Taha Niyazi KARACA - Karadeniz Araştırmaları Merkezi

advertisement
OSMANLI DEVLETİ’NİN BALKANLARDAN ÇEKİLME
SÜRECİNDE PANSLAVİST BİR PROPAGANDACI:
OLGA NOVİKOFF (NOVİKOVA)
Taha Niyazi KARACA∗
ÖZET
Osmanlı Devleti’nin 19. Yüzyıl başından itibaren dağılma sürecine
girmesi Balkanlarda yaşanan bağımsızlık hareketleri ile hızlandı.
1804 Sırp İsyanı ile başlayan gelişmeler Yunanistan ve Romanya’nın bağımsız olmalarıyla devam etti. 1875 yılında gelindiğinde
Hersek’de başlayan karışıklıklar kısa sürede Balkanların her bölgesine yayılan bir isyan haline geldi. Bu süreçte etkin rol oynayan
fakat ismi gündeme gelmeyen şahıslardan biri de Rus Panslavistlerinden Olga Novikoff’tur. Panslavist hareketin etkin isimlerinden
biri olan Olga Novikoff; bir yönüyle teorisyen, diğer bir yönüyle ise
aktivisttir. Yazdığı eserlerle Panslavist harekete önemli katkılar
sağlarken, diğer taraftan Rusya’nın yayılmacı politikalarına destek
sağlamak amacıyla çeşitli Avrupa ülkelerinin başkentlerinde devlet adamlarını kazanmaya yönelik faaliyetlerde bulunmuştur. Bu
çalışmada, Olga Novikoff’un Panslavist eksendeki düşünceleri ve
Osmanlı Devleti’nin Balkanlardan çekilme sürecine etki yapan faaliyetleri değerlendirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Bulgar, Balkan, Panslavizm, Rusya, İngiltere,
Osmanlı, Olga Novikoff (Novikova), William Ewart Gladstone, Kont
Ignatyev, Gorchakov.
ABSTRACT
The independence movements in Balkans accelerated with entering of Ottoman Empire’s disintigration process. The events, begins with starting of 1804 Serbian uprising, went on with being
independence of Greece and Romania. When was come to 1875,
the upheavals began in Herzegovina turned into an riot spreading
all over Balkan. One of persons who had not come to the fore although she had an effective role during this process, was Russian
Panslavist Olga Novikoff. Olga Novikoff who is one of effective
names of Panslavists was a theorist with one aspect, and was an
activist with other aspect. As she was important contibuting to
Panslavist movement with her writings, on the other hand so as to
provide support for the expensionist policy of Russia, she got in
acts in capital cities of some European contries for gaining the important statesmen. In this work, It is evaluated the Panslavist thoughts of Olga Novikoff and her acts which effected the process of
Ottoman Empire’s recession of Balkan.
∗
Prof. Dr., Bozok Üniversitesi, [email protected]
Karadeniz Araştırmaları • Güz 2016 • Sayı 51 • s.19-35
Taha Niyazi Karaca
Keywords: Bulgar, Balkan, Panslavizm, Russia, England, Ottoman,
Olga Novikoff (Novikova), William Ewart Gladstone, Count Ignatyev, Gorchakov.
1876 yılında başlayan Bulgar ayaklanması sonrasında yaşanan olaylar Rusya ile Osmanlı Devleti’ni karşı karşıya getirerek 1877-1878 savaşının yaşanmasına zemin hazırladı. Bulgar ayaklanması, Balkanlarda gelişen milliyetçilik hareketlerinin bir sonucuydu. Bununla birlikte bu ayaklanmanın
hazırlanması ve gelişmesinde Rus Panslavistlerin çok büyük etkileri oldu.
Panslav hareketin en önemli isimlerinden biri olan Olga Novikoff (Novikova)1’un bu süreçteki etkisi ise özel bir mahiyetteydi. Olga’nın küçük kardeşi
Nicholas Krieeff, Sırbistan ile Osmanlı Devleti arasında cereyan eden çatışmalarda hayatını kaybetmişti. Kardeşinin intikamını almak için yanıp tutuşan Olga, Rusya’da önemli konumda bulunan devlet adamları ve askerlere
Osmanlı Devleti’ne karşı savaş ilan edilmesi için baskı yapmaya başlamıştı.
Olga Novikoff’un bu çabalarını ve Panslavist devlet adamlarıyla olan ilişkisini yakın arkadaşlarından A.W. Kinglake ortaya koymaktadır. Olga Novikoff, Bulgar ayaklanmasının başlaması ve gelişme sürecini Kinglake ile paylaşmıştı. Kinglake de, bu bilgilere dayanarak Novikoff’un Panslavistler ve
Rusya Başbakanı Gorchakov ile yapmış olduğu görüşmeleri biyografi yazarı
Tuckwell’e anlatmıştı. Bu anlatıma göre; Olga Novikoff, Bulgaristan ayaklanmasının başlatılması konusunda çok istekli hareket ederek Başbakan
Gorchakov’a baskı yapyordu. Nitekim yaptıkları bir görüşmede;
“Bulgaristan’da ayaklanma başlatma konusunda Panslavistlerin çok
yavaş hareket ettiklerini, bir kadın için en can sıkıcı durumun vaat edilmiş
bir ayaklanmanın başlamasını beklemek olduğunu” söylemişti. Gorchakov
da cevabında: “Bulgaristan ayaklanmasının başlatılmasında, bürokrasiye
çok bağlı olan Rusya’nın Avusturya’daki elçisinden (Olga Novikoff’un akrabası) kaynaklandığını fakat ortaya çıkan kan ve ateşten Madamın hoşnut
kalacağını umduğunu” söyleyerek Novikoff’u rahatlatmaya çalışıyordu
(Tuckwell 1902: 106; Hupchick 2001:249-255).
Bulgar ayaklanması sürecinde Olga Novikoff’un sergilediği davranışlar,
tamamen nakledilen bu konuşmanın paralelindedir. Bayan Novikoff’un
bütün çabası Osmanlı Devleti’nin Balkanlardan çekilmesini gerçekleştirmek
ve oluşacak boşluğun yerine büyük bir Panslav imparatorluğunun kurulmasını sağlamaktı. Bu doğrultuda İngiltere nezdinde yaptığı faaliyetlerden
dolayı kendisine “İngiltere’deki Rusya milletvekili” (The Member of Parliament (MP) for Russia) gibi bir unvan bile verilmişti (The M.P. for Russia
1909: 1-2)
Avrupa ülkelerinin başkentlerinde yaptığı çalışmalarla adından söz ettiren Olga Novikoff’un Osmanlı Sarayı tarafından da takip edildiği anlaşıl1 Olga’nın soyadı Rusça orijinal şekliyle Novikova’dır. Fakat 19. Yüzyılda Batı ile ilişkisi olan
bütün Ruslar adlarını Batılıların telaffuz ve yazım şekillerine uygun yapmışlardır. Osmanlı
belgelerinde de bu telaffuz benimsenmiştir. Olga da yazdığı mektuplarda ve kitaplarda soyadını Novikoff olarak yazmıştır. Bu nedenle soy isim Novikoff olarak kullanıldı.
20
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
maktadır. İlk olarak, 1865 yılında Sultan Abdülaziz’in Olga Novikoff’a “murassa bilezik” hediye ettiği bilgisine ulaşılmaktadır. Sultan Abdülaziz’in Bayan Novikoff’u ve ailesini Osmanlı Devletine yakın tutma çabasıyla böyle bir
iltifatta bulunduğu düşünülebilir. Petersburg elçisinin Saray’a bildirdiğine
göre; Olga Novikoff Sultan’ın nezaketinden çok etkilenmiş, içten teşekkürlerini iletmişti (BOA. HT.TO. 86/62). Bu tarz iyi niyet gösterilerine rağmen
1875 yılından sonra Olga Novikoff’un Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyette
bulunmasının önüne geçilememiştir. Nitekim aleyhteki faaliyetler Sultan II.
Abdülhamid döneminde artış gösterdiğinden Olga Novikoff’un bütün hareketlerinin takibe alınmasına ihtiyaç duyulmuştur (BOA. HR.SYS. 1368/78).
Rusya Başbakanı Gorchakov ile doğrudan görüşerek onu Balkanlarda
bir ayaklanma çıkarmaya sevk edebilecek konumda olan ve Sultan II. Abdülhamid’in faaliyetlerini kontrol altında tutmak ihtiyacını hissettiği bu
Olga Novikoff kimdi? Osmanlı Devlet adamlarını teyakkuza geçiren faaliyetleri ve siyasal düşünceleri nelerdi?
Olga Novikoff
Olga Krieeff (evlendikten sonra Novikoff soyadını aldı), 29 Nisan 1840’da
Moskova’da doğdu. Anne ve babası Rusya’nın köklü ve asil ailelerinden
geliyorlardı. Annesi, Avrupa’da güzelliği ile tanınan ve Puşkin ile diğer Rus
şairlerine ilham kaynağı olduğu söylenen, Alexandra Alabieff idi. Babası
Alexei Krieeff, Rus ordusuna hizmet etmiş bir subaydı ve 1832 yılında Polonya ayaklanmasını bastırmıştı. Cesaret ve başarısından dolayı St. George
madalyası ile ödüllendirilmişti. Alexei’nin beş çocuğu olmuştu. Bunlardan
Alexander, Olga ve Nicholas hayatta kalmış diğer ikisi ölmüştü (The M.P. for
Russia 1909: 7).
Ailenin en önemli özelliği Panslavist akıma bağlı olmalarıydı. Bu da baba Alexei Krieeff’in, gençlik dönemlerinden beri Panslavist gruplar içerisinde yer almasından kaynaklanıyordu. Alexei’nin Panslavizme ilgi duyması ise
yetişme döneminin doğal bir sonucuydu. Yetişmesinde Baxter adında bir
İskoçyalı etkili olmuştu. Alexei, Baxter’den çok etkilenmiş, ilişkileri uzun
yıllar devam etmişti. Alexei’nin yetişmesinde etkili olan Baxter, daha sonra
Türk düşmanlığı ile tanınan İngiliz Başbakanı William Ewart Gladstone’un
ilk kabinesinde görev almıştı (The M.P. for Russia 1909: 8).
Alexei, çocuklarının da kendisi gibi iyi bir eğitim alması için gayret göstermişti. Nitekim Olga ana dilinin dışında İngilizce, Fransızca ve Almancayı
çok iyi derecede öğrenmişti. Moskova’daki evleri Panslavistlerin toplanma
mekânlarından biri olmuştu. Alexei’nin Panslavizm hakkındaki düşünceleri
çocuklarına da sirayet etmişti. Olga, evlilik tercihini yine kendisi gibi bir
Panslavist olan İvan Novikoff’tan yana kullanmış ve 1860’da evlenmişti.
Kendisi gibi Panslavist olan İvan’ın kardeşi Eguene Novikoff ise uzun süre
Viyana ve İstanbul’da elçilik görevlerinde bulunmuştu (The M.P. for Russia
1909: 13-14). Panslavist bir ailede yetişen Olga Novikoff, diğer aile bireyleri
gibi büyük Slav imparatorluğunun kurulması için çalışmaya başlamıştı. Bu
açıdan onun hayatını yönlendiren en önemli etken Panslavizm olmuştu.
21
Taha Niyazi Karaca
Panslavizm ve Olga Novikoff
19. yüzyıl siyasi tarihinde en çok kullanılan terimlerden biri de “Panslavizm” oldu. Fikri temelleri Rusya dışında şekillenen, fakat Rusya’da yayıldıktan sonra etkin bir siyasal düşünce haline gelen Panslavizm (Kurat
1953:241-242; Subaşı 2007: 49-62), Orta ve Doğu Avrupa’da yaşayan ve
toplam nüfusları 150 milyonu bulan Slavların kültürel ve siyasi olarak birlik
oluşturmasını hedefleyen harekettir (Levine 1914:664-665; Leger 1917:12).
Panslavizm düşüncesi Alman romantizminin güney Slavları üzerindeki
etkilerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştı. Alman ırkını bir araya toplayan Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu’nun varlığı bir bakıma Slavları da
böyle bir birlik oluşturmaya yönlendirmişti. Bu konudaki ilk kıvılcımlar
Alman hâkimiyetinde olan güney Slavlarından ortaya çıkmıştı (Krasinski
1848; Guinis 1949:125-128). Vladimir Lamansky, Jan Kollar, P. Janko Safarik, J. Herkel ve Frantisek Palacky’nin çalışmaları Slavcılık düşüncesinin
şekillenmesinde önemli oldu (Kohn 1991: 25-39; Aydın 2004a: 109-124;
Kohn 1952: 25-46; Kohn 1961: 323-333; Bradley 1961: 184-205; Morisan
1968:422-441). Panslavism düşüncesinin oluşması sürecinde 1848 yılında
340 delege ile Prag’da toplanan Slav Kongresinin de önemli bir yer tuttuğunu belirtmek gerekir. Çünkü bu kongrede Panslav ilkeler ortaya konuyor ve
alınan kararlar 10 Haziran’da Avrupa Milletlerine Manifesto başlığı ile ilan
ediliyordu (Prazac 1928: 141-159).
Almanların Slavlar üzerindeki baskısına tepki olarak gelişen bu hareket kısa sürede Rusya’nın faydalanacağı bir ideolojiye dönüştü. Özellikle
Kırım Savaşı’ndan sonra 1856 Paris Anlaşması ile Rusya’nın Karadeniz’den
uzaklaştırılması Panslavizm düşüncesini daha da önemli kıldı. Slavların
birleştirilmesi düşüncesi Rusya’nın Balkanlardaki etkinliğini artıracaktı.
Slavların kültürel veya siyasal bir birlik etrafında birleşmeleri diğer taraftan
da Osmanlı Devleti’nin Balkanlardan tamamen çekilmesini sağlayacak bir
süreci de başlatabilecekti (Kohn 1991: 143-157). Bu açıdan Panslavizm
düşüncesi Rus devlet adamları veya aydınları tarafından hararetle savunuldu. Özellikle İvan Aksakov’un da bir süre için başkanlığını yaptığı Güney
Slavlarına Yardım Kuruluşu, Panslavizm düşüncesinin yayılması konusunda
önemli bir araç oldu (Demiroğlu 2009: 146-198). Aynı zamanda Rusya Başbakanı olan Aleksandr Mihayloviç Gorchakov, Panslavist hareketin en
önemli isimlerindendi. Ayrıca Kont Ignatiev ve Michael Skobeleff gibi devlet
adamları da Panslavizm düşüncesinin katı savunucuları arasında yer aldılar
(Summer 1936:45-52; Onou 1931:386-407; Summer 1933: 341-353).
Panslavizm düşüncesini hararetle savunan isimlerden biri de Olga Novikoff oldu. Daha önce de belirtildiği gibi, aileden gelen bir etki ile Panslavizm düşüncesine yönelmişti. Olga Novikoff, Panslavizme dair düşüncelerini
yazdığı eserlerinde ortaya koymuştur. Panslavizmin meşhur isimlerinden
Skobeleff’in biyografisini yazan Novikoff, kitabı yazma gerekçesini; “bütün
Slavların en büyük kahramanlarından birinin ismini ölümsüzleştirmek istediği” şekliyle açıklamaktadır (Novikoff 1883: v-vi).
22
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
Panslavizme veya özellikle İngiltere’deki Rus karşıtlığına yönelik çeşitli
yazılara cevap niteliğindeki mektuplarını topladığı Is Russia Wrong? başlıklı
eserinin ilk bahsinde; sempati olmadan Panslavist hareketi anlamanın imkansız olduğunu, önyargıların kapıları tamamen kapatacağını, güneydeki
Slav kardeşlerine Türkler tarafından uygulanan vahşetin durdurulması için
savaşın kaçınılmaz olduğunu, güney Slavlarının korunması için her türlü
önlemin alınması gerektiğini belirtmektedir. Ayrıca, Panslavist Slav komitelerinin hiçbir faaliyetinin gizli olmadığını, açıkça Slav kardeşlerinin kurtarılması için çalıştıklarını ifade etmektedir (Novikoff 1877: 20-22).
Olga Novikoff, aynı eserinde doğu sorununa yaklaşım konusunda iki
farklı Rusya bulunduğunu, birisinin Petersburg merkezli diğerinin ise Moskova merkezli olduğunu belirtmektedir. Bunlardan Moskova merkezli sivil
inisiyatifin aktif olarak çalıştığını ve amacının Slavları Türk vahşetinden
kurtarmak olduğunu söylüyor. Aynı durumun İngiltere için de geçerli olduğunu, bir tarafta özgürlük için savaşan William Ewart Gladstone’un diğer
tarafta ise Lord Disreali’nin (Beaconsfield Lordu) bulunduğunu belirtiyor
(Novikoff 1877: 31-40). Novikoff, eserinde Rusların neden Türklerden nefret ettiğini “Why Russians Hate The Turks” başlığı altında açıklıyor. Ona
göre; Ruslar yüzyıllar boyunca Türk Tatarların zulmü altında kalmış, Balkanlarda ise diğer Slavlar Osmanlı Türklerinin vahşetleri ile karşı karşıya
kalmıştır. Bu vahşetle karşılaşan Slavların Türklere kin duyması son derece
doğaldır ve bu zulümle karşılaşmayan batılıların bu nefreti anlamaları zor
olabilir (Novikoff 1877: 69-75).
Slavların bir araya gelmeleri konusunda Olga Novikoff ve kardeşleri
üzerlerine düşeni yapmaktadırlar. 1875 yılında Sırp ayaklanmasının başlaması Balkanlardaki Osmanlı muhaliflerine ayaklanmayı büyüterek yayılmasını sağlamak konusunda imkân sağlamıştır (Aydın 2004b: 139-163). Bu
konuda büyük sevinç yaşayanlar arasında Olga Novikoff ve kardeşleri de
vardır. 1875 yılında Sırp ayaklanması başladığında duyduğu sevinci açıkça
belirten ve bu ayaklanmanın bir fırsat olduğunu düşünen Olga Novikoff
(Novikoff 1917: 17-19) ve diğer aile bireyleri ayaklanmaya destek vermekte
tereddüt etmediler. Olga’nın küçük kardeşi Nicholas, Slavcılık idealleri uğruna Türklerle savaşmak için gönüllü olarak Sırp ordusuna katıldı ve savaş
sırasında hayatını kaybetti (Novikoff 1917: 31-36).
1875 yılında kardeşinin ölümünden sonra Olga Novikoff’un temel hedefi Avrupa’da Osmanlı Devleti aleyhinde kamuoyu oluşturmak oldu. Jurij
Samarin, Ivan Aksakov, Mikhail Katkov ve Konstantin Pobedonoscev gibi
Panslavistlerin düşüncelerini Avrupa’da ve özellikle İngiltere’de yaymaya
çalışıyordu. Bir bakıma kamp kurduğu Londra’daki Claridge’s Hotel’in toplantı salonunda devlet adamları, yazarlar ve yayıncılarla görüşen Novikoff;
Thomas Carlyle, Kinglake, Froude, Freeman ve yayıncı W.T. Stead’i kendisine bağlamayı başarmıştı (Boylen 1951: 256-257).
İngiltere’de onun kontrol altında tutmaya çalıştığı en önemli isim ise
Liberal Parti lideri William Ewart Gladstone idi. Onu ele geçirmek, Rus isteklerinin gerçekleştirilmesi için en önemli dönüm noktası olacaktı.
23
Taha Niyazi Karaca
Olga Novikoff ve William Ewart Gladstone’un Elde Edilmesi
Kraliçe Victoria İngiltere’sinin en ünlü politikacılarından biri olan Gladstone, dört dönem başbakanlık görevini üstlenmiş, ilk başbakanlığını 18681874 yılları arasında yapmıştı. 1874 seçimlerinde yenilgiye uğramış, koltuğunu muhafazakâr Benjamin Disreali’ye kaptırmıştı. Yenilginin etkisiyle
politikayı bıraktığını ilan ederek, Hawarden’daki malikânesine çekilmişti.
1875 yılında Balkanlarda olaylar çıkmaya başlaması, Osmanlı Devleti’ni
koruma politikasını takip ettiren en büyük rakibi Disreali’ye karşı elini kuvvetlendirmişti (Karaca 2011).
Olga Novikoff, Osmanlı Devleti’ne karşı duyduğu nefretin bir benzerini
Disreali’ye karşı da hissediyordu. Hatıralarının “Rusya Uyanıyor” başlıklı
bölümünde Disreali’nin Rusya’ya karşı takip ettiği düşmanca hareketler
nedeniyle Balkanlardaki Slavların büyük acılar çektiğini, Disreali’nin verdiği
destek ile Osmanlı Devleti’nin Slavları katlettiğini anlatıyordu (Novikoff
1917:29-30).
Olga Novikoff, Osmanlı Devleti’ne karşı kamuoyu oluşturmak ve Rusya’nın Balkanlardaki hareketlerini savunmak için Gladstone ile işbirliğinden
başka çare olmadığını düşünüyordu. Çünkü Disreali ile irtibat kurmak istemiş olmasına rağmen, Disreali kendisine pek nazik bir şekilde davranmamıştı (Novikoff 1917:23-24). Disreali’den yüz bulamayan Olga Novikoff,
1873 yılında Claridge’s Hotel’de Gladstone ile tanışarak kısa sürede ilişkilerini geliştirmişti (Harrison 1977: 33).
Gladstone ile ilişkilerini kısa sürede geliştirmesi Novikoff için hiç de
sorun olmadı. Çünkü Gladstone’un en büyük zaaflarından biri kadınlardı.
Öyle ki, Londra gecelerinde fahişelerle düşüp kalkmaktan çekinmiyordu.
Aleni olarak fahişelerle görünmesini ise onları “kurtarma işi” olarak adlandırıyordu. Fakat günlüklerinde tuttuğu notlar ve yazdığı mektuplar bu işin
kurtarma işinden daha fazla bir noktada olduğunu göstermektedir (Karaca
2011: 49-51). Nitekim madam Novikoff, onu nasıl kontrol altına aldığını
arkadaşı Kinglake’e anlatmış ve o da bunları karşılıklı bir diyalog sahnesi
içerisinde kaleme almıştı. Buna göre madam Novikoff, Gladstone’u nasıl
elde ettiğini şu şekilde ifade ediyordu:
“Birkaç yıl önce onun zayıf iki noktasını öğrendim. Birincisi kızgınlık,
ikincisi ise din idi. Bu bilgi ile onu kontrol etmek tamamen bir çocuk oyuncağı oldu. Onu Münich’e davet ettim ve orada kendi amaçlarımız için kullanmak için hazır hale getirdim. Katliam iddiaları halkım tarafından 1871
yılından itibaren gündeme taşınmaya başlandı ve 1876 yılına kadar devam
etti. Ben ise Gladstone’u 1875 yılında kendi amaçlarımız için hazır hale getirmiştim. Nihayetinde bizim planlarımız Bulgaristan hadisesi ile olgunlaşmıştı” (Tuckwell 1902: 105-106).
Novikoff hakkında bir eser kaleme alan W.T. Stead, Londra’daki toplantıları tanımlarken erkeklerin Madamın etkisinden kurtulamadığını ve ona
âşık olduklarını söylemesi Novikoff’un bilinçli olarak kadınlığını kullanarak
etrafındakileri kendisine bağladığını teyit etmektedir (The M.P. for Russia
1917: 2-3).
24
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
Novikoff, Osmanlı Devleti’nin Balkanlardan çekilmesi için İngiltere’nin
desteğinin kesilmesi gerektiğine inanıyordu ve Liberal Parti lideri Gladstone’u kendisine daha fazla bağlamak için onu Almanya’ya Münih’e davet
etmişti. Gladstone’un bu daveti kabul ederek Münih’e gitmesi ve onbeş günlük bir süreyi Novikoff ile birlikte geçirmesi ve daha sonra da İngiltere’de
iken sık sık görüşmeleri ikili arasındaki gayrimeşru ilişkiye bağlanmıştır.
İkilinin ilişkilerini gayrimeşru çerçevede değerlendiren isimlerden biri de
Karl Marx olmuştur. Marx, Olga Novikoff ile Gladstone arasındaki ilişkiyi şu
şekilde yorumluyordu:
“Novikoff, bizim eski başbakanın gizli ve açık ittifak yaptığı biriydi. Katliam ajitasyonu Gladstone’un özel yaşantısını gizlemek için kalkan olarak
kullandığı politik entrikasıydı. Gladstone, bu sorunda kendi ülkesinin insanlarından çok uzaktaydı. Gladston’u ele geçiren Madam Novikoff, ertesi gün
Paris’e gitti. Amacı büyük güven duyduğu Troubtizkoi’ye yardım etmekti.
Troubitzkoi bu sırada M. Thiers ve M. Gambetta’yı Moskova taraftarlığına
çevirmeye çalışıyordu. Fakat Fransız devlet adamları İngiliz meslektaşları
gibi değillerdi. Madam Novikoff’un Londra’daki salonu İngiliz, Fransız ve
Avusturyalı ve diğerleri tarafından dolduruluyordu. Novikoff, Moskova taraftarlığını sağlamak için kadınlığını kullanıyordu. Gladstone ilişkilerini
gizlemesini bilmesine rağmen Novikoff ile olan ilişkileri bir dizi yazışmanın
neticesinde yayıldı. Gladstone, Contemproray Review’de yayınlanan ‘Russian Policy and Deeds in Turkisan’ adlı makalesinde General Gorloff’u överken Madam Novikoff’un ismini zikretmekten kaçınarak bir arkadaş diye
yazmıştı. Rus taraftarlığı ajitasyonu doruk noktasına çıktığında St. James
Hall konferansının kapanışında Gladstone oturduğu yerden kalkarak Madam Novikoff’un yanına giderek, onun koluna girmesini isteyerek çılgına
dönmüş kalabalığın arasından zafer kazanmış komutan edasıyla kürsüye
yürüdüler. Bunu yapmaktaki amacı, halka İngiltere ve Rusya arasındaki
Türk düşmanlığına dayanan anlaşmayı somut olarak göstermekti” (Marx/
Engles 2004: 459).
Karl Marx 10 Kasım 1876’da arkadaşı Charles Dobson Collet’e yazdığı
mektupta da yine Novikoff ile ilgili bir değerlendirmede bulunuyordu:
“Bayan Novikoff, Sonbahar ve Kış aylarını Londra’yı karargâh yaparak
geçirdi. Yılın diğer aylarında ya Moskova’ya ya da yakın yerlere gitti. İstanbul’daki dragoman Novikoff’un karısı (ikisi boşanmıştı) idi. İstanbul’daki bu
şahsın kardeşi Rusya’nın Avusturya büyükelçisiydi. Propaganda işleriyle
uğraşan Bayan Novikoff, hemen her yerde görünüyor. Brüksel’deki bir bilimsel toplantıda ya da Almanya’daki eski Katolik toplantısında o görünüyor. İngiliz centilmenleri, Fransızlar, Slavlar, Ruslar onun Londra’daki salonunda toplanıyorlar. Onun cazibesine kapılanlardan biri de Avusturya Büyükelçisi Kont Beust’tu. Bu şahıs madamın hizmetkârı gibiydi” ifadelerinden
sonra Amerikalı gazeteci Eugene Schuyler’in Rusların Türkistan’da yaptıkları katliamları haber vermesine rağmen Novikoff’un bu bilgileri etkisizleştirmek için gösterdiği gayreti ve başarısını anlatıyordu. Bu başarının sonucu
olarak Gladstone, Rusların Türkmenistan’da yaptığı katliamları savunur bir
25
Taha Niyazi Karaca
konuma gelmişti (Harrison 1977: 31-32; Mert 1981:194-203)
Kısacası, Karl Marx bu yazdıklarıyla Gladstone’un Olga Novikoff’a özel
bilgiler sızdırdığını, Novikoff’un Rusya’ya döndükten sonra Rus hükümetiyle özel bir toplantı yapacağını söyleyerek, Gladstone’un Novikoff uğruna
Rus hizmetine girdiğini açıklıyordu.
Karl Marx’ın Gladstone’un Novikoff ile olan ilişkisini cinselliğe dayandırması diğer kaynakların da teyit ettiği bir açıklama olmuştur. Gladstone
bu ilişkisinden dolayı döneminde çeşitli eleştirilere maruz kalmıştır. Örneğin Standart gazetesi, Gladstone’un Karadağ olaylarıyla ilgilenmesinin sebebini Novikoff’a bağlayarak onu şiddetle eleştirmiş ve çeşitli yazışmalarda
Olga Novikoff, Gladstone’un metresi olarak zikredilmişti (Mattew 1995: 71).
Novikoff’un da itiraf ettiği gibi, aralarındaki yakın ilişkiler nedeniyle Gladstone’a İngiltere’de Gladstonoff adı takılmıştı (Novikoff 1917: 55).
Olga Novikoff, kendisinin de belirttiği gibi, açıkça ve sistemli olarak
Gladstone’u ele geçirmiş ve onu Türk düşmanlığı yapması konusunda etkileyerek Doğu Sorunu’nda kullanmıştı (Gardiner 2001: 409-424). Novikoff’un amacı, Gladstone’u kullanarak Disreali hükümetinin Osmanlı Devleti’ni koruma politikasını terk etmesini sağlamaktı. Bunun sonucunda da
Panslavizmin temel hedefi olan Slavların siyasi birliğini temin etmekti. Olga
Novikoff’un hedeflerinin gerçekleşmesi için en uygun ortam Bulgar ayaklanması ile ortaya çıkmıştı.
Olga Novikoff ve Bulgar Ayaklanması
Avrupa’da ortaya çıkan 1848 İhtilalleri Osmanlı Devleti’ni Balkanlarda zor
durumda bırakmıştı. İhtilallerin etkisi ile Eflak ve Boğdan ve Bulgaristan’da
ayaklanmalar ortaya çıkmış fakat Rumeli Ordusu Müşiri Ömer Paşa tarafından bastırılmıştı (Harris 1939: 2-23; Karal 1995: 83-95; İnalcık 1992: 4573).
1875 yılına gelindiğinde Panslavist Rusların kışkırtmalarıyla oluşturdukları bir İhtilal Komitesi etrafında birleşen Bulgar milliyetçileri 12 Ağustos 1875’de bir toplantı yaparak ayaklanma kararı aldılar ise de girişimleri
başarıya ulaşmadı (Millman 1979: 124). Daha sonra 1876 yılında bir araya
gelen Bulgar milliyetçileri, Avrupa devletlerinin dikkatlerini Bulgar sorununa çekmek ve Bulgarlar bağımsızlık isteklerinin kabul edilmesi için ayaklanmanın şart olduğuna karar verdiler (Harris 1969: 63-132). Bulgar milliyetçileri özellikle Rusya’nın İstanbul’daki elçisi İgnatyev’ten, Filibe’de
(Plovdiv) bulunan Rus konsolos yardımcısı Gerov’den ve Panislavistlerden
büyük destek temin ediyorlardı (British Documents 1984: 374)
Olga Novikoff’un övgüyle söz ettiği İstanbul’daki Rus elçisi Kont Nicolai
Pavlovich Ignatyev, bu ayaklanmanın kilit isimlerinden biri idi. Panslavist
yardım derneklerden birinin de başkanlığını yapan Ignatyev (Novikoff
1917: 47), Osmanlı devlet adamlarından Mahmut Nedim Paşa ile yakın bir
arkadaşlık tesis etmişti (Ahmet Cevdet Paşa 1991: 146). Bu arkadaşlıktan
faydalanarak Osmanlı Devleti’nin boçlarını ödemesi yerine borçlarının faizlerini indirmesinin daha akıllıca olduğunu Mahmut Nedim Paşa’ya söyleyerek 1875 Tenzil-i Faiz Kararnamesini çıkrattırmıştı. Bu karar, Avrupa ban-
26
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
kerlerinin ve siyasilerinin Osmanlı Devleti’ne karşı tavır almalarına sebep
olmuş, Panslavistler Balkan ayaklanmalarını başlatmak konusunda istedikleri ortamı elde etmişlerdi (Karaca 2011: 184-190)
Panslavistlerin Bulgar ayaklanmasına verdikleri destek hazırlanan raporlarda da açıkça görülüyordu. İngiltere’nin Edirne konsolosu Dupuis’un 9
Mayıs’ta İngiltere’nin İstanbul’daki büyükelçisi Elliot’a gönderdiği rapora
göre; Bulgar isyanını hazırlayanların büyük çoğunluğu Bulgarlardan değil,
Panslavistlerden oluşuyordu (British Documents 1984: 197)
Makalenin giriş kısmında da belirtildiği gibi, Bulgar ayaklanmasının bir
an önce çıkartılması için Olga Novikoff büyük bir sabırsızlık içerisindeydi.
Başbakan Gorchakov, Novikoff’un biraz sabırlı olmasını “ortaya çıkacak kan
ve ateşten madamın memnun kalacağını” söylüyordu (Tuckwell 1902: 166)
Panslavistlerin beklediği ayaklanma, 2 Mayıs 1876 tarihinde, Filibe’de
Tatarpazarcık’a bağlı Avratalan’da (Koprivstitsa) başladı. Plana göre; ayaklanma bölgesi olarak, Filibe, Tatarpazarcık, Karlovo, İhtiman, İzkadi ve Sofya şehir ve kasabaları tespit edilmişti. Buralar ateşe verilecek ve direnen
bütün Bulgarlar zorla kendilerine katılmaya mecbur bırakılacaklardı. Her
iki toplumun karışık olarak yaşadıkları bölgelerde Türkler katledilecekler,
evleri yakılacak ve malları yağma edilecekti. Bütün Müslüman köyleri ayaklanma esnasında yok edilecekti (British Documents 1984: 333; Turan 1998:
47; Karal 1995: 98). Nitekim karar gereğince Benkovski’nin liderliğindeki
Bulgar ayaklanmacıları Avratalan kasabasını kuşattılar (British Documents
1984: 332-333). Ayaklanma üç gün içinde Filibe, Tatarpazarcık ve Peşhtera
bölgelerine yayıldı. Ayaklanmanın en fazla etkili olduğu yer ise Filibe idi.
Böyle olmasında Rusya konsolos yardımcısı Gerov’un Avratalan kasabasında doğmuş olması önemli bir etkendi (Turan 1998: 48)
Osmanlı Devleti ayaklanmaları yatıştırmaya çalıştı. Fakat devreye Olga
Novikoff’un baskılarıyla Liberal Parti lideri Gladstone’un girmesi, bütün bir
süreç dünyaya Bulgar katliamı olarak duyuruldu. Gladstone’un kara propaganda yapmak için kaleme aldığı Bulgarian Horrors and the Question of the
East (Bulgar Dehşeti ve Doğu Sorunu) başlıklı risalesi Avrupa kamuoyunda
büyük bir ilgi uyandırdı.
Olga Novikoff ve Gladstone’un “Bulgar Dehşeti ve Doğu Sorunu”
Risalesi
1874 yılında yapılan seçimlerde yenilgiye uğrayan Gladstone, Parti liderliğinden istifa ederek inzivaya çekilmişti. Böyle olmakla birlikte politikadan
tam anlamıyla kopmamıştı. Aktif politik yaşantıya dönmek için fırsat bekleyen Gladstone’u tekrar iktidara taşıyacak gelişmeler 1876 yılında Bulgar
ayaklanmalarıyla ortaya çıktı. Arkadaşlarından Evanjelik rahip Fraser, Canon Liddon, John Bright ve tarihçi Freeman Türklere karşı kampanya başlatılması kararı aldılar. Bulgar ajitasyonunu kontrol eden bu isimlerin en
önemli özelliği ise Evanjelik olmalarıydı (Saab 1991: 57-58)
Olga Novikoff, ortak hareket edebilmek amacıyla kısa sürede bu grupla
irtibat kurdu. Novikoff ile İngiltere’deki bu grubun ortak noktaları ise Türk
düşmanı olmaları ve Türklerin Balkanlardan atılmasını ortak amaçları hali-
27
Taha Niyazi Karaca
ne getirmiş olmalarıydı. Bulgar ayaklanması üzerine Gladstone ile ortak
hareket etmeye başlayan Novikoff, başlatılan kara popagandanın bir parçası
haline geldi. Hatta Gladstone’un kadınlara olan zaafını da kullanarak onun
üzerinde baskı oluşturamya başladı. Bu baskıyı ve duygu sömürüsünü yazdığı mektuplarda görmek mümkündür. Bir mektubunda Sırp isyanı sırasında Türklerle savaşarak ölen kardeşinin kahramanlığından bahsederek
Gladstone’un hükümetin başında olması durumunda Osmanlı Devleti’nin o
kadar rahat edemeyeceğini ve kardeşinin de hayatta olacağını ifade ediyordu (Saab 1991: 76)
Novikoff’a cevap veren Gladstone, “Türklerin Bulgaristan’da yaptığı
barbarlığı konu edindiğini” söylediği bir risale kaleme aldığını ve Madamı
memnun edecek bu risalenin aynı zamanda halkı da harekete geçireceğini
müjdeliyordu (Isba 2006: 172). Gladstone’un Novikoff’a müjdelediği bu
risale kısa bir süre sonra 6 Eylül 1876 tarihinde yayınladı. “Bulgarian Horrors and the Questions of the East” (Bulgar Dehşeti ve Doğu Sorunu) başlıklı
altmış dört sayfalık bu eser; Gladstone’un tahmininin ötesinde bir etkiyle
İngiltere ve Avrupa kamuoyunda o tarihe kadar hiçbir esere gösterilmeyen
büyük bir ilgiyle karşılandı. Risale bir hafta içinde 200.000 adet satıldı
(Millman 1979: 183)
Gladstone bu risalesinde Bulgaristan olaylarını anlatmaya “bu güne nasıl gelindi” sorusuna cevap vererek başlıyor ve hükümetin Bulgaristan olaylarına yönelik hiçbir önlem almadığını, kapalı kapılar arkasında sessiz kalındığını vurgulayarak, en büyük sorumlunun yönetimi elinde bulunduranlarda olduğunu belirtiyor. Hükümeti çok sert ifadelerle eleştirdikten sonra
Türkleri tanımanın Bulgaristan olaylarını anlamayı kolaylaştıracağını ileri
sürerek Türklük ve Müslümanlık hakkında şu satırları kaleme alıyor:
“En kısa şekliyle Türk ırkının ne olduğunu tasvir etmeme müsaade
edin. Bu yalın olarak Müslümanlık sorunu değildir. Sorun Müslümanlığın
acayip karakterli bir ırkla birleşmesindedir. Onlar ne Hint Müslümanları
gibi yumuşak başlı ne de Suriyeli Selahaddin gibi şövalye ruhlu ne de İspanyalı Müslümanlar gibi kültürlüdürler. Onlar Avrupa’ya girdikleri ilk kara
günden beri bütün insanlığın insanlık düşmanı örnekleridir. Her nereye
giderlerse gitsinler arkalarında geniş bir kan izi bıraktılar. Onların hâkimiyeti ortaya çıkar çıkmaz medeniyet ortadan kayboldu. Hâkimiyetlerini her
yerde kuvvetle tesis ettiler. Bu tarz bir hayatın sonucu olarak kendilerine
ödül olarak şehevi bir cennet sunan katı kaderciliğe inandılar” (Gladstone
1876: 12-14)
Gladstone, Türklerin medeniyet düşmanı bir ırk olduğunu yüzyıllarca
Avrupa’yı kuvvetle yönettikten sonra güçlerinin artık zayıfladığını, bu gücü
eski haline getirmek için yirmi yıl boyunca Avrupalı bankacılardan 200
milyon sterlin borç aldıklarını anlatıyor. Türklerin bu denli zalim ve medeniyet düşmanı olmalarına rağmen İngiltere ve Fransa’nın reformlar yoluyla
Türkiye’nin bütünlüğünü sağlamaya çalıştığını fakat bu çabaların başarısızlıkla sonuçlandığını belirtiyor. Bulgar olaylarında ise yine büyük bir katliam
yapılmasına ve bu katliamların tasvirleri gazetelerde yer almasına rağmen
28
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
hükümetin bu haberleri yalanladığını ve ciddiye almadığını dile getirerek şu
şekilde devam ediyor:
“Biliyoruz ki, İstanbul’daki büyükelçi ve Avrupa Türkiye’sinin her eyaletinde diplomatik görevlerini yerine getiren iyi eğitimli konsoloslarımız
var. Köyler yakılır, binlerce erkek, kadın ve çocuk katledilir ya da daha kötüsü yapılırken bizim buralardaki görevlilerimizin bunlardan haberi yok,
öyle mi? Bu imkânsız bir şey” (Gladstone 1876: 20).
Osmanlı Sultanı’na başkaldıran Sırp ve Karadağlıların kahramanlıklarından bahseden Gladstone, İngilizlerin bu zalimleri desteklemelerinin doğru olmadığını daha önce Kırım Savaşı’nda benzer bir hatanın yapıldığını
ifade ettikten sonra Türklerin artık Bulgaristan’dan ve Avrupa’dan atılmaları gerektiğini şu cümlelerle belirtiyordu:
“Türkler kötü yönetimlerini kendileriyle birlikte alıp götürsünler.
Umarım zaptiyeleri, müdürleri, binbaşıları, yüzbaşıları, kaymakamları ve
paşaları, her şeyleri, çerleri çöpleri, onların harap bıraktığı yerlerden silinip
atılacaktır. Tüm bu kurtuluş, bu kutsal kurtarma insanlık ahlakı için, Tanrı’nın kanunları için, medeni dünyanın karşı karşıya kaldığı utanç için, saflık
ve temizlikleri kirletilmiş, tecavüz edilmiş çocuk, genç kız, yaşlı kadınlar
için, öbek öbek yığılmış cesetlerin hatıraları için yapabileceğimiz bir temizlik olacaktır” (Gladstone 1876: 61-62).
Gladstone’un yazdığı risaleden sonra Bulgar ajitasyonu kısa sürede
Evanjelist vaazlarla bütün İngiltere’ye yayıldı (Saab : 94-95; Biagini 2000:
60-65). Hatta Lord Hartington ve Dük Argyll gibi propagandacılar hiç vakit
geçirmeden Türklere karşı savaşa girilmesi gerektiğini savunmaya başladılar (Low vd. 1907: 283). Meşhur tarihçilerden Thomas Carlyle’ın yazdıkları
Panslavist Rusların ve özellikle Olga Novikoff’un savunduklarının yansımasıydı:
“Ruslar Avrupa’da iyi hatta soylu bir unsur oluştururlar. Dünyanın
kendi bölümlerindeki anarşik halklara düzen ve özgürlük götürerek Allah’a
ve insaniyete hatırı sayılır bir hizmette bulundular…Çar doğru ve dürüsttür…Türkler lehine Ruslara bir savaş açmak çılgınlıktan da kötü bir şey
olur…Türk’e, artık Avrupa’da hüküm sürmesine daha fazla hoş gürü göstermeyeceğimiz ve her şeyden önce yüzünü Doğu’ya çevirip Hellespont’un
bu tarafını terk etmesi gerektiği anlatılmalıdır…Hemen çıkarılmalı, Avrupa’dan derhal yok olmalıdır…Türk ortadan kaldırılıp üç devlet anlaşarak
toprakları paylaşılmalıdır” (Koloğlu 2005: 22).
Bu risalenin Avrupa ülkelerinde gördüğü ilgi üzerine Gladstone ikinci
bir kitapçık kaleme aldı. Bulgarian Horrors başlıklı kitapçıkta da, Bulgarların nasıl vahşice katledildikleri, kadınlarına tecavüz edildiği hayali anlatımlarla resmediliyordu. Hiçbir zaman tanık olmadığı olayları ve özellikle tecavüz sahnelerini çok canlı bir şekilde resmetmesi, Gladstone’un psikolojik
analizini yapan Loewenberg’e göre; ancak ve ancak onun hastalıklı ruh halinin bir yansıması olabilirdi (Loewenberg 1995: 93-107).
Bulgar olayları sonucunda Osmanlı Devleti’nin 100 binlerle ifade edilen sayıda Bulgar’ı katlettiğine dair asılsız iddiaların özellikle İngiltere’de
29
Taha Niyazi Karaca
yayılması büyük infiale yol açtı. Hâlbuki iddiaları araştıran uluslararası
komisyon, iddiaların tam tersine katliama uğrayanların Müslümanlar olduğunu ortaya koyuyordu. Buna rağmen olayların bir kara propaganda olarak
topluma yansıtılma şekli İngiliz kamuoyunun algısında Rusya ile Osmanlı
Devleti’nin yer değiştirmesini sağlamıştı (The M.P. for Russia 1909: 349365). 1876 yılında kadar kamuoyunda ve siyasette Türk taraftarlığına karşı
Rus antipatisi hâkim durumda iken, bu tarihten sonra Rus taraftarlığına
karşı Türk antipatisi hâkim vaziyete geçti. Ortaya çıkarılan bu algı ise Disreali hükümetinin Osmanlı Devletini koruma politikasını terk etmesine yol
açtı.
İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni Koruma Politikasını Terk Etmesi ve
Osmanlı Devleti’nin Balkanlardan Çekilmesi
Türklere karşı başlatılan kara propagandanın amacı, Türkleri barbar, kan
dökücü olarak dünya kamuoyuna sunarak iktidarda bulunan muhafazakâr
Disreali hükümetini köşeye sıkıştırmaktı. Böylece hükümet Türkleri desteklemekten vazgeçecekti. Neticede ise İngiltere, Osmanlı Devleti ile ittifak
yapmaktan vaz geçerek Rusya ile ittifak yoluna gidebilirdi ki bu durum
Panslavistlerin uygulamaya koymak istedikleri plandı. Novikoff, İngiltere’de
yaptığı bütün propagandalarında İngiltere ve Rusya’nın dost olması gerektiği üzerinde durmuştu. Eğer İngiltere Osmanlı Devleti’ni desteklemekten
vazgeçer ise Rusya’nın Balkanlardaki durumu rahatlayacak ve büyük bir
Panslav imparatorluğu kurulabilecekti. Bunun için İngiltere’de Disreali hükümetinin devre dışı bırakılması gerekiyordu ki yapılan propaganda ile
Avrupa’da Rusya’ya yönelik büyük bir sempati oluşturulmuş, böylece İngiltere’de Rusya karşıtı muhafazakâr politikalar etkisiz hale getirilmişti (Novikoff 1877: 101-102)
Gladstone, Disreali hükümetini etkisizleştirmek için büyük mitingler
düzenledi. Bu mitinglerin sonuncusu 8 Aralık 1876’da St. James Hall’de gerçekleştirildi. Bu toplantıda Gladstone, Türklerin ne pahasına olursa olsun
Avrupa’dan atılmalarının sağlanmasını istedi (Colp 1985: 9-10)
Diğer taraftan Gladstone ve taraftarları Disraeli’nin Türk taraftarlığını
ilginç bir noktaya bağlamışlardı. Eleştirilere göre Yahudi ve Doğulu olan
Disraeli bu özelliğinden dolayı Osmanlı Devleti taraftarlığı yapıyor ve Rusların Balkan diplomasisine karşı çıkıyordu (Berkes 1978: 308). Bu çıkıştan
anlaşıldığına göre, Gladstone Disraeli’yi yıpratmak için her yolu kullanıyordu. Bu fikri benimsemiş olan kimi Türk yazarları da Disraeli’nin Osmanlı
Devleti ile olan yakınlığını Yahudi Camondo ailesine bağlamaktadırlar. Bu
yazarların iddialarına göre; Disraeli ailesi, Osmanlı vatandaşı Camondo’larla
akrabaydı ve bu akrabalık nedeniyle Benjamin Disraeli Osmanlı Devleti’ne
yakınlık duyuyordu (Çulcu 2006: 205-208; Yalçın 2006: 173). Fakat bu iddiayı doğrulayacak herhangi bir kayıt bulunmamaktadır (Erdem 2008: 122123). Kaldı ki Disraeli, Osmanlı Devleti’nin çıkarlarını koruyan değil, tam
tersine İngiltere’nin çıkarlarını koruyan bir devlet adamı olmuştur.
Gladstone yaptığı ajitasyonla bütün Hıristiyanları Türklerle mücadele
etmeye çağırıyordu. Gladstone’un bu çağrıları bütün Dünya’daki Türk kar-
30
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
şıtlarını harekete geçirerek Türkler aleyhine yazılar yazmalarına sebep
olmuştu. İngiltere’de Charles Darwin ve Oscar Wilde; Fransada Victor Hugo
ve halkçı Girardin; İtalya'da Garibaldi; Rusya’da Dimitri Mendelev, Dostoyevski, Tolstoy, Turgenyev, Ivan Aksakov, Gareshin ve Makovsky Türk karşıtı yazılardan bazılarıydı (Turan 1998: 55).
Rusya’nın Osmanlı Devletine savaş ilan etmesinden hemen sonra
Gladstone, 7 Mayıs 1877’de Avam Kamarası’nda bir konuşma yaptı. Bu konuşmasında Rusları destekleyen Gladstone, Disraeli’nin İngiltere’yi harap
bir hale getirdiğini, Türkleri desteklemekle soykırıma ortak olduğunu ifade
etti. Rusları, Türk zulmünü bitirme konusunda bir fırsat olarak gören Gladstone, bu konuşmasını şu sözleriyle bitirdi:
“Beyler, bu üzüntü ve utanç yükünü yok etmek en büyük saygın ödüldür. Mücadele edilebilecek en iyi şeyler için verilebilecek bir ödül. Kendi
inançları ve arzuları doğrultusunda hareket edenlerin bu ödülü kazanmaları için şu an çok geç değil. Yani bu ödülü kazanacak yarışmacı olmak için çok
geç değil. Fakat kesinlikle emin olun ki, şöhret çelenginden bir yaprağı dahi
kendiniz için talep etme niyetindeyseniz bu davada kazanılacak bir ödül
olacaktır. İnanıyorum ki, sizler bu davaya ve görevlere arkanızı dönseniz
bile Türk zulmünün ölüm çanı bu eyaletlerden duyulacaktır. Herhangi bir
insan bu zulmün yok edileceğini görebilir. Bu yok oluş bizim seçtiğimiz
araçlarla ya da yolla gelmeyebilir. Fakat her nasıl gelirse gelsin bu lütuf,
saygın bir lütuf olacaktır ve bu lütuf bütün Hıristiyanlık ve Dünya tarafından büyük bir sevinçle karşılanacaktır” (Basset 1916: 503-504).
Disreali hükümetine yönelik bu baskılar sonucunda İngiltere’nin geleneksel olarak devam ettirdiği Osmanlı Devleti’nin yıkılmasını engelleme ve
Ruslara yönelik politikaları tamamen değişti. Bulgar ayaklanması üzerine
İngiltere’nin isteği ile 23 Aralık 1876 tarihinde İstanbul’da bir Konferans
toplandı. Tersane Konferansı olarak anılan bu toplantıya Rusya, İngiltere,
Fransa, Prusya ve Osmanlı Devleti katıldı. Konferans’ta batılı devletler Balkanlarda büyük bir reform yapılmasına vurgu yaparak; Sırbistan ve Kardağ’a bağımsızlık verilmesi, Bulgaristan’a ise özerklik tanınmasını istediler.
Bu isteklerin arkasında İngiltere’nin de olması artık Osmanlı Devleti’ni yalnız bırakmıştı. Yapılan bir saltanat şurasından batılı devletlerin taleplerinin
reddedilmesi kararı çıktı. Bunun üzerine Rusya, artık yalnız kalan Osmanlı
Devleti’ne 1877 yılında savaş ilan etti (Uzunçarşılı 1954: 123-137).
Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmesi belki de en çok Olga
Novikoff ile Gladstone’u sevindirmişti. Savaşın çıkmasından sonra sürekli
yazışan ikili savaşın gidişatını ve özellikle İngiliz parlamentosunda yapılan
görüşmeleri yorumluyorlardı. Bir keresinde Gladsotne, bayan Novikoff’a
“İngiliz politikasını eleştirmesinin kendilerine yol gösterdiğini” belirterek,
Parlamentoda Türkleri destekleyenleri engellediğini söylüyordu (The M.P.
for Russia 1902: 373-374).
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucu Osmanlı Devleti için çok
ağır oldu. Kısa sürede hem Balkanlarda hem de Kafkaslarda yenilgiye uğrayan Osmanlı Devleti, Rusya ile anlaşmak zorunda kaldı. Ayastefanos ve ar-
31
Taha Niyazi Karaca
dından imzalanan Berlin Anlaşması ile Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsızlıklarını aldılar. Bulgaristan özerk hale geldi. Böylece Osmanlı Devleti
içine çekildiği 1877-78 Savaşı neticesinde Balkanlardan çekilmek zorunda
kalmış oluyordu.
Sonuç
Bulgar ayaklanmasından sonra Osmanlı Devleti’nin Balkanlardan çekilmek
zorunda kalacağı bir sürecin başlatılması; İngiltere’deki Evanjelikler ile
Rusya’daki Panslavistlerin yaptıkları ortaklığın bir sonucu olduğu görülmektedir. Bu gruplarının bu denli başarılı bir sonuca ulaşmalarının en büyük sebebi ise Evanjeliklerin progandayı siyasal bir araç olarak kullanması
ve yönetmesi olmuştur. Bu bakış açısıyla yapılan çalışmadan çıkarılacak
sonuçları şu şekilde ifade etmek mümkündür.
1856 Paris Konferansı sonucunda Balkanlarda istediği sonuca ulaşamayacağını düşününen Rusya, Balkanlardaki askeri-siyasi taleplerini erteleyerek daha çok kültürel ve eğitsel faaliyetlere ağırlık vermiştir. Panslavist
dernekler vasıtasıyla Osmanlı Devleti yönetimi altında bulunan Slavlara
milliyetçi düşünceler aşılamaya çalışmıştır. 1875 Sırp-Kardağ ve 1876 Bulgar ayaklanmaları bu tarz çalışmaların başarılı olduğunu göstermektedir.
Çalışmadan çıkarılacak sonuçlardan biri de lobi faaliyetlerinin ve propagandanın ne denli önemli bir güç olduğunun tespit edilmesidir. Rusya
adına lobi faaliyetlerinde bulunan Olga Novikoff, bilim-sanat ve siyaset çevreleriyle kurduğu arkadaşlık ilişkileriyle ve yaptığı propagandalarla birçok
şahsı Osmanlı Devleti ve Türkler aleyhinde hareket etmeye ikna etmiştir.
Propagandanın bu büyük gücünün 19. yüzyılda anlaşılması üzerine birçok
Avrupalı devlet özel propaganda büroları kurmaya başlamıştır. Bu tarz büroların en etkin çalışanlarından biri de İngiliz propaganda bürosu olan Wellington House olmuştur.
Bulgar ayaklanmasının bölgesel bir olay olmaktan çıkarak, uluslararası
boyut kazanmasının da propaganda ve lobi faaliyetlerinin bir sonucu olduğu tespit edilebilmektedir. Bulgar ayaklanmasının Osmanlı Devleti’ne karşı
kara propagandaya dönüştürülmesi ise Gladstone ve Panslavistler arasındaki işbirliğinin sonucu olmuştur. Çalışmadan çıkarılacak diğer bir sonuca
göre İngiltere ile Rusya arasında atılan işbirliği köprüsünün en önemli ismi
Olga Novikoff olmuştur. Novikoff’un baskısı ile Bulgar olaylarına dair iki
eser kaleme alan ve birçok toplantı yapan Gladstone, oluşturduğu kamuoyu
ile İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni koruma politikasını terk etmesini sağlamıştır.
İngiltere’nin dış siyaset ilkelerini değiştirmesi Osmanlı Devleti için çok
ağır sonuçlar doğurmuştur. Rusya’nın en büyük beklentisi İngiltere’nin
Osmanlı Devleti ile olan ilişkilerde devre dışı kalmasıdır ki, Bulgar olayları
ve ajitasyonu ile bu sonuç elde edilmiştir. Bu sürecin hazırlanmasında en
önemli etkenlerden biri Büyük Slav İmparatorluğunu gerçekleştirmek için
çalışan propagandacı Olga Novikoff olmuştur.
32
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
KAYNAKÇA
Ahmet Cevdet Paşa (1991); Tezakir, IV, (Yayına Hazırlayan: Cavit Baysun),
Ankara.
AYDIN Mithat (2004); “19. Yüzyıl Ortalarında Panslavizm ve Rusya”, PamukkaleÜniversitesiEğitimFakültesiDergisi, Sayı:15.
AYDIN Mithat (2004b); “Osmanlı-Sırp-Karadağ Savaşlarında İngiltere’nin
Balkan Politikası”, AnkaraÜniversitesiOsmanlıTarihiAraştırmaveUygulamaDergisi, Sayı:15, Ankara.
BASSET Arthur Tilney (2016); Gladstone’sSpeeches, London.
BOA, HR.TO, D:86, G: 62; 6.7.1865 tarihli yazı.
BOA, HR.SYS, D:1368, G:78, 27.05.1899 tarihli belge.
BERKES Niyazi (1978); Türkiye’deÇağdaşlaşma, İstanbul.
BIAGINI Eugenio F. (2000); Gladstone, Honk Hong.
BOYLEN Joseph O. (1951); “Madame Olga Novikov, Propagandist”, American
SlavicandEastEuropeanReview, Vol: 10, No. 4, (December)
BRADLEY J.F.N. (1961); “Czech Pan-Slavism before the First World War”, ”,
TheSlavonicandEastEuropeanReview, Vol:40, No:94 (December)
British Documentson Foreign Affairs (1984): Reports and Papers from the
Foreign Office Confidential Print (General Editors: Kenneth Bourne and
D. Cameron Watt), Part I, From the Mid-Nineteenth Century to the First
World War, Series B, The Near and Middle East, 1856-1914 (Editor:
David Gillard), Volume 2, The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans,
1875-1876, University of Publications of America.
COLP Ralph (1985); “William Gladstone, Karl Marx, Charles Darwin, KlimentTimiriazev ve 1876-1878 Doğu Sorunu Üzerine Notlar”, Tarihve
Toplum, sayı:20, (Ağustos)
ÇULCU Murat (2006); MarjinalTarihTezleri, İstanbul.
DEMİROĞLU Hasan (2009); RusKaynaklarınaGöreRuslarınBalkanSiyaseti:
OrtodoksBirliğivePanislavizm (1856-1878), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
ERDEM Y. Hakan (2008); Tarih-Lenk, İstanbul.
GARDINER John P. (2001); “Gladstone, Gossip and the Post-war Generation”, HistoricalResearch, Vol:74, No:186, (November)
GLADSTONE W.E. (1876); Bulgarian Horrors and the Question of the East,
London.
GUINIS George C.(1949); “The Politics of Pan-slavism”, American Journal
EconomicsandSocialogy, Vol:8, No:2 (January)
HARRIS David (1939); Britain and the Bulgarian Horrors of 1876, Chicago.
HARRIS David (1969); DiplomaticHistoryofBalkanCrisis 1875-1878, Archon Books.
HARRISON Royden (1977); “Marx, Gladstone and Olga Novikov”, BulletinSocietyfortheStudyofLabourHistory, Issue:35, (Autumn)
HUPCHICK Dennis P. (2001); The Balkans: from Costantinople to Communism, New York.
ISBA Anne (2006); GladstoneandWomen, London.
33
Taha Niyazi Karaca
İNALCIK Halil (1992); Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul.
KARACA Taha Niyazi (2011); Büyük Oyun: İngiliz Başbakanı Gladstone’un
Osmanlı’yı Yıkma Planı, İstanbul.
KARAL Enver Ziya (1995); Osmanlı Tarihi, VII, (Islahat Fermanı Devri 18611876), Ankara.
KOHN Hans (1952); “Romanticism and Realism Among Czechs and Slovaks”, The Review of Politics, Vol:14, No:1 (January)
KOHN Hans (1961); “The Impact of Pan-Slavism on Central Europe”, The
Review of Politics, Vol:23, No:3 (July)
KOHN Hans (1991); Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul.
KOLOĞLU Orhan (2005); Avrupa Kıskacında Abdülhamit, İstanbul.
KRASINSKI, Count Valerian (1848); Panslavism and Germanism, London.
KURAT Akdes Nimet (1953); “Panslavizm”, DTCF Dergisi, XI/2-4, (Ankara)
LEGER Louis (1917); Le Panslavisme, Paris.
LEVINE Louis (1914); “Pan-Slavism and European Politics”, Political Sciences Quarterly, Vol:29, No:4 (December)
LOEWENBERG Peter (1995); “Gladstone, Sin and Bulgarian Horrors”, Fantasy and Reality in History, Oxford.
LOW Sidney - Lloyd C. Sanders (1907); History of England: During the Reign
of Victoria (1837-1901), London.
MARX/Engels (2004); Gesamtausgabe, Akademie Verlag, Berlin.
MATTHEW H.C.G. (1995); Gladstone, II,1875-1898, Oxford.
MERT Özcan (1981); “Amerikalı İki Seyyahın XIX. Yüzyıl Türkistanı İle İlgili
Eserleri”, Türk Kültürü, XIX/218, (Ocak-Şubat)
MILLMAN Richard (1979); Britain and Eastern Question 1875-1878, London.
MORISAN, J.D. (1968); “Katkov and Panslavism”, The Slavonic and East European Review, Vol:46, No:107 (July)
NOVIKOFF, Olga (1877); Is Russia Wrong?, London.
NOVIKOFF, Olga (1917); Russian Memories, London.
NOVIKOFF, Olga (1883); Skobeleff and Slavonic Cause, London.
ONOU Alexander; “The Memories of Count N. Ignatyev, ”, The Slavonic and
East European Review, Vol:10, No:29 (December 1931)
PRAZAC Albert (1928); “The Slavonic Congress of 1848 and the Slovaks”,
The Slavonic and East European Review, Vol:7, No:19 (Januray)
SAAB Ann Pottinger (1991); Recluctant Icon: Gladstone, Bulgaria and the
Working Classes, 1875-1878, London.
SUBAŞI Cuma Sertan (2007); Dünden Bugüne Panislavizm, Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi), Ankara.
SUMMER B.H. (1933); “Ignatyev at Constantinople, 1864-1874”, The Slavonic and East European Review, Vol:11, No:32, (Januray)
SUMMER B.H. (1936); “Russia and Panslavism in the Eighteen-Seventies”,
Transactions of the Royal Historical Society, Fourth Series, Vol:18.
34
Panslavist Bir Propagandacı: Olga Novikoff (Novikova)
THE M.P. FOR RUSSIA (1909): Reminescences&Correcpondence of Olga Novikoff, I, (Edited by W.T. Stead) London.
TUCKWELL W. (1902); A.W. Kinglake: A Biographical and Literary Study,
London.
TURAN Ömer (1998); The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Ankara.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı (1954); “Tersane Konferansının Mukarreratı
Hakkında Şura Mazbatası”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, cilt:6 Sayı:9.
YALÇIN Soner (2006); Beyaz Müslümanların Büyük Sırrı/Efendi, II, İstanbul.
35
Download