kalıtıma giriş - Soruhane.com

KALITIMA GİRİŞ
Kalıtım (soya çekim), anne ve babadaki özelliklerin oğul döllere geçmesine
denir. Üremeyle sağlanır.
Çevrenin ve kalıtımın etkisiyle canlıda ortaya çıkan özelliklere karakter
denir. Örneğin; göz rengi, boy uzunluğu, kan grubu birer karakterdir.
• Yalnız Çevrenin Etkisiyle Belirlenen Karakterler
Çevre şartlarının meydana getirdiği kalıtsal olmayan değişikliklere
modifikasyon denir.
Beslenmeye bağlı olarak dişi embriyolardan kraliçe arı ve işçi arının
meydana gelmesi, ortanca çiçeklerinin asitli topraklarda kırmızı, bazik
topraklarda ise mavi çiçek açması, birer modifikasyondur.
• Kalıtım + Çevrenin Belirlediği Karakterler
Kalıtım ve çevrenin birlikte belirlediği karakterler de kalıtsal olmadığı için
ve çevre etkili olduğu için birer modifikasyondur. Bu şekildeki
modifikasyonlara örnek olarak bitki fidelerinde klorofilin oluşumu
gösterilebilir. Bitki ana canlıdan klorofil sentezleme genini almışsa ve
ışıkta büyütülürse, rengi yeşil olur. Klorofil geni taşıyan bitki ışık almayan
ortamda büyütülürse klorofil sentezleyemez. Klorofil geni taşımayan
tohumlar ışıkta bile çimlense yeşil renk oluşturamazlar. Böyle bitkilere
albino denir.
• Yalnız Kalıtımla Belirlenen Karakterler
Bir insanın kan grubu, parmak izleri, göz rengi gibi karekterler çevre şartı
ne olursa olsun değişmez.
Çevrenin insan gelişimi ve fenotipi üzerindeki etkileri tek yumurta ikizleri
üzerinde yapılan çalışmalarla incelenebilmiştir.
• Tek yumurta ikizleri
Döllenmiş bir yumurta hemen mitoz bölünmelerle çoğalmaya başlar.
Bazen ilk oluşan iki hücre (blastomerler) ana rahminde birbirinden
ayrılarak ayrı ayrı gelişirse oluşan yavrulara tek yumurta ikizleri denir. Bu
ikizlerin genotipleri ve fenotipleri aynıdır.
Şekil : Tek Yumurta İkizleri
• Çift yumurta ikizleri
Normalde insanda her ay bir yumurta oluşturulur. Bazen aynı anda iki
yumurta oluşturulur ve her yumurta iki ayrı sperm tarafından döllenir. Bu
döllenen yumurtaların gelişmesinden ayrı yumurta ikizleri meydana gelir.
Çift yumurta ikizleri iki ayrı sperm ve yumurtadan meydana geldikleri için
genotipleri ve fenotipleri birbirinden farklıdır. Bu ikizler ancak aynı
zamanlarda doğmuş kardeşler kadar birbirine benzerler.
Şekil : Çift Yumurta İkizleri
Çift yumurta ikizleri oluşurken, iki ayrı yumurta,iki ayrı spermle döllenir.
Oluşan zigotlar uterusun farklı kısımlarına tutunarak gelişir. Bu ikizlerin
cinsiyetleri aynı olabileceği gibi farklı da olabilir.
I. KALITIMLA İLGİLİ KAVRAMLAR
•
Gen : Kalıtsal bir karekterin kalıtılmasından sorumlu
DNA veya kromozom parçasına gen denir.
Genler harflerle ifade edilir. Bir karekter için aynı harfin
büyüğü de, küçüğü de kullanılabilir. Örnek; S ve s, A ve b,
D ve d gibi.
•
Alel Gen : Bir karakter, iki arkadaş kromozom (Homolog
Koromozom) üzerinde bulunan iki genle kontrol edilir. Bu şekilde
aynı karekter üzerine etki eden genlere alel gen’ler denir.
•
Homozigot : Bir karakteri kontrol eden iki alel gen birbirinin aynısı
ise buna homozigot denir. SS, dd, OO, XX gibi.
•
Heterozigot : Bir karakteri kontrol eden iki alel gen birbirinden
farklı ise buna heterozigot denir. Ss, Dd, XY gibi.
•
Dominant (Baskın)'lık : Heterozigot durumda etkisini dış
görünüşte gösteren gen’e baskın gen; bunun ortaya çıkardığı
özelliğe de baskın özellik denir. Örnek; Bezelyede sarı renk,
insanda beş parmaklılık, dil yuvarlama, vs.
•
Resesif (Çekinik)'lik : Heterozigot durumda etkisini dış görünüşte
gösteremeyen gen’e çekinik gen; bunun ortaya çıkardığı özelliğe de
çekinik özellik denir. Örnek; Bezelyede yeşil renk, insanda O kan
grubu, altı parmaklılık, vs.
•
Genotip (İç görünüş) : Bir karakteri genlerle ifade etmeye denir.
Ss, bb, DD gibi. Bir canlının genotipi sorulduğunda her karekterin
ikişer harfle gösterilişi anlaşılmalıdır.
•
Fenotip (Dış görünüş) :Canlının özelliklerinin
dışardan gözlenebilmesi ya da incelemekle
anlaşılmasıdır.
•
Bağlı Gen – Bağımsız Gen : İki veya daha fazla gen
aynı kromozom üzerinde bulunursa bağlı genler,
farklı kromozomlar üzerinde bulunurlarsa bağımsız
genler adını alır.
II. GAMET ÇEŞİDİ ve HESAPLAMASI
A. BİR KAREKTER BAKIMINDAN
Gametler, mayoz bölünmeyle meydana geldiği için, ana canlının yarısı
kadar kromozon ve yarısı kadarda gen taşırlar.
1. Homozigot İken
2. Heterozigot İken
B. İKİ KARAKTER BAKIMINDAN
1. Homozigot İken
2. Heterozigot İken
C. BAĞLI GENLERDE GAMET ÇEŞİDİ
Bir kromozom üzerinde bulunan genlere bağlı genler denir. Bunlar,
gametlere giderken beraber hareket ederler. (Ancak krosing-over olayıyla
birbirinden ayrılabilirler.)
Gamet çeşidi = 2n = Heterozigot kromozom çifti
Bağlı genlerin bulunduğu durumlarda, bazı gametler ya oluşmaz, ya da
diğerlerinden daha az oranda oluşur. Bunlar krosing-over sonucunda
oluşan gametlerdir.
Örnek Soru :
Hh Kk MM nn XRXr genotipindeki bir bireyden, hKMnXR genotipinde
gametlerin meydana gelme oranı nedir? (H, K, M, n genleri farklı
kromozomlar üzerindedir).
A) 1/4
3/16
B) 1/8
C) 3/10
D)
E) 1/32
(1998)
Cevap B