Hafta_13_(Bilimsel Etik ve Araştırma Etiği)
advertisement
5/27/13 Bilimsel Etik ve Ara tırma Eti i Konfüçyüs den… ! Levent AKGÜN Suat ÇEL K nsanları yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar bir daha yanlı yapmayacaklar, ancak eref ve utanma duygularına da sahip olmayacaklardır. Ancak, insanları erdemle ve ahlâk kuralları ile yönetirseniz, o zaman onlar hem eref ve utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de do ruyu yapmaya çalı acaklardır. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri Ahlâk ve etik ? ! ! ! Ahlâk ve etik Ahlâk, bir toplumun en üst genel standartlarını içerir. Ahlâk, bireylerin meslekî ve kurumsal rollerinden ba ımsız, toplumun tümü için geçerlidir. Etik ise genel davranı standartları de il, toplumdaki belirli bir mesle in, i in, kurumun veya grubun standartlarıdır. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 2 ! ! 3 Ahlâk, ya adı ımız toplumda her zaman ve mekânda 24 saatimizi ku atır. Ancak toplumdan topluma farklılık gösterebilir. Etik, mesle e ve alana özgüdür, ancak o meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya koyar. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 4 1 5/27/13 Etik bu anlamda kullanıldı ı zaman… ! ! ! ! ! ! En genel düzeyde Bilim Eti inin ana ilkeleri Meslek Eti i Tıp Eti i Spor Eti i Askerlik Eti i Hukuk Eti i Medya Eti i ! ! ...gibi kavramlar kar ımıza çıkar. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri Bilimde Etik Tavrın Standartları 5 Temel lke: Genel Ahlâka uygunluk Bilimsel etik genel ahlâki standartlara aykırı olamaz! kinci lke: Örnek olma rolü Bir akademisyenin, ö rencisine, asistanına, meslekta ına ve hatta bütün topluma örnek olma sorumlulu u vardır. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 6 1- Dürüstlük ! Bilim Adamları bilgiyi ve sonuçları saptırmamalı, yalanlara dayandırmamalı ve yanlı sunmamalıdır. Ara tırma sürecinde her açıdan objektif, tarafsız, ve dürüst olmalıdır. Nüans: Dürüst hatalar affedilebilir fakat yalanlar ve bile bile yapılan aldatmalar affedilmez. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 8 2 5/27/13 Dürüstlü ün ihlali : Tahrifat!… ! 2- Dikkat Uydurma: Hipotezi desteklemek için hayali ! sonuç uydurma ! ! Kırpma: Hipotezi destekleyen sonucun yazılması, di er sonuçların gizlenmesi; ! Bulandırma: Sonuçları oldu undan daha iyi ! gösterme ! E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 9 E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 3- Açıklık ! ! ! 10 4- Özgürlük Bilimsel ara tırmalar açık veya ula ılabilir olmadıklarında bilim camiasının dı ındaki ki iler bilim camiasının dürüst olmadı ını dü ünebilirler. Halihazırda sürmekte olan ara tırmalar ve Askeri veya ticari amaçlı ara tırmalar hariç bilim ortamı açıklı ı gerektirir. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri Dikkatsizlik hatalara yol açar. Bazı hatalar ciddi bir suç sayılmaz ama, hata ortaya çıktı ında, kabul etmek, bir düzeltme yayınlamak, hatayı belirtip geri çekmek gerekir. Danı manlık sistemi do ru i ledi inde hatalar en aza indirilebilir. Tekrarlanan hatalar ise ihmalkârlı ı gösterir. 11 ! ! ! ! Özgün yeni fikirler üretilmesi için Sorunlar üzerinde yeni çözüm teknikleri geli tirilmesi Sonuçta bilimin ilerlemesi için ÖZGÜRLÜK ortamı arttır. Baskıcı, otoriter a ırı planlamacı ortamlarda bilimsel geli me durur. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 12 3 5/27/13 5- Onur Payı ! ! ! ! ! 6- E itim Onur payı olmazsa motivasyon olmaz. Sorumluluk ve onur payı bir paranın iki yüzü gibidir. Onur payına sahip olan insanlar sorumlulukları da yüklenirler. Sonuçta daha özgün, daha özenli i ler ortaya çıkar Tanınma, saygınlık, itibar, para, ödül….her bilim insanı için gereklidir ama, Haketmeyenlere onur payı verilmesi adalet duygusunu zedeler. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri ! ! 13 E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 7- Toplumsal Sorumluluk ! ! ! ! 14 8- Yasallık Yaptı ımız bilimi önce içinde ya adı ımız toplum olmak üzere bütün insanlık için yaptı ımızın bilincinde olmak.. Toplumsal tartı malara katılmak. (Gerekti inde) Uzmanlık görü ü bildirmek. Bilimi istismar edenlere kar ı çıkmak E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri Bilmediklerini ö renmek, bildiklerini ö retmek… Bilim e itimi usta-çırak ili kisi gibidir. Danı man örnektir ve ço u eyler sezgisel olarak ö renilir. 15 ! ! ! ! ! Tehlikeli ve kontrole tabi maddelerin kullanımı nsan ve hayvanların kullanımı Ara tırma ortamlarının sa lık ve güvenli i Telif hakları Patentler vb. konularda yasalara uymak mecburi ve ahlâki bir görevdir. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 16 4 5/27/13 9- Fırsat E itli i ! ! 10- Kar ılıklı saygı Bilimsel ara tırma ortamları, ırk, cinsiyet, memleket, milliyet, ya , vb. gibi bilimsel yeterlikle do rudan alakası olmayan hususları dikkate alarak ayrımcılık yapmamalı, bilimsel yeterli e sahip olan herkese açık olmalıdır. Fikir çe itlili i farklı geçmi lerden gelen insanların etkile mesiyle mümkün olabilir. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 17 11- Verimlilik ! ! Bilim adamları kaynakları ve zamanı akıllıca ve verimli bir ekilde kullanmalıdır. Ara tırma bütçeleri abartılmamalıdır. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri ! ! Bilimin toplumsal dokusunu koruyabilmek için kar ılıklı saygı gerekir. Böylece bilimsel hedeflere ula ılması kolayla acaktır. Bilim adamları fiziksel ve psikolojik olarak birbirlerine zarar vermekten kaçınmalıdır. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 18 B L MSEL YAYINLARDA ET K - DI I KABUL ED LEN DURUMLAR 19 5 5/27/13 1-Sahtecilik (Fabrication) • • 2-Çarpıtma (Falsificasyon) Sunulan veya yayınlanan belgeyi gerçe e aykırı olarak düzenlemek, bir belgeyi de i tirmek veya gerçe e aykırı belgeyi bilerek kullanmak • • • Ara tırmaya dayanmayan veriler üretmek, bunları rapor etmek veya yayınlamak • E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri " 21 Ara tırma kayıtları ve verileri tahrif etmek Kullanılmayan yöntem,cihaz ve materyalleri kullanılmı gibi göstermek Ara tırma hipotezine uygun olmayan verileri de erlendirmeye almamak lgili teori ve varsayımlara uydurmak için veriler ve/veya sonuçlarla oynamak E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 3-Yinelenen Yayın (Duplicasyon) 4-Dilimleme (Salamization) Editörlerin izni alınmadan orijinal bir çalı manın aynen veya sonuçlarıyla ba ka bir yayın organında yayınlanmasıdır Tek bir yazıda sunulabilecek veri, bulgu ve fikirleri yapay olarak bölerek birden fazla yayın haline getirmektir Dergilerin, hakemlerin, e ditörlerin kaynaklarını bo a harcamaktır 22 *Yayın sayısını arttırmaya yönelik *Önceki yayını kaynak göstermemek Okuyucuya, ara tırıcıya ve bilime saygısızlık *Önceki yayından yeterli düzeyde Farklı dillerde, farklı okuyucu kitlesine hitap etme gerekçesi yeterli de il ! E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri farklılık göstermeyen yayınlar 23 E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 24 6 5/27/13 5-A ırma ( ntihal=Plagirism) ! ! Ba kalarının fikirlerini, yöntemlerini, verilerini, uygulamalarını, yazılarını ve ekillerini sahiplerine bilimsel kurallara uygun biçimde atıf yapmadan kısmen veya tamamen yazarın kendisinin gibi sunması Yabancı dilden kitap, makale ve benzeri yayınları tercüme ederek kendi eseri gibi basması E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 25 6-De i tirerek kendi dü üncesi gibi yazmak (Paraphrasing) ! ! ! 5-A ırma ( ntihal=Plagirism) Yararlanılan kaynaklarının belirtilmemesi EtikDı ı Davranı olarak kabul edilir E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 26 Bilimde Etik hlallerin Nedenleri Kaynak göstermeden bilgileri farklı sözcüklerle açıklamak da uygun bir davranı de ildir (paraphrasing) Alıntılar makul düzeyde, orijinal kayna a uygun ve eme e saygılı olmalı E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 27 7 5/27/13 2-Ara tırma fonlarından destek alabilmek için 1-Kariyer ve prestij kaygısı Akademik camiada kariyer, yapılan yayınlar, kazanılan burslar, yürütülen projeler ve akademik görevlerle ölçülür. Publish or perish , ya yayın yap ya yok ol , Türkçe bir söylemle Ya yayın, ya cayın , ilkesinin baskısı bazı kimseleri etik dı ı davranı lara itebilmektedir. Kariyerin en üst basamaklarına yükselmi bilim adamları bile prestijlerini koruyabilmek için kendilerini yayın yapmak zorunda hissetmektedirler. Sonuçta bilim adamları arasında da kariyerlerinde yükselmek için veya itibarlarını koruyabilmek için etik kuralları çi neme e iliminde olanlar çıkabilmektedir. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri ! ! 29 E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri Yeni bir metodun, tekni in ya da icadın patentini alan ki i pek çok para kazanabilir. Böylece parasal ödüllerin bilim eti ine aykırı tavırlara imkân vermesi Biraz para iyidir. Fakat paranın çoğu kötüdür. Çünkü insan yaratılış olarak bencil bir varlıktır ve paranın fazlasını muhakkak kötü bir yolda kullanır. Albert Einstein E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri ! ! mümkündür. ! 30 4-Bilimin denetim mekanizmalarındaki eksiklikler 3-Parasal Ödüller ! Fon arayan bilim adamı sayısının artması ve bütçelerin darlı ı nedeniyle fon alabilmek ve fonun kesilmemesi için bilim adamları sonuçlar üretmek zorundadır. E er bir deney iyi gitmiyorsa ve sonuçlar mu laksa bazı bilim adamları bu sorunları dile getirmek yerine fonun kesilmemesi için sorunları gizleyebilmekte veya hayâlî sonuçlar üretebilmektedir. 31 ! ! Bilimin –danı manlık, yayınlama ve cevap hakkı gibi- çok desteklenen kendini düzeltme mekanizmaları hataları ve sahtekârlıkları ortaya çıkarmaya ço u kere yeterli olmaz. Makaleleri ve makale önerilerini gözden geçiren hakemlerin de ço u zaman hataları ve hileleri tespit etmek için detaylı bir inceleme yapacak zamanları yoktur. Yayımlanan makalelerin ço u okunmaz ve deneylerin ço u tekrarlanmaz. Bütün bu sıralanan nedenler, aradan sıyrılır anlayı la ba tan savma makalelerle kariyer kazanmak isteyen bazı ki ileri cesaretlendirebilmektedir. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 32 8 5/27/13 5-Bilim Eti inin Ö retilmemesi ! ! Son Söz Etik de erler de görgü kurallarına benzerler. Görgü kuralları ö retilmeyen bir insanın görgüsüz davranı larını normal kar ılamak gerekir. Tıpkı bunun gibi, ö rencilere nasıl etik de erlere saygı gösterilece i ö retilmezse, onların bilim kariyerlerinde bu de erlere aykırı tavır sergilemesini de normal kar ılamak gerekecektir. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 33 Yardımcı Kaynaklar ! ! ! Ahlâk, nasıl mutlu olabilece imizi de il, mutlulu a nasıl layık olabilece imizi gösteren bir doktrindir. E.KANT Beyler örf ve kanuna nasıl riayet ederlerse, halk da aynı ekilde itaat eder. Beyler hangi yoldan giderse, beylerin bu gidi i kulun da yoludur. ………………YUSUF HAS HAC B Cümleler do rudur sen do ru isen, Do ruluk bulunmaz sen e ri isen. YUNUS EMRE E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 34 Te ekkür Bu sunu Prof. Dr. Hasan Seçen tarafından hazırlanan Bilim ve Etik ve Prof. Dr. Ali Ero lu tarafından hazırlanan Bilimsel Etik ve Yayın Eti i adlı sunulardan yararlanılarak Doç.Dr. Mustafa Sözbilir tarafından hazırlanmı tır. Hocalarımıza te ekkür ederiz. E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 35 E itim Bilmlerinde Temel Ara tırma Yöntemleri 36 9
