulunur. Misyon ifadeleri iflletmenin vizyonuna hangi görevi üstlenerek ulaflaca¤›n› netlefltirdi¤i için önemli aç›klamalard›r. Ancak misyon ifadelerinin bazen aç›kça sosyal amaçlardan bahsetmedi¤i gözlenir. Sosyal amaçlardan söz eden misyon ifadeleri ise bu sosyal ama- www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S ‹ O TR AU P D‹KKAT TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 68 Genel ‹flletme SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE c›n iflletme çal›flanlar›n›n davran›fllar›na yans›y›p yans›mad›¤› konusunda bir ipucu vermez. Bu nedenle ince ince düflünülmüfl, uygun, ilham verici bir sosyal misyonun amac›na için örgütün bütününü kapsayan, yerleflik bir etik yöneD Ü fiulaflabilmesi ÜNEL‹M timiyle desteklenmesi gerekir. Aksi takdirde sadece bir dilek olarak yaz›da kal›r. ‹flletmelerde ve de¤erler” aç›klamalar›na s›kça rastlan›r. ‹fl yaflam›nda S O R“misyon U çal›flanlar›n davran›fllar›na yön veren pek çok de¤er vard›r. Aç›klanan de¤erler, öncelikli olanlard›r. De¤er bildirgeleri iflletmede neyin öncelikli de¤er oldu¤unu orD ‹ KEtik K A T meselelerde, çal›flanlara yol göstererek onlar› cesaretlendirip taya koyarlar. etik davran›fla yönlendirirler. De¤erler, hiçbir belirgin kural›n olmad›¤› koflullarda etik karar almaya yol açar. Kiflinin kendi bafl›na verdi¤i kararlar›n kökeninde deSIRA S‹ZDE ¤erler yer al›r. De¤erler, etik yönetiminin önemli unsurlar› aras›nda yer al›r. Ancak ayn› zaAMAÇLARIMIZ manda etiksel bir yönetim yaklafl›m›na temel teflkil eder. “De¤erlere Dayal› Yönetim” olarak bilinen bu yaklafl›mda örgütün bütününde geçerli olacak ortak de¤erler, kat›l›mc› bir yöntemle, tüm kesimlerin temsilcileriyle birlikte belirlenir. De¤erK ‹ T A P ler iflletmede neye inan›ld›¤›n› ve neyin savunuldu¤unu belirtir. Paylafl›lan de¤erler, örgüt kültürünü flekillendirir ve pek çok amaca hizmet eder. Paylafl›lan de¤erler oluflturmada amaç, yöneticilerin karar ve eylemlerine rehberlik etmek, çal›flanTELEV‹ZYON lar›n davran›fllar›n› biçimlendirmek, pazarlama çabalar›n› etkilemek ve iflletme bütününde tak›m ruhu oluflturmakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Tan›d›¤›n›z ‹ulusal olan bir kuruluflun web sitesine girerek misyon ve de¤erler N T E R N yayg›nl›¤› ET aç›klamalar›n› okuyunuz. Bu metinlerde öne ç›kan de¤erleri kavray›n›z; benzer sektörden di¤er iflletmelerin misyon ve de¤er bildirgelerini karfl›laflt›r›n›z. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 SIRA S‹ZDE “De¤erlere dayal› yönetim” anlay›fl› nedir, amaçlar› nelerdir? Etik Kodlar D Ü fi Ü N E L ‹ M Kuruluflta davran›fl standartlar› oluflturman›n ve sürekli duruma getirmenin bir baflka yolu, yaz›l› etik ilkelerin gelifltirilmesidir. Etik kodlar, belirli bir iflletme, meslek S O R U içinde etiksel aç›dan çal›flanlardan/üyelerden beklenen ve isgrubu veya endüstri tenen davran›fl türlerini aç›klayan bildirgelerdir. Etik yönetiminde en yayg›n yaklafl›m etik kodlar›n oluflturulmas›d›r. Kurulufllar -varsa- bulunduklar› sektörün etik D‹KKAT yasalar›na uymay› da taahhüt edebilir. Örne¤in; Türkiye Kimya Sanayicileri Derne¤i, üyelerinden üçlü sorumluluk anlay›fl›na göre ifl yapmalar›n› ve raporlamalar›n› S‹ZDE bekler. SivilSIRA toplum kurulufllar›, meslek kurulufllar›, dernekler (örne¤in; TEDMER Türkiye Etik De¤erler Merkezi, TOBB - Türkiye Odalar ve Borsalar Birli¤i, ‹SO - ‹stanbul Sanayi Odas›) de flirketler gibi üyeleri için etik rehberler, meslek ilkeleri haAMAÇLARIMIZ z›rlar ve bunlara uyulmas›n› beklerler. Afla¤›da Etik ve ‹tibar Derne¤i’nin etik kodlar›na yer verilmifltir. (http://www.teid.org.tr/files/downloads/resmi%20evrak/teid_etik_kodu.pdf) K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk Etik ve ‹tibar Derne¤i (TE‹D) üyeleri, sorumlu ifl modelinin özünü teflkil eden 13 temel ilkeye olan inançlar›n› beyan eder ve bu ilkelere uymaktaki gönüllülüklerini idari yap›lar› ve flirket politikalar›na yans›t›r; ifl eti¤inin bir kurum kültürü hâline gelmesi için azami özeni gösterirler. TE‹D üyeleri olarak… • Tüm faaliyetlerimizde Türkiye Cumhuriyeti Anayasas› baflta olmak üzere tabi oldu¤umuz tüm ulusal mevzuata ve Türkiye Cumhuriyeti’nin taraf oldu¤u tüm uluslararas› anlaflmalar ve düzenlemelere uyar›z. • Aç›klad›¤›m›z beyan ve sundu¤umuz raporlar›n gerçe¤e uygun olmas› için gerekli titizli¤i gösterir, konu olan bilgileri do¤ru, anlafl›labilir biçimde ve zaman›nda sunar›z. • Do¤ruluk ve fleffafl›¤›, tüm ifl süreçlerimizde ve iliflkilerimizde öncelikli de¤erlerimiz olarak kabul ederiz. • ‹fl eti¤inin yaz›l› kurum kültürümüzün yap› tafl› hâline gelmesi için azami gayret ve özeni gösteririz. • Çal›flanlar›m›z› ç›kar çat›flmalar›ndan uzak tutacak bilinç, kural ve uygulamalarla donat›r, mevcut görevlerinden yararlanarak kiflisel ç›kar sa¤lamalar›n› yasaklar ve denetleriz. • Çal›flanlar›m›z›n tarafs›z karar ve davran›fllar›n› etkileyecek hediyeler almas›n› ve ayn› amaçla hediye vermelerini yasaklar›z. • Faaliyet ve ifllemlerimizi yürütürken, her türlü kamu kurum ve kuruluflu, idari oluflum, sivil toplum örgütü ve siyasi partiler ile herhangi bir menfaat beklentisi olmaks›z›n eflit mesafede yer al›r›z. • ‹fllemlerimizde yolsuzluklara yol açmay›z, göz yummay›z ve yolsuzlu¤a karfl› mücadele ederiz. • Haks›z rekabette bulunmaz, adil rekabetin ve tüketici haklar›n›n korunmas›n› gözetir, tüm uygulamalar›m›z› bu yönde gelifltiririz. • Kay›t d›fl› istihdamda bulunmay›z; iflçi sa¤l›¤› ve güvenli¤ini gözetir, gençlerin, kad›nlar›n ve engellilerin adil istihdam›n› destekleriz. • Ekonomik ve sosyal kalk›nmaya katk›da bulunacak çal›flmalar› destekleriz. • Bütün bu ifl eti¤i ilke, anlay›fl ve uygulamalar›m›z›n ifl ortaklar›m›z ve tedarikçilerimiz dâhil tüm etki alanlar›m›za yay›lmas›n› sa¤layacak uygulamalar gelifltiririz. • Birleflmifl Milletler Küresel ‹lkeler Sözleflmesi’nin de özünü oluflturan 10 temel ilkeye olan deste¤imizi beyan eder, bu ilkelere uymaktaki gönüllülü¤ümüzü idari yap›m›z ve flirket politikalar›m›za yans›t›r›z. Raporlama/Tavsiye Kanallar› Etik de¤erler aç›s›ndan, bilgi toplanmas› ifllemi, önemli bir bilgi birikiminin yan› s›ra efektif yönetim uygulamalar› aç›s›ndan da fayda sa¤lamaktad›r. ‹flletme çal›flanlar›ndan gelecek bilgi ve geri bildirimler, geri bildirim kanal› ne olursa olsun, etik de¤erlerin korunmas›n› sa¤lamakta ve tüketicilere yans›yabilecek potansiyel etik ihlallerinin önüne geçilmesi için gereken önemli bir bilgi kanal› vazifesi görebilmektedir. Çeflitli sektörlerde faaliyet gösteren iflletmeler de önceden yay›mlad›klar› ve duyurusunu yapt›klar› etik de¤er bildirileri ile çal›flanlar›na ifl süresi boyunca dikkat etmeleri gereken etik konular› hakk›nda bilgilendirmede bulunmaktad›rlar. www.hedefaof.com 69 70 Genel ‹flletme Risk Analizi ve Yönetimi Risk yönetimi ve risklerin azalt›lmas› yaklafl›mlar› günümüzde iflletmelerin en çok üzerinde durduklar› konulard›r. Finansal getiri, iyi intiba ve baflar› üzerinde s›kl›kla etkili olmakla birlikte, risk yönetimi ifl eti¤inin de ilgi alanlar›ndan biridir. ‹flletmelerin bas›nda, halkla iliflkiler çal›flmalar›nda ve di¤er bütün iliflkilerinde kulland›klar› dil, ifllenen konu ne olursa olsun, faaliyette bulunan co¤rafyan›n de¤erleriyle çat›flmamal›, eti¤i d›fllamadan ve genel kabul gören bir üslupla yürütülen çal›flmalar bütünü olmal›d›r. Risk yönetimi teknikleri ile birlikte gelifltirilecek ifl eti¤i uygulamalar›, çevre kirlili¤i ve ürünün çevre dostu materyallerden yap›lmas› gibi ifl eti¤i konular›n› ilgilendiren pek çok konuda iflletme ad›na olumlu bir imaj yaratabilecektir. ‹fl eti¤i konusu, dura¤an olmayan, iflletmeler gibi dinamik ve içeri¤ine sürekli yeni konu bafll›klar› eklenen bir yap›ya sahiptir. Günümüzde ifl eti¤i aç›s›ndan de¤erlendirilmeye al›nan en önemli konular insan haklar› ihlalleri, yolsuzluklar, küresel ›s›nma olmakla birlikte, bu konular birçok iflletmeyi ilgilendiren konular hâline dönüflmüfltür. Etik Yöneticisi, Etik Sorumlusu, Komiteler Baz› iflletmelerde, iflletme taraf›ndan tayin edilen yöneticiler arac›l›¤› ile etik konular›n de¤erlendirildi¤i birtak›m komiteler oluflturulabilmektedir. Günümüzde iflletmelerin etik konular›na daha çok ilgi gösterdikleri, çal›flanlar›n›n da ifl eti¤i ve toplumun beklentileri konusunda bilinçlenmesine yönelik politikalar izledikleri söylenebilir. ‹flletmelerin kuruculu¤unu üstlendi¤i etik komitelerine de rastlanmaktad›r. Bu komiteler iflletme içerisinde bir departman gibi çal›flarak kurumsal sorumluluk alan›nda tepe yönetimine iletilmek üzere tavsiye kararlar› almaktad›rlar. Ayr›ca kurum içinde iletiflim kanallar›n› aç›k tutarak etik olmayan uygulamalar› önlemek için ad›mlar at›labilir. Ücretsiz telefon hatlar›yla, etik komitelerine ya da dan›flmanlar›na ulaflabilmesi, çal›flanlar› etikle ba¤daflmayan uygulamalar› bildirmeye yöneltmek için yararl› olabilir. Etik Dan›flmanlar› ‹fl eti¤i dan›flmanlar›, günümüzde kurumsal bir yap›ya bürünerek, iflletmeler taraf›ndan tercih edilen ve iflletmenin yer ald›¤› sektörle ilgili etik konularda iflletmeye dan›flmanl›k hizmeti veren çal›flanlar olarak istihdam edilebilmektedir. Özellikle içerisinde yaflad›¤›m›z çevre ile ilgili, çevre mühendislerinin, iflletmelerin uymas› gereken kurallar ve yasal zorunluluklar konusunda yapt›¤› dan›flmanl›k çal›flmalar›, iflletmenin ifl eti¤i konusunda di¤er kurulufllar ve tüzel kiflilerle olan iliflkilerini yönetmesine yard›mc› olmaktad›r. Etik E¤itimi ‹fl eti¤ine ilginin artmas›yla birlikte, ifl eti¤i e¤itimi konusu da önemli hâle gelmifltir. E¤itimin içeri¤i ve hangi konular›n etik kapsam›na girece¤i konusunda üniversiteler, dan›flmanlar ve di¤er birimler çal›flmalar yapmaktad›rlar. Geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin ço¤unda etik kurallara iliflkin e¤itimler giderek yayg›nl›k kazanmaktad›r. Asl›nda etik e¤itiminin profesyonel yaflamdan önce akademik ortamlardan bafllanarak verilmesi önerilmektedir. Hem yönetici adaylar›n›n hem de ileride kurumsal iflletmelerde görev alacak adaylar›n, ifle bafllamadan önce bu tip e¤itimleri almalar› daha uygun bir yaklafl›md›r. Çal›flan say›s›n›n yüksek oldu¤u kurulufllar, e¤itimde teknolojiden de yararlanmaktad›r. Bu uygulamaya ‹sveçli bir ilaç www.hedefaof.com 71 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk firmas›n›n kulland›¤› ve iflletmenin etik yaklafl›m›n› ö¤retme amaçl› simulasyon oyunu örnek olarak verilebilir. Söz konusu oyunda, iflletme çal›flanlar›n›n, tüketicilerle kurdu¤u diyaloglar daha sonra etik aç›dan de¤erlendirilmektedir. Böylece çal›flanlar›n etik kodlar› ö¤renmeleri sa¤lanmaktad›r. Paydafllar›n Görüfllerini Alma, Diyalog ve ‹fl Birli¤i Programlar› ‹flletmelerin hisselerini halka arz etmesi, iflletmelerin alaca¤› kararlar› do¤rudan etkileyen ve kararlardan do¤rudan etkilenen kifli say›s›n› art›r›c› etki yapmaktad›r. Etik de¤erler de karar verme sürecinde söz konusu etkiler içerisinde bir faktör olarak yer almaktad›r. Tutundurma çal›flmalar›na yönelik kararlarda, etik de¤erlerin dikkate al›nmas› daha da önem kazanabilmektedir. ‹flletme için do¤ru karar› alm›fl olmak, etik de¤erlerin de dikkate al›nd›¤› kararlar olarak alg›lanmal›d›r. ‹flletmenin birçok paydafl›n›n olmas›, paydafllar›n kiflisel özellikleri, profesyonel hayata bak›fllar›, al›nan tüm kararlarla birlikte etik yaklafl›m›n› da etkileyebilecektir. Bu ba¤lamda kurumsal iletiflim çabalar›, kurumsal sorumluluk alan›nda diyalog ve tart›flmalar›n sergilendi¤i önemli bir platform olarak de¤erlendirilmektedir. Denetim, Hesap Verme, Raporlama ‹flletmelerin hesap verme, de¤erlendirme ve iletiflim alanlar›nda ifl eti¤ine günümüzde daha çok önem verdi¤ini söyleyebiliriz. Ayr›ca, günümüz iflletmeleri ve SIRA S‹ZDE özellikle ilk 250 içerisinde yer alan büyük iflletmeler, kurumsal sorumluluk raporlar› yay›mlamaktad›r. Yap›lan bir araflt›rma sonucunda kurumsal rapor yay›nlama oran›, %90’l›k oranla en çok Japonya’da, %20’lik oranla en az Meksika’da görülD Ü fi Ü N E L ‹ M mektedir. Uluslararas› ekonomik kurulufllar, küresel rekabetin artt›¤› günümüz ortam›nda kurumsal ve sosyal sorumluluk alan›nda yap›lacak çal›flmalar›n önemine S O R U dikkati çekmektedirler. Sosyal denetim, iflletmelerin sosyal sorumluluk performans›n›n de¤erlendirilmesidir. D‹KKAT SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI VE TEMEL SIRA S‹ZDE YAKLAfiIMLAR D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Bir organizasyonun sosyal sorumlu olmas› ne anlama gelir? Bu konuda iki farkl› görüfl vard›r. Bir uçta tamam›yla klasik/ekonomik görüfl; di¤er uçta ise sosyoekoAMAÇLARIMIZ nomik görüfl yer almaktad›r. Klasik görüfl, iflletme yönetimlerinin tek sosyal sorumlulu¤unun kâr maksimiK ‹ T Aekonomist P zasyonu oldu¤unu söyler. Bu yaklafl›m›n en hararetli savunucusu ve Nobel ödülü sahibi Milton Friedman’d›r. Friedman, yöneticilerin temel sorumlulu¤unun hissedarlar›n ya da flirket sahiplerinin ç›karlar›n› en iyi koruyacak flekilde ifli T E L flirket E V ‹ Z Y Osahiplerinin N yürütmek oldu¤unu iddia eder. Bu ç›karlar nelerdir? Friedman, tek fleyle ilgilendiklerini ileri sürer: Finansal kazanç. O, ayn› zamanda yöneticilerin hiçbir zaman organizasyonun kaynaklar›n› “toplumun iyili¤i” için harcama karar› alamayaca¤›n›, bunun iflletmeye ilave maliyet getirece¤ini savunur. Friedman’a gö‹NTERNET re iflletmelerin temel faaliyet konusu d›fl›ndaki bu harcamalar, ya ürün fiyat›na ya da iflletme sahiplerinin kâr paylar›na yans›t›lacakt›r. Di¤er bir deyiflle bu harcamalara yüksek fiyattan mal alan müflteriler ya da daha az kâr pay› almaya raz› olan iflletme sahipleri katlanacakt›r. Burada flunu gözden kaç›rmamak gerekir. Friedman, organizasyonlar›n sosyal sorumluluk tafl›mamalar› gerekti¤ini söylemiyor. Tam tersi organizasyonlar›n bir tek sosyal sorumlulu¤u oldu¤unu söylüyor. Sorumluluktan kastetti¤i fley ise hissedarlar için kâr›n maksimize edilmesidir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 72 D Ü fi Ü N E L ‹ M Genel ‹flletmeD Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Sosyoekonomik görüfl ise yönetimin sosyal sorumlulu¤unun kâr elde etmenin S O R U ötesinde, toplumun refah›n› korumay› ve iyilefltirmeyi de kapsad›¤›n› savunur. Bu durufl, flirketlerin sadece patronlar›na karfl› sorumlu, ba¤›ms›z varl›klar olmad›¤› D ‹ K K A Onlar, T inanc›na dayan›r. ayn› zamanda çeflitli kanunlar ve düzenlemelerle yap›lar›n› oluflturan; onlar›n ürünlerini ve hizmetlerini sat›n alarak destekleyen toplumun daha büyükSIRA birS‹ZDE kesimine karfl› da sorumludur. Bu görüflün taraftarlar› iflletme örgütlerinin sadece tümüyle ekonomik kurumlar olmad›klar›na inan›rlar. Toplum iflletmelerin sosyal, politik, yasal, do¤al çevre ile ilgili meselelerle u¤raflmas›n› bekAMAÇLARIMIZ ler hatta bu konuda onlar› teflvik eder. Dünyan›n dört bir yan›nda say›lar› gittikçe artan, çok say›da organizasyon, sosyoekonomik görüflü benimsemektedir. 116 ülkeden 4200 yöneticiyle yap›lan araflt›rma sonucu, bu görüfl desteklenmektedir. KaK ‹ T A P t›l›mc›lar›n büyük ço¤unlu¤u, toplum içinde flirketlerin rolünün, ortaklar›n ç›karlar›n› koruman›n ötesini kapsad›¤› konusunda hemfikirdirler. Bu noktada yat›r›mc›lar cephesinde ortaya ç›kan yeni bir e¤ilimden de söz etmek gerekir. Kimi potanLEV‹ZYON siyel flirketT Ehissesi yat›r›mc›lar›, sosyal sorumlu flirketleri tercih etmekte ya da arac› kurumlar›na bu yönde talimat vermektedirler. “Haydi k›zlar ‹ N Tokula” E R N E Tkampanyas› için http://unicef.org/turkey/gl/_g13.html sitesini ziyaret ediniz. Günümüzde bu iki uç görüflten, ikincisi a¤›rl›kl› olarak kabul görmektedir. Çünkü iflletmelerin afl›r› büyümesi, büyük çapl› kaynak kullan›m›, toplumun sa¤l›¤› üzerinde oynad›klar› rol, do¤al çevreye etkileri gibi konular aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda sorumluluklar›n›n sadece hissedarlara ya da ortaklara karfl› olmas› beklenemez. Ayr›ca tüketici ve yat›r›mc› tercihleri sosyal sorumlu kurumlara, markalara ya da ürünlere kaymaktad›r. Yüksek nitelikli iflgücünün, çal›flacaklar› iflletme tercihlerinde flirketin bu konudaki kurumsal itibar› önemli bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Topluma olumlu katk›da bulunmak, iflletmeler aç›s›ndan daha güvenSIRA S‹ZDE li, daha e¤itimli, daha adil bir toplum için uzun dönemli bir yat›r›m olarak da de¤erlendirilebilir. Böylece geliflmifl ve sa¤l›kl› rekabet koflullar›n›n yarat›lmas›ndan iflletmeler de yarar sa¤layacaklard›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Sosyal sorumluluk konusunda yap›lm›fl pek çok tan›m bulunmaktad›r. Anlay›fllar de¤ifltikçe tan›mlar da de¤iflmektedir. Örne¤in, “sosyal sorumluluk sadece kâr S O veya R U “kâr etmenin ötesine geçmektir” veya “gönüllü faaliyetlerde elde etmektir” bulunmakt›r” veya “genifl aç›dan sosyal sisteme ilgi göstermektir”. Oysa bunlardan hiçbiri tek bafl›na sosyal sorumlulu¤u tan›mlamaz. Sosyal sorumluluk iflletmenin yaD‹KKAT sal ve ekonomik yükümlülüklerinin yan› s›ra toplumun iyili¤i için do¤ru fleyler yapmak ve bu do¤ru fleyleri do¤ru yöntemlerle yapma niyeti olarak tan›mlanabilir. SIRA S‹ZDE Sosyal sorumluluk, kurumlar›n içinde yaflad›klar› toplumun, çal›flanlar›n›n ve onlar›n ailelerinin yaflam kalitesini yükseltirken ayn› zamanda ekonomik geliflmeye de katk›AMAÇLARIMIZ sa¤lamalar› anlam›n› içermektedir. Bu nedenle iflletmelerin operasyonlar› ve iliflkilerine bu sorumluluklar› entegre etmeleri beklenir. Tan›mlarla ilgili K ‹ Tdaha A P genifl bir tart›flma için “Temel ‹flletmecili¤e Girifl” kitab›n›n ikinci bölümünü okuyunuz (Çetin, C. ve Can Mutlu, E., 2010: 343-354). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk Sosyal Sorumluluk ve Etik: Her ikisinin farkl› anlamlar› olmas›na ra¤men etik ve sosyal sorumluluk kavram› birbiri yerine kullan›labilmektedir. Sosyal sorumluluk, organizasyonun paydafllar› üzerindeki olumsuz etkisini minimize, olumlu etkisini maksimize etme yükümlülü¤üdür. Pek çok iflletme kendisi ile çeflitli paydafllar› aras›nda uygun iliflkiler, yükümlülükler ve görev belirleme çabas› içindedir. ‹fl eti¤i karar almaya rehberlik eden, dikkatli bir flekilde oluflturulmufl kurallar› veya keflfedilmifl ifl yapma biçimlerini içerirken sosyal sorumluluk toplumla yap›lm›fl bir sözleflme olarak görülebilir. Bu sözleflmeye göre toplum iflletmelerden sorumlu ve etik davran›fllar bekler. Sosyal sorumlu davran›fl, etik kavram›na dayanan ve toplumun beklentilerini karfl›layan eyleme dönüflmüfl davran›fl biçimidir. SOSYAL SORUMLULUK DÜZEYLER‹ ‹flletmeler aç›s›ndan sosyal sorumluluk dört bölümde incelenebilir (fiekil 3.2). Bunlar sosyal sorumlulu¤un birbiriyle iliflkili ve ay›rt edilebilir dört yüzünü ifade etmektedir. Ekonomik, yasal, etik ve hay›rseverlik sorumluluklar bafll›klar› alt›nda toplanan bu sorumluluklar ard›fl›k katmanlardan oluflmaktad›r. Sorumluluk aç›s›ndan katmanlar›n hepsi önemlidir. Ancak en alt basamaktan üst basamaklara do¤ru ç›k›ld›kça iflletmelerin toplumun daha genifl kesimine karfl› duyarl›l›k gösterdi¤i ve mevcut sorunlara çözüm üretmede katk› sa¤lad›¤› görülür. ‹lk basamakta yer alan ekonomik sorumluluklar›n kapsam›, esas olarak iktisadi bir birim olan iflletmelerin toplum içindeki varl›k nedeni ve temel sorumlulu¤uyla iliflkilidir. Bunlar iflletmenin ifllevini uygun bir flekilde yerine getirmesi ve varl›¤›n› sürdürmesidir. Bu basamakta yat›r›mc›lar yat›r›mlar›n›n karfl›l›¤›n› almay›, çal›flanlar ifl güvenli¤i ve adil ücret, müflteriler ise uygun fiyatl›, kaliteli ürünler talep ederler. Bu basamak iki aç›dan önemlidir. Birincisi, di¤er sorumluluklar›n hepsi göreceli olarak ekonomik yükümlülüklerin gerçeklefltirilmesine ba¤l›d›r. ‹kincisi ise iflletmelerin bu konudaki zaafiyeti yat›r›mc›lar›, çal›flanlar›, tedarikçileri ve müflterilerini derinden etkiler. Ülke ekonomisi de bu durumdan olumsuz etkilenir. Piramit’in ikinci basama¤›nda yasal sorumluluklar yer almaktad›r. ‹flletmeler faaliyetlerini gerçeklefltirirken ilgili yasalara ve düzenlemelere uymakla yükümlüdür. Örne¤in rekabet stratejilerini olufltururken yasalara uymak zorundad›rlar. Üçüncü basamakta, etik sorumluluklar -adil ve do¤ru olma yükümlülükleri, iyi niyetli yaklafl›mlar- yer al›r. Bu sorumluluk, yasal engel olmasa bile toplum ve paydafllar›n beklentilerine uygun, do¤ru faaliyetlere iflaret eder. Örne¤in Kuzey Amerika’da iklim de¤iflikli¤ine karfl› iflletmelerden beklenen yükümlülükler konusunda yasal bir çerçeve olmamas›na ra¤men, tüketici bask›s›, iflletmelerin bu konudaki gönüllü giriflimleriyle sonuçlanm›flt›r. Bu örnekte, iflletmelerin stratejilerinde paydafllar›n beklentilerinin göz önüne al›nmas›n›n gereklili¤i net olarak görülmektedir. Piramidin tepesinde ise kurulufl iyi, sorumlu bir vatandafl kimli¤iyle karfl›m›za ç›kar. Gönüllü sorumluluklar olarak da an›lan hay›rseverlik sorumlulu¤u basama¤›nda, topluma kaynaklar›n aktar›m› (para, zaman, bilgi gibi) ya da yürütülen projelerle toplumun refah›n›n art›r›lmas› ve yaflam kalitesini iyilefltirme ön plana ç›kar. www.hedefaof.com 73 74 Genel ‹flletme fiekil 3.2 Carroll’›n Dört Parçal› Kurumsal Sosyal Sorumluluk Modeli m n plu nda lir o › T af edi r Hay›rseverlik ta rzu a m n Sorumlulu¤u plu nda ir o T raf› len Etik Sorumluluk ta bek Kaynak: Crane, A. Ve Matten, D. (2010), Business Ethics, Oxford University Press, s. 53. (Carroll, A. B., 1991’den adapte edilmifltir.) Yasal Sorumluluklar Ekonomik Sorumluluklar SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET m n plu da To af›n ekli r r ta ger rülü gö m n plu nda i o T raf› ekl r ta ger rülü gö SIRA S‹ZDE 3 ‹flletmelerinSIRA sosyal sorumluluk düzeyleri nelerdir? S‹ZDE Organizasyonlar›n D Ü fi Ü N E L ‹ M sorumluluklar› ba¤lam›nda iki önemli konudan da söz etD Ü fi Ü N E L ‹ M mek gerekir. Bunlardan biri makro amaçl› “sürdürülebilirlik”; di¤eri de bir yönetsel yaklafl›mSve stratejilerin dayana¤› ba¤lam›nda “paydafl kuram›”d›r. O R U S O R U Sürdürülebilirlik: Küreselleflmenin h›zlanmas›yla birlikte, toplum içinde, flirketlerin çeflitli etkilerini düzenlemede yeni yollar gelifltirmeye yönelik büyük bir D ‹ ç›km›flt›r. KKAT ihtiyaç ortaya Zira bu etkilerin baz›lar› genifl kapsaml› ve derin nitelikteD‹KKAT dir. Örne¤in iklim de¤iflikli¤i üzerinde etkili olan çevre kirlili¤i; “kullan at” kültürünün bask›nl›¤› ve afl›r› ürün paketleme sonucu ortaya ç›kan at›klar›n yok edilmeSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEproblemi; flirketlerin küçülmesi ya da kapanmas›n›n yerel halk si ya da yönetilmesi ve bireyler üzerindeki y›k›c› etkisi; yerel kültürlerin erozyonu gibi. Bu tür problemAMAÇLARIMIZ ler iflletmelerin amaçlar› ve sonuçlar› konusunda yeniden düflünmenin gereklili¤iAMAÇLARIMIZ ni görünür hâle getirmifltir. 1992’de Rio Dünya Zirvesi’nin ard›ndan sadece iflletmelerin eylemlerinden de¤il, daha genelde endüstrilerin ve sosyal kalk›nman›n deK ‹ T A P ¤erlendirilmesi K ‹ T için A P yeni bir çerçeve, yeni bir kavram olan “sürdürülebilirlik”ten çokça söz edilmeye bafllanm›flt›r. ‹fl eti¤i tart›flmalar›nda ve flirketlerin, hükümetlerin, dan›flmanlar›n, bask› grupTELEV‹ZYON lar›n›n söylemlerinde T E L E V ‹ Z Y O N yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanan kavram, baz› büyük ölçekli flirketlerin kamuya yönelik raporlar›n›n da bafll›¤›na yerleflmifltir. “Sürdürülebilirlik ya da “Sosyal Sorumluluk Raporu” için tarama motoru kulla‹ N T E R N Raporu” ET ‹ N T E R N E T raporlar› inceleyiniz. n›n›z. Ulaflabildi¤iniz Sürdürülebilir Kalk›nma (Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu, 1987), genel olarak “gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lama yetene¤ine zarar vermeksizin, bugünkü nesillerin ihtiyaçlar›n› karfl›layacak kalk›nma” olarak tan›mlan›r. Sürdürülebilir Kalk›nma ile ba¤lant›l› bir kavram olarak sürdürülebilirlik, çevresel, ekonomik ve sosyal aç›dan tüm sistemin uzun dönemli korunmas› anlam›na gelir. www.hedefaof.com 75 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk Sürdürülebilir kalk›nma hedefi, idealist ve tart›flmal› bir bak›fl aç›s› ortaya koymas›na ra¤men, ulafl›lmas› gereken spesifik bir amaca da iflaret etmektedir. ‹flletmelerin amac› ve sorumlulu¤u konuSo ik sunda bir çerçeve önerisi olan sürdürüm sy al no lebilirlik, daha net olarak “üçlü sorumo k E luluk - triple bottom line” olarak ifade edilmifltir. John Elkington’un (1998) isim babas› ve hararetli savunucusu olÇevresel du¤u bu anlay›fl, iflletmelerin bir tek hedefi oldu¤u fikrini reddeder. ‹flletmelerin bir amaç setine sahip olduklar›n› ve SIRA S‹ZDE amaçlar›n›n ekonomik de¤er, sosyal de¤er ve çevresel de¤er üretmek oldu¤unu savunur. Bu ba¤lamda sürdürülebilirlik, ifl eti¤i için potansiyel, yeni bir hedef olarak görülmelidir. Burada bu üçlü sorumD Ü fi Ü N E L ‹ M lulu¤un finansal sorumluluklar› d›fllamad›¤›n› da belirtmek gerekir. fiekil 3.3.’de yer alan üçlü sorumluluk, iflletmelerden beklentilerin geniflledi¤ini aç›kça ortaya S O R U koymaktad›r. fiekil 3.3 Sürdürülebilirlik hedefinden iflletmelere yans›yan sorumluluk alanlar› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Birleflmifl Milletlerin Milenyum Kalk›nma Hedefleri, flu anda dünyan›nD ‹karfl› K K A Tkarfl›ya oldu¤u sosyal ve kalk›nma sorunlar› hakk›nda net bir bilgi vermektedir. Bu hedefler; afl›r› boyutlardaki yoksulluk ve açl›¤› ortadan kald›rmak; dünyan›n her taraf›nda temel e¤itimi baSIRA S‹ZDE flarmak; kad›n› güçlendirmek ve cinsiyetler aras› eflitlikte ilerleme kaydetmek; çocuk ölüm oran›n› azaltmak; anne sa¤l›¤›n› iyilefltirmek; HIV/AIDS, s›tma ve di¤er hastal›klarla mücadele etmek; çevresel sürdürülebilirli¤i sa¤lamak; kalk›nma için küresel ifl birli¤ini geliflAMAÇLARIMIZ tirmektir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE Üçlü Sorumluluk anlay›fl›n›n temel iddias› nedir? KSIRA ‹ T S‹ZDE A P Sosyal Sorumluluk ve Paydafl Yaklafl›m› ‹liflkisi 4 ÜL Efi ÜV N‹ Zbasamakl› EYL O ‹ MN ‹flletmelerin sorumluluklar› konusunda yukar›da bahsetti¤imizT DEdört model (ekonomik, yasal, etik ve hay›rseverlik) ve üçlü sorumluluktan (ekonomik, sosyal, çevresel) farkl› olan paydafl yaklafl›m› 1980’lerde Edward taraf›nS OFreeman R U dan gelifltirilmifltir. Kavram ifl dünyas›nda ilk olarak 1960’larda kullan›lmas›na ra¤‹NTERNET men, popüler ve etkili olmas› daha sonralar› olmufltur. Sosyal sorumluluk yaklafl›D‹KKAT m› iflletmelerin sorumluluklar› üzerine odaklan›rken paydafl yaklafl›m›, iflletmelerin sorumlu oldu¤u çeflitli gruplara odaklan›r. Temel iddias›, iflletmelerin sorumlulu¤u SIRAiflletmelerin S‹ZDE konusundaki sosyoekonomik görüflle örtüflür. Paydafl yaklafl›m› sadece hissedarlar›n ya da sahiplerin ç›karlar› do¤rultusunda de¤il, ayn› zamanda iflletme içinde ve etraf›nda bulunan önemli birçok grup veya paydafllar›n göz önüne AMAÇLARIMIZ al›narak yönetilmesi gerekti¤ini savunur. Paydafl, iflletmelerin amaçlar›n› gerçeklefltirirken etkiledikleri veya etkilendikleri herhangi bir grup veya birey olarak tan›mlanabilir. Yaklafl›m, flirketlerden kendi amaçlar›n› gerçeklefltirirken K ‹ T A P di¤erlerinin haklar›n› ihlal etmemelerini; di¤erleri üzerindeki etkilerinden sorumlu olmalar›n› talep eder. Paydafllar›n kimler oldu¤u iflletmeden iflletmeye de¤iflebilece¤i gibi; ayn› iflletTELEV‹ZYON menin farkl› durumlar›, görevleri ya da projeleri için de de¤iflebilir. Afla¤›da yer alan fiekil 3.4., bir iflletmenin geleneksel modele ve paydafl yaklafl›m›na göre pay- ‹NTERNET www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ K ‹ TS‹ZDE A P SIRA TDEÜLfiEÜVN‹ EZ LY‹OMN S O R U ‹NTERNET D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 76 Genel ‹flletme dafllarla olan iliflkilerini temsil etmektedir. Burada paydafl yaklafl›m›nda iliflkilerin iki yönlü oldu¤una dikkat edilmelidir. Birinci modelde iflletme sahipleri, iflletmenin faaliyetlerinde ç›karlar› gözetilecek bask›n gruptur. ‹flletmeden iflletmeye de¤iflmekle birlikte bir üretim iflletmesi için devlet, iflletme sahipleri, tedarikçiler, çal›flanlar, müflteriler, yerel toplum paydafllar grubu içinde s›ralanabilir. Özel ilgi gruplar›, kitlesel medya, ticari birlikler, rakipler de paydafllar aras›nda yer alabilir. Bu bak›fl aç›s›, iflletme yönetimlerine yeni bir rol tan›mlar. fiekil 3.4 Geleneksel Yönetim Modeli - Paydafllara Dayal› Yönetim Modeli Hissedarlar Müflteriler Rakipler Hissedarlar ‹flletme Müflteriler ‹flletme Çal›flanlar Devlet Tedarikçiler Çal›flanlar Tedarikçiler a) Geleneksel Yönetim Modeli Sivil Toplum b) Paydafl Modeli Kaynak: : Crane, A. Ve Matten, D. (2010), Business Ethics, Oxford University Press, s. 63. Toplumun do¤al çevre ile ilgili iflletmelerden temel beklentisi temiz bir çevre; ortaklar›n ve yat›r›mc›lar›n beklentisi kâr ve güvenilir bilgi ak›fl›d›r. Tüketicilerin beklentisi ise güvenilir ürünler, sat›n alma esnas›nda do¤ru bilgilendirilme ve ürün seçme hakk›na sayg› gösterilmesidir. Çal›flanlar›n beklentileri ise istihdamda f›rsat eflitli¤inin sa¤lanmas›; cinsiyete göre ayr›mc›l›k yap›lmamas›; ifl güvencesi ve iflle ilgili kazançlar›n›n korunmas›; engelli çal›flanlar›n dikkate al›nmas›; çal›flanlara mesle¤ini yapabilmesi için güvenli ve sa¤l›kl› bir ortam sunulmas›d›r. Yöneticiler ise yüksek ücret, yetki ve statü beklerler. Paydafl modeli iflletmelerin yönetiminde farkl› kesimlerin beklentilerine göre bir denge gözetilmesini önerir. Bu zorlu bir süreçtir. Günümüzün iflletmelerine düflen yeni görev de budur. ‹flletmelerin sosyal sorumlulu¤u ile ba¤lant›l› iki önemli kavram vard›r. Bunlar kurumsal vatandafll›k ve itibard›r. Kurumsal vatandafll›k, iflletmelerin çeflitli paydafl gruplar›n›n iflletmeden bekledikleri sorumluluklar› stratejik kararlar›nda göz önünde bulundurmas›n› vurgulamak için kullan›lan bir kavramd›r. ‹tibar ise paydafllar nezdinde flirketin eylemleri, seçimleri, davran›fllar› ve sonuçlar›na göre oluflan ya da de¤iflen, iflletmelerin fiziksel olmayan en de¤erli varl›klar›ndan biridir. Her ikisi de flirketlerin paydafllar›na karfl› sorumluluklar›yla ilgilidir; onlar›n yaflamas›nda ve baflar›s›nda önemli bir paya sahiptir. En iyi kurumsal vatandafl ya da en itibarl› flirket olarak alg›lanmak için tek at›ml›k sosyal projeler yeterli de¤ildir. Tüm düzeyleri kapsayan sosyal sorumluluk anlay›fl›n›n, sistematik bir flekilde, iflletmenin uygulamalar›na yerlefltirilmesi gerekir. www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk SOSYAL SORUMLU ‹fiLETME OLMANIN YOL HAR‹TASI Baflar›ya ulaflmada etik ve sosyal sorumlulu¤un önemini kavrayan bir iflletme, bu konuda baz› süreçleri yerine getirir. Çünkü iflletmenin ileriye dönük gelifliminde bu süreçlerin önemli bir rolü olacakt›r. ‹flletmenin hedeflerini gerçeklefltirmesinde mevcut karar ve eylemlerinde bir arada gözetilen birtak›m ilkeler bulunmaktad›r. Bu ilkeler, iflletme paydafllar›n›n görüfllerine paralel olarak flekillendirilmekte ve hedeflere ulaflmak için devreye sokulmaktad›r. ‹flletmelerin etik ve sosyal sorumlu iflletme olmas› yolculu¤unda kullan›fll› birçok yaklafl›m bulunmaktad›r. Bunlardan biri de etik ve sosyal sorumlulu¤un yönetiminde paydafl çerçevesinden yararlanmakt›r. Bu yaklafl›m›n özelli¤i iflletme stratejisinin oluflturulmas› ve uygulanmas›nda ilgili paydafllardan geri bildirim al›nmas›n› içermesidir. Afla¤›da sosyal sorumlu bir iflletme olma yolundaki iflletmeler için süreçte yer alan ad›mlar s›ralanm›flt›r (Ferrell, Fraedrich, Ferrell, 2011: 48-49). Bunlar: 1. Kurum kültürünün gözden geçirilmesi 2. Paydafl gruplar›n›n tan›nmas› 3. Paydafllarla ilgili konular›n belirlenmesi 4. ‹flletmenin sosyal sorumluluk alanlar›n›n tespit edilmesi 5. Kaynaklar ve önceliklerin belirlenmesi 6. Paydafllardan geribildirim al›nmas›d›r. Kurum Kültürünün Gözden Geçirilmesi Kurum kültürü ile sosyal sorumluluk projelerinin uyumu örgüt aç›s›ndan önem tafl›r. Öncelikle iflletmenin misyonu, de¤erleri ve normlar›, sosyal sorumluluk anlay›fl›n›n izlerini bulabilece¤imiz alanlard›r. Özellikle de¤erler ve normlar paydafl gruplar›n› belirlemede ve iflletmenin önemli gördü¤ü konular› tespit etmede kilit rol oynarlar. fiirket de¤erleri ve normlar›, stratejik planlar, misyon aç›klamalar›, y›ll›k raporlar ve ‹nternet sitelerinden gözlemlenebilir. Paydafl Gruplar›n›n Tan›nmas› Bu aflamada paydafllar›n ihtiyaçlar›, istekleri ve arzular›n›n fark›nda olmak, oldukça önemlidir. Tüketiciler, tedarikçiler, medya gibi kilit gruplar›n ilgilendikleri önemli meseleler böylece görünür hâle gelir. Bir konu üzerinde ortaklaflma ya da ayk›r›l›klar olmas› durumunda dahi karar verme sürecine ihtiyaç vard›r. Problemin çözümünde birbiriyle çeliflen yaklafl›mlar›n üstesinden gelmek için ifl birli¤i önerilir. Yöneticiler bu aflamada örgüt politikas› gelifltirmede etkisi olan veya bu politikadan etkilenebilecek ilgili paydafl gruplar›n› tespit ederler. Her iflletme üzerinde paydafllar›n belirli bir gücü vard›r. Onlar ya örgütsel kaynaklar› ellerinde tutarlar ya da en az›ndan mevcut kaynaklar için tehdit oluflturabilirler. Örgütün baflar›l› olmas› ile onlar›n kendi yaflamlar›n› sürdürmeleri aras›nda bir ba¤ olmad›¤› ve önemli örgütsel kaynaklara eriflebildikleri durumda, paydafllar daha çok güçlüdür. Belirli bir paydafl grubunun elinde bulundurdu¤u gücü de¤erlendirmede iflletmeye bask›da bulunabilecek di¤er paydafl grubuyla ifl birli¤i yapma potansiyelini de hesaba katmak gerekir. Bu nedenle iflletme politikalar› belirlenirken iflletmenin özelliklerine ve paydafl grubunun özelliklerine ba¤l› olarak politika gelifltirilmelidir. www.hedefaof.com 77 78 Genel ‹flletme Paydafllarla ‹lgili Konular›n Belirlenmesi Daha önceki iki ad›m iflletmenin paydafllar›n›n gücü ve meflruiyeti konusunda bilgi edinilmesini sa¤lar. Bu güç ve meflruiyet düzeyi paydafl ihtiyaçlar›n› ele al›rken neyin acil oldu¤unun anlafl›lmas›nda önemli rol oynar. Üçüncü ad›m, paydafllar›n temel meselelerinin yap›s›n› anlamaya yarar. Kimi problemler çok say›da paydafl grubunu ilgilendirir. Böyle durumlarda paydafllar aras›nda ifl birli¤i koflullar› olufltu¤u için dikkatlerin yönü de ortaya ç›km›fl olur. Örne¤in g›da sektöründe faaliyet gösteren bir iflletme için ‘’obezite’’ konu bafll›¤› di¤er konulardan öncelikli olarak de¤erlendirilmeye al›nabilir. Baz› bölgelerde açl›k, baz› bölgelerde kad›na yönelik fliddet a¤›rl›kl› konular olarak gözlemlenebilir. Kimi bölgelerde de kültürel miras›n korunmas›, sosyal sorumluluk projesi olarak iflletme gündemine al›nabilir. Silahs›zlanma, kanserle mücadele de paydafl gruplar›n›n öncelikli konular› aras›nda yer alabilir. Bu konular›n tespitinde, konular›n fliddeti, paydafllar›n gücü, iflletmenin politikalar› ve kaynaklar› önemli rol oynar. ‹flletmenin Sosyal Sorumluluk Alanlar›n›n Tespit Edilmesi ‹lk üç ad›m› gerçeklefltiren iflletme, örgüt içinde ve d›fl›nda bulunan çok çeflitli etkileflim gruplar› aras›ndaki sosyal sorumlulu¤a iliflkin bilgiyi/enformasyonu ortaya ç›kartm›fl olur. Dördüncü ad›m, bu ilk üç ad›mda elde edilenleri, özellikle iflletmenin yarar›na uygun olan sosyal sorumluluk çerçevesini anlamak için bir araya getirir. Bu kavray›fl›, iflletme, hali haz›rdaki uygulamalar›n› de¤erlendirmekte kullanabilir. Daha da önemlisi çeflitli sosyal sorumluluk giriflimleri aras›nda seçim yapmada da sa¤lam bir temele dayanm›fl olur. fiirketler sosyal sorumluluk konusundaki taahhütlerini ve ilerlemelerini y›ll›k raporlar›nda, web sayfalar›nda, flirket tan›t›m broflürlerinde aç›klarlar. Bunlar resmi belgelerdir. ‹flletmeler aç›s›ndan ba¤lay›c›l›¤› vard›r. Bu kanallar, kamuyu bilgilendirme amaçl›, yayg›n olarak kullan›l›r. Bu aç›klamalar pazarlama iletiflimi kapsam›nda da de¤erlendirilebilir. Bugün belirli büyüklükteki iflletmelerin web sayfalar›na girdi¤inizde, genellikle “kurumsal” bafll›¤› alt›nda o iflletmenin sosyal sorumluluk anlay›fllar›, uygulamalar› hakk›nda bilgiye ulaflabilirsiniz. Örne¤in kahve sat›fl› yapan bir iflletmenin çevreyi korumaya yönelik gelifltirdi¤i projelerle birlikte, kahvenin bir sosyalleflme arac› oldu¤u plan›na ba¤l› olarak destek verdi¤i toplumsal programlar, iflletmenin sosyal sorumluluk projeleri olarak topluma yans›maktad›r. Kaynaklar›n ve Önceliklerin Belirlenmesi ‹flletmelerin kaynaklar› s›n›rs›z de¤ildir. Bu nedenle bu aflama kaynaklar›n kullan›m›, paylafl›m› aç›s›ndan önem tafl›r. Kaynak kullan›m›na iliflkin kararlar›n al›nmas› için paydafllar›n ve konular›n önceliklerinin tespiti ve geçmifl uygulamalar›n sonuçlar›n›n de¤erlendirilmesi yerinde olur. Burada kullan›fll› iki kriterden söz edilebilir. Birincisi, iflletmenin finansal durumu ve farkl› giriflim seçeneklerinin ihtiyaç duydu¤u yat›r›m miktar›; ikincisi ise konular›n önceliklendirilmesinde ifle yarayan aciliyet tespitidir. Konunun önemi konusundaki gözlem ve konu hakk›nda paydafllardan beklenen bask›n›n düzeyi neyin acil oldu¤unun tespitinde yol gösterir. Sosyal sorumluluk projeleri hem hissedarlar›n hem de kamunun beklentilerine uygun olmal›d›r. Dolay›s›yla projelerde ele al›nacak ve kaynak ayr›lacak konu ve iletiflim mesajlar›na dikkat edilmektedir. Bahsedilen tüm konu ve mesajlar iflletmelerin itibar›n› oluflturan kaynaklar olarak tan›mlanabilir. www.hedefaof.com 79 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk Paydafllardan Geri Bildirim Al›nmas› Paydafl geri bildirimleri pek çok araçla toplanabilir. Paydafllar›n iflletme ve uygulamalar› hakk›ndaki genel de¤erlendirmeleri, paydafl tatmini veya itibar araflt›rmalar›yla elde edilebilir. Belirli konular›n çözümünde veya oluflumunda iflletmenin katk›s›n› paydafllar›n alg›lar›na göre ölçmek de mümkündür. Paydafllar›n oluflturdu¤u blog, web sitesi, podcast ve haber bültenleri gibi ortamlar ölçüm amaçl› kullan›labilir. Daha formal araflt›rma yöntemleri olarak odak grup, gözlem ve anket çal›flmalar› da vard›r. Önemli konular ya da projeler için konuyla ba¤lant›l›, özel olarak haz›rlanm›fl web siteleri hem paydafllar hem de iflletme taraf›ndan kullan›labilir. Bu kanalla örne¤in müflterilerden gelen yo¤un bask›lar, iflletmelerin ifl yapma yöntemlerini de¤ifltirmeleri ile sonuçlanabilir. Geri bildirim hangi kanalla gelirse gelsin, hangi yöntemle toplan›rsa toplans›n iflletme eylemlerinde göz önüne al›nmad›¤› sürece beklenen ifllevini yerine getiremez. Sosyal sorumlu iflletmelerin uygulamalar›ndan örnekler veriniz. SIRA S‹ZDE ET‹K VE SOSYAL SORUMLULUK KONUSUNDA YOL GÖSTER‹C‹ ‹LKELER VE STANDARTLAR D Ü fi Ü N E L ‹ M Günümüz küresel ifl dünyas›nda daha yaflanabilir bir dünya yaratmak amac›yla pek çok anlay›fl ve yaklafl›m gelifltirilmektedir. fiirketlerin kâr maksimizasyonu öteS O R U sinde sorumluluklar› oldu¤u gerçe¤i yayg›n ve artan bir flekilde kabul görmektedir. Sürdürülebilir kalk›nma anlay›fl›, paydafl yaklafl›m›, evrensel etik ifl ortam› oluflD‹KKAT turma giriflimleri iflletmelere yeni görevler yüklemektedir. Küresel ifl etik kodlar›n›n dayanaca¤› evrensel etik ilkeler veya temel de¤erler SIRA Bu S‹ZDE aray›fl›, önemli say›da giriflimin ortaya ç›kmas›yla sonuçlanm›flt›r. giriflimlerden baz›lar› flunlard›r: • Dinler aras› Bildirge: H›ristiyan, Müslüman ve Yahudiler için Uluslararas› AMAÇLARIMIZ ‹flletme Etik Kodlar› (Interfaith Declaration: A Code of Ethics on International Business for Christians, Muslims and Jews) : Bu bildirge 1994 y›l›nda üç dini, temsilen ifl ve hükümet liderleri, ilahiyatç›lar ve akademisyenler taraf›ndan tasarlam›flt›r. K ‹ T A P Bu temsilciler uluslararas› iflletmelere yol gösterecek, üç dinin temsilcilerinin ortaklaflt›¤› temel ilkeleri belirlemifltir. Bunlar: Adalet, karfl›l›kl› sayg›, çevresel-ekonomik-sosyal faktörlerin yönetiminden sorumlu olma ve dürüstlüktür. TELEV‹ZYON • The CAUX Roundtable: 1994’te Avrupa, Amerika ve Japonya’dan ifl dünyas›n›n liderlerinin oluflturdu¤u uluslararas› a¤, “etik ve sorumlu flirket davran›fl› için evrensel bir vizyon” oluflturarak kendi ilkelerini aç›klam›fllard›r. Bu ilkeler iki etik ‹ N T E yaflamaya RNET ideale dayan›r: insana sayg› ve kyosei (herkesin iyili¤i için birlikte ve çal›flmaya olan inanç). 2009’da küresel finansal kriz nedeniyle yeniden düzenlenmifltir. Dünya bar›fl› ve istikrar› için sosyal ve ekonomik tehditleri azaltmada küresel kurumsal sorumlulu¤un önemine vurgu yapar. Caux ilkeleri (Minnesota ‹lkeleri) uluslararas› alanda ve çeflitli kültürlerde faaliyette bulunan iflletmeler için oluflturulmufl kapsaml› bir etik kurallar setini ortaya koyar. ‹flletmeler için oluflturulan ilkelerle ilgili bafll›klar afla¤›da s›ralanm›flt›r. ‹lke 1. ‹flletmenin sorumlulu¤u: Ortaklar›n ötesine paydafllara yönelme ‹lke 2. ‹flletmenin ekonomik ve sosyal etkisi: ‹novasyon, adalet ve tüm insanl›¤a yönelme ‹lke 3. ‹flletme davran›fl›: Yasalar›n ötesinde güven oluflturmaya yönelme ‹lke 4. Kurallara sayg› 5 www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 80 Genel ‹flletme ‹lke 5. Çok tarafl› ticarete destek ‹lke 6. Do¤al çevreye sayg› ‹lke 7. Yasad›fl› operasyonlardan kaç›nma • UN Global Compact: Birleflmifl Milletler taraf›ndan 2000 y›l›nda evrensel kabul edilen ilkeler seti oluflturulmufltur. Toplam on ilke insan haklar›, iflgücü, çevre ve yolsuzlukla mücadeleyle ilgilidir. 2009 itibariyle 120 ülkeden 4700’ü aflk›n say›da iflletme, bu ilkelerin alt›na imza atm›flt›r. Afla¤›da yer alan Tablo 3.1.’de bu ilkeler yer almaktad›r. Tablo 3.1 Birleflmifl Milletler Küresel ‹lkeler Sözleflmesi ‹nsan Haklar› ‹lke 1: ‹fl dünyas› ilan edilmifl insan haklar›n› desteklemeli ve bu haklara sayg› duymal› ‹lke 2: ‹fl dünyas›, insan haklar› ihlallerinin suç orta¤› olmamal› Çal›flma Standartlar› ‹lke 3: ‹fl dünyas› çal›flanlar›n sendikalaflma ve toplu müzakere özgürlü¤ünü desteklemeli ‹lke 4: Zorbal›kla ve zorla iflçi çal›flt›r›lmas›na son verilmeli ‹lke 5: Her türlü çocuk iflçi çal›flt›r›lmas›na son verilmeli ‹lke 6: ‹fle al›m ve ifle yerlefltirmede ayr›mc›l›¤a son verilmeli Çevre ‹lke 7: ‹fl dünyas› çevre sorunlar›na karfl› ihtiyati yaklafl›mlar› desteklemeli ‹lke 8: ‹fl dünyas› çevresel sorumlulu¤u art›racak her türlü faaliyete ve olufluma destek vermeli ‹lke 9: ‹fl dünyas› çevre dostu teknolojilerin geliflmesini ve yayg›nlaflmas›n› desteklemeli Yolsuzlukla Mücadele ‹lke 10: ‹fl dünyas› rüflvet ve haraç dâhil her türlü yolsuzlukla savaflmal› Yukar›da s›ralanan ilkeler, küresel ilkelerdir. Yerel, sektörel ve mesleki anlamda, o alanda çal›flanlara rehberlik edecek ilkeler de bulunmaktad›r. Örne¤in yay›n kurulufllar›n›n belirledi¤i yay›n ilkeleri, muhasebe uzmanlar›n›n uymas› gereken meslek ilkeleri, sivil toplum kurulufllar›n›n belirledi¤i etik ilkeler söz konusudur. Standartlar ‹flletmelerin etik ve sosyal sorumlu davran›fl ilkelerini benimsedi¤ini ve iflletme içi süreçlerle bu konuda planl› bir iyilefltirme çabas› içinde olduklar›n› onaylayan ve bunu paydafllar›na duyurmalar›n› sa¤layan birtak›m uluslararas› standartlar mevcuttur. Örne¤in ISO 14000, SA 8000 ve ISO 26000 bu standartlar aras›nda say›labilir. ISO 14000: Bu standart, bir dizi standart serisinden oluflmaktad›r. ‹flletmelerin do¤al çevre ile etkileflimlerini yönetmede en iyi uygulamalara yönelik kurallar› oluflturmada yol gösterir. Özünde iflletmelerin çevre yönetim sistemlerini akredite eder. Çevre yönetimi konusunda en yayg›n olarak kullan›lan standartt›r. Kimi çok uluslu firmalar tedarikçilerini seçerken bu standard› bir seçme kriteri olarak kullanmaktad›rlar. SA 8000 (Social Accountability 8000): Uluslararas› Sosyal Hesapverebilirlik (SAI) Kurumu taraf›ndan oluflturulmufl bu standart, sosyal hesap verebilirlik ve ifl yeri çal›flma koflullar› ile ilgili bir standartt›r. Tedarik zincirinde iflgörenlerle ilgili konular üzerinde odaklan›r ve çal›flanlar› ve ifl yeri çal›flma koflullar›n› içerir. ‹nsan haklar› ve ifl hukuku konusundaki uluslararas› anlaflmalara dayan›r. ISO 26000: ISO’nun en yeni giriflimi flirket sosyal sorumlulu¤u için gelifltirdikleri ISO 26000 standart›d›r. ‹fl dünyas›, sanayi odalar›, sendikalar, hükümetler ve si- www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk vil toplum kurulufllar›ndan genifl kat›l›ml› küresel temsilciler karmafl›k ve çok katmanl› sosyal sorumluluk konusunu tart›flm›fllard›r. Bu standart daha çok bir rehber niteli¤i tafl›r. Ancak sorumluluk süreçleri aç›s›ndan de¤erli bir yol göstericidir. Sorumlulukla ilgili kimi göstergeler, do¤alar› gere¤i daha çok nitelikseldir. Örne¤in çal›flan tatmini, müflteri motivasyonu, flirket de¤erleri, etik karar alma süreçleri gibi boyutlar alg›sal olarak ölçülür. Bu onlar›n de¤erini eksiltmez. Raporlama Rehberi GRI: Küresel Raporlama Giriflimi (Global Reporting Initiative_GRI). 1997 y›l›nda çal›flmalar›na bafllayan GRI, bütünleflik sorumluluk raporlamas› konusunda dünya çap›nda en yayg›n olarak kabul görmüfl bir inisiyatiftir. Çevre, sosyal ve ekonomik boyutlardan oluflan üçlü sorumlulu¤u bütünleflik olarak ele alm›fl, kapsaml› bir çerçeve oluflturmufl ve yay›mlam›flt›r. ‹flletmelerin kendi faaliyetlerine ve ürün-hizmetlerine iliflkin çevresel, sosyal ve ekonomik sonuçlar›n› raporlayabilmeleri için sürdürülebilirlik raporlama rehberi oluflturmufltur. www.hedefaof.com 81 82 Genel ‹flletme Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 A M A Ç 3 Etik ile yasa aras›ndaki iliflkiyi aç›klamak. Etik, bir karar ya da eylemin “do¤ru” ya da “yanl›fl” oldu¤unu belirleyen ilkeler ve ahlaki standartlard›r. Yasa ise bir hukuk sistemi içinde de¤erler ve standartlar›n yaz›l› hâlde bulundu¤u tan›mlanm›fl davran›fllard›r. Bu alanda kanun yap›c›lar, insanlar›n ve flirketlerin nas›l davranmalar› gerekti¤ine iliflkin kurallar› net olarak belirlerler. Bu kurallar›n yapt›r›m gücü vard›r. Yasalara uymayanlar›n cezaland›r›lmas› kesindir. ‹fl yaflam›nda etik ile yasalar›n örtüfltü¤ü alanlar vard›r. Örne¤in ifl yeri güvenli¤inin sa¤lanmas›, vergi yükümlülükleri, sigortas›z iflçi çal›flt›r›lmamas› gibi yapt›r›mlar hem yasal hem etiktir. ‹flletmelerin sorumlulu¤u kapsam›nda beklenen ancak yasalar çerçevesinde olmayan konular da söz konusudur. Yalan söylememek, hay›rseverlik ya da iflletme olanaklar›n›n özel amaçlarla kullan›lmamas› etik meselelerdir ancak yasalar›n bu konuda yapt›r›mlar› yoktur. Burada sadece sosyal cezaland›rmadan söz edebiliriz. Etik olmayan davran›fllar ile etik ikilemler aras›ndaki fark› aç›klamak. Etik olmayan davran›fl, bireyin ahlaki aç›dan yanl›fl, yasa d›fl› veya etik d›fl› kararlar›na dayanan davran›flt›r; etik ikilem ise bir meselenin her iki çözümünün de geçerli oldu¤u durumu anlat›r. Ancak çözümlerden her ikisinde de ilgili taraflar›n haklar› konusunda çat›flma söz konusudur. fiirket s›rlar›n›n rakip flirkete s›zd›r›lmas› etik olmayan davran›flken; piyasada serbest sat›lan ilaçlar›n tüm riskleri konusunda tüketicilerden baz› konular›n gizlenmesi durumunda etik ikilem söz konusudur. A M A Ç 4 A M A Ç 5 A M A Ç 6 ‹flletmelerde etik davran›fllar› art›rabilecek araç ve yaklafl›mlar› tan›mak. Misyon ve/veya de¤erler bildirgeleri, etik kodlar›n haz›rlanmas› ve duyurulmas›, etik e¤itimi, etik komiteleri, etik dan›flmanlar›, tavsiye ve bilgi paylaflma kanallar›, risk analizi ve yönetimi, paydafllarla iletiflim, etik denetim, hesap verme ve raporlama uygulamalar› iflletmelerde etik davran›fllar› art›rmak için kullan›lmaktad›r. Sosyal sorumlu iflletme olman›n yol haritas›n› aç›klamak. Bu süreçteki ad›mlar (a) kurum kültürünün gözden geçirilmesi, (b) paydafl gruplar›n›n belirlenmesi, (c) paydafllarla ilgili konular›n belirlenmesi, (d) sosyal sorumluluk alan›n›n belirlenmesi, (e) kaynak ve önceliklerin tespiti, (f) paydafllardan geri bildirim al›nmas›d›r. ‹flletmelerin uymas› beklenen etik ve sosyal sorumluluk ilkeleri ve standartlar› tan›mak Bu konuda ilkeler kapsam›nda The CAUX Roundtable ilkeleri ve Küresel ‹lkeler Sözleflmesi en çok bilinenlerdir. Standartlar aras›nda ise ISO 14000, SA 8000 ve ISO 26000’i sayabiliriz. Tarihsel süreç içerisinde iflletmelerin sorumluluk alanlar›ndaki de¤iflimleri karfl›laflt›rmak. Klasik görüfle göre iflletmelerin tek sosyal sorumlulu¤u, ortaklar›n ve hissedarlar›n yat›r›mlar›n›n geri dönüflünü maksimize etmektir. Bunun tam tersini savunan sosyoekonomik görüfl ise iflletmelerin sadece sahiplerine karfl› de¤il, toplumun daha genifl kesimine karfl› da sorumlu olduklar›n› ileri sürer. Günümüzde sosyoekonomik görüfl daha bask›n hâle gelmifltir. www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk 83 Kendimizi S›nayal›m 1. Bir karar ya da eylemin “do¤ru” veya “yanl›fl” oldu¤unu belirleyen ilkeler ve ahlaki standartlar neyi tan›mlar? a. Norm b. Etik c. ‹lke d. Kural e. Standart 2. Etik ikilem nedir? a. Bireyin etik d›fl› karar almas›d›r. b. Birbiriyle çat›flan, ancak her ikisinin de olas› geçerli etik yönleri olan iki seçenekten birinin seçilmesinin gerekti¤i durumdur. c. ‹ki karar seçene¤inden ikisinin de tam anlam›yla etik olmas›d›r. d. Karar seçeneklerinden biri etik, di¤eri ise etik d›fl›d›r. e. Karar›n etik olmas› ülkeden ülkeye de¤iflmektedir. 3. Afla¤›dakilerden hangisi etik karar alma sürecini etkileyen faktörlerden de¤ildir? a. Örgüt kültürü b. Yap›sal faktörler c. E¤itim düzeyi d. Bireysel karakteristikler e. Konunun derinli¤i 4. Ço¤unlu¤un en yüksek iyili¤ine yol açmaya çabalayan karar alma yaklafl›m›, etik karar alma yaklafl›mlar›ndan hangisidir? a. Faydac›l›k yaklafl›m› b. Haklar yaklafl›m› c. Adalet yaklafl›m› d. Sosyal sözleflme yaklafl›m› e. Görecelilik yaklafl›m› 5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal sorumlulu¤a sosyoekonomik yaklafl›m› ifade eder? a. ‹flletmelerin temel sorumlulu¤u mal ve hizmet üretmektir. b. ‹flletmelerin temel sorumlulu¤u kâr elde etmektir. c. ‹flletmeler ortaklar›na ve hissedarlar›na karfl› sorumludur. d. ‹flletmeler ortaklar›n ötesinde toplumun daha genifl kesimine karfl› sorumludur. e. ‹flletmeler sadece müflterilere karfl› sorumludur. 6. Bir iflletmenin çal›flanlar›n›n zaman›n›, paras›n›, ürün veya hizmetlerini kâr amac› gütmeyen örgütlere ba¤›fllamas› hangi sosyal sorumluluk kapsam›nda yer al›r? a. Hay›rseverlik sorumlulu¤u b. Ekonomik sorumluluk c. Yasal sorumluluk d. Etik sorumluluk e. Yönetsel sorumluluk 7. Afla¤›dakilerden hangisi ifl eti¤i yönetiminin unsurlar› içinde yer al›r? a. Kamuya duyurulmas› b. Günlük tutturma c. Etik kodlar oluflturma d. Kararlar›n ortak al›nmas› e. Yemin ettirme 8. Etik kodlar için afla¤›dakilerden hangisi geçerli de¤ildir? a. Karar almada yol gösterir. b. ‹flletmenin temel de¤erlerini bildirir. c. ‹flletmenin ifl yapma ilkelerini aç›klar. d. Yaz›l›d›r. e. Sadece yöneticileri ilgilendirir. 9. ‹flletmenin amaçlar›n› gerçeklefltirirken etkilendi¤i ve etkiledi¤i birey ya da gruplara ne ad verilir? a. Paydafl b. Ortak c. Do¤al çevre d. Müflteri e. Çal›flan 10. Afla¤›dakilerden hangisi çevre yönetim sistemi standart›d›r? a. ISO 8000 b. ISO 26000 c. ISO 9000 d. ISO 14643 e. ISO 14000 www.hedefaof.com 84 “ Genel ‹flletme Okuma Parças› Yaflam›n ‹çinden ‹fl dünyas›ndan toplumsal düzeyde yerel ya da dünya ölçe¤inde fark yaratan kurumlar ve aktörler vard›r. Örne¤in Bill Gates, Hayrettin Karaca, Nihat Gökyi¤it, ‹brahim Betil bu isimlerden sadece bir kaç›d›r. Bir baflka isim de Dr. Ayhan Tokgöz’dür. Dr. Tokgöz üç arkadafl› ile birlikte 1986 y›l›ndan beri, ihtiyaç duyan kiflilere maddi karfl›l›k beklemeden sa¤l›k hizmeti vermek için yapt›¤› çal›flmalarla “fark yaratanlar” listesinde yerini alm›flt›r. ‹zmit’te, Lokman Hekim Sa¤l›k Vakf› Hastanesi’nde hastalar, 50 kurufla dâhiliye muayenesi yapt›r›yor, difl hekimine tedavi oluyor ve her türlü tahlili yapt›rabiliyorlar. Hastalar, hastanedeki okuma-yazma kursuna da kat›labiliyorlar. Ayr›ca doktorlar, evleri tek tek dolaflarak maddi ihtiyac› olan kiflileri tespit edip, onlara ilaçlar›n› da bedava veriyorlar. Dr. Ayhan Tokgöz, ‹stanbul-Levent’te bulunan poliklini¤inin gelirini de Gebze’deki hastanede sa¤l›k hizmeti vermek için kullan›yor. Sa¤l›k hizmetinin yan› s›ra Dr. Tokgöz, vakfa gelir yaratmak için geri dönüflebilir kat› at›klar› toplayarak çevrenin korunmas›na da katk› sa¤l›yor. ‹stanbul’da okullarda ve ifl yerlerinde bulunan Lokman Hekim Vakf› yaz›l› geri dönüflüm kutular› haftada 2 kez toplanarak ayr›flt›r›l›yor. 19 y›ld›r Türkiye’de bu faaliyeti sürdüren tek sivil toplum kuruluflu olan vak›fta hala ayda 1 ton kat› at›k toplan›p ayr›flt›r›l›yor. Bugüne kadar 250 bin ton hurda k⤛t topland› ve elde edilen parayla 170 bini ücretsiz 420 bin hastaya bak›ld›. Bu gönüllü sorumluluk yaklafl›m›n›n videosunu izlemek için afla¤›daki linke t›klay›n›z. http://ww.sabancivakfi.org/sayfa/ayhan-tokgoz-2 ” Kaynak: www.lokmanhekimsv.org (Eriflim tarihi 20 Mart 2012) ‹fl ahlak› ya da di¤er ad›yla ifl eti¤i en basit tan›m›yla ifl ortam›nda ifl faaliyetlerinde do¤ru ve adil davranmak demek. Ahilik teflkilat›nda kalitesiz mal üretenin pabucunun dama at›ld›¤› günlerden bugünlere çok fley de¤iflti elbette, ac›mas›z rekabetin de etkisiyle ifl ahlak› ço¤u zaman önemsenmeyen, lüks görülen bir konu olarak kald›. ‹fl eti¤i son dönemde yeniden flirketlerin gündemine girmeye bafllad›. Türkiye’de nadiren gördü¤ümüz ihbar hatlar›n›n, etik kurullar›n say›s› art›yor. Hatta ifl eti¤i cuma hutbelerine bile tafl›nd›. Osmanl› tarihinin önemli bir kurumu olan esnaf dayan›flma teflkilat› ahilikte ticaret anlay›fl› tamamen dürüstlük ve do¤ruluk üzerine kuruluymufl. Zarara u¤rayan müflterinin flikayeti teflkilat taraf›ndan incelenir ve e¤er hakl› bulunursa kusurlu mal üreten esnaf›n pabucu dama at›l›rm›fl. Esnaf utanc›ndan günlerce insan içine ç›kamazm›fl. Usta kendini affettirmek için elinden geleni yapar, ne zamanki yapt›¤› iflin kalitesini düzeltir o zaman pabucu damdan indirilirmifl. (Pabucu dama at›lmak laf› da buradan gelir.) Her geçen gün k›z›flan rekabet ortam›, herfleyi çok h›zl› tüketmemiz ve hep daha fazlas›n› istememiz ahlak duygusundan al›p götürüyor. H›rs›zl›k, suistimal, yolsuzluk, torpil, daha ucuza mal üretmek için insan sa¤l›¤›n›, çevreyi hiçe saymak, vergi kaçakl›¤› yapmak, çocuk iflçi çal›flt›rmak, yalan söylemek, çekini, senedini gününde ödememek, çal›flanlara kötü davranmak, rüflvet ve uygunsuz hediyeler almak ve vermek, aldat›c› reklam yapmak, çal›flanlar›n ücretlerini zaman›nda ödememek... gibi bir çok ifl ahlak›na uygunsuz davran›fla tan›k oluyoruz. fiirket teflvik ediyor ‹fl eti¤i en aç›k tan›m›yla “neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤unu bilmek ve do¤ru olan› yapmak, adil olmak” anlam›na geliyor. Kifli ço¤u zaman bir yol ayr›m›na geldi¤inde etikle yüzlefliyor. Hemen hemen her sektörde etik d›fl› davran›fllara tan›k oluyoruz ama daha çok parayla u¤raflan birimler, sat›n alma, finans, muhasebe gibi departmanlarda rastlan›yor. Bazen flirketler de çal›flanlar›n› etik olmayan davran›fllara yönlendiriyorlar. Özellikle ulafl›lmaz hedefler söz konusuysa. Çal›flan sat›fl m› yaps›n, kâr m› getirsin, hedeflerini mi tuttursun yoksa etik mi davrans›n bilemiyor. Do¤ufl Üniversitesi ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi Bölümü Ö¤retim Üyesi ve ayn› zamanda Uzel Dan›flmanl›k’›n kurucusu Doç. Dr. U¤ur Zel, “Çal›flanlar› hedefe, k›sa vadede sonuç almaya yönelik zorlad›¤›n›z takdirde kifli etik olmad›¤›n› bilse bile, hedefe gidebilmek, baflar›ya www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk ulaflabilmek, primini alabilmek için performans kriterini tuttutarabilmek için etik olmayan yollara sapabiliyor. Bunu baz› flirketler biliyor, bilmezlikten geliyor, özellikle parayla u¤raflan flirketlerde, finans sektöründe, ilaç sektöründe çok s›k rastlan›yor. ‹laç sektöründe doktorlara sunulan bir tak›m imkanlar, ilac› satmalar› karfl›l›¤›nda gidiyor” diyor. Etikle 10 y›ld›r tan›fl›¤›z Türkiye Etik De¤erler Merkezi Vakf› (TEDMER) Baflkan› Ural Aküzüm, ifl dünyas›nda etik de¤erlerin anglosakson bir kavram oldu¤unu, küresel rekabet için ve yabanc› sermayenin dönüfltürücü etkisi ile bu kavramla tan›fl›kl›¤›n son 10 y›lda ilerledi¤ini söylüyor: “Dünyada ve Türkiye’de en çok kâr maksimizasyonu için tüketiciye yönelik olarak ürün veya hizmetin niteli¤inin gizli olarak düflürülmesi, ifl yaparken çevreye zararl› faktörlerin oluflturulmas›, iflverenler taraf›ndan çal›flan kesimine yönelik kanun ve insaf d›fl› uygulamalar en çok rastlan›lan etik ihlalleri olarak göze çarp›yor.” Aküzüm, etik de¤erleri en çok ihlal eden sektörlerin, insanlar›n günlük hayat›nda en çok varolan; dolay›s›yla en fazla reklam veren ve insan hayat›n›, sa¤l›¤›n› en çok ilgilendiren sektörler oldu¤unu söylüyor: “Tüketici flikayetleri ve genel ilkeler yönünden bakt›¤›n›zda etik de¤erlerin en çok ihlal edildi¤i sektörler medya, t›p, bankac›l›k, ilaç, g›da, ve GSM sektörleri.” Nas›l etik olunur? Etik olmak Türkiye’de lüks bir yat›r›m olarak görülüyor; flirketler, o kadar derdimiz varken etik kurul oluflturmakla kim u¤raflacak diyorlar, ta ki yurtd›fl› ile ithalat-ihracat ba¤lant›s› kurana dek. O zaman yurtd›fl›ndaki flirkete ‘bizim de etik de¤erlerimiz, etik kurullar›m›z var’ demek için harekete geçiyorlar. Kimisi gerçekten bunu benimsiyor kimisi ise sözde b›rak›yor, sadece görsel olarak kal›yor. Oysa etik davranmak flirketlere uzun vadede kâr sa¤l›yor. Yap›lan araflt›rmalar tüketicilerin etik davranan flirketlerin ürünlerini daha çok talep etti¤ini gösteriyor. Peki etik flirket olmaya karar verdiniz diyelim, ifle nereden, nas›l bafllayacaks›n›z? • Öncelikle etik kurallar belirlenmeli ve herkese iletilmeli. Tüm çal›flanlara e¤itim verilmeli. Bu etik kurallar çok aç›k ve net olmal›. H›rs›zl›k, mali tablolarla oynamak ya da yalan söylemek çok bariz etik d›fl› davran›fllarken, daha subjektif davran›fllar da gri alanlara kap› aç›yor. Örne¤in flirketin fotokopi makinas›ndan 100 sayfa fotokopi çekmek etik mi? O nedenle davran›fl kurallar› ne kadar belirlenirse gri alanlar o derece azal›yor. • Bu ifl yukar›dan bafll›yor, rol model her zaman yöneticidir. • Üst yönetim çal›flan› teflvik etmeli ve tabii çeliflmemeli. Mesela üst yönetim çal›flanlar›na ‘ne pahas›na olursa 85 bu inflaat flu tarihte bitecek’ diyorsa o zaman belki de rüflvet gibi etik olmayan davran›fllar› teflvik ediyor. • fiirkette çal›flanlar› etik davranmaya yönlendirecek bir ortam yarat›lmal›. ‹nsanlar kendilerini etik davranmakta hür ve desteklenmifl hissetmeli. Kurumu arkas›nda hissetmeli. • fiirketler bir etik kurulu oluflturmal›. Alo Etik diye telefon hatlar› kurulmal›. (Yurtd›fl›nda insanlar bir vatandafll›k görevi olarak bu etik hatlar› ararken, Türkiye’de bu ifl ihbar etmek, ispiyonlamak gibi alg›lan›yor ve insanlar etik d›fl› davran›fl› bildirmekten kaç›n›yorlar.) • Etik kurallara uyanlar için ödül, uymayanlar için ceza verilmeli. • ‹fl ahlak›na yönelik hukuki düzenlemeler yap›lmal›, çocuk iflçi çal›flt›r›lmas›, vergi kaçakç›l›¤› ile ilgili mücadele program› oluflturmak, haks›z rekabetle ilgili çeflitli yapt›r›mlar yapmak, tüketiciyi korumaya yönelik uygulamalar yapmak gibi. Gelirlerin yüzde 5’i yolsuzlu¤a gidiyor Etik olmaman›n bir flirketin s›rt›nda tafl›d›¤› en büyük kambur oldu¤unu söyleyen Türkiye Etik ve ‹tibar Derne¤i (TE‹D) Baflkan› Prof. Dr. Metin Çakmakç›, “Etik olmayan flirketlerin kalifiye elemana ulaflma, çal›flan sadakatini sa¤lama gücü ortadan kalkar, verimleri düfler. Örnek olarak dünyadaki flirketler gelirlerinin ortalama yüzde 5’ini yolsuzluk nedeniyle kaybediyorlar. Bu oran geliflmekte olan ülkelerde yüzde 9’lar mertebesindeyken geliflmemifl ülkelerde karfl›m›za çok daha dramatik oranlar ç›k›yor. ‹fl eti¤inden uzaklaflmak flirketler için çok önemli bir hukuki risktir. OECD, BM ve benzeri kurumlar›n öncülü¤ünde oluflmufl uluslararas› konvansiyonlar, yolsuzlukla mücadele programlar› ve buna uygun olarak düzenlenen ülkesel hukuk bir flirketin etik d›fl› davran›fl›n› çok ciddi cezalarla cezaland›r›yor. Gene de flirketlerin ald›¤› en büyük darbe yüz milyonlarca dolarl›k cezalarda de¤il yaflanan itibar kayb›nda sakl›d›r” diyor. Siz olsaydan›z ne yapard›n›z? 2009 y›l›nda ‹ngiltere’de Manchester kentinde ar›za yapan bir ATM, istenilen tutar›n iki kat›n› verince önünde uzun kuyruklar olmufl, 6 saat boyunca kimse ar›zay› bankaya bildirmemiflti. Banka yetkilileri, 6 saat boyunca olay› kimsenin bildirmemesini hayal k›r›kl›¤› olarak de¤erlendirmifllerdi. (‹ngiltere gibi kurallara s›k› s›k›ya ba¤l›, böyle bir durumu bildirmeyi bir vatandafll›k görevi olarak gören bir ülkede ar›zan›n haber verilmemesi, insanlar›n kendi paralar› gibi fazladan para çekmeleri ‹ngiliz yetkilileri çok flafl›rtm›fl!) Kaynak: Özçelik Sözer, Burcu, “Siz ne kadar etiksiniz?”, Hürriyet ‹nsan Kaynaklar›, 18 Aral›k 2011’ de yay›nlanan haberden k›salt›lm›flt›r. www.hedefaof.com 86 Genel ‹flletme Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. b S›ra Sizde 1 Örgüt kültürünün özellikleri ve güçlülü¤ü etik davran›fl› etkiler. Güçlü kültürlerin bireyler üzerinde çok etkisi vard›r. Güçlü ve yüksek etik standartlar›n desteklendi¤i bir kültürün, etik davran›fllar üzerinde olumlu etkisi olacakt›r. Zay›f örgütsel kültürlerde bireyler büyük olas›l›kla alt kültürün normlar›na uygun olarak davranacaklard›r. Çal›flma gruplar› ve bölüm standartlar›, örgüt içindeki davran›fl› güçlü bir flekilde etkileyebilecektir. 2. b 3. c 4. a 5. d 6. a 7. c 8. e 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik ve Yasa ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Davran›fl› Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Karar Alma Yaklafl›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Sorumluluk Kavram› ve Temel Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Sorumluluk Düzeyleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Yönetimi ve Etik Yönetiminin Unsurlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Yönetimi ve Etik Yönetiminin Unsurlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Sorumluluk ve Paydafl Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik ve Sosyal Sorumluluk Konusunda Yol Gösterici ‹lkeler ve Standartlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 De¤erlere Dayal› Yönetim, kurulufllarda paylafl›lan de¤erler oluflturulmas›, teflvik edilmesi ve uygulanmas› olarak tan›mlan›r. Paylafl›lan de¤erler, iflletmedeki tüm çal›flanlar›n karar ve eylemlerine rehberlik eder. Çal›flanlar›n davran›fllar›n› düzenler, eylemlerde tutarl›l›k sa¤lan›r. S›ra Sizde 3 Dört sosyal sorumluluk düzeyi vard›r. Bunlar ekonomik, yasal, etik ve hay›rseverlik sorumluluk düzeyidir. ‹lk ikisi iflletmelerin sorumluluklar› aras›nda zorunlu olanlard›r. Etik sorumluluklar toplum taraf›ndan beklenir. Gönüllü ya da hay›rseverlik sorumlulu¤u ise toplumda memnuniyet yarat›r. Günümüzde etik ve hay›rseverlik sorumluluklar› ön plana ç›km›flt›r. S›ra Sizde 4 John Elkington’un (1998) isim babas› ve hararetli savunucusu oldu¤u Üçlü Sorumluluk (triple bottom line) anlay›fl›, iflletmelerin bir tek kâr hedefi oldu¤u fikrini reddeder. ‹flletmelerin bir amaç setine sahip olduklar›n› ve amaçlar›n›n ekonomik de¤er, sosyal de¤er ve çevresel de¤er üretmek oldu¤unu savunur. S›ra Sizde 5 Sosyal sorumlu iflletmelerin uygulamalar› çok çeflitlidir. Örne¤in do¤al çevrenin korunmas›, e¤itime katk›, sosyal ve kültürel etkinliklere katk›, sporun geliflmesine katk›, yerel toplumun sorunlar›na katk› gibi hay›rseverlikler, ba¤›ms›z kurulufllarca sosyal denetimden geçme, nedene dayal› pazarlama uygulamalar›n› sayabiliriz. www.hedefaof.com 3. Ünite - Etik ve Sosyal Sorumluluk 87 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Andersen, B. (2004). Bringing Business Ethics to Life Achieving Corporate Social Responsibility, ASQ Quality Press, Milwaukee, Wisconsin. Arslan, M. ve Berkman, Ü. (2009). Dünyada ve Türkiye’de ‹fl Eti¤i ve Etik Yönetimi, TÜS‹AD raporu, Yay›n No. TÜS‹AD/T-2009-06-492. Arslan, M. (2005). ‹fl ve Meslek Ahlak›, Siyasal Kitabevi, Ankara. Aflc›gil, S. F. (2011). “Kurumsal Sosyal Sorumluluk Üzerine Bir ‹nceleme”, Türk ‹dare Dergisi, Say›: 471472, Haziran-Eylül 2011. Bayrak, S. (2001). ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk, Beta Yay›nevi, ‹stanbul. Blanchard, K. ve O’Conner (1997). De¤erlerle Yönetim (Çev.:Kader Ay), Epsilon Yay›nc›l›k, ‹stanbul. Boatright, J. R. (2009). Ethics and Conduct of Business, Pearson Education International. Bronn, P. S. ve Vrioni, A. B.(2001). “Corporate Social Responsibility and Cause Related Marketing: an Overview”, International Journal of Advertising, 20. Carroll, A. B. (1991). “The pyramide of corporate social responsibility: towards the moral management of organizational stakeholders”, Business Horizons (Jul-Aug). Crane, A. ve Matten, D. (2010). Business Ethics, Oxford University Press. Çetin, C. ve Mutlu, E. C. (2010). Temel ‹flletmecili¤e Girifl, Beta Yay›nlar›. Ferrell, O. C. , Fraedrich, J. ve Ferrell, L. (2008). Business Ethics Ethical Decision Making and Cases, South-Western Cengage Learning, United Kingdom. Göceno¤lu, C. ve Onan, I. (2008). “Türkiye’de Kurumsal Sosyal Sorumluluk De¤erlendirme Raporu”, UNDP-Avrupa Komisyonu (Mart 2008), Ankara. Gök, S. (2008). “‹fl eti¤i ve ‹fl Ahlak› Aras›ndaki ‹liflki ve Çal›flma Yaflam›nda ‹fl Eti¤ini Etkileyen Faktörler”, Uluslararas› ‹nsan Bilimleri Dergisi, Cilt 5, Say› 1. Gray, E. R. Ve Balmer, J. T. (1998). “Managing Corporate Image and Reputation”, Long Range Planning, Vol. 31, No. 5. Güney, S. (Ed.) (2007). Yönetim ve Organizasyon, Nobel Yay›n Da¤›t›m, Ankara. K›rel, Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›fllar, Yönetimi ve Bir Uygulama Çal›flmas›, Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No: 1211, Eskiflehir. Koçel, T. (2003). ‹flletme Yöneticili¤i, Beta Yay›nevi, ‹stanbul. Memduho¤lu, H. B. (2009). “Biliflimin Yaratt›¤› Etik ve Hukuki Sorunlar Ba¤lam›nda ‹nternet ve Telif Haklar›”, Verimlilik Dergisi, 2009/1. Mescon, M. H., Bovee, C. L. Ve Thill, J. V. (1999). Business Today, Prentice Hall International Limited, Londra. Orman, S. ve Parlak, Z. (ed.)(2009). ‹flletmelerde ‹fl Eti¤i, ‹stanbul Ticaret Odas› Yay›n No: 2009-23, ‹nk›lap Kitabevi Bask› Tesisleri, ‹stanbul. Oyman, M. (1999). “Pazarlamada Etiksel Karar Alma”, 4. Ulusal Pazarlama Kongresi Bildiriler Kitab›, Mustafa Kemal Üniversitesi ‹‹BF, Antakya-Hatay. Özgener, fi. (2004). ‹fl Ahlak›n›n Temelleri Yönetsel Bir Yaklafl›m, Nobel Yay›n Da¤›t›m, Ankara. Robbins, S. P. ve Coulter, M. (2007). Management, Pearson Prentice Hall. Sabuncuo¤lu, Z. (Ed.)(2011). ‹flletme Eti¤i, Beta Yay›nlar›, ‹stanbul. “Sosyal Sorumlulukta Türkiye’nin Liderleri”, Capital, Yay.:3, Say› 2 (fiubat) Strong, C. (1997). “The Question We Continue to Ask: How do Organisations Define Their Mission?”, Journal of Marketing Practice & Marketing Science, Vol. 2, No. 4. fiirket Ahlak› (2004). Harvard Business Review Dergisinden Seçmeler (Çev.: Cemal Engin), MESS Yay›n No: 466, ‹stanbul. Türk, Z. (2004). Muhasebe Meslek Ahlak›, Nobel Kitabevi, Adana. Uzkesici, N. (2005). “Kurumsal Sosyal Sorumluluk: ‹flletmelerde Paydafl Beklentilerinin Karfl›lanmas›nda Yeni F›rsatlar ve Tuzaklar”, Kurgu Dergisi, S.21. Uzkesici, N. (2003). “‹flletmelerde Etik Yönetimi”, ‹fl, Güç, Endüstri iliflkileri ve ‹nsan Kaynaklar› Dergisi, Cilt 5, Say› 2, S›ra 12, No:162. Varinli, ‹. ve Öz, M. (2006). “Elektronik Ticarete Etiksel Aç›dan Bak›fl”, Ekonomik ve Sosyal Araflt›rmalar Dergisi, Cilt 3, Y›l 2, Say› 2, Güz 2006. www.hedefaof.com GENEL ‹fiLETME 4 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹flletme kurma kavram›n›, önemini ve giriflimcinin yat›r›m yapma nedenlerini aç›klayabilecek; ‹flletmelerin kurulufl sürecini aç›klayabilecek; ‹flletmelerde büyüme ve büyüme flekillerini aç›klayabilecek; ‹flletme küçülmesini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Yat›r›m Yat›r›m Projesi Fizibilite Çal›flmalar› Yatay Büyüme Dikey Büyüme Centilmenlik Anlaflmas› Konsorsiyum • • • • • Kartel Konsern Tröst Holding Merger (Sat›n Alma-Tam Birleflme) ‹çindekiler Genel ‹flletme ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi www.hedefaof.com • ‹fiLETMELER‹N KURULUfiU • ‹fiLETMELERDE BÜYÜME • BÜYÜMEN‹N GET‹RD‹⁄‹ YARARLAR VE SAKINCALAR • HUKUK‹ VE EKONOM‹K AÇIDAN B‹RLEfiMELER ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi ‹fiLETMELER‹N KURULUfiU ‹flletme kurma, giriflimcinin fikriyle bafllayan bir süreçtir. Giriflimci, bir ihtiyac› teflhis ederek, ifli fikre dönüfltüren ve gerekli riskleri üstlenerek ticari iflletme kuran kifli olarak tan›mlanabilir. Bu fikrin do¤mas›na neden olan en önemli faktör, “kâr elde etme” ya da “kazanç iste¤idir”. Bu fikrin gerçeklefltirilmesi, asl›nda yat›r›m yapmak anlam›na gelir. Kâr elde etme ve kazanç sa¤lama, giriflimcilerin iflletmeyi kurup çal›flmaya bafllama nedenlerinin bafl›nda gelmektedir. Ancak giriflimciler sadece kazanç elde etmek için de¤il, ayr›ca baflka sebeplerle de iflletme kurmak isterler. Bunlardan baz›lar› flöyle s›ralanabilir (Can, Tuncer ve Ayhan, 2009, s.20) : • Toplumda sayg›nl›k ve sosyal statü elde etmek iste¤iyle, • Kendi iflini kurarak, kendi iflinin patronu olmak iste¤iyle, • Çok fazla ürünün yer ald›¤› pazarda, üretilen ürün ve hizmetlerle, tüketicilerin ihtiyaçlar›na cevap vermek iste¤iyle, • ‹fl arayanlara ifl yaratma iste¤iyle giriflimci iflletme kurmak ister. Yat›r›mlar uygun sektörlerde ve alanlarda gerçeklefltirildi¤inde olumlu sonuçlar ortaya ç›kar. Bu nedenle, yat›r›m faaliyetlerine bafllarken giriflimci baz› unsurlar› göz önünde tutmal›d›r. Bunlar, iflletmeyi kurmay› hedefledi¤i ülkenin ekonomik durumu, iflletmenin içinde bulunaca¤› pazar ve rakipleri, do¤al kaynak kullan›m› ve yeni teknoloji gibi unsurlard›r. Giriflimci karar verirken çok dikkatli davranmal›d›r çünkü zamanlamas› uygun ve do¤ru bir yat›r›m karar›, iflletmenin gelirini ve piyasa de¤erini yükseltirken, yanl›fl bir yat›r›m karar› iflletmeyi iflasa sürükleyebilir (Akmut ve di¤erleri, 2003, s.234). Bu yüzden, iflletme kurarken önceden belirlenen bir plan çerçevesinde kurma faaliyeti yürütülmelidir. Belirlenen bu plan, yat›r›m, yat›r›m projesi, ön araflt›rma ve fizibilite çal›flmalar› aflamalar›n› kapsar. Bu aflamalar afla¤›da k›saca tan›mlanm›flt›r. Yat›r›m: ‹flletmeye kâr sa¤lamak veya gelir getirmek amac›yla yap›lan her türlü harcamad›r. Örne¤in, kurulacak bir araba fabrikas› için yat›r›m, kurulaca¤› arazi, bina, montaj hatt›, teknoloji gibi unsurlard›r. Ancak yat›r›mdan bahsedildi¤inde sadece, mal üreten ve/veya hizmet veren iflletmeler akla gelmemelidir. Ülkelerde ulafl›m için yap›lan her türlü düzenlemeler, hastanelerin daha iyi hizmet verebilmesi için yap›lan de¤ifliklikler ve e¤itimin daha iyi bir düzeyde olabilmesi için yap›lan harcamalar›n hepsi de yat›r›ma birer örnektir. www.hedefaof.com Kâr elde etmek için üretim faktörlerini bir araya getirip verimli bir biçimde kullanan kifli giriflimcidir. Yat›r›m, iflletmeye kâr sa¤lamak için yap›lan harcamad›r. 90 Genel ‹flletme Yat›r›m projesi, bafllang›ç ve bitifl noktalar›n›n gösterildi¤i bir kurulufl planlamas›d›r. Yat›r›m Projesi: Proje, önceden belirlenmifl bir süre içinde ve yap›lmas› gereken ifllerin nas›l ve hangi bütçe içinde yap›laca¤›n› gösteren bir plan türüdür. Yat›r›m projesi ise iflletmenin kurulufl fikrinin benimsenmesi sonucunda bafllat›lan ve kurulufluna kadar süren tüm çabalar›n, bafllang›ç ve bitifl noktalar›n›n gösterildi¤i bir kurulufl planlamas›d›r (Can, Tuncer ve Ayhan, 2009, s.20). Ön Araflt›rma: Giriflimci, iflletme kurmadan önce çeflitli araflt›rmalar yapar. Giriflimcinin, bu araflt›rmalar› yapmas›n›n sebebi, çok say›da alternatif proje aras›ndan, uygulayabilece¤i en iyi projeye karar vermektir. Ön proje, kesin projeden önce yap›lan araflt›rmalardan oluflur. Giriflimci, ön projeye göre karar›n› netlefltirir. Fizibilite Çal›flmalar›: ‹flletme kurma faaliyeti için belirlenen plan›n en son aflamas› fizibilitedir. Fizibilite çal›flmas›, kurulufl aflamas› için en önemli ve en kapsaml› çal›flmad›r. Bu çal›flmada, kurulmak istenen iflletmenin üretece¤i mal›n maliyeti, sat›fl fiyat›, müflteri beklentileri, kurulaca¤› yer ile ilgili araflt›rmalar yap›l›r (Tutar, 2005, s.107). Fizibilite çal›flmalar› baz› kapsaml› çal›flmalar› içerir. Bu kapsaml› çal›flmalar, ekonomik, teknik, finansal, hukuk ve örgütsel araflt›rmalard›r. Araflt›rmalar›n yap›lmas›n›n sebebi, kurulacak yerin en iyi olmas›, en iyi iflletme büyüklü¤ünün saptanmas› ve en uygun iflletme konusunu belirlemek içindir. Ekonomik Araflt›rmalar: Ekonomik araflt›rmalarda, yap›lacak yat›r›m›n verimli, kârl› ve rasyonel olup olmayaca¤› ekonomik aç›dan incelenir (Tenglimo¤lu, 2009, s.53). Ayr›ca, araflt›rmada, iflletmenin hangi ürünü, ne kadar ve hangi müflteriye hangi miktarda üretece¤i belirlenir. Ekonomik araflt›rmalar: • Piyasa araflt›rmas› ve talep tahmini • Kurulufl yerinin seçimi, • Büyüklük ve kapasite seçimi konular› gibi konular› kapsar. Piyasa Araflt›rmas› ve Talep Tahmini: Bir iflletme kurulurken yap›lan piyasa araflt›rmas›, iflletmenin üretece¤i veya pazarlayaca¤› ürün veya hizmetlerin üretim miktar›n›n ne kadar olaca¤›n› ve nas›l üretilece¤ini saptamak için yap›l›r. Ayr›ca, piyasada bulunan müflteri profili, talep düzeyi ve sat›n alma gücü gibi konularda giriflimciye karar alma sürecinde bilgi sa¤lar. Piyasa araflt›rmas›nda, bilgiler toplan›rken iki tür veriden yararlan›l›r (Tutar, 2005, s.110). Bu veriler, birinci ve ikinci elden verilerdir. Birinci elden veriler, piyasada o ifli yapan ya da araflt›rma iflletmeleri taraf›ndan haz›rlanan verilerdir. ‹kincil elden veriler ise daha önce yap›lan araflt›rmalardan elde edilen verilerdir. Birinci ve ikinci elden veriler, talep tahmini yapabilmek için önemlidir. Talep tahmininin amac›, girilecek piyasada, müflterilerin ne kadar miktarda ürün ve hizmet talep edebileceklerini tahmin etmektir. Bu sayede, giriflimci kuraca¤› iflletmesinin ne kadar büyük olmas› gerekti¤ine karar verir. Kurulufl Yerinin Seçimi: Kurulufl yeri seçimiyle ilgili konu, detayl› olarak ünitede ayr› bir bafll›k alt›nda yer alacakt›r. Büyüklük ve Kapasite Seçimi: Piyasa araflt›rmas› ve talep tahmini çal›flmalar›ndan elde edilen bilgilere göre, iflletme büyüklü¤ü belirlenir (Tutar, 2005, s.110). Günümüz rekabet ortam›nda müflterilerin istek ve memnuniyetleri iflletmeler için önemli bir unsurdur. Bu yüzden giriflimciler, müflterilerin talepleri/istekleri do¤rultusunda üretim yapmak/ hizmet sunmak ister. Bunu gerçeklefltirebilmek için de iflletme içinde yer alacak makine, iflgücü gibi üretim faktörlerini yeterli miktarda bulundurmak zorundad›rlar. Bu faktörleri yeterli miktarda bulundurmas› da iflletmenin rekabeti için yeterli olmayacakt›r. Ayr›ca iflletme, bu üretim faktörlerini en iyi flekilde kullanarak üretim yapmal›d›r. Ancak bu sayede, rekabet ortam›nda iflletme yaflam›n› sürdürebilecektir. www.hedefaof.com 91 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi Teknik Araflt›rmalar: Ekonomik araflt›rma tamamland›ktan sonra, iflletmeler teknik araflt›rmaya yönelirler. Teknik araflt›rma, projenin teknik olarak yap›labilirli¤ini araflt›rmak için, teknik elemanlar taraf›ndan yap›lan analizdir. ‹flletme kurulmas›na karar verilirken hangi üretim teknolojisinin kullan›laca¤›, ifl ak›fl flemalar›, makineleri, yerleflim plan›, fabrika binas›n›n inflaat› gibi konular teknik elemanlarca incelenir (Sabuncuo¤lu, 1997, s.91). Finansal Araflt›rmalar: Finansal araflt›rma, gerçeklefltirilmesi düflünülen projenin hayata geçirilebilmesi için gerekli finansal kaynaklar›n miktar›, nereden ve nas›l sa¤lanaca¤›na iliflkin konular› kapsar. Araflt›rmada, iflletmenin kurulaca¤› arsa, inflaat, tafl›tlar, makine al›m›yla ilgili giderler hesaplan›r. Bu süreçte, proje yat›r›m tutar› da hesaplan›r. Hukuki Araflt›rmalar: ‹flletmelerin kurulaca¤› yerin seçimi, kurulmas› ve üretim için gerekli izinlerin (ruhsatlar›n) al›nmas›, sermaye ihtiyac›, vergi tahakkuku, kredi sa¤lama olanaklar› gibi konular hukuksal araflt›rma yap›larak sa¤lan›r. Örgütsel Araflt›rmalar: Tüm araflt›rmalar tamamland›ktan sonra, iflletmenin içinde çal›flacak insan gücünün belirlenmesine karar verilir. Örgütsel araflt›rmalar sürecinde, iflletmede kimlerin çal›flaca¤›, hangi yetki ve sorumluluklarla görev yapacaklar›, iflletmenin nas›l iflgücüne ve bölümlendirmeye sahip olmas› gerekti¤i gibi konulara karar verilir. ‹flletmenin kuruluflunda belirli aflamalar vard›r. Hangi aflama iflletme kurma SIRA S‹ZDEfaaliyeti için belirlenen plan›n en son aflamas›d›r? Tart›fl›n›z. 1 fi Ü N E L ‹ M Kurulufl Çal›flmalar›n›n De¤erlendirilmesi veD ÜYat›r›m Karar› Yat›r›m karar› bir iflletme için çok büyük önem tafl›maktad›r. STüm O R Uyap›lan araflt›rmalar ad›m ad›m tekrar incelenerek giriflimci yat›r›ma karar verir. Yap›lan araflt›rmalar›n raporlar› de¤erlendirilirken giriflimcinin baz› ölçütlere dikkat etmesi D‹KKAT gerekir. Raporlarda göz önünde tutulmas› gereken ölçütler; verimlilik, iktisadilik ve kârl›l›kt›r. Verimlilik, çeflitli ürün ve hizmetlerin üretimindeki kaynaklar›n SIRA S‹ZDEdiye tan›memek, sermaye, arazi, malzeme, enerji ve bilginin etkin kullan›m›d›r lan›r. ‹ktisadilik, kurulacak iflletmelerin ne kadar verimli çal›flaca¤›, mal üretiminde maliyetlerin nas›l belirlenece¤i ve en düflük maliyetle nas›l üretim gerçekleflAMAÇLARIMIZ tirilece¤idir. Kârl›l›k, iflletmenin belirli bir dönemde elde etti¤i kâr›n, ayn› dönemde kullan›lan sermayeye oran›d›r. Bu oran›n en yüksek ç›kaca¤› co¤rafik alan› iflletmenin kurulufl yeri olarak seçmek uygun olacakt›r. Maliyet, gelir ve faiz K ‹ T A P oranlar›ndaki de¤iflmeler kârl›l›k oran›n›n önceden kesin olarak hesaplanmas›nda önemli engellerdir (Tengilimo¤lu, 2009, s.62). Bu üç ölçüt gerek kurulufl aflamalar›nda ve gerekse faaliyetlerin de¤erlendirilmesinde kullan›lmaktad›r. GiriTELEV‹ZYON flimci, yat›r›m karar› almadan önce kesin proje, projenin uygulanmas› ve deneme üretimi gibi aflamalara da dikkat etmek zorundad›r. Çünkü bu aflamalardan sonra giriflimci, kuraca¤› iflletmenin yerini belirleyebilir. Bu aflamalar afla¤›da k›saca ‹NTERNET aç›klanm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Verimlilik, emek, sermaye, arazi, malzeme, enerji ve bilginin etkin kullan›m›d›r. Kesin Proje Kesin projede, proje kapsam›nda iflletmenin kuruluflunda hangi unsurlar gerekiyorsa örne¤in, iflletmenin kurulaca¤› yer, kapasitesi, büyüklü¤ü, insan kaynaklar› gibi ayr›nt›l› bilgiler kesinlefltirilir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 92 Genel ‹flletme Projenin Uygulanmas› Kesin proje kesinlefltirildikten sonra, projede yer alan tüm unsurlar›n gerçeklefltirildi¤i aflamad›r. Bu aflamada, siparifller verilir ve fiziksel yat›r›mlar bafllar. ‹flletmenin kurulaca¤› yerin al›m›, iflletmenin inflaat›, elektrik, su gibi tesisatlar›n döflenmesi, üretim için gerekli donan›m ve makinenin al›nmas› gibi unsurlar bu aflamada tamamlan›r. Tamamland›ktan sonra da iflletme üretime haz›r hâle getirilir. Deneme Üretimi Projenin uygulanma aflamas› tamamland›ktan sonra iflletme, kurulufl aflamas›n› tamamlar. Ancak, üretime geçmeden önce, giriflimci üretimde karfl›laflabilece¤i aksakl›klar› belirlemek için, deneme üretimine geçer. Son kontroller yap›ld›ktan ve sorunlar çözüldükten sonra, iflletme kesin üretime geçer. SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹flletmelerin faaliyetlerini sürdürecekleri yer kurulufl S O R U yeridir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE Giriflimci kurulufl yeri belirlemeden önce hangi aflamalara dikkat etmelidir? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE Kurulufl Yerinin Belirlenmesi D Übelirledikleri fi Ü N E L ‹ M ‹flletmelerin amaçlara ulaflmalar› için faaliyetlerini sürdürecekleri yer, kurulufl yeridir. Ancak giriflimci, iflletmenin amaçlar›na en verimli, etkin ve kârl› flekilde ulaflmas›na S O R U olanak sa¤layacak bir kurulufl yeri seçmelidir. ‹flletme kurulduktan sonra, uzun bir süre faaliyetlerini kuruldu¤u yerde sürdürmek zorunda kalaca¤› için, yer seçimi çok önemlidir. ‹flletme kurulurken kurulufl yeri belirleme D‹KKAT aflamas›nda, giriflimcinin kurulufl dosyas› haz›rlama, iflletmenin faaliyete geçmesi için yasal izinler gibi süreçleri de tamamlamas› gereklidir. SIRA S‹ZDE Kurulufl S›ras›nda Yap›lacak ‹fllemler AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Giriflimci, iflletme kurarken baz› yasa ve yönetmeliklerden kaynaklanan zorunluAMAÇLARIMIZ luklar› yerine getirmekle yükümlüdür. ‹flletme, kurulufl yeri belirleme sürecinde yap›lacak ifllemler flunlard›r (Tutar, 2005, s.120): • Sanayi Bakanl›¤›ndan (Sanayi ve Ticaret ‹l Müdürlü¤ü) iflletmenin K ‹ ve T Ticaret A P kurulmas› ile ilgili iznin al›nmas›, • Ticaret Sicil Memurlu¤una yeni kurulufl tescili için gerekli belgelerin verilmesi T E ve L E Vkurulufl ‹ Z Y O N ilan›, • Esnaf ve Sanatkârlar Sicil Memurlu¤u’ndan tescil ve ilan ifllemleri, • Tutulmas› zorunlu olan defterlerin k›rtasiyeden al›nmas› ve notere onaylatt›rma, ‹ N dairesine T E R N E T vergi mükellefiyetinin tescili, vergi levhas›, yazar kasa levha• Vergi s›n›n onay› ve damga vergisinin yat›r›lmas›, • Maliye Bakanl›¤›’n›n anlaflmal› oldu¤u matbaa iflletmelerine gerekli belgelerin bast›r›lmas›, • Sanayi Odas› ya da Ticaret Odas›na kay›t ifllemleri, • Belediyelerden iflyeri açma ve çal›flma ruhsat› al›nmas›, • Sosyal Güvenlik Kurumu ifllemleri (‹fl yeri sicil numaras›n›n al›nmas› ve ifle girifl bildirgelerinin verilmesi). Kurulufl Dosyas› Haz›rlama Giriflimci, kurulufl dosyas› haz›rlama sürecinde, noterden ticaret unvan tasdiknamesi alarak ifllemlere bafllar. Daha sonra ifl yerinin bulundu¤u belediye baflkanl›¤›ndan, ifle bafllama belgesi al›r. Bu belgeyi alabilmek için dilekçe, ticari unvan tasdik- www.hedefaof.com 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi namesi, nüfus cüzdan› sureti, ikametgâh belgesi, noter tasdikli ifl yeri tapusu veya kira kontrat›n› belediye baflkanl›¤›na vermesi gereklidir. Bu belgelerin ayn›lar›, Ticaret Sicil Memurlu¤una verilerek, iflletmenin kuruluflunun tescil edilmesi istenir. Tescil, iflletmelerin ticari faaliyetlerini gerçeklefltirebilmeleri için kuruluflundan kapan›fl›na kadar yap›s›nda meydana gelen de¤iflikliklerin yasalara uygun olmas›d›r. ‹flletme Kurmada Yasal izinler Ticaret ve Sanayi Odas›na üye olmak, bölge sanayi müdürlü¤üne baflvurmak, belediyeden izin almak, vergi dairesine kay›t, sa¤l›k izinleri ve Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirimleri içerir. Kurulufl Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler Kurulufl yeri seçimi çok önemli oldu¤undan seçim yap›l›rken baz› faktörlere dikkat edilmesi gereklidir. Bunlar, çok dikkatli incelenip sonra kurulufl yerine karar verilmelidir. Karar verilirken kurulacak iflletmenin yerinin hammadde temin edilecek yere, pazara ve enerji kayna¤›na yak›n olmas›, iklim ve çal›flma flartlar›, tafl›ma maliyetleri ve teflvikler gibi faktörlere dikkat edilmelidir. Hammadde: Hammadde, üretim iflletmelerinde üretilecek ürünün temel kayna¤›d›r. Örne¤in, yo¤urt fabrikas›nda üretilecek yo¤urdun hammaddesi, baflka bir deyiflle temel kayna¤› süttür. Kurulacak iflletme, üretece¤i ürüne göre, hammadde kayna¤›na yak›n bir yerde kurulmal›d›r. Yak›n yerde kurulmas›n›n avantajlar› flöyle aç›klanabilir: Hammaddenin yo¤un olarak bulundu¤u yerde kurulmas›, hammadde maliyetlerini düflürecek ve iflletmeye maliyet aç›s›ndan avantaj sa¤layacakt›r. Ayr›ca baz› hammaddeler, çabuk bozulma özelli¤ine sahiptir, örne¤in; süt veya tar›msal ürünler çabuk bozulabilirler. Bu yüzden özellikle g›da sektöründe kurulacak olan iflletmeler, hammaddelere yak›n yerlerde kurulmal›d›r. Dikkat edilecek di¤er bir nokta, baz› hammaddelerin tafl›nmas›n›n pahal› olmas›d›r. Baz› hammadelerin özel ambalaj ya da özel tafl›ma araçlar›nda tafl›nmas› gerekmektedir. Özel tafl›ma araçlar›yla tafl›nmas› gereken et, süt, meyve ve sebze iflleyen iflletmeler hammaddeye yak›n olmal›d›r. ‹flletmelerin, hammaddeye yak›n olmalar› hem hammaddelerin bozulmalar›n› önleyecek hem de tafl›ma maliyetlerinin yüksek olmas›n› engelleyecektir. Pazara Yak›nl›k: Üretim öncesi hammaddeye yak›nl›k, iflletme için maliyet bak›m›ndan ne kadar önemliyse üretim sonras› pazara yak›nl›k da pazarlama maliyetleri için o kadar önemlidir. ‹flletmeler kurulurken hedef pazarlar›n› veya mevcut pazar durumunu dikkate alarak kurulmal›d›r. ‹flletmenin üretti¤i ürünleri k›sa zamanda müflterilere sunmas›, müflteri memnuniyetini artt›racakt›r. K›sa zamanda ve istedi¤i zaman ürüne ulaflan müflterilerin beklentileri karfl›lanm›fl olacakt›r. Ulaflt›rma: ‹flletmeler için girdilerin üretim sürecine zaman›nda ulaflt›r›lmas›, ç›kt›lar›n müflteriye zaman›nda ulaflt›r›lmas› aç›s›ndan önemlidir. ‹flletmenin kullanaca¤› girdilerin, istenen kalite, istenen zaman ve istenen yerde bulundurulmas›, ulaflt›rma faaliyeti ile sa¤lanmaktad›r. Ayr›ca iflletmenin ürün fiyat› ulafl›mla do¤ru orant›l›d›r. Çünkü iflletme ürün fiyat›na ulafl›m bedelini bir miktar da olsa yans›tmaktad›r. Olumsuz ulafl›m koflullar›, iflletmelerin maliyetlerini artt›raca¤› için iflletmeler, ulafl›m bak›m›ndan kolay ulafl›labilir bir yere kurulmal›d›r. ‹flgücü: Günümüzde iflletmeler için en önemli unsur, nitelikli iflgücü (çal›flanlar›) bulmakt›r. ‹ster üretim iflletmesi isterse hizmet iflletmesi olsun, her iki iflletme türünde de iflgücü olmadan üretim veya hizmet yap›lamaz. ‹flletmelerde teknolojiyi, makineleri kullanmak için iflgücüne gereksinim vard›r. Giriflimci, bu sebepler- www.hedefaof.com 93 94 Genel ‹flletme den dolay›, iflletme kuraca¤› yerde, çal›flacak kifliler (iflgücü) olup olmad›¤›na da dikkat etmelidir. E¤er iflletmenin d›fl çevresinde ihtiyaç duyulandan daha çok iflgücü varsa iflletme için gerekli iflgücünü bulmak daha kolay olacakt›r. Genellikle, iflletmeler kâr›n› artt›rmay› planlad›klar› için, iflgücünün çok ve ucuz oldu¤u yerleri tercih etmeye çal›fl›rlar. Enerji ve Su Kaynaklar›: ‹flletmelerin kurulufl yerinin seçiminde di¤er bir faktör enerji kayna¤›na yak›nl›kt›r. Özellikle üretim iflletmelerinde, üretim için kullan›lacak enerji türünün, elektrik, kömür, petrol veya yeflil enerjinin belirlenmesi ve bu karara göre iflletmenin yerinin enerji kayna¤›na yak›n kurulmas›, iflletmeye maliyet avantaj› sa¤layacakt›r. ‹flletme petrol enerjisini kullanacaksa rafinerilere yak›n, kömür enerjisini kullanacaksa kömür ocaklar›na yak›n kurulmal›d›r. Böylece, iflletmeler enerji tafl›ma maliyetinden kurtulmufl olurlar. Su kaynaklar›, kimi iflletmelerde enerji kayna¤› kimi iflletmelerde hammadde olarak kullan›lmaktad›r. Her iki tür iflletme için de su kayna¤›na yak›n olmak, hem rekabetçilerine göre üstünlük sa¤layacak hem de iflletmenin maliyetlerini düflürecektir. ‹klim Koflullar›: ‹klim koflullar›, üretilecek veya ifllenecek ürünler üzerinde etkilidir, bu durum özellikle turizm sektöründe yer alan iflletmeler için geçerlidir. Örne¤in, meyve ve sebzelerin afl›r› ya¤›fl yüzünden bozulmas›, olgunlaflmamas›, bu ürünleri hammadde olarak kullanan iflletmeleri zora sokacakt›r. Ya da turistik iflletmenin yine iklim de¤ifliklikleri yüzünden, müflterileri azalacakt›r. Bu yüzden, giriflimci kurulufl yeri olarak nemli, s›cak ve çok so¤uk bölgeler yerine, iklim koflullar›n›n çal›flmalar›n› pek etkilemeyece¤i bölgeleri seçmelidir. Ayr›ca, iklimin olumsuz etkilerini gidermek için bir dizi önlem de almak mümkündür. Ancak, al›nacak her önlem maliyetleri artt›racakt›r. Teflvik ve S›n›rlamalar›: Her ülkenin geçerli kanunlar›, kurulufl yeri seçimini do¤rudan veya dolayl› olarak etkiler. Hükümetler, ülkenin bölgelerine göre farkl› teflvik veya s›n›rlamalar uygulayabilirler. Hükümetlerin uygulad›¤› vergi ve harçlar, iflletme yeri seçimini etkiler. Baz› bölgeler fazla geliflmedi¤i için devlet taraf›ndan verilen teflvik primleri fazlad›r. Bu yüzden, giriflimci karar vermeden önce fayda maliyet analizi yaparak avantajl› olan yeri tercih etmelidir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 3 Kurulufl yeriSIRA seçimini S‹ZDE etkileyen faktörlerden iflgücü, iflletmeler için önemlidir. Neden önemli bir unsurdur? Tart›fl›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹fiLETMELERDE BÜYÜME Günümüzde artan rekabet ortam› yüzünden, iflletmeler sürekli kendilerini yenilemek, gelifltirmek S O R Uve farkl›laflt›rmak zorundad›r. Ancak kendilerini yenilerken, gelifltirirken veya farkl›laflt›r›rken mevcut çal›flma sistemlerini de büyütmek, korumak, küçültmek veya sona erdirmek zorunda kalabilirler. D‹KKAT ‹flletmeler için büyüme karar› almak önemli bir süreçtir. Büyümeye karar veren bir iflletme, çevresel faktörleri, tüketici beklentilerini ve rakip iflletmeleri çok iyi inS‹ZDE celemeli veSIRA onlara göre nas›l bir büyüme stratejisi izleyece¤ine karar vermelidir. ‹flletmelerin Büyümesi AMAÇLARIMIZ ‹flletmelerin büyümek istemesi do¤al olarak geliflen bir süreçtir. Kurulan bir iflletme, y›llar içinde fiziksel, mali veya yetenek olarak büyür. Ayr›ca, rekabetin yo¤un yafland›¤› günümüzde, faaliyetlerini sürdürebilmeleri için iflletmeler büyümek zoK ‹ T A P rundad›r. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi 95 ‹flletmelerde büyüme, iflletmenin kuruluflundan itibaren, yap›s›n› oluflturan maddi ve befleri unsurlarda oluflan gözlenen ve ölçülebilir de¤iflmeler ve geliflmelerdir. Örne¤in, iflletmenin çal›flanlar›n›n say›s›n›n artmas›, sat›fllar›n›n yükselmesi, yeni flubelerinin veya fabrikalar›n›n kurulmas›, üretim miktar›n›n artmas›, net kâr›n›n yükselmesi, iflletmenin büyüdü¤ünü gösteren göstergelerdir. ‹flletmelerde büyüme, gözlenebilir, ölçülebilir de¤iflmeler ve geliflmelerdir. ‹flletmelerin Büyüme Nedenleri ‹flletmenin büyüme nedenleri afla¤›da belirtilmifltir (Karalar, 2010, s.159): • ‹flletmelerin kârlar›n› artt›rmak istemeleri • Piyasada iyi bir yer edinerek hammaddeye daha kolay ve uygun flartlarda ulaflmak istemeleri • Büyük iflletmelerin yenilikleri takip etmesi ve sat›n almas›n›n daha kolay olmas› • ‹flletmeler büyüdükçe, ifl arayanlar›n veya yöneticilerin de çal›flmak istedi¤i, daha fazla tercih edilen iflletmeler olmalar› • Büyük iflletmelerin, di¤er iflletmelerle, yerel yönetimle, resmî dairelerle ve medyayla da iliflkilerinin iyi olmas›d›r. ‹flletmenin büyüklü¤ünü gösteren göstergeler nelerdir? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 4 ‹flletmelerin Büyüme fiekilleri SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E Lgiderek ‹M ‹flletmeler, rekabet ortam›nda varl›klar›n› sürdürebilmek ve pazarda daha etkili olabilmek için çaba sarf ederler. Bu çaban›n baflar›s›n› belirleyen en önemli faktör, uygun büyüme fleklinin seçilmesidir. ‹flletmelerin büyümesi, S O Riki U türlüdür: ‹çsel ve d›flsal büyüme. ‹çsel büyüme, iflletmelerin kendi olanaklar›yla, faaliyetleriyle yaratt›klar› kaynaklar› kullanarak büyümeleridir. D›flsal büyüme ise baflka iflletD‹KKAT me veya iflletmelerle birleflerek, stratejik ortakl›klar kurarak büyümeleridir. D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹çsel Büyüme SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹flletmelerin sahip oldu¤u kaynaklar›n› kullanarak büyümesidir. ‹ç büyüme borçlanma, yeni sermaye bulma yoluyla gerçekleflir. ‹flletmelerin borçlanma veya yeAMAÇLARIMIZ ni sermaye bulmalar› uzun zaman alaca¤› ve zor olaca¤› için, d›flsal büyümeye göre daha yavafl bir büyümedir. ‹çsel büyüme yatay veya dikey olmak üzere iki türlü bir büyümedir. K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Yatay Büyüme ‹flletme, kendi pazar› içinde nüfuz ve etkilili¤ini art›rarak genifller. ‹flletme, geniflTELEV‹ZYON lemeyi fabrika say›s›n› artt›rarak, yeni flubelerini farkl› yerlere açarak gerçeklefltirir. Yatay büyüme, pazara nüfuz etme, ürün farkl›laflt›rma ve pazar› farkl›laflt›rma olmak üzere üç farkl› strateji ile sa¤lanabilir. ‹NTERNET Pazara Nüfuz Etme Mevcut ürün üretiminde herhangi bir de¤ifliklik yapmadan, mevcut pazarda daha çok sat›fl yapmaya yönelik bir stratejidir. Pazara nüfuz etme, mevcut müflterilerin sat›n alma miktar›n›, üretilen ürünün eskime oran›n› artt›rarak ve müflterilere di¤er kullan›m alanlar›n› belirterek gerçekleflir. Ayr›ca, artan sat›n almalar için fiyat indirimleri uygulamak suretiyle de pazara nüfuz etme sa¤lan›r. Böylece, iflletme yatay büyüme yoluna girmifl olur. www.hedefaof.com Yatay büyüme, iflletmelerin ELEV‹ZYON kaynaklar›n› Tkullanarak büyümesidir. ‹NTERNET 96 Genel ‹flletme Ürün Farkl›laflt›rma ‹flletmelerin, mevcut ürünleri üzerinde de¤ifliklikler yaparak, hem rakip ürünlerden daha iyi duruma gelmelerine hem de pazardaki etkililiklerini artt›rmalar›na yönelik bir stratejidir. ‹flletme, ürünün kalitesini, tad›n›, kokusunu, tasar›m›n› veya ambalaj›n› de¤ifltirerek ürünlerini daha cazip hâle getirebilir. ‹flletme ürün farkl›laflt›rmayla, daha iyi bir marka imaj› oluflturur. Bu da iflletmenin büyümesine ve pazar pay›n› artt›rmas›na sebep olur. Pazar Farkl›laflt›rma Ürünün yeni kullan›m alan›n› bulmak veya müflteri üzerindeki etkisini artt›rarak müflteri ba¤›ml›l›¤›n› sa¤lamak için tercih edilen müflterileri, ürünü kullanmaya teflvik etmektir. Dikey Büyüme Dikey büyüme, farkl› faaliyetler gerçeklefltiren ancak birbirlerini bütünleyen iflletmelerin birleflmeleridir. Birbirlerini bütünleyen fakat farkl› faaliyetler gerçeklefltiren iflletmelerin birleflmeleri veya ortak ifl yapmalar›d›r. Patates cipsi üreten bir iflletmenin, patates üreticisiyle anlaflmas›, dikey büyümeye bir örnektir. Dikey büyümede üretici, ya tedarikçiyle ya da müflteriyle birleflerek büyür. Dikey büyüme, ileri do¤ru dikey büyüme ve geriye do¤ru dikey büyüme olmak üzere iki türlüdür. ‹leri Do¤ru Dikey Büyüme ‹flletmenin, ürünlerinin tüketicilere veya müflterilere ulaflt›r›lmas›n› sa¤lamak için pazarlama ve da¤›t›m kanallar›yla birleflmesidir. El ifli yapan birinin, yapt›klar›n› satmak için dükkân açmas›; yo¤urt, peynir yapan birinin flarküteri açmas› ileri do¤ru dikey büyümeye örnektir. Geriye Do¤ru Dikey Büyüme ‹flletmenin ürünlerini baflka iflletmelerin ürettikleri girdilere ba¤l› kalmadan, kendisinin üretmeye bafllamas›d›r. Salça üretimi yapan bir iflletmenin, salça üretiminde kulland›¤› domatesi yetifltirip, salça üretiminde kullanmas› geriye do¤ru dikey büyümeye örnektir. D›flsal Büyüme D›flsal büyüme; iflletmelerin, baflka iflletmeleri ele geçirerek büyümeleridir. D›flsal büyüme; iflletmelerin, baflka iflletmelerin tamam›n› veya bir bölümünü ele geçirerek ya da yönetimlerini kontrol alt›na alarak büyümeleridir. ‹flletmelerin kendi kaynaklar› büyümek için yeterli olmad›¤›nda, d›fl büyüme yoluna giderler. D›flsal büyüme, dikey birleflme, yatay birleflme ve çapraz birleflme olmak üzere üç flekilde gerçekleflir. Dikey Birleflme ‹flletmeler rekabet güçlerini artt›rmak amac›yla dikey birleflme yoluna giderler. Günümüzde iflletmeler ürünlerini üretirken ürünlerin müflterilere da¤›t›lmas› veya pazarlama ifllerini baflka iflletmeler yerine getirmektedir. Dikey birleflmede, iflletme da¤›t›m veya pazarlama iflletmesiyle birleflir. Böylece da¤›t›m veya pazarlama maliyetlerinde de azalma olur. Haz›r giyim üreticisi iflletmenin, kumafl iflletmesiyle birleflmesi veya mobilya yapan bir iflletmenin, bir mobilya ma¤azas›yla birleflmesi dikey birleflmeye örnektir. www.hedefaof.com 97 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi Yatay Birleflme ‹flletmelerin, kendileriyle ayn› sektörde yer alan iflletmelerle birleflmesi yatay birleflme olarak tan›mlan›r. Bu tür birleflmede, birleflen iflletmeden birinin kontrolü di¤er iflletmeye geçer. ‹flletmeler rekabet ortam›nda hayatta kalabilmek, maliyetlerini azaltabilmek, üretimi artt›rabilmek için yatay birleflme yolunu tercih ederler. ‹ki bankan›n birleflmesi yatay birleflmeye örnektir. Çapraz Birleflme Dikey ve yatay birleflmeler ayn› sektördeki iflletmelerle gerçeklefltirilirken çapraz birleflmede farkl› sektördeki iflletmelerle birleflme olmaktad›r. Otomobil üretimi yapan iflletmenin, yemek fabrikas›yla birleflmesi çapraz birleflmeye örnektir. Çapraz birleflmeler farkl› alanlarda ifllerin birleflmesi oldu¤u için, rekabet ortam›nda iflletmeye farkl›l›k katar. Sadece kendi sektöründe üretim yapmakla kalmaz, ayr›ca baflka sektörlerde de üretim yaparak kendini di¤er iflletmelerden farkl› hâle getirir. ‹flletmelerin, baflka iflletme veya iflletmelerle birleflerek, stratejik ortakl›klar SIRA S‹ZDEkurarak gerçeklefltirdi¤i büyüme flekli hangisidir? Tart›fl›n›z. 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M BÜYÜMEN‹N GET‹RD‹⁄‹ YARARLAR VE SAKINCALAR ‹flletmeler büyüyerek, yarar sa¤lamaya çal›fl›rlar. Ancak büyümenin yararlar› olduS O R U ¤u kadar sak›ncalar› da bulunmaktad›r. Büyümenin Yararlar› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Büyümenin iflletmeye kazand›rd›¤› yararlar, pazarda yer edinme, tan›nmak ve marka olmak, Ar-Ge fark›, uluslararas› iliflkiler ve uzmanl›kt›r. Pazarda Yer Edinme Özellikle büyük iflletmelerin yüksek pazar pay›na sahip olduklar› bir gerçektir. AMAÇLARIMIZ Yüksek pazar pay›na sahip olan iflletmelerin de birçok avantajlar› vard›r. Büyük iflletmeler, pazarda iyi bir yerde olduklar› için, tedarikçiler büyük ölçekli iflletmeleri di¤er ölçekteki iflletmelere göre daha çok tercih ederler. Tercih büK ‹ Tsebepleriyse A P yük ölçekli iflletmelerin, yüksek oranda malzeme al›flverifli yapmalar›d›r. Bu da tedarikçilerin daha büyük miktarda sat›fl yapmas› demektir. Bu durum iki yönlü bir yarar sa¤lar, tedarikçilerin sat›fllar› artarken, büyük iflletmelerT Ede L E Vtek ‹ Z Y bir O N tedarikçiden büyük miktarda malzeme sat›n ald›klar› için, fiyat indirimi alabilirler. Bu da bafll› bafl›na bir rekabet unsurudur. Büyük iflletmeler, fiyat› belirleyici özelli¤e sahip oldu¤u için pazarda egemenlik sa¤lamalar› çok kolay olur. ‹NTERNET Tan›nmak ve Marka Olmak Günümüzde marka olmak, tan›nmak, bir iflletme için çok önemli bir rekabet unsurudur. Tan›nan ve marka olan iflletmenin ürününün sat›fllar› daha yüksek olaca¤› için, kâr› artacakt›r. Ancak, tan›nan ve marka olan bir iflletme olabilmek için, iflletmenin büyük bir iflletme olmas› gereklidir çünkü büyük iflletmelerin tan›nmas› ve pazarda isim yapmas› daha kolay olmaktad›r. Ar-ge Fark› ‹flletmeler, rakiplerinden farkl› olabilmek ve böylece pazarda iyi bir yer edinebilmek için, araflt›rma ve gelifltirme (Ar-ge) faaliyetlerine önem verirler. Ancak, küçük iflletmeler araflt›rma ve gelifltirme maliyetlerinin yüksek olmas› yüzünden, bu tür www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 98 Genel ‹flletme faaliyetleri yapmazlar. Genellikle büyük iflletmeler, bu tür faaliyetler için dönem bafl›nda belli bir bütçe ay›r›rlar. Ar-ge sayesinde iflletmeler hem piyasay› ellerinde tutmay› baflar›rlar hem de tüketiciler için ürün gelifltirebilirler. Uluslararas› Ba¤lant›lar Büyük iflletmeler hem sermaye hem de tan›nma bak›m›ndan küçük iflletmelere göre daha üstündür. Bu yüzden, bir iflletmeyle ifl ortakl›¤› yapmak isteyen yabanc› sermayeli iflletmeler, büyük iflletmelerle ifl ortakl›¤› kurmay› tercih edecektir. Çünkü büyük iflletmeler, küçük iflletmelere göre daha baflar›l› flekilde, uluslararas› iflletmelerin ürünlerini üretebilir veya satabilirler ve uluslararas› ba¤lant›lar› da küçük iflletmelere göre daha kolay flekilde ve çok say›da kurabilirler. Bu yüzden ortakl›klar daha çok büyük iflletmelerle yap›l›r. Uzmanl›k Büyük iflletmelerde, her faaliyete ait ayr› bir birim yer al›r. ‹flletmenin bütün faaliyetleri bu birimlerce yerine getirilmektedir. Üretim birimi, üretim konular›yla ilgilenirken insan kaynaklar› birimi, ifle alma, iflten ç›karma, terfi gibi faaliyetleri gerçeklefltirmektedir. Bu birimlerde alan›nda uzman kifliler görev almaktad›r. Çal›flanlar ifle al›n›rken uzmanl›k alan›na göre bu birimlerde görevlendirilmektedir. Küçük iflletmelerde her ifl için ayr› uzmanlar çal›flt›rmak yerine, var olan çal›flanlar çok farkl› nitelikteki iflleri yerine getirmektedir. Bu yüzden de küçük iflletmelerde bazen ifller zaman›nda ve do¤ru bir flekilde gerçekleflmemektedir. Büyümenin Sak›ncalar› Büyümenin sak›ncalar›, bürokrasi, çal›flanlar›n olumsuz etkilenmesi ve koordinasyon sorunudur. Bürokrasi ‹flletmeler büyüdükçe yap›lacak ifller ve bürokrasi artar. Bürokrasi, bir toplumda tabandan yukar›ya ç›kt›kça daralan bir yap› içinde örgütlenmifl olan, kiflisel olmayan genel kurallar ve iflleyifl ilkelerine göre çal›flan sistem ve kurallar grubudur (Türk Dil Kurumu web sitesi). Bürokrasi artt›kça faaliyet prosedürleri artar ve esnek olmayan kurallar uygulan›r. Bu da zaman içinde, de¤iflime direnen, mevcut yap›y› korumaya çal›flan çal›flanlar için uygun bir ortam yarat›r. Bu yüzden de örgütlerde yenilikler ortaya ç›kmaz ve örgüt geliflemez. Çal›flanlar›n Olumsuz Etkilenmesi ‹flletme büyüdükçe çal›flan say›s› da artar. ‹flletmede ayn› ifli yapan veya ayn› statüde olan çal›flan say›s› artt›kça ifli yerine getirmeme veya sonuçland›rmamalar artar. Yeni çal›flanlar ifle al›nd›kça eski çal›flanlar iflten ç›kart›lacaklar›n› ya da yeteneklerinin göz ard› edilece¤ini düflünmeye bafllarlar. Bu olumsuz düflünceler, çal›flanlar›n motivasyonunu azalt›r, iflletme faaliyetleri aksamaya bafllar ve genel anlamda verim düfler. Koordinasyon Sorunu ‹flletmenin büyümesiyle, müflteri ve çal›flan say›s› artacakt›r. D›fl yap›ya ve müflterilere gösterilen önem ile iflletme çal›flanlar›na verilen de¤er birbirini dengelemelidir. Çal›flanlar ile çevrenin iletiflimi kopmadan sürmelidir. Çal›flanlar çevre ile sürekli etkileflim içerisinde olursa de¤iflim ihtiyac›n› daha kolay fark edecek ve anlayacakt›r. www.hedefaof.com 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi 99 Büyümenin Sak›ncalar› ‹le Bafla Ç›kma Yöntemleri ‹flletmenin amac› kâr oldu¤u için, iflletmeler mutlaka büyümek isterler ancak büyürken de küçük iflletmelerin sahip oldu¤u ayr›cal›klardan yararlanmay› sürdürmek isterler. Baz› iflletmeler büyük bir iflletmenin sahip oldu¤u üstünlük ve haklar› kullan›rken baz›lar› ise küçük iflletme gibi faaliyetlerini yürütebilirler. ‹flletmelerin bu konuda kullanabilecekleri iki yaklafl›m vard›r: Büyükten küçü¤e ve küçükten büyü¤e do¤ru büyüme yaklafl›mlar›. Büyükten küçü¤e yaklafl›m›, küçük iflletmelerin pek çok özelli¤ini tafl›yan büyük bir iflletme yaratma amac› tafl›r. Küçükten büyü¤e yaklafl›m› ise büyük olman›n üstünlüklerini tafl›yan küçük iflletmelerin oluflturulmas› ile ilgilidir. Bu yaklafl›mlardan hangisinin hangi iflletme için yararl› olabilece¤i ile ilgili detayl› bir inceleme gerekir. Büyükten Küçü¤e Yaklafl›m› Bu yaklafl›mda büyük iflletme, faaliyet özerkli¤ine ve kendine özgü gelir ve giderlere sahip olan daha küçük ölçekli iflletmelere bölünür. Büyük iflletmenin üst yönetimi birden fazla ba¤›ms›z iflletmeyi denetler. Tüm denetim üst yönetime aittir. Küçükten Büyü¤e Yaklafl›m› Küçük iflletme olman›n üstün yönü ise esnek bir yap›ya sahip olmakt›r. Büyük iflletmelerdeki bürokratik yap›ya sahip olmad›klar› için, prosedürler çok fazla de¤ildir, bu yüzden de ifller daha kolay ve çal›flanlar aç›s›ndan da zaman›nda bitirilir. HUKUK‹ VE EKONOM‹K AÇIDAN B‹RLEfiMELER ‹letiflim ve biliflim teknolojilerindeki geliflmeler, ülkeler aras›ndaki s›n›rlar›n kalkmas›na yol açm›flt›r. Art›k herkes farkl› pazarlara ve istedi¤i ürünlere dünyan›n neresinde olursa olsun ulaflabilmektedir. Bu yüzden iflletmeler kendilerini farkl›laflt›rmak, pazarda kalabilmek ve tutunabilmek için farkl› birleflmeler yapmaktad›rlar. ‹flletmeler kimi zaman hukuki ve ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› yitirmeden, kimi zaman yitirerek ifl birli¤i yapmak zorunda kal›rlar. Bu tür birleflmeler ne dikey ne de yatay birleflme türüne girmektedir; hukuki birleflme türlerinden biridir. Hukuki birleflme türleri; centilmenlik anlaflmas›, konsorsiyum, kartel, konsern, tröst, holding ve merger (tam birleflme) olarak say›labilir. Centilmenlik Anlaflmas› Birkaç iflletmenin aralar›nda ifl birli¤i kurmak, rekabeti s›n›rland›rmak ve sektördeki durumlar›n› güçlendirmek amac›yla yapt›klar› anlaflmad›r. Bu anlaflma türünde, iflletmenin hukuki yap›s› korunur. Genellikle sözlü bir anlaflmad›r ve yaz›ya dökülmez. Örne¤in, günümüzde bankalar aras›nda yo¤un bir rekabet yaflanmaktad›r. Ancak, bankalar aralar›nda faizi oranlar›n› belirli düzeyde tutacaklar›na dair bir centilmenlik anlaflmas› yapabilirler. Konsorsiyum Belirli bir iflin yap›lmas› için kurulan birlik veya ortakl›k anlam›na gelmektedir. Bu ortakl›klar farkl› veya ayn› sektörde yer alan ulusal veya uluslararas› iflletmelerle kurulabilir. Bu tür birleflmede, yeni iflletme kurma zorunlulu¤u yoktur. ‹flletmeler genellikle proje için konsorsiyuma giderler. Yasal ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› zedelemeksizin iflletmeler belirli bir ifli gerçeklefltirmek için anlaflarak geçici bir süre ifl birli¤i yaparlar. Büyük ölçekli köprü, yol, baraj, büyük sanayi kuru- www.hedefaof.com Konsorsiyum, bir ifl için kurulan birlik veya ortal›kt›r. 100 Genel ‹flletme lufllar› gibi önemli yat›r›mlar› gerçeklefltirmek için, birden çok iflletme ya da banka aralar›nda anlaflarak bir konsorsiyum oluflturarak, teknik ve finansal olanaklar›n› birlefltirirler. Söz konusu yat›r›mlar tamamland›¤›nda konsorsiyum ad› verilen anlaflma da kendili¤inden sona erer. Kartel Kartel, ayn› sektörde ve ayn› ifli yapan iki veya daha fazla iflletmenin, hukuki ba¤›ms›zl›klar›n› yitirmeden yapt›klar› anlaflmalard›r. ‹flletmeler bu tür anlaflmay›, rekabeti azaltmak veya ortadan kald›rmak için yaparlar. Kartel anlaflmas›; miktar, fiyat, pazarlama ve sat›n alma kartelleri olmak üzere dört türlüdür. Miktar Kartelleri Kartel anlaflmas› yapan iflletmeler ürettikleri ürünün fiyat›n›n düflmesini engellemek için, üretim miktar›na karar verirler ve belirledikleri miktarda üretim yaparlar. Fiyat Kartelleri Serbest piyasada, ürünlerin fiyatlar› farkl› farkl› olabilmektedir. Bu yüzden iflletmeler fiyat kartel anlaflmas› yaparak ürün fiyat›n› belirler ve böylece haks›z rekabeti önlerler. Demirçelik fabrikalar›n›n kendi aralar›nda anlaflarak ürettikleri demir veya çeli¤in sat›fl fiyatlar›nda anlaflmalar› ve piyasaya tek fiyattan sürmeleri fiyat kartel anlaflmas›na bir örnektir. Pazarlama Kartelleri Günümüzde pazarlama, iflletmelerin ürün tan›tmalar› ve sat›fllar› için büyük önem tafl›maktad›r. Bu yüzden iflletmeler pazarlamaya yönelirler. Bazen pazarlama iflini iflletmeler kendi imkânlar›yla yapamazlar ve d›flar›dan bir iflletmeyle anlafl›rlar. Ancak, piyasada pazarlama alan›nda çok fazla uzman iflletme bulunmaktad›r. Bu pazarlama iflletmeleri aras›ndan hem güvenilir hem de iyi olan› seçmek, iflletme için önemlidir. Yanl›fl bir seçim, iflletmenin mevcut durumunu daha da kötü bir duruma getirecektir. Pazarlama kartelinde, iflletmeler ürünlerini bir tek iflletme arac›l›¤›yla satmak için anlafl›rlar. Bu anlaflmayla, iflletmeler hem sektörde sat›fl iflini gerçeklefltirecek güvenli bir iflletmeye kavuflurlar hem de ürünlerinin pazarlamas›n› gerçeklefltirerek sat›fllar›nda art›fl sa¤larlar. Pazarlama kartelleri içinde, pazarlama bölgesi kartelleri yer almaktad›r. Günümüzde birçok iflletme, piyasada kendine yer edinebilmek veya bulundu¤u konumu koruyabilmek için çaba sarf etmektedir. Ancak, bu günden güne zor hâle gelmektedir. Çünkü ürettikleri ürünün ayn›s› ya da benzeri piyasada yer almaktad›r. Bu sebepten dolay›, iflletmeler pazarlama bölgesi karteli anlaflmas› yaparak, ürünlerinin sat›laca¤› pazar› aralar›nda belirlerler. Böylece iflletmeler ürünlerini daha kolay ve istedikleri fiyattan satabilirler. Anlaflma yapan iflletmeler, belirlenen bölgelerden baflka bölgelere sat›fl yapamazlar. Yap›lan anlaflmaya uymak zorundad›rlar. Bölge hangi iflletmeye aitse anlaflmay› kabul eden di¤er iflletme orda sat›fl yapma hakk›na sahip de¤ildir. ‹stanbul’da haz›r giyim üreten bir iflletmenin, rekabet etti¤i di¤er iflletmelerle anlafl›p, üretti¤i ürünleri sadece ‹stanbul’un Avrupa yakas›nda sat›fl yapaca¤›na dair anlaflma yapmas› pazarlama bölgesi kartellerine örnek verilebilir. www.hedefaof.com 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi Sat›n Alma Kartelleri Bu tür karteller, ayn› hammaddeyi kullanan iflletmeler aras›nda yap›l›r. Burada amaç, iflletmeler aras›nda sat›n almadaki rekabeti önlemek ve üretim girdilerini tek elden sat›n almakt›r. Sat›n alma kartelleri, üreticilerin mallar›n› düflük fiyatla almak amac›n› güttüklerinden, kartel türleri aras›nda en zararl› olan›d›r. Konsern Konsern, ayn› ifl kolunda çal›flan az say›da iflletmenin bir araya gelmesinden oluflur ve iflletmeler karteldeki gibi kârlar›n› art›rmay› amaçlar. Ancak buradaki iflletmelerin say›s›, kartele girenlerden daha az olur ve birbirleriyle çok daha s›k› ifl birli¤ine girerler. Konserne giren iflletmelerin finansal ve örgüt yap›lar›nda de¤ifliklikler yap›larak rekabete daha elveriflli duruma getirilir. Konsern üyeleri aras›nda bir ifl birli¤i yap›l›r ve iflletmeler ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› büyük ölçüde kaybederler ancak yasal ba¤›ms›zl›klar›n› korurlar. Tröst ‹flletmeler, bu birleflme türünde gerek yasal gerekse ekonomik özgürlüklerini kaybederler. ‹lk kez ABD’de ortaya ç›k›p geliflmifltir, günümüzde az kullan›lan iflletmeler aras› bir birleflme fleklidir. Tröst, iki veya daha fazla iflletmenin tekelci güç oluflturmak amac›yla hukuki ba¤›ms›zl›klar›n› yitirerek sermaye ve yönetimlerini birlefltirmeleridir. Bu tür birleflmeler tekelleflmeye yol açt›¤› için birçok ülkede yasaklanm›flt›r. Holding Holding, bir flirketin baflka flirketlerin hisse (pay) senetlerinin büyük bir bölümünü (% 50'den fazlas›n›) sat›n alarak onlar›n yönetim ve denetimini ele geçirmesiyle oluflan flirketler grubudur. Örne¤in bir A flirketi B, C, D ve E gibi flirketlerin sahip olduklar› hisse senetlerinin büyük bir bölümünü sat›n almakla bu flirketlerin yönetimini ele geçirir. Bu durumda A, B, C, D, ve E gibi tüm flirketlerin oluflturdu¤u toplulu¤a "holding" yada "grup" ad› verilir. Burada A flirketine holdingin "ana flirketi", di¤erlerine ise "ba¤l› flirketler" denir. Holdingler anonim flirket biçimlerinde oluflmaktad›rlar. Holdingi oluflturan tüm flirket veya iflletmeler yasal aç›dan varl›klar›n› ve görünüfllerini korurlar. Fakat ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› zay›flatm›fl veya yitirmifl say›l›rlar. Zira ana flirket, ba¤l› flirketlerin yönetimini ele geçirdi¤inden bu flirketlerin her türlü politika ve stratejilerini saptar ve yönlendirir. Holdingler, genellikle, ayn› üretim dal›nda veya birbirleriyle iliflkisi olan konularda çal›flan iflletmelerin hisse senetlerinin büyük bir bölümünü ele geçirerek piyasada tekel yaratmak amac›yla kurulurlar. Holdingler büyük bir flirketler grubu olman›n çeflitli üstünlüklerinden yararlan›rlar. Ülkede sermaye birikiminin h›zlanmas›nda ve sermaye piyasas›n›n geliflmesinde holdinglerin büyük bir olumlu pay› vard›r. Öte yandan, tekelci bir güç oluflturmalar› en önemli sak›ncalar›n› oluflturur. Merger (Tam Birleflme) Tam birleflme (‹ngilizce Merger), iki veya daha fazla iflletmenin tek iflletme hâline gelmesi durumudur. Bir iflletme, baflka bir iflletmeyi sat›n al›p kendi bünyesine katabilece¤i gibi, her iki iflletmenin yeni bir iflletme olarak ortaya ç›kmas› da olas›d›r. ‹ki küçük iflletmenin birleflip, tek büyük iflletme olmas› veya iki büyük iflletmenin birleflerek dev bir iflletme hâline gelmesi ifl yaflam›nda s›k rastlanan bir durumdur. www.hedefaof.com 101 102 Genel ‹flletme Bu tür birleflmede sat›n alan iflletme, sat›n ald›¤› iflletmenin tüm borçlar›n› öder. Sat›n al›nan iflletmenin tüm hukuki varl›¤› sona erer ve yönetim art›k sat›n al›nd›¤› iflletmeye geçer. ‹flletmelerde Küçülme Gereksiz büyüme sonucu verimin düfltü¤ü iflletmelerde küçülme çok yararl› ve bazen de zorunlu bir yöntemdir. Küçülmeler, 1980’li y›llarda uluslararas› ticaret ve özellefltirmenin etkilemesiyle ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. ‹flletmeler, uluslararas› ticaret ve özellefltirmeden etkilenerek küçülmeye gitmifllerdir. ‹flletmelerde küçülme, çal›flanlar›n giderlerini azaltma, iflten ç›karma, erken emeklilik, ayr›lma veya k›sa dönemli iflten ç›karma gibi yöntemlerle yap›l›r ve sonuç olarak iflletmelerdeki hiyerarfliyi azalt›r. ‹flletmelerde küçülmenin amac›, hiyerarfliyi azaltmak, daha h›zl› karar vermek, iletiflimi daha iyi hâle getirmek ve verimlili¤i artt›rmakt›r. Günümüzde iflletmeler, küreselleflme ve h›zl› teknolojik geliflmelere ayak uydurabilmek için, az hiyerarfliye sahip ve de¤iflime kolay uyum sa¤layan yap›lara yönelmektedir. ‹flletmeler küçülmeye baz› nedenler yüzünden karar verir. Bu nedenler flunlard›r: • ‹flletmedeki maliyetleri düflürmek • ‹flletmedeki karar sürecini h›zland›rmak • Rakiplerin yapt›klar›na daha k›sa sürede cevap verebilmek • ‹flletmenin iç ve d›fl çevresinde yaflanan iletiflimle ilgili sorunlar› azaltabilmek • Sonuç odakl› bir iflletme hâline gelebilmek • Müflteri odakl› bir iflletme olabilmek • Verimlili¤i artt›rmak Bu nedenlerin gerçekleflebilmesi için, iflletmenin planl› bir flekilde küçülmeyi gerçeklefltirmesi laz›md›r. ‹flletme ilk önce, küçülmeye gerçekten ihtiyac› olup olmad›¤›na karar vermelidir. Çünkü küçülme sadece kademe ve eleman azaltma de¤il, iflletmenin tüm süreçlerinde k›s›tlamaya gidilmesidir. Küçülmeye karar verildikten sonra, küçülmenin planlamas› yap›lmal›d›r. Küçülme sürecinde ne gibi faaliyetlerin gerçeklefltirilmesi gerekti¤i ve uygulama sonucunda ortaya ç›kan sonuçlar›n denetiminin yap›lmas› gereklidir. Sonuçlar›n denetimi önemlidir çünkü küçülmenin do¤ru bir karar olup olmad›¤›, beklenen yarar›n sa¤lan›p sa¤lanmad›¤› belirlenir. www.hedefaof.com 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi 103 Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 A M A Ç 3 ‹flletme kurma kavram›n›, önemini ve giriflimcinin yat›r›m yapma nedenlerini aç›klamak. ‹flletme kurma, giriflimcinin fikriyle bafllayan bir süreçtir. Giriflimci, bir ihtiyac› teflhis ederek, ifli fikre dönüfltüren ve gerekli riskleri üstlenerek ticari iflletme kuran kifli olarak tan›mlanabilir. Bu fikrin do¤mas›na neden olan en önemli faktör, “kâr elde etme” ya da “kazanç iste¤idir”. Bu fikrin gerçeklefltirilmesi, asl›nda yat›r›m yapmak anlam›na gelir. Giriflimciler, öncelikle kâr elde edip kendi refah düzeylerini art›rma amac›yla yat›r›m yaparlar. Ancak giriflimciyi iflletme kurmaya iten nedenler sadece bununla s›n›rl› de¤ildir. Giriflimci, ayr›ca kendi iflinin patronu olmak, sayg›nl›k kazanmak, tüketici ihtiyaçlar›n› karfl›lamak, ailesinin gelece¤ini garanti alt›na almak ve yat›r›m düflüncesine sahip olmak gibi nedenlerle de yat›r›m yapar. ‹flletmelerin kurulufl sürecini aç›klamak. ‹flletme kurma süreci, giriflimcinin yat›r›m fikriyle bafllar. Sonra uygun yat›r›m alan› belirlenir; ekonomik, teknik, finansal, yasal ve örgütsel analizlerden oluflan bir yap›labilirlik araflt›rmas› gerçeklefltirilir. Daha sonra bu araflt›rma rapor (ön proje) hâline getirilir. Rapor giriflimci ya da ilgili di¤er çal›flanlar taraf›ndan de¤erlendirilerek yat›r›m›n yap›l›p yap›lmayaca¤›na karar verilir. Bu rapor, amaçlar do¤rultusunda gerçekleflti¤inde ifl plan› (kesin proje) biçimine dönüfltürülür. Son olarak da faaliyete geçer. linin seçilmesidir. ‹flletmelerin büyümesi iki kaynaktan sa¤lan›r, içsel büyüme ve d›flsal büyüme. ‹çsel büyüme, iflletmelerin kendi olanaklar›yla, faaliyetleriyle yaratt›klar› kaynaklar› kullanarak büyümeleridir. D›flsal büyüme ise baflka iflletme veya iflletmelerle birleflerek, stratejik ortakl›klar kurarak gerçekleflir. A M A Ç 4 ‹flletme küçülmesini aç›klamak. ‹flletmelerde küçülme, çal›flanlar›n giderlerini azaltma, iflten ç›karma, erken emeklilik, ayr›lma veya k›sa dönemli iflten ç›karma gibi yöntemlerle, iflletmelerdeki hiyerarfliyi azalt›r. ‹flletmeler küçülerek hiyerarfliyi azaltmak, daha h›zl› karar vermek, iletiflimi daha iyi hâle getirmek ve verimlili¤i artt›rmay› amaçlamaktad›r. Baz› iflletmeler, bunu küçülmeye giderek baflarmaktad›r. ‹flletmeler küçülmeye baz› nedenler yüzünden karar verir. Bu nedenler flunlard›r: • ‹flletmedeki maliyetleri düflürmek • ‹flletmedeki karar sürecini h›zland›rmak • Rakiplerin yapt›klar›na daha k›sa sürede cevap verebilmek • ‹flletmenin iç ve d›fl çevresinde yaflanan iletiflimle ilgili sorunlar› azaltabilmek • Sonuç odakl› bir iflletme hâline gelebilmek • Müflteri odakl› bir iflletme olabilmek • Verimlili¤i artt›rmak Bu nedenlerin gerçekleflebilmesi için, iflletmenin planl› bir flekilde küçülmeyi gerçeklefltirmesi laz›md›r. ‹flletmelerde büyüme ve büyüme flekillerini aç›klamak. ‹flletmelerde büyüme, iflletmenin kuruluflundan itibaren yap›s›n› oluflturan maddi ve befleri unsurlarda oluflan gözlenen ve ölçülebilir de¤iflmeler ve geliflmelerdir. Örne¤in, iflletmenin çal›flanlar›n›n say›s›n›n artmas›, sat›fllar›n›n yükselmesi, yeni flubelerinin veya fabrikalar›n›n kurulmas›, üretim miktar›n›n artmas›, net kâr›n›n iyi olmas›, iflletmenin büyüdü¤ünü gösteren göstergelerdir. ‹flletmeler, rekabet ortam›nda varl›klar›n› sürdürebilmek ve pazarda giderek daha etkili olabilmek için çaba sarf ederler. Bu çaban›n baflar›s›n› belirleyen en önemli faktör, uygun büyüme flek- www.hedefaof.com 104 Genel ‹flletme Kendimizi S›nayal›m 1. ‹flletme kurma, hangi süreçle bafllar? a. Giriflimcinin fikriyle bafllayan bir süreçtir. b. Giriflimcinin kurulufl yeri sat›n almas›yla bafllayan bir süreçtir. c. Giriflimcinin yat›r›m yapmas›yla bafllayan bir süreçtir. d. Giriflimcinin ön araflt›rma yapmas›yla bafllayana bir süreçtir e. Giriflimcinin yat›r›m projesi yapmas›yla bafllayana bir süreçtir 2. Giriflimci, yat›r›m faaliyetlerine bafllarken baz› unsurlara dikkat etmelidir. Afla¤›dakilerden hangisi bu unsurlardan biri de¤ildir? a. ‹flletmeyi kurmay› hedefledi¤i ülkenin ekonomik durumunu, b. ‹flletmenin içinde bulunaca¤› pazar› ve rakiplerini, c. Do¤al kaynak kullan›m› d. Yeni teknoloji e. Tedarikçilerin istekleri 3. Bir iflletme kurulurken yap›lan piyasa araflt›rmas›, iflletmenin üretece¤i veya pazarlayaca¤› ürün ve hizmetlerin ne kadar olaca¤›n› ve nas›l üretilece¤ini saptamak için yap›lan araflt›rma afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ekonomik araflt›rmalar b. Piyasa araflt›rmas› ve talep tahmini c. Teknik araflt›rmalar d. Finansal araflt›rmalar e. Örgütsel araflt›rmalar 4. Afla¤›daki aflamalardan hangisinde, son kontroller yap›l›r ve sorunlar çözüldükten sonra, iflletme üretime geçer? a. Projenin uygulanmas› b. Deneme üretimi c. Kesin proje d. Yat›r›m projesi e. Fizibilite araflt›rmas› 5. ‹flletme kurmada yasal izinler al›nmas› gereken baz› kurulufllar vard›r. Afla¤›dakilerden hangisi bu kurulufllardan biri de¤ildir? a. Belediye b. Vergi dairesine c. Gümrük ve Ticaret Bakanl›¤› d. Sa¤l›k izinleri e. Sosyal güvenlik kurumu 6. Günümüzde iflletmelerin kurulufl yeri seçiminde göz önüne ald›¤› en önemli unsur afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hammadde b. ‹flgücü c. Pazara yak›nl›k d. Enerji kayna¤›na yak›nl›k e. ‹klim ve çal›flma flartlar› 7. Birbirlerini bütünleyen fakat farkl› faaliyetler gerçeklefltiren iflletmelerin birleflmeleri veya ortak ifl yapma tan›m› afla¤›daki büyüme türlerinden hangisidir? a. Yatay büyüme b. D›fl büyüme c. ‹ç büyüme d. Dikey büyüme e. Birleflme 8. Belirli bir ifl için kurulan birlik veya ortal›k birleflmesi afla¤›daki birleflmelerden hangisidir? a. Centilmenlik anlaflmas› b. Holding c. Kartel d. Konsern e. Konsorsiyum 9. Afla¤›dakilerden hangisi büyümenin sak›ncalar›ndan biridir? a. Çal›flanlar›n olumsuz etkilenmesi b. Tan›nmak ve marka olmak, c. Ar-Ge fark› d. Uluslararas› iliflkiler e. Bürokrasinin azalmas› 10. ‹flletmenin baflka iflletmelerin hisse senetlerini alarak, iflletmenin yönetimini ele geçirmesi afla¤›da ki birleflmelerden hangisidir? a. Centilmenlik anlaflmas› b. Konsorsiyum c. Kartel d. Konsern e. Holding www.hedefaof.com 4. Ünite - ‹flletmelerin Kuruluflu ve Büyümesi “ 105 Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› WILSON INTERNATIONAL: SERMAYE BÜTÇELEME KARARI Wilson International ço¤u geliflmifl ülkelerde bulunan 100 den fazla lüks otelin oluflturdu¤u bir zincirdir. George Wilson taraf›ndan kurulmufltur. Wilson ifl seyahati yapanlar için Dublin’de, özellikle de yüksek fiyatl› pazarda, daha genifl bir otel yelpazesi olmas› gerekti¤ini düflünüyordu. Wilson Dublin; ifl seyahati yapanlar sayesinde ve bir yat›r›m sermayecisinin yard›mlar›yla h›zl› bir baflar› yakalam›flt› ve Wilson otel konseptini 20 ülkeye yaymay› baflarm›flt›. Wilson daima Avrupa ve Asya’n›n geliflmifl ülkelerinde hotel f›rsatlar› ar›yordu. George ve ifl arkadafllar› az geliflmifl ülkelerdeki sorunlar›n flirket için çok fazla risk yarataca¤›n› düflündüklerinden dünyan›n pek çok ülkesinden uzak durmufllard›. Wilson’un ifl yapt›¤› ülkeler siyasi olarak istikrarl› ve az politik risk tafl›yan ülkeler olarak kabul edildi¤inden yat›r›m kararlar› net bugünkü de¤er yaklafl›m› kullan›larak hesaplan›yordu. Firman›n sermaye maliyeti beklenen nakit ak›fl›n› indirgemede bir araç olarak kullan›l›yordu. E¤er yat›r›m›n net bugünkü de¤eri (NPV) s›f›r›n üzerindeyse otel infla ediliyordu. Bu yaklafl›m y›llar boyunca flirkette ifle yaram›flt›. Piyasa doygunlu¤unun artmaya bafllamas›yla birlikte, George di¤er pazarlara girme olas›l›klar›n› düflünmeye bafllad›. Karayipler’de endüstrileflmifl oldukça küçük bir ada olan St.Charles’tan Wilson International’a baflkent Dominic’de bir otel inflaa etmesi için teklif gelmiflti. Ülkenin ilerleyen endüstrileflmesinden dolay› baflkentte ek otellere ihtiyaç duyulmufltu. St.Charles daima canl› bir turist ticaretinin keyfini sürmüfltü ve flimdi de ülke kendi ekonomisini farkl› küçük üretim ve hizmet iflletmeleriyle çeflitlendirmekteydi. George önerilen yat›r›mdan emin de¤ildi. fiirketin yeni pazarlar bulmas› gerekti¤ini bilmekle birlikte adada giderek artan sosyal huzursuzlukla ilgili okudu¤u raporlardan can› s›k›lm›flt›. George ve ortaklar› St.Charles’›n yüksek risk tafl›yan bir ülke oldu¤unu düflünmemelerine ra¤men son zamanlardaki sokak suçlar›ndan ve toplumsal huzursuzluktan endifle duymaktayd›lar. Vatandafllar›n tüketici mallar›n›n fiyat›n›n artmas›ndan duyduklar› memnuniyetsizli¤i dile getirmek için fliddet içeren sokak protestolar›na baflvurduklar› rapor edilmiflti. Daha istikrarl› çevrelerdeki f›rsatlar› geri çeviren George, bu f›rsat›n fizibilitesini ve bu stratejik yönün gerekli de¤ifliminin Wilson International için ne anlama gelece¤ini çok iyi hesaplamal›yd›. 1. a 2. e 3. b 4. b 5. c 6. c 7. d 8. e 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kuruluflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kuruluflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kurulufl Aflamalar›n›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kurulufl Aflamalar›n›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kurmada Yasal ‹zinler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Kurulufl Yerine Etkileyen Etmenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Büyüme fiekilleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hukuki ve Ekonomik Aç›dan Birleflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyümenin Sak›ncalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hukuki ve Ekonomik Aç›dan Birleflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ” Kaynak: Hitt, Michael (2005), Strategic Management, Mason, Ohio: Thomson/South-Western www.hedefaof.com 106 Genel ‹flletme S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 1 ‹flletme kurma faaliyeti için belirlenen plan›n en son aflamas› fizibilitedir. Fizibilite çal›flmas›, kurulufl aflamas› için en önemli ve en kapsaml› çal›flmad›r. Bu çal›flmada, kurulmak istenen iflletmenin üretece¤i mal›n maliyeti, sat›fl fiyat›, müflteri beklentileri, kurulaca¤› yer ile ilgili araflt›rmalar yap›l›r. Akmut, Özdemir, Ramazan Aktafl, Burhan Aykaç, Mete Do¤anay, Tülin Durukan (2003), Giriflimciler ‹çin ‹flletme Yönetimi, Gazi Yay›nlar›. Aktepe, Eyüp (2007). Genel ‹flletme, Nobel Yay›nevi. Can,Halil, Do¤an Tuncer, Do¤an Yaflar Ayhan (2009). Genel ‹flletmecilik Bilgileri, Siyasal Ankara. Çetin, Canan, Esin Can Mutlu (2010). Temel ‹flletmecili¤e Girifl, Beta Yay›nlar›. Ertürk, Mümin (2011). ‹flletme Biliminin Temel ‹lkeleri, Beta Yay›nlar› Karalar, R›dvan (2011). Genel ‹flletme, ‹zmir. Sabuncuo¤lu, Zeyyat ve Tuncer Tokol (1997). ‹flletme I-II, Furkan Yay›nevi, Bursa. fiahin, Mehmet (2008). Genel ‹flletme, Isparta. fiimflek, M. fierif (2008). Genel ‹flletme, E¤itim Akademi Yay›nlar›, 2008. Tengilimo¤lu, Dilaver, E. Asuman Atilla, Meral Bektafl (2009). ‹flletme Yönetimi, Seçkin Yay›nc›l›k, Ankara. Tuncer, Do¤an, Do¤an Yaflar Ayhan, Demet Varo¤lu (2009). Genel ‹flletmecilik Bilgileri, Siyasal Kitabevi. Tutar, Hasan (2005). Meslek Yüksekokullar› Programlar› ‹çin ‹flletme Yönetimi, Seçkin Yay›nc›l›k, Ankara. Türk Dili Kurumu web sitesi http://tdk.terim.gov.tr S›ra Sizde 2 Giriflimci, yat›r›m karar› almadan önce kesin proje, projenin uygulanmas› ve deneme üretimi gibi aflamalara da dikkat etmek zorundad›r. Bu aflamalardan sonra, giriflimci, kuraca¤› iflletmenin yerini belirleyebilir. Kesin proje, yap›lan projeyi hayata geçirme sürecidir. Proje kapsam›nda iflletmenin kuruluflunda, hangi unsurlar gerekiyorsa örne¤in, iflletmenin kurulaca¤› yer, kapasitesi, büyüklü¤ü, insan kaynaklar› gibi ayr›nt›l› bilgiler kesinlefltirilir. Kesin proje, projede yer alan tüm unsurlar›n gerçeklefltirildi¤i aflamad›r. Bu aflamada, siparifller verilir ve fiziksel yat›r›mlar bafllar. ‹flletmenin kurulaca¤› yerin al›m›, iflletmenin inflaat›, elektrik, su gibi tesisatlar›n döflenmesi, üretim için gerekli donan›m ve makinenin al›nmas› gibi unsurlar bu aflamada tamamlan›r. Tamamland›ktan sonra da iflletme üretime haz›r hâle getirilir. Projenin uygulanma aflamas› tamamland›ktan sonra, iflletme kurulufl aflamas›n› tamamlar. Ancak kesin üretime geçmeden önce giriflimci, üretimde karfl›layabilece¤i aksakl›klar› belirlemek için, deneme üretimine geçer. Son kontroller yap›ld›ktan ve sorunlar çözüldükten sonra iflletme kesin üretime geçer. S›ra Sizde 3 Günümüzde iflletmeler için en önemli unsur nitelikli iflgücü (çal›flanlar›) bulmakt›r. En önemli unsur olmas›n›n sebebi, ister üretim iflletmesi isterse hizmet iflletmesi olsun, her iki iflletme türünde de iflgücü olmadan üretim veya hizmet yap›lamaz. ‹flletmelerde teknolojiyi, makineleri kullanmak için iflgücüne gereksinim vard›r. S›ra Sizde 4 ‹flletmenin çal›flanlar›n›n say›s›n›n artmas›, sat›fllar›n›n yükselmesi, yeni flubelerinin veya fabrikalar›n›n kurulmas›, üretim miktar›n›n artmas›, net kâr›n›n iyi olmas›, iflletmenin büyüklü¤ünü gösteren göstergelerdir. S›ra Sizde 5 D›flsal büyüme, baflka iflletme veya iflletmelerle birlefltirilerek, stratejik ortakl›klar kurarak gerçekleflir. www.hedefaof.com www.hedefaof.com 5 GENEL ‹fiLETME Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yönetim ve yönetici kavramlar›n› aç›klayabilecek; Yönetim piramidinin farkl› seviyelerindeki yönetsel yetki ve sorumluluklar› ay›rt edebilecek; Yönetsel yetenekler ve yönetsel rolleri s›ralayabilecek; Planlama, örgütleme, yöneltme ve kontrol kavramlar›n› ve süreçlerini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Yönetim Yönetici Yönetim Fonksiyonlar› Planlama Örgütleme • • • • • Yöneltme Güdüleme Liderlik ‹letiflim Kontrol ‹çindekiler Genel ‹flletme ‹flletmelerde Yönetim www.hedefaof.com • • • • • • • • • • • G‹R‹fi YÖNET‹M KAVRAMI YÖNET‹M P‹RAM‹D‹ YÖNET‹C‹ KAVRAMI YÖNETSEL YETENEKLER YÖNETSEL ROLLER YÖNET‹M FONKS‹YONLARI PLANLAMA ÖRGÜTLEME (ORGAN‹ZE ETME) YÖNELTME (YÜRÜTME) KONTROL (DENET‹M) ‹flletmelerde Yönetim G‹R‹fi ‹flletmeler, tüketicilerin ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere ürün/hizmet üretmek amac›yla kurulmufl sistemlerdir. fiekil 5.1’de görülen bu sistemde, girdiler bir dönüflüm sürecinden geçtikten sonra ihtiyaçlar› karfl›layacak mal ve hizmetlere dönüfltürülmektedir. ‹flletmeler ancak bu sistemi iyi bir flekilde kurup baflar›yla ifllettiklerinde, amaçlar›na etkin ve verimli bir biçimde ulaflacaklard›r. ‹flte bunun sorumlulu¤u iflletmeyi yönetenlerdedir. fiekilden de görülece¤i gibi, ürün ya da hizmetlerin meydana getirilmesi için hammadde, insan kaynaklar›, sermaye, teknoloji, bilgi gibi birbirinden oldukça farkl› girdilerin en uygun koflullarda elde edilmesi ve süreklili¤inin sa¤lanmas› gereklidir. Bu girdilerin ürün ve hizmetlere dönüfltürülmesi aflamas›nda iflletme çal›flanlar›n›n yerine getirdi¤i faaliyetlerin uyumlaflt›r›lmas› için çaba harcanmas› gerekmektedir. Bu çabalar içerisinde planlar›n, politikalar›n haz›rlanmas›, çal›flanlar›n performanslar›n›n de¤erlendirilmesi ve ücretlendirilmesi gibi faaliyetler vard›r. Di¤er yandan, sistemin ç›kt›lar›n› oluflturan mal ve hizmetlerin müflterilerin taleplerini karfl›layacak nitelikte olmas›, yat›r›mc›lar›n iflletmeden beklentilerinin karfl›lanmas›, yine iflletme sistemi içerisinde yönetimin sorumlulu¤undad›r. K›saca iflletmelerin kurulmas›, hayatta kalmas›, baflar›l› bir flekilde rekabet edebilmesi ve müflterilerini memnun edebilmesi iflletmelerin nas›l yönetildi¤ine do¤rudan ba¤l›d›r. Bu bak›mdan yönetim konusunun iyi anlafl›lmas› gerekmektedir. fiekil 5.1 ‹flletmelerde Üretim Sistemi Çevre Sistem Girdiler Hammadde ‹nsan Kaynaklar› Teknoloji Bilgi Dönüflüm Süreci Çal›flanlar›n Faaliyetleri Yönetim Faaliyetleri Teknoloji ve Üretim Yöntemleri Ç›kt›lar Ürün ve Hizmetler Finansal Sonuçlar Bilgi ‹nsanla ‹lgili Ç›kt›lar Geribildirim Çevre www.hedefaof.com Kaynak: Robbins, S.P. - Coulter, M. K. (2007). Management. New York: PearsonPrentice Hall. 110 Genel ‹flletme YÖNET‹M KAVRAMI Yönetim, baflkalar› vas›tas›yla, ifllerin etkili ve verimli bir flekilde yapt›r›lmas›. Etkililik, mevcut kaynaklar ile en iyi sonuçlara ulaflma. Verimlilik, en az kaynak kullan›m› ile en fazla ç›kt›ya ulaflabilme. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Üfiekil N E L ‹ M5.2 Yönetimin Dört S O R U Unsuru Kaynak: Mirze, S.K. (2010). D ‹ K K A T‹flletme. ‹stanbul: Literatür Yay›nlar›. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET En yal›n tan›m› ile yönetim baflkalar› vas›tas›yla ifl görmektir. Bu tan›m, yönetimin özellikle bir grup faaliyeti oldu¤unu ve yönetimden bahsedebilmek için birden fazla kiflinin varl›¤›na ihtiyaç duyuldu¤unu vurgulamaktad›r. Ancak yo¤un bir rekabet ortam›nda ve belirsizlik koflullar›nda faaliyet gösteren günümüz iflletmelerinde görülen faaliyetlerin rastgele de¤il, etkili ve verimli olmas› gerekmektedir. Bu cümlede yer alan etkililik, mevcut kaynaklar ile en iyi sonuçlara ulaflmay›, verimlilik ise en az kaynak kullan›m› ile en fazla ç›kt›ya ulaflabilmeyi ifade etmektedir. K›saca, yönetim faaliyeti ile amaçlanan, en az kaynak kullan›m› ile en yüksek düzeydeki amaçlara ulaflmak; ifllerin etkili ve verimli bir flekilde gerçeklefltirilmesini sa¤lamakt›r. Yönetim, iflletmelere SIRA S‹ZDEözgü bir kavram m›d›r? Yoksa günlük yaflam içerisinde de yönetim faaliyetinin söz konusu oldu¤u baflka ortamlar var m›d›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M Yönetimi yukar›daki tan›mlar çerçevesinde ele ald›¤›m›zda de¤iflen bir çevre ‹fi‹ ‹fiLETMEN‹NS O R U içerisinde gerçekleflen bu faaliyetin dört YAPACAK AMAÇLARI önemli unsur içerdi¤ini görürüz (bkz. fie‹NSANLAR kil 5.2). Bunlar: D‹KKAT 1. Yönetim, baflkalar› ile birlikte çal›flaYÖNET‹M rak ve onlar vas›tas›yla ifl görmektir. SIRA S‹ZDE Bu sebeple yönetimden bahsedebilmek için ifli yapacak insanlara ihtiETK‹L‹L‹K VE YÖNET‹M‹N yaç vard›r. VER‹ML‹L‹K ‹fiLEVLER‹ AMAÇLARIMIZ 2. Yönetim, ifllerin etkili ve verimli bir flekilde yerine getirilmesini gerektirir. K ‹ T A P 3. ‹fllerin baflkalar› vas›tas›yla, etkili ve verimli bir flekilde yerine getirilmesi için kaynaklar›n koordineli bir flekilde kullan›lmas›nda yönetimin fonksiyonlar›ndan örgütleme, yöneltme, denetim) yararlan›lmal›d›r. T E L E(planlama, V‹ZYON 4. Yönetimde temel nokta, önceden belirlenen amaçlara ulaflmakt›r. Yönetim, bu ifli gerçeklefltiren kiflide ileri görüfllü olma, karar verme, befleri iliflkiler konusunda baflar›l› olma, kuvvetli sezgilere sahip olma ve koflullara göre dav‹NTERNET ranabilmeye iliflkin yetenekler gerektirir. Ancak farkl› yöneticiler bu yeteneklerini, ayn› konular› yorumlar ve de¤erlendirirken farkl› flekillerde kullan›r. Bu da farkl› yönetim biçimlerini, amaçlar› baflar›rken farkl›l›klar yaratmay› ve yönetimin sanat olma yönünü oluflturur. Yönetim sürecinin, bu süreci iflleten gruplar aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda üç farkl› türü oldu¤u görülür. Bunlar: Ailesel yönetim, siyasal yönetim ve profesyonel yönetimdir (Koçel, 2011). Ailesel yönetim, bir iflletmenin yönetiminde, sahipli¤in, temel politik karar organlar›n›n ve hiyerarflik yap›n›n önemli bir k›sm›n›n belli bir ailenin üyelerinden oluflmas› durumudur. Ekonomik geliflme çabalar›n›n bafllang›c›nda genifl ölçüde rastlanan ailesel yönetimin en önemli özelli¤i, üst yönetim kademelerinin, özellikle belli bir ailenin üyelerine veya akrabalar›na aç›k olmas›d›r. www.hedefaof.com 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim Ekonomik geliflme sürecine yeni giren ve içerisinde s›n›rl› say›da e¤itimli bireyin bulundu¤u toplumlarda, genellikle ekonomik gücü elinde bulunduran aile bireylerinin e¤itim görmüfl olmas›, yönetim kademelerinde bu kiflilere yer verilmesine ve bu yolla yönetim maliyetlerinin düflürülmesine imkân vermifltir. Özellikle küçük sanayi iflletmelerinde, perakendecilik ve toptanc›l›k gibi küçük ve basit organizasyonlarda bu tür yönetim etkili olmufltur. Ancak ekonomik ve teknolojik geliflmeler çerçevesinde yaflanan modernleflme ve de¤iflen çevre koflullar› iflletmeleri büyümeye ve daha karmafl›k organizasyon yap›lar›na sahip olmaya zorlam›flt›r. Bu yeni koflullar›n gereklerini yerine getirmede ailesel yönetim yeterli gelmemeye bafllam›flt›r. Bununla birlikte son y›llarda giriflimcilik ruhunun ön plana ç›kmas› ile birlikte giriflimcilik yönü kuvvetli olan aile iflletmeleri, yeniden önem kazanm›fl ve bu iflletmelerin özellikleri, sorunlar› ve baflar› koflullar›n› belirlemeye yönelik çal›flmalar yap›lmaya bafllanm›flt›r. Sahipli¤in, temel politik karar organlar›n›n ve önemli yönetim kademelerinin belirli bir grubun mensuplar›ndan olufltu¤u bir di¤er yönetim türü ise siyasal yönetimdir. Ancak burada söz konusu grubu oluflturanlar belirli bir ailenin üyeleri ya da akrabalar› de¤il, belirli bir siyasal e¤ilime ve iliflkilere sahip olan kiflilerdir. Siyasal yönetimde, yönetim konusunda e¤itim alm›fl olmak önemsenmekle birlikte, sahip olunan siyasal düflünce ve amaçlar yönetim kademelerine girifli önemli ölçüde etkilemektedir. Yönetim iflinin bir meslek hâline getirilmesi ile ilgili olan profesyonel yönetim, bir iflletmede temel karar organlar›n›n ve hiyerarflik yap›daki di¤er bütün kademelerin belli bir siyasal görüfle ba¤l›l›¤a ya da aile mensuplu¤una dayal› olarak de¤il, uzmanl›k ve yetenek esas›na göre seçilen kifliler taraf›ndan doldurulmas›d›r. Büyük iflletmelerde sahiplik ile yöneticili¤in birbirinden ayr›lmas›, yönetimin hiyerarflik organizasyonlarda kendine özgü bir uzmanl›k gerektiren ayr› bir fonksiyon olarak ortaya ç›kmas›, profesyonel yönetimin önemini art›rm›flt›r. YÖNET‹M P‹RAM‹D‹ ‹flletmelerin yönetiminde söz konusu olan farkl› yönetim türlerinin yan› s›ra farkl› yönetsel kademeler, her bir yönetim kademesinde görev alan yöneticiler ve bu yöneticilerin yönetsel görevlerini yerine getirirken ihtiyaç duyduklar› çeflitli yetenekler, üstlendikleri roller ve yönetsel fonksiyonlar vard›r. Yönetimin iflletme içerisindeki yeri ve öneminin daha iyi anlafl›labilmesi için bahsi geçen bu kavramlar›n bilinmesi gereklidir. Geleneksel olarak en alt kademede çal›flanlar›n say›s› en üst kademede çal›flanlar›n say›s›ndan çok daha fazla oldu¤u için örgütsel yap› fiekil 5.3’de görüldü¤ü gibi bir piramide benzer. Piramidin taban›n› say›ca fazla olan, yönetsel görevi olmayan çal›flanlar olufltururken yönetsel kademeler genellikle alt kademe, orta kademe ve üst kademe olarak belirlenir. Her bir yönetim kademesinde görev alan yöneticilerin genellikle birbirinden farkl› unvanlar› vard›r. fiekilde yönetim piramidini oluflturan yönetsel kademeler ile her bir kademede yerine getirilen yönetsel ifller ve bu kademelere iliflkin unvanlar flematik olarak görülebilir. www.hedefaof.com 111 Profesyonel Yönetim, bir iflletmede temel karar organlar›n›n ve hiyerarflik yap›daki di¤er bütün kademelerin, uzmanl›k ve yetenek esas›na göre seçilen kifliler taraf›ndan doldurulmas›. 112 Genel ‹flletme fiekil 5.3 Yönetim Piramidi Unvanlar ve Görevler Yönetim kurulu baflkan› ve üyeleri genel müdür, genel müdür yard›mc›lar›, genel direktör Bölüm müdürleri ve bölüm müdür yard›mc›lar› K›s›m müdürleri, ustabafl›lar hat yöneticileri Üst Kademe Yönetim ‹flletmenin tamam›n› ilgilendiren faaliyetleri yerine getirmek, örgütsel amaç, politika ve stratejileri oluflturmak Orta Kademe Yönetim Alt Kademe Yönetim Yönetsel Görevi Olmayan Çal›flanlar ‹flletmenin belirli birimlerini ilgilendiren faaliyetleri yerine getirmek, üst yönetimin belirledi¤i plan, politika ve stratejileri birim düzeyine dönüfltürüp uygulamak Yönetsel görevi olmayan çal›flanlar› yönetmek ve k›sa dönemli operasyonel kararlar almak Kaynak: Bovee, C.L., Thill, J.V. ve Mescon, M.H. (2007). Excellence in Business. New York: Pearson Prentice Hall. ve Bolat, T., Seymen, O.A., Bolat, O.‹. ve Erdem, B. (2009). Yönetim ve Organizasyon. Ankara: Detay Yay›nc›l›k. Üst kademe yönetim: ‹flletmenin bir bütün olarak görüldü¤ü, tüm iflletmeyi ilgilendiren uzun dönemli genel politika ve stratejilerin belirlendi¤i ve iflletme ile d›fl çevre aras›ndaki iliflkilerin yönlendirildi¤i yerdir. Üst kademe yönetimde görevli olan yöneticiler, organizasyon yap›s›n›n en tepe noktas›nda ya da bu noktaya yak›nd›rlar. Örgüt çap›nda kararlar almakla ve örgütün bütününü etkileyen planlar yapmakla sorumlu olan üst kademe yöneticiler genellikle genel müdür ya da genel direktör gibi unvanlara sahiptirler. Orta kademe yönetim: Örgütsel hiyerarflide alt kademe ile tepe yönetim yani üst kademe yönetim aras›nda yer alan tüm yönetim düzeylerini içerir. Bu kademede görev yapan yöneticiler, genellikle bafll›ca iflletme birimlerinin yönetiminden sorumludurlar ve alt kademe yöneticilerin ifllerini koordine ederler. Genellikle bölge müdürü, proje lideri, bölüm müdürü gibi unvanlara sahip olan orta kademe yöneticiler, üst yönetimce belirlenen plan, politika ve stratejilerin sorumlu olduklar› birimlere uyarlanmas›n› ve kendilerine ba¤l› birimlere iletilmesini sa¤lar. Alt kademe yönetim: ‹flletmenin operasyonel faaliyetlerini yürüten, üretimden veya hizmet sunumundan do¤rudan do¤ruya sorumlu olan yönetim kademesidir. Bu kademedeki yöneticiler, yönetsel görevi olmayan çal›flanlar› yönetmekle ve orta kademe yönetimin gelifltirdi¤i planlar›n uygulanmas›n› sa¤lamakla görevlidirler. Alt kademe yöneticiler genellikle flef unvan›na sahiptir ancak bazen departman ya da bölge müdürleri de bu kademede yer alabilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT 2 Yönetim piramidini göz önüne ald›¤›n›zda, yönetilen kifli say›s›n›n artmas› yönetim faaliSIRA S‹ZDE yetinin gerçeklefltirilmesinde bir de¤iflime yol açar m›? D Üpiramidi, fi Ü N E L ‹ M örgütsel hiyerarflinin anlafl›lmas›, yönetsel kademelerin ve Yönetim her bir kademede görevli olan yöneticilerin ne ifl yapmalar› gerekti¤inin netlefltirilmesi aç›s›ndan S O R U önemli bir yap›d›r. Ancak, günümüzde bu klasik piramit flekline göre yap›lanmam›fl iflletmelere de s›kl›kla rastlanmaktad›r. Baz› iflletmeler daha serbest flekilde ifl temeline göre yap›lanm›fl olup üyeleri projeden projeye D‹KKAT sürekli de¤iflen çal›flanlardan oluflan bir organizasyon yap›s›na sahip olabilirler. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim YÖNET‹C‹ KAVRAMI Yönetici yönetim iflini yapan, insanlar› belirli amaçlar› gerçeklefltirecek iflleri yapmalar› için yönlendiren ve yöneten kiflidir. Baflkalar›na neyi nas›l yapacaklar›n› söyler, yap›lan çal›flmalar› izler ve kontrol eder. Yönetici, yönetim alan›nda birikmifl bilgi birikimine ilaveten kendi bireysel beceri ve yeteneklerini kullanarak baflkalar› ile birlikte çal›fl›r ve yönetmekte oldu¤u birimi, amaçlar›yla birlikte çal›flt›¤› kifliler vas›tas›yla ulaflt›r›r. Yönetimi bir meslek olarak yapan profesyonel yöneticiler, kâr› ve riski baflkas›na ait olmak üzere mal ve hizmet üretmek için üretim faktörlerini bir araya getirerek yönetir ve bunun karfl›l›¤›nda ücret al›r. Yöneticinin baflar›s› yönetmekle görevli oldu¤u birimin amaçlar›na ne derece ulaflt›¤›na ba¤l› olarak de¤erlendirilir ve bu da yöneticinin baflar›s›n›n büyük ölçüde baflkalar›na ba¤l› oldu¤u anlam›na gelir. Her ne kadar geleneksel anlamda yöneticiyi baflkalar›na neyi nas›l yapacaklar›n› söyleyen kifli olarak tan›mlasak da günümüzde yöneticinin ne ifl yapt›¤›n› söylemek eskiye oranla bir hayli güçleflmifltir. Çünkü art›k baz› organizasyon yap›lar›nda yönetsel görevi olan ve olmayan çal›flanlar› birbirinden ay›rmak oldukça güçtür. Yönetsel görevi olmayan çal›flanlar, direkt olarak belirli bir ifl ya da görev üzerinde çal›flan ve kimsenin kendilerine bir ifl konusunda raporlama yapmad›¤› çal›flanlard›r. Ancak günümüzde bu tan›m› yapabilmek çok da kolay de¤ildir çünkü organizasyonlar›n ve ifllerin de¤iflen do¤as› pek çok örgütte yönetsel görevi olan ve olmayan çal›flanlar aras›ndaki ayr›m› bulan›klaflt›rm›flt›r. Geleneksel olarak yönetsel olmayan ço¤u ifl, günümüzde yönetsel faaliyetler içerir hâle gelmifltir. Örne¤in, yöneticilerin yönetsel sorumluluklar›n› tak›m üyelerine devretti¤i baz› iflletmelerde, her biri birden fazla alanda e¤itim görmüfl ve pek çok farkl› beceriye sahip olan çal›flanlar, ayn› gün içerisinde hem tak›m lideri hem de bir ekipman›n kullan›c›s› ve bak›m teknisyeni olabilmektedir. Ancak yine de yöneticinin ifli ile ilgili de¤iflmeyen noktalar vard›r. Yöneticinin ifli sadece kiflisel baflar› içermez ve baflkalar›na ifllerini yapmalar› konusunda yard›mc› olmak de¤il, baflkalar›n›n ifllerini koordine etmek ve denetlemekle ilgilidir. Bu ifl, tek bir fonksiyonel bölümün ifllerini koordine etmek ya da bir tek kifliye amirlik etmek olabilece¤i gibi çok say›da farkl› bölümün çal›flanlar›ndan ya da geçici iflçiler ve tedarikçiler gibi örgüt d›fl› kiflilerden oluflan bir ekibin ifl aktivitelerini koordine etmek ve denetlemek de olabilir. Yönetimin ne oldu¤u ve yöneticilerin ne ifl yapt›¤› uygulamal› araflt›rmalara da konu olmufl ve bu araflt›rmalar›n sonucunda en alt kademeden üst kademeye kadar yap›lan iflin esas›n›n ayn› oldu¤u belirlenmifltir. Yönetim konusunda çal›flan araflt›rmac›lar uzun y›llar süren çal›flmalar sonucunda yöneticilerin tam olarak ne yapt›¤›n› tan›mlamak için üç özel s›n›fland›rma yapm›fllard›r: Yönetsel yetenekler, yönetsel roller ve yönetimin fonksiyonlar›. fiimdi bunlar› aç›klayal›m. YÖNETSEL YETENEKLER Yöneticilerin, bir yönetici olmakla ilgili görev ve faaliyetlerini yerini getirmek için üç temel yetene¤e ihtiyac› oldu¤u kabul edilmektedir. Bunlar teknik yetenek, insan iliflkileriyle ilgili befleri yetenek ve kavramsal yetenektir. Teknik yetenek: Yöneticinin fonksiyonel uzmanl›k alan›n› ifade eden belirli görevleri yerine getirmek için ihtiyaç duyulan ifle özgü bilgi ve teknikleri kapsar. ‹flletme yönetiminin herhangi bir alan› (pazarlama, sat›n alma, muhasebe, insan kaynaklar›, üretim gibi) ile ilgili uzmanl›k bilgisi, analiz yetene¤i, alana iliflkin araç ve teknikleri ö¤renme ve kullanabilme becerisi teknik yetenek ile ifade edilir. Tek- www.hedefaof.com 113 114 Genel ‹flletme nik yetene¤e sahip olmak özellikle yönetimin alt kademelerinde faaliyet gösteren yöneticiler aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Çünkü bu kademedeki yöneticiler direkt olarak iflletmenin ürünlerini üreten ya da müflterilerine hizmet veren personelin yönetiminden sorumludur ve bahsi geçen personel için teknik bilgi ve becerinin uygulanmas›, yap›lacak ifllerin esas›n› oluflturur. Teknik yetenek özellikle yönetimin alt kademelerinde önem tafl›d›¤› için, alt yönetim kademelerine yap›lacak olan terfilerde teknik yetene¤i yüksek olan çal›flanlar tercih edilir. Befleri Yetenek: Bireysel olarak ya da grup faaliyetleri içerisinde di¤er insanlarla birlikte çal›flabilme becerisini kapsar. Yöneticinin en önemli arac› beraber çal›flt›¤› di¤er insanlard›r ve yönetici, bu insanlar›n davran›fl özelliklerini anlayarak onlar› örgütsel amaçlar› gerçeklefltirmeye yöneltebildi¤i düzeyde baflar›l› olur. Befleri yetenek yönetimin tüm kademeleri için olmazsa olmaz niteliktedir ve eflit derecede önem tafl›r. ‹nsan iliflkilerinde baflar›l› olan yöneticiler iletiflim, güdüleme, liderlik, ilham verme ve güven oluflturmay› nas›l yapacaklar›n› bilen kiflilerdir. Kavramsal Yetenek: Yöneticinin iflletmeyi bir bütün olarak görebilmesini ifade eder. ‹flletme içerisindeki çeflitli operasyonel ve yönetsel fonksiyonlar aras›ndaki iliflkiyi, bunlardan birisindeki de¤iflimin di¤erini nas›l etkiledi¤ini, iflletme ile onun faaliyetlerini etkileyen çeflitli çevre koflullar› aras›ndaki belirsiz iliflkileri görebilmeyi ve genel gidifl yollar› hakk›nda düflünmeyi içerir. Kavramsal yetenek, stratejik düflünmek, uzun dönemde iflletmenin karfl›laflabilece¤i f›rsat ve tehditleri öngörebilmek ve örgütün güçlü ve zay›f yönlerini bir bütün olarak de¤erlendirebilmekle ilgilidir. Özellikle üst yönetim kademeleri aç›s›ndan büyük önem tafl›yan kavramsal yetene¤e duyulan ihtiyaç, alt yönetim kademelerine inildikçe azal›r. YÖNETSEL ROLLER Henry Mintzberg yöneticilerin ne ifl yapt›¤›n› en iyi flekilde tan›mlayabilmek amac›yla, yönetim ifli gerçeklefltirilirken hayata geçirilen rolleri incelemifl ve yöneticilerin üstlendi¤i 10 adet farkl› ancak birbiri ile önemli düzeyde iliflkili rol oldu¤unu belirlemifltir. Bu roller üç ana bafll›k alt›nda toplanabilmektedir: Kiflileraras› roller, bilgi sa¤lama rolü ve karar verici rolü. fiimdi bunlar› daha ayr›nt›l› olarak ele alal›m. Kiflileraras› Roller Yöneticinin kiflileraras› rolü; astl›k-üstlük iliflkilerini, iflletme içindeki ve d›fl›ndaki (tedarikçiler, rakipler, devlet daireleri, müflteriler vb.) gruplar ve bireyler aras›nda ba¤lant› oluflturmay›, iliflkilerin yap›land›r›lmas›na dayal› çal›flmalar› kapsar. Temsil rolü: Sosyal ya da resmi yap›n›n gere¤i olarak yerine getirilmesi gereken sorumluluklar› içerir. Bu sorumluluklara örnek olarak iflletmeye gelen misafirlerin karfl›lanmas›, çeflitli törenlere kat›larak iflletmeyi temsil etmek ya da resmi evraklar›n imzalanmas› verilebilir. Lider rolü: Yöneticinin emrinde çal›flanlar› motive etme ve onlara liderlik etme ile ilgili sorumluluklar›n› kapsar. Birlefltirici rolü: ‹flletme sahipleri ile çal›flanlar› ya da iflletmenin çevresi ile iflletme aras›ndaki irtibat›n sa¤lanmas› yöneticinin birlefltirici rolü kapsam›ndad›r. Bilgi Sa¤lama Rolü Yöneticiler zamanlar›n›n büyük bir bölümünü iflletme içi ve d›fl› kaynaklardan bilgi toplamaya ve bu bilgileri çal›flanlara, di¤er yöneticilere ve di¤er paydafllara da¤›tmaya ay›r›rlar. ‹flletme içinden ve d›fl›ndan çeflitli kanallarla bilgi toplanmas› ve toplanan bilginin ilgililere aktar›lmas›na iliflkin faaliyetler, yöneticinin bilgi sa¤lama rolünü oluflturur. www.hedefaof.com 115 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim Monitör rolü: Periyodik raporlar› okuyarak ya da bireylerle irtibat kurarak iflletmeyi ve d›fl çevresini daha iyi anlamak amac›yla iflletme içinden ve d›fl›ndan bilgi toplamay› içerir. Bilgi yayma rolü: ‹flletme d›fl›ndan ya da içinden toplanan bilgilerin örgüt üyeleri ile paylafl›lmas›n› ifade eder ve bilgilendirme toplant›lar› yoluyla yerine getirilebilir. Sözcü rolü: ‹flletmenin durumu, planlar›, politikalar›, faaliyetleri gibi konularda iflletme d›fl›ndakilere bilgi verilmesidir. Yönetim kurulu toplant›lar› ya da medyaya verilen demeçler bu rolün yerine getirildi¤i yerlerdir. Karar Verici Rolü Yöneticinin temel görevlerinin bafl›nda karar vermek yer al›r. Bir müflteri flikayetine nas›l cevap verilece¤inden, yeni bir ürün grubunun gelifltirilip gelifltirilmeyece¤ine kadar pek çok farkl› konuda, en alt basamaktan en üst basama¤a kadar tüm kademelerdeki yöneticiler sonsuz bir karar ak›fl› ile karfl› karfl›yad›r. Bu kararlar›n pek ço¤u (örne¤in, bofl bir pozisyona baflvuran pek çok aday içerisinden hangisinin ifle al›naca¤› ya da yeni ürünlerin fiyatlanmas›, vb.) oldukça rutindir. Baz› kararlar ise yöneticinin seyrek olarak karfl›laflabilece¤i türdendir (örne¤in iflletmenin sat›l›p sat›lmayaca¤›, baflka bir ülkeye yat›r›m yap›l›p yap›lmayaca¤›, vb.) Yöneticiler karar verme ile ilgili faaliyetlerini yerine getirirken giriflimcilik, sorun çözme, kaynak da¤›t›m› ve arabuluculuk rollerini üstlenirler. Giriflimci rolü: ‹flletmeyi pek çok yönden daha iyi hâle getirmek için çevredeki de¤iflim, geliflim ve yeniliklerin izlenmesi ve iflletmeye kazand›r›lmas› ile ilgilidir. Sorun çözücü rolü: Astlar aras›nda yaflanan çeflitli çat›flmalar, önemli müflteriler ile yaflanan büyük sorunlar, çal›flanlar›n greve gitmeleri, bölümler aras›nda yaflanan anlaflmazl›klar ya da malzeme yetersizli¤i gibi durumlar yöneticinin sorun çözümüne yönelik olarak karar verici rolünü üstlendi¤i durumlardan baz›lar›d›r. Kaynak da¤›t›c› rolü: Yönetici, iflletme kaynaklar›n› tüm iflletme birimleri aras›nda dengeli bir flekilde da¤›t›rken çeflitli kararlar vermek durumundad›r. Bu noktada özellikle kaynaklar›n israf›ndan kaç›n›lmas› ve kararlar›n organizasyon için önemli kiflilerce kabul edilebilir olmas› önem kazanmaktad›r. Arabulucu rolü: Yöneticinin iflletme içi ve iflletme d›fl› konularla ilgili çeflitli sorunlar›n çözümüne yönelik kararlar al›rken astlar›, üstleri, mevkidafllar› ya da iflletme içi veya d›fl› dan›flmanlar ile fikir al›flveriflinde bulunmas›n› ifade eder. YÖNET‹M FONKS‹YONLARI fiekil 5.4’de görüldü¤ü üzere, iflletmelerin kurulufl amaçlar›na ulaflabilmesi, bu yöndeki faaliyetlerini etkin ve verimli flekilde yürütebilmesi için yöneticilerin birtak›m fonksiyonlar› yerine getirmesi gerekir. Bu fonksiyonlar; planlama, örgütleme, yöneltme ve kontroldür. fiekil 5.4 Planlama - Amaçlar›n belirlenmesi - Stratejinin oluflturulmas› - Faaliyetlerin koordinasyonu için planlar›n gelifltirilmesi Örgütleme Yöneltme Kontrol - Faaliyetlerin planland›¤› flekilde yerine - Liderlik getirilmesini sa¤lamak için - ‹nsanlar› bir izlenmesi, araya getirecek sapmalar için di¤er faaliyetler düzeltici önlem al›nmas› - Motivasyon - Neyin nas›l ve kim taraf›ndan yap›laca¤›n›n belirlenmesi www.hedefaof.com ‹flletmenin nihai amaçlar›n›n gerçeklefltirilmesi Yönetimin Fonksiyonlar› (‹fllevleri) Kaynak: Robbins, S.P.-Coulter, M. K. (2007). Management. New York: PearsonPrentice Hall. 116 Genel ‹flletme Yöneticiler, amaçlar do¤rultusunda önce nelerin yap›laca¤›na ve nas›l yap›laca¤›na dair planlama yapar, sonra planlarda belirlenen iflleri ve bu iflleri yapacak kiflileri bir araya getirerek organize eder (örgütler). Daha sonra ifllerin çal›flanlar taraf›ndan etkili ve verimli bir flekilde yerine getirilmesini sa¤lar (yöneltme), tüm bu faaliyetlerin koordineli bir flekilde yürütülmesini temin eder ve sonunda ulafl›lan sonuçlar› kontrol eder, de¤erler, yeniden kararlar al›r ve planlar›n› revize ederek süreci yeniden bafllat›r. Yönetim ifli yerine getirilirken yararlan›lan bu fonksiyonlar (planlama, örgütleme, yöneltme, denetim) birbirinden tamamen ayr›lm›fl durumda de¤ildir. Bir biri ile örtüflür ve biri di¤erini etkiler. fiimdi bu fonksiyonlar› daha ayr›nt›l› olarak inceleyelim. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Yöneticinin tam SIRAolarak S‹ZDE ne ifl yapt›¤›n› belirlemeye yönelik olarak yap›lan s›n›fland›rmalardan yöneticinin rolleri üzerine odaklanan m› yoksa yönetimin fonksiyonlar› üzerine odaklanan m› daha do¤ru sonuçlara ulaflm›flt›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M PLANLAMA S O R U Yönetim fonksiyonlar›ndan ilki olarak kabul edilen planlama, amaçlar ile bunlara ulaflt›racak araçlar›n ve olanaklar›n seçimi veya belirlenmesidir. Planlama ile neyin, ne zaman, nerede, nas›l, kim taraf›ndan, hangi sebeple, hangi maliyet-süre ve kaD‹KKAT litede yap›laca¤› gibi sorulara cevap aran›r. Planlama di¤er yönetim fonksiyonlar›n›n tamam›n› harekete geçiren, yönetimin ilk fonksiyonu olarak kabul edilir. Di¤er SIRA S‹ZDE yönetim fonksiyonlar›n›n baflar›ya ulaflabilmesi, öncelikle planlama fonksiyonunun etkin biçimde yerine getirilmesine ba¤l›d›r. Planlama kavram›n›n daha iyi anlafl›labilmesi için planlaman›n ne gibi özellikAMAÇLARIMIZ ler tafl›d›¤› hakk›nda fikir sahibi olmakta fayda vard›r. Planlaman›n bafll›ca özellikleri aras›nda afla¤›dakiler say›labilir (Bolat, vd., 2009): • Planlama K ‹ T AbirP seçim ve karar verme sürecidir: Planlamada örgütün gelecekte ulaflmak istedi¤i amaçlar ile ilgili olarak bir dizi seçenek aras›ndan seçim yapma ve karar verme zorunlulu¤u vard›r. Planlama faaliyetinde örgüt için en uygun karar vermenin esas olmas›, planlamay› bir karar verme T E L E V ‹ Zseçene¤e YON süreci hâline getirmektedir. • Planlama gelece¤e dönük bir süreçtir: Planlama, gelece¤e dönük bir düflünme, de¤erleme, araflt›rma, inceleme, analiz etme ve kestirim sürecidir. Plan‹ N T E Rgelecekle NET laman›n ilgili olmas›, yöneticilerin planlama yaparken geçmiflte elde edilen sonuçlar› da dikkate almas›n› gerektirir. • Planlama belirsizlik ve varsay›mlarla iliflkili risk içeren bir tahmin iflidir: Planlaman›n gelece¤e yönelik olmas›, planlama faaliyetini belirsizlik ile bu belirsizlikte varsay›mlar, risk ve tahmin ile iliflkili bir kavram hâline getirir. fiöyle ki; planlama ile gelecekte ulafl›lmak istenen bir nokta veya durum ifade edilmekte ancak söz konusu nokta veya duruma ulaflma sürecinde örgüt içi ve örgüt d›fl› koflullar›n nas›l geliflece¤i tam olarak bilinememektedir. Gelecekte karfl›lafl›labilecek koflullar›n ne olaca¤›n›n önceden bilinmemesi, planlamay› varsay›mlarla iliflkili olan ve risk içeren bir “gelece¤i tahmin” ifli hâline getirmektedir. • Planlama esnek ve dinamik bir süreçtir: En kapsaml› planlar dahi, uygulamaya konuldu¤unda, kaç›n›lmaz olarak kontrol d›fl› etmenlerin etkisinde kalmaktad›r. Bu nedenle planlama süreci, gerekti¤inde de¤iflen koflullara kolayl›kla uyarlanabilecek bir esnekli¤e sahip olmal›d›r. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 4 S‹ZDEaç›s›ndan anlam› ve önemi nedir? Planlaman›nSIRA yönetici D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U www.hedefaof.com 117 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim Planlamadan bahsedebilmek ve planlama sürecine bafllayabilmek için öncelikle amac›n ortaya konulmas› gerekmektedir. Bu ba¤lamda planlama sürecinin anlat›m›na geçmeden önce amaç kavram› hakk›nda bilgi verilmesi faydal› olacakt›r. Amaç en basit tan›mla, bir örgütün ileride gerçeklefltirmeyi arzu etti¤i bir durumu ifade eder. Gelecekteki iflletme faaliyetlerine rehberlik eden amaçlar ve hedefler, iflletmenin belirledi¤i ve varmak istedi¤i genellikle kavramsal sonuçlard›r. Planlamay› daha etkin k›lmak için amaç ve hedeflerin belirli niteliklere sahip olmas› beklenir. Bu niteliklerden önde gelenleri flöyledir: • Amaçlar, aç›k ve anlafl›labilir, ölçülebilir ve e¤er mümkünse say›sal olarak ifade edilebilir olmal›d›r. • Amaçlar, iflletmenin temel sonuç alanlar›na yönelik olmal› ve önemli sonuçlar üzerine odaklanmal›d›r. • Amaçlar; iddial›, zorlay›c› fakat ulafl›labilecek düzeyde ve gerçekçi olmal›d›r. • Amaçlar için bir zaman dilimi belirlenmelidir. • Amaçlar, mümkünse belirli ödüllere ba¤lanmal›d›r. • Amaçlar, örgüt çal›flanlar› taraf›ndan paylafl›labilir, özgün, belirli ölçüde esnek ve birbiriyle uyumlu olmal›d›r. ‹flletmelerde yöneticilerin görev yapt›¤› yönetim kademelerinin tamam›nda amaç ve hedef belirlenir. Burada özellikle dikkat edilmesi gereken nokta; tüm kademelerde belirlenen amaç ve hedefler aras›nda uyum olmas›d›r. Bu uyumu sa¤layabilmek için orta ve alt yönetim kademelerinde gerçeklefltirilen amaç ve hedef belirleme çal›flmalar›nda üst kademede belirlenen amaç ve hedefler temel al›nmal›d›r. Çünkü üst yönetimce belirlenen amaç ve hedefler tüm iflletmeyi kapsar niteliktedir. fiekil 5.5.’de görüldü¤ü gibi örgütsel hiyerarfli içerisinde üst yönetim kademelerince “stratejik amaç ve hedefler”, orta yönetim kademlerince “taktik amaç ve hedefler” alt yönetim kademelerince “operasyonel amaç ve hedefler” belirlenir. fiekil 5.5 Stratejik Hedefler Üst Yönetim Stratejik Hedefler Taktik Hedefler Orta Yönetim Taktik Hedefler Operasyonel Hedefler Alt Yönetim Operasyonel Hedefler Planlama Süreci ‹flletmenin istikrarl› bir flekilde yaflam›n› sürdürebilmesi, de¤iflen çevre koflullar›na ayak uydurabilmesi ve gelece¤e dönük sa¤l›kl› öngörülerde bulunabilmesi aç›s›ndan planlama süreci hayati bir önem tafl›r. Ayr›ca amaca uygun, gerçekçi ve uygulanabilir bir planlaman›n yap›lmas› yönetimin baflar›s›nda da önemli bir yer tutar. Planlama süreci afla¤›daki birbirini izleyen aflamalardan oluflur: 1. Örgütsel amaçlar›n belirlenmesi: Planlama süreci örgütsel amaçlar›n belirlenmesiyle bafllar. Örgütsel amaçlar iflletmenin genelini ve iflletme içerisindeki tüm bölümleri kapsayacak flekilde oluflturulmal› ve bölümlerde yap›lacak planlara yol gösterici nitelikte olmal›d›r. Örgütsel amaçlar belirlenmedikçe planlama süreci sonuçland›r›lamaz. www.hedefaof.com Yönetsel Hiyerarflide Hedefler ve Planlar Kaynak: Mirze, S.K. (2010). ‹flletme. ‹stanbul: Literatür Yay›nlar›. 118 Genel ‹flletme 2. Gelecekteki olas› olaylar›n ve varsay›mlar›n belirlenmesi: Planlaman›n gelece¤e dönük olmas› ve gelece¤in önceden bilinememesi nedeniyle planlama sürecinin ikinci ad›m›nda, gelecekte karfl›lafl›labilecek olas› olaylar belirlenir ve gelecekteki bu olas› durumlara uygun varsay›mlar araflt›rmalara dayal› olarak gelifltirilir. 3. Seçeneklerin belirlenmesi: Bu aflamada amaç ve hedeflere ulaflmaya yönelik farkl› hareket biçimleri belirlenir ve çözüm yollar› araflt›r›l›r. Bu araflt›rma sonucunda, örgütü amaç ve hedeflerine en etkin biçimde ulaflt›racak seçenekler ortaya konulmufl olur. Di¤er bir ifade ile planlama sürecinin bu aflamas›nda, örgütün gelecekte ulaflmak istedi¤i amaç ve hedeflere nas›l ve ne yaparak ulafl›labilece¤ine yönelik seçenekler belirlenir. 4. En iyi alternatiflerin seçimi: Belirlenen alternatif yol, yöntem ve teknikler incelenmeli, birbiri ile karfl›laflt›r›lmal› ve aralar›ndan en uygun olan› yani örgütsel ihtiyaçlar› en iyi flekilde karfl›layacak olan› seçilmelidir. Seçim sonucunda seçilen alternatif yol ve yöntemler kararl›l›kla uygulanmaya haz›r olunmal›d›r. 5. Uygun alt planlar›n haz›rlanmas›: Belirlenen temel planlar›n yard›mc› planlarla desteklendi¤i aflamad›r. ‹flletmede stratejik taktik ve operasyonel planlar birbiri ile uyumlu ve uygulanabilir olmal›d›r. 6. Planlar›n uygulanmas›: Plan kararlaflt›r›l›p kabul edildikten sonra, sürecin son aflamas›nda yard›mc› ve alt planlar› ile birlikte uygulamaya konur. Tek bafl›na plan yapmak, örgütü baflar›ya ulaflt›rmak için yeterli de¤ildir. Baflar› için, amaçlar üzerine odaklanm›fl ve eylemleri amaçlara do¤ru yönlendirecek nitelikteki planlar mutlaka eyleme geçirilmelidir. ‹flletmenin hedef ve amaçlar›n›, bunlara ulaflmakta kullan›lacak yöntem ve araçlar› belirleme faaliyeti olan planlama, plan› ortaya ç›karmak için sarf edilen gayretleri içeren bir süreç; plan ise bu sürecin sonucudur. Afla¤›da plan kavram› tan›mlanmakta ve plan türleri aç›klanmaktad›r. Plan Türleri Planlar amaç ve hedeflere varmak için belirlenmifl yollar ve kararlar toplulu¤udur. Genel anlamda tutulacak yol ve davran›fl biçimi fleklinde tan›mlanan plan, bugünden gelecekte nereye ve nas›l ulafl›lmak istendi¤inin ve gelecekte nelerin gerçeklefltirilmek istendi¤inin kararlaflt›r›lmas›d›r. Planlar, fiekil 5.6’da görüldü¤ü gibi sürelerine, haz›rlanma düzeylerine ve kullan›lma seçeneklerine göre çeflitli flekillerde s›n›fland›r›l›r (Mirze, 2010): fiekil 5.6 Plan Türleri Kaynak: Mirze, S.K. (2010). ‹flletme. ‹stanbul: Literatür Yay›nlar›. SÜRE AÇISINDAN PLANLAR Uzun Vadeli Planlar (Zaman>5 y›l) Orta Vadeli Planlar (Zaman 1-5 y›l) KULLANILMA SEÇENEKLER‹ AÇISINDAN PLANLAR Sürekli Planlar * Politika * Program * Prosedür * Kural Tek Kullan›ml›k Planlar * Program * Proje * Bütçe K›sa Vadeli Planlar (Zaman<1 y›l) HAZIRLANMA DÜZEY‹ AÇISINDAN PLANLAR Stratejik Planlar Taktik Planlar Operasyonel Planlar www.hedefaof.com 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim Süre Aç›s›ndan Planlar Daha önce ifade edildi¤i üzere, planlar gelecekle ilgili tahminler yapmay› ve öngörülerde bulunmay› gerektirir. Ancak gelecek belirsizdir ve gelecekle ilgili bu belirsizlik, planlamada süreyi tayin ederken dikkate al›nmas› gereken unsurlardan biridir. Plan yap›lacak alan›n belirsizlik derecesi, planlama süresini önemli derecede etkiler. Baz› istikrarl› sektörlerde planlamac› sektörün istikrar›na ba¤l› olarak uzun sürede nelerle karfl›lafl›labilece¤ine iliflkin yeterli bilgiye sahip olabilece¤inden, uzun vadeli planlama dönemini 10-15 y›l olarak alabilir ve planlar›n› haz›rlayabilir. Ancak biliflim ve iletiflim teknolojileri sektörü gibi belirsizli¤in yüksek oldu¤u ve devaml› de¤iflim yaflayan sektörlerde ise yetersiz bilgiler nedeniyle planlama dönemi 2-3 y›la hatta 6 aya bile ulaflamayabilir. K›saca belirsizlik, tahmin ve öngörü süresi, planlama süresini tayin eden önemli faktörlerdir. Ancak bu konuda genel görüfl, süre aç›s›ndan planlar›n üç kategoride s›n›fland›r›labilece¤idir. Uzun vadeli Planlar: Ço¤u sektör ve iflletmede 5 y›l veya daha uzun y›llar için haz›rlanan planlar genellikle uzun vadeli plan olarak kabul edilmektedir. Orta vadeli planlar: 1 ile 5 y›l aras›nda bir süreyi kapsayan planlard›r. K›sa vadeli planlar: 1 y›ldan daha k›sa süreli¤ine haz›rlanan planlar, k›sa vadeli planlar olarak kabul görmektedir. Kullan›lma Seçenekleri Aç›s›ndan Planlar Bu tür planlama iki kategoride s›n›fland›r›labilir: Tek kullan›ml›k planlar ve sürekli planlar. Tek kullan›ml›k planlar: Gelecekte büyük olas›l›kla tekrarlanmayan amaç ve hedeflere ulaflmak için haz›rlanan planlara tek kullan›ml›k planlar ad› verilir. ‹flletmelerde yararlan›lan tek kullan›ml›k planlar aras›nda program, proje ve bütçe yer almaktad›r. Program: Tek bir amaç veya hedefe yönelik olan ya da tek seferlik önemli bir iflle ilgili olarak haz›rlanan, tamamlanmas› birkaç y›l alabilecek kapsaml› ve karmafl›kl›k derecesi yüksek olabilen pland›r. Proje: ‹flletmenin tek bir amaç veya hedefine yönelik olarak haz›rlanan, programa göre daha dar kapsaml› ve daha düflük karmafl›kl›k derecesine sahip olan pland›r. Bütçe: ‹flletmenin ulaflmay› bekledi¤i sonuçlar›n, rakamlarla ifade edildi¤i belgedir. Di¤er bir ifade ile say›sallaflt›r›lm›fl program olarak da ifade edilebilir. Sürekli planlar: ‹flletmelerde devaml› ve tekrarlayan faaliyetlere ›fl›k tutmas› ve rehberlik etmesi için haz›rlanan ve her an yararlan›lan planlar ise sürekli planlar olarak adland›r›l›r. Sürekli planlardan baz›lar› flunlard›r: Politika: Çal›flanlara ve iflletme içi ve d›fl›ndaki di¤er paydafllara faaliyetlerin ve ifllerin nas›l yap›laca¤› ve davran›fllar›n nas›l olaca¤› gibi konularda yol gösteren, ›fl›k tutan ancak genellikle kavramsal olan bir rehberdir. Politikalar›n kavramsal niteliklerinden dolay› bu rehbere göre uygulama yap›l›rken çeflitli durum ve koflullarda takdir ve inisiyatif kullan›larak yorum yap›labilir ve bu yorumlar do¤rultusunda davran›fllar belirlenebilir. Prosedür: Belirli bir iflin tam olarak hangi ad›mlar ve aflamalarla yap›labilece¤ini tan›mlayan standart bir faaliyet rehberidir. Bu rehber çok aç›k ve seçik olarak faaliyet aflamalar›n› içerdi¤inden, çal›flanlar›n ifllerini yaparken yorum yapmas›na veya takdir ve inisiyatif kullanmas›na gerek yoktur. Kural: Kapsam› politika ve prosedürlerden daha dar olan, esnek olmayan ve kesin eylem gerektiren bir pland›r. Kurallar›n geçerli oldu¤u durumlarda sorumlu personelin takdir hakk› ve inisiyatif kullanmas›na izin verilmez. www.hedefaof.com 119 120 Genel ‹flletme Haz›rlanma ve Kullan›lma Düzeyi Aç›s›ndan Planlar Stratejik planlar: ‹flletmenin yaflam›n› devam ettirebilmesi ve rekabet üstünlü¤ü sa¤lamaya yönelik temel stratejik hedeflerine ulaflabilmesi için gerekli yollar› tan›mlamak üzere üst düzey yönetim taraf›ndan haz›rlanan planlard›r. Stratejik planlarda amaç, iflletmeyi devam ettirmek ve çevredeki f›rsat ve tehditleri belirleyip de¤erlendirerek iflletmenin uzun dönemde baflar›l› olmas›n› sa¤lamakt›r. Taktik planlar: Stratejik planlar›n uygulanmas›na yard›mc› olmak için orta kademe yönetim taraf›ndan tasarlanarak haz›rlanan, iflletmenin genel stratejik planlar›yla uyumlu bir flekilde belirli bölümlerde ve birimlerde yap›lacak hedef ve faaliyetlerin tan›mland›¤› planlard›r. Operasyonel planlar: Üst yönetim kademelerince haz›rlanan taktik ve stratejik planlarla uyumlu bir biçimde, alt birim ve k›s›mlar›n hedeflerinin, faaliyetlerinin ve hedeflere ulaflmak için izlenecek yollar›n belirlendi¤i ve iflletmenin alt kademe yönetimi taraf›ndan haz›rlanan planlard›r. ÖRGÜTLEME (ORGAN‹ZE ETME) ‹flletme içerisinde yönetsel görevi olan ya da olmayan tüm çal›flanlar, görevlerini etkili ve verimli bir flekilde yerine getirebilmek için hangi iflleri yapacaklar›n›, bu iflleri yaparken kimlerle birlikte çal›flacaklar›n›, kimlere karfl› sorumlu olacaklar›n› ve (e¤er varsa) kimlerin kendilerine karfl› sorumlu olaca¤›n› bilmelidir. Çal›flanlar ayr›ca birlikte çal›flacaklar› kifliler ve gruplar, kendilerinin grup içerisindeki yeri ve kullanabilecekleri iletiflim kanallar› hakk›nda da net bilgilere sahip olmal›d›rlar. ‹flte bu bilgilerin tümü, örgütleme fonksiyonunun yerine getirilmesi ile ortaya konulur. Örgütleme s›ras›nda planlama fonksiyonu sonunda seçilmifl olan plan ve stratejiler temel kabul edilir. Plan ve stratejiler iflletmelerde “ne” yap›lmas› gerekti¤ini, örgütleme ise bunun “nas›l” bir yap› ile gerçeklefltirilece¤ini ortaya koyar. Di¤er bir anlat›mla örgütleme, planda belirlenen amaçlara ve bunlara eriflmek için belirlenen yollara uygun bir örgüt yap›s› (organizasyon) oluflturularak; bu yap› içerisinde yer alan ifller, kifliler ve birimler aras›ndaki yetki iliflkilerinin kurulmas›yla ilgilidir. Örgütleme aflamalar› boyunca yönetici, tüm çal›flanlar›n yerine getirece¤i her bir faaliyeti ve çal›flanlar›n bu faaliyetleri yerine getirebilmek için ihtiyaç duyacaklar› tesis ve ekipmanlar›n tümünü belirlemeye çal›fl›r. Ayr›ca yönetsel ve yönetsel olmayan pozisyonlar›n belirlenmesi ve bu pozisyonlar›n gerektirdi¤i niteliklerin tespiti de örgütleme süreci içerisinde yer al›r. Örgütleme Süreci Yönetici örgütleme fonksiyonunu yerine getirirken ifl ile ifl, ifl ile insan ve insan ile insan aras›ndaki iliflkileri düzenler. Bu düzenlemelerden ilki olan ifller aras›ndaki düzenleme, iflletmeyi amac›na ulaflt›racak ifllerin belirlenmesini, iflleri oluflturan görevlerin tan›mlanmas›n›, gruplanmas›n› ve bir sorumluluk alan› oluflturacak flekilde birlefltirilmesini içerir. ‹fl ile insan aras›ndaki düzenleme, tan›mlanm›fl olan ifllerin gerektirdi¤i bilgi, yetenek ve beceriye sahip olan kimselerin seçilmesi ve ifllerle uyumlar›n›n sa¤lanmas› yoluyla olur. ‹nsan ile insan aras›ndaki düzenleme ise iflletmenin sosyal yönünü vurgular ve ifl ortam› içerisinde, çal›flanlar›n birbirleri ile olan iliflkilerini ve bunlar› kapsayan davran›fl süreçlerini ifade eder. Örgütleme fonksiyonunun gerçeklefltirilmesinde genellikle flöyle bir süreç izlenir (Koçel, 2011): www.hedefaof.com 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim • Amac› gerçeklefltirmek için hangi görev, ifl ve faaliyetlerin yap›lmas› gerekti¤ini belirlemek, • Bu görevleri anlaml› bir flekilde gruplayarak iflleri oluflturmak, • Bu iflleri çeflitli kriterlere göre gruplayarak ifl gruplar›n› veya faaliyetleri oluflturmak, • Bu ifl gruplar›n› kademeler itibariyle farkl›laflt›rarak ve yine belli kriterlere göre gruplayarak mevkileri, pozisyonlar› oluflturmak, • Bu pozisyonlar› yine belli kriterlere göre bir araya getirerek bölümleri oluflturmak, • Tüm bu görev, ifl, ifl grubu ve pozisyonlarla ilgili tan›mlar› yapmak, • Bu mevkilere (pozisyonlara) getirilecek iflgörenleri seçmek ve atamak. Örgütlemede Temel Unsurlar Örgüt yap›s›, bir iflletme içerisindeki ifllerin, yetki ve sorumluluklar›n düzenlenmesi sonucunda oluflan biçimsel yap›d›r. Örgütsel yap›n›n oluflturulmas›nda dikkate al›nan konular afla¤›da aç›klanmaktad›r. ‹fl Bölümü ve Uzmanlaflma Bir iflletme içerisindeki ifllerin ayr› ayr› görevlere bölünmesi di¤er bir ifadeyle, bir iflin tamam›n›n tek bir iflgören taraf›ndan yap›lmas› yerine, iflin her biri farkl› kiflilerce yap›lacak görevlere ayr›lmas›d›r. ‹fllerin bu flekilde daha s›n›rl› görevlere ayr›flt›r›lmak suretiyle bölümlenmesi, beraberinde uzmanlaflmay› getirmektedir. fiöyle ki; faaliyeti yerine getirecek olan kifli iflin tamam›n› yapmak yerine iflin sadece kendi yapt›¤› bölümü yani görevi üzerine uzmanlaflacakt›r. Tersi durumda ise belirli bir ifl faaliyeti içerisinde çok çeflitli görevler bir araya getirilerek genelleflmeye gidilebilir. Yönetici, tasarlanmakta olan örgüt yap›s›nda uzmanlaflma ya da genelleflmenin ne derece yer alaca¤› konusunda karar vermek durumundad›r. ‹fl bölümü ve uzmanlaflma, yirminci yüzy›l›n ilk yar›s› boyunca verimlili¤in sonsuz kayna¤› gibi görülmüfl ve bir süre de öyle olmufltur. Ancak, zamanla bu flekilde çal›flan kiflilerin ifllerinden s›k›ld›¤›, yoruldu¤u, strese girdi¤i, iflyerlerinde devams›zl›¤›n ve iflten ayr›lmalar›n artt›¤› gözlemlenmifltir. Günümüzde yöneticilerin ço¤u uzmanlaflmay› önemli bir örgütleme mekanizmas› olarak görmekte ancak verimlili¤i her zaman yükseltmedi¤ini ve her ifl tipi için uygun olmad›¤›n› bilmektedir. Bölümlendirme ‹flin koordineli ve bütünlük içinde tamamlanabilmesi için, belirlenen ifl bölümü ve uzmanl›k derecesine göre bölünmüfl olan ifllerin, grupland›r›larak tekrar bir araya getirilmesi ile iflletme içerisindeki bölümler (departmanlar) oluflturulur. Bölüm, iflletmenin bir kesimi veya kurumu ya da iflletme ile ilgili belirli faaliyetleri içine alan bir çevre veya bölgeyi ifade eder. Bölümlendirmenin temel amac›, belirli amaçlarla bir araya getirilmifl ifllerin yap›lmas›nda yüksek etkinlik ve verimlili¤e ulaflmak ve bu flekilde tüm iflletmede verimlilik elde etmektir. Bölümlendirmede, iflletme fonksiyonlar›, ürün, co¤rafi bölge, süreç, müflteri gibi çeflitli kriterler temel al›nabilir. Fonksiyonlara göre bölümlendirme: Fonksiyonlara göre bölümlendirmede ayn› uzmanl›k alan›ndaki çal›flanlar ve benzer ifl ve görevler grupland›r›larak; ortak beceri, deneyim ve benzer ifllere göre oluflturulan bölümler kurulmaktad›r. Örne¤in sat›fl ile ilgili görevleri yapan ve bu konuda bilgili ve deneyimli kifliler bir araya getirilerek sat›fl bölümü oluflturulur. Fonksiyonel bölümlendirmenin tipik örnekleri; finans, pazarlama, üretim, personel, araflt›rma ve gelifltirme, muhasebe www.hedefaof.com 121 122 Genel ‹flletme vb.dir. Bu yöntemde genellikle bölümler, küçük alt birimlerden oluflacak flekilde düzenlenir (fiekil 5.7). Bu yap›n›n avantaj› etkin ve ekonomik olmas›, fonksiyonlar›n basitlefltirilmesini sa¤lamas› ve üst yöneticilere s›k› bir denetim imkân› vermesidir. Uzmanlaflm›fl personelin görüfl alan›n› ve kiflisel geliflim flans›n› s›n›rland›rmas› ve fonksiyonlar aras›ndaki ifl birli¤ini azaltma ihtimali ise bu bölümlendirme türünün dezavantajlar› aras›ndad›r. fiekil 5.7 Fonksiyonlara Göre Bölümlendirme Kaynak: Plunkett,W.R., R.F.Attner ve G.S.Allen.(2008). Management. Canada:ThomsonSouth Western. GENEL MÜDÜR Pazarlama Sat›fl Üretim Araflt›rma Reklam Stok ‹nsan Kaynaklar› Montaj ‹fle Alma ‹flleme Ücret E¤itim Ürün temeline göre bölümlendirme: Her ürün için ayr› bölümlerin oluflturulmas›na dayanan bölümlendirme türüdür. Örne¤in bir deterjan firmas›n›n bölümlendirmede ev kimyasallar› ve endüstriyel ürünler gibi ürün gruplar›n› temel almas› gibi. Ürün tipine göre oluflturulan bu ba¤›ms›z birimlerin alt›nda yine fonksiyonlara göre grupland›r›lm›fl üretim, sat›fl, tedarik, muhasebe gibi alt bölümler vard›r. Bir anlamda her bölüme serbest çal›flmas› için özerklik verilmifltir. Ürün temeline göre bölümlendirmenin avantajlar›; verim üzerine odaklanmay› sa¤lamas›, ürün özellikleri ve teslim tarihi gibi konularla ilgili koordinasyonu kolaylaflt›rmas›, bir ürünün problemlerini di¤er ürünlerden ayr› tutmas›, özel makine, tesisat ve iletiflim sistemlerinin kullan›m›na olanak sa¤lamas›d›r. Dezavantajlar› ise iflletme içinde her ürün için ayr› personel (her ürün için ayr› pazarlama bölümü çal›flanlar› gibi) bulundurulmas›n› gerektirmesi ve ifl hacminin büyümesine, ürün ve di¤er hizmetlerdeki de¤iflikli¤e veya yeni ürünlerin üretilmesine uyum sa¤lanmas›n›n zor olmas›d›r. fiekil 5.8 Ürün Temeline Göre Bölümlendirme Kaynak: Koçel, T. (2011). ‹flletme Yöneticili¤i. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m. GENEL MÜDÜR 1. Kademe Ürün Tipleri Departmanlar ve Alt Birimleri A Ürünü Departman› Üretim Pazarlama www.hedefaof.com B Ürünü Departman› Finans 123 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim Co¤rafi temele göre bölümlendirme: ‹fllerin co¤rafi bölgeler temel al›narak bölümlendirilmesidir. Co¤rafi bölgeler hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye sahip olan uzmanlar gerektirir. Bu tip bölümlendirmede karar verme yetkisi yönetimin en alt kademelerine kayd›r›labilir ve böylece bölgede koordinasyon iyilefltirilerek müflterilerle ve geliflen hizmet birimleriyle kurulan iletiflim daha etkili hâle getirilebilir (bkz. fiekil 5.9). fiekil 5.9 Co¤rafya Temeline Göre Bölümlendirme GENEL MÜDÜR 1. Kademe Bölgeler A Bölgesi Müdürü B Bölgesi Müdürü C Bölgesi Müdürü Bölge Organizasyonu (Fonksiyonel ya da Ürün Temelli) Müflteri temeline göre bölümlendirme: ‹flletmelerin belirli müflterilerin siparifllerine göre faaliyet gösterdi¤i ve her müflterinin özel istekleri oldu¤u durumlarda tercih edilen bölümlendirme türüdür. Böyle bir bölümlendirme iflletmenin bütün fonksiyonlar›n› de¤il, müflteri ihtiyaçlar›n›n zorunlu k›ld›¤› fonksiyonlar› içine al›r. Süreç temeline göre bölümlendirme: Belirli bir makine ve donan›m kullanan veya belirli bir ifllemi yapan kiflilerin tamam›n›n veya önemli bir k›sm›n›n ayn› bölümde toplanmas› ile oluflturulan bölümlendirme türüdür. Örne¤in tekstil sanayiinde yap›lan ifllem veya kullan›lan araçlara göre; harman-hallaç, fitil, masura, dokuma, boya vb. bölümler yer alabilmektedir. Komuta Zinciri Organizasyonun en tepesinden en alt noktas›na kadar bir yetki hatt› ile kimin kime rapor verece¤inin belirlenmesidir. ‹flletme içerisinde üst ve alt kademe yöneticiler ve çal›flanlara iliflkin tüm pozisyonlar› birbirine ba¤layan ve görev ile ilgili emirleri kimin nas›l verece¤ini, kimin kime karfl› sorumlu olaca¤›n› belirleyen komuta düzenini ifade eder. Komuta zincirinin tam olarak anlafl›labilmesi için yetki ve sorumluluk, yetki devri ve komuta (kumanda) birli¤i kavramlar›n› da bilmek gereklidir. Yetki ve Sorumluluk: Yetki, yöneticilerin görev alanlar›nda karar alma, emir verme ve kaynaklar› da¤›tmaya iliflkin resmi ve meflru hakk›d›r. Yetki sahibi kifli, iflin yap›lmas›ndan sorumludur. Yetki Devri: Yöneticilerin sahip olduklar› yetkilerinin bir k›sm›n› astlar›na devretmesidir. Yetki devredilen ast, görevi yerine getirme sorumlulu¤unu da al›r ancak bu durum yetki devreden yöneticinin sorumlulu¤unu da devretti¤i anlam›n› tafl›maz. Yani yönetici, yetkisini devretti¤i iflten sorumlu olmaya devam eder. Komuta Birli¤i: Bir organizasyonda her ast›n sadece bir üstten emir almas› ve sadece bir üste karfl› sorumlu olmas›d›r. Bir asta birden fazla üstün emir vermesi www.hedefaof.com Kaynak: Koçel, T. (2011). ‹flletme Yöneticili¤i. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m. 124 Genel ‹flletme durumunda, ast›n hangi emri yerine getirece¤i konusunda karmafla yaflayaca¤› düflünülmektedir. Uzun y›llar boyunca örgüt tasar›m›n›n temel tafl› olarak görülen komuta zinciri, günümüzde eskiye oranla daha az önemsenmekte; zaman de¤ifltikçe organizasyon tasar›m›n›n temel ilkeleri de de¤iflmektedir. Pek çok iflletmede yeni örgütsel tasar›mlar kullan›lmakta ve geleneksel kavramlara daha az ilgi gösterilmektedir. Ancak hâlâ yöneticiler, organizasyonlar› için hangi yap›n›n daha uygun oldu¤una karar verirken komuta zincirinin etkilerini de¤erlendirmektedir. Kontrol Alan›: Bir yöneticinin etkili ve verimli bir flekilde yönetebilece¤i ast say›s›n› ifade eder. Kontrol alan›, yönetici ve çal›flanlar›n e¤itim ve deneyim düzeyi, astlar›n görevlerinin benzerli¤i, ifllerin karmafl›kl›k düzeyi, astlar›n mesafe anlam›nda birbirine yak›nl›¤›, ifllere iliflkin standart süreçlerin varl›¤› ve düzeyi, iflletmenin bilgi sisteminin geliflmifllik düzeyi, örgüt kültürünün sa¤laml›¤› ve tercih edilen yönetim biçimi gibi faktörlere ba¤l› olarak farkl›l›k gösterir. Merkezîleflme Derecesi Karar verme yetkisinin örgütsel kademeler aras›nda da¤›t›m› ile ilgilidir. Baz› iflletmelerde üst kademe yöneticiler tüm kararlar› al›r ve alt kademelerdeki yöneticiler ve çal›flanlar sadece onlar›n verdikleri emirleri uygularlar. Bu durumdaki bir örgütsel yap›da merkezîleflme düzeyinin yüksek oldu¤u söylenir. Di¤er baz› iflletmelerdeyse karar verme ifli, faaliyete en yak›n kademedeki yöneticiye b›rak›l›r. Böyle bir durumda ise örgütsel yap›n›n merkezîleflme düzeyinin düflük oldu¤u söylenir. ‹flletmelerin merkezîleflme ya da merkezîleflmeme düzeyi üzerinde etkili olan çeflitli faktörler vard›r. Örne¤in, faaliyet gösterilen çevrenin karmafl›kl›k düzeyi, alt kademe yöneticilerin karar verme konusundaki kapasitelerinin ve istekliliklerinin düzeyi, verilecek kararlar›n önem derecesi, iflletmenin büyüklü¤ü, bir krizle ya da iflasla karfl› karfl›ya olup olmama durumu, örgüt kültürünün yap›s›, flirketin da¤›n›k bir co¤rafyada faaliyet gösterip göstermedi¤i vb. Günümüzde iflletmelerin özellikle çevresel de¤iflimlere karfl› daha esnek ve duyarl› olabilmesi için karar vermede merkezîleflmemeye (yerinden yönetim) do¤ru bir e¤ilim vard›r. Çünkü özellikle büyük flirketlerde, faaliyete daha yak›n olan alt kademe yöneticiler, sorun ve en iyi flekilde nas›l çözülebilece¤i hakk›nda, genellikle üst kademe yöneticilerden daha fazla bilgiye sahiptir. Biçimselleflme Bir iflletmede ifllerin ne derece standardize edildi¤i, kural ve prosedürlerin iflgörenlerin davran›fllar›na ne derece rehberlik etti¤i ile ilgilidir. ‹flletme içerisinde neyin, ne zaman, nerede ve nas›l yap›laca¤› önceden ayr›nt›l› olarak belirlenmifl, yaz›l› kurallara ba¤lanm›fl ve bu kurallara uyulmas› zorunlu hâle gelmiflse biçimselleflme derecesi yüksektir. E¤er bir ifl yüksek düzeyde biçimselleflmiflse, iflgörenin bu ifli yaparken çok az takdir hakk› vard›r. Bu durumda ifli her kim yaparsa yaps›n ayn› girdileri ve tamamen ayn› yolu kullanarak sonuçta di¤erleriyle uyumlu ve tek tip ç›kt› elde etmesi beklenir. Yüksek düzeyde biçimselleflmifl örgüt yap›lar›nda aç›kça belirlenmifl ifl tan›mlar›, birçok örgütsel kural ve ifl sürecini kapsayan aç›kça tan›mlanm›fl prosedürler vard›r. Di¤er yandan biçimselleflmenin düflük düzeyde oldu¤u iflletmelerde, ifl davran›fllar› nispeten yap›land›r›lmam›flt›r ve çal›flanlar ifllerini nas›l yapacaklar› konusunda bir hayli özgürdürler. www.hedefaof.com 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim YÖNELTME (YÜRÜTME) ‹flletme amaç, hedef ve planlar›n› belirledikten, örgütleme fonksiyonunu tamamlad›ktan sonra, s›ra çal›flanlar›n ifllerini yapmalar› için harekete geçirilmesine gelmektedir. Yöneltme, yöneticilerin astlar›na emir verme veya baflka yollarla ne yap›lmas› gerekti¤ini bildirmesidir. Yönetici, yöneltme fonksiyonunu yerine getirirken astlar›n›n ihtiyaçlar›na, karakterlerine, duygular›na, inançlar›na ve çevreden edindikleri izlenimlere etkide bulunup, onlar›n iflletmenin ç›karlar› do¤rultusunda hareket etmelerini sa¤lamaya çal›fl›r. ‹flletmede ifllerin görülmesi ve yürütülmesi için çal›flanlara etkili liderlik yapmak, onlar› motive etmek ve etkin iletiflim sa¤layarak ifllerini en iyi flekilde yapmaya yönlendirmek, yöneltme fonksiyonunun faaliyet alan› içine girer. Bunun yan›nda yöneltme fonksiyonunun etkin olabilmesinde emir verme biçimi de büyük önem tafl›r. Çünkü üstün asta bir fleyi yapmas› ya da yapmamas› hakk›nda bilgi vermesi emir say›l›r. Astlara ne yapmalar› gerekti¤ini bildiren emirlerin belli baz› özellikler tafl›mas› gerekir: • Emir, yerine getirilebilir ve makul olmal›, ast›n gücünü, yetene¤ini ve tecrübesini aflmamal›, ayr›ca asta sunulan fiziki olanaklarla uyumlu ve tan›nan süre içerisinde gerçeklefltirilebilecek nitelikte olmal›d›r. • Emir; noksans›z, aç›k ve anlafl›l›r olmal›d›r. Yani verilen emrin ast taraf›ndan do¤ru bir flekilde anlafl›ld›¤›ndan emin olunmal›d›r. • Emir; tam olmal›, iflin yap›lmas› ile ilgili eksik bir nokta b›rak›lmamal›d›r. Emir verilirken olumlu bir anlat›fl biçimi ile neyin yap›lmas› gerekti¤i, amac›n ne oldu¤u, yap›lacak iflin neye yarayaca¤›, ne kadar zamanda bitirilmesi gerekti¤i ve emrin yerine getirilmesi için nelerin gerekti¤i gibi konular aç›kl›¤a kavuflturulmal›d›r. Yöneltme, yöneticilerin iflletme içerisindeki, psiko-sosyal yap›lar› birbirinden farkl› olan çok say›da insan ile dinamik bir flekilde iliflki kurmas›na dayanan yönetim fonksiyonudur. Etkin bir yöneltme sistemi için afla¤›daki koflullar›n sa¤lanmas› gerekmektedir (Ertürk, 2009; Özalp, 2010; Aflkun ve Tokat, 2010): • Örgütte tak›m ruhunun gerçeklefltirilmesi: Yönetici, çal›flanlar›n bireysel baflar›lar› yan›nda, tak›m çal›flmas› içinde de baflar›l› olmalar›n› sa¤lamal›d›r. Bunun için, iflletme içinde bir tak›m ruhu oluflturulmal› ve tüm çal›flanlar tak›m›n baflar›s›na yönlendirilmelidir. • ‹flgöreni tan›mak: Yönetici birlikte çal›flt›¤› kiflileri iyi tan›mal› ve anlamal›; onlar› bedensel, zihinsel ve ruhsal özellikleri ve yetenekleri do¤rultusunda, verimli olabilecekleri ifllere yerlefltirmelidir. • Görev kiflili¤i geliflmemifl kimseleri örgütten uzaklaflt›rmak: Yönetici, görev ve sorumluluklar›n› yüklenecek nitelikte olmad›¤›n› gösteren çal›flanlar› iflletmeden uzaklaflt›rabilmelidir. Çünkü bu tip kifliler kurumun çal›flma denge ve disiplinini bozarak di¤er iflgörenlere kötü örnek olur. • ‹flgören ile iflletme aras›ndaki iliflkileri yak›ndan tan›mak: ‹flgören ile iflletme aras›ndaki iliflkiler yak›ndan takip edilmeli, hem çal›flanlar›n hem de iflletmenin haklar› eflit olarak belirlenmelidir. Yöneticiler, personel ile iflverenin birbirine karfl› hak ve ç›karlar›n› savunurken tarafs›z olmal›d›r. • Yöneticinin çevresine iyi bir örnek olmas›: Örgütte disiplinli ve düzenli çal›flmay› sa¤lama ve sayg› elde etmenin en etkili yollar›ndan biri, yöneticinin astlar›na her türlü davran›fl›yla iyi bir örnek olmas›d›r. Yönetici benli¤i ve kiflili¤i ile en iyi örnek olmal›d›r. ‹flletme içinde disiplinli ve düzenli bir çal›flma ortam› sa¤lamak için yönetici bu ba¤lamda da astlar›na örnek olmal›d›r. www.hedefaof.com 125 126 Genel ‹flletme • ‹flgörenlerin düzenli aral›klarla kontrol edilmesi: Verilen emirlerin istendi¤i gibi yerine getirilip getirilmedi¤i düzenli aral›klarla kontrol edilmelidir. Nelerin ne ölçüde yap›ld›¤›n›n ortaya ç›kar›lmas› için denetim sistemi iyi bir biçimde çal›flmal›d›r. • Dan›flmal› yürütme düzeninin kurulmas›: Yönetici üst düzeyde faaliyet gösterdi¤inden her konu hakk›nda yeterli bilgiye sahip olmayabilir. Bu sebeple bilgi almak için astlar› ve yard›mc›lar›na dan›flmal›d›r. Ayr›ca yönetici, kararlarda herkesin fikrinin al›nmas›na ve ifl birli¤i ruhunun sa¤lanmas›na da özen göstermelidir. Bu flekilde dan›flmal› yürütmenin sa¤lad›¤› yönetime kat›lma olana¤›, koordinasyonu, iflgörenlerin ifllerine karfl› duydu¤u ilgi ve coflkuyu artt›r›r. • Örgütte iyi bir iletiflim düzeninin olmas›: ‹yi bir yöneltme düzeninin gerçeklefltirilmesi, etkili bir iletiflim ve ba¤lant› mekanizmas›n›n kurulmas›na ba¤l›d›r. Gerek emirlerin yukar›dan afla¤›ya iletilmesini gerekse yönetimin ihtiyaç duydu¤u bilgilerin yukar›ya gönderilmesini sa¤layacak etkili bir iletiflim sistemine ihtiyaç vard›r. • Yöneticinin ayr›nt›lar içinde bo¤ulmamas›: Yönetici iflletmenin gelecekteki durumunu dikkate alan ileriye dönük faaliyetleri yürüten temel bir unsurdur. Bu sebeple, s›n›rl› olan zaman ve enerjisini iflletmenin yüksek ç›karlar› bak›m›ndan en verimli olan ifllere ay›rmal› ve ayr›nt›lara bo¤mamal›d›r. • Bir disiplin sistemi gereklili¤i: ‹flletme içerisinde iyi bir ödüllendirme ve cezaland›rma sistemi kurulmal›d›r. ‹flgörenleri, iflletmenin amaçlar›n›n etkili ve verimli bir flekilde yerine getirilebilmesi için çal›flmaya yöneltme süreci içerisinde yer alan temel kavramlar flöyledir: Güdüleme (Motivasyon) Örgütte yer alan bireylerin, belirlenen amaçlar yönünde hareket etmelerini sa¤lamada baflvurulabilecek en etkili yollardan biri, etkili bir güdüleme uygulamas› gerçeklefltirmektir. Güdülenmeyi kiflilerin belli bir amac› gerçeklefltirmek üzere kendi arzu ve istekleri ile davranmalar› fleklinde tan›mlayabiliriz. Güdüleme ise insanlar› belirli bir amaca do¤ru devaml› flekilde harekete geçirmek için gösterilen çabalar›n tamam›d›r. Bireylerin gerçeklefltirmekte olduklar› eylemlerin yönünü, gücünü ve öncelik s›ras›n› belirleyen çeflitli içsel veya d›flsal uyar›c›lar vard›r. Güdülemede amaç, bu uyar›c›lar›n etkisiyle bireyin istenen yönde harekete geçmesini sa¤lamakt›r. Kararl›, arzulu ve istekli bir biçimde ifllerine odaklanarak çal›flt›klar›nda, bireylerin verimlerinin artt›¤› bilinmektedir. Bu durumda iflletme amaçlar›n›n etkili ve verimli bir flekilde baflar›lmas› için çal›flanlar›n güdülenmeleri gerekmektedir. Ancak her insan bir di¤erinden farkl› beklenti, amaç, istek ve ihtiyaçlara sahip olabilmekte ve durum bireylerin güdülenmeleri üzerinde etkili olmaktad›r. Bu sebeple, yöneticilerin öncelikle çal›flanlar›n› tan›mas› ve onlar› nelerin güdüleyebilece¤i hakk›nda fikir sahibi olmas› gerekmektedir. Liderlik (Önderlik) Liderlik, belirli flartlar alt›nda, belirli kiflisel veya grupsal amaçlar›n gerçeklefltirilmesi için bir kimsenin baflkalar›n›n faaliyetlerini etkilemesi ve yönlendirmesi sürecidir (Deitzer- Shiliff, Jucius, 1979; akt. Koçel 2011:569). Di¤er bir ifadeyle liderlik, iflletme çal›flanlar›n› etkileyerek, amaç ve hedeflerin gerçeklefltirilebilmesi yolunda onlar› yönlendirmek ve yöneltmektir. Lider ise baflkalar›n› belli bir amaç do¤rultusunda davranmaya sevk eden, etkileyen kiflidir. www.hedefaof.com 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim Liderlik, sadece biçimsel örgüte has bir süreç olmay›p kiflileraras› süreçlere dayan›r. Belirli bir grubun, belirli bir kiflinin arkas›ndan belirli amaçlar› gerçeklefltirmek üzere gitmesi ile bir liderlik süreci oluflur. Ayr›ca, liderin resmi yetkilerle donat›lm›fl olmas› gerekmedi¤i gibi sadece iflletmelerin üst kademelerine özgü bir görev de de¤ildir. Alt düzeyde yer alan bir yönetici de lider olabilir. Liderlik ve yöneticilik aras›nda benzerlikler vard›r ancak ayn› anlama gelmezler. Yönetici ile lider aras›ndaki benzerlikler aras›nda insanlar› belli hedeflere yönlendirmeleri, yönlendirme iflini yaparken bir güç kullanmalar›, birlikte çal›flt›klar› insan grubu aras›nda yak›n bir iliflki kurmalar› vard›r. Bununla birlikte yönetici ile lider aras›ndaki farklardan baz›lar› flunlard›r (Koçel, 2011:574): • Yöneticilik bir meslek uygulamas›d›r; liderlik ise insanlar› etkileyebilme ve harekete geçirme iflidir. • Yöneticilik biçimsel bir organizasyon yap›s› içinde gerçekleflir; liderlik için biçimsel bir yap›n›n varl›¤› gerekmez. • Yöneticilik, tan›mlanm›fl hedeflere ulaflt›racak ifllerin en etkin flekilde yap›lmas› ile ilgilidir; liderlik ise hedeflerin ve yap›lacak ifllerin belirlenmesi ile ilgilidir. • Yöneticinin insanlar› etkileme arac› bulundu¤u mevkiye verilmifl olan yetki ve yapt›r›m hakk›d›r; liderin insanlar› etkilemekte kulland›¤› araç kiflisel özellikleri, davran›fllar›, insanlara sundu¤u vizyon, güven ve ilhamd›r. • Yöneticinin görev tan›m› vard›r; liderin görev tan›m› yoktur. • Yöneticilik tan›mlanan hedeflere ulaflma, liderlik ise de¤iflim ve dönüflüm yapabilme iflidir. • Yöneticilik iflletmenin iç yap› ve dinamiklerine, liderlik ise iflletmenin d›fl yap› ve dinamiklerin bakabilme iflidir. ‹letiflim ‹flletme içerisindeki bütün bölümler, birimler ve bireyler aras›nda, tüm faaliyet ve eylemlerin gerçeklefltirilmesi sürecinde ba¤lant› arac› olarak baflvurulan iletiflimden, ayn› zamanda iflletme içi davran›fllar›n de¤ifltirilmesi ve düzeltilmesi konusunda da yararlan›labilir. Bu sebepledir ki iletiflim konusu ve bu konuyla ilgili hususlar, yönetimin tüm fonksiyonlar› ve bunlar içinde özellikle de yürütme fonksiyonu aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Yönetici, iletiflim arac› ile kendisine ba¤l› olan kiflilerle iliflki kurarak; ne istedi¤ini, ne zaman istedi¤ini ve nas›l istedi¤ini onlara iletebilir. ‹letiflimle ilgili olarak çok say›da tan›ma rastlamak mümkündür. Örne¤in; “iletiflim, insanlar›n duygu, düflünce, tutum ve davran›fllar›n› sözlü, yaz›l› ve sözsüz olarak iletmesidir” ya da “iletiflim, bir insandan baflka bir insana bilgi ve anlay›fl›n aktar›lmas› sürecidir” veya “iletiflim, bilginin göndericiden al›c›ya do¤ru, al›c› taraf›ndan anlafl›lacak flekilde iletilmesidir” gibi. Bu tan›mlar›n ortak yönleri göz önüne al›nd›¤›nda iletiflimin çeflitli ögelerden oluflan bir süreç oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Bu ba¤lamda yayg›n kabul gören bir di¤er tan›ma göre iletiflim; mesaj (ileti), gönderici (kaynak) ve mesaj› alan (al›c›) olmak üzere üç önemli unsuru olan; bilgi, duygu, görüntü ve sesin seçilen kanallar arac›l›¤›yla iletilmesi veya ifllenmesi sürecidir. Bu süreç içerisinde; • Kaynak (gönderici): ‹letiflimi bafllatan, belirli bir kifliye veya gruba gönderilecek bir fikri veya düflüncesi olan ve bunlar› mesaja dönüfltüren kiflidir. • Mesaj: ‹letilecek olan düflünce, fikir, bilgi veya duygunun somutlaflt›r›lm›fl ifadesidir. www.hedefaof.com 127 128 Genel ‹flletme • Al›c›: Mesaj›n ulaflt›r›lmak istendi¤i kifli(ler), grup(lar), birim(ler) veya kurum(lard›r). • ‹letiflim kanal›: Mesaj›n göndericiden al›c›ya ulaflmak üzere takip etti¤i yoldur. • ‹letiflim araçlar›: Mesaj›n al›c›ya ulaflt›r›lmas› için yararlan›lan araçlard›r. ‹flletmelerde ‹letiflim Türleri ‹flletmelerde iki tür iletiflim bulunmaktad›r. Bunlardan ilki, iflletmenin örgütsel yap›s› kapsam›nda meydana gelen biçimsel iletiflim, ikincisi ise örgütsel yap› taraf›ndan düzenlenmemifl olan biçimsel olmayan iletiflimdir. Biçimsel iletiflim: ‹flletme içi yönetim hiyerarflisine göre, di¤er bir ifade ile biçimsel örgüt yap›s›na ba¤l› olarak ve emir komuta zinciri çerçevesinde yap›lan iletiflimdir. Dört bafll›k alt›nda s›n›fland›r›labilir (Mirze, 2010): Afla¤› do¤ru iletiflim: Emirler, talimatlar, prosedürler gibi bilgilerin üstten asta do¤ru aktar›lmas›d›r. Yukar› do¤ru iletiflim: Görevin yerine getirilmesinde karfl›lafl›lan sorunlar›n, önerilerin ve flikâyetlerin rapor edilmesi gibi, astlardan üstlere aktar›lan bilgiler, yukar› do¤ru iletiflimin örnekleridir. Yatay iletiflim: ‹flletme hiyerarflisinde ayn› düzeyde bulunan yönetici/çal›flanlar aras›nda ço¤unlukla koordinasyon amaçl› olarak gerçeklefltirilen iletiflimdir. Çapraz iletiflim: Faaliyetleri koordine etmek, gerekli bilgileri sa¤lamak ve ihtiyaç duyuldu¤unda yard›m etmek için iflletme yönetim hiyerarflisinde farkl› bölüm ve düzeylerde bulunan yönetici/çal›flanlar aras›nda gerçekleflen iletiflimdir. Biçimsel olmayan iletiflim: Biçimsel iletiflimin etkinli¤ini art›rmak amac›yla ya da ayn› düzeylerdeki görevlilerin arac›s›z olarak birbirlerine bilgi aktarmak istedi¤i durumlarda veya ifli çabuklaflt›rmak için biçimsel iletiflim kal›plar›ndan s›yr›lmak istendi¤inde kullan›labilen ve örgütsel yap› içerisinde yetkililerce düzenlenmemifl olan iletiflim iliflkisidir. Örne¤in, yöneticilerin zaman zaman iflletme içi birimleri dolaflarak, bilgi al›flveriflinde bulunmak için çal›flanlarla biçimsel olmayan bir flekilde etkileflim kurmas› gibi. Bu iletiflim türü, çal›flanlar›n kendi aralar›nda gayriresmî olarak kiflisel veya kurumsal konularda dedikodu türü görüflmeler yapmalar› fleklinde, örgüt içerisindeki biçimsel olmayan gruplarca da s›kl›kla kullan›l›r. Bu iletiflim türü iflletme içinde uygun zamanlarda ve gerekti¤i gibi kullan›ld›¤›nda, yönetimin kendi mesajlar›n› iflletme içi veya d›fl›na yaymak için yararlanabilece¤i iyi bir araçt›r. Bu yolla yap›lan iletiflimin zaman zaman çok yararl› sonuçlar verdi¤i ancak uygun bir biçimde kullan›lmaz ve yönetilmezse çok zararl› sonuçlara yol açabildi¤i bilinmektedir. KONTROL (DENET‹M) Kontrol, faaliyetlerin sonuçlar›n›, önceden belirlenmifl olan standartlara karfl›laflt›rmak, e¤er farkl›l›k varsa gerekli düzeltmeleri yapmak. Kontrol, örgütsel faaliyetlerin yerine getirilmesi ile ulafl›lan sonuçlar›n, önceden belirlenmifl olan amaç, hedef ve standartlara uygunluk düzeyini belirlemek ve beklenen uyum gerçekleflmemiflse gerekli düzeltmeleri yapmak amac›yla gerçeklefltirilen bir faaliyettir. Kontrolde önemli olan, yap›lan faaliyetlerin önceden belirlenmifl amaç ve hedefleri gerçeklefltirip gerçeklefltirmedi¤idir. Yani kontrol, amaç ve hedeflerin belirlendi¤i planlama ile çok yak›ndan iliflkilidir. Çünkü planlama sürecinde belirlenen hedef ve amaçlar, kontrol aflamas›nda fiili sonuçlar›n karfl›laflt›r›laca¤› standartlar olarak karfl›m›za ç›kar. Geleneksel kontrol yaklafl›m›na göre, yönetici kendisine ba¤l› ifllerden sorumludur ve sonuçlar standartlar› karfl›lamad›¤›nda gerekli tavr› almak zorundad›r. Bu www.hedefaof.com 129 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim sebeple de faaliyetlerin sürekli olarak denetlenmesi ve gözetilmesi gerekmektedir. Öyle ki personel, ifl faaliyetleri s›ras›nda sürekli olarak izlenirse, ifline odaklanmak durumunda kalacak, kaynaklar›n israf›ndan kaç›nacak ve dikkatli olacakt›r. Ayr›ca yine bu yaklafl›ma göre, ifller sonuçland›¤›nda gerçekleflen performans ile planlanm›fl performans birbiri ile karfl›laflt›r›lmal› ve varsa farkl›l›klar düzeltilmelidir. Kullan›labilecek bafll›ca kontrol araçlar› aras›nda kiflisel gözlem, finansal denetim ve iç kontrol yer al›r. Kontrol Süreci Kontrol, dört temel aflamadan oluflan bir süreç fleklinde yürütülür. Kontrol sürecinin hareket noktas›, iflletmenin sahip oldu¤u stratejik amaçlard›r. Süreçteki di¤er faaliyetlerin bu amaçlara göre düzenlenmesi gerekir (bkz. fiekil 5.10). fiekil 5.10 Stratejik amaçlar› belirle 1 Kontrol Döngüsü 2 Sandartlar› belirle Performans› ölç Sandartlar› yeniden de¤erle Performans› düzelt 4 Yetersizse, düzeltici önlem al Kaynak: Bovée, C. L., Thill, J.V, Mescon, M. H. (2007). Excellence in Business. (3. bas›m). New York: Prentice Hall, s.244. 3 Performans› standartlarla karfl›laflt›r 4 Yeterliyse, de¤ifliklik yapma Standartlar›n belirlenmesi: Kontrolün etkin bir flekilde gerçeklefltirilebilmesi için sürecin bu ilk aflamas›nda öncelikle standartlar net bir flekilde belirlenmelidir. Standartlar, performans›n de¤erlenebilmesi için önceden belirlenen ölçütlerdir. Standartlar, gerçeklefltirilmesi gereken amaçlarla do¤rudan iliflkili olup iflletmenin her seviyesi için ayr› ayr› belirlenir. Standartlarla amaçlar› birbirine kar›flt›rmamak gerekir. Amaçlar, ölçülebilir hedeflerken, standartlar bu hedeflerden sapma olup olmad›¤›n› gösteren k›lavuzlar olarak yorumlanabilir. Aradaki fark› flöyle bir örnekle aç›klayabiliriz. Örne¤in üretim departman›, sahip oldu¤u insan gücü ve üretim kapasitesini dikkate alarak ayl›k 50.000 adet ürün üretimini bir hedef olarak belirleyebilir. Bu bir haftada yaklafl›k 12.500 adet ürün üretilmesi gerekti¤ini gösterir. Bu rakam›n alt›nda kalan bir üretim rakam›, alarm zillerinin çalmas› anlam›na gelir. Fiili performans›n ölçülmesi: Bu aflama yani faaliyetler sonucunda gerçekleflen sonuçlar›n ölçülmesi, karfl›laflt›rma yapabilmek için mutlaka yerine getirilmek zorundad›r. Çeflitli ölçü birimleri (a¤›rl›k, uzunluk, para gibi) ile ölçülebilen konularda performans›n de¤erlendirilmesi kolayken kalite gibi ölçümü zor konularda performans›n ölçümü de zorlaflmaktad›r. Bu aflamada en önemli nokta, do¤ru ölçüm yap›lmas›d›r. Ayr›ca zaman›nda sa¤lanan ve yeterli miktarda bilgiye de ihtiyaç duyulur. Fiili performans›n standartlarla karfl›laflt›r›lmas›: Denetim sürecinin temel aflamas› olup, önceden belirlenen sonuçlar ile faaliyetler gerçeklefltirildikten sonra ulafl›lan sonuçlar›n karfl›laflt›r›lmas›na dayan›r. Bu aflamada varsa standartlardan www.hedefaof.com 130 Genel ‹flletme sapmalar tespit edilerek, sonuçlar›n kabul edilip edilemeyece¤ine karar verilir. Performansla standartlar aras›nda bir farkl›l›k yoksa genellikle bir eylemde bulunmaya gerek yoktur. Gerekliyse düzeltici faaliyetlerin gerçeklefltirilmesi: Bir önceki aflamada al›nan karar, sonuçlar›n kabul edilemeyece¤i yönündeyse, tespit edilen sorunlar›n en aza indirilmesi için düzeltici faaliyetler gerçeklefltirilir ve bu yolla iflletmenin amaç ve hedeflerine ulaflmas› sa¤lanmaya çal›fl›l›r. Bu aflamada istenmeyen sonuçlar›n kaynaklar› da araflt›r›lmal› ve saptanmal›d›r. Düzeltici faaliyetler ise performans›n düzeltilmesi ya da standartlar›n yeniden de¤erlemesi fleklinde olacakt›r. Kontrol Türleri Eflzamanl› kontrol, standartlara uygunlu¤u sa¤lamak üzere faaliyetlerin ve süreçlerin izlenmesi ve gerekli ayarlamalar›n yap›lmas›. ‹flletmelerde uygulanan farkl› kontrol yöntemleri vard›r. Kontrol faaliyetinin müdahale zaman›na göre kontrol fonksiyonunu üçe ay›rabiliriz: ‹leri dönük kontrol, efl zamanl› kontrol ve geriye dönük kontrol. ‹leri dönük kontrol, problemlerin daha ortaya ç›kmadan tahmin edilmesi ve zaman›nda önleyici tedbir al›nmas› anlam›na gelir. Bu kontrol türünde girdi olarak iflletmede kullan›lan tüm kaynaklar izlenir ve denetlenir. Bunun yap›lmas›ndaki amaç girdi kalitesinin garantiye al›nmas›d›r. Bu nedenle bu denetime önleyici kontrol da denilebilir. Efl zamanl› kontrol, bugüne dair yap›lan bir kontrol türü olup standartlara uygunlu¤u sa¤lamak üzere faaliyetlerin ve süreçlerin izlenmesi ve gerekli ayarlamalar›n yap›lmas›d›r. Efl zamanl› kontrolde birbirini izleyen ve birbiriyle ba¤lant›l› faaliyetlerin her aflamas›ndaki ifller gözlenir ve varsa sapmalar belirlenerek çözüme ulaflt›r›lmaya çal›fl›l›r. Üretim band›nda parçalar›n montaj›n› yapan bir iflçinin, önüne gelen bir parçadaki ar›zay› fark ederek üretim band›n› durdurmas› ve ar›zan›n araflt›r›larak sorunun çözülmesi efl zamanl› kontrole bir örnektir. ‹flçinin ar›zal› parçay› fark etmeyerek bir sonraki istasyona ulaflt›rmas›, bitmifl ürünlerin hatal› ç›kmas›na yol açacakt›r. Geriye dönük (geribildirime dayal›) kontrol, tamamlanm›fl bir faaliyete iliflkin bilgi toplamak, bu bilgiyi de¤erlendirmek ve gelecekte yap›lacak benzer faaliyetleri gelifltirmek üzere tedbirler almakt›r. Bu faaliyet türünde faaliyet sonuçlar›na odaklan›lmakta olup sapmalar ortaya ç›kt›ktan sonra çözüm yollar› araflt›r›lmaktad›r. Yukar›da ele al›nan üç kontrol türü birbirinin rakibi de¤ildir. Baflar›l› yöneticiler, özellikle büyük ve karmafl›k iflletmelerde bu üç yöntemi de bir arada kullanmaktad›r. ‹leriye dönük kontrol yöneticilerin daha en baflta hata yapmalar›n›n önüne geçmeye yard›mc› olmakta; eflzamanl› kontrol hatalar yap›l›rken yöneticilerin onlar› fark etmelerine yard›mc› olmakta; geriye dönük geribildirim ise yöneticilerin geçmiflteki hatalar›n› tekrarlamalar›n›n önüne geçmeye yard›mc› olmaktad›r. ‹flletmelerde arzu edilen durum, bu üç kontrol türünün etkileflim hâlinde kalmas› ve aralar›nda bir denge olmas›d›r. www.hedefaof.com 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim 131 Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 A M A Ç 3 Yönetim ve yönetici kavramlar›n› aç›klamak. Yönetim; örgütsel faaliyetlerin, tüm çal›flanlar›n sorumlu olduklar› iflleri yapmalar› yoluyla, etkin ve verimli bir flekilde yerine getirilmesini sa¤lamakt›r. ‹flletmelerin yönetiminde, farkl› yönetim türleri, fark› yönetsel kademeler, her bir yönetim kademesinde görev alan yöneticilerin görevlerini yerine getirirken ihtiyaç duyduklar› çeflitli yetenekler, üstlendikleri roller ve takip ettikleri süreci oluflturan yönetsel fonksiyonlar vard›r. Yönetici yönetim iflini yapan, insanlar› belirli amaçlar› gerçeklefltirecek iflleri yapmalar› için yönlendiren ve yöneten kiflidir. Baflkalar›na neyi nas›l yapacaklar›n› söyler, yap›lan çal›flmalar› izler ve kontrol eder. Yönetsel roller flunlard›r: Yöneticinin kiflileraras› rolü, astl›k-üstlük iliflkilerini, iflletme içindeki ve d›fl›ndaki (tedarikçiler, rakipler, devlet daireleri, müflteriler vb.) gruplar ve bireyler aras›nda ba¤lant› oluflturmay›, iliflkilerin yap›land›r›lmas›na dayal› çal›flmalar› kapsar. ‹flletme içinden ve d›fl›ndan çeflitli kanallarla bilgi toplanmas› ve toplanan bilginin ilgililere aktar›lmas›na iliflkin faaliyetler yöneticinin bilgi sa¤lama rolünü oluflturur. Yöneticinin temel görevlerinin bafl›nda karar vermek yer al›r. Bu kararlar›n pek ço¤u oldukça rutindir. Baz› kararlar ise bir yöneticinin seyrek olarak karfl›laflabilece¤i türdendir. A M A Ç 4 Yönetim piramidinin farkl› seviyelerindeki yönetsel yetki ve sorumluluklar› ay›rt etmek. Yönetim piramidi üst, orta ve alt yönetim kademelerinden oluflur ve her bir kademede yönetsel faaliyetler, yetki ve sorumluluklar farkl›l›k gösterir. Üst kademe yönetim iflletmenin bir bütün olarak görüldü¤ü, tüm iflletmeyi ilgilendiren uzun dönemli genel politika ve stratejilerin belirlendi¤i ve iflletme ile d›fl çevre aras›ndaki iliflkilerin yönlendirildi¤i yerdir. Orta kademe yönetim, örgütsel hiyerarflide alt kademe ile tepe yönetim yani üst kademe yönetim aras›nda yer alan tüm yönetim düzeylerini içerir. Bu kademede görev yapan yöneticiler, genellikle bafll›ca iflletme birimlerinin yönetiminden sorumludurlar ve alt kademe yöneticilerin ifllerini koordine ederler. Alt kademe yönetim, iflletmenin operasyonel faaliyetlerini yürüten, üretimden veya hizmet sunumundan do¤rudan do¤ruya sorumlu olan yönetim kademesidir. Bu kademedeki yöneticiler, yönetsel görevi olmayan çal›flanlar› yönetmekle ve orta kademe yönetimin gelifltirdi¤i planlar›n uygulanmas›n› sa¤lamakla görevlidirler. Yönetsel yetenekler ve yönetsel rolleri s›ralamak. Yönetsel yetenekler; teknik yetenek, insan iliflkileriyle ilgili befleri yetenek ve kavramsal yetenektir. Teknik yetenek, yöneticinin fonksiyonel uzmanl›k alan›n› ifade eden belirli görevleri yerine getirmek için ihtiyaç duyulan ifle özgü bilgi ve teknikleri kapsar. Befleri yetenek, bireysel olarak ya da grup faaliyetleri içerisinde di¤er insanlarla birlikte çal›flabilme becerisini kapsar. Kavramsal yetenek ise yöneticinin iflletmeyi bir bütün olarak görebilmesini ifade eder. Planlama, örgütleme, yöneltme ve kontrol kavramlar›n› ve süreçlerini aç›klamak. Yönetim fonksiyonlar› planlama, örgütleme, yöneltme ve kontrolden oluflur. Planlama, yöneticilerin strateji gelifltirirken, iflletme için amaç ve hedefler olufltururken ve stratejilerini ve amaçlar›n› faaliyet planlar›na dönüfltürürken yerine getirdikleri faaliyettir. ‹flletme içerisinde yönetsel görevi olan ya da olmayan tüm çal›flanlar, görevlerini etkili ve verimli bir flekilde yerine getirebilmek için hangi iflleri yapacaklar›n›, bu iflleri yaparken kimlerle birlikte çal›flacaklar›n›, kimlere karfl› sorumlu olacaklar›n› ve kimlerin kendilerine karfl› sorumlu olaca¤›n› bilmelidir. Bu bilgilerin tümü örgütleme fonksiyonunun yerine getirilmesi ile ortaya konulur. Örgütleme, örgütsel planlar›n gerçeklefltirilmesi için kaynaklar›n düzenlenmesi sürecidir. ‹flletme; amaç, hedef ve planlar›n› belirledikten, uygun yap›land›rma fonksiyonunu tamamlad›ktan sonra, s›ra çal›flanlar›n ifllerini yapmalar› için harekete geçirilmesine yani yöneltme fonksiyonuna gelmektedir. Yöneltme, yöneticilerin astlar›na emir verme veya baflka yollarla ne yap›lmas› gerekti¤ini bildirmesidir. Yöneltme s›ras›nda yönetici astlar›n› güdüleyerek, etkili liderlik davran›fllar› sergileyerek ve etkili iletiflim kurarak iflletme amaçlar›n› etkili ve verimli bir flekilde yerine getirmelerini sa¤lamaya çal›fl›r. Yönetimin son fonksiyonu kontroldür. Kontrol, örgütsel faaliyetlerin yerine getirilmesi ile ulafl›lan sonuçlar›n, önceden belirlenmifl olan amaç, hedef ve standartlara uygunluk düzeyini belirlemek ve beklenen uyum gerçekleflmemiflse gerekli düzeltmeleri yapmak amac›yla yerine getirilen faaliyettir. www.hedefaof.com 132 Genel ‹flletme Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi yönetimin dört unsurundan biri de¤ildir? a. ‹flletmenin kurulufl yeri b. ‹fli yapacak insanlar c. Etkililik ve verimlilik d. Yönetimin fonksiyonlar› e. ‹flletmenin amaçlar› 2. Yönetim piramidine göre, iflletmelerde kaç tane yönetsel kademe vard›r? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 3. Yönetici yeteneklerinden hangisi tüm yönetsel kademeler için eflit derecede önem tafl›r? a. Kavramsal yetenek b. Befleri iliflkiler yetene¤i c. Teknik yetenek d. Bilgi sa¤lama yetene¤i e. Temsil yetene¤i 4. Afla¤›dakilerden hangisi dört temel yönetim fonksiyonundan biri de¤ildir? a. Örgütleme b. Planlama c. Yöneltme d. Güdüleme e. Kontrol 5. Afla¤›daki kavramlardan hangisi “bir örgütün ileride gerçeklefltirmeyi arzu etti¤i bir durumu” ifade eder? a. Etkililik b. Verimlilik c. Yönetim d. Stratejiler e. Amaçlar ve hedefler 6. “Baflkalar›n› belli bir amaç do¤rultusunda davranmaya sevk eden, etkileyen kifli” tan›m›n›n karfl›l›¤› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Lider b. Yönetici c. Üst yönetim d. fief e. Müdür 7. “Bir makine gibi iflleme e¤iliminde olan, kat› kurallara, yönetmeliklere, standardize edilmifl görevlere ve s›k› denetime dayanan” örgütsel yap› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Organik yap› b. Mekanik yap› c. Proje yap›s› d. Matris yap› e. Tak›mlara dayal› yap› 8. ‹flletme hiyerarflisinde ayn› düzeyde bulunan yönetici/çal›flanlar aras›nda ço¤unlukla koordine etme amaçl› olarak gerçeklefltirilen iletiflim türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Afla¤› do¤ru iletiflim b. Yukar› do¤ru iletiflim c. Yatay iletiflim d. Çaprafl iletiflim e. Biçimsel olmayan iletiflim 9. Afla¤›daki kavramlardan hangisi faaliyetler yürütülürken gerçeklefltirilen kontrolü ifade eder? a. Geriye dönük kontrol b. ‹leriye dönük kontrol c. Yönetsel kontrol d. Efl zamanl› kontrol e. Kalite kontrol 10. Afla¤›dakilerden hangisi örgütlemenin temel unsurlar›ndan biri de¤ildir? a. ‹fl bölümü ve uzmanlaflma b. Bölümlendirme c. Biçimselleflme d. Kontrol alan› e. Teknoloji www.hedefaof.com 5. Ünite - ‹flletmelerde Yönetim 133 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. c 3. b 4. d 5. e 6. a 7. b 8. c 9. d 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Piramidi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetsel Yetenekler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Fonksiyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Planlama” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liderlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütsel Yap›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kontrol” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlemede Temel Unsurlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yönetim, günlük yaflam içerisinde s›kl›kla karfl›laflabilece¤imiz bir faaliyettir. Örne¤in aile içerisinde, çeflitli derneklerde, devlet ifllerinin yürütülmesinde ve daha pek çok alanda yönetime ihtiyaç duyulmaktad›r. S›ra Sizde 2 Yönetilen kifli say›s›n›n artmas›, yönetim iflinin esas›n› de¤ifltirmez. Bu say›n›n artmas› sadece verilen kararlar›n kapsam›n› ve düzeyini de¤ifltirir. Yönetilen kifli say›s› artt›kça bulunulan yönetim kademesinin ve verilen kararlar›n iflletmenin gelece¤i ile do¤rudan iliflkisi artar. S›ra Sizde 3 Bu s›n›fland›rmalardan birinin di¤erine göre üstünlü¤ü oldu¤unu söylemek çok zordur. Her iki s›n›fland›rma da yöneticinin yönetim görevini yerine getirirken yapmak durumunda oldu¤u iflleri ortaya koymay› hedeflemektedir. Ancak yönetimin fonksiyonlar›n› aç›klayan s›n›fland›rma, yönetim iflini bir süreç olarak ele al›p sürecin aflamalar›n› aktard›¤› için, yöneticinin yapt›¤› iflin içeri¤ini biraz daha kapsaml› olarak sunabilmektedir. S›ra Sizde 4 ‹flletme amaçlar›n›n gerçeklefltirilmesi için maddi kaynaklar ve insan gücü kaynaklar› yöneticiye verilmifltir. Yöneticinin iflletme amaçlar›n› gerçeklefltirmek için bu kaynaklar› en iyi flekilde kullanmas› gerekir. Bu konuda yöneticinin yaralanabilece¤i en önemli araç planlamad›r. E¤er plan yoksa bu kaynaklar›n ne için ve nas›l kullan›laca¤›n› belirlemek zor oldu¤u gibi yöneticinin bunlar› iyi kullan›p kullanmad›¤›n› da belirlemek mümkün olmaz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aflkun, ‹.C. ve Tokat, B. (2010). ‹flletmelerde Yönetim ve Organizasyon. Bursa: Ekin Bas›n Yay›n Da¤›t›m. Bolat, T., Seymen, O.A., Bolat, O.‹. ve Erdem, B. (2009). Yönetim ve Organizasyon. Ankara: Detay Yay›nc›l›k. Bovee, C.L., Thill, J.V. ve Mescon, M.H. (2007). Excellence in Business. New York: Pearson Prentice Hall. Ertürk, M. (2009). ‹flletme Biliminin Temel ‹lkeleri. Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m. Ertürk, M. (2009). ‹flletmelerde Yönetim ve Organizasyon. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m. Koçel, T. (2011). ‹flletme Yöneticili¤i. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m. Kreitner, R (2007). Management. Boston: Houghton Mifflin Company. Mirze, S.K. (2010). ‹flletme. ‹stanbul: Literatür Yay›nlar›. Özalp, ‹. (2010). ‹flletme Yönetimi. Ankara: Nisan Kitabevi. Plunkett,W.R., R.F.Attner ve G.S.Allen.(2008). Management. Canada:Thomson-South Western. Robbins, S.P. ve Coulter, M. K. (2007). Management. New York: Pearson-Prentice Hall. Serinkan, C. (2008). Liderlik ve Motivasyon. Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m. www.hedefaof.com 6 GENEL ‹fiLETME Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Üretim fonksiyonunun anlam›n› aç›klayabilecek ve üretim sistemlerini s›n›fland›rabilecek, ‹flletmelerdeki üretim biçimlerini s›n›fland›rabilecek ve de¤erlendirebilecek, Pazarlama fonksiyonuna iliflkin temel kavramlar› ve pazarlama karmas›n› de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Üretim Kitlesel Üretim Yal›n Üretim Tam Zaman›nda Üretim ‹htiyaç ‹stek Pazar • • • • • • • De¤iflim De¤er Tatmin Ürün Fiyat Da¤›t›m Pazarlama ‹letiflimi ‹çindekiler Genel ‹flletme ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama www.hedefaof.com • ÜRET‹M FONKS‹YONUNUN ANLAMI VE TEMEL KAVRAMLAR • ÜRET‹M S‹STEMLER‹ • ÜRET‹M B‹Ç‹MLER‹ • PAZARLAMA FONKS‹YONUNUN ANLAMI VE TEMEL KAVRAMLAR • PAZARLAMA KARMASI ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama ÜRET‹M FONKS‹YONUNUN ANLAMI VE TEMEL KAVRAMLAR Üretim klasik olarak makine, insan ve teçhizat kullanarak fiziksel bir ürünün yap›m› ya da hizmetin meydana getirilmesi olarak tan›mlanmaktad›r. Di¤er bir tan›ma göre ise üretim, kaynaklar›n insan ihtiyaç ve isteklerine uygun ürün ve hizmetlere dönüfltürülmesi için gerçeklefltirilen fiziksel, kimyasal, teknik ifllemler olarak tan›mlanmaktad›r. K›saca üretimin gerçeklefltirilmesinin temel amac› insanlar›n ihtiyaç ve isteklerinin karfl›lanmas›d›r. Üretim, de¤iflik grup ve kesimler aç›s›ndan farkl› flekillerde alg›lanmaktad›r. Örne¤in, mühendislerin bak›fl aç›s›yla üretim olgusu; “hammaddelerin teknoloji kullan›larak çeflitli süreçlerden geçirilmesi yoluyla son ürün hâline dönüfltürülmesi” olarak tan›mlanmaktad›r. Bu anlamda üretim, teknolojik bir dönüfltürme sürecidir. Ancak üretim bu kadar yal›n bir biçimde gerçekleflmemektedir. Teknolojik ifllemlerin yan›nda, çeflitli aflamalarda iflgücüne de ihtiyaç duyulmaktad›r. Bu olgu, iflletmeleri sosyo-teknik bir sisteme dönüfltürmektedir. Bunun yan› s›ra, hammadde ve malzemelerin teknik olarak son ürüne dönüfltürülmesi için çeflitli araç, gereç, makine, fiziksel donan›m ve olanaklara ihtiyaç vard›r. ‹htiyaç duyulan bu elemanlar genel olarak sermayeyi oluflturmakta ve bir dizi ifllemden sonra üretimin gerçeklefltirilmesine katk›da bulunmaktad›rlar. fiekil 6.1.’de de görüldü¤ü gibi üretimde belirli girdiler, çeflitli ifllemlerden geçirilerek ürün ya da hizmet fleklinde ç›kt›ya dönüfltürülür. Bu tan›ma göre üretim sisteminin üç önemli eleman› bulunmaktad›r. Bunlar; girdi, ifllem ve ç›kt›d›r. Üretim sistemini oluflturan ögeler göz önüne al›nd›¤›nda, girdilerin iflgücü, malzeme, enerji ve bilgi gibi unsurlar, ç›kt›lar›n ise önceden elde edilmesi amaçlanm›fl ürün ya da hizmetler oldu¤u görülmektedir. Girdi ve ç›kt›lar aras›ndaki dönüflüm ise teknoloji yard›m› ile belirli yöntemler kullan›larak ifllem birimlerinde gerçekleflir. Amaçlanan üretim, ürün yani makine, k›yafet, otomobil gibi elle tutulabilir somut ç›kt›lar ise dönüflüm fabrikalarda; sa¤l›k, tafl›ma, konaklama, e¤lence gibi soyut ç›kt›lar ise dönüflüm ifllemi hastane, kamyon ya da otel gibi hizmet birimlerinde gerçeklefltirilmektedir. Bir üretim sisteminde sistemin geri besleme özelli¤i; ç›kt›lar için önceden tan›mlanan özellikler ile gerçekleflen özellikler aras›ndaki farkl›l›¤› gösteren, düzeltici kararlar›n al›nmas›nda kullan›labilecek bilgi ak›fl›d›r. www.hedefaof.com Üretim, insanlar›n ihtiyaç ve isteklerini karfl›lamak amac›yla ürün ya da hizmetlerin meydana getirilmesi ifllemidir. 136 Genel ‹flletme fiekil 6.1 Üretim Sisteminin Yap›s› Kaynak: Tutar, Hasan. (2010). ‹flletme Yönetimi, Seçkin Yay›nlar›, Ankara, s.232. G‹RD‹ ‹fiLEM Hammadde ‹flgücü Malzeme Enerji Bilgi Fabrika Tafl›ma Servis Araçlar-Gereçler ÇIKTI Ürün Hizmet Geri Bildirim Üretim süreci, sisteme giren ögelerin bir fayda yaratacak biçimde bir ürün ya da hizmete dönüfltürülmesidir. Bu dönüfltürme ifllemi çeflitli biçimlerde olmaktad›r. Örne¤in, bir hammaddenin fiziksel ya da kimyasal yap›s›n› de¤ifltirmek, bir ürünü bir yerden di¤erine tafl›mak, depolamak ya da kalite kontrol amac›yla incelemek üretim süreci olarak tan›mlan›r. Bir üretim sürecini de¤erlendirmede kullan›lan ögelerden özellikle dört tanesi önemlidir. Bunlar; verimlilik, etkinlik, kapasite ve esnekliktir. Verimlilik: Genellikle birim girdi bafl›na üretilen ç›kt› olarak ölçülmektedir. Verimlili¤in bu tan›m› mühendislikteki teknik verim kavram›ndan farkl›d›r. ‹flletmelerde bu tan›m ayn› zamanda üretkenlik için de kullan›l›r. Etkinlik: Üretim sisteminin amaçlar›n› gerçeklefltirme derecesi olarak tan›mlan›r ve performans ile efl anlamda kullan›l›r. Buna göre; verimlilik bir fleyi do¤ru yapmak ise etkinlik do¤ru fleyi yapmak olarak tan›mlanabilir. Verimlilik üretim kaynaklar›n›n ne kadar iyi kullan›ld›¤›n› ölçerken etkinlik amaçlar›n ne ölçüde gerçekleflti¤ini belirler. Bir üretim sisteminin verimli ama az etkin olmas› olas›d›r. Ancak genelde verimli sistemlerin ayn› zamanda etkin olmalar› beklenir. Kapasite: Üretim sisteminin gerçeklefltirebilece¤i üretim düzeyini ölçer. Yüzde olarak ya da birim zamanda üretilebilecek miktar cinsinden ifade edilir. De¤iflik ölçütlere göre tan›mlanan maksimum, gerçek ve etkin kapasite ölçütleri bulunmaktad›r. Bir fabrikaya al›nan yeni teçhizatlar kapasiteyi artt›rabilir. Ancak yat›r›m ve iflletme maliyetleri yüksekse iflletme verimlili¤i azal›r. Buradan da anlafl›ld›¤› gibi verimlilik ve kapasite farkl› ölçütlerdir. Esneklik: Bir üretim sisteminin beklenmedik talep de¤iflikliklerine yan›t verebilmesi ya da yeni ürün üretimine kolayl›kla geçebilmesi olarak tan›mlan›r. Günümüzde önem kazanan esneklik etmeninin belli bir ölçüsü bulunmamaktad›r. ÜRET‹M S‹STEMLER‹ Üretim gerçeklefltirilirken iflletmeler taraf›ndan farkl› üretim sistemleri kullan›l›r. Üretim sistemleri günümüze geliflerek gelmifl ve kitlesel üretimin yap›labilece¤i sistemler ortaya ç›km›flt›r. Bunun yan› s›ra ülkelerin ve endüstrilerin geliflmifllik düzeyleri, ekonomik yap›, üretimin özelli¤i gibi faktörler basit ve kitlesel üretime uy- www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama gun olmayan üretim sistemlerinin de devam etmesine yol açmaktad›r. ‹flletmeler özelliklerine göre bu sistemlerden herhangi birini kullanabilirler. Bu konuda dört sistemden söz edilebilir: 1. El ‹flçili¤i Sistemi 2. Ev ‹flçili¤i Sistemi 3. ‹malathane Sistemi 4. Fabrikasyon Sistemi El ‹flçili¤i Sistemi Siparifl temeline dayal› olarak iflleyen bu üretim sistemi kiflilere ba¤l› olma özelli¤i tafl›maktad›r. Bu üretim sisteminde al›c› say›s›n›n s›n›rl› olmas›, bu al›c›lar›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere kurulmufl olan iflletmenin genellikle küçük bir birim hâlinde kurulmas› sonucunu do¤urmaktad›r. ‹flletmenin küçüklü¤ü ile birlikte üretimin kifliselli¤i, üretimin ço¤u kez tek bir alanda uzmanlaflm›fl ve ifl bölümüne gitmeyen kifli ya da kifliler taraf›ndan bafllat›l›p bitirilmesi sonucunu beraberinde getirmektedir. Bu üretim sisteminde teknik yard›mc› araçlar ve makinelere çok az yer verilmektedir. Ayr›ca bu sistemde iflletmenin küçük olmas› ve kullan›lan yard›mc› araç ve gereçlerin azl›¤› sabit sermaye ihtiyac›n› önemli ölçüde azaltmaktad›r. Bu durumda, bu üretim sisteminde çal›flanlar, sermayeden çok iflgücüne dayal› mesai harcamaktad›rlar. Günümüzde el iflçili¤ine dayal› üretim sistemi gerileme göstermektedir. Bu üretim sisteminin en güçlü özelli¤i, üretim yönetiminin son derece basit olmas› ve ortaya ç›kmas› olas› sorunlar›n çözümünün kolay olmas›d›r. Ayr›ca, sistemin genellikle siparifl temeline dayal› olarak ifllemesi, pazarlama sorununu ortadan kald›rmakta ve sistemin talepte meydana gelebilecek de¤iflikliklerden etkilenme olas›l›¤› azalmaktad›r. Ev ‹flçili¤i Sistemi Ev iflçili¤inin özelli¤i, üretimin giriflimcilerin hesab›na ba¤›ms›z iflçilerce, kâr ve zarar› giriflimcilerin olmak üzere kendi iflyerlerinde, ço¤u kez evlerinde yap›lmas›d›r. Giriflimciler, bu sistemde ba¤›ms›z iflçilere gerekli hammadde ve yard›mc› maddeleri verirler ve ayr›ca üretim için, gerekli araç gereç ve makineleri de sa¤larlar. Hal›, kilim, tekstil, süs eflyas›, saat ve oyuncak üretiminde bu sistem yayg›nd›r. Örne¤in, parça bafl› hal› ya da kilim ürettirmek isteyen bir giriflimci evde dokuma tezgah› olan ailelere iplikleri ve modeli verir, gerekiyorsa tezgah› da sa¤lar. ‹stedi¤i modelde istedi¤i büyüklükte hal› ya da kilimi ürettirir. Bu sistemi uygulayan bir iflletme de¤iflik kiflilere üretim yapt›r›r. Gerek pazar istek ve ihtiyaçlar›n› karfl›layabilme bak›m›ndan ve gerekse üretimi yapt›rabilme bak›m›ndan birtak›m sorunlar ortaya ç›kabilir. Talebin süresinde karfl›lanmas›, üretimin h›zland›r›lmas›, aletlerin, makinalar›n iflçilere sa¤lanmas›, üretimin yönetiminde karfl›lafl›lacak bafll›ca sorunlardand›r. ‹malathane Sistemi ‹malathane sistemi ile üretim, el iflçili¤ine dayal› olarak yürütülen ancak evlerden çok, imalathane olarak nitelendirilen ba¤›ms›z iflyerlerinde gerçekleflmektedir. Bu sistemde de üretim makineden çok, emek ve el iflçili¤i a¤›rl›kl› yürütülmektedir. ‹malathane sisteminin temel özellikleri afla¤›daki gibi s›ralanabilir: • El iflçili¤i sisteminin aksine, bu sistemde ürünler, özel al›c›lar›n kiflisel isteklerine göre de¤il, daha genifl bir al›c› kitlesinin genel ve olas› istekleri dikkate al›narak üretilir. Bu üretim sisteminde, tüketici ve üretici aras›nda kiflisel bir iliflki bulunmayan genifl bir tüketici kitlesi hedef al›nd›¤› için, imalathaneler ilk iki sisteme göre daha büyük ölçekte kurulur. www.hedefaof.com 137 138 Genel ‹flletme • ‹flletmelerin büyük olmas›, ifl bölümü ve uzmanlaflmaya daha çok önem verilmesini gerektirir. Bunun sonucunda ise çal›flanlar, uzmanl›k alanlar›na göre yaln›zca belirli ürünleri ya da belirli ürünlerin belli parçalar›n› üretirler. • ‹malathane sisteminde, yard›mc› araç ve gereçlere yer verilmemesi sebebiyle, sermaye gereksinimi düflük olsa da el iflçili¤ine oranla daha yüksektir. • Maliyetler üretim kapasitesinin kullan›m›na ba¤l›d›r, sabit giderler ise yüksektir. Bu sistemde kifli iflletmeleri yayg›nd›r. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E LSistemi ‹M Fabrikasyon D Ü fi Ü N E L ‹ M Fabrikasyon sistemi’nde, üretim ifllemleri makineler S O R Uyap›lmakta, taraf›ndan insanlar makinelerin çal›flt›r›lmas› ve üretimin sa¤l›kl› D ‹ K olarak KAT yürütülmesinden sorumlu olmaktad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹malathane sistemi ile tak› ve hediyelik eflya üretimi yapan bir iflletmenin genel özellikleSIRA S‹ZDE rini aç›klayabilir misiniz? Fabrikasyon sistemi, imalathane sisteminin zay›f yönlerini ortadan kald›rmak için kurulan,S daha O R U büyük çapl› üretim yapan ve daha genifl bir kitlenin taleplerini karfl›layacak bir üretim sistemidir. Bu sistemde önceden belli olmayan tüketiciler için üretimde bulunulur ve stoklu çal›flma söz konusudur. D‹KKAT Bu sistemde çal›flan iflletmeler, büyük fabrika binalar›na, depolara ve yönetim binalar›na ihtiyaç duyarlar. ‹flgücü say›ca fazlad›r, al›c›lar genifl tüketici kitleleridir. SIRA S‹ZDEsürekli artma e¤ilimindedir ve kitlesel üretim yap›l›r. Bu sistemde üretim Fabrikasyon sisteminde üretimin yönetimi, di¤er üç sisteme göre çok daha karmafl›kt›r. Genellikle giriflimci ve yönetici ayr› kiflilerdir. ‹flletmelerin büyümesi, üreAMAÇLARIMIZ timin artmas› yönetimi zorlaflt›rmaktad›r. Bu sistemde üretimin yönetimi geliflmifl yöntemlerle yürütülmelidir. ‹flin planlanmas›, örgütleme ve denetimle ilgili görevlerin yerineK getirilmesi güçleflmifltir. Sabit giderler yükseldi¤i için, kapasite ve bü‹ T A P yüklük yönünden dengeli hareket etmek gerekmektedir. Çal›flanlar›n da iflletme amaçlar›na uygun davranmalar› için özendirilmeleri gerekmektedir. TELEV‹ZYON ÜRET‹M B‹Ç‹MLER‹ ‹flletmelerin üretim miktarlar›, üretime iliflkin donan›mlar›yla yak›ndan iliflkilidir. Ancak teknolojideki yenilikler tüketici ihtiyaç ve isteklerini de¤ifltirmekte ve bu de‹ N T E R N Edolay›s›yla T ¤iflim pazarlar›n›, üretim biçimlerini yeniden yap›land›rmaktad›r. Bununla birlikte pazar yap›lar› çok s›k de¤iflmekte, pazardaki rekabet üstünlü¤ünün sa¤lanmas› ve pazar paylar›n›n korunmas›, iflletmeler aç›s›ndan giderek daha zorlu bir hâle gelmektedir. Pazar ortamlar›nda yaflanan köklü de¤iflimler, üretim biçimlerinin de geliflmesi gere¤ini ortaya ç›karmaktad›r. Üretimde kullan›lan bafll›ca üretim biçimleri afla¤›daki gibi s›n›fland›r›labilir: • Üretim yöntemine göre s›n›fland›rma • Ürünün cinsine göre s›n›fland›rma • Üretim ak›fl› ve miktar›na göre s›n›fland›rma Üretim Yöntemine Göre S›n›fland›rma Bu s›n›fland›rmada üretimin yap›lmas›nda uygulanan genel yöntemler göz önüne al›n›r. Üretim yöntemine göre üretim biçimleri; primer (birincil), analitik ve sentetik, fabrikasyon ve montaj üretim olmak üzere dörde ayr›l›r. Primer (birincil) Üretim: Yeryüzünde kullan›lan her çeflit ürünün üretiminde yer alan ürünlerin üretimine birincil üretim denmektedir. Do¤ada bulunan hammaddelerin ç›kar›lmas› biçimindeki üretimdir. Madenler, kömür, orman ürünleri ve petrol gibi madenlerin ç›kar›lmas› primer üretimdir. www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama Analitik ve Sentetik Üretim: Hammaddelerden ayr›flt›rma vas›tas›yla de¤iflik ürünlerin elde edilmesi analitik üretimdir. Örne¤in ham petrolden çeflitli petrol ürünlerinin elde edilmesi analitik üretim biçimidir. Hammaddelerin bir araya getirilerek yeni ürünlere dönüfltürülmesi ise sentetik üretimdir. Örne¤in alafl›ml› çelik, bronz ve kauçuk üretimi gibi. Fabrikasyon Üretimi: Hammaddelerin biçimini de¤ifltirerek de¤erini artt›ran ve böylece yeni ürünler oluflturan üretim biçimidir. Örne¤in konfeksiyon, mobilya, ayakkab› üretimi gibi. Montaj Üretimi: Çeflitli hammadde yar› mamul ve ürünlerin sistemli bir flekilde bir araya getirilerek yeni ürünlerin ortaya ç›kar›lmas›na montaj üretimi denir. Otomobil, buzdolab›, televizyon gibi ürünlerin üretimi bu üretim biçimine örnek olarak verilebilir. ‹flletmeler yukar›da s›ralanan üretim biçimlerinden bir ya da birkaç›n› kullanarak üretim yapmaktad›r. Ürünün Cinsine Göre S›n›fland›rma Baz› durumlarda, üretilen ürünün özellikleri üretim biçiminin özelliklerinin belirlenmesinde oldukça önem tafl›r. Fabrika binas›n›n yap›s›, kullan›lan makineler, insan gücü yap›s› belirli tip bir ürüne göre oluflturulabilir. Örne¤in, demir çelik üretimi, kömür üretimi, kimyasal maddelerin üretimi, tekstil üretimi gibi ürünlerin üretimi bu gruba girmektedir. Üretim Ak›fl› ve Miktar›na Göre S›n›fland›rma Üretilecek ürünlerin miktar› ile bu ürünlerin üretim esnas›nda fabrika içinde izledikleri yola göre yap›lan s›n›fland›rmad›r. Üretim ak›fl›na ve miktar›na göre s›n›fland›rma; tek üretim, seri üretim, ak›c› üretim, siparifl üretim, sürekli üretim ve yal›n üretim olmak üzere alt› grupta incelenebilir. Tek Üretim (Proje Tipi Üretim) Tek üretimde, belirli bir zaman diliminde tek bir ürün üretilir ve üretim ifllemi tekrar edilmez. Ayn› sürede, ayn› kalitede ve ayn› ölçüde yaln›zca bir ürün meydana getirildi¤i için, her üretilen ürün, kendisinden bir önceki ya da sonrakinden de¤iflik olur. Gemiler, binalar, barajlar ve köprüler bu üretim biçiminin örneklerindendir. Bu üretim biçiminde siparifl üzerine çal›fl›l›r. Üretim, al›c›n›n isteklerine uygun bir flekilde planlanarak gerçeklefltirilir. Tek üretim genelde yap›m yerinde üretim özelli¤i göstermektedir. Üretimle ilgili her çeflit unsur, üretimin yap›laca¤› yere tafl›n›r; üretim bittikten sonra eski yerine getirilir ya da baflka üretim için kullan›lmak üzere düzenlenir. Seri Üretim Bir ürünün özel bir siparifl ya da pazardaki talebi karfl›lamak amac›yla, belirli bir süre üretilmesidir. Üretilen seri tamamland›ktan sonra, bir baflka ürünün serisinin üretimine geçilir. Seriler büyüdükçe ve üretim periyodu uzad›kça üretim planlama ve kontrol çal›flmalar› daha düzenli bir flekilde yap›l›r. Makine tak›m›, teçhizat ve iflgücünün planlanmas›nda gösterilecek özen, serinin büyüklü¤üne ve üretim periyodunun s›kl›¤›na ba¤l›d›r. Bu sistemde seri miktar› küçükse ve üretim periyodu k›saysa, uygulanan üretim biçimi siparifl üretimine benzer e¤er seri miktar› büyük ve üretim periyodu uzunsa uygulanan üretim yöntemleri kitle üretimine benzer. Seri üretim biçimine ev eflyas›, haz›r giyim, g›da gibi ürünlerin üretimleri örnek olarak verilebilir. www.hedefaof.com 139 140 Genel ‹flletme Ak›c› Üretim Ak›c› üretimde, standartlaflt›r›lm›fl ürünlerin üretilmesi amac›yla sa¤lanm›fl özel makinelerle kesintisiz olarak ve belirli bir üretim hatt› çerçevesinde üretim gerçeklefltirilir. Üretim hatt›nda, üretimle ilgili birbirini tamamlayan ifllemlerin yap›ld›¤› ifl merkezleri bulunur ve bu merkezler bir di¤erine ba¤›ml›d›r. Hatt›n bir ucundan bafllayan üretim, tek tek ifl merkezlerine u¤rayarak hatt›n sonuna kadar gider. Hatt›n bafl›nda ham flekilde olan ürün, hatt›n sonunda nihai ürün olarak ç›kar. Bu üretim biçiminde, üretime iliflkin haz›rl›klar önceden yap›l›r ve üretime iliflkin girdiler üretim merkezlerine zaman›nda verilmek üzere haz›r bulundurulur. Bunun yan› s›ra, otomasyon gere¤i, her çal›flan›n yapaca¤› ifl, önceden tam olarak tan›mlanm›fl ve süresi kesin olarak belirlenmifltir. Ak›c› üretimde ifl ak›fl›n›n birbirine ba¤›ml› olmas›, zaman ve ifl etüdü ad› verilen ön çal›flmalar›n zaman›nda ve do¤ru bir biçimde yap›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. ‹fl bafl›ndaki süreklilik, çal›flanlarda çeflitli sorunlara yol açabilir. ‹fl ak›fl h›z›n›n gere¤inden çok olmas›, ayn› ifli sürekli yapman›n yol açaca¤› bunal›m, bu üretim biçiminde çal›flanlar için problemler oluflturabilir. Bu durum, verimlili¤in düflmesine ya da ç›kt› kalitesinin bozulmas›na yol açabilir. Ayr›ca, ifl ak›fl h›z›n›n ortalama bir çal›flan›n çal›flma temposundan daha düflük bir düzeyde belirlenmesi, merkezler aras› ifl uyumunun bozulmas›na ve ifl kazalar›na yol açabilir. Bu nedenle, ifl ve zaman etütleri yap›larak çal›flanlar›n çal›flma tempolar›yla iflin ak›fl h›z›n›n uyumlu olmas› sa¤lanmal›d›r. Bu üretim biçiminde, hammaddelerin depolanma yeri ile son ürünün depolanma yerinin do¤ru seçilmesi, makinelerin yerleflim düzeninin uygun olmas› ve malzeme ak›fl›n›n kesintisiz ve zaman›nda yap›lmas› oldukça önemlidir. Siparifl Üretim Bu üretim biçiminde, tüketicinin ya da al›c› iflletmenin zaman, miktar ve kalite aç›s›ndan özel olarak belirledi¤i bir ürün üretilir. Üretim miktar› bir ya da birkaç adet denebilecek kadar azd›r. Büyük buhar kazan›, özel elektronik aletler ve büyük tak›m tezgahlar› gibi üretimler bu gruba girer. Siparifl üretimi, üretimin yap›ld›¤› sürelerin düzeni aç›s›ndan üç gruba ayr›l›r: • Az say›da ürünün bir defada üretilmesi, • Az say›da ürünün talep geldikçe, belirsiz aral›klarla üretilmesi, • Az say›da ürünün belirli aral›klarda periyodik olarak üretilmesi. Yaln›z bir defa üretilen ürünler için; üretim tekni¤i, alet, teçhizat ve planlama aç›s›ndan yap›lacak bir fley bulunmamaktad›r. Belirli ya da belirsiz aral›klarda üretilen ürünler için yöntem, planlama ve kontrol ifllemlerinin düzenlenmesi ve bunlarla ilgili bilgilerin gerekti¤inde tekrar kullan›lmak için özenle saklanmas› önem tafl›maktad›r. Bu üretim biçiminde tezgah ve iflgücü kapasitesinden yararlanma oran› düflüktür. Siparifllerin y›¤›lmas› yüzünden s›rada bekleme süresinin uzama ihtimali de yüksektir. K›saca tekrar kullanma ihtimali bulunan bilgilerin önceden saptan›p iyi korunmas› önemlidir. Sürekli Üretim Üretim yapmak için takip edilecek yöntemler gere¤i olarak, teçhizatlar›n organize edilip s›raland›¤› bir üretim sistemidir. Üretim s›ras›nda malzeme ak›fl› süreklidir. ‹fllerin rotas› sabittir ve tezgah ayarlar› çok seyrek de¤iflir. E¤er üretimin tümü için pazar bulunabiliyorsa bu tip bir üretim avantajl›d›r. Tersi durumda özel ve pahal› makine ve teçhizat gerektiren bu tip üretim biçimlerinde üretim esnekli¤i olmad›¤›ndan, talep azalmalar›n›n maliyeti çok yüksek olur. Bu tip üretim biçimi, kitlesel üretim ve ak›fl tipi üretim olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama Kitlesel (Y›¤›n) Üretim: Kitlesel üretim, belirli bir ürünü büyük miktarlarda üretmek için yap›lan bir üretim biçimidir. Kitlesel üretim biçiminde al›c› ile üretici karfl› karfl›ya gelmezler. Bu üretim biçiminde hem üretim büyük miktarlarda yap›l›r hem de ürünler birbirinin tamamen ayn›d›r. Kitlesel üretimin di¤er bir özelli¤i, iflin büyük bir k›sm›n›n üretime bafllamadan önceki haz›rl›k aflamas›nda tamamlanm›fl olmas›d›r. Bu üretim biçiminde, hammaddelerin iflletme içinde izleyece¤i yollar›n haz›rlanm›fl, uzakl›klar›n zamandan ve giderlerden kazanmak için elveriflli bir flekilde k›salt›lm›fl olmas› gerekmektedir. Kitlesel üretimde be¤enilerin de¤iflmesi ve yeniliklerin ortaya ç›kmas› durumunda ürünlerin özelliklerinde de¤ifliklikler yap›labilir. Üretimi yap›lacak yeni ürün, zaman ve niteli¤i önceden belirlenerek, uzun süre devam edecek üretimin planlanmas› yap›larak üretim çal›flmalar›na bafllan›r. Herhangi bir iflletmenin kitlesel üretimde bulunabilmesi için pazar›n yeterli büyüklü¤e sahip olmas› gerekmektedir. Kitlesel üretim yapan iflletmeler, ileri düzeyde geliflmifl üretim teknolojisi ve üretim sistemleri kullanarak ürünler üretirler. Üretilen ürün miktar› çok oldu¤u için, parça bafl› sabit maliyet giderleri düflüktür. Ak›fl Tipi Üretim: Ak›fl tipi üretimde makine ve tesisler yaln›zca tek bir ürün üretecek biçimde tasarlanm›flt›r. Ürün, üretimde kullan›lan süreçler, malzeme ve araçlar standartlaflt›r›lm›flt›r. Ak›fl tipi üretim biçiminin en önemli özelliklerinden biri de otomasyona dayal›, dolay›s›yla sermayenin yo¤un olmas›d›r. Petrol rafinerileri, plastik, çimento, fleker, k⤛t üretimi bu üretim biçimine örnek olarak verilebilir. Yal›n Üretim Yal›n kavram›n›n özünde en az maliyetle tüketici de¤erini en üste ç›karma amac› vard›r. Di¤er bir ifade ile yal›nl›kla, tüketiciler için en az kaynakla en çok de¤er yaratma amaçlanmaktad›r. Yal›n bir örgüt, tüketici de¤erini anlar ve tüm süreçlerinde devaml› olarak bu de¤er üzerine odaklan›r. Son amaç, s›f›r kay›pla gerçek bir de¤er yaratma süreci ile tüketicilere ulaflmakt›r. Üretim sürecinde daha az insan eme¤i, daha az alan, daha az sermaye ve daha az zaman harcan›r. Bu flekilde geleneksel üretim sistemine oranla daha az hatal› ürün ç›kacak ve maliyetler daha düflük olacakt›r. Yal›n üretim, iflletmeyi daha etkin ve hedef pazara daha duyarl› k›larak maliyetleri en aza indirmeyi amaçlar. Bu yaklafl›m, üretim sürecine de¤er katmayan stok bulundurma, hatal› ürünü onarma, çal›flanlar›n ve ürünlerin gereksiz hareketleri, afl›r› üretim, gereksiz bekleme süreleri, hurda birikimi gibi tüm olumsuzluklar› ortadan kald›rmaya yöneliktir. Yal›n üretimin temel özellikleri afla¤›daki gibi özetlenebilir: • Üretimin her aflamas›nda israf› yok etmeyi hedefler, bu amaçla bütün üretim faktörlerini daha az kullan›r, • Tam zaman›nda üretim do¤rultusunda stoksuz üretimi öngörür, • Tedarikçilerle iliflkiler, sistemin en önemli desteklerindendir, • ‹ç ve d›fl paydafllar›n beklentilerini temel al›r, • Üretim ve ürün esnekli¤i vard›r, • Her süreçte sürekli geliflmeyi ve kaliteyi amaçlar, • ‹nsan odakl› bir örgütlenme anlay›fl› vard›r, • ‹letiflim ve kararlara kat›l›m bulunmaktad›r, • Çok ifllevli iflgörenlerle gerçeklefltirilen ekip çal›flmalar› vard›r. Yal›n üretim biçiminin bafllang›c› olan ve en bilinen tekni¤i tam zaman›nda üretimdir. www.hedefaof.com 141 142 Genel ‹flletme Tam Zaman›nda Üretim (Just-in-time Production-JIT): Bafllang›çta Japonya’da gelifltirilen ve bir envanter yönetimi biçimi olarak alg›lanan tam zaman›nda üretim art›k bir üretim biçimi olarak kabul edilmeye bafllanm›flt›r. ‹fle de¤er katmayan her türlü at›¤›n ve de¤iflkenli¤in yok edilmesi ve malzemelerin gerekti¤i yer ve zamanda çekilmesi bu üretim biçiminin temelini oluflturur. Bu üretim biçimi çekme sistemine dayal›d›r. Çekme kavram›, hem ard›fl›k üretim sistemlerinde hem de tedarikçilerle ilgili olarak kullan›l›r. Çekme sistemi üretim ve da¤›t›m talebini gelifltirmek için ifl istasyonlar› aras›nda çeflitli sinyaller kullan›r. Örne¤in bir ürün talebi olufltu¤unda bu talep son istasyona iletilir ve tüketim noktas› ile temin noktas› aras›nda haberleflmeyi sa¤layan kanban kartlar›yla istasyonlar aras› malzeme çekimi sa¤lan›r. Çekme sistemi yaln›zca ihtiyaç olufltu¤unda küçük partilerden oluflan malzemelerin üretilmesini sa¤lar. Bu üretim biçimi, sorunlar› gizleyen stoklar›n oluflumunu engeller dolay›s›yla stoklara yap›lan yat›r›m› azalt›r ve üretim çevrim zamanlar› da azalt›l›r. Tam zaman›nda üretim felsefesinden en büyük gider kayna¤› olarak stoklar dikkate al›n›r. Ancak tedarikçilere olan güvensizlikten dolay›, üretici iflletmelerin hammadde kaynakl› stok tutma e¤iliminde olduklar› görülmektedir. Günümüz süreç odakl› sistemlerinde ise tedarikçi ve al›c› iflletmeler birbirlerini takip eden ard›fl›k süreçler olarak düflünülmekte ve karfl›l›kl› yarara dayal› tedarikçi iliflkileri dikkate al›nmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 S‹ZDE Yal›n üretimiSIRA benimseyen bir otomobil üreticisinin avantajlar›n› tart›fl›n›z. PAZARLAMA FONKS‹YONUNUN ANLAMI VE TEMEL D Ü fi Ü N E L ‹ M KAVRAMLAR Pazarlama, yaflam›n her alan›nda karfl›lafl›lan ve iflletmeler için önem tafl›yan fonkS O RÜrün U siyonlardand›r. ve hizmetlerin, tüketici ihtiyaç ve isteklerine uygun olarak üretilmesinde, pazara sunumunda ve tüketim sonras›nda geri bildirimlerin de¤erlendirilmesinde pazarlamaya önemli görevler düflmektedir. Pazarlama hem tüketiD‹KKAT ciler hem de iflletmeler için temel bir iflletme fonksiyonudur. ‹flletmeler ürünlerini satabildikleri sürece baflar›l› olurlar. Bu baflar› iflletmeler aç›s›ndan hedef pazarlar›SIRA S‹ZDE n› yak›ndan tan›malar›na ve pazarlama çabalar›na verilecek tepkilerin önceden do¤ru bir flekilde kestirilmesine ba¤l›d›r. Bu noktadan ele al›nd›¤›nda, iflletmelerde pazarlama, iflletme ile hedef pazar aras›nda bir çeflit köprü görevi görmektedir. AMAÇLARIMIZ Pazarlama ile ilgili çok çeflitli tan›mlar bulunmaktad›r. Dar anlamda pazarlama iflletmelerin ürün ya da hizmetlerini pazara sürmesidir. Genifl anlamda pazarlama ise üretimden kadar, ürünlerin ak›fl›n› kolaylaflt›r›c› ifllemlerin bütünü olaK ‹ tüketime T A P rak tan›mlanabilir. Genifl anlam› ile pazarlama, tedarikçilerden, üretime, da¤›t›ma, sat›fla ve sat›fl sonras› müflteri iliflkilerine kadar çok genifl bir alan› kapsar. Amerikan Pazarlama (AMA: American Marketing Association) 2004 y›l›nda T E L E V ‹Derne¤i’nin ZYON yapm›fl oldu¤u tan›ma göre pazarlama: “Müflteriler için de¤er yaratma, de¤eri tan›tma ve sunmay› hedefleyen ve organizasyona ve onun paydafllar›na yarar sa¤lama amac›yla müflteri iliflkilerini yö‹ N T E R Nbir E T süreçler dizisi ve örgütsel bir fonksiyonudur.” netmeye yönelik Pazarlaman›n Temel Kavramlar› Pazarlaman›n daha iyi anlafl›labilmesi için, bu konunun temeli olan kavramlar›n incelenmesi gerekmektedir. Bunlar; ihtiyaçlar ve istekler, tüketici, müflteri, endüstriyel müflteri, pazar, de¤iflim, de¤er ve tatmin kavramlar›d›r. www.hedefaof.com 143 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama ‹htiyaçlar ve ‹stekler Ekonomik yaflam›n ve didinmelerin temelinde insan ihtiyaçlar› ve istekleri yatmaktad›r. Bu ihtiyaçlar›n ve isteklerin bir k›sm› yaflamsal önemdedir ve kesinlikle karfl›lanmas› gerekmektedir. Bireyler, karmafl›k ihtiyaçlar›n› giderme iste¤iyle güdülenirler ve bu güdülenme pazarlaman›n bafllang›ç noktas›n› oluflturmaktad›r. Farkl› aç›lardan ele al›nan ihtiyaçlar fiziksel, toplumsal, bireysel olarak bölümlendirilebilir. ‹stek ise insan ihtiyaçlar›n›n giderilmesi amac›yla, bireylerin alternatifler aras›ndan elde etme arzusu gösterdikleri fleylere denir. Örne¤in, açl›k dürtüsü bir ihtiyaç iken, açl›¤› gidermek için istenebilecek çok say›da seçenek (simit, tost, köfte vb.) SIRA S‹ZDE vard›r. Bu seçeneklerden elde etme önceli¤i bulunan seçenek bir iste¤i oluflturmaktad›r. ‹nsan ihtiyaçlar› s›n›rl› say›da iken, ihtiyaçlar› karfl›lama özelli¤i olan istekler ise s›n›rs›zd›r. ‹stekler bir anlamda ihtiyaçlar olup, kültürel özellikD Ü fi ve Ü N Ekiflisel L‹M lere ba¤l› olarak ihtiyaçlara oranla daha fazla flekillenmifl durumdad›r. Bir Çinli’nin ac›kt›¤›nda pirinç tercih etmesi ve bir Japon’un ac›kt›¤›nda sufli tercih etmesi buna S O R U bir örnektir. ‹htiyaç ve istek farkl› kavramlard›r. Tüketici, Müflteri, Endüstriyel Müflteri SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Tüketici, son kullan›m amac›yla ürün ve hizmetleri sat›n alan, kullanan kiflidir. Müflteri ise belirli bir ma¤aza ya da iflletmeden al›flverifl yapan kifli olarak tan›mlanabilir. Bunun yan› s›ra ticari amaçl› ürün ya da hizmetleri AMAÇLARIMIZ sat›n alan müflterilere ise enddüstriyel müflteri denilebilir. Bu durumda sürekli olarak Migros’tan al›flverifl yapan kifli, müflteri olarak adland›r›labilir. Migros’un yeniden satmak üzere Eti G›K ‹ ticari T A P müflterisidir da Sanayii’nden tedarik yapmas› durumunda ise Migros, Eti’nin denilebilir. Migros’tan sürekli al›flverifl yapan bir müflterinin çocuklar› için Eti Bisküvi almas› durumunda ise bisküvi tüketicisi çocuklard›r. Tüketici, müflteri, sat›n E L E V ‹ Z Y O N kavram ve alan, kullanan gibi terimlerin benzer anlamlarda kullan›lmas› Tpazarlama uygulamalar›n›n son y›llarda yayg›nlaflmas›n›n bir sonucu olarak görülebilir. Tüketici ve müflteri aras›ndaki temel fark nedir? Pazarlama aç›s›ndan bu fark›n SIRA S‹ZDEanlam› nedir? ‹NTERNET Pazar D Ü fi Ü N E L ‹ M Pazarlama, pazar sözcü¤ünden türetilmifl bir terimdir. Pazar sözcü¤ü çeflitli anlamlarda kullan›lmaktad›r. Genel olarak pazar, al›c› ve sat›c›lar›n karfl›laflt›klar› ve ürün S O R U yerlerdir. Bu ya da hizmetlerin sat›fla sunularak, ürünlerin sahipli¤inin aktar›ld›¤› tan›m dar anlamdaki pazar tan›m›n› ortaya koyar. Çeflitli ürünlerin sat›ld›¤› dükkân ve ma¤azalar›n bulundu¤u yerlere çarfl› ya da paD‹KKAT zar denir. Pazar sözcü¤ü gerek dar anlamdaki sergi yerleri gerekse bir ürünün bölgeler ve ülkeler aras› al›c›lar›n›n bulunabildi¤i alanlar anlam›nda kullan›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE Gerek iktisat gerekse pazarlama, pazar kavram›n› daha genifl anlamda ele al›r. Buna göre pazar, belirli bir ürünün al›c›lar›n›n ve sat›c›lar›n›n de¤iflim için oluflturduklar› soyut bir ortamd›r. Bu anlamda pazar, bir ürünün yaAMAÇLARIMIZ da hizmetin olas› al›c›lar›n›n toplam talebidir. Bu yaklafl›m talep ve pazar› ayn› anlamda görür. Ancak, talep kavram›n›n, sat›n alma gücü ve iste¤i olan kiflileri kapsad›¤› unutulmamal›d›r. Baflka bir ifadeyle, bir ürün ya da hizmete ihtiyaç duyanK ve birlikte ‹ Tbununla A P sat›n alma gücü ve iste¤i olan ve bu iste¤i belirli bir ürün ya da hizmete yönelten kifliler o ürün ya da hizmetin pazar›n› oluflturmaktad›rlar. K ‹ T A P TELEV‹ZYON 3 TELEV‹ZYON www.hedefaof.com‹ N T E R N E T AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 144 Genel ‹flletme Di¤er yandan pazar, ayn› s›n›fa giren ürünler olarak da tan›mlanmaktad›r. Örne¤in teknolojik ürün pazar›, beyaz eflya pazar›, otomobil pazar› gibi. Pazarlar al›c›lar›n birtak›m özelliklerine göre s›n›fland›r›labilir. Örne¤in; yafllar›na göre (genç pazar›, yafll›lar pazar›), gelirlerine göre (dar gelirliler pazar›, orta gelirliler pazar›, yüksek gelirliler pazar›), mesleklerine göre (iflçi pazar›, çiftçi pazar›). De¤er ve Tatmin De¤er, tüketicinin sat›n almay› düflündü¤ü ürün ya da hizmetin, onun ihtiyaç ve isteklerini ne kadar karfl›layaca¤›d›r. Sat›n al›nan ürün tüketicinin ihtiyaç ve isteklerini karfl›lam›yorsa, tüketici o ürün ya da hizmeti bir daha sat›n almayabilir, o iflletme ile gelecekte bir baflka de¤iflime girmekten vazgeçebilir. ‹flletme taraf›ndan pazarda sunumu gerçeklefltirilen ürün, hedef al›c›ya de¤er kat›p onu tatmin ederse baflar›l› olmufl demektir. Bireyler kendilerine sunulan ürünler aras›nda, en çok de¤er katan› sat›n almay› ye¤lerler. De¤er, tüketici taraf›ndan alg›lanan somut ve soyut yararlar› ve maliyetleri yans›t›r. De¤er, oldukça önemli bir pazarlama kavram›d›r. Pazarlama süreci, tüketici de¤erinin tan›mlanmas›, yarat›lmas›, iletilmesi, sunulmas› ve izlenmesi olarak tan›mlanabilir. Tatmin ise bir bireyin beklentileri ve ürünle ilgili alg›lanan performans de¤erlendirmeleri aras›nda yap›lan karfl›laflt›rman›n yans›mas›d›r. Performans, beklentileri karfl›lamazsa birey tatmin olmayacak ve hayal k›r›kl›¤› yaflayacakt›r. Buna karfl›l›k bireyin, beklentileri karfl›lan›r ve afl›l›rsa, tatmin olacakt›r. De¤iflim De¤iflim, ihtiyaç duyulan bir ürün ya da hizmetin bir kifli ya da kurulufltan, karfl›l›¤›nda bir fley vererek sa¤lanmas› fleklinde tan›mlanabilir. Bu fley, bir nesne ya da hizmet ya da fikir olabilece¤i gibi, para da olabilir. Para de¤iflimi kolaylaflt›r›r ancak para olmadan da de¤iflim takas yolu ile yap›labilir. De¤iflimin gerçekleflmesi için bunu isteyen iki kifli ya da kurulufl ile de¤ifltirilebilecek bir ürün ya da hizmetin bulunmas› gereklidir. Pazarlama “de¤iflimi kolaylaflt›ran eylemler” fleklinde de tan›mlanabilir. De¤iflimin gerçekleflmesi için çeflitli pazarlama eylemlerinin gerçeklefltirilmesi gereklidir. Pazarlama eylemleri; pazarla, ürünle, fiyatla, da¤›t›mla ve pazarlama iletiflimiyle ilgili olmak üzere befl ana bafll›k alt›nda s›ralanabilir. Pazarla ilgili eylemlerin bafll›calar› pazarlama araflt›rmalar› yapmak; tüketici davran›fllar›n› incelemek; pazarlama testleri yapmak; de¤iflen pazar koflullar›yla ilgili bilgi toplamak; pazar bölümleme ve hedef pazar seçmek fleklinde özetlenebilir. Ürün, fiyat, da¤›t›m ve pazarlama iletiflimi ile ilgili pazarlama eylemleri pazarlama karmas› bafll›¤› alt›nda izleyen bölümde incelenecektir. PAZARLAMA KARMASI Pazarlama karmas›, bir iflletmenin pazarlama program›n› meydana getirirken, bir araya getirip eflgüdümledi¤i ürün, fiyat, da¤›t›m ve pazarlama iletiflimi olmak üzere dört bileflenden oluflan bir de¤iflkendir. Pazarlama karmas› neyin, nas›l, ne zaman yap›laca¤› ile yak›ndan ilgilidir. Do¤ru ürünün, do¤ru yerde, do¤ru zamanda ve do¤ru fiyatta olmas›, pazarlama karmas› kararlar›n›n do¤ru al›nmas› sayesinde olabilir. Ürün Ürün ve hizmetle ilgili çal›flmalar pazarlaman›n temelini oluflturmaktad›r. Ürün planlama ve gelifltirme, bir iflletmenin pazarlama eylemlerinin bafllang›c›d›r. Öncelikle üretilecek ürün fikri ortaya ç›kar, arkas›ndan bunun için uygun ve yeterli pa- www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama zar olup olmad›¤› incelenir, inceleme sonuçlar› olumlu ise ürün planlamas› yap›l›r ve ürün gelifltirilir. Ürün ve hizmet planlamas›, pazarlama çal›flmalar›n›n en zor ve sorumluluk tafl›yan çal›flmalar›ndan birisidir. Bu aflamada al›nacak yanl›fl kararlar sonucu ortaya ç›kacak sorunlar› daha sonra düzeltmek hemen hemen mümkün de¤ildir. Pazar›n benimsemeyece¤i bir ürün ya da hizmetin gelifltirilmesi, pazara sunuldu¤unda pazarlama iletiflimi çabalar›n›n yard›m›yla bir miktar sat›lsa bile, pazarda devaml› olarak sat›lamayacak ürün ve hizmetlerin üretilmesine sebep olacakt›r. Bafllang›çtaki sat›fllar› izleyen dönemlerde, tüketiciler ürünü tekrar sat›n almayacaklar› için üretilen ürün ve hizmetlerin sürekli bir flekilde sat›lmas› gerçekleflmeyecektir. Ürün planlamas›na da sa¤lam bir temelle bafllamak gerekmektedir. Sa¤lam planlaman›n ilk gere¤i, ürün ve hizmet kavram›na iliflkin bilgilerin en iyi flekilde kavranmas› olmaktad›r. Pazarlamada ürün ya da hizmet, somut ve soyut özelliklerin oluflturdu¤u bir bütündür. Dar anlamda ürün bir dizi fiziksel ve kimyasal özelli¤in kolayl›kla görülebilecek biçimde bir araya toplan›p birlefltirildi¤i bir madde olarak tan›mlanmaktad›r. Ancak ürünün yaln›zca somut unsurlar›ndan söz etmek pazarlama aç›s›ndan yeterli olmamaktad›r. Çünkü tüketiciler ürün ya da hizmetleri sat›n al›rken, sadece onlar›n fiziksel özellikleriyle ilgilenmemekte, sat›fl sonras› hizmetlerle, iflletmenin ünü ve marka imaj› gibi baflka özelliklerle de ilgilenmektedirler. Bunun sebebi tüketicilerin ürün ve hizmetlerden yaln›zca fiziksel tatmin sa¤lamakla yetinmeyip psikolojik olarak da tatmine ulaflmak istemeleridir. Pazarlama Aç›s›ndan Ürünlerin S›n›fland›r›lmas› Ürün bilefleni ile ilgili önemli bir ayr›nt›, ürünlerin s›n›fland›r›lmas›d›r. S›n›fland›rma ölçütlerinden en yayg›n olan›, ürünleri sat›n alma ya da kullan›m amac›na göre tüketim ürünleri ve endüstriyel ürünler biçiminde iki kümede ele alan s›n›fland›rmad›r. Pazarlama aç›s›ndan di¤er bir s›n›fland›rma biçimi dayan›kl›l›k ölçütüne göre yap›lmas›d›r; bu s›n›fland›rmada ürünler dayan›kl› ve dayan›ks›z olarak ikiye ayr›l›r. Dayan›kl› ürünler k›sa süreli kullan›m sonucunda yok olmayan, uzun süreli kullan›mla yavafl yavafl yok edilen, tüketilen ya da yararl› ömrü sona eren ürünlerdir. Örne¤in; buzdolab›, televizyon, cep telefonu gibi. Dayan›ks›z ürünler ise bir kez kullan›m sonucunda ya da k›sa süreli kullan›mla tüketilip yok edilen ürünlerdir. Örne¤in; çikolata, deterjan, meyve suyu gibi. Tüketim Ürünleri: Bireylerin kiflisel ihtiyaç ve isteklerini gidermek amac›yla sat›n ald›¤› ürünlerdir. Bu ürünler son tüketim için sat›n al›n›r; sat›n al›nma amac› kiflisel ya da aile ihtiyaçlar›n›n giderilmesidir. Tüketim ürünleri; kolayda, be¤enmeli, özellikli ve aranmayan ürünler olmak üzere dört ayr› s›n›fta incelenir. Kolayda ürünler ucuz, fazla düflünüp planlama yapmadan al›nan ürünlerdir. Bu ürünler ihtiyaç duyulmad›kça al›nmazlar ancak ihtiyaç duyulduklar›nda da al›nabilmeleri gerekir. Bu nedenle bu ürünlerin pazarlanmas›nda yayg›n da¤›t›m ve düflük fiyatlama gerekir. Örne¤in; tuz, fleker, dergi gibi. Be¤enmeli ürünler fiyat, nitelik, renk, biçim ve modaya uygunluk yönünden karfl›laflt›rma yapt›ktan sonra sat›n al›n›r. Sat›n alma karar› hemen verilmez, kolayda ürünler kadar s›k sat›n al›nmaz, birim fiyatlar› kolayda ürünlere göre daha yüksek, dayan›kl› ve uzun ömürlü ürünlerdir. Be¤enmeli ürünlere mobilya, elektronik eflyalar, giyim eflyalar› örnek olarak verilebilir. Özellikli ürünler belirli bir tüketici kümesinin özel istek ve ihtiyaçlar›n› karfl›layan, al›c›lar›n elde etmek için zaman ve para harcad›klar› ürün türüdür. Bu ürün türünde genellikle belirli bir marka tercih edilir ve bu marka yerine baflka bir mar- www.hedefaof.com 145 146 Genel ‹flletme ka al›nmaz. ‹stenen marka, fiyattan daha önemlidir. Özellikli ürünleri üreten iflletmeler, s›n›rl› da¤›t›m yapar, pazarlama iletiflimi çabalar›nda markan›n ayr›cal›kl› oldu¤u ve fiyat›n uygunlu¤unu vurgular ve marka imaj›n› öne ç›kar›r. Pahal› otomobiller, özel markal› k›yafet ve tak›lar bu ürünlere örnektir. Aranmayan ürünler tüketicilerin varl›klar›ndan haberdar olmad›¤›, olsalar bile almay› düflünmedi¤i, nereden alacaklar›n› bilmedi¤i ürün türüdür. Önemli nokta bu tür ürünlere ihtiyaç duyulup duyulmad›¤› de¤il aran›p aranmamas›d›r. Bu ürünler deprem sigortas›, güvenlik sigortalar› gibi pek çok insan›n fark›nda olmad›¤› ancak özel ilgi ya da yo¤un reklam kampanyas›yla fark›na var›lan ürünlerdir. Endüstriyel Ürünlerin S›n›fland›rmas› Endüstriyel ürünler, baflka bir ürünün üretiminde kullan›lan ürünlerdir. Bu ürünler kullan›m yerleri ve biçimleri aç›s›ndan befle ayr›l›rlar: Hammaddeler baflka bir ürünün içine girerek fiziksel ve kimyasal niteli¤ini yitirip baflka bir özelli¤e dönüflen maddelerdir. Ham petrol, a¤aç, pamuk gibi ürünler birçok endüstrinin hammaddesini oluflturmaktad›r. ‹fllenmifl maddeler ve parçalar üretime girmeden önce ifllemden geçirilen, üretim s›ras›nda daha ileri iflleme sokulan ve bitmifl ürünün içinde yer alan ürünlerdir. Örne¤in; bir araba üreticisi için tekerlek, araba cam›, klima ifllenmifl madde ve parçalardand›r. Yat›r›m ürünleri son ürünü elde etmek için gerekli olan donat›m ürünleridir. Bu ürünler çok uzun süre kullan›lan ve iflletme büyüklü¤üne göre de¤iflkenlik gösteren pahal› ürünlerdir. Örne¤in fabrika binalar› ve üretim bantlar›. Yard›mc› donat›m üretim fonksiyonunu kolaylaflt›ran ve bitmifl ürünün içinde do¤rudan yer almayan ürünlerdir. Bunlar iflletme donat›m› ve araçlar›n› kapsar. Örne¤in yükleme boflaltma araçlar› ve el aletleri. ‹flletme gereçleri iflletmenin üretimine ve günlük iflleyifline yard›mc› olan kolaylaflt›r›c› ürünlerdir. Bunlar da bitmifl ürünün içinde do¤rudan yer almayan ve yard›mc› donat›ma göre daha k›sa sürede yok edilen ve daha ucuz ürünlerdir. Örne¤in çeflitli k›rtasiye ve büro malzemeleri. Endüstriyel hizmetler iflletmelerin üretimlerinde ve di¤er faaliyetlerinde sat›n ald›klar› hizmetlerdir. Örne¤in d›flar›dan sa¤lanan temizlik hizmetleri, hukuk hizmetleri ve güvenlik hizmetleri bu s›n›fa girmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 4 S‹ZDEmi? Tart›fl›n›z. Her fley ürünSIRA olabilir Fiyat D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹flletmeler için fiyat, pazarlama amaçlar›na ulaflabilmede kullan›lan pazarlama karmas› bileflenlerinden bir tanesidir. Fiyatlama kararlar› ürünün dizayn›, da¤›t›m› ve S O R U kararlar› ile koordineli bir biçimde verilmektedir. Fiyatlama pazarlama iletiflimi hem di¤er pazarlama karmas› bileflenlerinden etkilenir hem de bu bileflenleri etkiler. Örne¤in,D bir ürünün yüksek kalite ile konumland›r›lmas› yap›ld›¤›nda, fiyatlar, ‹KKAT yüksek maliyetleri de kapsayaca¤›ndan yüksek olacakt›r. Fiyat, iflletmelerin pazarlama etkinliklerinin yürütülmesinde ve ürün karmas›n›n SIRA S‹ZDE meydana getirilmesinde temel bir etkendir. Örne¤in ürüne yeni özellikler eklenmek istenildi¤inde, hedef pazar yap›lacak de¤iflikliklerin maliyetlerini kapsayan fiyat› kabul AMAÇLARIMIZ edebilmelidir. Hedef pazar bu fiyat› kabul etmeyecek ise ürünle ilgili bu karar yeniden ele al›nmal›, belki de uygulamadan vazgeçilmelidir. Da¤›t›m kurumlar› aç›s›ndan da yeni fiyat cazip olmayabilir. Fiyatlar, üretici ya da arac›lar›n pazar- K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama lama iletiflimi maliyetlerine katlanma kararlar›n› da etkilemektedir. ‹flletmenin ürün farkl›laflt›rmas› ya da yo¤un pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda bulunmas›, tüketiciler için fiyatta yap›lacak de¤ifliklikten daha çok etki yaratabilir. K›saca do¤ru ve uygun fiyatlama, iflletmelerin pazarlama etkinliklerinin baflar›s›nda önemli olmakla birlikte, tek bafl›na yeterli olmamaktad›r. Bir iflletme, bir ürün için fiyat belirlerken elde etmeye çal›flt›¤› genel iflletme ve pazarlama amaçlar›n›n en önemlileri afla¤›daki gibi s›ralanabilir: • Kâr Sa¤lama Amac› • Rekabete Dönük Amaçlar (Rekabet Avantaj› Kazanma/Rakiplerden Öne Geçme Amac›) • Yaflam›n› Sürdürme (Ayakta Kalma) Amac› • Sat›fl Hacmini Artt›rma Amac› (Sat›fl Maksimizasyonu) Kâr Sa¤lama Amac› Genellikle iflletmeler fiyat kararlar›n› al›rken kârlar›n› en yükse¤e ç›karma amac› gütmektedir. ‹flletmeler ürüne olan talebi ve ürünün farkl› fiyat düzeyleri için iflletmeye maliyetini hesaplayarak en yüksek kâr›, nakit ak›fl›n› ya da en yüksek yat›r›m getirisini sa¤layacak fiyat düzeyini belirler. ‹flletmenin talep ve maliyet fonksiyonlar› hakk›nda bilgi sahibi oldu¤u düflünülse de gerçekte bunlar› do¤ru ve tam olarak tahmin etmek oldukça karmafl›kt›r. Yüksek kârl›l›k, maliyetlere ve iflletme ürünlerine olan talebe ba¤l› olarak gerçeklefltirilebilir. Di¤er bir anlat›mla pazar›n kabul edebilece¤inden yüksek ve sonunda düflük talebe yol açacak yüksek fiyat kârl›l›¤› artt›rmaz. Bu nedenle hedef pazar›n ve rakiplerin fiyatlama politikalar›n›n do¤ru bir biçimde bilinmesi gerekmektedir. Yüksek kâr sa¤lama amac›, fiyat› belirlemede talep ve maliyet faktörlerinin rollerini ve etkilerini belirlemeyi içerir. Rekabete Dönük Amaçlar Fiyatland›rma kararlar›n› al›rken bir iflletmenin temel dayana¤› rekabet etmek ise fiyatlar›n› belirlerken rakiplerini temel al›r. Genel olarak iflletmeler, pazarda rakiplerden daha düflük fiyatlar uygulayarak, onlar› pazar d›fl›na atmay› ya da onlar›n pazarlar›n› daraltmay› amaçlar. Özellikle rekabetin yo¤un oldu¤u piyasalarda fiyatlar, iflletmelerin sahip oldu¤u pazar paylar› do¤rultusunda belirlenir. Bu durumda iflletmenin kontrol alt›nda tutaca¤› ve önem verece¤i konu, sat›fl düzeyindeki de¤iflmeler olacakt›r. ‹flletmeler bu durumda, fiyat d›fl›nda kalan di¤er pazarlama bileflenlerine dayal› stratejiler gelifltirilebilir. Yaflam›n› Sürdürme (Ayakta Kalma) Amac› ‹flletmelerin faaliyet gösterdikleri pazarda yo¤un bir rekabet yaflan›yorsa ya da tüketici talebinin yap›s› çok h›zl› de¤ifliyorsa; örne¤in kriz dönemlerinde temel amaç hayatta kalabilmektir. Bu durumda kârl›l›k iflletmenin varl›¤›n› sürdürmesinden daha az önemli olmaktad›r. Ürün fiyatlar›, de¤iflken maliyetleri ve de¤iflmez maliyetlerin bir bölümünü karfl›layabildi¤i sürece iflletme varl›¤›n› sürdürebilir. Tüketici talebindeki de¤iflimler, fliddetli rekabet ya da afl›r› kapasite kullan›m› iflletme iflleyiflinde ve üretimde sorunlara yol açabilir. Böyle bir ortamda bulunan iflletmeler kârl›l›¤› ikinci plana atarak düflük fiyatland›rma yoluna gidebilirler. ‹flletmelerin zor dönemlerinde hayatta kalabilmeleri önemli bir problemdir. Bu durumda fiyatland›rma hayatta kalabilme arac› olarak kullan›lmaktad›r. www.hedefaof.com 147 148 Genel ‹flletme Sat›fl Hacmi Artt›rma Amac› ( Sat›fl Maksimizasyonu ) Sat›fl hacmini art›rma, sat›fllar›n ve pazar paylar›n›n maksimizasyonu üzerine odaklanmaktad›r. Sat›fl hacmini artt›rmada amaç, belli bir dönemde belli bir sat›fl düzeyine ulaflmakt›r. ‹flletmeler, çeflitli faaliyetlerle yüksek sat›fl hacmi amac›na ulaflabilirler; ancak bu durum her zaman yüksek kârl›l›¤a yol açmayabilir. Amaçlardan ikincisi ise pazar pay›n› en yükse¤e ç›karmakt›r. Pazar pay› ve kârl›l›k aras›ndaki iliflki nedeniyle uygulanan fiyat stratejileri ile pazar pay›n› artt›rmak amaçlan›r. Genellikle iflletmeler, pazar paylar›n› yükseltmek istediklerinde düflük fiyatland›rma stratejisini tercih ederler. Pazar paylar› art›p, sat›fllar ve üretim yükseldikçe birim maliyetler azalaca¤›ndan, fiyatlar›n düflmesi normaldir. Bu durumda iflletmenin pazar pay› daha da artabilir. Da¤›t›m Da¤›t›m kanal›, ürünlerin üreticilerden tüketicilere ak›fl›n› yönlendiren kifli ya da örgütlerin oluflturdu¤u sistem. Pazarlama karmas›nda da¤›t›m›n rolü, ürünü hedef kitleye ulaflt›rmakt›r. Bir ürünün pazara ulaflt›r›lmas›ndaki ilk önemli etkinlik ürünün sat›fl›n›n düzenlenmesi ve sahipli¤inin üreticiden son tüketiciye ulaflt›r›lmas›d›r. Da¤›t›m sürecinde göz önüne al›nmas› gereken di¤er faaliyetler ise ürünün tutundurulmas›, depolanmas› ve da¤›t›m süreci s›ras›nda baz› finansal risklerin varl›¤›na dikkat edilmesidir. Da¤›t›m kanal› ya da pazarlama kanal›, bir ürünün üreticiden tüketiciye do¤ru hareketinde izledi¤i yoldur. Di¤er bir deyiflle, ürünlerin pazarlanmas›n› sa¤layan iflletme içi örgütsel birimlerin ve iflletme d›fl› pazarlama örgütlerin oluflturdu¤u bir yap›d›r. Da¤›t›m kanallar› kararlar› genellikle di¤er iflletmelere uzun dönemli ba¤l›l›k gerektirmektedir. ‹flletmeler reklamlar›n›, fiyatlar›n› ya da pazarlama iletiflimi programlar›n› kolayl›kla de¤ifltirebilir ve pazar›n talebine göre eski ürünü kald›r›p yeni ürünü sunabilirler. Ancak lisans anlaflmas›yla, ba¤›ms›z arac›larla ya da büyük perakendecilerle anlaflma yaparak bir da¤›t›m kanal› kurmalar› durumunda, koflullara ba¤l› olarak ürünlerini kendi ma¤azalar›ndan satma ya da ‹nternet yoluyla satma gibi verilmifl kararlar› kolayl›kla de¤ifltiremezler. Dolay›s›yla, iflletme yöneticileri sat›fl çevresinin gelecekteki durumunu göz önünde bulundurarak da¤›t›m kanallar›n› özenli bir flekilde oluflturmal›d›r. Tüketiciler genellikle da¤›t›m kanal›nda yer alm›yormufl gibi gözükse de da¤›t›m kanal›nda çeflitli iflletmeler aras›nda ürünün sahipli¤i yer de¤ifltirdi¤i için ürünün ilk sahibi ile son sahibinin ve aradaki sahiplerinin yer almas› ola¤and›r. Genel olarak da¤›t›m kanallar› dolays›z ve dolayl› olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Dolays›z ve Dolayl› Da¤›t›m Dolays›z da¤›t›m üreticinin ürünlerini tüketiciye, herhangi bir arac›dan yararlanmaks›z›n, do¤rudan satmas›d›r. Bu tür bir da¤›t›ma “s›f›r aflamal› da¤›t›m” ad› da verilir. Dolayl› da¤›t›mda ise üretici ve tüketici aras›nda çeflitli arac›lar yer almaktad›r. Dolayl› da¤›t›m tek aflamal› olabilece¤i gibi, iki, üç ya da çok daha fazla aflamal› olabilir. Dolays›z da¤›t›mda sat›c› ve al›c› aras›ndaki iliflki do¤rudan olmas›na karfl›l›k, dolayl› da¤›t›mda aflama say›s› artt›kça, bu iliflki zay›flar. Ço¤u kez marketten sat›n al›nan bir ürünün kimin taraf›ndan, nerede üretildi¤i, markete ulaflana kadar kaç kez el de¤ifltirdi¤i bilinmez. Yiyecek ürünleri gibi, ülke genelinde sat›lan ürünlerde dolays›z bir da¤›t›m› gerçeklefltirmek, yani do¤rudan satmak çok zordur. Örne¤in bir g›da ü, Türkiye pazar›nda bireylere ve ailelere ulaflabilmek için, ürüne uygun tüm market, büfe ve benzeri sat›fl noktalar›ndan faydalanmaktad›r. Dolayl› da¤›t›m›n dolays›z da¤›t›ma tercih edilmesinin bir baflka nedeni de da¤›t›m kanal›nda yer alan kanal üyelerinin tafl›ma, depolama gibi pek çok pazarlama eylemini üreticiye göre çok daha etkin bir flekilde gerçeklefltirmeleridir. Bu nedenle pek çok iflletme www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama bu iflleri, kendileri yapma gücüne sahip olmalar›na karfl›n, arac›lara b›rakmay› daha uygun görmektedir. Dolayl› da¤›t›mda, da¤›t›m kanal›n›n etkinli¤i kanal üyeleri aras›ndaki ifl birli¤ine ba¤l›d›r. Örne¤in toptanc› tafl›may›, üretici ya da perakendeciye göre daha iyi yapabilecekse bu iflin ona verilmesi gerekir. Ancak bu flekildeki bir görev paylafl›m›n› gerçeklefltirmek her zaman çok basit olmayabilir. Elektronik ticaretin geliflmesi ile iflletmelerin ürünlerini do¤rudan pazarlama f›rsatlar› artm›flt›r. Da¤›t›m kanal›nda bir ya da birkaç basama¤›n ortadan kald›r›lmas›na “arac›s›zlaflt›rma” ad› verilmektedir. Üreticiler, yararlar›na ra¤men arac›lar› atlayarak müflterilerine ulaflma yollar›n› araflt›rmaktad›r. Ancak dolays›z da¤›t›m›n dolayl› da¤›t›ma göre maliyeti daha yüksek olabilir ve arac›s›zlaflt›rma sonras› tüketici tatminin artaca¤› da kesin de¤ildir. Çünkü ürünün tüketici aç›s›ndan de¤eri, arac›lar›n pazarlama çabalar›na da ba¤l›d›r. Yeni oluflum bu de¤eri azalt›rsa, örne¤in bayi ya da servislerinin azalmas› sat›fl sonras› tüketici hizmetlerinde aksamalara neden olursa tüketiciler bu durumdan hoflnut olmazlar. Pazarlama ‹letiflimi Eski ad› tutundurma olan pazarlama iletiflimi, iflletme/ürün/hizmet ile hedef kitle aras›ndaki tüm iletiflimi içerir. Pazarlama iletiflimi etkinlikleri aras›nda pazarlama iletiflimi amaçlar›n›n ve hangi pazarlama iletiflimi yöntemlerinin (reklam, sat›fl özendirme, halkla iliflkiler, kiflisel sat›fl ve do¤rudan pazarlama iletiflimi) kullan›laca¤›n›n belirlenmesi, medya ve mecra seçimi (örne¤in; hangi gazeteler, hangi televizyonlarda hangi günlerde, hangi dergilerde reklam verilece¤i, broflürlere ne kadar bütçe ayr›laca¤›), iletiflim mesajlar›n›n haz›rlanmas›, pazarlama iletiflimi harcamalar›n›n etkinli¤inin ölçülmesi, sat›fl elemanlar›n›n ifle al›nmalar›, oryantasyonu, e¤itim ve motivasyonu, sat›fl promosyonlar›, kampanyalar›n›n belirlenmesi ve etkinli¤inin ölçülmesi ve broflürlerin haz›rlanmas› ve da¤›t›lmas› gibi faaliyetler say›labilir. Pazarlama iletiflimi karmas›n›n alt bileflenleri olarak adland›r›lan; reklam, sat›fl özendirme, halkla iliflkiler, kiflisel sat›fl ve do¤rudan pazarlama iletiflimi çabalar› ile pazarlama yöntemleri en uygun pazarlama iletiflimi karmas›n›n bütçelerini de göz önüne alarak oluflturulmal›d›r. Befl farkl› pazarlama iletiflimi arac›ndan hangisi ya da hangilerinin hangi ortam ve araçlarda kullan›laca¤› ve pazarlama iletiflimi bütçesinin nas›l oluflturulaca¤› ile nas›l da¤›t›laca¤›yla ilgili karar›n al›nmas›nda afla¤›daki etkenler belirleyicidir: • Ürün özellikleri • Pazar›n özellikleri • ‹flletmenin finansal gücü ve pazarlama iletiflimi için ayr›lan bütçe • Rekabet yap›s› ve rakiplerin pazarlama iletiflimi stratejileri • Ürünün yaflam e¤risinde bulundu¤u aflama • Da¤›t›m stratejileri • Al›c›lar›n sat›n alma karar sürecinin hangi aflamas›nda bulunduklar› Reklam Reklam; ürünlerin, hizmetlerin ya da düflüncelerin tüketicilere duyurulmas› ve benimsetilmesi için, bir ücret karfl›l›¤›nda, kiflisel olmayan bir biçimde sunulmas›d›r. Reklam, di¤er pazarlama iletiflimi araçlar› içinde, en yayg›n olarak kullan›lan iletiflim arac›d›r. Reklam›n en önemli özellikleri, reklam› yapan›n kimli¤inin aç›k olarak belirtilmesi, reklam› yay›nlayan reklam arac›na belli bir para ödenmesi ve reklam›n tek yönlü bir iletiflim arac› olmas›d›r. Reklam›n pek çok üstün yönleri bulunmaktad›r. Bunlardan ilki, reklam›n kamuya aç›k olmas›d›r. Bu özellik, reklama meflruluk kazand›r›r. Tüketicilerin ya da al›c›lar›n sat›n alma davran›fllar› kamu taraf›ndan izlenip kavrana- www.hedefaof.com 149 150 Genel ‹flletme bilir. ‹kincisi, çok yayg›n olarak kullan›lan bir araç olup, mesaj istenildi¤i kadar tekrarlanabilir ve rakiplerin mesajlar›yla karfl›laflt›rma yap›labilir. Üçüncüsü; bas›m teknikleriyle, renkler ve seslerle iflletme ve ürünler, çekici bir biçimde gösterilebilir. Sat›fl Özendirme Reklamlar›n etkilerinin nispeten s›n›rl› olmas›, sat›fl özendirme araçlar›n›n kullan›m›n› yayg›nlaflt›rmaktad›r. Sat›fl özendirme çabalar›, tüketicilerde hediye alma ve daha düflük fiyatlar ya da ücretsiz olarak ürünlere sahip olma e¤ilimleri dikkate al›nd›¤›nda, do¤ru ve zamanl› kullan›ld›¤›nda önemli sat›fl art›fllar› getirebilmektedir. Rekabetin ve marka say›s›n›n artmas›, ürünler aras›ndaki farkl›l›klar›n azalmas› karfl›s›nda, pazarlama teknikleri k›sa sürede sonuca ulaflma ve sonuçlar› artt›rma bask›s›yla sat›fl özendirme uygulamalar›n› ön plana getirmektedir. Sat›fl özendirme araçlar›, do¤rudan tüketicileri sat›n almaya özendirmek ve sat›fl art›fl› yaratmaya yönelik uygulanabilece¤i gibi, sat›fllar› artt›rmak amac›yla arac› kurulufllar olarak toptanc›lar, perakendeciler, bayiler ve acenteleri daha fazla sat›fla özendirmek ya da iflletmenin kendi sat›fl elemanlar›n› sat›fl sürecinde desteklemek ve güdülemek amac›yla da kullan›labilir. Sat›fl özendirme araçlar›, tüketim ürünlerinde daha yo¤un kullan›lmakla birlikte, endüstriyel ürünlerde de kullan›labilir. fiekil 6.2’de sat›fl özendirme araçlar›n›n uyguland›¤› kitleye göre da¤›l›m› görülmektedir. fiekil 6.2 Farkl› Kitlelere Uygulanan Sat›fl Özendirme Araçlar› Kaynak: Altun›fl›k, Remzi, Özdemir, fiuayip ve Torlak, Ömer. (2007). Pazarlamaya Girifl, Avc› Ofset, ‹stanbul, s.119. Tüketicilere Yönelik Kuponlar, hediye ürünler, örnek ürün da¤›t›mlar›, indirimler, çekilifller, ürün tan›t›mlar›. SATIfi ÖZEND‹RME ARAÇLARI Arac›lara Yönelik Ürün tan›t›mlar› ve teflhir malzemeleri, indirimler, örnek ürün da¤›t›mlar›, hediye ürünler, çekilifller, bayi toplant›lar›, sat›fl hediyeleri. Sat›fl Elemanlar›na Yönelik Yar›flmalar, çekilifller, teflhir malzemeleri, sat›fl toplant›lar› ve gezileri, sat›fl hediyeleri. Halkla ‹liflkiler Halkla iliflkiler; bir marka, ürün, hizmet, düflünce, kifli, kurum veya iflletmenin kitle iletiflim araçlar›n› kullanarak tan›t›lmas›n› sa¤layan pazarlama iletiflimi uygulamas›d›r. Reklam ile halkla iliflkiler aras›ndaki en temel ayr›m reklam›n bir bedel karfl›l›¤›nda kitle iletiflim araçlar›nda yap›lmas›, halkla iliflkiler uygulamalar›nda ise yine ço¤unlukla kitle iletiflim araçlar›n›n kullan›lmas›d›r. Ancak en temel farkl› özelli¤i kamuoyunu ikna etme ve inand›rma çabalar›n›n bedelsiz olmas›d›r. Halkla iliflkilerin reklama tercih edilme nedenleri flu flekilde özetlenebilir: • Ço¤unlukla öne ç›kan birkaç reklam d›fl›nda reklamlardan kaç›lmaktad›r, • Halkla iliflkilerin kuruma güven sa¤lama olana¤› artmaktad›r, • Hedef tüketici, reklam mesaj›n› ciddi olarak sorgulamaktad›r, • Kriz dönemlerinde maliyeti düflüktür, www.hedefaof.com 151 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama • Pazarda güç dengesi üreticiden tüketiciye geçmifltir, • Reklam izleyiciye b›kk›nl›k vermeye bafllam›flt›r, • Reklam›n haber de¤eri azalm›flt›r, • Reklam›n tüketici flekillendirme gücü her zaman ayn› de¤ildir, • Yaln›zca reklamla sat›fl yapmak güçleflmifltir, • Tüketici bilinci artm›flt›r, • Tüketicilerin beklentilerinin belirlenmesi önemli olmufltur. Pazarlama ve halkla iliflkiler, giderek tüketicilere tam bir iletiflim sunabilmek için birlikte çal›flmaktad›r; pazarlamac›lar yeni ürün tan›t›m› için duyurumu kullan›yorken halkla iliflkiler, pazarda “dan›flman” olarak yer almaktad›r. Halka iliflkiler, ürün tan›t›mlar›na reklam›n oluflturamayaca¤› bir güvenilirlik kazand›rmaktad›r. Bireyler art›k sadece reklamlara inanmamakta fakat inançlar›; gazetelerde okuduklar›nda ya da televizyonlarda reklam format›n›n d›fl›nda genellikle de haber ya da yorum olarak izlediklerinde güçlenmektedir. Geleneksel pazarlama iletiflimi araçlar›n›n etkilili¤inde azalma devam ettikçe, halkla iliflkilerin tüketici anlay›fl›na ve maliyet yönünden verimlili¤ine verilen önem de artacakt›r. Kiflisel Sat›fl Kiflisel sat›fl, ürün ve hizmetleri sat›n alanlara ürünleri ve iflletmeyi tan›tan, onlara bilgi veren, sat›n almalar›n› sa¤lamaya çal›flan ve ürün sat›n alanlarla yüzyüze ya da telefonda görüflmeler yoluyla yap›lan etkinlikleri kapsar. Endüstriyel ürünler ve iflletmeler aras›ndaki al›verifllerde kiflisel sat›fl çok önem tafl›maktad›r. Büro mobilyalar› satan bir iflletmenin sat›fl temsilcilerinin, iflletmelerdeki sat›n alma etkinliklerini etkileyebilecek çal›flanlarla görüflmeler yaparak ürünleri satmaya çal›flmas› klasik bir örnektir. Birim fiyat› ve kâr› düflük olan h›zl› tüketim ürünlerinde (bisküvi, meyve suyu, ekmek, flampuan vs. gibi ürünlerde) tüketiciye kiflisel sat›fl yap›lmas› olas› de¤ildir. Do¤rudan Pazarlama ‹letiflimi Pazarlama iletiflimi çabalar›, geliflen teknoloji ve uygulama biçimlerine göre flekillenebilmektedir. Do¤rudan pazarlama çabalar›n›n bir bölümü geleneksel anlamda geçmiflte de kullan›lan yüz yüze sat›fl, telefonla sat›fl, katalogla sat›fl gibi teknikler iken, teknolojik geliflmeler ve yeni olanaklar›n ortaya ç›kmas›yla, televizyondan sat›fl, ‹nternet’ten pazarlama ve otomatik sat›fl makineleri ile pazarlama yöntemleri de günümüzde yayg›n bir biçimde kullan›lmaktad›r. Do¤rudan pazarlama çabalar›, bir yandan do¤rudan ürün ve hizmetlerin sat›fl›n› sa¤larken, di¤er yandan pazarlama iletiflimi çabas› olarak da nitelendirilebilir. Bu anlamda do¤rudan pazarlama çabalar› da¤›t›m ve pazarlama iletiflimi arac› olma niteli¤i tafl›rlar. Do¤rudan pazarlama çabalar›, tüketicilerin ürünlere kolay eriflimini sa¤lar, zaman kazand›r›r ve al›flverifli e¤lenceli bir duruma getirir. Sat›c›lar yönünden ise do¤rudan pazarlaman›n çeflitli yararlar› bulunmaktad›r. Bu yöntemle pazarlamac›lar do¤ru mesajlar› do¤ru kitlelere ya da bireylere iletebilir, düflük ve etkin maliyetlerle çal›flabilir, müflteri veri taban› oluflturabilir. ‹nternet’in yayg›nlaflmas›, de¤iflen yaflam biçimi ve internet teknolojisinin iflletmeler yönünden maliyetleri azaltmak için kullan›lmas› ‹nternet’te pazarlaman›n yayg›nlaflmas›na neden olmufltur. Yerel ve küresel pazarlarda çal›flan birçok iflletme hedef kitlelerine do¤rudan pazarlama ile mesajlar›n› iletebilmekte ve mesajlar›na gelen tepkileri yine bu yolla almaktad›r. ‹flletmelerin pazarlama karmas›n› planlarken genel olarak hangi SIRA faktörleri S‹ZDE göz önünde bulundurmas› gerekir? K›saca aç›klay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M www.hedefaof.com S O R U 5 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT 152 Genel ‹flletme Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 Üretim fonksiyonunun anlam›n› aç›klamak ve üretim sistemlerini s›n›fland›rmak. Üretim, klasik olarak makine, insan ve teçhizat kullanarak fiziksel bir mal›n yap›m› ya da hizmetin meydana getirilmesi olarak tan›mlanmaktad›r. Üretim süreci, sistemdeki girdilerin bir fayda yaratacak biçimde bir ürün ya da hizmete dönüfltürülmesidir. Üretim gerçeklefltirilirken iflletmeler taraf›ndan farkl› üretim sistemleri kullan›l›r. Üretim sistemleri günümüze geliflerek gelmifl ve kitlesel üretimin yap›labilece¤i sistemler ortaya ç›km›flt›r. Bunun yan› s›ra ülkelerin ve sektörlerin geliflmifllik düzeyleri, ekonomik yap›, üretimin özelli¤i gibi faktörler basit ve kitlesel üretime uygun olmayan üretim sistemlerinin de devam etmesine yol açmaktad›r. Üretim sistemleri olarak; el iflçili¤i sistemi, ev iflçili¤i sistemi, imalathane sistemi, fabrikasyon sistemi olmak üzere dört sistemden söz edilebilir. A M A Ç 3 Pazarlamaya iliflkin temel kavramlar› ve pazarlama karmas›n› de¤erlendirmek. Dar anlamda pazarlama, iflletmelerin ürün ya da hizmetlerini pazara sürmesidir. Genifl anlamda pazarlama ise üretimden tüketime kadar, ürünlerin ak›fl›n› kolaylaflt›r›c› ifllemlerin bütünü olarak tan›mlanabilir. Genifl anlam› ile pazarlama; tedarikçilerden, üretime, da¤›t›ma, sat›fla ve sat›fl sonras› müflteri iliflkilerine kadar çok genifl bir alan› kapsar. Pazarlama karmas›, bir iflletmenin pazarlama program›n› meydana getirirken, bir araya getirip eflgüdümledi¤i ürün, fiyat, pazarlama iletiflimi ve da¤›t›m olmak üzere dört bileflenden oluflan bir de¤iflkendir. Pazarlama karmas› neyin, nas›l, ne zaman yap›laca¤› ile yak›ndan ilgilidir. Do¤ru ürünün, do¤ru yerde, do¤ru zamanda ve do¤ru fiyatta tüketiciye sa¤lanmas›, pazarlama karmas› kararlar›n›n do¤ru al›nmas› sayesinde olabilir. ‹flletmelerdeki üretim biçimlerini s›n›fland›rmak ve de¤erlendirmek. ‹flletmelerin üretim miktarlar›, üretime iliflkin donan›mlar› ile yak›ndan iliflkilidir. Ancak teknolojideki yenilikler, tüketici ihtiyaç ve isteklerini de¤ifltirmekte ve bu de¤iflim pazarlar›, dolay›s›yla üretim biçimlerini yeniden yap›land›rmaktad›r. Bununla birlikte pazar yap›lar› çok s›k de¤iflmekte, pazardaki rekabet üstünlü¤ünün sa¤lanmas› ve pazar paylar›n›n korunmas›, iflletmeler aç›s›ndan giderek daha zorlu bir hâle gelmektedir. Pazar ortamlar›nda yaflanan köklü de¤iflimler, üretim biçimlerinin de de¤iflmesi gere¤ini ortaya ç›karmaktad›r. Üretimde kullan›lan bafll›ca üretim biçimleri; üretim yöntemine göre s›n›fland›rma, ürünün cinsine göre s›n›fland›rma, üretim ak›fl› ve miktar›na göre s›n›fland›rmad›r. www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama 153 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi üretim sistemleri içinde yer almaz? a. El ‹flçili¤i b. Ev ‹flçili¤i c. ‹malathane Sistemi d. Fabrikasyon Sistemi e. Tek üretim 2. Afla¤›dakilerden hangisi el iflçili¤inin temel özelliklerine terstir? a. Sürekli bir geliflme gösterir b. Al›c›lar say›ca s›n›rl›d›r c. Kapital gereksinimi azd›r d. ‹flletme küçük ve üretim kifliseldir e. Kullan›lan makineler küçüktür 3. Üretimin ba¤›ms›z iflçilerce giriflimciler hesab›na ve kâr ve zarar› giriflimcilerin olmak üzere kendi iflyerlerinde yap›lmas› hangi üretim sisteminin özelli¤idir? a. El iflçili¤i b. Ev iflçili¤i c. Yap›m yerinde üretim d. Fabrikasyon sistemi e. ‹malathane sistemi 4. Afla¤›dakilerden hangileri imalathane sisteminin temel özelliklerine terstir? I. Ürünler daha çok özel al›c›lar›n kiflisel isteklerine göre üretilir II. Al›c› ve üretici aras›nda kiflisel iliflki oluflur III. De¤iflmez giderler oldukça yüksektir IV. Bu sistemle üretim yapan kifli iflletmeleri yayg›nd›r V. ‹fl bölümüne daha az yer verilir a. III-IV b. III-IV-V c. I-III-V d. I-II-V e. II-IV 5. Afla¤›dakilerden hangileri üretim ak›fl› ve miktar›na göre üretim biçimlerine girer? I. Tek üretim II. ‹flletmede üretim III. Kitlesel üretim IV. Yap›m yerinde üretim V. Seri üretim a. I-III-IV b. III-IV-V c. I-III-V d. I-II-III-V e. II-IV 6. Belirli bir tüketici kümesinin özel ihtiyaç ve isteklerine hitap eden, bulunmas› için özel çaba gerektiren ve fiyat› yüksek olan ürünler çeflitleri afla¤›dakilerden hangi s›n›fa girer? a. Kolayda ürünler b. Be¤enmeli ürünler c. Özellikli ürünler d. Aranmayan ürünler e. Endüstriyel ürünler 7. Afla¤›dakilerden hangisi endüstriyel ürünler içine girmez? a. Hammaddeler b. Üretim gereçleri ve parçalar c. Donat›m ürünleri d. Yard›mc› araçlar e. Kolayda ürünler 8. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlama iletiflimi bütçesinin oluflturulmas›nda göz önünde bulundurulmas› gereken etmenlerden birisi de¤ildir? a. Ürün özellikleri b. Pazar›n özellikleri c. ‹flletmenin finansal gücü d. Rekabet yap›s› e. Teknoloji 9. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin fiyat kararlar›nda göz önünde bulundurmas› gereken etmenlere girmez? a. Maliyet giderleri b. Pazardaki rekabet c. Talep d. Reklam e. Devlet 10. Afla¤›dakilerden hangisi tüketicilere yönelik sat›fl özendirme araçlar›ndan biri de¤ildir? a. Kuponlar b. Örnek ürün da¤›t›mlar› c. ‹ndirimler d. Hediye ürünler e. Sat›fl toplant›lar› ve gezileri www.hedefaof.com 154 “ Genel ‹flletme Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Fabrikas›z fiirketler Türk iflletmeleri de Nike ve Apple gibi büyük flirketlerin bafllatt›¤› küresel trendi izliyor. Türk flirketlerinin baz›lar› fabrikalar›n› kapat›p bu üretim modeline geçmekte ya da bu modeli ilk kuruldu¤u günden beri benimsemektedir. Örne¤in Koton, Arzum, Ki¤›l›, Emsan, Blue House, Homend, Twigy gibi pekçok Türk markas› üretiminin tamam›n› Türkiye ve yurtd›fl›ndaki fason üreticilere yapt›rmaktad›r. Dünyada Levi Strauss, Nike, Apple, Barbie gibi birçok büyük flirket fabrikalar›n› tek tek kapat›p dünyan›n dört bir yan›ndan ço¤unluklada uzak do¤udan üreticilerle üretim sözleflmeleri yapt›lar. Burada amaç, hem bu flirketlerin ana iflleri olarak gördükleri tasar›m, sat›fl, ürün gelifltirme, marka ve pazarlamaya odaklanmak hem de iflletme maliyetlerinden kurtularak kârl›l›¤› yükseltmektir. Günümüzde dünyan›n dört bir yan›nda, ünlü Japon guru Kenichi Ohmae’nin deyimiyle, yüzlerce “fabrikas›z flirket” (fabless company) faaliyet göstermektedir. Bu sistemin avantajlar› afla¤›daki gibi özetlenebilir: • fiirketlerin yüksek maliyetlerden kurtulma aray›fl›: fiirketler bu sistemi kullanarak sabit yat›r›m maliyetlerinden amortismandan, genel giderlerden ve insan kayna¤› maliyetinden kurtulmaktad›r. Ayr›ca üretimde oluflan firelerin maliyetleri de oluflmamaktad›r. • Üretim yap›lan ülkeye göre farkl› vergi avantajlar› elde edilebilmektedir. • Personel gideri ve baz› genel gider kalemleri tamamen ortadan kalkmaktad›r. • Kârl›l›¤› belirlemek daha kolay olmaktad›r. • fiirketlere daha h›zl› ve esnek hareket edebilme olana¤› sunmaktad›r. • fiirketler pazarlamaya, tasar›ma ve perakendeye daha fazla odaklanabilmektedir. • Müflteri taleplerine daha h›zl› cevap verilebilmektedir. • fiirketlerin rekabet gücü artmaktad›r. Yukar›da s›ralanan avantajlar›n yan› s›ra fabrikas›z flirketlerin baz› dezavantajlar› bulunmaktad›r bu dezavantajlar afla¤›daki gibi s›ralanabilir: Fabrikas›z flirketlerin bulundu¤u ülkelerin ekonomileri aç›s›ndan sorun bulunmaktad›r çünkü üretim kapasiteleri baflka ülkelere verilmekte ve bu durum iflsizli¤i ortaya ç›karmaktad›r. Üretimin yer de¤ifltirmesiyle geride kalan iflsizlerin tamam›n› fabrikas›z flirketlerin önem verdikleri tasar›m ya da marka yönetimi gibi departmanlarda istihdam etmek oldukça zordur. Fabrikas›z flirket fasoncusuyla kendi know-how’›n› paylaflmak zorunda kalmakta Fasoncu iflletmede ileride ana flirketin rakibi olabilmektedir. 1. e Kaynak: Capital Eylül 2011 http://www.capital.com.tr/fabrikasiz-sirketler-haberler/23424.aspx?4.Page 2. a 3. b 4. d 5. c 6. c 7. e 8. e 9. d 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “üretim Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “El ‹flçili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ev ‹flçili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹malathane Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Ak›fl› ve Miktar›na Göre S›n›fland›rma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ürün” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ürün” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹letiflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹letiflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹letiflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹malathane sistemiyle tak› ve hediyelik eflya üretimi yapan bir iflletmede; al›c› ve üretici aras›nda kiflisel bir iliflki yoktur, de¤iflmez giderler oldukça yüksektir, iflbölümü ve uzmanlaflmaya önem verilir. S›ra Sizde 2 Yal›n üretim, otomobil iflletmesini daha etkin ve pazara karfl› daha duyarl› k›larak gider maliyetlerini azaltabilir. Bu yaklafl›m sayesinde iflletme, üretim sürecine de¤er katmayan, stok bulundurma, hatal› ürünü onarma, çal›flanlar›n ve ürünlerin gereksiz hareketleri, gereksiz bekleme süreleri gibi olumsuzluklar› ortadan kald›rabilir. ” S›ra Sizde 3 Bir ürünün tüketicisi her zaman o ürünün müflterisi olmayabilir. Örne¤in çocuklar›n tüketti¤i yiyecek giyecek v.b gibi ürünlere bakt›¤›m›zda bu farkl›l›k daha iyi anlafl›labilir. Ürünün tüketicisi çocuklard›r ancak ürünü sat›n alanlar ebeveynlerdir. Burada pazarlamac›lara dü- www.hedefaof.com 6. Ünite - ‹flletmelerde Üretim ve Pazarlama flen görev iki taraf› da ikna etmektir. Örne¤in çocuklara yönelik difl macununu ele ald›¤›m›zda bu ürünün tad›, kokusu çocuklar›n be¤enisini kazanmal›d›r. Ayn› difl macunu için ebeveynleri ikna etmede ise difl macununun çocuklar›n difllerini nas›l koruyaca¤›, çürümeleri nas›l önledi¤i v.b temalar uygun pazarlama iletiflimi kanallar› kullan›larak iletilmelidir. S›ra Sizde 4 Bir ihtiyaç ya da iste¤i karfl›layan, de¤iflime de¤er olabilecek herhangi bir fley üründür. Ürün, de¤iflim sürecinde, her iki taraf›n da bir istek ya da ihtiyac›n› karfl›lamak için sat›fla sunulan herhangi bir varl›k olabilir. Ürün somut nesneler olabilece¤i gibi hizmetleri, düflünceleri, yerleri, örgütleri ya da bunlar›n çeflitli bileflimlerini içerebilir. Di¤er bir ifade ile ürünler sadece elle tutulup gözle görülen somut araçlar de¤ildir. Bununla birlikte yararland›¤›m›z somut olmayan araçlar da ürün olarak nitelendirilir. S›ra Sizde 5 Pazarlama karmas› planlan›rken, iflletmeler ürün, fiyat, pazarlama iletiflimi ve da¤›t›m bileflenlerini eflgüdüm içinde olmas›n› sa¤lamal›d›r. Bir iflletme farkl› tüketici kümelerine yönelebilmek için, birden çok pazarlama karmas› oluflturabilir. Bunun yan› s›ra, pazarlama karmas›n›n kimi bileflenleri rakiplerin pazarlama karmas›na göre daha farkl›laflt›r›larak, pazarda daha çok pay al›nmaya çal›fl›l›r. Örne¤in, ürünün özelliklerini farkl› k›lmak, fiyat› de¤ifltirmek, da¤›t›m› farkl›laflt›rmak, pazarlama iletiflimi çabalar›na daha çok yönelmek gibi. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Acar, O¤uz. (2006). Firmalarda Fiyatlama Kararlar› ve Endüstriyel Mutfak Ekipmanlar› Sektörü Uygulamas›, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak. Akbudak, Kübra. (2006). Tekstil Sektöründe Fiyatland›rma Yöntemleri ve Bir Uygulama, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Altun›fl›k, Remzi, Özdemir, fiuayip ve Torlak, Ömer. (2007). Pazarlamaya Girifl, Avc› Ofset, ‹stanbul. Bozkurt, ‹zzet. (2000). Bütünleflik Pazarlama ‹letiflimi, MediaCat Kitaplar›, Ankara. Ertürk, Mümin. (2011). ‹flletme Biliminin Temel ‹lkeleri, Beta Bas›m, ‹stanbul. 155 Karafak›o¤lu, Mehmet. (2006). Pazarlama ‹lkeleri, Moda Bas›m, ‹stanbul. Karalar, R›dvan. (2009). Genel ‹flletme, Meta Bas›m, ‹zmir. Karalar, R›dvan. (2006). Ça¤dafl Tüketici Davran›fl›, Baran Ofset, Ankara. Kobu, Bülent. (2006). Üretim Yönetimi, Beta Bas›m, ‹stanbul. Koç, Erdo¤an. (2007). Tüketici Davran›fl› ve Pazarlama Stratejileri: Global ve Yerel Yaklafl›m, Seçkin Bas›m, Ankara. Korkmaz, Sezer, Eser, Zeliha, Öztürk, Sevgi ve Ifl›n, Bahad›r. (2009). Pazarlama, Siyasal Kitabevi, Ankara. Kotler, Philip ve Armstrong, Gary. (2010). Principles of Marketing, Pearson Education Inc., New Jersey. Mucuk, ‹smet. (2004). Pazarlama ‹lkeleri, Türkmen Kitabevi, ‹stanbul. Mucuk, ‹smet. (1999). Modern ‹flletmecilik, Türkmen Kitabevi, ‹stanbul. Odabafl›, Yavuz ve Bar›fl, Gülfidan. (2003). Tüketici Davran›fl›, MediaCat Akademi, ‹stanbul. fiimflek, Mehmet ve Çelik, Adnan. (2008). Genel ‹flletme, E¤itim Akademi Yay›nlar›, Konya. Taflk›n, Erdo¤an. (2009). Pazarlama Esaslar›, Türkmen Kitabevi, ‹stanbul. Tek, Ömer Baybars. (1999). Pazarlama ‹lkleri Global Yönetimsel Yaklafl›m Türkiye Uygulamalar›, Beta Yay›nlar›, ‹stanbul. Tekin, Vasfi Nadir. (2006). Pazarlama ‹lkeleri, Seçkin Yay›n, Ankara. Tengilimo¤lu, Dilaver, Atilla, E.Asuman, Bektafl, Meral. (2009). ‹flletme Yönetimi, Seçkin Yay›n, Ankara. Top, Aykut ve Y›lmaz, Erdal. (2009). Üretim Yönetimi, Toprak Yay›nlar›, ‹stanbul. Tuncer, Do¤an, Ayhan, Do¤an Yaflar ve Varo¤lu, Demet. (2009). Genel ‹flletmecilik Bilgileri, Siyasal Kitabevi, Ankara. Tutar, Hasan. (2010). ‹flletme Yönetimi, Seçkin Yay›nlar›, Ankara. Türkan, Özay Umut. (2010). Üretimde Yal›n Dönüflümün Temel Performans Kriterleri, BAÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt 12 (2). www.hedefaof.com 7 GENEL ‹fiLETME Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹nsan kayna¤› ve insan kaynaklar› yönetimi kavramlar›n› tan›mlayabilecek, ‹nsan kaynaklar› yönetiminin fonksiyonlar›n› belirleyebilecek, Bir iflletmede insan kaynaklar› bölümünün nas›l örgütlenebilece¤ini aç›klayabileceksiniz, Anahtar Kavramlar • ‹nsan Kayna¤› • ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi • ‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar› • ‹fle Alma • ‹fl Analizi • E¤itim ve Gelifltirme • Performans Yönetimi • Kariyer Yönetimi ‹çindekiler Genel ‹flletme ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi www.hedefaof.com • G‹R‹fi • ‹NSAN KAYNA⁄I KAVRAMI • ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ KAVRAMI • ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N FONKS‹YONLARI • ‹NSAN KAYNAKLARI BÖLÜMÜNÜN ‹fiLETME ‹Ç‹NDEK‹ YER‹ ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi G‹R‹fi ‹nsan kaynaklar› yönetimi, iflletmeye rekabet avantaj› sa¤layacak insan kaynaklar›n›n elde edilmesiyle, elde tutulmas›yla ve bireysel performans›n art›r›lmas›yla ilgili politikalar›n ve stratejilerin oluflturulmas›n› ve uygulamas›n› içermektedir. ‹nsan kaynaklar› yönetimi ifllevleri, insan kaynaklar› planlamas›, ifle alma e¤itim ve gelifltirme, ücretlendirme, performans yönetimi, çal›flanlar›n motivasyonu ve ödül yönetimi, çal›flan sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i, endüstri iliflkileri gibi çok genifl kapsama sahiptir. ‹NSAN KAYNA⁄I KAVRAMI Kitab›m›z›n ilk konular›nda da belirtildi¤i gibi üretim faktörleri; giriflimci, sermaye, do¤al kaynaklar, teknoloji ve emektir. ‹flte bu (yedinci) ünitede de¤inece¤imiz insan kaynaklar› yönetimi konusu bu üretim faktörlerinden biri olan “emek”le iliflkilidir. ‹flletmeler pazarlama ve üretim temel fonksiyonlar›n› yerine getirirken insan unsurundan yani emekten yararlan›rlar. ‹nsan çal›fl›rken iki tür emek harcar. Bunlar fiziksel ve zihinsel emektir. Fiziksel emek el, kol, bacak hareketleri sonucu oluflan kas gücüne dayan›r. Zihinsel emek ise alg›lama, analiz ve sentez yapma gibi düflünsel faaliyetleri kapsar. ‹flletmelerde farkl› pozisyonlarda, farkl› yetkinliklere sahip çok say›da insan çal›fl›r. Bu insanlar çal›fl›rken fiziksel ve zihinsel eme¤i birlikte kullan›rlar. Fakat unutulmamal›d›r ki bulunulan pozisyona göre ortaya koyulan eme¤in niteli¤i farkl›d›r. K›sacas› yap›lan ifle göre fiziksel ve zihinsel eme¤in boyutu de¤iflecektir. ‹nsan kayna¤›n› di¤er üretim faktörlerinden farkl›laflt›ran en belirgin özellik, insan›n gelifltirilebilir bir varl›k olmas›d›r. ‹nsan kayna¤›, bir iflletmede en üst konumda bulunan yöneticiden en alt konumdaki vas›fs›z çal›flana kadar tüm çal›flanlar› kapsar (Bayraktaro¤lu, 2004). ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ KAVRAMI Önceleri iflgücü, iflgören ard›ndan da personel yönetimi olarak ifade edilen ve günümüzde insan kaynaklar› yönetimi olarak karfl›m›za ç›kan kavram, yönetsel anlamda bir dizi geliflmenin sonucunda oluflmufltur. ‹nsan kaynaklar› yönetimi yaklafl›m›na geçifli h›zland›ran çok say›da faktör bulunmaktad›r. Bu faktörler aras›nda küreselleflme ve rekabet, iflgücünün yap›sal de¤iflimi, yönetim ve üretim modellerindeki de¤iflimler say›labilir.‹nsan unsurunun, üretim ve hizmet sektörlerinde en www.hedefaof.com ‹nsan kayna¤› bir iflletmede çal›flanlar›n tümünü ifade eder. Genel müdür gibi hiyerarflide üst düzey bir pozisyondan makine operatörü gibi alt düzey bir pozisyona kadar herkes insan kayna¤› kavram› içinde yer al›r. 158 Genel ‹flletme büyük güç olarak öneminin artmas›, insana iliflkin olgu ve olaylara belirli bir ortam ve bütünlük içinde bak›lmas› ihtiyac›n› do¤urmufltur. ‹nsan kaynaklar› yönetimi, insan iliflkileri, yönetim ve personel yönetimi konusundaki bilgi ve ilkeleri bir bütün içinde incelemektedir (F›nd›kç›, 1998, s. 10). Tablo 7.1 Personel Yönetimi ile ‹KY’nin Karfl›laflt›r›lmas› Personel Yönetimi ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ‹fl odakl› ‹nsan odakl› Operasyonel faaliyetler Dan›flmanl›k hizmeti Kay›t sistemi Kaynak anlay›fl› Statik bir yap› Dinamik bir yap› ‹nsan maliyet unsuru ‹nsan önemli bir girdi Kal›plar, normlar Misyon ve de¤er Klasik yönetim Toplam kalite yönetimi ‹flte çal›flan insan ‹fli yönlendiren insan ‹ç planlama Stratejik planlama Kaynak: Sabuncu¤lu, Z.,‹nsan Kaynaklar› Yönetimi,Bursa:Ezgi Yay., 2000, s.10. ‹flletmelerde çal›flanlar›n yönetimi konusuyla uzun süredir ilgilenilmektedir. Personel yönetimi ile insan kaynaklar› yönetiminin konusu birbirine yak›nd›r ancak insanlar› yönetmedeki bak›fl aç›lar› farkl›d›r. Bu farkl›l›klar Tablo 7.1’ de özetlenmifltir. ‹nsan unsuruna verilen önemin artmas›yla, klasik personel yönetimi yaklafl›mlar› yeni ihtiyaçlar› karfl›lamada yetersiz olmaya bafllam›flt›r. ‹nsan kaynaklar› yönetimi, personel yönetimi ifllevlerini de içeren ancak bununla s›n›rl› kalmayan bir yap›ya sahiptir. Personel yönetimi, çal›flanlarla iflletme ve devlet aras›ndaki mali ve hukuki iliflkileri içermektedir. ‹nsan kaynaklar› yönetimi, personel yönetimi öncelikli alt çal›flma alan› olmak üzere, eleman ihtiyac›n›n belirlenmesi, uygun elemanlar›n seçilerek örgüt kültürüne al›flt›r›lmalar›, motivasyonlar›, performans de¤erlendirmeleri, çat›flmalar›n çözümü, bireyler ve gruplar aras› iletiflimin sa¤lanmas›, sa¤l›kl› bir örgüt ikliminin geliflmesi, biz duygusunun geliflmesi, çal›flanlar›n e¤itimi ve geliflmesi gibi birçok alan› kapsamaktad›r. Bu bak›fl aç›s›yla insan kaynaklar› yönetimi personel yönetimi ve endüstri iliflkilerini kapsar (F›nd›kç›, 1998, s. 13). Bu farkl›l›¤›n en temel özelli¤i, insan kaynaklar› yönetiminin bir iflletmenin çal›flanlar›n› “kaynak” olarak görmesi ve bunun sonucu çal›flanlara yap›lan harcamalar› bir gider de¤il, bir yat›r›m olarak de¤erlendirmesidir (Ertürk, 2011). Bilgi toplumun beraberinde getirdi¤i en önemli unsur, insana verilen önemin artmas› olmufltur. Bunun sebebi, bilginin insan›n bir ürünü olmas›d›r. Bu iliflki nedeniyle; iflletmenin, iflin özelliklerinin ve ortam›n farkl› olmas› insan›n en önemli unsur olma niteli¤ini de¤ifltirememektedir. ‹nsan, ifl süreçlerini belirleyen, yönlendiren ve koordine eden büyük bir güç olmufltur. Böylece insan unsuruna yap›lan harcamalar gider olarak görülmekten ç›k›p, yat›r›m olarak ele al›nmaya bafllanm›flt›r. SIRA S‹ZDE 1 ‹nsan kayna¤›n› kaynak olarak görüyor musunuz? Kaynak olarak görülmesinin sebebi SIRA bir S‹ZDE nedir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D ‹ K K A T www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 159 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ‹nsan kaynaklar› yönetimi, • ‹flletmeye rekabetçi üstünlükler sa¤lamak amac›yla gerekli insan kayna¤›n›n sa¤lanmas›, • ‹flletmenin bütün çal›flanlar›n› etkileyen ve kapsayan süreçlerin sistematik olarak planlanmas›, gelifltirilmesi ve kontrolü, • En etkin ve ekonomik flekilde iflletmelerin belirlemifl oldu¤u hedefler do¤rultusunda insan kayna¤›n›n gelifltirilmesi sürecidir. ‹nsan kaynaklar› yönetimi, insan faktörünün iflletme hedefleri do¤rultusunda SIRA S‹ZDE en iyi flekilde yönetilmesi, gelifltirilmesi ve motive edilmesi fleklinde ifade edilebilir. ‹nsan kaynaklar› yönetimi ile ilgili olarak literatürde yeralan çok say›da tan›m›n D Ü fi Ü N E L ‹ M sa¤layacak ortak noktas›, ‘mevcut insan kayna¤›ndan en üst düzeyde faydalanmay› ve onlar›n verimlili¤ini en üst düzeye tafl›yacak faaliyetler bütünü’ olmas›d›r. S O R U ‹nsan Kaynaklar› Yönetimimin Amac› ve Önemi ‹nsan kaynaklar› yönetimi, SIRA S‹ZDE insan kayna¤›n›n sa¤lanmas›, istihdam› ve gelifltirilmesi ile ilgili politika oluflturma, D Ü fi Ü N E L ‹ M planlama, örgütleme, yönlendirme ve denetleme faaliyetlerini içeren bir S O R U disiplindir. ‹nsan kaynaklar› yönetiminin iki temel amac› (Geylan, 2000): D ‹ K K A T sa¤layarak • Çal›flanlar›n bilgi ve becerilerini en iyi biçimde kullanmalar›n› onlar›n iflletmeye olan katk›lar›n› en üst düzeye ç›karmak. Yani, çal›flandan SIRA S‹ZDE maksimum verim almak, • ‹fl yaflam›n›n kalitesini yükselterek çal›flanlar›n sa¤l›kl› ve güvenli bir ortamda, yapt›klar› iflten zevk almalar›n› sa¤lamakt›r. AMAÇLARIMIZ Bu iki amaç asl›nda birbiriyle iliflki içindedir. Çal›flan›n yapt›¤› ifli sevmesi için, onu bilgi ve yeteneklerini kullanaca¤› bir iflte çal›flt›rmak gerekir. Yapt›¤› ifli sevmeyen bir çal›flan›n yüksek performans göstermesi çok zordur. ‹flletmenin çal›flaK ‹ T A P n›ndan yüksek düzeyde verim elde edebilmesi için çal›flanlar›n›n ifllerinden tatmin olmalar›n› sa¤layacak bir ortam haz›rlamas› da gerekecektir. Eme¤i, sadece bir üretim arac› olarak görmemek sorunun çözümü için anahtar bir rol üstlenecektir. ‹flTELEV‹ZYON letmenin ihtiyaçlar› kadar çal›flan›n ihtiyaçlar› da göz önünde tutuldu¤unda insan kaynaklar› amac›na ulaflm›fl olacakt›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Türkiye’de insan kaynaklar› yönetimi ile iliflkili çal›flmalar› yürüten PERYÖN Yö‹ N T E R N E (personel T netimi Derne¤i)’ün web sayfas›n› inceleyebilirsiniz. www.peryon.org.tr ‹NTERNET SIRA S‹ZDE ‹nsan kaynaklar› yönetimi üç nedenden dolay› önemlidir (Robbins ve Coulter, 2009): • ‹lki, rekabet avantaj› sa¤layan önemli bir kaynak olmas›d›r. Capital D Ü fi Ü NHuman EL‹M ‹ndex kibinden fazla küresel flirket aras›nda kapsaml› bir çal›flma yapm›flt›r ve çal›flman›n sonucuna göre, insan odakl› insan kaynaklar› yaklafl›m›n›n S O R U paydafl de¤eri yaratmada organizasyona avantaj sa¤lad›¤› ortaya ç›km›flt›r. SIRA S‹ZDE Paydafl: Faaliyetleri ile iflletmeyi etkileyen ve iflletmeden etkilenen grubu D ‹ Kifade K A T eder. Stakeholder kelimesinin karfl›l›¤›d›r. Paysahibi(stockholder) de bir paydaflt›r. ‹flletmede çal›flan insan kayna¤› da bir paydaflt›r. SIRA S‹ZDE • ‹kincisi, insan kaynaklar› yönetiminin, iflletme stratejilerinin önemli bir parças› olmas›d›r. ‹nsanlar yoluyla, rekabetçi baflar›yaAMAÇLARIMIZ ulaflmak için, yöneticiler insanlarla çal›flmak ve onlar› paydafllar› olarak görmek zorundad›rlar, Çal›flanlar› sadece kaç›n›lmas› ya da minimize edilmesi gereken bir K ‹ T A P maliyet olarak görmemelidirler. TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 160 Genel ‹flletme • Son olarak, iflletmeler, çal›flanlara davran›fl biçiminin iflletme performans›n› önemli ölçüde etkiledi¤ini fark etmeye bafllam›fllard›r. Bir iflletmenin çal›flanlar›na bilgi, beceri ve tutumlar›n› k›sacas› yetkinliklerini gelifltirme sözü vermesi, onlar› motive etmesi, iflte geçirilecek bofl zaman› minimize etmesi, kaliteli elemanlar› elde tutma çabas› performans odakl› ifl uygulamalar›d›r. Performans odakl› ifl uygulamalar› hem bireysel hem de iflletme performans›n› yükseltmede yol göstericidir. Bir iflletme, yüksek performans odakl› ifl uygulamalar›n› kullanmasa da ifli gerçeklefltirmek için baz› insan kaynaklar› yönetimi faaliyetlerini tan›mlam›fl ve yerine getiriyor olmal›d›r. ‹nsan kaynaklar› yönetimi süreci fiekil 7.1’de görüldü¤ü üzere, temelde 8 faaliyetten oluflur. ‹lk üç faaliyet yetkin çal›flanlar›n bulunmas› ve seçilmesi, bir sonraki iki faaliyet çal›flanlar›n güncel bilgi ve becerilerle donat›lmas›n› sa¤lar, son üç faaliyet ise yüksek performansl› çal›flanlar›n iflletmede tutulmas›n› sa¤lar. fiekil 7.1 ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi Süreci Kaynak: Robbins, S. P. ve Coulter, M., Management, Pearson,2009, s. 224. ‹nsan Kaynaklar› Planlamas› Oryantasyon Performans Yönetimi Personel Bulma Seçim Yetkin çal›flanlar› belirlemek ve seçmek ‹flten Ç›karma E¤itim Ücret Yönetimi Çal›flanlara güncel bilgi ve yetenekler sa¤lamak Kariyer Yönetimi Yetkin ve yüksek performansl› çal›flanlar› elde tutmak ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N FONKS‹YONLARI ‹flletme, bir çal›flan›n iflletmeye giriflinden iflten ayr›lmas›na kadar geçirdi¤i süre içerisinde pek çok faaliyeti yerine getirmektedir. ‹flte, insan kaynaklar›yla ilgili olarak yap›lan ifllerin tümü insan kaynaklar› fonksiyonlar› olarak ifade edilmektedir. Literatürde insan kaynaklar›n›n fonksiyonlar›yla ilgili olarak farkl› s›n›fland›rmalar mevcuttur ancak genel olarak insan kaynaklar› yönetiminin fonksiyonlar› flu flekilde s›ralanabilir: • ‹nsan kaynaklar› planlamas›, • ‹fle alma, • E¤itim ve gelifltirme, • Performans yönetimi, • Ücret yönetimi, • Kariyer yönetimi, • Çal›flma iliflkileri ve ifl güvenli¤i, • Özlük iflleri. Ünitemizde bu fonksiyonlardan insan kaynaklar› planlamas›, ifle alma, e¤itim gelifltirme, performans yönetimi, ücret yönetimi ve kariyer yönetimi “temel” konular›na ayr›nt›l› olarak de¤inilecektir. www.hedefaof.com 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi 161 ‹nsan Kaynaklar› Planlamas› ‹nsan kaynaklar› planlamas›, do¤ru say›da ve nitelikte çal›flan›n do¤ru yer ve zamanda yöneticiler taraf›ndan bir araya getirilmesini sa¤layan bir süreçtir. Planlama sayesinde, iflletmeler ani çal›flan ihtiyac› duymaktan ve belirli bir zamanda gere¤inden fazla eleman bulundurmaktan kaç›nm›fl olur. ‹nsan kaynaklar› planlamas› 2 temel aflamadan oluflur: • ‹nsan kayna¤› arz›n›n (mevcut insan kayna¤›n›n belirlenmesi) ve • ‹nsan kayna¤› talebinin (insan kayna¤› ihtiyac›n›n) belirlenmesidir. Ancak bir “plandan” söz edebilmek için, bir üçüncü ad›m›n da olmas› gerekecektir. Bu da; • ‹nsan kaynaklar› arz ve talebinin karfl›laflt›r›larak bugün ve gelecekteki durumlara yönelik olarak karar verilmesini sa¤layacak bilgilerin de bir araya getirilmesi gerekmektedir. Bu üç ad›m sonucunda iflletmenin bugün ve gelecekte hangi say›da hangi nitelikte çal›flanlara ihtiyac› olaca¤› ve insan kaynaklar› sürecinin hangi faaliyetlerle, nas›l, ne kadar maliyetle, ne kadar sürede gerçekleflece¤iyle ilgili bilgilerin yerald›¤› bir rapor oluflturulabilecektir. Bu rapora insan kaynaklar› plan› denmektedir. ‹nsan kaynaklar› plan› haz›rlayabilmek için insan kaynaklar› bölümü taraf›ndan iflletmenin tümünü ilgilendiren baz› çal›flmalar›n yap›lmas› gerekmektedir. Bunlar; ifl analizi yap›larak ifl tan›m› ve gereklerinin oluflturulmas›, personel envanterinin ç›kar›lmas›, personel devir oran› ve personel devams›zl›k oran› gibi insan kayna¤›n›n göstergelerinin belirlenmesidir. ‹flletmenin kurulufl aflamas›ndan bafllayarak çal›flt›¤› süre boyunca tutulacak veriler insan kayna¤› plan› için kullan›l›r. ‹nsan kayna¤› arz›n›n belirlenmesi: Yöneticiler insan kaynaklar› planlamas›na mevcut çal›flanlar›n envanterini ç›kararak bafllar. Personel envanteri ad› verilen bu envanter, genellikle çal›flanlar›n isimleri, e¤itimleri, staj bilgileri, daha önce çal›flt›¤› ifl yerlerine ait bilgileri, bildi¤i yabanc› dilleri, özel yetenekleri ve uzmanlaflt›¤› becerileri gibi bilgileri içerir. Günümüzde çok yönlü geliflmifl veritabanlar›, k›sacas› insan kaynaklar› bilgi sistemleri, bu tip bilgilere istenen zamanda istenen kriterlerde ulaflmay›, saklamay› ve hatta güncellemeyi kolayl›kla yapabilmektedir. Yöneticilere ihtiyaç duyduklar› insanlar› belirlemede yard›mc› olacak teknolojinin kullan›lmas› insan kaynaklar› bölümünün yapaca¤› ifli kolaylaflt›rmaktad›r. Mevcut de¤erlendirmenin bir önemli parças› da ifli tan›mlayan bir de¤erlendirme ve bunu gerçeklefltirmek üzere yap›lan bir araflt›rma olan ifl analizidir. ‹fl analizinden elde edilen bilgiler kullan›larak, yöneticiler ifl tan›m› ve ifl gereklerini gelifltirirler. Bir iflin yaz›l› aç›klamas›, iflin tan›mlanmas›d›r. ‹fl tan›m› olarak ifade etti¤imiz kavram; bir iflin hangi görevlerin yerine getirilmesiyle nas›l bir ortamda hangi araç gereçle gerçeklefltirilece¤ini göstermektedir. Ayn› iflin hangi yetkinliklerle gerçekleflebilece¤ini ifade eden kavram ise ifl gerekleridir. ‹nsan kayna¤› talebinin belirlenmesi: Gelecekteki insan kayna¤› talebi (ihtiyac›) iflletmenin misyon, amaç ve stratejileri do¤rultusunda belirlenir. ‹flgücü talebi, iflletmenin ürün ve hizmetlerine olan talebin sonucudur. Bu nedenle iflletmenin insan kayna¤› talebinin tahmininde d›fl çevreye yönelik veriler çok büyük öneme sahiptir. ‹flletme; “gelecekte ne kadar, hangi özelliklere sahip personele ihtiyaç olacakt›r?” sorusunu yan›tlamaya çal›fl›r. Bu tahminler geçmifl ve flu an hakk›ndaki bilgilerden ve gelece¤in tahmin edilmesinden ç›kart›l›r. Talep tahmini, farkl› yöntemler kullan›larak yap›labilir ve farkl› tahmin sonuçlar› belirlenebilir. En çok kullan›lan www.hedefaof.com ‹fl analizi sonucu elde edilen bilgilerin s›n›fland›r›lmas›yla ifl tan›mlar› ve ifl gerekleri elde edilir. 162 Genel ‹flletme tahmin yöntemleri, geçmifl e¤ilimleriyle gelece¤i gösteren de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerin belirlenmesidir (Tonus, 2010). ‹nsan kayna¤› arz ve talebinin karfl›laflt›r›larak insan kayna¤› plan›n›n haz›rlanmas›: ‹flletme içinde insan kayna¤› arz›n›n talebinden az olmas› ile iflgücü arz›n›n talepten fazla olmas› durumunda yönetimin verece¤i kararlar farkl›l›k gösterecektir. ‹flgücü arz›n›n talebinden az oldu¤u bir durumda, iflletmenin amaçlar›n› gerçeklefltirmek için mevcut personelin e¤itilmesi, vardiya say›s›n›n art›r›lmas› ya da fazla mesai gibi seçenekler uygulamaya sokulabilece¤i gibi yeni personel al›m› da tercih edilebilir. ‹flgücü arz›n›n talebinden fazla olmas› durumunda ise fazla iflgücünün maliyeti ile elden ç›karman›n maliyeti incelenir, iflletmenin amaçlar›nda de¤iflikli¤e gidilip gidilemeyece¤i ve öngörülen dönem içinde ifl hacminde oluflabilecek art›fllar, göz önüne al›narak karar verilmesi gerekir (Tonus, 2010). ‹flletmenin elindeki insan kayna¤› ve gelecekteki ihtiyaçlar›n de¤erlendirilmesinden sonra, yöneticiler iflletmenin yetersiz personel veya gere¤inden fazla personele sahip olaca¤›n› tahmin edebilir. Ancak bu flekilde bir sonraki insan kaynaklar› sürecine devam etmek için haz›r olabilirler. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S O S‹ZDE R U D ÜDfi‹ÜKNKEAL T‹ M S O RS‹ZDE U SIRA D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 ‹nsan kayna¤› arz›, talebinden fazla oldu¤unda nas›l bir yol izlemek daha iyi olabilir? SIRA S‹ZDE ‹fle Alma ve ‹flten Ç›karma D Ü fi Ü N E Lplan› ‹M ‹nsan kaynaklar› do¤rultusunda ortaya ç›kan durum, pozisyon bofllu¤unu gösteriyorsa, ifle alma fonksiyonu söz konusu olacakt›r. ‹fle alma aday bulma, seSIRA S‹ZDEfaaliyetlerinden oluflmal›d›r. Her ne kadar oryantasyon bir e¤içim ve oryantasyon S O R U tim faaliyeti olsa da tüm “yeni” al›nan personele yap›lmas› gerekti¤i için ifle alman›n bir parças› olarak de¤erlendirilmelidir (Tonus, 2010) D ÜDfi‹ÜKNKEAL ‹TM Di¤er taraftan, e¤er insan kaynaklar› plan› çal›flan fazlal›¤› gösteriyorsa, yöneticiler iflletmenin iflgücünü azaltmak isteyebilirler bu durumda da iflten ç›karma S O RS‹ZDE U fonksiyonuSIRA gerçekleflecektir. fiekil 7.1 ‘e geri insan kaynaklar› fonksiyonlar›n› görmeniz mümkündür. D ‹ K dönerek KAT AMAÇLARIMIZ Personel Bulma; ‹flletmeler çal›flan bulma konusunda farkl› yaklafl›mlara sahip SIRA S‹ZDE olabilirler. K‹yi‹ TbirA insan kaynaklar› yönetimi bölümü, öncelikle elinde bulunan P (mevcut) insan kayna¤›n› “bulma” faaliyeti için de¤erlendirmek zorundad›r. Bu içsel ifle alma önceli¤i, mevcut çal›flanlar›n motivasyonu ve ifle ba¤l›l›¤›nda önemli AMAÇLARIMIZ bir rol üstlenmektedir. TELEV‹ZYON • ‹lan vererek personel bulma içsel kaynaklardan çok d›flsal kaynaklara ihtiyaç K ‹ T A tercih P oldu¤unda edilen bir yöntem olmaktad›r. Ulusal ve yerel bas›n yay›n organlar›nda ifl gerekleriyle ve ifl tan›m›yla ilgili bilgilerden oluflturulan ifl ‹ N T Eiflletmeler RNET ilanlar› taraf›ndan s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Üst düzey pozisyonT E Lulusal, E V ‹ Z Y Oalt N düzey pozisyonlarda yerel bas›n yay›n organlar›n›n kullan›larda m› daha etkin sonuçlar vermektedir (Geylan, 2000). • ‹nternet arac›l›¤›yla (Online) personel aday› bulma günümüzde çok popüler olsa da ve iflletmelerin baflvuru tespitini çok ucuza ve h›zl›ca yapmalar›‹NTERNET na izin verse de baflvuru kalitesi di¤er kaynaklar (geleneksel) kadar iyi olmayabilir. • Araflt›rmalar çal›flan tavsiyelerinin genellikle en iyi aday› ortaya ç›kard›¤›n› göstermektedir. Çünkü mevcut çal›flanlar ifli ve tavsiye edilen kifliyi bilir ve www.hedefaof.com 163 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi en nitelikli aday› tercih etme e¤ilimi gösterirler. Ayr›ca mevcut çal›flanlar da sayg›nl›k ve namlar›n› tehlikeye atmayacak, kendilerini kötü göstermeyeceklerine inand›klar› kiflileri önerirler. K›sacas› bir ismi önerirken kendi itibarlar›n› da göz önünde bulundururlar. • E¤itim kurumlar›ndan personel aday› bulma da iflletmelerin tercih etti¤i yöntemlerdendir. Ancak ifl gere¤i aç›s›ndan deneyime ihtiyaç olmayan durumlarda tercih edilmektedir. • Meslek kurulufllar› ya da ifl kurumlar› da aday bulmada kullan›labilecek yöntemlerden bir di¤eridir. Aday “bulma” yöntemi, pozisyonun düzeyine ve iflin niteli¤i ve ifl gereklerine göre belirlenecek, iflletmeye en fazla fayda sa¤layacak yöntem olmal›d›r. Belirlenen yöntemin uygulanmas›yla aday baflvurular› iflletme taraf›ndan toplan›r. Sonuçta bir aday havuzu oluflturulmufl olur. SIRA S‹ZDE Seçim SIRA S‹ZDE Bir aday havuzuna sahip oldu¤unuzda, insan kaynaklar› yönetimi sürecinde bir sonraki aflama “seçimdir”. ‹fle en uygun niteliklere sahip çal›flan› bulmak için aday D Ü fi Ü N E L ‹ M havuzunda tarama yap›l›r. Yöneticiler seçimlerinde dikkatli olmal›d›r çünkü ifle al›m hatalar› önemli sonuçlar do¤urur. S O Ryönelik U Seçim faaliyeti, hangi aday›n ifle al›nd›¤›nda baflar›l› olaca¤›na tahminleri içerir. Hatal› seçim, iflletme için maliyet demektir. Bir baflka de¤iflle, hatal› seçim sonucu iflletme, çal›flanlar›n e¤itim maliyetleri, çal›flanlar›n beceriksizlikleri neD‹KKAT deniyle düflük kâr, iflten ç›kartma maliyeti ve tekrar insan kayna¤› bulma maliyetlerine katlanmak zorunda kalacakt›r. SIRA S‹ZDE Seçimde en önemli kriter iflin gerekleri ile aday›n niteliklerinin tam eflit oldu¤u durumda gerçekleflmesidir. Aday›n nitelikleri = ‹flin Gerekleri AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Konuyla ilgili derinlemesine bilgi için “En ‹yi Eleman› ‹fle Almak ve Elde - Richard K ‹ TTutmak” A P Luecke’un kitab›n› okuyabilirsiniz. K ‹ T A P ‹flletmeler taraf›ndan kullan›lan ve en çok bilinen insan kayna¤› T E L E V ‹ Zseçim Y O N araçlar›, baflvuru formlar›, yaz›l› testler, s›navlar, performans simulasyon testleri, ifl görüflmeleri, cv bilgileri ve referans kontrolü ile sa¤l›k kontrolüdür. S›navlar; yaz›l›, sözlü, hem yaz›l› hem sözlü ya da uygulamal› olabilir. Yaz›l› ‹ N T EYap›lan RNET s›navlarda klasik yaz›l› s›nav ya da test yöntemi kullan›labilir. s›navda baflar›l› olmayan adaylar bu aflamada elenir. Testlerin Uygulanmas›; Testler, ifl gerekli bireysel özelliklerin ölçülmesini sa¤lar. Aday›n yapabileceklerini ya da yapamayacaklar›n› saptamaya yard›m eden araçlard›r. Davran›fllar›n ölçülmesi amac›yla tasarlanan pek çok test vard›r. Zihnî ve muhakeme yetene¤ini ölçen zekâ testleri, belli bir çal›flmada bir kiflinin yeterlili¤ini ölçen baflar› testleri, belli bir konuda çok az uzman olarak ya da hiç uzman olmadan baflar› sa¤lama olas›l›¤›n› ölçen yetenek testleri, kiflisel alanlardaki özelliklerin ölçümünü sa¤layan ilgi ve kiflilik testleri say›labilir. Ancak geçerli ve güvenilir testlerin kullan›lmas› yan›nda testlerin sonuçlar›n›n uzman kifliler taraf›ndan de¤erlendirilmesi de önemlidir. ‹fl Görüflmeleri (Mülakatlar); seçim görüflmeleri adaylarla yüz yüze yap›lan konuflmalard›r. Görüflmelerin yap›lmas›ndaki amaç, aday›n ifle kabul edilebilirlik dü- TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET 164 Genel ‹flletme zeyini belirlemektir. Seçim görüflmelerinde, aday›n ifli yap›p yapamayaca¤› belirlenmeye çal›fl›l›r. Görüflmeler, görüflmeciye aday hakk›nda bilgi edinme olana¤› verirken adaylara da iflletme hakk›nda bilgi alma olana¤› sa¤lar. Seçim görüflmeleri genelde bire bir temeline göre yap›l›r. Bununla birlikte bazen grup görüflmeleri de kullan›l›r. Bire bir veya grup hâlinde görüflülsün, her görüflme, görüflme s›ras›nda sorulan sorulara göre farkl›l›k kazan›r. Bu farkl›l›klar görüflme türlerini oluflturur. Her görüflme türünün kendine göre ulaflmak istedi¤i bir amac› vard›r. Görüflmeler; planl›, plans›z, karma, sorun çözme ve stresli görüflme olmak üzere befl türdür (Geylan, 2000). E¤er görüflmeyi yapan insan kaynaklar› ifle alma uzman›, görüflmede soraca¤› sorular›, konular›, de¤erlendirme tablosunu önceden haz›rlad›ysa planl› görüflmeden söz edebiliriz. Haz›rl›ks›z görüflmeye girdiyse plans›z, haz›rl›¤› yan›nda o an oluflan duruma göre yeni sorularla görüflmeyi genifllettiyse karma, bir örnek durumun çözümü yönünde aday›n belirli bir rolü oynayarak çözüm bulmas› gerekiyorsa sorun çözme, aday›n iflin niteli¤i itibariyle stresli durumlarda nas›l davrand›¤›n› gözlemleme ve ölçme amac›yla stresli görüflme yap›labilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 3 Bir personelSIRA seçim görüflmesinde aday›n de¤erlendirilmesinde temel kriter ne olmal›d›r? S‹ZDE Görüflmelerde temel olan, aday›n ifli yap›p yapamayaca¤›n›n belirlenmesidir. Bu D Ü fi Ü N E L ‹ M aday›n potansiyel performans›n›n irdelenmesine öncelik venedenle görüflmelerde rilmelidir. Ayn› flekilde iflletme de adaya kendini oldu¤u gibi tan›tmal›d›r. Hatal› ifl görüflmesi sonucunda negatif durumlar söz konusu olabilir; bu da gerS O R U çekçi olmayan beklentiler infla eder, bu yüzden yeni çal›flanlar memnuniyetsiz olmaya ve organizasyondan ayr›lmaya bafllayacakt›r. Beklenmedik ac›mas›z gerçekD‹KKAT lerle karfl›lafl›ld›¤›nda, yeni ifl hayal k›r›kl›¤› yaratacak ve ba¤l›l›k azalacakt›r. ‹fl tatminini artt›rmak ve insan kayna¤› devir h›z›n› azaltmak için, yöneticiler ifl S‹ZDE olumlu ve olumsuz bilgileri içeren gerçekçi ifl görüflmeleri ve iflletme SIRA hakk›nda yapmal›d›rlar. Örnek olarak, görüflme s›ras›nda genellikle ifade edilen olumlu yorumlara ek olarak, ifle baflvuranlara ifl saatleri boyunca k›s›tl› imkânlar›n oldu¤u, AMAÇLARIMIZ terfilerin pek mümkün olmad›¤›, düzensiz ifl saatleri ve bazen hafta sonlar› da çal›flmak zorunda olduklar› anlat›lmal›d›r. Araflt›rmalar gerçek ifl görüflmelerine kat›lan adaylar›n daha gerçekçi beklentiler içine girdiklerini ve gerçekçi olmayan ifl K ‹ T A P görüflmelerine giren adaylara göre mevcut durumlar›yla daha kolay bafla ç›kabildiklerini göstermektedir. K›sacas› seçim süreci, sadece aday›n incelendi¤i bir süreç olarak de¤erlendirilmemeli, ayn› zamanda iflletmenin de kendisini adaya anlatacaTELEV‹ZYON ¤› bir süreç olarak gerçeklefltirilmelidir. Oryantasyon ‹NTERNET TERNET Yeni bir ifle‹ Nbafllad›¤›n›z zaman yapaca¤›n›z ifl ve organizasyon hakk›nda birtak›m bilgilere ihtiyaç duyars›n›z. Bu bilgilerin verlimesi oryantasyon (ifle al›flt›rma) olarak bilinir. Ne kadar do¤ru bir seçim yap›l›rsa yap›ls›n, iflletmeye yeni al›nan bir personelin kendisinden beklenen performans› göstermesi zaman alacakt›r. Bu zaman› k›saltmak için yeni personel ifle al›flt›rma programlar›na al›n›r. ‹fle al›flt›rma programlar› yeni personele ifli ve iflletmeyi tan›tmaya yönelik bir e¤itim çal›flmas›d›r. Oryantasyon temelde 2 ad›mdan oluflur: • Bunlardan ilki, ifl birimi oryantasyonudur. Çal›flanlara ifl birimlerinin amaçlar›n› tan›t›r, birimlerin amaçlar› için ifllerine nas›l katk›da bulunaca¤›n›, iflini nas›l yapmas› gerekti¤ini gösterir ve yeni ifl arkadafllar›n›n tan›t›m›n› içerir. www.hedefaof.com 165 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi • ‹flletme oryantasyonu ise yeni ifle girenlere iflletme amaçlar›, tarihi, felsefesi, üst düzey yöneticilerin tan›t›lmas›, iflletme prosedürleri ve kurallar› hakk›nda bilgi verir. ‹flletme oryantasyonu ayr›ca uygun insan kaynaklar› politikalar› ve hatta tesisler içerisinde bir turu da içermelidir (Robbins ve Coulter, 2009). Bir çok iflletme resmî oryantasyon program›na sahiptir, di¤er iflletmeler ise çal›flma grubunun k›demli bir üyesi taraf›ndan tak›m arkadafllar› ile tan›flt›rma ve önemli ifllerin neler oldu¤unun anlat›lmas› gibi gayriresmî bir yaklafl›m kullan›r. Hangi yöntem kullan›l›rsa kullan›ls›n yeni ifle al›nan her çal›flana (ister içeriden yükselmeyle gelmifl, ister d›flar›dan ifle al›nm›fl olsun), ayr› ayr› oryantasyon program› düzenlenmelidir. Üstelik örgütsel kademeler aç›s›ndan da bir fark gözetilmemelidir. Örnek olarak, bir genel müdür için de bir vas›fs›z iflçi için de oryantasyona ihtiyaç vard›r. Tabii ki pozisyonlar de¤iflti¤i için özellikle ifl birimi oryantasyonu program içinde farkl› olacakt›r. Yöneticiler, yeni çal›flanlar› organizasyona etkin ve verimli bir biçimde entegre etmekle sorumludurlar. Organizasyon ve çal›flanlar›n karfl›l›kl› sorumluluklar›n› aç›kça tart›flmal›, ortaya koymal›d›rlar. Bu, çal›flanlar ve iflletmenin ç›karlar› için en iyisidir. Baflar›l› bir oryantasyon program› sayesinde, d›flar›dan ifle yeni bafllayanlar ve içeriden yükselenler rahatlat›l›r ve eski çal›flanlarla yeniler aras›nda denge sa¤lanm›fl olur, düflük performans olas›l›¤› düflürülür ve ilk iki hafta içerisinde sürpriz ayr›lma olas›l›klar› azalt›l›r. Personel E¤itimi Personel e¤itimi, insan kaynaklar› yönetiminde önemli bir faaliyettir. ‹fllerin yap›s› de¤iflti¤inde çal›flanlar›n›n becerileri de de¤iflmek zorundad›r. Çal›flanlar›n hangi tip e¤itimlere ihtiyaçlar› oldu¤u, ne zaman ihtiyaçlar› oldu¤u ve ne tür e¤itimler almas› gerekti¤ine yöneticiler karar verecektir. ‹flletmelerde personelin e¤itim ihtiyac›, personelin nitelikleri ile iflin gerekleri aras›ndaki dengenin personel aleyhine bozulmas›yla ortaya ç›kar. E¤itim, personelin niteliklerini iflin gerektirdi¤i düzeye getirir. Performans yönetimi uygulayan iflletmelerde e¤itim ihtiyaç analizi bilgileri, bu analizin ayr›ca de¤erlendirme yap›lmas›na gerek kalmadan da elde edilebilmektedir. Personelin bilgi, yetenek ve beceri düzeyinde de¤ifliklikler yapman›n farkl› yöntemleri vard›r. Geleneksel e¤itim yöntemleri temelde iki alt gruba ayr›l›r. Bunlar iflbafl› ve ifld›fl› e¤itim yöntemleridir. ‹flbafl› e¤itim, personeli e¤itim için görevinden uzaklaflt›rmadan, yapt›¤› iflin bafl›nda e¤itmeyi sa¤lar. Personeli iflinden ay›r›p baflka bir mekânda e¤itmeyi amaçlayan yöntemler ise “ifl d›fl› e¤itim yöntemleri” olarak adland›r›l›r. Çal›flanlar genellikle geleneksel yolla e¤itilmelerine ra¤men, birçok organizasyon eriflilebilirlik, fiyat ve bilgiye ulaflma becerisinden dolay› teknoloji destekli e¤itim yöntemlerine giderek güvenmektedir (Robbins ve Coulter, 2009). Tablo 7.3 geleneksel ve teknoloji tabanl› e¤itim yöntemlerini karfl›laflt›rmal› olarak göstermektedir. www.hedefaof.com E¤itim, personelin yetkinliklerinin iflin gerektirdi¤i düzeye ç›kar›lmas›d›r. 166 Genel ‹flletme Tablo 7.2 E¤itim Yöntemleri Geleneksel E¤itim Metotlar› • ‹flbafl›nda; çal›flanlar görevlerini nas›l yerine getireceklerini ifli yaparken ö¤renir. • ‹fl Rotasyonu; çal›flanlar yapt›klar› ifllerden baflka alanlarda farkl› ifllerde çal›fl›r, görev çeflitliliklerine maruz kal›r. • Mentorluk ve Koçluk; çal›flanlar kendisine bilgi sa¤layan, destekleyen, cesaretlendiren tecrübeli kiflilerle çal›fl›r. • Deneyimsel Egzersizler; çal›flanlar rol oynama, taklit (benzeflme) ve di¤er yüz yüze e¤itim tiplerinin parças› olurlar. • Çal›flma Kitaplar› / K›lavuzlar; çal›flanlar bilgi için kitap ve k›lavuzlara baflvururlar. • S›n›fta Ders; özel bilgileri iletmek için tasarlanm›fl kat›l›ml› dersler s›n›flarda yap›l›r. Teknoloji Tabanl› E¤itim Metotlar› • CD-ROM/DVD/Video kay›t/ Ses kay›t/ Podcastler; çal›flanlar bilgiyi iletmek ya da belirli teknikleri göstermek için ses ya da görüntü teknolojisini kullanabilir. • Videokonferans / Telekonferans / Uydu TV; çal›flanlar bilgiyi iletmek ya da teknikleri göstermek için dinleyici ya da kat›l›mc› olabilirler. • E-Ö¤renme; çal›flanlar›n multimedya simülasyonlar›na ya da di¤er interaktif modüllere kat›ld›¤› ‹nternet tabanl› ö¤renme yöntemi ile e¤itim al›rlar. Kaynak: Robbins, S. P. ve Coulter, M., Management, Pearson,2009, s. 232. Ücret Yönetimi Çal›flanlar iflverenlerden yapt›klar› ifle uygun bir ücret ödemelerini beklerler. Etkili ve uygun ücret sistemi, insan kaynaklar› yönetimi sürecinin önemli bir parças›d›r. Bu sistem, organizasyon görev ve amaçlar›n› gerçeklefltirmede yard›mc› olacak yeterli ve yetenekli bireyleri ifle çekmede ve elde tutmada etkin rol oynayacakt›r. Yöneticiler, iflin de¤iflen do¤as›n› yans›tan ve çal›flanlar›n motivasyonunu devam ettiren ücret sistemleri gelifltirmelidir. ‹flletmenin ücretleri, taban ücret, ek ödemeler, teflvik ödemeleri (primi) ve di¤er fayda ve hizmetler gibi farkl› parçalar› içerebilir. Baz› iflletmeler çal›flanlar›na farkl› yöntemlerle ek ödemelerde bulunmaktad›r. Örnek olarak, çokuluslu bir konfeksiyon ve ayakkab› üreticisi firma hybrid otomobil alan çal›flanlar›na $3.000’l›k bir destek vermektedir. Baflka büyük ölçekli bir g›da iflletmesi çal›flanlar›na %100 limitsiz e¤itim bursu vermektedir (Robbins ve Coulter, 2009). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 4 SIRA S‹ZDE Ücret ve maafl ayn› anlamda m› kullan›lmaktad›r? Ücret çal›flan›n eme¤inin karfl›l›¤› olup, saat esas›na veya çal›flan›n üretti¤i ç›kt› D Ü fi Ü N E L ‹ M miktar›na dayanan bir kavramd›r. Bu ba¤lamda maafl ise haftal›k, ayl›k, y›ll›k temelde hesaplanan ödemeyi ifade etmektedir. Teflvik primi, çal›flan›n yüksek perO R U formans›n›nS karfl›l›¤›, temel ücretine ek olarak verilen bir ek ödemedir (Mirze, 2010). Çal›flanlara ücret ve teflvik primi d›fl›nda verilen sosyal hak ve hizmetler de vard›r. Bu nedenle çal›flanlara do¤rudan ve dolayl› ödeme biçiminde iki tür ödeD‹KKAT me yap›lmaktad›r. Bunlar: • Do¤rudan ödeme: Çal›flan›n eline para olarak geçen temel ücret, maafl ve SIRA S‹ZDE teflvik primlerini içerir. • Dolayl› ödeme: Yasal olarak çal›flan›n sigorta gibi sosyal haklar›n›n ödenmesi ileAMAÇLARIMIZ e¤itim masraflar› gibi iste¤e ba¤l› ödemeleri kapsar. K ‹ T A Pwww.hedefaof.com TELEV‹ZYON 167 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi Hangi çal›flana ne kadar ödeme yap›laca¤›n› yöneticiler belirlemelidir. Ücret ve ek ödemeleri, birçok faktör etkilemektedir. Performans tabanl›, görev tabanl›, ifl tabanl› ve endüstriyel faktörlere göre ücretler belirlenebilir. ‹flletmeler adil ücret sistemi oluflturabilmek için iflletmede yap›lan ifllerin birbirlerine göre de¤erini belirlemek için ifl de¤erlemesi olarak adland›r›lan bir çal›flma yapmak zorundad›rlar. Bu süreç sonunda ifllerin parasal de¤eri belirlenir. ‹fl de¤erlemesi, ifli oluflturan unsurlar›n bütünüyle incelenmesi sonucu yap›l›r. Yayg›n olarak kullan›lan beceri, çaba, sorumluluk, yarat›c›l›k, problem çözme ifl koflullar› gibi temel faktörler aç›s›ndan de¤erleme yap›larak ifllerin içeri¤i belirlenir. ‹fl de¤erlemesi yan›nda, ücret adaleti aç›s›ndan ücret araflt›rmalar› da bir veri olarak kullan›lmaktad›r. Ayn› sektörde ya da benzer ifl alanlar›nda baflka iflletmelerde benzer pozisyonlar için verilen ücret miktarlar›, yani d›flsal bilgi de ifl de¤erlemesi sonucunda elde edilen içsel bilgi gibi çok önemlidir. Dinamik bir çevrede birçok iflletme, esnek ödeme sistemi ve azalt›lm›fl ücret düzeyleri ile karfl› karfl›yad›r. Bununla birlikte, yöneticiler yetenekli ve üretken çal›flanlar› ifle kazand›rmak ve elde tutmak için adil, eflit ve motive edici bir ücret sistemi kurmal›d›r. Performans Yönetimi Bir iflletme ifle al›m, personel seçimi, oryantasyon ve e¤itim gibi konulara çok para harcad›¤›nda, çal›flanlar›n› elde tutmak ister. Özellikle de yetenekli ve yüksek performans sahibi olanlar aç›s›ndan bu çok daha önemli hâle gelmektedir. Yöneticiler, çal›flanlar›n›n ifllerini etkin ve verimli bir biçimde yap›p yapmad›klar›n› ya da onlar›n neye ihtiyaçlar› oldu¤unu bilmek zorundad›r. Bir performans yönetim sistemi, performans›n planlanmas›, performans›n de¤erlendirilmesi (ölçülmesi) ve gelifltirilmesi olmak üzere üç temel aflamadan oluflmaktad›r. Performans›n do¤ru belirlenmesinde performans› de¤erlendirecek yöneticiye büyük bir sorumluluk düflmektedir. Geleneksel olarak, uygulamada genellikle ilk yöneticiler bir altlar›nda çal›flanlar›, yani astlar›n› de¤erlendirmektedir. 360 derece performans de¤erleme sistemi olarak ifade edilen sistemde bir kiflinin de¤erlendirici olmas›n›n yarataca¤› s›k›nt›lar› aflmak için çal›flan›n üstü, ast›, ayn› düzeydekiler hatta müflterilerin de sisteme dâhil edilmesi söz konusudur. Performans yönetimi aç›k ve anlafl›l›r bir flekilde, standartlar›n, ölçüm tekni¤i ve di¤er ayr›nt›lar›n önceden belirlendi¤i sistemin planlanmas› aflamas›ndan sonra, s›ra sistemin ifller hâle getirilmesi ve çal›flanlar›n performans düzeylerinin do¤ru olarak ölçülmesine gelir. Bir çal›flan›n performans›n› de¤erlendirmek asla kolay de¤ildir, özellikle de iflini iyi yapmayan çal›flanlar› fakat yöneticiler farkl› performans de¤erlendirme metotlar›ndan birini kullanarak daha iyi sonuçlar elde edebilirler. Uygulamada, amaçlara göre yönetim de¤erleme tekni¤i en çok kullan›lan yöntem olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. www.hedefaof.com ‹fl de¤erlemesi ifllerin göreceli olarak karfl›laflt›r›lmas›d›r. 168 Tablo 7.3 Temel Performans De¤erlendirme Yöntemleri Genel ‹flletme Yaz›l› Kompozisyon De¤erlendirici, çal›flan›n güçlü ve zay›f yönlerini, geçmifl performans›n› ve potansiyelini de¤erlendirerek, iyilefltirme için öneriler sunan bir aç›klama yazar. +kullan›m› kolayd›r. -çal›flan›n gerçek performans› de¤erlendiricinin yazma yetene¤ine ba¤l› olarak belirlenecektir. Kritik Olay De¤erlendirici kritik davran›fllara odaklan›r, yüksek ve düflük performans› ay›r›r. +davran›flsal temelli zengin örnekleri raporlarda kullanmak gerekir. -zaman al›c› bir yöntemdir. Grafik De¤erlendirme Ölçe¤i Bir dizi performans faktörü s›ralanm›flt›r. Bu faktörler bir ve art›ml› ölçekte yer al›r. De¤erlendirici listeye bakar, çal›flanlar› her faktör üzerinden puanlar. + Say›sal bilgi sa¤lar, zaman al›c› de¤ildir. - ‹fl davran›fllar› konusunda derinlemesine bilgi sa¤lamaz. BARS ( Davran›fla Dayal› De¤erlendirme Ölçekleri) Kritik olay ve grafik de¤erlendirme ölçe¤i unsurlar›n› bir araya getiren bu yaklafl›mda, de¤erlendirici bir oylama ölçe¤i kullan›r fakat veriler örnek ya da gerçek ifl davran›fllar›d›r. + Özel ve ölçülebilir ifl davran›fllar›na odaklanma sa¤lar. - Zaman al›c›d›r, gelifltirilmesi zordur. Çoklu Karfl›laflt›rma Çal›flanlar di¤er çal›flma grubu ile k›yaslanarak de¤erlendirilir, oylan›r. + Bir çal›flan di¤eriyle k›yaslanabilir. - Fazla say›da çal›flan aras›nda uygulanmas› zordur. Amaçlara Göre Yönetim De¤erlemesi Çal›flanlar kendileri için verilen amaçlar›na ne kadar ulaflt›klar› ile de¤erlendirilirler. +Amaçlara odaklan›l›r, sonuçlar önemlidir. -Zaman al›c›d›r. Kaynak: Robbins, S. P. ve Coulter, M., Management, Pearson,2009, s. 229. Performans De¤erlendirme Yöntemleri Performans›n çal›flanlar baz›nda belirlenmesinden sonra s›ra, bu bilgilerin nerelerde kullan›laca¤›na gelmektedir. Performans de¤erleme sonuçlar›, çal›flan›n e¤itim ihtiyac›n›n belirlenmesinde, performasa dayal› ücretlendirmede, temel ücrete ek olarak yap›lacak ödemelerde ve çal›flan›n iflletme içinde terfisinde kullan›l›r. Kariyer Yönetimi Kariyer yönetimi, iflgücünün ihtiyaçlar›n› tatmin etmek ve bireylerin kariyer hedeflerine ulaflmas›n› sa¤lamak için yöneticilere imkân sa¤layan, hedeflerin planlanmas›, stratejilerin düzenlenmesi ve uygulanmas› sürecidir. Kariyer yönetimi, personelin yetenek ve ilgilerini analiz etmelerine yard›mc› olarak kariyer gelifltirme faaliyetlerinin planlanmas›n› yapmaktad›r. Kariyer yönetimi; ifl hayat›na girifl, atamalar, transferler, ifl de¤ifltirmeleri kapsamaktad›r. Kariyer yönetimi bireylerin kariyer planlar›n›n gelifltirilmesine ve uygulanmas›na yard›mc› olacak eylemleri de kapsamaktad›r. Ancak, kariyer planlamas› temel- www.hedefaof.com 169 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi de kiflisel bir süreç olmas›na ra¤men, kariyer yönetimi örgüt taraf›ndan yap›lan faaliyetler üzerinde yo¤unlafl›r. Kariyer yönetiminde örgüt yönetimi, çal›flan kiflinin bireysel kariyer planlar› ile örgütün ihtiyaçlar› aras›nda bu amaçlara ulaflmak için uyum sa¤lamaya çal›fl›r. ‹nsan kaynaklar› bölümü bütün bu süreç içinde merkezi bir rol oynamaktad›r. Yönetim; kariyer yollar›n› tasarlar, örgütteki bofl pozisyonlar hakk›nda bilgi verir, çal›flanlar›n performans› ve potansiyellerini takdir eder, e¤itim ve ö¤retim programlar›n› destekler, ifl s›ras›nda çal›flanlar›n geliflimini sa¤lar. Görüldü¤ü gibi kariyer yönetimi genelde örgüt taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir. Kariyer yönetimi programlar›n›n genel amac›; iflletme içinde mevcut ve gelecek f›rsatlar ile personelin gereksinimi, yetenek ve amaçlar›n› uyumlu hâle getirmektir. Di¤er yandan bu programlar ile do¤ru insan›, do¤ru zamanda, do¤ru yerde bulundurmak amaçlanmaktad›r. Böylece ilgi, tercih ve ifl ödülleri ile beceri yetenek, bilgi ve ifl talepleri uyumlaflt›r›lm›fl olmaktad›r (Aytaç, 2005, s. 82-84). ‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Di¤er Faaliyetleri Belirtilen temel fonksiyonlar yan›nda, insan kaynaklar›n›n yerine getirdi¤i bürokratik ve operasyonel faaliyetler de iflyükünün önemli bir k›sm›n› kapsamaktad›r. ‹fle girifl iflten ç›k›fl ifllemleri ki bunlar aras›nda ifl sözleflmesinin yap›lmas›, sigorta baflvurusu, iflten ç›k›fl belgelerinin oluflturulmas›, tazminat›n hesaplanmas›, ödeme ifllemleri gibi bürokratik ifllemler yan›nda, yemek, servis, güvenlik, temizlik gibi idari iflleri, ayr›ca özel toplant› ve yemekler düzenleme gibi sosyal iflleri de yerine getirmektedir. ‹NSAN KAYNAKLARI BÖLÜMÜNÜN ‹fiLETME ‹Ç‹NDEK‹ YER‹ ‹flletmelerde insan kaynaklar› yönetimi fonksiyonlar›n›n nas›l ve kim taraf›ndan yerine getirilece¤ine yönelik sorunun yan›t›; ‘çal›flan› hedefe götürmekten sorumlu her yönetici’ olacakt›r. ‹flletme içerisinde pek çok yönetici asl›nda insan kaynaklar› ile ilgili baz› fonksiyon ve çal›flmalar› yerine getirecektir (Geylan, 2000). Özellikle küçük iflletmelerde, ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümü kurmaya gerek olmad›¤› için, insan kaynaklar› fonksiyonlar› tümüyle di¤er bölüm yöneticilerinin sorumlulu¤unda yerine getirilebilmektedir. Bu yap›lanmada her bölüm, personeliyle ilgili iflleri kendisi yürütmektedir. Yine küçük iflletmelerde, insan kaynaklar›yla ilgili yap›lmas› gereken ifllerin di¤er bölümlerde yürütülemeyecek niteli¤e dönüflmeye bafllamas›yla, bu iflleri takip edecek bir bölüm oluflturulmas› söz konusu olmaktad›r. Temel iflletme fonksiyonlar›yla (pazarlama- üretim) efl düzeyde oluflturulan mali ve idari ifller bölümü, hem finansal iflleri hem de insan kaynaklar› ve idari iflleri bir arada yürütebilen bir bölüm biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›r. fiekil 7.2 Küçük ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Bölümünün Organizasyon ‹çindeki Yeri Genel Müdür Pazarlama Mali ve ‹dari ‹fller Üretim Personel ‹flleri Finans Muhasebe ‹flleri www.hedefaof.com Di¤er ‹dari ‹fller 170 Genel ‹flletme Ancak iflletme büyüdükçe, mali ve idari ifller bölümünde yerine getirilen insan kaynaklar› yönetimi fonksiyonlar› a¤›rlaflacak, karmafl›klaflacakt›r. Bu durum ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümünün kurulmas› gere¤ini ortaya ç›karacakt›r. Oluflturulacak bölüm, di¤er fonksiyonlarla efl düzeyde ve üst yönetime yak›n olmak zorundad›r. fiekil 7.3 Di¤er Fonksiyonlarla Efl De¤er Olarak ‹nsan Kaynaklar› Bölümünün Organizasyon ‹çindeki Yeri Komuta yetkisi, hiyerarflik düzende yukar›dan afla¤›ya do¤ru gider. Kullanana yapt›r›m hakk› verir. Astlar› yönlendirmeyi, gerekti¤inde ödüllendirmeyi ve cezaland›rmay› içerir. Kurmay yetki, uzmanl›k yetkisidir. Bu yetki, di¤er yönetim fonksiyonlar›na yönetimle ilgili destek ve dan›flmanl›k hizmetleri sa¤lar. Kullanana yapt›r›m hakk› vermez. Bu yetkiye sahip yöneticiler uzmanl›k alanlar›yla ilgili konularda iflletmenin di¤er yöneticilerine görüfl ve önerilerde bulunurlar. Fonksiyonel yetki, belli bir konuda uzman olan yöneticiye, uzman oldu¤u konuyla ilgili olmak üzere, t›pk› komuta yetkisi gibi yapt›r›m hakk› verir. Ancak bu yetki belli bir görevle s›n›rl›d›r. Genel Müdür Pazarlama Müdürü Üretim Müdürü Finansman Müdürü ‹K Müdürü ‹nsan kaynaklar› yönetimi fonksiyonlar› konusunda uzmanlaflm›fl kiflilerden oluflan ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümünün oluflturulmas›, hem di¤er bölüm yöneticilerini rahatlatacak hem de bu fonksiyonlar›n tam olarak yerine getirilmesini sa¤layacakt›r. ‹flletmelerde insan ve insan kaynaklar› yönetiminin stratejik öneminin artmas›yla birlikte insan kaynaklar› bölümünün iflletme organizasyonu içindeki yeri de üst yönetime yak›n hatta di¤er fonksiyonlar›n da üzerinde bir konuma do¤ru yer de¤ifltirmeye bafllam›flt›r. ‹nsan kaynaklar› bölümü stratejik ifl orta¤› olabilmek için iflletmenin hedeflerine ve operasyonlar›na yak›n konumland›r›lmal›d›r. ‹nsan Kaynaklar› Bölümünün ‹ç Organizasyonu ‹flletmelerde kurulacak olan insan kaynaklar› bölümlerinin amac›, insan kaynaklar› yönetimi fonksiyonlar›n› yürütmek ve di¤er bölümlere bu konularda yard›mc› olmakt›r. ‹nsan kaynaklar› bölümü, planlar›n›n yap›lmas›ndan ifle almaya, adil ücret sistemi kurulmas›ndan performans›n ölçülmesine kadar pek çok fonksiyonu yerine getirirken, farkl› tür yetkileri kullanacakt›r. Yetki, emir verme ve itaat bekleme hakk›d›r (Özalp, 2009). K›sacas› bir görevin yap›lmas›n› baflkalar›ndan isteme hakk›d›r. Bafll›ca üç tip yetki vard›r. ‹nsan kaynaklar› bölümü aç›s›ndan da kullan›labilecek yetkiler, tüm organizasyonel pozisyonlarda oldu¤u gibi; komuta, kurmay ve fonksiyonel yetkilerdir. Bu yetkilerin kullan›m›, hem iflletme içinde insan kaynaklar› yönetimi bölümünün yerini hem de insan kaynaklar› bölümünün iç organizasyonunu oluflturacakt›r. ‹nsan kaynaklar› yöneticisi, kendi bölümünü yönetirken “komuta” yetkiyi kullan›r. ‹nsan kaynaklar› yöneticileri, insan kaynaklar› yönetimi fonksiyonlar› ile ilgili olarak di¤er bölüm yöneticilerine s›k s›k “kurmay” yetki alt›nda dan›flmanl›k hizmeti verirler. ‹nsan kaynaklar› yönetimi fonksiyonlar›n›n önemli bir k›sm› teknik ve rutin niteliktedir. ‹nsan kaynaklar› planlamas›, ifl analizleri, ifl de¤erlemesi gibi görevlerin “fonksiyonel” yetkiyle insan kaynaklar› yöneticisine b›rak›lmas›, di¤er yöneticilerin zaman kazanmas›n› ve tek elden yap›lmas›n› sa¤lamaktad›r. www.hedefaof.com 171 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi fiekil 7.4 ‹nsan Kaynaklar› Bölümünün ‹ç Organizasyonu ‹K Müdürü ‹fle Alma Yöneticisi Ücret ve Sosyal Yard›mlar Yöneticisi E¤itim Yöneticisi Endüstriyel ‹liflkiler Yöneticisi ‹flletme büyüdükçe, insan kaynaklar› bölümünün tüm faaliyetleri için ayr› bir alt birim oluflturmak gerekebilecektir. Alt birimlerin oluflturulmas›nda t›pk› organizasyonun tümünde oldu¤u gibi; “organ ifllev yaratmaz, ifllev organ yarat›r” ilkesinden hareket etmek gerekir. Bir birimi, o birimin yapaca¤› yeterince faaliyet varsa oluflturmak gerekir. Bunun için öncelikle, insan kaynaklar› bölümünün yerine getirece¤i fonksiyonlar›n yo¤unluk ve önem derecesine bakarak karar vermek gerekecektir. Her iflletme için bu faaliyetlerin yo¤unluk ve önem derecesi farkl› farkl› olaca¤› için insan kaynaklar› bölümünün organizasyon yap›s› da farkl› olacakt›r. Örnek olarak sendikal iliflkilerin yo¤un olarak gerçekleflti¤i iflletmelerde bu iliflkileri yönetmek için bir endüstriyel iliflkiler alt birimi oluflturulabilecektir. www.hedefaof.com 172 Genel ‹flletme Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 ‹nsan kayna¤› ve insan kaynaklar› yönetimi kavramlar›n› tan›mlamak. ‹nsan kaynaklar› yönetimi iflletmenin destek fonksiyonlar›ndan biri ve en önemlisidir. Çünkü insan olmadan bir iflletmeden söz etmek mümkün de¤ildir. ‹nsan kayna¤› kavram›, bir iflletmede en üst konumda bulunan yöneticiden en alt konumdaki vas›fs›z çal›flana kadar tüm çal›flanlar› kapsar. A M A Ç 3 Bir iflletmede insan kaynaklar› bölümünün, nas›l örgütlenebilece¤ini aç›klamak. ‹nsan kaynaklar› bölümü iflletme içerisinde farkl› konumlarda olabilir. Bunda iflletmenin büyüklü¤ü, faaliyet konusu ve insan kyanaklar›n›n yerine getirdi¤i fonksiyonlar›n geniflli¤i etkilidir. ‹nsan kaynaklar› yönetiminin fonksiyonlar›n› belirlemek. Genel olarak insan kaynaklar› yönetiminin fonksiyonlar› flu flekilde s›ralanabilir: • ‹nsan kaynaklar› planlamas›, • ‹fle alma, • E¤itim ve gelifltirme, • Performans yönetimi, • Ücret yönetimi, • Kariyer yönetimi www.hedefaof.com 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi 173 Kendimizi S›nayal›m 1. Aafla¤›dakilerden hangisi insan kayna¤› kavram› içinde yer almaz? a. yöneticiler b. çal›flanlar c. hisse sahipleri d. ‹flçiler e. Büro elemanlar› 6. Afla¤›dakilerden hangisi geleneksel e¤itim yöntemlerinden biri de¤ildir? a. E- ö¤renme b. ‹flbafl› e¤itim c. ‹fl d›fl› e¤itim d. Koçluk mentorluk e. Rotasyon 2. Afla¤›daki kavramlardan hangisi “iflletmede rekabetçi üstünlükler sa¤lamak amac›yla gerekli insan kayna¤›n›n sa¤lanmas›, süreç-sistem yaklafl›m›nda iflletmenin bütün çal›flanlar›n› etkileyen ve kapsayan süreçlerin sistematik olarak planlanmas›, gelifltirilmesi ve kontrolü, en etkin ve ekonomik flekilde iflletmelerin belirlemifl oldu¤u hedefler do¤rultusunda iflgücünü gelifltirmesidir” tan›mlamas›na aittir? a. ‹nsan kayna¤› b. ‹nsan kaynaklar› yönetimi c. Personel d. Entelektüel sermaye e. Yönetim 7. Afla¤›dakilerden hangisi ifle alma sürecinde seçim kriteridir? a. Personel bulma=ifle alma b. ‹flin özellikleri=aday havuzu c. ‹flin gerekleri=iflin tan›m› d. iflin gerekleri=ifle alma e. ‹flin gerekleri=aday›n nitelikleri 3. Afla¤›dakilerden hangisi insan kaynaklar› yönetiminin fonksiyonlar›ndan biri de¤ildir? a. ‹nsan kaynaklar› planlamas› b. Araflt›rma gelifltirme c. ‹fle alma d. Performans de¤erlendirme e. Ücretlendirme 4. Afla¤›dakilerden hangisi insan kaynaklar› planlamas›n›n aflamalar›ndan biridir? a. Organizasyonun yeniden yap›lanmas› b. Kademe say›s›n›n azalmas› c. Performans›n ölçülmesi d. ‹nsan kaynaklar› talebinin belirlenmesi e. Performans ölçütlerinin belirlenmesi 5. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmenin mevcut insan kayna¤›n›n özellikleri ortaya ç›karmaya yarayan çal›flmad›r? a. ‹fl analizi b. Performans yönetimi c. Personel envanteri d. Personel devir h›z› e. Personel devams›zl›k oran› 8. Afla¤›dakilerden hangisi dolayl› ücret içinde yer almaz? a. Sigorta ödemesi b. Teflvik primi c. E¤itim ücreti d. Lojman e. Yemek ücreti 9. Afla¤›dakilerden hangisi adil ücret sistemi kurmak için iflletmenin yerine getirece¤i içsel bir çal›flmad›r? a. ‹fl de¤erlemesi b. Performans de¤erlemesi c. ‹fl analizi d. Piyasa ücret araflt›rmas› e. Kariyer yollar› 10. Afla¤›dakilerden hangisi bir iflletmenin insan kaynaklar› bölümü oluflturulmas›nda temel (öncelikli) al›nacak kriterdir? a. ‹flletmenin büyüklü¤ü b. Çal›flan say›s› c. ‹nsan kaynaklar› faaliyetlerinin say› ve niteli¤ini d. Makine say›s› ve yerleflimi e. Örgütsel kademe ve yönetici say›s› www.hedefaof.com 174 “ Genel ‹flletme Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças› TÜRKIYE’NIN EN ÖNEMLI ‹NSAN YÖNETIMI ÖDÜLLERI PERYÖN ‹NSAN YÖNETIMI ÖDÜLLERI SAHIPLERINI BULDU “Pfizer, Borusan, Bilim ‹laç, Mercedes Benz PERYÖN ödülleri ile insan yönetiminde ipi gö¤üsledi. Türkiye’nin insan yönetiminin en önemli ve prestijli ödüllerinin verildi¤i “PERYÖN ‹nsan Yönetimi Ödülleri”, bu y›l kongrenin ilk günü gerçeklefltirilen görkemli bir törenle, 4’üncü kez sahiplerini buldu. Türkiye’nin en fazla baflvuru alan ödül yar›flmas› “PERYÖN ‹nsan Yönetimi Ödülleri” için bu y›l 29 firma 40 kategoride k›yas›ya yar›flt›. Dünya gündemini belirleyen konu ve konuflmac›lar›yla 29-30 Eylül 2011_de insan yönetimi sektörünün tüm aktörlerini bir araya getiren 25. Avrupa ‹nsan Yönetimi Konferans›, Türkiye’nin en önemli insan yönetimi sektörü ödüllerine de ev sahipli¤i yapt›. Sektörde iyi uygulamalara dönük fark›ndal›¤› artt›ran ve özendiren projelere ev sahipli¤i yapan “PERYÖN ‹nsan Yönetimi Ödülleri”, insan yönetiminin iyilefltirilmesine katk› sa¤layan kurumlar ödüllerini WFPMA K›ta Baflkanlar›’n›n elinden ald›. Kurumlar›n insan yönetiminde ç›kt›klar› yolculu¤u desteklemek, onlara dünyaca kabul görmüfl ölçütlerle yol göstermek ve ipi baflar› ile gö¤üsleyenleri ödüllendirmek amac›yla verilen PERYÖN ‹nsan Yönetimi Ödülleri, “‹fle Al›m, E¤itim ve Geliflim Yönetimi, Yetenek Yönetimi ve Fark Yaratan Uygulamalar” olmak üzere toplam dört kategoride uygulamalar› ile ödüle baflvuruda bulunan firmalara verildi. “PERYÖN ‹nsan Yönetimi Ödülleri”nde; ‹fle Al›m dal›nda Pfizer ‹laçlar› Ltd fiti, E¤itim ve Geliflim Yönetimi kategorisinde Borusan Holding A.fi., Yetenek Yönetimi kategorisinde Bilim ‹laç A.fi., Fark Yaratan Uygulamalar Proje Kategorisi’nde Mercedes Benz Türk A.fi. proje ve uygulamalar› bu ödüle lay›k görüldü.” ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ “‹nsan kayna¤›n› iyi yöneten iflini de iyi yönetir. Türkiye’nin en baflar›l› ifl adam› Vehbi Koç da “ ‹flin en güç yönü, insan› yönetebilmektir” derdi. Bu nedenle, insan kaynaklar› yönetimi bu konuda uzmanlaflm›fl bir departman›n de¤il, en üst düzeyden bafllamak üzere tüm yöneticilerin en önemli görevidir. ‹nsan› iyi yönetebilmek için öncelikle stratejiyle uyumlu bir organizasyon yap›s› kurulmal›d›r. ‹yi yöneticilerin önemli bir özelli¤i de strateji ve flartlar de¤ifltikçe, yeni flartlara uyumlu yap›lanmalar› gerçeklefltirebilmesidir. Örnek olarak, bir tasar›m ofisinin organizasyonu ile tekstil üretim tesisinin organizasyonu farkl›l›klar gerektirir. Bu nedenle, marka gelifltirmek üzere tasar›ma a¤›rl›k vermek isteyen bir flirket bu özelliklere de dikkat etmeli. Organizasyon ancak onu oluflturan insanlar›n kalitesiyle çal›fl›r. Bu nedenle, önemli görevlerden birisi de nitelikli insanlar› kuruma çekebilmektir. Bu nedenle, insan kaynaklar› yönetimi sadece kurum içinin de¤il, ayn› zamanda kurumun d›fl›ndaki kaynaklar› de¤erlendirme ve kurma çekebilme becerisini canl› tutmal›. ‹nsanlar›n yetkinlikleriyle uyumlu pozisyonlarda de¤erlendirilmesi de onlar›n baflar› flanslar›n› ve geliflme motivasyonlar›n› etkiler. ‹nsan kaynaklar› yönetimin önemli ad›mlar›ndan birisi de ücret ve yan haklar sistemlerinin oluflturulmas›, adil olarak uygulanmas›, piyasa flartlar›n›n ve kurumun önceliklerinin de¤iflimleriyle uyumlu olarak güncellenmesidir. Bu konuda tutarl›l›¤› koruyabilmek için iyi çal›flan insan kaynaklar› yönetim sistemlerine ihtiyaç var. Bu konuda farkl› kurumlarda deneyimi olanlardan faydalan›lmas› sistemin iyi kurulmas›na yard›mc› olur. ‹nsan kaynaklar› sistemleri birbiriyle uyumlu çal›flmas› gereken difllilere benzer. Bu iliflkinin temelinde ise yetkinlikler yer al›r. Bu nedenle, hem mevcut, hem de potansiyel çal›flanlar›n yetkinliklerinin tespit edilmesi, ölçülmesi ve gelifltirilmesi önemli bir insan kaynaklar› yönetim fonksiyonudur. Çal›flanlar›n performanslar›n›n yönetimi ve gelifltirilmesi insan kaynaklar› sistemlerinin ana amac›d›r. Bu nedenle performans ölçümleri, performans› gelifltirecek teflvik ve motivasyon sistemlerinin kurulmas›, e¤itim ve kariyer planlamalar› da üzerinde özenle durulmas› ge- ” Kaynak: http://www.peryonblog.org/turkiyenin-enonemli-insan-yonetimi-odulleri-peryon-insan-yonetimiodulleri-sahiplerini-buldu/2011 www.hedefaof.com 7. Ünite - ‹flletmelerde ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi 175 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› reken konulard›r. Birçok di¤er konuda oldu¤u gibi, bu konuda sadece sistemlerle de¤il, ayn› zamanda yönetim anlay›fl›yla hayat bulur. Performans hedeflerinin gerçekçi olarak belirlenmesi, flirket amaçlar›n›n aç›kça ve düzenli olarak çal›flanlarla paylafl›lmas›, ödüllerin çal›flanlar›n özelliklerine uyumlu olmas›, baflar›l› örneklerin genifl flekilde kutlanarak iyi örnek olarak kurum içinde yayg›nlaflt›r›lmas› ve çal›flanlar›n geliflmelerine f›rsat tan›nmas› bu anlay›fl›n temel noktalar›n› oluflturur. ‹nsan kaynaklar› yönetiminin önemli bir görevi de kurum içindeki bilgi ve deneyimin kurumsallaflt›r›lmas›n› desteklemektir. Örnek olarak, deneyimli yöneticilerin yüksek potansiyelli gençlere koçluk yapmalar›, e¤itim vermeleri ve performans de¤erlendirmelerinin farkl› seviyelerden ve bölümlerden gelen yöneticilerin oluflturdu¤u tak›mlarca yap›lmas› kurumsallaflmay› destekler. ‹nsan kaynaklar›n› iyi yönetebilmek için iflin bütünü, stratejileri ve karl›l›¤› getiren faktörler hakk›nda bilgi sahibi olmak, insanlar› iyi tan›mak, onlar› yönlendirme ve motive edebilmek için iletiflim becerilerine sahip olmak, sa¤duyulu ve adil olmak gibi özellikler önem tafl›yor. Özellikle, flirketlerin de¤er yaratmas›nda önemli rolü olan bilgi ça¤› çal›flanlar›n›n yönetimi derin bir bilgi gerektiriyor. Rekabet flartlar›n› zorlaflt›¤›, çal›flanlar›n hareket kabiliyetinin ve geliflme motivasyonunun yüksek oldu¤u bir ortamda insan kaynaklar›n› ve onlar›n farkl›l›klar›n› iyi yönetebilmek baflar›n›n ön flart›d›r.” Kaynak: Y›lmaz ARGÜDEN, Dünya Gazetesi- 01. 10. 2004. 1. c 2. b 3. b 4. d 5. c 6. a 7. e 8. b 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kayna¤› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kayna¤› Yönetimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Fonksiyonlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Organizazasyonu” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹nsan kaynaklar› yönetiminin bir iflletmenin çal›flanlar›n› “kaynak” olarak görmesi çal›flanlara yap›lan harcamalar›n bir gider de¤il, bir yat›r›m olarak görülmesi sonucunu do¤urmufltur. S›ra Sizde 2 ‹flgücü arz›n›n talebinden fazla olmas› durumunda ise fazla iflgücünün maliyeti ile elden ç›karman›n maliyeti incelenir, iflletmenin amaçlar›nda de¤iflikli¤e gidilip gidilemeyece¤i ve öngörülen dönem içinde ifl hacminde oluflabilecek art›fllar, göz önüne al›narak karar verilmesi gerekir. www.hedefaof.com 176 Genel ‹flletme Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Görüflmelerde temel olan, aday›n ifli yap›p yapamayaca¤›n›n belirlenmesidir. Bu da seçim kriteri olan iflin gerekleriyle aday›n özellikleri aras›ndaki eflitli¤in sa¤lanmas›d›r. Ancak aday›n baflvuru formu ard›ndan aday›n gird¤i s›nav ya da testlerin sonuçlar› gibi bilgiler d›fl›nda aday›n ifli ne düzeyde yapaca¤›n› anlamaya yarayan sorulara odaklanmak gerekecektir. S›ra Sizde 4 Ücret, çal›flan›n eme¤inin karfl›l›¤› olup, saat esas›na veya çal›flan›n üretti¤i ç›kt› miktar›na dayanan bir kavramd›r. Bu ba¤lamda maafl ise haftal›k, ayl›k, y›ll›k temelde hesaplanan ödemeyi ifade etmektedir. Teflvik primi, çal›flan›n yüksek performans›n›n karfl›l›¤› temel ücretine ek olarak verilen bir ek ödemedir. Aytaç, Serpil (2005) Çal›flma Yaflam›nda Kariyer, Epsilon Yay., ‹stanbul. Bayraktaro¤lu, Serkan.(2002) ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Beta Yay. ‹stanbul. Bingöl, Dursun. (2008). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Beta Yay., ‹stanbul. Dessler, Gary. (1999). Essentials of Human Resource Management, Prentice-Hall-Inc. , New York. Ertürk, Mümin. (2011). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Beta Yay., ‹stanbul. F›nd›tç›, ‹lham (1999). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Alfa Yay, ‹stanbul. Geylan, Ramazan. (1996). Personel Yönetimi, Birlik Ofset, Eskiflehir. Gürüz, Demet ve Yaylac› Gaye Ö. (2004). ‹letiflimci Gözüyle ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, MediaCat Yay., Ivancevich, John M. (2000). Human Resource Management, Mc Graw-Hill, New York. Kaynak, T. ve Di¤erleri. (1998). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, ‹stanbul Üniversitesi ‹flletme Fakültesi Yay›n›, ‹stanbul. Kaynak, T. ve Di¤erleri. (1999). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Anadolu Üniversitesi Yay›n›, Eskiflehir. Koçel, Tamer. (2011). ‹flletme Yöneticili¤i, Beta Yay. , ‹stanbul. Mirze, Kadri, (2010). ‹flletme, Literatür Yay. ‹stanbul. Özalp, ‹nan. (2000). ‹flletme Yönetimi, Birlik Ofset, Eskiflehir. Özgen, Hüseyin ve Yalç›n, Azmi. (2008). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Nobel Yay., ‹stanbul. Robbins, Stephen. P.ve Coulter, Mary, (2009). Management, Pearson, New Jersey. Sabuncuo¤lu, Zeyyat. (2000). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Ezgi Kitabevi, Bursa. Saruhan, fi. Can ve Y›ld›z, M. Leyla (2012). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Beta Yay., ‹stanbul. Tonus, H. Zümrüt. (2010). “‹nsan Kaynaklar› Planlamas›”, Ed:R. Geylan, ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, AÖF Yay. www.hedefaof.com www.hedefaof.com 8 GENEL ‹fiLETME Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Muhasebe ve finans›n önemini ve rolünü aç›klayabilecek, Temel finansal bilgi kullan›c›lar›n› ve onlar›n bilgi ihtiyaçlar›n› tan›mlayabilecek, Muhasebe sürecini ve temel finansal tablolar› tan›yabilecek, Finansal yönetimin iflletme faaliyetleri ile ba¤lant›s›n› anlayabilecek, Finansal yönetimin fonksiyonlar›n› anlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Muhasebe Finans Bilanço Gelir Tablosu Nakit Ak›m Tablosu Öz Kaynaklarda De¤iflim Tablosu • • • • • • ‹flletme Faaliyetleri Finansman Faaliyetleri Yat›r›m Faaliyetleri Proforma Finansal Tablolar Nakit Ak›m Bütçesi Sermaye Bütçesi ‹çindekiler Genel ‹flletme ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim www.hedefaof.com • G‹R‹fi • MUHASEBE VE F‹NANSIN ÖNEM‹ • MUHASEBE B‹LG‹LER‹NE ‹HT‹YAÇ DUYAN TARAFLAR VE B‹LG‹ KULLANICILARININ B‹LG‹ ‹HT‹YAÇLARI • MUHASEBE B‹LG‹S‹N‹N SAH‹P OLMASI GEREKEN N‹TEL‹KLER • MUHASEBEYE ‹L‹fiK‹N TEMEL KONULAR • F‹NANSAL YÖNET‹M‹N ‹fiLETME FAAL‹YETLER‹ ‹LE BA⁄LANTISI • F‹NANSAL YÖNET‹M VE ‹fiLEVLER‹ ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim G‹R‹fi Muhasebe ve finans dünyas›na hofl geldiniz. Bu ünitede muhasebe ve finansla ilgili genel bilgiler verece¤iz. Konuya muhasebe ve finansman›n iflletmedeki rolünden bahsederek bafllayaca¤›z ve hem muhasebenin hem de finans›n karar verme sürecindeki de¤erinden söz edece¤iz. Birço¤unuz ya da baz›lar›n›z için muhasebe veya finans, temel ilgi alan›n›z olmayabilir ve genel iflletme dersi kapsam›nda, neden bu konular› ö¤renmek zorunda oldu¤unuzu merak edebilirsiniz. Konuyla ilgili temel kavramlar› ö¤rendikten sonra ise muhasebe ve finans›n sizinle ne kadar ilgili oldu¤unu fark edeceksiniz. MUHASEBE VE F‹NANSIN ÖNEM‹ Muhasebe, iflletmede gerçekleflen finansal nitelikli olaylar›n tan›mlanmas›, ölçülerek kayda al›nmas›, analiz edilip yorumlanmas› ve karar vericilere iletilmesi sürecini kapsayan bir bilgi sistemidir. Bilgi, iflletme hakk›nda karar vermek, plan yapmak ve yap›lan iflleri kontrol etmek zorunda olan taraflar için gereklidir. ‹flletme yöneticileri iflletme ile ilgili kararlar› do¤ru verebilmek ve do¤ru de¤erlendirebilmek için bilgiye ihtiyaç duyarlar. Yöneticilerin kararlar›nda kulland›klar› bilgilerin büyük bir k›sm› finansal bilgidir ve muhasebe taraf›ndan sa¤lan›r. Örne¤in iflletme yöneticileri, afla¤›daki konularda karar vermek için muhasebe bilgisine ihtiyaç duyarlar (Atrill, McLaney, 2004, s. 2): • Yeni ürün veya hizmet gelifltirmeli miyiz? • Mevcut mal ya da hizmetlerin fiyat veya miktarlar›n› de¤ifltirmeli miyiz? • ‹flletmeyi finanse etmek için kredi kullanmal› m›y›z? • ‹flletmenin faaliyet kapasitesini art›rmal› ya da azaltmal› m›y›z? • Sat›n alma, üretim veya da¤›t›m yöntemlerini de¤ifltirmeli miyiz, yoksa de¤ifltirmemeli miyiz? Bu kararlar›n hem finansal sonuçlar›n› ortaya koymada hem de de¤erlendirmede muhasebe bilgileri kullan›lacakt›r. ‹flletme yönetiminin ald›¤› kararlara göre gerçekleflen iflletme faaliyetleri, iflletmenin varl›klar›nda ve kaynaklar›nda de¤iflmeler yarat›r. Bu de¤iflmelerin izlenmesi, kontrol edilmesi, ölçülmesi ve ekonomik faaliyetlerin belirlenmesi görevini muhasebe gerçeklefltirir. Muhasebe fonksiyonu, iflletme yönetimini, di¤er iflletme fonksiyonlar›n›n yapm›fl olduklar› ifllemlerden sürekli olarak haberdar eder (fiimflek, Çelik, s.207). www.hedefaof.com 180 Muhasebe, iflletmede gerçekleflen ve para ile ifade edilebilen finansal nitelikli ifllemleri tan›mlayan, kaydeden, s›n›fland›ran, özetleyen, analiz ve yoruma tabi tuttuktan sonra, ilgili taraflara raporlayan bir bilgi sistemidir. Genel ‹flletme ‹flletme yöneticilerinin d›fl›nda baflka taraflar da iflletme hakk›ndaki kararlar›nda muhasebe bilgisine ihtiyaç duyacaklard›r. Örne¤in (Atrill-McLaney, 2004, s.2): • ‹flletmeye ortak olal›m m›, olmayal›m m›? • ‹flletmeye borç verelim mi, vermeyelim mi? • Kredili olarak mal satal›m m›, satmayal›m m›? • ‹flletmeye mal satma veya iflletmeden mal alma konusunda anlaflma yapal›m m›, yapmayal›m m›? Görüldü¤ü gibi hem iflletmenin yönetiminden sorumlu olan taraflar hem de iflletme d›fl›ndan olan taraflar iflletme hakk›nda kararlar vermek zorundad›r. Kararlar›n›n isabetlili¤i de kulland›klar› bilgiye ba¤l› olacakt›r. O nedenle hangi düzeyde ilgiye sahip olurlarsa olsunlar, iflletme hakk›nda karar verecek olan taraflara iflletme hakk›nda bilgi verilmelidir. Muhasebenin temel amac›, iflletme hakk›nda karar verecek olan taraflar›n daha do¤ru kararlar vermelerine yard›mc› olmakt›r. Buna ba¤l› olarak, muhasebenin temel amac› iflletmenin finansal durumu, faaliyet sonuçlar› ve nakit ak›fllar› hakk›nda karar vericilere faydal› bilgi sa¤lamakt›r. Bazen muhasebenin amac›n›n defter tutmak ve kay›t yapmak oldu¤u zannedilir. Bu ifller, muhasebenin görev alan› içindedir ama ana amaç sadece defter tutmak de¤ildir. Muhasebenin esas amac›, karar vericilere kararlar›nda dayanak olacak faydal› finansal bilgi üretmektir. Muhasebe sistemi, ekonomik bir giriflim hakk›nda karar vermede faydal› olacak finansal ve say›sal verileri elde edebilmek için iflletmede gerçekleflen tüm finansal nitelikli ifllemleri tan›mlar, kaydeder, s›n›fland›r›r, finansal tablolar hâlinde özetler ve analiz yap›p yorumlad›ktan sonra, karar vericilerin ihtiyac› olan finansal bilgileri üretir ve ilgili taraflara sunar. Muhasebe, finansal bilgilerin karar vericilere iletilmesi görevini yerine getirebilmek için finansal tablolardan ve raporlardan yararlan›r. Finans da muhasebe gibi, karar vericilere yard›mc› olmak için vard›r ve iflletmede fonlar›n nas›l sa¤land›¤› ve nerelere yat›r›ld›¤› ile ilgilidir. Finansal yönetim, en basit hâli ile her türlü iflletmenin faturalar›n› ödeyebilecek, ifllerini sürdürebilecek ve acil durumlarda yeterli olabilecek kadar paras›n›n olmas› gereklili¤i temeline dayan›r (Bovee, s.552). ‹flletme var oldu¤u sürece paraya olan ihtiyaç devam edecektir. Bir iflletmenin hem mevcut hem de gelecekteki nakit ihtiyac›n›n planlanmas› finans›n ya da finansal yönetimin çal›flma konusudur (Bovee, s.553). Küçük iflletmelerin ço¤unda iflletmenin finansal kararlar›ndan iflletmenin sahibi sorumludur. Fakat daha büyük iflletmelerde finansal kararlardan finansal yönetim sorumludur. ‹flletme dedi¤imiz ekonomik birim, yat›r›mc›lardan fon sa¤lamak ve daha sonra bu fonlar› yat›r›mlarda kullanmak ve sahiplerinin servetlerini veya refahlar›n› art›rmak için vard›r. Fonlar›n iflletmenin belirli ihtiyaçlar›na uygun olacak flekilde sa¤lanmas› ve sa¤lanan fonlar›n iflletmeye getiri sa¤layacak flekilde yat›r›mlara yöneltilmesi gerekir. Dolay›s›yla finansal yönetim iflletme tan›m›n›n tam kalbinde yer al›r. Yat›r›mdan sa¤lanan getirinin ve yat›r›mla ilgili risklerin de¤erlendirilebilmesi için de finans›n iyi bir flekilde anlafl›lmas› gereklidir (Atrill, McLaney, 2004, s.2). Buraya kadar yapt›¤›m›z k›sa aç›klamalardan da anlafl›ld›¤› gibi hem muhasebe hem de finans karar verme sürecinin finansal yönü ile ilgilidir. ‹flletmelerin yap›lar›ndaki de¤ifliklikler nedeniyle finansal bilgilere duyulan ihtiyaç daha da artm›flt›r. ‹flletmeler tek kifli iflletmelerinden sermayenin ön planda oldu¤u çok ortakl› sermaye flirketi flekline dönüflmüfl ve buna ba¤l› olarak yöneticilik ile iflletme sahipli¤i birbirinden ayr›lm›flt›r. Dolay›s›yla yöneticilerin iflletme sa- www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim hiplerine karfl› hesap verebilme yükümlülü¤ü do¤mufltur. Ayr›ca geliflen teknoloji ve artan insan ihtiyaçlar›na ba¤l› olarak daha büyük çapl› iflletmeler do¤mufltur. Sonuç olarak iflletmeler hakk›nda karar verecek taraflar›n say›s› ve dolay›s›yla bilgi ihtiyaçlar› ve çeflitleri artm›flt›r. MUHASEBE B‹LG‹LER‹NE ‹HT‹YAÇ DUYAN TARAFLAR VE B‹LG‹ KULLANICILARININ B‹LG‹ ‹HT‹YAÇLARI Muhasebenin faydal› olabilmesi için bilginin kim taraf›ndan ve hangi amaçla kullan›laca¤›n› bilmek önemlidir. Belirli bir iflletme ile ilgilenen ve o iflletme ile ilgili çeflitli ve de¤iflik kararlar verme durumunda olan çok say›da farkl› taraf vard›r. Her birinin iflletme ile ilgilenme nedenleri, dolay›s›yla ihtiyaç duyduklar› bilgiler de farkl›d›r. ‹flletme ile ilgili taraflar iflletmenin yöneticileri, iflletmenin sahip veya sahipleri, iflletmeye borç verenler, iflletmenin müflterileri, iflletmenin tedarikçileri, iflletmede çal›flanlar, rakip iflletmeler, devlet ve kamu kurumlar› vb. olarak s›ralanabilir. ‹flletmenin Yöneticilerine Sa¤lanan Bilgiler: ‹flletmedeki her düzeydeki yöneticiler temel olarak üretim, pazarlama, finans ve insan kaynaklar›na iliflkin iflletme fonksiyonlar›n›n planlanmas›, yürütülmesi ve kontrolü için bilgiye ihtiyaç duyarlar. ‹flletmeyi iyi bir flekilde yönetebilmek ve iflletmeyi hedeflerine ulaflt›rabilmek için iflletmenin faaliyetleri iyi bir flekilde planlanmal›, sonuçlar do¤ru bir flekilde ölçülmeli ve kontrol edilmelidir. Karar vermeyi, planlamay› ve kontrolü sa¤layabilmek büyük ölçüde muhasebe bilgilerine ba¤l› olacakt›r. ‹flletmenin Sahiplerine Sa¤lanan Bilgiler: Yöneticilerin iflletmeyi etkin bir biçimde idare edip etmediklerini de¤erlendirmek ve gelecekteki risk ve getiri düzeyleri hakk›nda karar vermek, iflletmede ortak olarak kal›p kalmama karar›n› de¤erlendirmek için iflletme sahiplerinin bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. ‹flletmeye sermaye sa¤layarak yat›r›m riskini üstlenen sahipler yat›r›m›n tafl›d›¤› risklerle ve yat›r›m›n getirisi ile ilgilenirler. ‹flletmeye Borç Verenlere Sa¤lanan Bilgiler: ‹flletmenin borçlar›n›n hem faizini hem de anaparas›n› zaman›nda ödeme gücü olup olmad›¤›n› ve iflletme ile ifl yapma olanaklar›n›n devaml›l›¤›n› de¤erlendirmek için bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. Müflterilere ve Tedarikçilere Sa¤lanan Bilgiler: ‹flletmenin faaliyetlerine devam etme gücünü de¤erlendirmek ve al›mlar›n› veya sat›fllar›n› iflletmeden karfl›lama olanaklar›n›n devaml›l›¤›n› görmek için bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. ‹flletmede Çal›flanlara (Yöneticilerin d›fl›ndakiler) Sa¤lanan Bilgiler: ‹flletmenin çal›flanlar›na istihdam sa¤lama gücünün devam edip edemeyece¤ini, çal›flmalar›n›n karfl›l›¤›n› al›p alamayacaklar›n› de¤erlendirmek için bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. ‹flletme yaflam›n›n süreklili¤i çal›flanlar›n ifllerinin de süreklili¤ini sa¤layacakt›r. Rakiplere Sa¤lanan Bilgiler: ‹flletmenin kendi performans ve etkinliklerini de¤erlemede rakip iflletmeyi benchmark olarak kullanmak için rakip iflletmeler hakk›nda bilgiye ihtiyaç vard›r. Ayr›ca rakip iflletmenin pazar pay› ve kârl›l›k konusunda yaratt›¤› tehlikeleri de¤erlendirmek için de bilgiye ihtiyaç duyulur. Devlete ve Kamu Kurumlar›na Sa¤lanan Bilgiler: ‹flletmenin ne kadar vergi ödeyece¤ini, iflletmenin fiyatlama politikalar›na uygun davran›p davranmad›¤›n› ve finansal destek gerekip gerekmeyece¤ini de¤erlendirmek için bilgiye ihtiyaç vard›r. Ayr›ca iflletmenin faaliyetlerine iliflkin yasal düzenleme yapmak, vergi politikas›n› belirlemek, ulusal gelir ve di¤er istatistiki hesaplar› yapmak için de bilgiye ihtiyaç duyulur. www.hedefaof.com 181 182 Genel ‹flletme Genel amaçl› finansal tablolar düzenleyerek iflletme ile çok çeflitli düzeylerde ilgili olan hem iflletme içi hem de iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›n›n bilgi ihtiyac›n› karfl›layan muhasebe türü, finansal muhasebe veya genel muhasebedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U ‹ ND T‹ EK RK NA ET T 1 ‹flletme ile ilgili taraflara ve ilgi nedenlerine bakt›¤›m›zda baz›lar›n›n do¤rudan do¤ruya iflletme ile ilgili ç›kar ba¤lar› varken baz›lar›n›n ilgisi daha dolayl› düzeyde kalabilmektedir. Ayr›ca bu taraflar›n bilgiye eriflim olanaklar› da farkl›d›r. Bu ba¤lamda bilgi kullan›c›lar›n› bilgiyi iflletmeden do¤rudan elde etme imkânlar›na göre “iflletme içi taraflar” ve “iflletme d›fl› taraflar” olmak üzere iki gruba ay›rabiliriz. ‹flletme yöneticileri iflletme içi bilgi kullan›c›lar›n› olufltururken yöneticilerin d›fl›nda kalan tüm taraflar iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›n› oluflturur. E¤er iflletme sahibi ayn› zamanda iflletme yönetiminden de sorumlu de¤ilse o da iflletme d›fl› bilgi kullan›c›s› say›lacakt›r. Çok ortakl› bir iflletmeyi düflünün. Örne¤in, bu iflletmenin 500 tane orta¤›, yani 500 tane sahibi varsa her birinin iflletmeye gidip kendileri için ayr› ayr› bilgi almaya çal›flmas› ne kadar zor olacakt›r. ‹flletme içindeki ve d›fl›ndaki bilgi kullan›c›lar›n›n muhasebe bilgisine hangi amaçla ihtiyaç duyduklar› dikkate al›narak muhasebe, “Yönetim Muhasebesi” ve “Finansal Muhasebe veya Genel Muhasebe” olarak iki temel alana ayr›lm›flt›r. ‹flletme faaliyetlerinin planlanmas›, yürütülmesi ve kontrolü gibi temel iflletme faaliyetlerinden sorumlu olan ve iflletme içindeki bilgiye kolayca eriflim olana¤› olan yöneticiler çok daha ayr›nt›l› bilgiye ihtiyaç duyacaklard›r. Dolay›s›yla maliyet analizleri, kârl›l›k raporlar›, bütçeler gibi araçlarla iflletme içi bilgi kullan›c›lar›n›n bilgi ihtiyac›n› karfl›layacak alan “yönetim muhasebesi” olarak belirlenmifltir. ‹flletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›n›n bilgi ihtiyac› ise finansal muhasebe taraf›ndan haz›rlanan genel amaçl› finansal tablolar arac›l›¤› ile sa¤lan›r. Biz bu ünitede, konuyu finansal muhasebe aç›s›ndan ele alaca¤›z. ‹lerleyen y›llarda muhasebenin alanlar› ayr› ayr› derslerde ayr›nt›l› olarak incelenecektir. ‹flletme hakk›nda bilgi ihtiyac›nda olan taraflar kimlerdir ve bunlar nas›l grupland›r›SIRA S‹ZDE labilir? D Ü fi Ü N E L ‹B‹LG‹S‹N‹N M MUHASEBE SAH‹P OLMASI GEREKEN N‹TEL‹KLER Muhasebe bilgisinin S O R U faydal› olabilmesi için finansal bilgi ilgili, güvenilir, karfl›laflt›r›labilir ve anlafl›labilir olmal›d›r. ‹lgililik: Muhasebe bilgisi, kararlar› etkileme gücüne sahip olmal›d›r. Bilgi, geD‹KKAT lecekteki olaylar› tahmin etmek (gelecek y›l ne kadar kâr elde edebiliriz gibi) veya geçmifl olaylar› do¤rulamaya yard›mc› olma konusunda (geçen y›l›n kâr› ne kaS‹ZDE dard›) ilgiliSIRA olabilir. Güvenilirlik: Muhasebe bilgisi önemli hata ve ön yarg› içermemelidir. Bilgi kullan›c›lar›n›n, bilginin neyi aç›klamay› hedefliyorsa onu temsil etti¤ine güvenmeAMAÇLARIMIZ leri gerekir. Karfl›laflt›r›labilirlik: ‹flletmede gerçekleflen de¤iflmelerin belirlenebilmesi SIRAbefl S‹ZDE (örne¤in, son y›ldaki sat›fllar›n e¤ilimini görmek için) ve di¤er iflletmelerin perK ‹ T A P formanslar› ile karfl›laflt›rmalar yap›labilmesi için bilgi karfl›laflt›r›labilir olmal›d›r. Karfl›laflt›r›labilirlik, ayn› olaylara ayn› ölçme ve sunufl usullerinin de¤ifltirilmeden D Ü fi Ü N E L ‹ M uygulanmas› ile sa¤lan›r. TELEV‹ZYON Anlafl›labilirlik: Finansal tablolar mümkün oldu¤u kadar ilgili taraflar›n kolayS O R Ukadar aç›k bir flekilde aç›klanmal›d›r. ca anlayabilece¤i ‹ NDT‹ EK RKtahmin NA ET T Sa¤lanan bilgi, de¤eri ve/veya geribildirim de¤eri ile ve do¤ru zamanda sa¤land›¤›nda karar verme sürecinde fark yaratacakt›r, dolay›s›yla ilgili bilgidir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P 183 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim Önemlilik: Sözünü etti¤imiz nitelikler finansal bilginin faydal› olup olmad›¤›na karar vermede kullan›l›r. E¤er bir bilgi, bu nitelikleri tafl›yorsa faydal› olabilir. Ancak nihai karar› verirken bilginin önemli olup olmad›¤›na da bakmam›z gerekir. Yani bilginin finansal tablolarda olmamas› ya da yanl›fl sunulmas› karar vericilerin kararlar›n› gerçekten etkiler mi veya de¤ifltirir mi? E¤er bilgi önemli de¤ilse finansal tablolarda ayr›ca sunulmas›na gerek yoktur. Muhasebe bilgisinin faydal› olabilmesi için tafl›mas› gereken nitelikler SIRAnelerdir? S‹ZDE Muhasebe bilgi sistemi taraf›ndan sa¤lanan bilgilerin kararlarda fayda sa¤layaD Ü fi Ü Nolmas› E L ‹ M ve anlabilmesi için kararla ilgili olmas›, güvenilir olmas›, karfl›laflt›r›labilir fl›labilir olmas› gerekti¤ini ö¤rendik. Tabi bilginin bu niteliklere sahip olabilmesi için muhasebe sisteminde uyulmas› gereken, esas al›nmas› gereken S O R Ubaz› unsurlar vard›r. Muhasebenin temel kavramlar›, genel kabul görmüfl muhasebe ilkeleri, muhasebe standartlar› veya finansal raporlama standartlar›, muhasebe politikalar›, ilD‹KKAT gili kurulufllar ve mevzuat, hem kayda almada hem de raporlamada oldukça önemli araçlard›r. Muhasebenin amac›n›n do¤ru ve tam bir flekilde yerine getirilebilmeSIRA S‹ZDE sinde bize yol gösterirler. MUHASEBEYE ‹L‹fiK‹N TEMEL KONULAR AMAÇLARIMIZ Muhasebeyi çok dar kapsamda düflünen baz› taraflar, muhasebenin sadece defter tutma oldu¤unu ve muhasebecilerin de iflletme içinde finansal faaliyetleri defterlere geçiren bir kâtip oldu¤unu zanneder. Elbetteki iflletmede Kgerçekleflen finansal ‹ T A P nitelikli olaylar defterlere kaydedilmelidir ama art›k iflin bu defter tutma ya da kâtiplik k›sm› büyük ölçüde bilgisayarlar taraf›ndan yap›lmaktad›r. Muhasebeciler muhasebe sisteminin tasarlanmas›, finansal T E tablolar›n L E V ‹ Z Y O N haz›rlanmas›, finansal bilginin analiz edilip yorumlanmas›, finansal tahmin ve bütçelerin haz›rlanmas›, vergi ile ilgili belgelerin haz›rlanmas› gibi ifllemleri de yerine getirmektedirler. Geleneksel muhasebe görevlerine ek olarak, müflteri iflletmelerin ifl T E Rperformanslar›NET süreçlerinin gelifltirilmesi, geleceklerinin planlanmas›, ürün ya‹ Nda n›n gözden geçirilmesi; müflteri baz›nda veya ürün grubu baz›nda kârl›l›¤›n analiz edilmesi gibi çeflitli yönetim dan›flmanl›k hizmetleri de muhasebeciler taraf›ndan verilebilmektedir (Bovee, s. 520). Muhasebeyi anlamak için finansal tablolar›n unsurlar› olan ve kay›t sisteminin oluflturulmas›nda kritik öneme sahip baz› muhasebe terimlerini ve kay›t esaslar›n› bilmek zorunday›z. Afla¤›da bunlar k›saca ele al›nacakt›r. Muhasebe Süreci ‹flletmelerde meydana gelen finansal nitelikli ifllemler, dönemler itibar›yla izlenir. Dönem bafl›ndan dönem sonuna kadar yap›lan muhasebe ifllemlerine muhasebe süreci veya muhasebe döngüsü denilir. Muhasebe sürecinde ilk ad›m, dönem bafl› ifllemlerinin yap›lmas›d›r. Daha sonra dönem içinde gerçekleflen finansal nitelikli ifllemler, belgelerine dayanarak tan›mlan›r ve buna göre hangi ifllemlerin kaydedilece¤ine karar verilir. Sadece finansal nitelikli ifllemler muhasebeye konudur. fiekil 8.1’de muhasebe sürecinin defter tutma ifllevinde yer alan ad›mlar› görebiliriz. www.hedefaof.com 2 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 184 Genel ‹flletme fiekil 8.1 Muhasebe Süreci • Finansal Nitelikli ‹fllemler YEVM‹YE DEFTER‹ • Finansal Nitelikli ‹fllemlerin günlük olarak kayd› BÜYÜK DEFTER BELGELER Finansal tablolar›n analiz edilip yorumlanarak ilgili taraflara iletilmesi muhasebenin ikinci ifllevidir. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Varl›klar, iflletmenin sahip SIRA ekonomik S‹ZDE oldu¤u de¤erlerdir. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON • Yevmiye kayd›nda kullan›lan hesaplara aktarma GENEL GEÇ‹C‹ M‹ZAN • Tüm hesap kalanlar› listelenir • Muhasebe d›fl› • Say›m ve de¤erleme • Muhasebe içi ayarlama ve düzeltme kay›tlar› ENVANTER ‹fiLEMLER‹ F‹NANSAL TABLOLAR Muhasebe sürecinde muhasebenin öncelikle gerçekleflen ifllemleri kay›t alt›na almas› gerekir. Bunun için iflletmede gerçekleflen tüm finansal nitelikli ifllemler belgelerine dayanarak, günlük olufl s›ras›na göre, maddeler hâlinde yevmiye defterinde kaydedilir ve daha sonra, her yevmiye maddesi büyük defterde yer alan ilgili hesaplara aktar›l›r. Dönem sonunda günlük ifllemler tamamland›ktan sonra önce Genel Geçici Mizan haz›rlan›r. Genel geçici mizan, yevmiye defterinden büyük deftere aktarmalar›n do¤rulu¤unu kontrol için haz›rlan›r. Genel geçici mizanda borç ve alacak kalanlar›n›n denkli¤i sa¤land›ktan sonra, s›ra dönem sonu ifllemlere gelir. Dönem sonunda muhasebe d›fl› ve muhasebe içi envanter ifllemleri tamamland›ktan sonra, varl›k ve borçlara iliflkin hesaplar›n kalanlar› onlar›n dönem sonundaki gerçek de¤erlerini gösterir hâle gelmifl olur ve kesin mizanda listelenir. Kesin mizandaki hesaplar›n kalanlar› yard›m›yla art›k iflletmenin finansal tablolar› haz›rlanabilir. Daha sonra ise kay›t süreci sonucunda elde edilen muhasebe bilgilerinin kararlarda kullan›labilecek bilgilere dönüfltürülmesi için analiz edilip yorumlanarak karar vericilere iletilmesi gerekir. Bu da muhasebenin ikinci ifllevidir. Muhasebenin ifllevleri SIRA S‹ZDE nelerdir? Temel Muhasebe Eflitli¤i ve Unsurlar› fi Ü Nedildi¤inde, EL‹M ‹flletmedenD Üsöz her bir iflletmenin insanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layacak mal ya da hizmet üretmek zorunda oldu¤unu biliyoruz. Bu mal ya da hizmetlerin üretilebilmesi S Oiçin R Ude mutlaka baz› üretim faktörlerinin kullan›lmas› gerekmektedir. ‹flte muhasebe dilinde mülkiyeti iflletmeye ait olan ve iflletme faaliyetlerinin sürdürülmesi için gerekli olan ve bir de¤ere sahip olan bu faktörlere iflletmenin “varl›kD‹KKAT lar›” diyoruz. Varl›klar, iflletmenin sahip oldu¤u ve gelecekte iflletmeye fayda sa¤layacak SIRA S‹ZDE olan ekonomik de¤erlerdir, di¤er bir ifade ile iflletmenin sahip oldu¤u üretim faktörleridir. Para, makine, arsa, bina gibi fiziki niteli¤e sahip olan varl›klar›n yan› s›ra, alacaklar gibi hak fleklinde fiziki niteli¤i olmayan varl›klar da olabilir. ‹ster fiziAMAÇLARIMIZ ki niteli¤i olsun, ister olmas›n, tüm varl›klar iflletmeye fayda sa¤lama kapasitesi olan ekonomik de¤erlerdir. ‹flletme bu varl›klar› kullanarak faaliyetlerini yerine getirebilecek Kve‹ dolay›s›yla gelir sa¤layabilecektir. Örne¤in, iflletme hammaddesi, T A P makinesi ve di¤er araç gereçleri olmadan üretim faaliyetini gerçeklefltiremeyecektir. ‹flletme, sahip oldu¤u varl›klar›n› faaliyetlerinde kullanarak bunlardan fayda ve TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET KES‹N M‹ZAN • Finansal Durum • Envanter kay›tlar›ndan sonra Tablosu(Bilanço) tüm hesap kalanlar› • Gelir Tablosu ‹NTERNET 185 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim kazanç sa¤layacakt›r. Varl›klar olmadan faaliyetler gerçeklefltirilemez. Dolay›s›yla varl›klar, kaynaklar›n kullan›ld›¤›, yat›r›ld›¤› yerlerdir. ‹flletme dedi¤imiz ekonomik birim kendili¤inden ortaya ç›kmad›¤›na göre, faaliyette bulunabilmesi için gerekli varl›klar›n bafllang›çta iflletmenin kurucular› taraf›ndan iflletmeye sa¤lanm›fl olmas› gerekir. ‹flletme, faaliyetine bafllad›ktan sonra borçlanarak da varl›klar›n› art›rabilir. Ama varl›¤a sahip olabilmek için ya ortaklardan ya da borç verenlerden kaynak sa¤lanm›fl olmas› gerekir. Dolay›s›yla iflletmenin varl›klar›n›n toplam›, kaynaklar›n›n toplam›na eflit olacakt›r. Kaynak bulunamam›flsa varl›k art›fl› da sa¤lanamayacakt›r. VARLIKLAR = KAYNAKLAR ‹flletme kaynaklar›n›n ortaklar taraf›ndan m›, yoksa borç verenler taraf›ndan m› sa¤land›¤›n› bilmek de son derece önemlidir. ‹flletme sahipleri taraf›ndan iflletmeye sa¤lanan kaynaklar “sermaye” olarak; kreditörlerce sa¤lanan kaynaklar da “borçlar” olarak adland›r›l›r. Bu durumda eflitli¤i afla¤›daki gibi yazabiliriz: VARLIKLAR = BORÇLAR + SERMAYE Sermaye, iflletme sahiplerinin varl›klar üzerindeki haklar›n›; borçlar ise üçüncü flah›slar›n varl›klar üzerindeki haklar›n› ifade eder. Yani iflletmenin kapanmas› durumunda iflletme varl›klar› paraya çevrilir; önce borçlar ödenir ve daha sonra kaSIRA S‹ZDE lan k›s›m ortaklara da¤›t›l›r. Bu eflitlik, iflletme kuruldu¤u anda karfl›m›za ç›kar ve iflletme kapan›ncaya kadar her zaman sa¤lanmak zorundad›r. ‹flletme faaliyetlerini sürdürdükçe D Ü fi Ü N E L ‹ M varl›klar›n›n, borçlar›n›n ve sermayesinin tutar› ve türleri de¤iflse bile, toplam varl›k kaynak eflitli¤i de¤iflmeyecektir. Bu eflitlik tüm muhasebe süreci için temeldir ve temel muS O R U hasebe eflitli¤i olarak ifade edilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Çift Tarafl› Kay›t Esas›: Temel muhasebe eflitli¤inden hareket ederek, nitelikli D ‹ K finansal KAT olaylar›n çift tarafl› etkilerini kayda alan çift tarafl› kay›t esas› benimsenmifltir. Temel muhasebe eflitli¤inin her zaman eflitlik hâlinde kalabilmesi için finansal nitelikli olaylar›n SIRA S‹ZDE kayd›nda mutlaka en az iki ayr› hesap kullan›l›r. Genel Amaçl› Finansal Tablolar AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Varl›klar›n, sermayenin ve borçlar›n türleri, büyüklükleri ve dolay›s›yla bu unsurlar›n birbirlerine karfl› oransal büyüklükleri bak›m›ndan yap›s›, iflletmenin finansal ‹ T A Pyönetiminin durumunu ve gücünü ifade eder (Cemalc›lar, Erdo¤an, s.6). K‹flletme ald›¤› ve uygulad›¤› kararlar sonucunda bu yap›da de¤ifliklikler olur. ‹flletmenin yeni ulaflt›¤› finansal durumun ve faaliyetlerinin sonucunda elde etti¤i kâr veya zaE L E V ‹ Z Y raporlayabilON rar›n›n bilinmesi al›nacak kararlar için çok önemlidir. ‹flte bu Tbilgileri mek için iflletmenin finansal tablolar› haz›rlan›r. Birbirinden ayr› fakat birbiriyle ba¤lant›l› dört temel finansal tablo vard›r. Bilanço, gelir tablosu, nakit ak›m tablosu ve öz kaynaklarda de¤iflim tablosu. ‹NTERNET Bilanço Bilanço, belirli bir tarih itibar›yla iflletmenin varl›klar›n›n ve kaynaklar›n›n bir arada raporland›¤› bir tablodur. ‹flletmenin bilanço tarihi itibar›yla, sahip oldu¤u varl›klar› ve bu varl›klar›n finansman›nda kullan›lan kaynaklar› bir arada gösterdi¤i için finansal durum tablosu olarak da adland›r›l›r. www.hedefaof.com D‹KKAT AMAÇLARIMIZ Dönem sonunda, K iflletmenin ‹ T A P finansman ve yat›r›m faaliyetlerini raporlamak ve döneme ait faaliyetlerinin sonuçlar›n› özetlemek ve T E L E Vbilgileri ‹ZYON iflletme hakk›ndaki karar vericilere iletmek için finansal tablolar haz›rlan›r. ‹NTERNET Finansal durum tablosu olarak da bilinen bilanço, iflletmenin belirli bir andaki finansal durumunu, yani varl›klar›n› ve kaynaklar›n› bir arada gösterir. 186 Genel ‹flletme Bilanço, iflletmenin ekonomik ömrü içerisinde sahip oldu¤u varl›klar› ile öz kaynaklar›n›n ve borçlar›n›n belirli bir andaki foto¤raf›n› sunan bir tablodur. “Varl›klar = Borçlar + Sermaye” fleklinde ifade edilen temel muhasebe eflitli¤i ayn› zamanda temel bilanço eflitli¤ini de ifade eder. Bilanço, muhasebenin “Varl›klar = Borçlar + Sermaye” temel eflitli¤ine uygun olarak iflletmenin gerek dönem bafl›ndaki (ya da kuruluflundaki) varl›k ve kaynak yap›s›n› gerekse dönem sonunda ulaflt›¤› bu yeni yap›n›n özetlenmifl bir flekilde görülmesine olanak sa¤lar (Cemalc›lar, Önce, s.73). ‹flletmenin sahip oldu¤u varl›klar› ve kaynaklar›n›n ne oldu¤unun görülebilmesi için iflletmenin bir foto¤raf› çekilir ve sanki “iflletmenin hayat› durmufl ya da donmufl olsa görüntüsü nedir?” sorusuna bilanço cevap vermifl olur. Asl›nda gerçek yaflamda iflletmenin yaflam›, dolay›s›yla faaliyetleri devam etmektedir. Hatta tatil günlerinde bile baz› faaliyetleri devam ediyor olabilir. ‹flte yöneticilerin ve di¤er karar vericilerin iflletmenin finansal durumunu de¤erlendirebilmeleri için dinamik olan finansal durum, statik hâle getirilerek iflletmenin o andaki finansal durumu raporlan›r, yani iflletmenin bilançosu haz›rlan›r. Takvim Y›l›, 1 Ocak’tan 31 Aral›k tarihine kadar olan 12 ayl›k bir dönem Mali Y›l, dönem bafllang›ç ve bitifl tarihleri takvim y›l›ndan farkl› olabilen ve birbirini izleyen 12 ayl›k bir dönem. Örne¤in, dönem bafl›n›n 1 Haziran, dönem sonunun ise 31 May›s oldu¤u bir y›ll›k dönem. SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M Dönen Varl›k, bir dönem içinde sat›lacak, kullan›lacak, tahsil edilecek O R U ile paran›n olanS unsurlar kendisinden oluflur. Duran D ‹ KVarl›klar, K A T bir y›ldan veya normal bir faaliyet döneminden daha uzun sürelerle iflletme SIRA S‹ZDE faaliyetlerinin gerçeklefltirilmesi için kullan›lmak amac›yla edinilmifl ve ilke olarak bir AMAÇLARIMIZ y›lda veya normal faaliyet döneminde paraya çevrilmesi veya tüketilmesi beklenmeyen varl›klard›r. K ‹ bina, T A makine P Arsa, gibi bir y›ldan uzun süre kullan›lacak unsurlar ile bir y›ldan daha uzun süre Tsonunda E L E V ‹ tahsil Z Y O Nedilecek olan uzun vadeli varl›klard›r. Bilanço nedir? SIRA S‹ZDE ‹flletmeler finansal durumlar›n› özellikle d›fl bilgi kullan›c›lar› için en az›ndan D Ü firaporlamak ÜNEL‹M y›lda bir kez zorundad›r. Genellikle birçok iflletme için 1 Ocak dönem bafl› 31 Aral›k dönem sonu olarak kabul edilmektedir; yani bir mali y›l bir takvim y›l›na denkSolmaktad›r. Ancak baz› iflletmelerin mali y›llar› takvim y›llar›na eflit O R U olamayabilir. Varl›klar›n, iflletmenin mülkiyetinde olan ve iflletmenin gelir sa¤lama gücü aç›D‹KKAT s›ndan fayda sa¤lama kapasitesi olan ekonomik de¤erler oldu¤unu biliyorsunuz. ‹flletmenin varl›klar› bilançoda genellikle dönen varl›klar ve duran varl›klar olarak SIRAraporlan›r. S‹ZDE iki ayr› grupta Dönen varl›klar, bir faaliyet dönemi içinde kullan›lacak, tüketilecek, sat›lacak, tahsil edilecek unsurlar ile paran›n kendisinden oluflur. Dönen varl›klar nakAMAÇLARIMIZ de dönüflümü kolay olan, likiditesi yüksek olan varl›k unsurlar›d›r. ‹flletmenin günlük faaliyetlerinin sürdürülmesinde fayda sa¤larlar. Para ve para benzeri kalemler, k›sa vadeli Kalacaklar ‹ T A P ve stoklar dönen varl›klar içinde yer al›r. Duran varl›klar, iflletme faaliyetlerinin sürdürülmesinde bir faaliyet döneminden daha uzun süre kullan›lacak olan ve hemen paraya çevrilmesi beklenmeyen varl›klar› kapsar. duran varl›klar›n likiditesi düflüktür. Maddi ve maddi T E L E V ‹ Z Dolay›s›yla YON olmayan duran varl›klar, uzun vadeli alacaklar, uzun vadeli finansal yat›r›mlar duran varl›klar grubunda yer al›r. Bilanço eflitli¤inin sa¤ taraf›nda iflletmeye sa¤lanan kaynaklar yer al›r. Bu kayT E R N Eortaklarca, T naklar›n bir‹ Nk›sm› bir k›sm› da d›flar›dan borçlan›larak üçüncü flah›slardan sa¤lanabilir. ‹flletme d›fl›ndan geçici bir süre için borç fleklinde sa¤lanan kaynaklar yabanc› kaynak olarak nitelendirilir. Finansal analizin daha sa¤l›kl› yap›labilmesi için yabanc› kaynaklar da kendi içinde k›sa vadeli ve uzun vadeli yabanc› kaynaklar olarak ikiye ayr›larak, bilançoda ayr› ayr› gösterilir. Çünkü yabanc› kaynaklar vadeleri ne olursa olsun, mutlaka vadeleri geldi¤inde iflletme taraf›ndan geri ödenmek zorundad›r. Borçlar›n hemen bir faaliyet dönemi içinde mi geri ödenece¤i, yoksa daha uzun süre sonra m› geri ödenece¤i, iflletmenin borç ödeme gücünü analiz ederken önemli olacakt›r. Bu nedenle bilanço tarihinden itibaren bir y›l içinde geri ödenmesi gereken borçlar k›sa vadeli yabanc› kaynak; bir y›ldan daha sonra ödenecek borçlar ise uzun vadeli yabanc› kaynak olarak raporlan›r. K›sa Vadeli Yabanc› Kaynak, bir y›l içinde ödenmesi gereken ‹ N T E Rborçlard›r. NET Uzun Vadeli Yabanc› Kaynak, kredi kurumlar›ndan, sermaye piyasas›ndan ve iflletmenin iliflkide bulundu¤u üçüncü kiflilerden sa¤lanan bir y›ldan fazla vadeli olan iflletme borçlar›na denir. Bir y›ldan daha uzun vadede ödenmesi gereken borçlard›r. www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim Öz kaynaklar (öz sermaye), iflletme sahiplerinin varl›klar üzerindeki haklar›n› ifade eder. ‹flletme sahip veya ortaklar›n›n fiilen iflletmeye aktard›klar› kaynaklar›n yan› s›ra, kârlar›n iflletmede b›rak›lmas›yla oluflan yedekleri de kapsar. ‹flletme sahip veya ortaklar› taraf›ndan sa¤lanan kaynak “sermaye” olarak adland›r›l›r. Öz kaynak büyüklü¤ü ile sermaye büyüklü¤ü birbirinden farkl›d›r. Çünkü öz kaynaklar ortaklarca ödenen sermayenin d›fl›nda, iflletmenin kendi faaliyetleri sonucu sa¤lad›¤› ve iflletmede b›rak›lm›fl olan da¤›t›lmam›fl kârlar› ve dönem kâr›n› da kapsamaktad›r. Öz kaynaklar; sermayeden kaynaklanan, kârdan SIRA kaynaklanan ve deS‹ZDE ¤erlemeden kaynaklanan unsurlar›n toplam›ndan oluflur. Bu nedenle kurulufl aflamas›nda basitçe Varl›klar = Borçlar + Sermaye olarak D Ü fi Ü N Eçok L ‹ M daha do¤ifade etti¤imiz temel bilanço eflitli¤ini afla¤›daki flekilde ifade etmek ru olacakt›r. Varl›klar = Yabanc› Kaynaklar + Öz Kaynaklar S O R U Varlıklar (Aktif) II. DURAN VARLIKLAR MALİ DURAN VARLIKLAR MADDİ DURAN VARLIKLAR MADDİ OLM. DURAN VARLIKLAR DİĞER DURAN VARLIKLAR TOPLAM DURAN VARLIKLAR TOPLAM VARLIKLAR AMAÇLARIMIZ A İşletmesi Kaynaklar (Pasif) 31.12.2011 Dönem Sonu Bilançosu I. DÖNEN VARLIKLAR HAZIR DEĞERLER MENKUL KIYMETLER TİCARİ ALACAKLAR DİĞER ALACAKLAR STOKLAR DİĞER TOPLAM DÖNEN VARLIKLAR 4.230 36.458 150.000 8.204 64.392 6.504 269.788 5.000 17.000 15.056 4.997 42.033 311.821 III.KISA VADELİ YB. KAYNAK. FİNANSAL BORÇLAR 15.000 K ‹ T A P TİCARİ BORÇLAR 29.700 DİĞER BORÇLAR 21.358 ÖDEN. VERGİ VE YÜKÜML. 5.000 TOPLAM KVYK T E L E V ‹ Z Y O N 71.058 IV.UZUN VD.YB. KAY. FİNANSAL BORÇLAR DİĞER BORÇLAR ‹NTERNET TOPLAM UVYK 13.000 2.000 15.000 V.ÖZ KAYNAKLAR ÖDENMİŞ SERMAYE 100.000 SERMAYE YEDEKLERİ 1.700 KÂR YEDEKLERİ SIRA S‹ZDE 19.063 GEÇMİŞ YIL KÂRLARI 39.159 GEÇMİŞ YIL ZARARL.(-) DÖNEM NET KÂRI D(ZARARI) Ü fi Ü N E L ‹ M 65.841 TOPLAM ÖZ KAYNAKLAR 225.763 S O R U TOPLAM KAYNAKLAR 311.821 Bilançolar düzenlenirken hesap tipi veya rapor tipi olmak üzere iki formda D ‹ K K A Tdüzenlenebilir. Bilançonun hesap fleklinde düzenlenmesi hâlinde örnek bilançoda gördü¤ünüz gibi, aktifler sol tarafta, pasifler sa¤ tarafta olmak üzere iki sütun olarak s›ralan›r. Bu formdaSIRA S‹ZDE ki bilanço flekli iflletmenin dönen varl›klar› ile k›sa vadeli yabanc› kaynaklar›, duran varl›klar› ile de uzun vadeli yabanc› kaynaklar› ve özsermayesi aras›nda karfl›laflt›rma yapma olana¤› sa¤lar. Rapor seklindeki düzenlemede ise varl›klar ve kaynaklar alt alta s›ralan›r. AMAÇLARIMIZ Rapor seklinde düzenlenen bilançolar özellikle birbirini izleyen hesap dönemlerine iliflkin bilançolar aras›nda yap›lacak karfl›laflt›rmalar› kolaylaflt›r›r. K ‹ T A P www.hedefaof.com TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Kaynaklar varl›klar›n finansman›n› sa¤lamak için üçüncü flah›slardan D ‹ Kveya K A T ortaklardan sa¤lan›r. Üçüncü flah›slardan sa¤lanan kaynaklar yabanc› kaynaklar; ortaklardan sa¤lanan kaynaklar öz kaynaklar olarak isimlendirilir. SIRA S‹ZDE Afla¤›da bir iflletmenin 31.12.2011 tarihli bilançosunu görüyorsunuz. 187 D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 188 Genel ‹flletme Gelir Tablosu Gelir tablosu, iflletmenin bir döneme ait faaliyet sonuçlar›n›n özetlendi¤i bir finansal tablodur. Gelir tablosunda iflletmenin faaliyetleri sonucunda ortaya ç›kan tüm has›lat, gelir, kâr, gider, zarar unsurlar› yer al›r ve iflletmenin döneme ait net kâr veya zarar büyüklü¤ünü gösterir. ‹lgili dönemde ne kadar kâr veya zarar olufltu¤unu, kâr veya zarar›n oluflumuna hangi faaliyet sonuçlar›n›n etkide bulundu¤unu gelir tablosundan görebiliriz. Gelir tablosu bir döneme ait faaliyetleri gösterdi¤i için bilanço gibi anl›k de¤il dönemlik bir finansal tablodur. Bilançoyu bir foto¤rafa benzetirsek gelir tablosunu da bir filme benzetebiliriz. ‹flletmenin faaliyetleri sonucunda sermayedar için art›fl yaratan olaylar has›lat; azal›fl yaratan olaylar gider olarak nitelendirilebilir. Bir varl›k ya da hizmet sat›fl› nedeniyle ya da faiz, kira gibi nedenlerle iflletmenin varl›klar›nda oluflan brüt art›fla has›lat denilir. Giderler ifl yapman›n maliyetidir. Has›lat sa¤lama amac› ile varl›klarda oluflan brüt azal›fllard›r. Sat›fla konu olacak ürünün üretilmesi veya sat›n al›nmas› ile ilgili do¤rudan (direkt) giderleri ve iflletmenin faaliyette bulunmas›ndan do¤an dolayl› giderleri kapsar. Has›lat›n giderden fazla olmas› durumunda kâr; aksi durumda ise zarar ortaya ç›kar. Afla¤›da bir iflletmenin gelir tablosu örne¤i verilmifltir. A İşletmesi 01.01.2011 ve 31.12.2011 Dönemi Gelir Tablosu Brüt Kâr Brüt Satışlar 1.991.489 (-) Satış İndirimleri (258.000) Net Satışlar 1.733.489 (-) Satışların Maliyeti (1.513.314) Brüt Satış Kârı 220.175 Faaliyet Kârı Faaliyet Giderleri Pazarlama, Satış, Dağıtım Giderleri 75.523 Genel Yönetim Giderleri 40.014 Toplam Faaliyet Giderleri (115.537) Faaliyet Kârı 104.638 Dönem Kârı Finansal Gelir ve Giderler 0 Diğer Gelirler 4.373 Dönem Kârı (Vergi Öncesi Dönem Kârı) 109.011 Net Kâr (-) Vergi (43.170) Dönem Net Kârı (Vergi Sonrası Dönem Net Kârı) 65.841 ‹flletmenin gelir tablosu incelenerek iflletmenin büyüklü¤ü, sat›fl e¤ilimi, ana gider kalemleri ve net kâr› vb. konular›nda bilgi sahibi olunur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 5 Gelir tablosunu SIRA tan›mlay›n›z. S‹ZDE Öz Kaynaklarda De¤iflim Tablosu D Ü fi Ü N Ede¤iflim L‹M Öz kaynaklarda tablosu, bir hesap döneminde öz kaynaklarda oluflan de¤iflmeleri nedenleriyle birlikte gösteren bir tablodur. S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim 189 Öz kaynak bir yandan iflletmenin faaliyetlerini yürütmesi için gerekli olan kaynaklar› gösterirken, di¤er taraftan iflletmeden alacakl› olanlara kars› bir güvence oluflturarak, yabanc› kaynaklardan yararlan›lmas›na da olanak sa¤lar. Ayr›ca iflletmenin karfl›laflaca¤› çeflitli risklere karfl› da bir sigorta görevi üstlenmektedir. Gelir tablosu tek bafl›na iflletmenin öz kaynaklar›nda meydana gelen de¤iflimleri göstermekte yeterli bilgi sa¤lamaz. Öz kaynaklardaki de¤ifliklikler kârdan meydana gelebilece¤i gibi, kâr d›fl›ndaki di¤er ifllemlerden de meydana gelmifl olabilir. Öz kaynak kalemlerinde meydana gelen art›fl ve azal›fllar öz kaynaklar de¤iflim tablosu yard›m›yla izlenebilir. Bu tablo özellikle sermaye flirketlerinde dönem içinde öz kaynak kalemlerinde meydana gelen de¤iflmelerin topluca görülmesini sa¤lamaktad›r (Akgüç, s.275). Öz kaynaklar de¤iflim tablosu, önceki dönem ve cari dönem bilanço ve gelir tablolar›ndan yararlan›larak haz›rlan›r. Nakit Ak›m Tablosu Nakit ak›m tablosu, bir hesap döneminde gerçekleflen nakit girifl ve ç›k›fllar›n› kaynaklar› ve kullan›m yerleriyle birlikte gösteren bir tablodur. Nakit ak›m tablosunda yer alan nakit kavram›, nakit ve nakde eflde¤er kalemlerin toplam›n› ifade eder. Muhasebenin kay›t düzeninde genel esas olarak tahakkuk esas› kullan›ld›¤› için ifllemler nakit hareketi yaratt›klar›nda de¤il de gerçeklefltiklerinde kayda al›n›rlar. S‹ZDE Dolay›s›yla bilançoda ve gelir tablosunda nakit hareketleri ileSIRA ilgili bilgileri göremeyiz. Gelir tablosunda raporlanan kâr büyüklü¤ü ile nakit büyüklü¤ü ayn› olmayacakt›r. Örne¤in, bir iflletmenin finansal yap›s› çok sa¤lam, kârl›l›¤› yüksek, buna D Ü fi Ü N E L ‹ M karfl›n likiditesi ise çok düflük olabilir. Bu nedenle zaman› gelen ödemelerini yapabilmesi için gerekli nakit fonlar› üretme güçlü¤üne düflebilir. Buna benzer duS O R U rumlar da iflletmeyi zor durumda b›rak›r. Tahakkuk Esas›: Finansal nitelikli olaylar›n etkileri, nakit hareketininD ‹gerçekleflti¤i tarihKKAT te de¤il de ifllemin gerçekleflti¤i tarihte kayda al›n›r. Has›lat, sat›fl gerçekleflti¤inde; gider ise olufltu¤unda kayda al›n›r. Tahakkuk esas›n›n karfl›t› Nakit Esas›d›r. Nakit esas›nda ise SIRA S‹ZDE ifllemlerin gerçekleflmesi yerine, nakit hareketlerinin gerçekleflti¤i tarihler esast›r. Bir döneme ait nakit girifllerinin ve ç›k›fllar›n›n raporlanmas›, nakdin nerelerden AMAÇLARIMIZ sa¤land›¤› ve nerelere harcand›¤›n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Nakit girifl ve ç›k›fl›na yol açan faaliyetleri genel olarak afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz: K ‹ T A P Nakit Giriflleri: • Peflin sat›fllar, • Alacaklar›n tahsili, TELEV‹ZYON • Nakit fleklinde borçlanmalar, • Finansal yat›r›mlardan sa¤lanan nakit fleklindeki kâr pay›, faiz bedelleri, • Peflin olarak maddi duran varl›k sat›fllar›, • Nakit olarak al›nan tazminatlar, ‹NTERNET • Nakit sermaye art›r›m› vb. Nakit Ç›k›fllar›: • Maafl ve ücret ödemeleri, • Peflin al›fllar, • Devlete ödenen vergi, fon, ceza ve benzerleri, • Faiz ödemeleri, www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 190 Genel ‹flletme • Dernek, oda ve vak›flara aidat, ba¤›fl vb. isimler alt›nda yap›lan ödemeler, • Borç ödemeleri vb. Nakit girifl ve ç›k›fllar›n›n hangi faaliyetler nedeniyle oldu¤unun belirlenmesi son derece önemlidir. Bu nedenle iflletmede gerçekleflen faaliyetler; yat›r›m faaliyetleri, finansman faaliyetleri ve iflletme faaliyetleri olarak üç grupta toplanabilir. Bu durumda nakit girifl ve ç›k›fllar›n›n hangi faaliyetler nedeniyle gerçekleflti¤ini s›n›fland›rarak sunmak çok daha faydal› olacakt›r. Dolay›s›yla nakit ak›m tablosunu “bir faaliyet dönemi içinde ortaya ç›kan nakit ak›fllar›n› iflletme faaliyetlerine iliflkin nakit ak›fllar›, yat›r›m faaliyetlerine iliflkin nakit ak›fllar› ve finansman faaliyetlerine iliflkin nakit ak›fllar› olarak gösteren tablodur” fleklinde daha ayr›nt›l› olarak tan›mlayabiliriz. Temel amac› belirli bir dönem itibariyle bir iflletmenin yat›r›m, finansman ve iflletme faaliyetlerinden dolay› nakit girifllerini ve ç›k›fllar›n› ayr›nt›l› bir flekilde raporlamak olan nakit ak›m tablosu, ayn› zamanda nakit planlama ve denetimine de olanak sa¤lar. Böylelikle hem etkin nakit yönetimine olanak sa¤layarak verimlili¤in artt›r›lmas›na hem de nakit yetersizli¤i nedeni ile çal›flmalar›n aksamadan yürütülebilmesi için gerekli önlemlerin al›nmas›na yard›mc› olur. ‹flletmenin dönem sonunda elinde bulunan nakit ve nakde eflde¤er varl›klar› bilançoda raporlan›r. Ancak bilanço sadece o andaki durumu gösterdi¤i için dönem içindeki nakit hareketlerini ortaya koymaz. Nakit ak›m tablosu iflletmenin nakit tahsilat ve ödemelerini gerektiren ifllemlerinin ayr›nt›s›n› gösterir. Gelir tablosu tahakkuk esas›na göre düzenlendi¤i için gelir tablosunda gelir ya da gider olarak raporland›¤› hâlde, nakit hareketine neden olmayan faaliyet sonuçlar› olabilir. Buna kars›n nakit girifl ç›k›fl›na neden oldu¤u hâlde, gelir ya da gider gerçekleflmedi¤i için gelir tablosunda yer almay›p, nakit ak›m tablosunda yer alan baz› kalemler de olabilir. Gelir tablosu tahakkuk esas›na göre düzenlenirken, nakit ak›m tablosunun düzenlenmesinde nakit esas› geçerlidir. TMS-7’ye Göre Nakit Akım Tablosu A. İŞLETME FAALİYETLERİNE İLİŞKİN NAKİT AKIŞLARI 1. Esas Faaliyet Gelirlerinden Sağlanan Nakit Girişleri (+) a-) Satışlardan sağlanan nakit girişleri (+) b-) Faaliyet gelirlerden sağlanan nakit girişleri (+) 2. Esas Faaliyet Giderlerine İlişkin Nakit Çıkışları (-) a-) Satılan mal ve hizmet maliyetleri ve stok değişimlerine ilişkin nakit çıkışları(-) b-) Faaliyet Giderlerine İlişkin Nakit Çıkışları (-) Esas Faaliyet Sonucu Sağlanan Net Nakit Akışı (1–2) 3. Diğer Gelir ve Kârlardan Sağlanan Nakit Girişleri (+) 4. Diğer Gider ve Zararlardan Kaynaklanan Nakit Çıkışları(-) 5.Finansman Giderlerinden Kaynaklanan Nakit Çıkışları (-) 6. İşletme Faaliyetleriyle İlgili Varlık ve Yabancı Kaynaklardaki Değişikliklere İlişkin Nakit Akışları (+) (-) a-) Varlık Artışları (-) b-) Varlık Azalışları (+) c-) Yabancı Kaynak Artışları (+) d-) Yabancı Kaynak Azalışları (-) 7. Dönem Kârı Vergi ve Diğer Yasal Yükümlülüklere İlişkin Nakit Çıkışları (-) a-) Önceki Dönem Kârından Ödenen (-) b-) Geçici Vergiler(-) www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim B. YATIRIM FAALİYETLERİNE İLİŞKİN NAKİT AKIŞLARI 1.Yatırım Faaliyetinden Sağlanan Nakit Girişleri(+) a-) Mali Duran Varlık Satışlarından Sağlanan Nakit Girişleri (+) b-) Maddi Duran Varlık Satışlarından Sağlanan Nakit Girişleri (+) c-) Diğer Duran Varlık Satışlarından Sağlanan Nakit Girişleri (+) d-) Mali Duran Varlıklarla İlgili Alınan Temettülerden Sağ. Nakit Girişleri (+) e-) Yatırım Faaliyetleriyle İlgili Faizlerden Sağlanan Nakit Girişleri(+) f-) Üçüncü Kişilere Verilen Avans ve Kredilere İlişkin Tahsilatlardan Sağlanan Nakit Girişleri(+) g-) Diğer Yatırım Faaliyetlerinden Sağlanan Nakit Girişleri(+) 2. Yatırım Faaliyetlerine İlişkin Nakit Çıkışları (-) a-) Mali Duran Varlık Alışları (-) b-) Maddî Duran Varlık Alışları (-) c-) Maddî Olmayan Duran Varlık Artışları (-) d-) Özel Tükenmeye Tabi Varlıklardaki Artışlar (-) e-) Diğer Duran Varlık Artışları (-) f-) Üçüncü Kişilere Verilen Avans ve Kredilerle İlgili Nakit Çıkışları(-) g-) Diğer Yatırım Faaliyetiyle İlgili Nakit Çıkışları(-) C. FİNANSMAN FAALİYETLERİNE İLİŞKİN NAKİT AKIŞLARI 1. Finansman Faaliyetlerinden Sağlanan Nakit Girişleri(+) a-) Kısa Vadeli Mali Borçlardan Sağlanan Nakit(+) b-) Uzun Vadeli Mali Borçlardan Sağlanan Nakit (+) c-) Sermaye Artırımından Sağlanan Nakit (+) d-) Hisse Senedi İhraç Primlerinden Sağlanan Nakit (+) e-) Diğer Finansman Faaliyetlerinden Sağlanan Nakit Girişleri (+) 2. Finansman Faaliyetlerine İlişkin Nakit Çıkışları (-) a-) Kısa Vadeli Mali Borç Ödemeleri (-) b-) Uzun Vadeli Mali Borç Ödemeleri (-) c-) Ödenen Temettüler (-) d-) Sermayenin Azaltılması (-) e-) Diğer Finansman Faaliyetlerine İlişkin Nakit Çıkışları(-) D. KUR FARKLARININ NAKİT VE NAKİT BENZERLERİNE ETKİLERİ(+), (-) E. NAKİT VE NAKİT BENZERLERİNDE MEYDANA GELEN NET ARTIŞ (+) (AZALIŞ) (-) F. DÖNEM BAŞI NAKİT VE NAKİT BENZERLERİ MEVCUDU G. DÖNEM SONU NAKİT VE NAKİT BENZERLERİ MEVCUDU F‹NANSAL YÖNET‹M‹N ‹fiLETME FAAL‹YETLER‹ ‹LE BA⁄LANTISI Bir iflletme belirli hedef ve amaçlara ulaflmak için kurulur. ‹flletmenin faaliyetlerine yönelik hedef, strateji ve taktiklerinin tan›mland›¤› ifl plan›nda hedef ve amaçlar belirtilir (Subramanyam, Wild, s. 15). ‹flletmeler farkl› ifl alanlar›nda faaliyet göstermelerine ra¤men her birinde ortak temel fonksiyonlar ve bu fonksiyonlar sonucu oluflan çeflitli faaliyetler vard›r. Genel olarak faaliyet; iflletmenin kurulmas›, yat›r›m kararlar›n›n al›nmas›, kaynaklar›n temin edilmesi, tedarikçilerden hammadde al›nmas› ve bedelinin ödenmesi, mamul veya hizmet üretimi, mal veya hizmetin pazarlama ve sat›fl›, müflterilerden tahsilat yap›lmas›, sat›fl sonras› destek hizmetlerinin verilmesi gibi, iflletmenin devaml›l›¤›n› sa¤layan operasyonlar s›ras›nda iflletmelerin gerçeklefltirdi¤i eylem olarak tan›mlanabilir (fiengür, Çiftçi, s.37). Bir iflletmede öncelikle faaliyetlerin planlanmas›, kaynak bulunmas› ve üretim faktörlerine yat›r›m yap›lmas› gerekir. Planlanan eylemlerin yerine getirilebilmesi için iflletme gerekli üretim faktörlerine sahip olmal›d›r. Üretim faktörlerine sahip olabilmek için de kaynak bulunmal›d›r. Üretimde kullan›lacak hammadde ve mal- www.hedefaof.com 191 192 Genel ‹flletme zemenin edinilebilmesi, çal›flanlara ücret ödenebilmesi, makine ve teçhizat al›nabilmesi, araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerinde bulunulabilmesi vb. için kayna¤a ihtiyaç vard›r. ‹flletmenin faaliyetlerini sürdürmede kullan›lacak bu unsurlar›n edinilebilmesi için gerekli olan kaynak, iflletme sahiplerinden veya iflletme d›fl› taraflardan sa¤lan›r. ‹flletmeye kaynak sa¤lama faaliyetleri finansman faaliyetleri olarak adland›r›l›r. Finansman faaliyetleri öz kaynaklar ile yabanc› kaynaklar›n yap›s›nda ve tutar›nda de¤ifliklik meydana getiren faaliyetlerdir (TMS-7, paragraf 6). ‹flletmeye sa¤lanan kaynaklar ile faaliyetlerin sürdürülmesinde fayda sa¤layacak üretim faktörlerinin edinilmesi gerekir. Yani sa¤lanan kaynaklar›n yat›r›ma dönüfltürülmesi gerekir. Faaliyetlerin gerçeklefltirilmesinde gerekli olan makine, arazi, bina, stok, insan, teknoloji gibi unsurlara yat›r›m yap›lmal›d›r. Gerekli üretim faktörlerinin edinilmesine yönelik bu faaliyetlerine yat›r›m faaliyetleri denilir. Yat›r›m faaliyeti, uzun vadeli varl›klar›n ve di¤er yat›r›mlar›n elde edilmesi ve elden ç›kar›lmas›na iliflkin faaliyetlerdir (TMS-7, paragraf 6). Sadece yat›r›m ve finansman faaliyetlerinin yerine getirilmesi, iflletmenin faaliyetlerini gerçeklefltirebilmesi ve kâr elde etmesi için yeterli de¤ildir. Bu üretim faktörlerinin iflletme faaliyetlerinde kullan›lmas›, yani üretim ve sat›fla dönüfltürülmesi gerekir. Aksi takdirde, iflletmenin kâr elde etmesi ve yaflam›n› sürdürmesi mümkün de¤ildir. ‹flletme faaliyetlerinin gerçeklefltirilebilmesi için ürün ya da hizmetin üretiminin tamamlanmas›, müflterilere sat›lmas› ve sat›fl bedelinin tahsil edilmesi gerekir. Bu tür faaliyetler de iflletme faaliyetleri veya üretim-sat›fl faaliyetleri olarak grupland›r›l›r. ‹flletme faaliyeti, iflletmenin ana gelir getirici faaliyetleri olup, net kâr veya zarar›n belirlenmesinde yer alan ifllem ve olaylardan kaynaklan›r (TMS-7, paragraf 6). fiekil 8.2 ‹flletme Faaliyetleri ile Finansal Tablolar ‹liflkisi Yat›r›m Faaliyetleri Finansman Faaliyetleri ‹flletme Faaliyetleri Bilanço Gelir Tablosu fiekil 8.2’den de anlafl›labilece¤i gibi, iflletmede gerçekleflen faaliyetlere iliflkin yat›r›m ve finansman faaliyetleri bilançoyu ilgilendirirken, esas iflletme faaliyetleri ise gelir tablosunu ilgilendirmektedir. Görüldü¤ü gibi, iflletmelerin amaç ve hedeflerine ulaflabilmeleri için yerine getirmek zorunda olduklar› ifllemleri finansman, yat›r›m ve iflletme faaliyetleri (üretim-sat›fl faaliyetleri) olmak üzere üç ana grupta toplayabiliriz (Subramanyam, Wild, s. 15). ‹flletmenin baflar›s› ve yaflam›n› sürdürebilmesi, tüm bu faaliyetlerin bir bütün olarak yerine getirilmesi ile mümkündür. Planlanan faaliyetlerin yerine getirilebilmesi ve yat›r›mlar›n yap›labilmesi için öncelikle kaynak bulunmas› gerekmektedir. ‹flletme için kaynaklar›n bulunmas› finansman fonksiyonunun kapsam›ndad›r ve finans yöneticisinin görevidir. Gerekli kaynaklar›n nereden ve nas›l sa¤lanaca¤›na finans yöneticisi karar verir. Örne¤in, kaynaklar borçlan›larak m› sa¤lanacak, yoksa ortaklardan m› sa¤lanacakt›r? www.hedefaof.com 193 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim ‹flletmenin ihtiyaç duydu¤u kaynaklar›n zaman›nda, yeterli büyüklükte ve en ucuz maliyetle bulunmas› son derece önemlidir ama yeterli de¤ildir. Sa¤lanan bu SIRA S‹ZDE kaynaklar›n do¤ru varl›klara yat›r›lmas› gerekir. Finansman fonksiyonunun görevi, iflletmenin ihtiyaç duydu¤u kaynaklar› en uygun koflullarda sa¤lamak ve sa¤lanan bu kaynaklar›n en etkin flekilde kullan›lmas›n›, yat›r›mlara D Ü fidönüfltürülmesini ÜNEL‹M sa¤lamak fleklinde tan›mlanabilir. Görüldü¤ü gibi finansman fonksiyonu, iflletmenin amaçlar›n› gerçeklefltirebilmesi için gerekli kaynaklar›n sa¤lanmas› ve sa¤lanan S O R U bu kaynaklar›n uygun bir flekilde de¤erlendirilebilmesi için gereklidir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹flletmelerin amaç ve hedeflerine ulaflabilmeleri için yerine getirmek zorunda D ‹ K K A T olduklar› ifllemler; finansman, yat›r›m ve iflletme faaliyetleri (üretim-sat›fl faaliyetleri) olmak üzere üç ana grupta toplan›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Finansman ve yat›r›m kararlar›n›n yan› s›ra, di¤er iflletme faaliyetlerinin ve fonksiyonlar›n›n yerine getirilmesi s›ras›nda da finansman fonksiyonu çok önemlidir. AMAÇLARIMIZ Çünkü her iflletme karar›n›n finansal bir etkisi vard›r (Ramagopal, s.5). Finansman politikalar›n›n etkin bir flekilde uygulanabilmesi için pazarlama, üretim, insan kaynaklar› gibi bölümlerin ifl birli¤ine ihtiyaç vard›r. Bu nedenle finans kaK ‹ Työneticisinin A P rar alma ve görevlerini yerine getirme sürecine di¤er bölüm yöneticileri de kat›lmak zorundad›r (Ceylan, Korkmaz, s.3) Çünkü finansal sistem bir karar verme sistemidir. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹flletmelerin amaç ve hedeflerine ulaflabilmeleri için yerine getirmekSIRA zorunda S‹ZDEolduklar› faaliyetler nelerdir? F‹NANSAL YÖNET‹M VE ‹fiLEVLER‹ 6 D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfi EÜ RN N E LE‹TM ‹flletmelerde finansman fonksiyonu, iflletmenin amaç ve hedeflerini gerçeklefltirebilmesi için gerekli olan fonlar›n sa¤lanmas› ve sa¤lanan fonlar›nS uygun O R U bir flekilde de¤erlendirilmesi ile ilgilidir. Finans kelimesi para, fon ya da sermaye anlam›nda kullan›l›rken, finansman kelimesi para, fon ya da sermayenin sa¤lanmas› anlam›nD ‹ K Kfonlar›n AT da kullan›lmaktad›r. Finansal yönetim ise iflletme için gerekli olan uygun koflullarda sa¤lanmas› ve bunlar›n uygun varl›klara yat›r›lmas› ile ilgili faaliyetlerdir (Ayd›n, Baflar, Coflkun, s.2). Finansal yönetimin temel amac›, ortaklar›n SIRA S‹ZDErefah düzeyini veya iflletmenin de¤erini art›rmakt›r. Finansal yönetim bu temel amaca ulaflabilmek için birbirleriyle ba¤lant›l› “kâr›n en yükse¤e ç›kart›lmas›”, “hisse bafl›na kâr›n en yükse¤e ç›kart›lmas›” ve “iflletmenin piyasa de¤erinin en AMAÇLARIMIZ yükse¤e ç›kart›lmas›” amaçlar›n› gerçeklefltirmek durumundad›r (Büker, Afl›ko¤lu, Sevil, s. 6). Finansal yönetim ortaklar›n refah›n› veya iflletmenin de¤erini maksimize etme K ‹ kullan›m T A P hedefini gerçeklefltirecek flekilde, alternatif fon kaynaklar› ve fon kararlar› ile ilgilidir (Bovee, s.553). Ortaklar›n refah›n› yükseltme amac›n› gerçeklefltirebilmek için finans yöneticileri; TELEV‹ZYON • Finansal planlar› haz›rlay›p uygulamaya koymal› • Firman›n nakit ak›fllar›n› izlemeli ve fonlar›n nas›l art›r›laca¤› ve yat›r›laca¤›na karar vermeli • Mevcut ve gelece¤e yönelik harcamalar›n› ve sermaye yat›r›mlar›n› bütçelemeli ‹NTERNET • ‹flletmenin büyümesini finanse etmek için sermaye sa¤lamal› • Bankalar ve sermaye piyasalar› ile etkileflim hâlinde olmal›d›r (Bovee, s.553). Finansal yönetimin kapsam›nda yer alan sorumluluklar› göz önünde bulundurarak finansal yönetimin fonksiyonlar›n›; • finansal analiz, • finansal planlama ve kontrol, S O R U Finansal yönetim, D‹KKAT iflletmelerin ihtiyaç duyduklar› fonlar›n belirlenerek en uygun kaynaklardan SIRA sa¤lanmas› S‹ZDEve sa¤lanan bu fonlar›n en uygun alanlara yat›r›larak yönetilmesidir. www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 194 Genel ‹flletme • fonlar›n sa¤lanmas› veya finansman kaynaklar›, • fonlar›n kullan›lmas› veya yat›r›m kararlar›, • kâr da¤›t›m kararlar› olarak grupland›rabiliriz. Finansal Analiz Finansal Analiz; finansal tablolardaki çeflitli kalemler aras›ndaki iliflkilerin kurulmas›n›, ölçülmesini ve yorumlanmas›n› kapsayan bir süreçtir. Muhasebe sürecinin kay›t tutma ifllevinin sonucunda haz›rlanan finansal tablolar analize tabi tutularak, hem iflletme içi hem de iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›na sunulacak bilgiler üretilir. Muhasebenin tan›m›ndan da hat›rlayaca¤›n›z gibi finansal analiz, muhasebenin ikinci ifllevidir. Finansal tablolarda yer alan veriler çeflitli analiz teknikleri kullan›larak kararlarda kullan›lacak bilgilere dönüfltürülür. Finansal tablolar analize tabi tutulmadan dahi, iflletmenin finansal durumu, faaliyet sonuçlar›, nakit ak›fllar› konusunda bilgi vermektedir. Fakat tablolar aras›ndaki ya da ayn› tablonun kalemleri aras›ndaki baz› iliflkilerin görülebilmesi zor oldu¤u için finansal tablolar›n analiz edilip yorumlanmas› çok daha faydal› bilgiler üretilmesini sa¤layacakt›r. Finansal analiz, iflletmenin finansal durumunu ve performans›n› analiz etmek ve gelecekteki finansal performans›n› tahmin edebilmek için finansal tablolardaki çeflitli kalemler aras›nda iliflkiler kurulmas›n›, ölçülmesini ve yorumlanmas›n› kapsayan bir süreçtir. Finansal analiz ile iflletmenin geçmifl finansal verileri incelenerek gelece¤e yönelik kararlar al›n›r. Dolay›s›yla finansal analiz, bir iflletmedeki finansal planlama ve kontrolün sa¤lanabilmesi için son derece önemlidir ve birçok yazar taraf›ndan finansal yönetimin ilk ifllevi olarak kabul edilmektedir. Finansal analiz sonucunda elde edilen veriler de¤erlendirilerek, iflletmenin mevcut durumda güçlü ve zay›f yönleri belirlenir; ayn› zamanda gelece¤e iliflkin yap›lacak tahminlere, haz›rlanacak planlara, izlenecek politikalara katk›da bulunacak veri ve ipuçlar› sa¤lan›r (Akgüç, s.1). Finansal Analiz Çeflitleri Finansal tablolar›n analizi, finans yöneticileri gibi iflletme içinden taraflarca yap›labilece¤i gibi, iflletmeye kredi verecek kifli ya da kurumlar, yat›r›mc›lar, ortaklar gibi iflletme d›fl› taraflarca da yap›labilir. Analizi yapacak taraflar›n konumuna göre analiz iç analiz ve d›fl analiz olarak grupland›r›labilir. Analize konu olan finansal tablolar›n kapsad›klar› dönem say›s›na göre, statik ve dinamik analiz olarak s›n›fland›r›labilir. Analizin yap›lma amac›na göre yat›r›m analizi, yönetim analizi ve kredi analizi olarak s›n›fland›r›labilir. D›fl analiz, iflletme ile ilgisi olan üçüncü flah›slar›n (kredi kurumlar›, yat›r›mc›lar, sat›c›lar, finansal analistler vb.) iflletmenin yay›mlam›fl oldu¤u finansal tablolar› kullanarak yapt›klar› analizdir. ‹ç analiz ise iflletme içinden olan taraflar›n (finans yöneticisi, iç denetçiler vb.) yapt›¤› analizdir. ‹flletmenin tek bir dönemine ait finansal tablolar›n analizi statik; birbirini izleyen birden fazla döneme ait finansal tablolar›n analizi dinamik analizdir. ‹flletmenin sa¤lam bir finansman politikas›na sahip olmas› ve faaliyetlerinde devaml› flekilde baflar›ya ulaflmas› için al›nacak kararlara dayanak olmak üzere yap›lan analiz yönetim analizidir. ‹flletmenin borç ödeme gücünü anlayabilmek için yap›lan analiz kredi analizidir. Yat›r›m analizi ise iflletmenin kazanma gücünü ortaya ç›karmak ve yabanc› kaynak-öz kaynak iliflkisini görmek üzere, iflletmenin yat›r›mc›lar› taraf›ndan yap›lan analizdir (Çömlekçi, Sözbilir, Bektöre, s.6). SIRA S‹ZDE 7 Finansal Analiz SIRAçeflitleri S‹ZDE nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim 195 Finansal Analiz Teknikleri Finansal tablolar›n analizinde en yayg›n olarak kullan›lan analiz tekniklerini afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz: • Oran Analizi • Karfl›laflt›rmal› Tablolar Analizi • Yüzde Yöntemi ile Analiz • Trend Analizi Oran analizi, bir iflletmenin finansal tablolar›nda yer alan iki unsurun iliflkisinin analizidir. Bir iflletmenin tek bir y›la ait finansal tablolar›nda yer alan kalemler aras›nda matematiksel iliflkiler kurularak bulunan oranlarla yap›lan incelemeye “oran analizi” denilir. Oranlar tek bir y›l›n veya dönemin finansal tablolar› kullan›larak hesapland›¤› için yöntem statik analiz yap›lmas›n› sa¤lar. Ancak iflletmenin geçmifl y›llar›na ait oranlar hesaplanarak, bu oranlar›n karfl›laflt›r›lmas› suretiyle analiz yap›ld›¤›nda diSIRA S‹ZDE namik analiz yap›lmas›na da olanak sa¤lanm›fl olur. Oran analizi tekni¤inin amac›, finansal tablo kalemlerinin aralar›ndaki anlaml› ve yararl› iliflkilerden yola ç›karak bir iflletmenin cari finansal durumunu, faaliD Ü fi Ü N E L ‹ M yet sonuçlar›n›, borç ödeme gücünü, varl›klar›n verimlili¤ini, kârl›l›¤›n›, çal›flma durumunu, etkinli¤ini uzun süreli beklentilerini ve yönetimin yeterlili¤ini de¤erS O R U lendirmektir. Oran analiz tekni¤i, iflletmenin finansal durumu ve faaliyet sonuçlar›n›, D ‹ kendi K K A T içinde ve ayn› veya farkl› sektörlerdeki di¤er iflletmelerin sonuçlar› ile karfl›laflt›rmak amac›yla kullan›labilir. SIRA S‹ZDE Oranlar dört grupta toplanabilir: • Likidite oranlar› AMAÇLARIMIZ • Finansal Yap› Oranlar› • Faaliyet Oranlar› K ‹ T A P • Kârl›l›k Oranlar› Likidite oranlar›: ‹flletmenin k›sa vadeli borç ödeme gücünü ölçmek, di¤er bir ifade ile likidite riskini de¤erlendirmek, net çal›flma sermayesinin yeterli olup olL E V ‹ Z Y O N ödemede mad›¤›n› saptamak için kullan›l›r. Bir iflletmenin k›sa vadeliT Eborçlar›n› kullanabilece¤i varl›klar likit varl›klar› ifade eder ve bunlar da iflletmenin dönen varl›klar olarak adland›r›l›r. Dönen varl›k unsurlar› ile k›sa vadeli borçlar aras›nda iliflki kurulurken, dönen ‹NTERNET varl›k grubundan dikkate al›nacak kalemlerin özelliklerine göre likidite oranlar› kendi içinde üçe ayr›labilir. Bunlar: • Cari Oran • Asit Test veya Likidite Oran› • Nakit Oran› veya Disponibilite Oran› Cari oran, iflletmenin her bir liral›k k›sa vadeli borcuna karfl›l›k, kaç liral›k dönen varl›¤› oldu¤unu gösterir. Cari oran = Dönen Varl›klar K›sa Vadeli Yabanc› Kaynaklar www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 196 Genel ‹flletme Cari oran›n hesaplanmas›ndaki amaç, iflletmenin k›sa vadeli borçlar›n› ödeme gücünü ölçmek ve genel likidite durumunu yans›tarak, iflletmenin net çal›flma sermayesinin yeterli olup olmad›¤›n› ortaya koymakt›r Likidite Oran› (Asit-test oran›) = (Haz›r De¤erler+Geçici Yat›r›mlar+Alacaklar) K›sa Vadeli Yabanc› Kaynaklar Özellikle stoklar gibi, likiditesi göreli olarak daha düflük olan dönen varl›k kalemlerinin dönen varl›k toplam›na dâhil edilmemesi durumunda, k›sa vadeli yabanc› kaynaklar›n ödenebilirli¤ini gösterir. Nakit oran›, nakit ve nakit benzeri varl›klar ile geçici yat›r›m amac›yla al›nan menkul k›ymetlerin, nakitle ödenecek k›sa vadeli borçlar› ne ölçüde karfl›lad›¤›n› gösteren bir orand›r. Nakit Oran› = (Haz›r De¤erler+Menkul K›ymetler) K›sa Vadeli Yabanc› Kaynaklar-Al›nan Avanslar Finansal Yap› Oranlar›: ‹flletmenin kaynak yap›s›n›n ve uzun vadeli borç ödeme gücünün ölçülmesinde kullan›l›r. ‹flletmenin finansman›nda kullan›lan yabanc› kaynaklar›n oran›n› gösterdikleri için iflletmenin finansman›nda yabanc› kaynaklardan yararlanma derecesini ölçmeye yararlar. ‹flletme ölçülü bir biçimde finanse edilmifl mi? Finansman riski yüksek mi? ‹flletmeye kredi verenlerin emniyet pay› yeterli mi? Bu sorular› yan›tlamak için genellikle iflletmenin öz kaynaklar› ile yabanc› kaynaklar› aras›ndaki iliflkileri gösteren oranlardan yararlan›l›r. Örne¤in yabanc› kaynaklar›n aktif toplam›na oran› (kald›raç oran›); kredi verenlerin uzun dönemli risklerini ölçer. Bu oran varl›klar›n yüzde kaç›n›n yabanc› kaynakla finanse edildi¤ini gösterir. Faaliyet Oranlar›: ‹flletme, faaliyetlerini sürdürebilmek için hem k›sa dönemli hem de uzun dönemli varl›klara yat›r›m yapmal›d›r. Faaliyet oranlar› firman›n faaliyet derecesi (genellikle sat›fllar olarak tan›mlan›r) ile faaliyetlerin sürdürülmesi için gerekli varl›klar aras›ndaki iliflkiyi tan›mlar. Daha yüksek bir oran, firman›n faaliyetlerindeki etkinli¤in daha yüksek oldu¤unu gösterir. Belirlenen faaliyet düzeyini sürdürmek için nispeten daha az varl›k kullan›ld›¤›n› ifade eder. Örne¤in, stok devir h›z› oranlar›, bir iflletmede stoklar›n ne kadar bir süre içerisinde üretim faaliyetlerinde tükendi¤ini veya sat›fl has›lat› unsuru hâline dönüfltü¤ünü ölçmeye yarayan oranlard›r. ‹flletmenin elde etti¤i kâr büyüklü¤ü finansal tablolarda yer almakla birlikte, kâr›n yeterli büyüklükte olup olmad›¤›n› anlamak için kârl›l›k oranlar› hesaplan›r. Sat›fllar›n kârl›l›¤› oranlar›: Kârl›l›¤›n bir ölçüsü firman›n sat›fllar› ve maliyetleri aras›ndaki iliflkidir. Firman›n has›lat›yla ilgili olarak maliyetlerini kontrol etme gücünün yüksekli¤i, kazanma gücünün yüksekli¤ini ifade eder. Kâr ile kaynaklar aras›ndaki iliflkileri gösteren oranlar: Kâr ile kaynaklar aras›nda iliflki kurularak, öz kaynaklar›n ve uzun vadeli yabanc› kaynaklar›n verimli kullan›l›p kullan›lmad›¤› belirlenir. Firman›n sermaye yap›s›n›n analizinde, onun uzun dönemli risklerini ve beklenen getirilerini de¤erlemek esast›r. Kâr ile varl›klar aras›ndaki iliflkileri gösteren oranlar; iflletmenin kazanç elde etmek amac›yla varl›klar›n› kullanmadaki baflar›s›n› onlar›n finansman›n›n ne flekilde oldu¤una ba¤l› kalmaks›z›n ölçen oranlard›r. www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim Karfl›laflt›rmal› Tablolar Analizi: Bir iflletmenin birden fazla döneme ait finansal tablolar›n›n birbirini izleyen dönemler bak›m›ndan karfl›laflt›rmal› olarak düzenlenmesi ve bu tablolarda yer alan kalemlerin zaman içinde göstermifl olduklar› de¤iflmelerin incelenerek de¤erlendirilmesidir. Finansal tablolarda yer alan her bir unsurun y›llar itibar›yla gösterdi¤i de¤iflim incelenerek, iflletmenin finansal durum ve faaliyet sonuçlar› bak›m›ndan göstermifl oldu¤u geliflme görülebilir. Yüzde Yöntemi ile Analiz: Yüzde yöntemi ile analiz tekni¤inde, finansal tablolarda yer alan her kalem, ayn› tabloda yer alan belirli bir kaleme veya toplama oranlanmakta ve bulunan yüzdelere göre ifade edilmektedir. Finansal tablolar› oluflturan unsurlar›n uygun ve yeterli büyüklükte olup olmad›klar›n›n analiz edilmesi yüzde yöntemi ile analiz tekni¤inin esas›d›r. Bu yöntemde bilanço unsurlar› 100 kabul edilen bilanço toplam› itibar›yla ifade edildikleri için her bir unsurun genel toplam içindeki nispi önemi kolayl›kla görülebilir. Yüzde yöntemi ile analiz tekni¤i, bir iflletmenin finansal durumunu ve faaliyet sonuçlar›n› tek bafl›na ve rakip iflletmelerle veya sektör sonuçlar›yla karfl›laflt›rmal› olarak incelemek amac›yla kullan›labilir. Her iflletmenin bilançosu, bilanço toplam› 100 kabul edilerek yüze indirgendi¤i için benzer iflletmelerin bilançolar›n›n karfl›laflt›r›lmas› da anlaml› hâle gelmektedir. Trend Analizi: ‹flletmenin 8-10 y›ll›k uzun dönemler itibar›yla finansal durumuna, faaliyet sonuçlar›na iliflkin geliflme e¤ilimini görebilmek için yap›lan analizdir. ‹flletmenin uzun dönemde varl›klar›n› verimli kullan›p kullanmad›¤›, borçlanma e¤ilimi, sat›fl politikas› ve kârl›l›¤› gibi konularda genel bir de¤erlendirme yap›labilir. ‹flletmenin birbirini izleyen 8-10 y›ll›k dönemlerinden, iflletmenin durumunu en normal olarak temsil edilen y›l baz olarak seçilir ve di¤er y›llar›n rakamlar› seçilen baz y›la göre ifade edilir. Yani indeks hesaplan›r. Uzun dönemdeki geliflme seyri ve politikalar›n de¤erlendirilmesi sa¤lan›r. Finansal Planlama ve Kontrol Baflar›l› bir finansal yönetim, finansal plan ile bafllar. Finansal plan, belirli bir dönem için iflletmenin ihtiyaç duyaca¤› fonlar›n ve kullan›m yerlerinin tahminini gösteren bir belgedir (Bovee, s. 553). Finansal planlama iflletmenin faaliyetleri s›ras›nda ortaya ç›kacak her türlü fon girifli ve ç›k›fl›n›n önceden bir programa ba¤lanmas› ile ilgilidir. Finansal planlama, iflletmelerin uzun dönemli amaç ve hedeflerinin belirlenmesi ve belirlenen amaç ve hedeflere ulaflmada gerekli kaynaklar› ay›rarak, uygun faaliyet programlar›n› haz›rlamak olarak tan›mlanabilir (Ayd›n, Baflar, Coflkun, s.168). Finansal planlaman›n amac›, gelecekte ihtiyaç duyulacak fonlar› belirlemek ve fonlar›n etkili bir flekilde kullan›m›n› sa¤lamakt›r. Finansal planlamadan beklenen gelecekteki nakit aç›klar›na ve fazlal›klar›na önceden çözüm aramakt›r (Ceylan, Korkmaz, s.11). Finansal planlama süreci finansman ihtiyac›n›n tahmini, bu ihtiyac› karfl›lamak için uygun finansal plan›n seçimi ile bütçelerin oluflturulmas› ve finansal kontrolü içerir. Finansman ‹htiyac›n›n Tahmini Finansal tahminler, iflletmenin amaçlar›n›n ve faaliyetlerinin kapsaml› bir flekilde analiz edilmesine ba¤l› olarak yap›lmal›d›r. Sat›fl tahminleri, pazarlama harcamalar›, üretimle ilgili tahminler, genel yönetim giderlerinin tahmini, analizlere ba¤l› olarak do¤ru bir flekilde tespit edilebilir. Tahminler k›sa ve orta-uzun dönemli olarak yap›labilir. www.hedefaof.com 197 198 Genel ‹flletme ‹flletmenin orta ve uzun süreli finansman ihtiyac›n› tahmin etmek için en çok baflvurulan yöntem, proforma tablolar olarak da adland›r›lan, tahmini finansal tablolar›n haz›rlanmas›d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 8 K›sa süreli planlar; iflletmenin günlük, haftal›k, ayl›k ifllemlerinden do¤acak nakit girifl ve ç›k›fllar›n› önceden ortaya koymak için yap›lan planlard›r. K›sa dönemde özellikle stoklara, donan›ma, sat›fllara, insan kayna¤›na yönelik kaynaklar›n planlanmas› önceliklidir. K›sa süreli planlar›n yap›lmas› ile ortaya ç›kabilecek nakit ihtiyac›, önceden belirlenip zaman›nda karfl›lan›r. Olabilecek nakit fazlalar› için de önceden alternatif yat›r›m alanlar› belirlenir. K›sa süreli planlarda esas amaç, nakit yönetimidir ve nakit bütçesi en tipik örnektir (Büker, Afl›ko¤lu, Sevil, s. 136). Orta ve uzun süreli planlar, iflletmenin orta uzun vadede izleyece¤i stratejiler ve süre sonunda ulaflmay› istedi¤i hedefler do¤rultusunda yap›l›r ve genellikle 5-10 y›ll›k süreyi kapsar. Bu tür planlar, iflletmenin di¤er bölümlerinin haz›rlam›fl olduklar› planlar›n parasal olarak ifadesini içerir. Orta ve uzun dönemde iflletmenin kapasitesinin gelifltirilmesi, sermaye yap›s›ndaki de¤ifliklikler gibi konulara odaklan›r. Hem k›sa süreli hem de orta ve uzun süreli planlamalar, iflletmenin sat›fl tahminlerine ba¤l› olarak yap›l›r. ‹flletmelerde k›sa süreli finansman ihtiyac›n›n belirlenmesinde nakit bütçelerinden yararlan›l›rken, orta ve uzun süreli finansman ihtiyac›n›n belirlenmesinde proforma finansal tablolardan yararlan›l›r. Proforma finansal tablolar›n haz›rlanmas›nda “sat›fllar›n yüzdesi”, “bilanço kalemlerinin günlük sat›fl tutar›na oran›”, “regresyon analizi” ve “oranlar” olmak üzere dört yöntem kullan›l›r. Sat›fllar›n yüzdesi yöntemi, sat›fllar belirli bir oranda artt›¤›nda ortaya ç›kacak fon ihtiyac›n›n belirlenmesinde kullan›l›r. Gelecekteki sat›fllar›n ne kadar artaca¤› belirlenir ve bu art›fl›n bilanço kalemlerini nas›l etkileyece¤i saptanarak proforma bilanço düzenlenir. Proforma bilanço ve proforma gelir tablosu birbirleriyle ba¤lant›l›d›r. Proforma bilançonun haz›rlanabilmesi için öncelikle proforma gelir tablosu haz›rlanmal›d›r. Proforma finansal tablolar›n do¤ru ya da isabetli haz›rlanabilmesi için temel konu sat›fl tahmininin do¤ru yap›lmas›d›r. Finansman ihtiyac›n›n SIRA S‹ZDE belirlenmesinde k›sa süreli planlar›n amac› nedir? Bütçeleme Ü fi Üplanlama NEL‹M BütçelemeDile birbirini tamamlayan iki ifllev olarak bilinir. Bütçeleme, iflletmenin toplam planlama etkinliklerinin bir parças› olarak bir iflletmenin planlama faaliyetlerinin S O R Usay›sal ifadesidir. Plan, bütçeye oranla daha genel, çok defa bir y›ldan uzun bir döneme iliflkin ve say›sal yönü s›n›rl› bir çal›flmad›r. Bütçe ise k›sa süreli, ayr›nt›l› ve say›sal bir çal›flmad›r. D‹KKAT ‹flletme bütçesi, iflletmenin tümü için haz›rlansa da iflletmenin bölüm ve fonksiyonlar›na iliflkin temel say›sal bilgileri de içerir. ‹flletmede yer alan her bölüm veSIRA S‹ZDE ya fonksiyon için ayr›nt›l› bütçe düzenlendi¤inde, bu bütçeye bölüm veya fonksiyon bütçesi, bu bütçenin konsolide edilmesi yoluyla ortaya ç›kan bütçeye de genel iflletme bütçesi denilir (Büker, Afl›ko¤lu, Sevil, s. 153). AMAÇLARIMIZ Bütçelemeye iflletmenin temel amaçlar›n›n saptanmas› ile bafllan›r. Belirlenen bu amaçlar do¤rultusunda uzun vadeli planlar haz›rlan›r. Uzun vadeli planlar›n yap›labilmesi için iflletmenin sat›fllar›n›n gelecekte ulaflaca¤› düzey tahmin edilir. SaK ‹ T A P t›fllar tahmin edilip üretilecek mallar›n çeflit, nitelik ve miktar› belirlenerek her bir mal için k›sa vadeli sat›fl tahmini yap›l›r (Büker, Afl›ko¤lu, Sevil, s. 155). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 199 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim Bütçeleme ifllemlerinin yap›lmas›na sat›fl tahminleri ile bafllanaca¤›ndan, öncelikle sat›fl bütçesi haz›rlanmal›d›r. Sat›fl bütçesi haz›rland›ktan sonra, üretim planlamas› yap›l›r ve üretim bütçesi haz›rlan›r. Üretim bütçesi verilerine dayanarak, belirlenen hammadde ve malzemenin sa¤lanmas› için ne kadar harcama yap›lmas› gerekti¤ini ortaya koyan hammadde ve malzeme bütçesi haz›rlan›r. Daha sonra üretim için hangi özellikte ne kadar ifl gücüne ihtiyaç duyuldu¤u belirlenir ve ifl gücü bütçesi haz›rlan›r. ‹flgörenlere ödenecek ücretler, ödenecek vergi ve sigorta primleri hesaplanarak iflgücü bütçesi haz›rlan›r. Reklam için harcanacak tutarlar tahmin edilerek reklam bütçesi haz›rlan›r. Üretim bütçesi tamamland›ktan sonra, mal›n üretim maliyetine do¤rudan dâhil edilemeyen harcamalar için genel imalat giderleri bütçesi haz›rlan›r. Nakit Bütçesi, k›sa süreli nakit ihtiyac›n›n belirlenmesinde kullan›lan bir planlama arac›d›r. Nakit bütçesi, bir iflletmenin gelecekteki bir zaman aral›¤› içinde nakit girifl ve ç›k›fllar›n›n tahmin edilmesini sa¤layan bir pland›r. Nakit bütçeleri ayl›k, üç ayl›k veya y›ll›k olarak haz›rlanabilece¤i gibi, günlük ya da haftal›k olarak bile haz›rlanabilir. Nakit bütçesinde “nakit giriflleri” ve “nakit ç›k›fllar› olmak üzere iki ana bölüm bulunur. Nakit giriflleri ve nakit ç›k›fllar› tahmin edilir. En önemli nakit giriflleri, peflin sat›fllar ve kredili sat›fllardan do¤an alacaklar›n tahsilidir. Dolay›s›yla nakit bütçesi haz›rlan›rken de öncelikle bütçenin kapsad›¤› döneme iliflkin sat›fl tahminleri yap›larak ifle bafllan›r. Sat›fl tahminleri ve iflletmenin sat›fl politikalar› do¤rultusunda esas faaliyetlerle ilgili nakit giriflleri tahmin edilir. Esas faaliyetlerin yan› s›ra baflka iflletme faaliyetleri nedeniyle do¤abilecek nakit giriflleri de tahmin edilerek tüm nakit giriflleri bütçeye dâhil edilir. Esas faaliyetlerin d›fl›nda kalan di¤er iflletme faaliyetleri nedeniyleSIRA do¤abilecek nakit giS‹ZDE riflleri neler olabilir? D Ü fi Üedilir. N E L ‹ M ‹flletmeler Nakit giriflleri tahmin edildikten sonra, nakit ç›k›fllar› tahmin için en önemli nakit ç›k›fllar›; hammadde al›fllar›, iflçilik ücretleri, sat›fl, pazarlama ve reklam giderleridir. Bu esas faaliyetler nedeniyle oluflan esas giderleriS Ofaaliyet R U nin yan› s›ra, ortaklara nakit kâr pay› da¤›t›lmas› veya devlete vergi ödenmesi gibi, esas faaliyetler d›fl›nda kalan faaliyetler nedeniyle de nakit ç›k›fl› olabilir. BunD‹KKAT lar da tahmin edilerek nakit bütçesine yans›t›lmal›d›r. Nakit bütçesi, kapsad›¤› döneme ait tüm nakit girifl ve ç›k›fllar›n› bir arada raSIRA S‹ZDE porlad›¤› için iflletmede nakit a盤›n›n m›, yoksa nakit fazlal›¤›n›n m› oldu¤unu gösterecektir. Dolay›s›yla finans yöneticisi nakit a盤›n› önceden görerek önlemler alabilecek ve gereken nakit ihtiyac›n› temin etmek için olas› alternatif kaynaklar› AMAÇLARIMIZ de¤erlendirebilecektir. Nakit fazlal›¤›n›n oldu¤u dönemlerde de bu fazlal›klar› gelir getirici yerlere yat›rarak, nakdin etkin kullan›lmas›n› sa¤layacak ve iflletmenin kârl›l›¤›na katk›da bulunacakt›r. K ‹ T A P 9 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Finansal Kontrol ‹flletmenin baflar›s› aç›s›ndan sadece finansal planlar›n haz›rlanm›fl olmas› yeterli TELEV‹ZYON olmayacakt›r. Gerçekleflen durum ile planlanan durumun karfl›laflt›r›lmas› ve varsa aradaki farklar›n ve farkl›l›¤›n nedenlerinin belirlenmesi gerekir. Ard›nda ortaya ç›kan farkl›l›klar›n nas›l düzeltilebilece¤i araflt›r›lmal›d›r. Dolay›s›yla finansal kontrol ‹ N T E tahminlerin RNET flartt›r. Finansal kontrol aflamas›, finansal planlar›n uygulanmas›, geri bildirimler ›fl›¤›nda yeniden gözden geçirilmesi ve hedeflenen noktaya eriflebilmek için ne tür de¤iflimlerin yap›lmas› gerekti¤i konular›n› içerir. www.hedefaof.com TELEV‹ZYON ‹NTERNET 200 Genel ‹flletme Fonlar›n Sa¤lanmas› veya Finansman Kaynaklar› Finans yöneticisinin en temel görevlerinden birisi, iflletmeye gerekli fonlar› uygun kaynaklardan sa¤lamakt›r. ‹flletmeler ihtiyaç duyduklar› kaynaklar› d›flar›dan borçlanarak sa¤layabilecekleri gibi, ortaklardan sermaye fleklinde de sa¤layabilirler. Bunlar›n yan› s›ra iflletme kendi kendine, faaliyetleri sonucu da fon yaratabilir. Oto finansman olarak adland›r›lan bu kaynak da öz kaynaklar›n bir unsuru oldu¤u için finansman kaynaklar›n› temel olarak; yabanc› kaynaklar ve öz kaynaklar olarak iki ana grupta ele alabiliriz. Bilançonun unsurlar› ele al›n›rken tan›mland›¤› üzere, yabanc› kaynaklar iflletme d›fl›ndaki üçüncü flah›slardan belirli bir süre için borçlan›larak sa¤lanan kaynaklar› ifade etmektedir. Vadeleri ister k›sa, ister uzun olsun, mutlaka geri ödenmek zorundad›r. Vadelerine göre yap›lan ayr›m›n yan› s›ra niteli¤ine göre de türleri itibar›yla k›saca ele alal›m. Genelde iflletmelerin kulland›klar› k›sa vadeli finansman kaynaklar›; • sat›c› taraf›ndan sa¤lanan ticari krediler, • k›sa vadeli banka kredileri ve • di¤er k›sa vadeli finansman kaynaklar› olmak üzere üç grupta toplanabilir. ‹flletme varl›klar›n›n peflin olarak sat›n al›nmas› yerine, kredili ya da vadeli al›nmas› nedeniyle do¤an borçlar, sat›c› taraf›ndan iflletmeye sa¤lanm›fl bir fon kayna¤›n› ifade eder. Ticari krediler di¤er finansman kaynaklar›ndan yararlanma olanaklar› s›n›rl›, küçük ve yeni kurulmufl iflletmeler için en önemli fon kayna¤›d›r. Ticari bankalar, özellikle k›sa vadeli finansman ihtiyac›n›n karfl›lanmas›nda iflletmelere de¤iflik kredi olanaklar› sunarlar. Banka kredileri; senet ›skontosu ve ifltirak kredileri, borçlu cari hesap fleklindeki krediler, çek-senet karfl›l›¤› krediler, spot krediler, döviz kredileri, dövize endeksli krediler, ihracat kredileri ve akreditifler, prefinasman kredileri gibi de¤iflik türlerde olabilir. K›sa vadeli finansmanda kullan›lan di¤er araç ve yöntemlere finansman bonosu, factoring örnek olarak gösterilebilir. Finansman bonosu, anonim flirketler taraf›ndan k›sa vadeli finansman sa¤lamak için ç›kart›lan menkul k›ymetlerdir. Factoring, iflletmelerinin alacak hakk›n›n, factor ad› verilen bir arac› kuruma sat›lmas›n› ifade eder. Orta ve uzun vadeli yabanc› kaynak sa¤laman›n yollar›ndan en tipik olan› tahvil ihrac›d›r. Anonim flirketlerin borç para bulmak için itibari k›ymetleri eflit ve ibareleri ayn› olmak üzere, ç›kard›klar› borç senedine tahvil denilir. Tahvil ihrac›n›n yan› s›ra yine banka kredileri orta ve uzun vadeli olarak sa¤lanabilir. Finansal kiralama da borçla finansman›n bir flekli olarak kabul edilebilir (Akgüç, s.554). Öz kaynakla finansman fiilen ortaklardan sa¤lanan kaynaklar ile iflletmenin kendi faaliyetleri sonucu sa¤lad›¤› kaynaklar olarak iki temel niteli¤e sahiptir. ‹flletmenin ortaklar›ndan sa¤lanan büyüklük, ödenmifl sermaye olarak nitelendirilir. Anonim flirketlerde sermaye iflletme taraf›ndan ihraç edilen hisse senetleri ile temsil edilir. ‹flletme faaliyetleri sonucu kâr elde edip bu kârlar›n bir k›sm›n›, yedek akçe veya da¤›t›lmam›fl kârlar olarak iflletmede b›rak›rsa, kendisi bir fon kayna¤› yaratm›fl olacakt›r. ‹flletmenin kendi yaratm›fl oldu¤u bu kaynaklara otofinansman denilir. Fonlar›n Kullan›lmas› veya Yat›r›m Kararlar› ‹flletmelerin çeflitli kaynaklardan sa¤lad›klar› kaynaklar iflletme amaçlar›n› gerçeklefltirecek flekilde, stoklara, makinalara, binalara, alacaklara vb. yani varl›klara yat›r›l›r. Bu varl›klar›n bir k›sm› dönen varl›k, bir k›sm› ise duran varl›k niteli¤indedir. www.hedefaof.com 201 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim ‹flletmenin varl›klar›n› dönen varl›klar ve duran varl›klar olarak iki gruba ay›rm›flt›k. Bu varl›klar›n edinilmesine yönelik olarak yap›lan yat›r›mlar› da ayr› ayr› incelemek daha yararl› olacakt›r. Fonlar›n dönen varl›klar›n edinilmesi için kullan›lmas›, k›sa süreli kullan›m› ifade etmektedir ve çal›flma sermayesi yönetimi olarak ele al›n›rken, fonlar›n uzun süreli kullan›m›, yat›r›m kararlar› olarak ifade edilmektedir. Dönen Varl›klara Yat›r›m - Çal›flma Sermayesi Yönetimi Çal›flma sermayesi, bir iflletmenin günlük faaliyetlerinin kesintisiz olarak ve sa¤l›kl› bir flekilde yürütülebilmesi için gerekli olan varl›k unsurlar›n› ifade eder. Di¤er bir ifade ile dönen varl›klar büyüklü¤ü iflletmenin çal›flma sermayesini ifade etSIRA S‹ZDE mektedir. Hat›rlayaca¤›n›z gibi, dönen varl›klar bir faaliyet dönemi içinde sat›lacak, kullan›lacak, tahsil edilecek olan unsurlar ile paran›n kendisinden oluflmaktad›r. Bu tan›ma göre, çal›flma sermayesi nakit, k›sa vadeli menkul k›ymet yat›r›mlaD Ü fi Ü N E L ‹ M r›, alacaklar, stoklar gibi kalemlerden oluflur. Yani dönen varl›klar k›sa vadeli yat›r›mlard›r. Çal›flma sermayesi, iflletmenin faaliyetleri sonucunda sürekli olarak de¤iS O R U flir ve mal ve nakit ak›fl›na yol açar. Dönen varl›klar, haz›r de¤erler, menkul k›ymetler, alacaklar, stoklar gibi alt gruplar› itibar›yla en likitten en az likit olana do¤ru SIRA S‹ZDE s›ralanarak raporlan›r. Bilançoda raporlanan dönen varl›klar iflletmenin çal›flma sermayesiniD ‹oluflturur. ‹flletmeKKAT nin çal›flma sermayesinin büyüklü¤ünün belirlenmesi ve dolay›s›yla yönetimi aç›s›ndan bilanço son derece önemli bir finansal tablodur. SIRA S‹ZDE Dönen varl›klara yat›r›m konusunda öncelikle iki ana soruya cevap aran›r. Birincisi, hangi dönen varl›k unsurlar›na yat›r›m yap›laca¤› ile ilgilidir. ‹kinci soru ise AMAÇLARIMIZ dönen varl›klara yap›lan yat›r›m›n hangi kaynakla finanse edilece¤idir. ‹flletmenin hangi varl›klara ne kadar yat›r›m yapaca¤›, di¤er bir ifade ile çal›flma sermayesinin düzeyinin belirlenmesi s›ras›nda baz› faktörlerin K ‹ Tgöz A Pönünde bulundurulmas› gerekir. Çal›flma sermayesinin düzeyini etkileyen faktörleri; iflletmenin faaliyet konusu, iflletmenin büyüklü¤ü ve sat›fllardaki düzenlilik olarak üç temel T E L Enoktada V ‹ Z Y O N toplayabiliriz (Ayd›n, Baflar, Coflkun, s. 196). ‹flletmenin Faaliyet Konusu: ‹flletmenin faaliyet konusu çal›flma sermayesinin düzeyini belirleyen en önemli faktördür. ‹flletmenin üretim, ticaret veya hizmet ‹NTERNET iflletmesi olufluna göre çal›flma sermayesi büyüklü¤ü de farkl› olacakt›r. Örne¤in, ticaret iflletmelerinde çal›flma sermayesi düzeyi, üretim iflletmelerine göre daha yüksek olacakt›r. ‹flletmelerin büyüklü¤ü: Genel olarak küçük iflletmeler, büyük ölçekli iflletmelere göre daha fazla çal›flma sermayesine ihtiyaç duyarlar. Çünkü büyük iflletmeler, küçük iflletmelere göre çal›flma sermayesi yönetimine daha çok önem verdikleri için, çal›flma sermayesinin etkinli¤ini art›rabilme gücüne sahiptir. Bunun yan› s›ra, büyük iflletmeler para ve sermaye piyasalar›ndan daha kolay fon sa¤lama olana¤›na sahip olduklar› için çal›flma sermayelerini daha düflük düzeyde tutabilmektedir. Sat›fllardaki Düzenlilik: ‹flletmenin sat›fllar› ne kadar düzenli ise çal›flma sermayesi düzeyi de o kadar düflük olacakt›r. Üretimin mevsimlik olmas›, sat›fllar›n belli dönemlerde yo¤unlaflmas›, sat›fl gelirinde düzensizlik yarataca¤› için ihtiyaç duyulan çal›flma sermayesi düzeyi de daha yüksek olacakt›r. Çal›flma sermayesinin nas›l finanse edilece¤i konusunun çal›flma sermayesi yönetiminin di¤er önemli yönü oldu¤unu belirtmifltik. Çünkü çal›flma sermayesinin www.hedefaof.com D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 202 Genel ‹flletme finansman flekli iflletmenin kârl›l›¤›n› ve riskini etkileyecektir. Finansal yönetimde genel kural finansman kaynaklar›n›n süresi ile kaynaklar›n kullan›ld›¤› yerlerin süresi aras›nda paralellik sa¤lanmas›d›r. Di¤er bir ifade ile k›sa vadeli kaynaklar, k›sa vadeli yat›r›mlarda; uzun vadeli kaynaklar ise uzun vadeli yat›r›mlarda kullan›lmal›d›r (Büker, Afl›ko¤lu, Sevil, s. 213). Dolay›s›yla k›sa vadeli yat›r›mlar›n yani çal›flma sermayesinin finansman› için en uygun kaynak k›sa vadeli borçlard›r. Yat›r›m Kararlar› - Sermaye Bütçelemesi Üretim gücünün elde edilmesi, korunmas› ve art›r›m› için yap›lan her türlü harcamaya yat›r›m denilmektedir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi, bir y›ldan k›sa sürede mal veya hizmete dönüflecek varl›klara yap›lan yat›r›mlar dönen varl›klara yap›lan yat›r›mlar› ifade ederken, bir y›ldan daha uzun süre yararlan›lacak varl›klara yap›lan yat›r›mlar da duran varl›k yat›r›mlar›n› ifade eder. Duran varl›klara yap›lan yat›r›mlar, dönen varl›k yat›r›mlar›na göre daha risklidir. Çünkü nispeten daha yüksek tutarda harcama gerektirirler, ba¤lanan fonlar uzun sürelidir ve karar vericiler aç›s›ndan esneklik daha düflüktür (Ayd›n, Baflar, Coflkun, s. 370). Ekonomik ömrü bir y›ldan daha uzun süreli olan, gelecekte fayda sa¤lamak amac›yla üretim faaliyetlerine yönelik olarak yap›lan bu duran varl›k yat›r›mlar›, sermaye harcamas› olarak da adland›r›lmaktad›r. Sermaye harcamalar›na yönelik kararlar›n al›nmas›nda sermaye bütçelerinden yararlan›l›r. Sermaye bütçelemesi, uygun ve verimli yat›r›m alanlar›n›n araflt›r›lmas›, sermaye harcamalar›n›n de¤erlendirilmesi ve seçimindeki süreci ifade eder. Sermaye harcamalar› veya yat›r›mlar› yenileme, geniflleme, modernleflme ve stratejik nedenlerle yap›l›r. Uzun vadeli ve büyük tutarl› harcamalar› kapsad›¤› için çok s›k ve düzenli aral›klarla karfl›m›za ç›kmazlar. Bu nedenle sermaye bütçeleme sürecinde çok daha dikkatli olunmal›d›r. SIRA S‹ZDE 10 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Sermaye bütçelerinden SIRA S‹ZDE hangi tür kararlar›n al›nmas›nda yararlan›l›r? Kâr Da¤›t›m Kararlar› Ü fi Ü Netti¤i E L ‹ M kâr›n nas›l da¤›t›laca¤›, iflletmenin büyüme h›z›n›, piyasa de‹flletmenin Delde ¤erini, ortaklar›n gelirini etkileyen önemli bir karard›r. ‹flletmeler kâr da¤›t›m politikalar›n› belirlerken S O R U kâr›n ne kadar›n›n ortaklara da¤›t›laca¤›na, ne kadar›n›n iflletmede b›rak›larak otofinansman sa¤lanaca¤›na karar verirler. fiah›s flirketlerinde ortaklar kârdan ne kadar pay alacaklar›n› kendileri belirler. D‹KKAT Anonim flirketlerde ise Türk Ticaret Kanunu, Sermaye Piyasas› Kanunu gibi ilgili yasalar ve flirket sözleflmesinde yer alan hükümler do¤rultusunda kâr da¤›t›m poSIRA S‹ZDE litikas› belirlenir ve kâr da¤›t›m karar› verilir. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim 203 Özet A M A Ç 1 A M A Ç 2 de¤erlendirmek için iflletme sahiplerinin bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. ‹flletmeye sermaye sa¤layarak yat›r›m riskini üstlenen sahipler yat›r›m›n tafl›d›¤› risklerle ve yat›r›m›n getirisi ile ilgilenirler. ‹flletmenin borçlar›n›n hem faizini hem de anaparas›n› zaman›nda ödeme gücü olup olmad›¤›n› ve iflletme ile ifl yapma olanaklar›n›n devaml›l›¤›n› de¤erlendirmek için iflletmeye kredi veren taraflar›n bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. ‹flletmenin faaliyetlerine devam etme gücünü de¤erlendirmek ve al›mlar›n› veya sat›fllar›n› iflletmeden karfl›lama olanaklar›n›n devaml›l›¤›n› görmek için müflteri ve sat›c›lar›n bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. ‹flletmenin çal›flanlar›na istihdam sa¤lama gücünün devam edip edemeyece¤ini, çal›flmalar›n›n karfl›l›¤›n› al›p alamayacaklar›n› de¤erlendirmek için iflletmede çal›flanlar›n bilgiye ihtiyaçlar› vard›r. ‹flletmenin ne kadar vergi ödeyece¤ini, iflletmenin fiyatlama politikalar›na uygun davran›p davranmad›¤›n› ve finansal destek gerekip gerekmeyece¤ini de¤erlendirmek için devlet ve kamu kurumlar›n›n bilgiye ihtiyac› vard›r. Ayr›ca iflletmenin faaliyetlerine iliflkin yasal düzenleme yapmak, vergi politikas›n› belirlemek, ulusal gelir ve di¤er istatistiki hesaplar› yapmak için de bilgiye ihtiyaç duyulur. Muhasebe ve finans›n önemini ve rolünü aç›klamak. Muhasebe sistemi ekonomik bir giriflim hakk›nda karar vermede faydal› olacak finansal ve say›sal verileri elde ederek karar vericilerin ihtiyac› olan finansal bilgileri üretir ve finansal tablolarda ilgili taraflara sunar. Muhasebenin temel amac› iflletme hakk›nda karar verecek olan taraflar›n daha do¤ru kararlar vermelerine yard›mc› olmakt›r. Finans da muhasebe gibi karar vericilere yard›mc› olmak için vard›r ve iflletmede fonlar›n nas›l sa¤land›¤› ve nerelere yat›r›ld›¤› ile ilgilidir. Finansal yönetim, en basit hâli ile her türlü iflletmenin faturalar›n› ödeyebilecek, ifllerini sürdürebilecek ve acil durumlarda yeterli olabilecek kadar paras›n›n olmas› gereklili¤i gerçe¤ine dayan›r. ‹flletme var oldu¤u sürece paraya olan ihtiyaç devam edecektir. Bir iflletmenin hem mevcut hem de gelecekteki nakit ihtiyac›n›n planlanmas› finans›n ya da finansal yönetimin temelidir. Yani hem muhasebe hem de finans, karar verme sürecinin finansal yönü ile ilgilidir. Temel finansal bilgi kullan›c›lar›n› ve onlar›n bilgi ihtiyaçlar›n› tan›mlamak. Temel finansal bilgi kullan›c›lar›n› iflletmenin yöneticileri, iflletmenin sahip veya sahipleri, iflletmeye borç verenler, iflletmenin müflterileri, iflletmenin tedarikçileri, iflletmede çal›flanlar, rakip iflletmeler, devlet ve kamu kurumlar› vb. olarak s›ralayabiliriz. ‹flletmedeki her düzeydeki yöneticiler temel olarak üretim, pazarlama, finans ve insan kaynaklar›na iliflkin iflletme fonksiyonlar›n›n planlanmas›, yürütülmesi ve kontrolü için bilgiye ihtiyaç duyarlar. ‹flletmeyi iyi bir flekilde yönetebilmek ve iflletmeyi hedeflerine ulaflt›rabilmek için iflletmenin faaliyetleri iyi bir flekilde planlanmal›, sonuçlar do¤ru bir flekilde ölçülmeli ve kontrol edilmelidir. Karar vermeyi, planlamay› ve kontrolü sa¤layabilmek büyük ölçüde muhasebe bilgilerine ba¤l› olacakt›r. Yöneticilerin iflletmeyi etkin bir biçimde idare edip etmediklerini de¤erlendirmek ve gelecekteki risk ve getiri düzeyleri hakk›nda karar vermek, iflletmede ortak olarak kal›p kalmama karar›n› A M A Ç 3 Muhasebe sürecini ve temel finansal tablolar› tan›mak. Muhasebe sürecinde muhasebenin öncelikle gerçekleflen ifllemleri kay›t alt›na almas› gerekir. Bunun için iflletmede gerçekleflen tüm finansal nitelikli ifllemler belgelerine dayanarak, günlük olufl s›ras›na göre maddeler hâlinde yevmiye defterinde kaydedilir, büyük defterde yer alan ilgili hesaplara aktar›l›r. Dönem sonunda günlük ifllemler tamamland›ktan sonra önce Genel Geçici Mizan haz›rlan›r. Dönem sonunda muhasebe d›fl› ve muhasebe içi envanter ifllemleri tamamland›ktan sonra kesin mizan haz›rlan›r. Kesin mizandaki hesaplar›n kalanlar› yard›m›yla iflletmenin finansal tablolar› haz›rlan›r. Birbirinden ayr› fakat birbiriyle ba¤lant›l› dört temel finansal tablo vard›r. Bilanço, gelir tablosu, nakit ak›m tablosu ve öz kaynaklarda de¤iflim tablosu. www.hedefaof.com 204 Genel ‹flletme Sadece yat›r›m ve finansman faaliyetlerinin yerine getirilmesi iflletmenin faaliyetlerini gerçeklefltirebilmesi ve kâr elde etmesi için yeterli de¤ildir. Bu üretim faktörlerinin iflletme faaliyetlerinde kullan›lmas›, yani üretim ve sat›fla dönüfltürülmesi gerekir. Aksi takdirde iflletmenin kâr elde etmesi ve yaflam›n› sürdürmesi mümkün de¤ildir. ‹flletme faaliyetlerinin gerçeklefltirilebilmesi için ürün ya da hizmetin üretiminin tamamlanmas›, müflterilere sat›lmas› ve sat›fl bedelinin tahsil edilmesi gerekir. Bu tür faaliyetler de iflletme faaliyetleri veya üretim-sat›fl faaliyetleri olarak grupland›r›l›r. Bir iflletmenin finansman faaliyetleri ve yat›r›m faaliyetleri finans yöneticisinin sorumlulu¤unda oldu¤una göre finansman fonksiyonu, iflletmenin ihtiyaç duydu¤u kaynaklar› en uygun koflullarda sa¤lamak ve sa¤lanan bu kaynaklar›n en etkin flekilde kullan›lmas›n›, yat›r›mlara dönüfltürülmesini sa¤lamak fleklinde tan›mlanabilir. Görüldü¤ü gibi finansman fonksiyonu, iflletmenin amaçlar›n› gerçeklefltirebilmesi için gerekli kaynaklar›n sa¤lanmas› ve sa¤lanan bu kaynaklar›n uygun bir flekilde de¤erlendirilebilmesi için gereklidir. Finansman ve yat›r›m kararlar›n›n yan› s›ra di¤er iflletme faaliyetlerinin ve fonksiyonlar›n›n yerine getirilmesi s›ras›nda da finansman fonksiyonu çok önemlidir. Çünkü her iflletme karar›n›n finansal bir etkisi vard›r. Finansman politikalar›n›n etkin bir flekilde uygulanabilmesi için pazarlama, üretim, insan kaynaklar› gibi bölümlerin ifl birli¤ine ihtiyaç vard›r. Bu nedenle finans yöneticisinin karar alma ve görevlerini yerine getirme sürecine di¤er bölüm yöneticileri de kat›lmak zorundad›r. Çünkü finansal sistem bir karar verme sistemidir. Bilanço, belirli bir tarih itibar›yla iflletmenin varl›klar›n›n ve kaynaklar›n›n bir arada raporland›¤› bir tablodur. ‹flletmenin bilanço tarihi itibar›yla sahip oldu¤u varl›klar› ve bu varl›klar›n finansman›nda kullan›lan kaynaklar› bir arada gösterdi¤i için finansal durum tablosu olarak da adland›r›l›r. Gelir tablosu, iflletmenin bir döneme ait faaliyet sonuçlar›n›n özetlendi¤i bir finansal tablodur. Gelir tablosunda iflletmenin faaliyetleri sonucunda ortaya ç›kan tüm has›lat, gelir, kâr, gider, zarar unsurlar› yer al›r ve iflletmenin döneme ait net kâr veya zarar büyüklü¤ünü gösterir. ‹lgili dönemde ne kadar kâr veya zarar olufltu¤u, kâr veya zarar›n oluflumuna hangi faaliyet sonuçlar›n›n etkide bulundu¤unu gelir tablosundan görebiliriz. Öz kaynaklarda de¤iflim tablosu, bir hesap döneminde öz kaynaklarda oluflan de¤iflmeleri nedenleriyle birlikte gösteren bir tablodur. Nakit ak›m tablosu, bir hesap döneminde gerçekleflen nakit girifl ve ç›k›fllar›n› kaynaklar› ve kullan›m yerleriyle birlikte gösteren bir tablodur. Nakit ak›m tablosunda yer alan nakit kavram›, nakit ve nakde eflde¤er kalemlerin toplam›n› ifade eder. A M A Ç 4 Finansal yönetimin iflletme faaliyetleri ile ba¤lant›s›n› anlamak. Bir iflletmede öncelikle faaliyetlerin planlanmas›, kaynak bulunmas› ve üretim faktörlerine yat›r›m yap›lmas› gerekir. Planlanan faaliyetlerin yerine getirilebilmesi ve yat›r›mlar›n yap›labilmesi için öncelikle kaynak bulunmas› gerekmektedir. ‹flletme için kaynaklar›n bulunmas› finansman fonksiyonunun kapsam›ndad›r ve finans yöneticisinin görevidir. Gerekli kaynaklar›n nereden ve nas›l sa¤lanaca¤›na finans yöneticisi karar verir. ‹flletmeye kaynak sa¤lama faaliyetleri finansman faaliyetleri olarak adland›r›l›r. Planlanan eylemlerin yerine getirilebilmesi için iflletme gerekli üretim faktörlerine sahip olmal›d›r. Üretimde kullan›lacak hammadde ve malzemenin edinilebilmesi, çal›flanlara ücret ödenebilmesi, makine ve teçhizat al›nabilmesi, araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerinde bulunulabilmesi vb. için varl›¤a ihtiyaç vard›r. ‹flletmenin gerekli üretim faktörlerinin edinilmesine yönelik bu faaliyetlerine yat›r›m faaliyetleri denilir. A M A Ç 5 Finansal yönetimin fonksiyonlar›n› anlamak. Finansal yönetimin kapsam›nda yer alan sorumluluklar› göz önünde bulundurarak finansal yönetimin fonksiyonlar›n› “finansal analiz”, “finansal planlama ve kontrol”, “fonlar›n sa¤lanmas› ve finansman kaynaklar›”, fonlar›n kullan›lmas› ve yat›r›m kararlar›” ve “kâr da¤›t›m kararlar›” olarak grupland›rabiliriz. Muhasebe sürecinin kay›t tutma ifllevinin sonucunda haz›rlanan finansal tablolar analize tabi tutularak hem iflletme içi hem de iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lara sunulacak bilgiler üretilir. Finansal tablolarda yer alan veriler çeflitli analiz tek- www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim nikleri kullan›larak kararlarda kullan›lacak bilgilere dönüfltürülür. Finansal analiz, iflletmenin finansal durumunu ve performans›n› analiz etmek ve gelecekteki finansal durumunu ve finansal performans›n› tahmin edebilmek için finansal tablolardaki çeflitli kalemler aras›nda iliflkiler kurulmas›n›, ölçülmesini ve yorumlanmas›n› kapsayan bir süreçtir. Finansal analiz sonucunda elde edilen veriler de¤erlendirilerek iflletmenin mevcut durumda güçlü ve zay›f yönleri belirlenir; ayn› zamanda gelece¤e iliflkin yap›lacak tahminlere, haz›rlanacak planlara, izlenecek politikalara katk›da bulunacak veri ve ipuçlar› sa¤lan›r. Finansal planlama iflletmenin faaliyetleri s›ras›nda ortaya ç›kacak her türlü fon girifli ve ç›k›fl›n›n önceden bir programa ba¤lanmas› ile ilgilidir. Finansal planlama, iflletmelerin uzun dönemli amaç ve hedeflerinin belirlenmesi ve belirlenen amaç ve hedeflere ulaflmada gerekli kaynaklar› ay›rarak uygun faaliyet programlar›n› haz›rlamak olarak tan›mlanabilir. Finansal planlama süreci finansman ihtiyac›n›n tahmini, bu ihtiyac› karfl›lamak için uygun finansal plan›n seçimi ve bütçelerin oluflturulmas› ve finansal kontrolü içerir. Fonlar›n Sa¤lanmas› veya Finansman Kaynaklar›: Finans yöneticisinin en temel görevlerinden birisi iflletmeye gerekli fonlar› uygun kaynaklardan sa¤lamakt›r. ‹flletmeler ihtiyaç duyduklar› kaynaklar› d›flar›dan borçlanarak sa¤layabilecekleri gibi ortaklardan sermaye fleklinde de sa¤layabilirler. Bunlar›n yan› s›ra iflletme kendi kendine faaliyetleri sonucu da fon yaratabilir. Genelde iflletmelerin kulland›klar› k›sa vadeli finansman kaynaklar›; sat›c› taraf›ndan sa¤lanan ticari krediler, k›sa vadeli banka kredileri ve di¤er k›sa vadeli finansman kaynaklar› olmak üzere üç grupta toplanabilir. Orta ve uzun vadeli yabanc› kaynak sa¤laman›n yollar›ndan en tipik olan› tahvil ihrac›d›r. Anonim flirketlerin borç para bulmak için itibari k›ymetleri eflit ve ibareleri ayn› olmak üzere ç›kard›klar› borç senedine tahvil denilir. Tahvil ihrac›n›n yan› s›ra yine banka kredileri orta ve uzun vadeli olarak sa¤lanabilir. Finansal kiralama da borçla finansman›n bir flekli olarak kabul edilebilir. 205 Fonlar›n Kullan›lmas› veya Yat›r›m Kararlar›: Fonlar›n dönen varl›klar›n edinilmesi için kullan›lmas› k›sa süreli kullan›m› ifade etmektedir ve çal›flma sermayesi yönetimi olarak ele al›n›rken fonlar›n uzun süreli kullan›m› yat›r›m kararlar› olarak ifade edilmektedir. Çal›flma sermayesi, bir iflletmenin günlük faaliyetlerinin kesintisiz olarak ve sa¤l›kl› bir flekilde yürütülebilmesi için gerekli olan varl›k unsurlar›n› ifade eder. Di¤er bir ifade ile dönen varl›klar büyüklü¤ü iflletmenin çal›flma sermayesini ifade etmektedir. Ekonomik ömrü bir y›ldan daha uzun süreli olarak gelecekte fayda sa¤lamak amac›yla üretim faaliyetlerine yönelik olarak yap›lan bu duran varl›k yat›r›mlar› sermaye harcamas› olarak da adland›r›lmaktad›r. Sermaye harcamalar›na yönelik kararlar›n al›nmas›nda sermaye bütçelerinden yararlan›l›r. Kâr Da¤›t›m Kararlar›: ‹flletmenin elde etti¤i kâr›n nas›l da¤›t›laca¤› iflletmenin büyüme h›z›n›, piyasa de¤erini, ortaklar›n gelirini etkileyen önemli bir karard›r. ‹flletmeler kâr da¤›t›m politikalar›n› belirlerken kâr›n ne kadar›n›n ortaklara da¤›t›laca¤›na, ne kadar›n›n iflletmede b›rak›larak otofinansman sa¤lanaca¤›na karar verirler. www.hedefaof.com 206 Genel ‹flletme Kendimizi S›nayal›m 1. ‹flletmede gerçekleflen finansal nitelikli olaylar›n tan›mlanmas›, ölçülerek kayda al›nmas›, analiz edilip yorumlanmas› ve karar vericilere iletilmesi sürecini kapsayan bilgi sistemi afla¤›dakilerden hangisini ifade etmektedir? a. Muhasebe b. Finansman c. Finansal Analiz d. Finansal Yönetim e. Karar Alma 2. Muhasebenin temel amac› afla¤›dakilerden hangisinde en iyi flekilde ifade edilmifltir? a. ‹flletmenin finansal durumu, faaliyet sonuçlar› ve nakit ak›fllar› hakk›nda karar vericilere faydal› bilgi sa¤lamak b. Bir iflletmenin hem mevcut hem de gelecekteki nakit ihtiyac›n›n planlanmas›n› sa¤lamak c. ‹flletmede gerçekleflen finansal nitelikli ifllemlere iliflkin olarak defter tutmak ve kay›t yapmakt›r d. Yat›r›mc›lardan fon sa¤lamak ve daha sonra bu fonlar› yat›r›mlarda kullanmak ve ortaklar›n servetlerini veya refahlar›n› art›rmak e. Yat›r›mdan sa¤lanan getirinin ve yat›r›mla ilgili risklerin de¤erlendirilmesini sa¤lamak 3. Afla¤›dakilerden hangisi bilgiyi iflletmeden do¤rudan elde edebilecek olan iflletme içi bilgi kullan›c›lar› olarak nitelendirilir? a. ‹flletme yöneticileri b. ‹flletmeye sermaye sa¤layan hissedarlar c. ‹flletmeye borç verenler d. ‹flletmenin müflterileri e. Devlet 4. ‹flletmede gerçekleflen de¤iflmelerin belirlenebilmesi (örne¤in, son befl y›ldaki sat›fllar›n e¤ilimini görmek için) ve di¤er iflletmelerin performanslar› ile karfl›laflt›rmalar yap›labilmesi için bilgi afla¤›daki hangi niteli¤e sahip olmal›d›r? a. Karfl›laflt›r›labilirlik b. ‹lgililik c. Güvenilirlik d. Anlafl›labilirlik e. Önemlilik 5. Muhasebenin ikinci ifllevi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Finansal tablolar›n analiz edilip yorumlanmas› b. Kay›t tutma c. Bütçelerin haz›rlanmas› d. Fonlar›n sa¤lanmas›na iliflkin planlar›n yap›lmas› e. Proforma tablolar›n haz›rlanmas› 6. ‹flletmenin sahip oldu¤u ve gelecekte iflletmeye fayda sa¤layacak olan ekonomik de¤erler afla¤›dakilerden hangisini ifade eder? a. Varl›klar b. Alacaklar c. Öz kaynaklar d. Kaynaklar e. Bilanço 7. Bir faaliyet dönemi içinde kullan›lacak, tüketilecek, sat›lacak, tahsil edilecek unsurlar ile paran›n kendisinden oluflan varl›klar nas›l s›n›fland›r›l›r? a. Dönen varl›klar b. Duran varl›klar c. Ticari varl›klar d. Fonlar e. Haz›r de¤erler 8. ‹flletmelerin amaç ve hedeflerine ulaflabilmeleri için yerine getirmek zorunda olduklar› faaliyetleri nas›l grupland›r›r›z? a. Finansman, yat›r›m ve iflletme faaliyetleri (üretim-sat›fl faaliyetleri) b. Fon girifl ve ç›k›fllar› c. Fon kaynaklar› ve fon kullan›mlar› d. Planlama ve analiz e. Defter tutma ve finansal analiz 9. Finansal yönetimin temel amac› afla¤›dakilerinden hangisinde en iyi ifade edilmektedir? a. Ortaklar›n refah düzeyini veya iflletmenin de¤erini art›rmakt›r b. ‹flletmenin kâr elde etmesini sa¤lamakt›r c. ‹flletmenin sat›fllar›n› ençoklamakt›r d. Ortaklara kâr pay› da¤›t›lmas›n› sa¤lamakt›r e. K›sa vadeli nakit planlamas›n› sa¤lamakt›r 10. ‹flletmenin k›sa vadeli borç ödeme gücünü ölçmek, net çal›flma sermayesinin yeterli olup olmad›¤›n› saptamak için kullan›lan oranlar afla¤›dakilerden hangisini ifade eder? a. Likidite oranlar› b. Finansal Yap› oranlar› c. Faaliyet oranlar› d. Kârl›l›k oranlar› e. Etkinlik oranlar› www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim “ 207 Yaflam›n ‹çinden ‹flletmelerde Elektronik Defter Tutma Dönemi Ünal fierifler, K›demli Denetçi Temelleri 11.07.2006 tarihinde Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan yay›mlanan 361 s›ra no’lu Vergi Usul Genel Tebli¤i ile at›lan ve yerini 13 Aral›k 2011 tarihli 1 No’lu Elektronik Defter Genel Tebli¤’ine b›rakarak uygulama esaslar› belirlenen “elektronik defter tutma”, ticaret hayat›nda yeni bir uygulama olarak yerini alm›flt›r. Tebli¤’in haz›rlanmas›nda yaln›zca Maliye Bakanl›¤› de¤il ayn› zamanda Gümrük ve Ticaret Bakanl›¤› da aktif olarak yer alm›fl, bu flekilde uygulaman›n iflletmelerin ticari yaflamlar›na adaptasyonu aç›s›ndan zorluk çekmemeleri ve firmalar›n zaman içerisinde artan ifl hacimleri do¤rultusunda her y›l daha fazla defter bast›r›lmas›n›n ve bu defterlerin aç›l›fl ve kapan›fl tasdikleri için noterlere tafl›nmas›n›n ve Vergi Usul Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu uyar›nca belirli sureler boyunca arflivlenmesi zorunlulu¤unun getirdi¤i ekstra maliyetlerin giderilmesi amaçlanm›flt›r. Uygulamadan yararlanma koflullar› 1 No’lu Elektronik Defter Genel Tebli¤’ine göre, defterlerini elektronik ortamda oluflturmak, kaydetmek, muhafaza ve ibraz etmek isteyen gerçek ve tüzel kifli mükelleflerin afla¤›da yer alan flartlar› tafl›malar› gerekmektedir: a) Gerçek kifli mükelleflerin 5070 say›l› Elektronik ‹mza Kanunu hükümleri çerçevesinde üretilen nitelikli elektronik sertifikaya sahip olmalar›, b) Tüzel kifli mükelleflerin 397 S›ra No’lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebli¤’inde yer alan belirlemeler çerçevesinde elektronik fatura uygulamas›ndan yararlanma iznine sahip olmas› ve bu çerçevede Mali Mühür temin etmifl olmas›, c) Elektronik defter tutulmas›, kaydedilmesi, onaylanmas›, saklanmas› ve ibraz›nda kullan›lacak yaz›l›m›n uyumluluk onay› alm›fl bir yaz›l›m olmas› gerekmektedir. Bu flartlar› tafl›yan iflletmeler, www.edefter.gov.tr adresinden baflvurular›n› yapabileceklerdir. ‹flletmelerin baflvuru esnas›nda; a) www.edefter.gov.tr internet adresinde yer alan “Elektronik Defter Uygulamas› Baflvuru Formu ve Taahhütnamesi”nin imzal› asl›, b) Tüzel kifliler için baflvuru formunu imzalayan kifli veya kiflilerin yetkili oldu¤unu gösteren flirket imza sirkülerinin noter tasdikli örne¤i (397 S›ra No’lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebli¤ine göre e-fatura uygulamas›ndan yararlanmaya bafllayan ve imza sirkülerinde herhangi bir de¤ifliklik bulunmayan mükellefler için bu flart aranmayacakt›r.), c) Elektronik defterlerin oluflturulmas› s›ras›nda, bu konuda uyumluluk onay› al›nm›fl bir yaz›l›m›n kullan›lmas› durumunda söz konusu yaz›l›m hakk›nda yaz›l›m›n ad›, surum numaras› gibi mükellef kullan›m›na özgü bilgiler, d) Uyumluluk onay› almam›fl bir yaz›l›m kullan›lmak istenmesi durumunda, Tebli¤in “3.2 Yaz›l›mlar›n Uyumluluk Onay›” bafll›kl› bölümünde belirtilen belge ve bilgiler. 361 No’lu Genel Tebli¤’de yer alan iflletmelerin haz›rl›k döneminde 5 y›ll›k sure geçirmeleri hükmü 1 no’lu “Elektronik Defter Genel Tebli¤”i ile kald›r›lm›flt›r. Bu ifadenin yerine ise, bu Tebli¤ kapsam›nda kendilerine izin verilenler, www.edefter.gov.tr internet adresinde duyurulan format ve standartlara uygun olarak ve ayl›k dönemler itibar›yla elektronik defterlerini oluflturmaya ve saklamaya bafllayacaklard›r. Defterlerini elektronik defter biçiminde tutmaya bafllayanlar, söz konusu defterlerini ka¤›t ortam›nda tutamazlar.” hükmü koyulmufltur. Tebli¤ kapsam› ve uygulama flekli Gerçek ve Tüzel kifli iflletmeler istedikleri ve tebli¤’de yer alan flartlar› karfl›lad›klar› takdirde defterlerini elektronik olarak tutabileceklerdir. Buna göre uygulamadan yararlanacak gerçek kifliler elektronik defterlerini, www.edefter.gov.tr internet adresinde duyurulan format ve standartlara uygun olarak ve ayl›k dönemler itibar›yla elektronik defterlerini oluflturmaya ve saklamaya bafllayacaklard›r. Tüzel kifliler ise, ilgili oldu¤u ay› takip eden ay›n son gününe kadar (Hesap döneminin son ay›na ait defterler kurumlar vergisi beyannamesinin verilme süresi sonuna kadar) kendilerine ait mali mühür ile onaylayacaklard›r. ‹mzal› veya mühürlü defterler için berat dosyalar› oluflturulur ve bu dosyalar Elektronik Defter Uygulamas› arac›l›¤› ile Gelir ‹daresi Baflkanl›¤›'n›n onay›na sunulur. ‹lk ay için al›nan berat aç›l›fl onay›, son ay için al›nan berat ise kapan›fl onay› yerine geçecek ve elektronik defter kullananlar› ekstra noter masraflar›ndan ve yükünden kurtaracakt›r. Baflkanl›k mali mührünü de içeren beratlar elektronik defter tutanlar taraf›ndan indirilerek istenildi¤inde ibraz edilmek üzere ilgili oldu¤u elektronik defterler ile birlikte muhafaza edilecektir. Bu uygulamadan yararlanan mükellefler, elektronik defter ve belgelerini istedikleri programda ve formatta tutabileceklerdir. Baflkanl›¤a gelen verilerde birlik sa¤lana- www.hedefaof.com 208 Genel ‹flletme Okuma Parças› bilmesi için mükelleflerin, Baflkanl›ktan temin edecekleri veri format›n› kullanmalar› zorunlu olup; elektronik defter ve belge verileri, bu formatta ve bir defa yaz›labilen DVDR’lara kaydedilerek Baflkanl›¤a gönderilecektir. De¤erlendirme 14 fiubat 2011 tarihinde Resmi Gazete’de yay›nlanan ve 1 Temmuz 2012 tarihinde uygulamaya girecek olan Yeni Türk Ticaret Kanunu bilindi¤i gibi muhasebe ve raporlama dili olarak Uluslararas› Finansal Raporlama Standartlar›’n› kabul etmektedir. Temel amac›, fleffafl›¤› ve kurumsall›¤› art›rarak tüm dünyada ortak bir rapor dili oluflturmak olan standartlar ile birlikte gündeme gelen konulardan biri de elektronik muhasebe ve raporlama uygulamas› olan XBRL (eXtensible Business Reporting Language – Geniflleyebilir ‹flletme Raporlama Dili) raporlamas›d›r. Artan küreselleflme ve teknolojik geliflmeler, piyasalar›n entegrasyonu ve yat›r›mc› ihtiyaçlar›n›n çeflitlenmesi ve bilginin ihtiyaç duyuldu¤u anda karfl›lanmas› gereksiniminin artmas›, elektronik verilerin önemini art›rmaktad›r. Maliye Bakanl›¤› ve Gümrük ve Ticaret Bakanl›¤›’n›n birlikte çal›flarak ç›kard›¤› 1 No’lu Elektronik Defter Uygulama Tebli¤’i ile bir anlamda Uluslaralaras› Muhasebe Standartlar›’na uygulama anlam›nda at›fta bulunularak elektronik raporlaman›n da önü aç›lm›fl olacak ve yat›r›mc›lar için bilgiye ulaflma h›z› çok daha h›zl› olacakt›r. Elektronik Defter Uygulamas› ile hem elektronik defter tutan iflletmeler, hem yasal erk hem de yat›r›mc›lar için birtak›m faydalar›n sa¤lanmas› hedeflenmektedir. ‹flletme kay›tlar›n›n elektronik ortamda tutulmas› ve arflivlenmesi, ka¤›t ortam›nda tutulan defterlerin çeflitli sebeplerle zarar görüp kullan›lamayacak duruma gelmesinin ve iflletmelerin bu konularda maruz kald›¤› yapt›r›mlar›n önüne geçecektir. Ayn› zamanda ka¤›t ortam›nda yasal defterlerin onaylat›lmas› için notere tafl›nmas› gibi ekstra maliyetleri de engelleyecektir. Di¤er yandan, Bakanl›k, mükellefler baz›nda her turlu dataya çok daha rahat eriflebilecek ve gerek firmalar düzeyinde, gerekse sektörel düzeyde yap›lan analizlerin gerçek durumu yans›tma oran› artacakt›r. 1. Elektronik ortamda oluflturulan defterlere iliflkin olarak, Baflkanl›k taraf›ndan belirlenen standartlara uygun bilgileri içeren ve Baflkanl›k Mali Mührü ile onaylanm›fl elektronik dosyay› ifade etmektedir. ” ‹flletme Sermayesinde Sakl› F›rsatlar Kas›m-Aral›k 2011 THE DELOITTE TIMES ‹lker Kurflunlugil, Dan›flman, Dan›flmanl›k Hizmetleri Hepimizin bildi¤i gibi günümüzde firmalar sadece kar edemedikleri için de¤il, iflletme sermayelerini iyi yönetemedikleri için de zor durumda kalmaktad›rlar. Ayr›ca firmalar rekabet koflullar› alt›nda fark yaratabilmek için iflletme sermayesindeki sakl› f›rsatlardan faydalanmaktad›rlar çünkü firmalar›n ciddi oranda nakit kazan›m› elde edilebilece¤i say›l› alandan birisi de iflletme sermayesidir. Tan›m› itibariyle günlük operasyonlar›n devam› için gerekli likidite miktar› anlam›na gelse de iflletme sermayesi denilince akla ilk gelen stok olur. Oysaki iflletme sermayesi ihtiyac›na karfl›l›k gelen nakit çevrim döngüsü hesaplan›rken stok tutma süresine ilave olarak alacak tahsilat süresi ve borç ödeme süresine de bak›lmaktad›r. Firmalar belirledikleri üretim/tedarik stratejilerine ba¤l› olarak bitmifl ürün, yar› mamul ve/veya hammadde sto¤u tutarlar. Belirli miktarda stok, müflterilere vaat edilen hizmet seviyelerinin sa¤lanmas› için kaç›n›lmaz olmakla birlikte fazla stok gere¤inden çok sermayenin ba¤lanmas› nedeniyle baflka f›rsatlar›n de¤erlendirilememesine neden olmaktad›r. Alacaklar da iflletme sermayesini art›ran bir faktördür. Her firma müflterileri ile peflin çal›flmay› arzulasa da piyasa koflullar› ve rekabet nedeniyle bu ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. ‹flletme sermayesinin di¤er bir bilefleni ise tedarikçilere olan ticari borçlard›r. Tedarikçi sözleflmelerindeki ödeme vadeleri, tedarikçi ile firma aras›ndaki güç dengesi ve piyasa koflullar›na göre belirlenmektedir. Görüldü¤ü üzere iflletme sermayesi firmalar›n operasyonlar›n›n devaml›l›¤› için kaç›n›lmazd›r ve bu sermayenin miktar›n› belirleyen üç temel faktör bulunmaktad›r: Stoklar, alacaklar ve borçlar. ‹flletme sermayesini optimum düzeye getirmek için stok tutma süresi ve alacak tahsilat sürelerinin azalt›lmas›, ticari borç ödeme sürelerinin ise art›r›lmas› gerekmektedir. ‹flletme Sermayesi Borçlar Hesab› www.hedefaof.com Stoklar Alacaklar Hesab› 209 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim Stok seviyelerini yönetmek her zaman düflünüldü¤ü kadar kolay olmayabilir. Stok tek bafl›na ele al›n›p yönetilecek bir de¤erden çok, tedarik zincirinin tümü ve hatta sat›fl ve pazarlama süreçlerinin bir sonucu olarak ortaya ç›kan bir olgudur. Alacak tahsilat sürelerinin azalt›lmas› denilince akla ilk gelen konu müflterilerin ödeme vadelerinin k›salt›lmas› olmaktad›r. Burada önemli olan müflterilere uygulanan vadenin rekabette dezavantaja dönüflmeyecek ölçüde k›salt›lmas› ve vadesi gelen alacaklar›n zaman›nda toplanmas›n›n sa¤lanmas›d›r. Müflterilerine sa¤lad›¤› ödeme vadesinden daha k›sa sürede tedarikçilerine ödeme yapmak durumunda kalan firmalar, nakit ak›fl›n› yönetme konusunda zorluk çekmekte, ödemelerin yap›labilmesi için d›fl kaynak kullan›m›na ihtiyaç duyabilmekte ve bir yandan finansman yü- kü tafl›rken di¤er yandan kriz dönemlerinde k›r›lgan bir yap›ya bürünmektedirler. Tedarikçilerini vadeyi uzatma konusunda ikna edebilen firmalar ise iflletme sermayesini azaltarak rekabet avantaj› sa¤layabilmektedir. Bu noktada önemli olan tedarikçiyi zarara u¤ratmaktan kaç›nmak olmal›d›r. Aksi takdirde k›sa vadede sa¤lanacak faydaya karfl›l›k uzun vadede tedarikçinin kaybedilmesi nedeniyle çok daha ciddi sorunlarla karfl›lafl›labilmektedir. Sonuç olarak stoklar, alacaklar ve borçlardan oluflan iflletme sermayesinin optimize edilmesi ve böylece çeflitli f›rsatlar›n de¤erlendirilmesi için nakit yaratma konusunda pek çok gelifltirme alan› bulunmaktad›r. Önemli olan iflletme sermayesi bileflenlerini iyilefltirirken sürdürülebilirli¤in de göz önünde bulundurularak uzun vadeli faydan›n sa¤lanmas›d›r. ‹flletme Sermayesi ‹yilefltirme F›rsatlar› Zaman Faturan›n al›nmas› Malzemenin al›nmas› ‹flletme sermayesi ihtiyac› Nakit çevrim döngüsü Faturan›n ödenmesi Faturan›n kesilmesi Borç ödeme süresi Alacak tahsilat süresi Stok tutma süresi Hammadde sto¤unda geçen süre Yar›-mamul olarak geçen süre Borç ödeme süresi Fatura al›nmas› ile fatura ödeme tarihi aras›ndaki • Ödeme vadelerinin uzat›lmas› • Nakit indirimleri ile faiz getirilerinin dengelenmesi • Vergi muafiyeti, indirimi ve erteleme f›rsatlar› de¤erlerdirilmesi Ödemenin al›nmas› Bitmifl ürün sto¤unda geçen süre Yolda geçen süre Stok tutma süresi Alacak tahsilat süresi Malzemenin al›nma tarihi faturan›n kesilme tarihi aras›ndaki süre Fatura al›nmas› ile fatura ödeme tarihi aras›ndaki • Hizmet seviyeleri ve güvenlik sto¤unun gözden geçirilmesi • Talep tahmininin gelifltirilmesi • Üretim ve stok stratejileri ile parametrelerinin gözden geçirilmesi • Firma içindeki iletiflimin art›r›lmas› ve sto¤un sahiplenilmesi www.hedefaof.com • Alacaklar›n takibi ve toplanmas› süreçlerinin gelifltirilmesi • Ürün kalitesi art›larak kalite kaynaklar› ertelemelerin önüne geçilmesi • Müflterilerin finansal durumlar›n›n incelenmesi, faktöring f›rsatlar›n›n de¤erlendirilmesi 210 Genel ‹flletme Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. a 3. a 4. a 5. a 6. a 7. a 8. a 9. a 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ve Finans›n Önemi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ve Finans›n Önemi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe Bilgilerine Gereksinim Duyan Taraflar Ve Bilgi Kullan›c›lar›n›n Bilgi Gereksinimleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe Bilgisinin Sahip Olmas› Gereken Nitelikler” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe Süreci” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Muhasebe Eflitli¤i ve Unsurlar›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Muhasebe Eflitli¤i ve Unsurlar›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Yönetimin ‹flletme Faaliyetleri ile Ba¤lant›s›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Yönetim ve ‹fllevleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Analiz Teknikleri” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹flletme ile ilgili taraflar iflletmenin yöneticileri, iflletmenin sahip veya sahipleri, iflletmeye borç verenler, iflletmenin müflterileri, iflletmenin tedarikçileri, iflletmede çal›flanlar, rakip iflletmeler, devlet ve kamu kurumlar› vb. olarak s›ralanabilir. ‹flletme ile ilgili taraflara ve ilgi nedenlerine bakt›¤›m›zda baz›lar›n›n do¤rudan do¤ruya iflletme ile ilgili ç›kar ba¤lar› varken, baz›lar›n›n ilgisi daha dolayl› düzeyde kalabilmektedir. Ayr›ca bu taraflar›n bilgiye eriflim olanaklar› da farkl›d›r. Bu ba¤lamda bilgi kullan›c›lar›n› bilgiyi iflletmeden do¤rudan elde etme imkânlar›na göre “iflletme içi taraflar” ve “iflletme d›fl› taraflar” olmak üzere iki gruba ay›rabiliriz. ‹flletme yöneticileri iflletme içi bilgi kullan›c›lar›n› olufltururken, yöneticilerin d›fl›nda kalan tüm taraflar iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›n› oluflturur. S›ra Sizde 2 Muhasebe bilgisinin faydal› olabilmesi için finansal bilgi ilgili, güvenilir, karfl›laflt›r›labilir ve anlafl›labilir olmal›d›r. S›ra Sizde 3 Muhasebenin birinci ifllevi “defter tutma” ifllevidir. ‹flletmede gerçekleflen finansal nitelikli ifllemler, belgelerine dayan›larak olufl s›ras›na göre yevmiye defterine kaydedilir. Daha sonra büyük defterdeki ilgili hesaplara aktar›l›r. Dönem sonunda, dönem sonu ifllemleri yap›larak finansal tablolar haz›rlan›r. Kay›t süreci sonucunda elde edilen muhasebe bilgilerinin kararlarda kullan›labilecek bilgilere dönüfltürülmesi için finansal tablolarda yer alan verilerin analiz edilip yorumlanarak, karar vericilere iletilmesi gerekir. Bu da muhasebenin ikinci ifllevidir. S›ra Sizde 4 Bilanço, belirli bir tarih itibar›yla iflletmenin varl›klar›n›n ve kaynaklar›n›n bir arada raporland›¤› bir tablodur. ‹flletmenin bilanço tarihi itibar›yla sahip oldu¤u varl›klar› ve bu varl›klar›n finansman›nda kullan›lan kaynaklar› bir arada gösterdi¤i için finansal durum tablosu olarak da adland›r›l›r. S›ra Sizde 5 Gelir tablosu, iflletmenin bir döneme ait faaliyet sonuçlar›n›n özetlendi¤i bir finansal tablodur. Gelir tablosunda iflletmenin faaliyetleri sonucunda ortaya ç›kan tüm has›lat, gelir, kâr, gider, zarar unsurlar› yer al›r ve iflletmenin faaliyetleri sonucu elde etti¤i, döneme ait net kâr veya zarar büyüklü¤ünü gösterir. ‹lgili dönemde ne kadar kâr veya zarar olufltu¤u, kâr veya zarar›n oluflumuna hangi faaliyet sonuçlar›n›n etkide bulundu¤unu gelir tablosundan görebiliriz. Gelir tablosu bir döneme ait faaliyetleri gösterdi¤i için bilanço gibi anl›k de¤il dönemlik bir finansal tablodur. Bilançoyu bir foto¤rafa benzetirsek gelir tablosunu da bir filme benzetebiliriz. S›ra Sizde 6 ‹flletmelerin amaç ve hedeflerine ulaflabilmeleri için yerine getirmek zorunda olduklar› ifllemler finansman, yat›r›m ve iflletme faaliyetleridir (üretim-sat›fl faaliyetleri). www.hedefaof.com 8. Ünite - ‹flletmelerde Muhasebe ve Finansal Yönetim 211 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 7 Analizi yapacak taraflar›n konumuna göre analiz iç analiz ve d›fl analiz olarak grupland›r›labilir. Analize konu olan finansal tablolar›n kapsad›klar› dönem say›s›na göre analiz statik ve dinamik analiz olarak s›n›fland›r›labilir. Analizin yap›lma amac›na göre yat›r›m analizi, yönetim analizi ve kredi analizi olarak s›n›fland›r›labilir. S›ra Sizde 8 K›sa süreli planlar iflletmenin günlük, haftal›k, ayl›k ifllemlerinden do¤acak nakit girifl ve ç›k›fllar›n› önceden ortaya koymak için yap›lan planlard›r. K›sa dönemde özellikle stoklara, donan›ma, sat›fllara, insan kayna¤›na yönelik kaynaklar›n planlanmas› önceliklidir. K›sa süreli planlar›n yap›lmas› ile ortaya ç›kabilecek nakit ihtiyac› önceden belirlenip zaman›nda karfl›lan›r. Olabilecek nakit fazlalar› için de önceden alternatif yat›r›m alanlar› belirlenir. K›sa süreli planlarda esas amaç nakit yönetimidir ve nakit bütçesi en tipik örnektir. S›ra Sizde 9 En önemli nakit giriflleri peflin sat›fllar ve kredili sat›fllardan do¤an alacaklar›n tahsilidir. Esas faaliyetlerin yan› s›ra baflka iflletme faaliyetleri nedeniyle do¤abilecek nakit girifllerine maddi duran varl›k sat›fllar›ndan sa¤lanan nakit giriflleri, sermaye art›r›m›ndan sa¤lanan nakit giriflleri örnek olarak verilebilir. S›ra Sizde 10 Ekonomik ömrü bir y›ldan daha uzun süreli olarak gelecekte fayda sa¤lamak amac›yla üretim faaliyetlerine yönelik olarak yap›lan duran varl›k yat›r›mlar› sermaye harcamas› olarak da adland›r›lmaktad›r. Sermaye harcamalar›na yönelik kararlar›n al›nmas›nda sermaye bütçelerinden yararlan›l›r. Sermaye bütçelemesi, uygun ve verimli yat›r›m alanlar›n›n araflt›r›lmas›, sermaye harcamalar›n›n de¤erlendirilmesi ve seçimindeki süreci ifade eder. Sermaye harcamalar› veya yat›r›mlar› yenileme, geniflleme, modernleflme ve stratejik nedenlerle yap›l›r. Akgüç, Ö. (2011). Mali Tablolar Analizi, Geniflletilmifl 14. Bask›, ‹stanbul. Ayd›n, N., Baflar, M. Coflkun, M. (2010). Finansal Yönetim, Detay Yay›nc›l›k, Ankara. Atrill, P., McLaney, E. (2004). Accounting and Finance for Non-Specialists, 4th Edition, FT Prentice Hall. Bovee, L. C., Thill, J.V, Mescon, M.H. (2007). Excellence in Business, 3rd Edition Pearson Prentice Hall Büker, S., Afl›ko¤lu, R., Sevil, G. (2010), Finansal Yönetim, 6. Bas›m, Ankara. Cemalc›lar, Ö., Erdo¤an, N. (1997). Genel Muhasebe, Beta Bas›m-Yay›m Da¤›t›m, ‹stanbul. Cemalc›lar, Ö., ÖNCE, S. (1999). Muhasebenin Kuramsal Yap›s›, Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir. Ceylan, A., Korkmaz, T. (2008). ‹flletmelerde Finansal Yönetim, Gözden geçirilmifl 10. Bas›m, Ekin Bas›m Yay›n Da¤›t›m, Bursa. Çetin, C., Can Mutlu, E. (2010). Temel ‹flletmecili¤e Girifl, 2. Bask›, Beta, ‹stanbul. Çömlekçi, F., Sözbilir, H., Bektöre S.(2009). Mali Tablolar Analizi, Eskiflehir. Gibson, C.H. (2009). Financial Reporting and Analysis, Using Accounting Information, South-Western Cengage Learning. Ramagopal, C. (2008). Financial Management, New Age International. Subramanyam, K.R., Wild, J.J. (2009). Financial Statement Analysis, 10th Edition, McGraw Hill International Edition. fiengür, E.D., Çiftçi, D. (2011) ‹flletmelerde Faaliyetlerin S›n›fland›r›lmas› ve Finansal Raporlama Üzerindeki Etkileri, Mali Çözüm Dergisi, ‹SMMMO, Kas›m-Aral›k 2011. fiimflek, fi., Çelik, A. (2008). Genel ‹flletme. E¤itim Akademi Yay›nlar›, Konya. TMS 7 Nakit Ak›fl Tablolar›, www.tmsk.org.tr www.hedefaof.com www.hedefaof.com Sözlük 213 Sözlük B G Bilanço: ‹flletmenin belirli bir andaki finansal durumunu, ya- Gelir tablosu: ‹flletmenin bir döneme ait faaliyet sonuçlar›n›n ni varl›klar›n› ve kaynaklar›n› bir arada gösteren tablo özetlendi¤i finansal tablo, iflletmenin faaliyetleri sonucunda ortaya ç›kan tüm has›lat, gelir, kâr, gider, zarar C-Ç unsurlar›n›n yer ald›¤› yer al›r ve iflletmenin döneme ait Centilmenlik anlaflmas›: Birkaç iflletmenin aralar›nda iflbirli¤i kurmak, rekabeti s›n›rland›rmak ve sektördeki du- net kâr veya zarar büyüklü¤ünü gösteren tablo Genel çevre: ‹flletme üzerinde dolayl› etkiye sahip olan siya- rumlar›n› güçlendirmek amac›yla yapt›klar› anlaflma sal-yasal çevre, ekonomik çevre, sosyokültürel çevre, Çevresel belirsizlik: ‹flletmeleri yak›ndan ilgilendiren çevre- teknolojik çevre ve do¤al çevre bileflenlerinden oluflan sel faktörlerin say›s›yla, bu faktörlerin de¤iflim h›z›n›n ve etkilerini uzun dönemde ortaya ç›karan makro çevre fonksiyonu Güdüleme: ‹nsanlar› belirli bir amaca do¤ru, devaml› flekilde harekete geçirmek için gösterilen çabalar›n tamam› D Da¤›t›m: Ürünün hedef kitleye ulaflt›r›lmas› ifli H De¤er: Tüketicinin sat›n almay› düflündü¤ü ürün ya da hiz- Holding: ‹flletmenin baflka iflletmelerin hisse senetlerini ala- metin, onun ihtiyaç ve isteklerini ne kadar karfl›layaca¤› hakk›ndaki görüflü De¤iflim: ‹htiyaç duyulan bir ürün ya da hizmetin bir kifli ya da rak iflletmenin yönetimini ele geçirmesi ‹ kurulufltan, karfl›l›¤›nda bir baflka ürün vererek sa¤lanmas› ‹ç Çevre: ‹flletme s›n›rlar› içinde kalan ve iflletmenin misyo- Dikey büyüme: Dikey büyüme, farkl› faaliyetler gerçekleflti- nunu, vizyonunu, temel yeteneklerini, örgüt yap›s›n› ren ancak birbirlerini bütünleyen iflletmelerin birleflme- ve örgütsel kültürünü içinde bar›nd›ran alt sistemler leri toplu¤u ‹htiyaç: ‹nsan›n fizyolojik ve psikolojik yap›s›na uygun ola- E rak ortaya ç›kan, karfl›land›¤›nda zevk ve haz, karfl›lan- E¤itim ve gelifltirme: Personelin yetkinliklerinin iflin gerektirdi¤i düzeye ç›kar›lmas› mad›¤›nda ac› ve s›k›nt› yaflatan duygu ‹letiflim: ‹nsanlar›n duygu, düflünce, tutum ve davran›fllar›n›n Etik: Bir kifli veya grubun davran›fllar›n›n do¤rulu¤unu ve yanl›fll›¤›n› belirleyen kurallar ve ilkeler sözlü, yaz›l› ve sözsüz olarak iletmesi ‹novasyon: Piyasaya ç›kabilen ve ticari hale gelen yenili¤e Etik ikilemler: Birbiriyle çat›flan, ancak her ikisinin de olas› geçerli etik yönleri olan iki seçenekten birinin seçilmesinin gerekti¤i durum verilen ad ‹nsan kayna¤›: Bir iflletmede çal›flanlar›n tümü, genel müdür gibi hiyerarflide üst düzey bir pozisyondan, makine ope- Etik kodlar: Belirli bir iflletme, meslek grubu veya endüstri içinde etiksel aç›dan, çal›flanlardan/üyelerden beklenen ve istenen davran›fl türlerini aç›klayan bildirgeler ratörü gibi alt düzey bir pozisyona kadar herkes ‹nsan kaynaklar› yönetimi: ‹nsan kayna¤›n›n sa¤lanmas›, istihdam› ve gelifltirilmesi ile ilgili politika oluflturma, planlama, örgütleme, yönlendirme ve denetleme faali- F yetlerini içeren disiplin Fayda: Mal ve hizmetlerin insanlar›n ihtiyaçlar›n› giderme özelli¤i ‹nsan kaynaklar› yönetiminin fonksiyonlar›: ‹flletmenin bir çal›flan›n iflletmeye giriflinden iflten ayr›lmas›na kadar Finans: Para, fon ya da sermaye geçirdi¤i süre içerisinde, insan kaynaklar›yla ilgili olarak Finansman faaliyetleri: ‹flletmenin faaliyetlerini sürdürmesin- yap›lan ifllerin tümü de kullan›lacak üretim ile ilgili kaynaklar›n edinilmesi için ‹stek: ‹nsan ihtiyaçlar›n›n giderilmesi amac›yla, bireylerin gerekli olan kaynaklar›n iflletme sahiplerinden ya da ifllet- alternatifler aras›ndan elde etme arzusu gösterdikleri me d›fl›ndaki taraflardan sa¤lanmas› faaliyetleri Fiyat: Bir ürünün de¤erinin parasal karfl›l›¤› fleyler ‹fl analizi: Mevcut iflin nas›l yap›ld›¤›n› tan›mlayan bir de¤er- Fizibilite çal›flmalar›: Kurulmak istenen iflletmenin üretece¤i mal›n maliyeti, sat›fl fiyat›, müflteri beklentileri, kurulaca¤› lendirme ve bu de¤erlendirmeyi gerçeklefltirmek üzere yap›lan araflt›rma yer ile ilgili araflt›rmalar›n yer ald›¤› kapsaml› çal›flmalar www.hedefaof.com 214 Genel ‹flletme ‹fl modeli: ‹flletmenin kurulufl amac›na ba¤l› olarak, üretim faktörlerini ne flekilde katma de¤ere dönüfltürece¤inin planland›¤› model L Liderlik: Belirli flartlar alt›nda, belirli kiflisel veya grupsal amaçlar›n gerçeklefltirilmesi için bir kimsenin baflkalar›- ‹fle alma: Pozisyon bofllu¤u oldu¤unda, pozisyonu doldur- n›n faaliyetlerini etkilemesi ve yönlendirmesi süreci mak amac›yla aday bulma, seçim ve oryantasyon faaliyetlerinin gerçeklefltirilmesi ‹flletme: ‹nsan ihtiyaçlar›n› giderecek, sorunlar›n› çözecek, beklentilerini karfl›layacak derecede fayda sa¤lamak için üretim faktörlerini kullanarak mal ve hizmet üreten, ço¤u kez kâr amac› güden ekonomik, teknik ve sosyal gi- M Merger (sat›n alma- birleflme): ‹ki veya daha fazla iflletmenin tek iflletme haline gelmesi durumu Muhasebe: ‹flletmede gerçekleflen finansal nitelikli olaylar›n tan›mlanmas›, ölçülerek kayda al›nmas›, analiz edilip yo- riflimler rumlanmas› ve karar vericilere iletilmesi sürecini kapsa- ‹flletme çevresi: ‹flletme s›n›rlar› d›fl›nda kalan her fley yan bilgi sistemi ‹flletme faaliyetleri: Genel olarak faaliyet; iflletmenin kurulmas›, yat›r›m kararlar›n›n al›nmas›, kaynaklar›n temin edilmesi, tedarikçilerden hammadde al›nmas› ve bedelinin ödenmesi, mamul veya hizmet üretimi, mal veya hiz- N Nakit ak›m bütçesi: ‹flletmelerde k›sa süreli finansman ihtiyac›n›n belirlenmesinde kullan›lan finansal bütçeleme metin pazarlama ve sat›fl›, müflterilerden tahsilat yap›lmas›, sat›fl sonras› destek hizmetlerinin verilmesi gibi, iflletmenin devaml›l›¤›n› sa¤layan operasyonlar s›ras›nda tablosu Nakit ak›m tablosu: Bir hesap döneminde gerçekleflen nakit girifl ve ç›k›fllar›n›, kaynaklar› ve kullan›m yerleriyle bir- iflletmelerin gerçeklefltirdi¤i eylemler likte gösteren tablo ‹flletme fonksiyonlar›: ‹flletmenin grupland›r›lm›fl faaliyet- O-Ö leri Örgütleme: Planda belirlenen amaçlara ve bunlara eriflmek K için belirlenen yollara uygun bir örgüt yap›s› (organizas- Kariyer yönetimi: ‹flgücünün ihtiyaçlar›n› tatmin etmek ve yon) oluflturularak; bu yap› içerisinde yer alan ifller, kifli- bireylerin kariyer hedeflerine ulaflmas›n› sa¤lamak için yöneticilere imkan sa¤layan, hedeflerin planlanmas›, stratejilerin düzenlenmesi ve uygulanmas› süreci ler ve birimler aras›ndaki yetki iliflkilerinin kurulmas› Öz kaynaklarda de¤iflim tablosu: Bir hesap döneminde öz kaynaklarda oluflan de¤iflmeleri nedenleriyle birlikte gös- Kartel: Ayn› sektörde ve ayn› ifli yapan iki veya daha fazla ifl- teren tablo letmenin, hukuki ba¤›ms›zl›klar›n› yitirmeden yapt›klar› anlaflmalar Kitlesel üretim: Belirli bir ürünü büyük miktarlarda üretmek için yap›lan bir üretim biçimi Konsern: Ayn› iflkolunda çal›flan az say›da iflletmenin karlar›n› art›rmak amac›yla biraraya gelmesi ile oluflan birleflme flekli Konsorsiyum: Belirli bir iflin yap›lmas› için kurulan birlik veya ortal›k Kontrol: Faaliyetlerin sonuçlar›n› önceden belirlenmifl olan standartlarla karfl›laflt›rmak, e¤er farkl›l›k varsa gerekli düzeltmeleri yapmak Küresel çevre: ‹flletmelerin siyasal-yasal, ekonomik, sosyokültürel, teknolojik ve do¤al çevre faktörlerini etkileme potansiyeli olan ve dolay›s›yla tüm çevresini bir anlamda kapsayabilen genel çevre bilefleni P Paydafl: ‹flletmelerin amaçlar›n› gerçeklefltirirken etkiledikleri ya da etkilendikleri herhangi bir grup veya birey Pazar: Belirli bir ürünün al›c›lar›n›n ve sat›c›lar›n›n de¤iflim için oluflturduklar› soyut ortam Pazarlama iletiflimi: ‹flletme/ürün/hizmet ile hedef kitle aras›ndaki reklam, sat›fl özendirme, halkla iliflkiler, kiflisel sat›fl ve do¤rudan pazarlama iletiflimi çabalar›n›n tümünü içeren pazarlama fonksiyonu bilefleni Performans yönetimi: Çal›flanlar›n ifllerini etkin ve verimli bir biçimde yap›p yapmad›klar›n› ya da neye ihtiyaçlar› oldu¤unu belirlemek amac›yla gelifltirilen performans planlamas›, performans›n de¤erlendirilmesi ve performans›n gelifltirilmesi aflamalar›ndan oluflan insan kaynaklar› yönetimi sistemi Planlama: Yönetim fonksiyonlar›ndan ilki; amaçlar ile bunlara ulaflt›racak araçlar›n ve olanaklar›n seçimi veya belirlenmesi www.hedefaof.com Sözlük Proforma finansal tablolar: ‹flletmelerin orta ve uzun süreli finansman ihtiyac›n›n belirlenmesinde kullan›lan finansal tablolar 215 V Verimlilik: Girdi ile ç›kt› aras›ndaki iliflki Y S Sektörel çevre: ‹flletmenin iç çevresi ile iflletmenin genel çevresi aras›nda yer alan ve iflletme faaliyetlerini do¤rudan etkileyebilen yap› Sermaye bütçesi: Uygun ve verimli yat›r›m alanlar›n›n araflt›r›lmas›, sermaye harcamalar›n›n de¤erlendirilmesi ve seçimi süreci Sosyal denetim: ‹flletmelerin sosyal sorumluluk performans›n›n de¤erlendirilmesi süreci Sosyal sorumluluk: Kurumlar›n içinde yaflad›klar› toplumun, çal›flanlar›n›n ve onlar›n ailelerinin yaflam kalitesini yükseltirken, ayn› zamanda ekonomik geliflmeye de katk› sa¤lama yükümlülü¤ü Sürdürülebilirlik: Gelecekte dünyada yaflayacaklara da yetecek kadar kaynak b›rakacak ve toplumun refah seviyesini art›racak flekilde bir anlay›flla üretim yapmak ve tüketmek Yal›n üretim: Üretim sürecine de¤er katmayan, stok bulundurma, hatal› ürünü onarma, çal›flanlar›n ve ürünlerin gereksiz hareketleri, afl›r› üretim, gereksiz bekleme süreleri, hurda birikimi gibi tüm olumsuzluklar› ortadan kald›rmaya yönelik üretim yaklafl›m› Yatay büyüme: ‹flletmelerin kendi kaynaklar›n› kullanarak büyümesi Yat›r›m: ‹flletmeye kar sa¤lamak veya gelir getirmek amac›yla yap›lan her türlü harcama Yat›r›m faaliyetleri: ‹flletme faaliyetlerinin sürdürülmesinde fayda sa¤layacak ve yat›r›ma dönüfltürülecek üretim faktörlerinin edinilmesine yönelik faaliyetler Yat›r›m projesi: Önceden belirlenmifl bir süre içinde, yap›lmas› gereken ifllerin nas›l ve hangi bütçe içinde yap›laca¤›n› gösteren bir plan türü Yöneltme: Yöneticilerin astlar›na emir verme veya baflka yollarla ne yap›lmas› gerekti¤ini bildirmesi Yönetici: Yönetim iflini yapan, insanlar› belirli amaçlar› ger- T Tam zaman›nda üretim: ‹fle de¤er katmayan her türlü at›¤›n ve de¤iflkenli¤in yok edilmesi ve malzemelerin gerekti¤i yer ve zamanda çekilmesi hedefine yönelik üretim biçimi Tatmin: Bir bireyin beklentileri ve ürünle ilgili alg›lanan performans de¤erlendirmeleri aras›nda yap›lan karfl›laflt›rman›n yans›mas› Tröst: ‹ki veya daha fazla iflletmenin tekelci güç oluflturmak amac›yla hukuki ba¤›ms›zl›klar›n› yitirerek sermaye ve yönetimlerini birlefltirmeleri çeklefltirecek iflleri yapmalar› için yönlendiren ve yöneten kifli Yönetim: Baflkalar› vas›tas›yla, ifllerin etkili ve verimli bir flekilde yapt›r›lmas› Yönetim fonksiyonlar›: ‹flletmelerin kurulufl amaçlar›na ulaflabilmesi, bu yöndeki faaliyetlerini etkin ve verimli flekilde yürütebilmesi için yöneticilerin yerine getirmesi gereken planlama, örgütleme, yöneltme ve kontrol fonksiyonlar› U-Ü Üçlü sorumluluk: ‹flletmelerin bir amaç setine sahip olduklar›n› ve amaçlar›n›n ekonomik de¤er, sosyal de¤er ve çevresel de¤er üretmek oldu¤unu savunan görüfl Üretim faktörleri: ‹nsan ihtiyaçlar›n› gidermek, sorunlar›n› çözmek için piyasaya sunulacak ürün ve hizmetlerin üretiminde kullan›lan, miktar ve çeflit yönünden s›n›rl› olan girdi ya da kaynaklar Üretim: ‹nsanlar›n ihtiyaç ve isteklerini karfl›lamak amac›yla ürün ya da hizmetlerin meydana getirilmesi ifllemi Ürün: ‹nsanlar›n istek ve ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› amac›yla üretim faktörlerinin biraraya getirilerek, üretim için gereken üretim teknolojilerinin yard›m› ile bir süreçten geçirilmesi sonucu elde edilen ç›kt› www.hedefaof.com
