Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
advertisement
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları Ed�tör: Doç. Dr. F�rdevs SAVİ ÇAKAR Editör: Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR YAŞAM DÖNEMLERİ VE UYUM SORUNLARI ISBN 978-605-318-956-5 DOI 10.14527/9786053189565 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Haziran 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] ÖNSÖZ “Yaşam” sürekli uyum sağlamayı gerektiren bir dizi değişimlerin yaşandığı ve her dönemde önceki uyum becerilerine yenilerinin eklenerek devam ettiği bir süreçtir. Bu süreç anne karnında başlayıp ölüme kadar geçen zaman aralığında yaşanan olumlu ya da olumsuz tüm deneyimlerin biyolojik yapı ile bütünleşmesi ve anlamlı hale getirilmesidir. Uyum gelişim sürecinin önemli bir parçası olarak kabul edilmekte olup, insan uyumunu etkileyen çok sayıda faktör ile bu faktörlerin birbiriyle etkileşiminden söz edilmektedir. “Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları” kavramı her dönemde yaşanan temel değişimlere ve bu dönemlere özgü uyum ve duygusal/davranışsal sorunlara odaklanırken, her dönemin önceki dönemin kazanımlarını da içeren ve sonraki dönemin kazanımları açısından yeterlilik kazanmanın önemine dayalı yaşam boyu gelişim ve uyumun önemini vurgulamaktadır. Bu nedenle bu kitapta öncelikle her dönemde yaşanan değişimlerle uyum arasındaki ilişki açıklanırken, bu çerçevede uyum sürecini etkileyen faktörler, döneme özgü yaşanan sorunlar ve çözüm önerileri, önleme ve müdahaleye dönük bilgiler yer almaktadır. Kitabın içeriği her şeyden önce “Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları” ders kitabının bulunmaması nedeniyle bölüm yazarlarınca bu ders verilirken en çok ihtiyaç duyulan konulara yönelik paylaşımlardan yola çıkılarak oluşturulmuştur. Ancak yazım sürecinde insan gelişiminin ve uyumunun çok boyutlu yapısı nedeniyle oldukça kapsamlı bir konu akışı ortaya çıkmış olmasına rağmen burada tüm konulara yer vermek mümkün olmamıştır. Öncelikle gelişim dönemlerine özgü temel özellikler ile her dönemin kendine özgü sorunlarına odaklanılmış ve uyum süreci anlatılmaya çalışılmıştır. Kitabımız öncelikle Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında öğrenim gören öğrenciler olmak üzere, alanda çalışan psikolojik danışmanlar ve diğer ruh sağlığı alanı öğrencileri ve çalışanlarına yönelik olarak hazırlanmıştır. Ayrıca yaşam boyu gelişim sürecinde yaşanan problemlere odaklanılması nedeniyle diğer alanlarda çalışan yetişkin bireylerin kendi dönemlerine ilişkin ihtiyaç duydukları bilgi ve sorunlarını tanımaya dönük olarak yararlanabilecekleri, ebeveynlerin çocuklarının sorunlarına ilişkin farkındalık kazanabilecekleri ve araştırmacılara da kaynak oluşturacağı düşünülmektedir. Uyum sürecinin gelişimin erken dönemlerinden itibaren başlayan ve her dönemde ihtiyaç duyulan farklı yeterliklerin kazanılmasını gerektiren yapısı nedeniyle, her dönemin sorunlarının tanımlanması ve uygun şekilde çözümlenmesi için gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu doğrultuda aileler ve okullar erken çocukluktan itibaren çok önemli bir rol üstlenmektedir. Okul Psikolojik Danışmanlarının bu konuda oldukça büyük bir rolü bulunmaktadır. Uyum ve davranış sorunlarının tanımlanması, önlenmesi ve müdahale çalışmaları Okul PDR Hizmetlerinin en temel uygulamaları arasında yer almaktadır. Bu doğrultuda aday iv Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları Psikolojik Danışmanların uyum ve davranış sorunları ile başa çıkma konusunda yetkinleştirilmesi oldukça önemlidir. Bu kitap en önce bu amaca dönük olup psikolojik danışmaların kendi uyum süreçlerini ve sorunlarını anlamalarına da katkı sağlayabilecektir. Bu kitabın ortaya çıkmasında öğrencilerimizin ihtiyaçları ve beklentileri etkili olsa da, tüm bölüm yazarı arkadaşlarım ve benim için asıl motivasyon kaynağımız PDR alanında iyi yetişmemizde, bu alana duyduğumuz sevgi ve bağlılığın oluşmasında sonsuz katkı ve emekleri bulunan çok değerli hocalarımızdır. Bize kattıklarınız, yolumuzu açtığınız ve her zaman verdiğiniz desteğiniz için çok teşekkürler. Ve bir teşekkürde “çocuklara”, tüm çocuklara ve bizim çocuklarımıza, bize ilham verdikleri ve bizim çabalarımızı değerli kıldıkları için sonsuz teşekkürler. Sevgilerimle. Editör Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR Mayıs 2017, Burdur BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. BÖLÜM Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk Doç. Dr. Fatma Ebru İKİZ, Dokuz Eylül Üniversitesi 2. BÖLÜM İnsan Gelişimini Açıklayan Kuramlar Yrd. Doç. Dr. Zöhre KAYA, Yüzüncü Yıl Üniversitesi 3. BÖLÜM Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğasını Anlamak Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 4. BÖLÜM 0-6 Yaş Bebeklik ve Erken Çocukluk Dönemi Uyum ve Davranış Problemleri Yrd. Doç. Dr. Seda DONAT BACIOĞLU, Trakya Üniversitesi 5. BÖLÜM İlkokul Döneminde Uyum ve Davranış Problemleri Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 6. BÖLÜM Ergenlerde Kendine Zarar Verme Davranışı ve İntihar Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi vi Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları 7. BÖLÜM Ergenlik Dönemi Riskli Davranışları Önleme ve Müdahale Öğr. Gör. Dr. Serap ÖZDEMİR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 8. BÖLÜM Üniversite Dönemi Gençliği ve Uyum Problemleri Arş. Gör. Esra ASICI, Dokuz Eylül Üniversitesi 9. BÖLÜM Genç Yetişkinlik Dönemi ve Uyum Problemleri Psik. Dan. Dr. Öykü ÖZÜ 10. BÖLÜM Orta Yetişkinlik Döneminde Uyum ve Psikopatoloji Uzm. Psik. Dan. Hakan ACAR Yrd. Doç. Dr. Mustafa KILINÇ, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 11. BÖLÜM Orta Yetişkinlikte Stres, Başa Çıkma ve Psikolojik Sağlamlık Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Arzu TAŞDELEN KARÇKAY, Akdeniz Üniversitesi Öğr. Gör. Seval APAYDIN, Akdeniz Üniversitesi 12. BÖLÜM Yaşlılık Dönemi ve Uyum Problemleri Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İÇİNDEKİLER Ön Söz .................................................................................................................................... iii Bölüm ve Yazarları .................................................................................................................v 1. BÖLÜM RUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ, UYUM VE UYUMSUZLUK Giriş ..........................................................................................................................................1 Akıl ve Ruh Sağlığı ................................................................................................................1 Normallik ve Anormallik Kriterleri ...............................................................................2 Sağlıklı Gelişimi Anlama .................................................................................................6 Uyum .......................................................................................................................................8 Sosyalleşme .......................................................................................................................9 Sosyal Uyum ...................................................................................................................10 Uyumu Etkileyen Faktörler...........................................................................................11 Aile .............................................................................................................................11 Akran Grupları .........................................................................................................12 Toplumsal Çevre ......................................................................................................12 Eğitim ........................................................................................................................12 Kitle İletişim Araçları ..............................................................................................13 Hedonik Adaptasyon ...............................................................................................15 Benlik ile İlişkili Kavramlar ................................................................................................15 Benlik Kavramı ve Benlik Saygısı.................................................................................15 Psikolojik ve Öznel İyi Oluş ..........................................................................................16 Mutluluk ..........................................................................................................................17 Yaşam Doyumu ..............................................................................................................18 Öz-Yeterlik ......................................................................................................................18 Öz-Duyarlık ....................................................................................................................19 Affetme ............................................................................................................................20 Sosyal Destek ..................................................................................................................21 Özet ........................................................................................................................................22 Kaynakça................................................................................................................................23 viii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları 2. BÖLÜM İNSAN GELİŞİMİNİ AÇIKLAYAN KURAMLAR Giriş ........................................................................................................................................27 Bilişsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar ................................................................................27 Jean Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ......................................................................28 Bilişsel Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar ............................................................28 Bilişsel Gelişim Dönemleri .....................................................................................31 Vygotsky’nin Sosyo-Kültürel Bilişsel Kuramı .............................................................34 Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...............................................................................36 Kişilik Gelişimini Açıklayan Kuramlar .............................................................................37 Psikodinamik Yaklaşım ve Freud ................................................................................38 Topografik Kişilik Kuramı ......................................................................................38 Yapısal Kişilik Kuramı .............................................................................................39 Psikoseksüel Kişilik Gelişimi ..................................................................................40 Erik Erikson’un Psikosoyal Gelişim Kuramı ..............................................................43 Kişiliğe İlişkin Davranışçı Kuramlar ...........................................................................46 Kişiliğe İlişkin Hümanistik Kuramlar .........................................................................47 Carl Rogers'ın Birey Merkezli Teorisi....................................................................47 Maslow'un Kendini Gerçekleştirme Teorisi .........................................................47 Kişiliğe İlişkin Biyolojik Kuramlar...............................................................................48 Bağlanmayı Açıklayan Kuramları ......................................................................................49 Cinsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar .................................................................................53 Psikanalitik (Psikoseksüel) Kuram...............................................................................54 Sosyal Bilişsel Kuram .....................................................................................................57 Bilişsel Kuram .................................................................................................................57 Ahlak Gelişimini Açıklayan Kuramlar ..............................................................................57 Jean Piaget’nin Ahlaki Gelişim Kuramı.......................................................................58 Lawrence Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramı ...........................................................59 Dil Gelişimini Açıklayan Kuramlar ...................................................................................62 Davranışçı Kuram ..........................................................................................................62 Biyolojik (Psikolinguistik) Kuram ...............................................................................63 Etkileşimci Kuram..........................................................................................................64 Sosyal Zihinsel Kuram ...................................................................................................65 Bilişsel Kuram .................................................................................................................65 Özet .......................................................................................................................................65 Kaynakça................................................................................................................................68 İçindekiler ix 3. BÖLÜM UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİNİN DOĞASINI ANLAMAK Giriş ........................................................................................................................................73 Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ..............................................................................74 Çocuklarda Kişilik ve Benlik Gelişimi ........................................................................74 7-12 Yaş Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim Özellikleri ................................78 Çocuklarda Uyum Süreci ve Okulun Etkisi ................................................................78 Çocuklarda Normal Gelişim ve Psikopatoloji İşaretleri ...........................................79 Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğası .......................................................................81 Uyum ve Davranış Problemlerinin Nedenleri ...........................................................81 Genetik İncinebilirlik Kavramı ....................................................................................82 Mizaç Faktörü .................................................................................................................83 Koruyucu ve Risk Faktörleri .........................................................................................84 Koruyucu Faktörler..................................................................................................84 Risk Faktörleri ..........................................................................................................86 Risk Faktörü Olarak "Erken Dönemde Yoksunluk" Kavramı...................................86 İstismar ve İhmalin Uyum ve Davranış Sorunlarındaki Rolü..................................88 Çocuklarda Kayıp, Ölüm ve Yas Süreci .......................................................................93 Çocuklarda Yasla Başa Çıkmaya Yönelik Öneriler ..............................................96 Okul Çağındaki Çocuklarda Akademik Başarısızlık.................................................97 Akademik Başarısızlığı Önleme ve Müdahale Stratejileri ..................................99 Çocuklarda Özgüven Sorunu .......................................................................................99 Çocuklarda Uyum Sorunlarının Değerlendirilmesi ..................................................... 104 Çocukluk Çağı Uyum ve Davranış Sorunlarının Sıklığı ........................................ 104 Uyum ve Davranış Sorunlarında Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma........... 109 Uyum ve Davranış Problemlerinin Önlenmesinde Okulların Rolü..................... 110 Okul Temelli Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma Çalışmaları Kapsamında Yapılması Önerilen Bazı Önleyici Çalışmalar ................................. 110 Öğrencilere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar................................................... 110 Öğretmenlere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar ............................................... 111 Ailelere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar.......................................................... 112 Özet ..................................................................................................................................... 113 Kaynakça............................................................................................................................. 114 x Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları 4. BÖLÜM 0-6 YAŞ BEBEKLİK VE ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİ Giriş ..................................................................................................................................... 119 Bebeklik Dönemi Gelişim Özellikleri ............................................................................. 119 Bebeklik Döneminde Sık Yaşanan Uyum ve Davranış Problemlerinin Nedenleri ................................................................................................ 122 Genetik Faktörler ........................................................................................................ 122 Çevresel/Psikososyal Faktörler .................................................................................. 123 Bebeklik Döneminde Görülen Uyum ve Davranış Sorunları ..................................... 124 İnfantil Kolik ................................................................................................................ 124 Bebeklik Depresyonu .................................................................................................. 125 Ayrılma Anksiyetesi Bozukluğu ................................................................................ 125 Tepkisel Bağlanma Bozukluğu .................................................................................. 126 Uyku Sorunları ............................................................................................................ 127 Beslenme Bozuklukları............................................................................................... 128 Erken Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ............................................................... 130 Erken Çocuklukta Sık Yaşanan Uyum ve Davranış Problemleri ............................... 132 Davranış Bozuklukları ............................................................................................... 133 Öfke Nöbetleri ....................................................................................................... 134 Saldırganlık ............................................................................................................ 135 Utangaçlık-Çekingenlik ....................................................................................... 136 Duygusal Bozukluklar ................................................................................................ 138 Korkular ................................................................................................................. 138 Kardeş Kıskançlığı................................................................................................. 141 Alışkanlık Bozuklukları .............................................................................................. 144 Parmak Emme ....................................................................................................... 144 Tırnak Yeme ........................................................................................................... 145 Pika Sendromu (Yabancı Madde Yeme Alışkanlığı)......................................... 147 Saç Koparma (Trikotillomani) ............................................................................ 147 Çocukluk Çağı Mastürbasyonu........................................................................... 148 Beslenme ve Yeme Sorunları ..................................................................................... 151 Gelişimsel Bozukluklar............................................................................................... 154 Uyku Bozuklukları ...................................................................................................... 156 Özet ..................................................................................................................................... 159 Kaynakça............................................................................................................................. 161 İçindekiler xi 5. BÖLÜM İLKOKUL DÖNEMİNDE UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİ Giriş ..................................................................................................................................... 169 Uyum ve Davranış Problemlerinin Sınıflandırılması ................................................... 169 Ayrılık Kaygısı / Ayrılık Anksiyetesi ......................................................................... 170 Nedenleri................................................................................................................ 171 Tedavisi ................................................................................................................... 173 Konuşma Bozuklukları .............................................................................................. 175 Kekemelik ..................................................................................................................... 176 Nedenleri................................................................................................................ 179 Tedavisi ................................................................................................................... 180 Kekemeliğin Tedavi Stratejileri ........................................................................... 181 Seçici Konuşma Bozukluğu (Mutizm) ..................................................................... 182 Nedenleri................................................................................................................ 182 Tedavisi ................................................................................................................... 183 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) .......................................... 183 DEHB'nin Alt Boyutları ....................................................................................... 186 Nedenleri................................................................................................................ 187 DEHB Tedavisi ...................................................................................................... 188 DEHB Tedavi Süreci ............................................................................................. 189 Çalma ............................................................................................................................ 193 Nedenleri................................................................................................................ 194 Kuramsal Bakış Açılarına Göre Çalma .............................................................. 195 Tedavi Stratejileri .................................................................................................. 196 Yalan Söyleme .............................................................................................................. 199 Çocuklarda Yalan Söylemeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ..................... 200 Enürezis-İdrar Kaçırma .............................................................................................. 202 Nedenleri................................................................................................................ 204 Tedavisi ................................................................................................................... 205 Enkoprezis-Kaka Kaçırma ......................................................................................... 206 Yaygınlığı ................................................................................................................ 207 Nedenleri................................................................................................................ 207 Tedavi Stratejileri .................................................................................................. 208 Tik Bozuklukları.......................................................................................................... 209 Tik Bozukluğunun Sınıflandırılması .................................................................. 209 xii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları Tourette Sendromu (TS) ............................................................................................ 210 Yaygınlığı ................................................................................................................ 210 Nedenleri................................................................................................................ 211 Tedavi Stratejileri .................................................................................................. 211 Tırnak Yeme ................................................................................................................. 212 Nedenleri................................................................................................................ 212 Önleme ve Müdahale Stratejileri ........................................................................ 213 Saldırganlık .................................................................................................................. 214 Nedenleri................................................................................................................ 217 Saldırganlıkta Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................................... 221 Özet ..................................................................................................................................... 224 Kaynakça............................................................................................................................. 225 6. BÖLÜM ERGENLERDE KENDİNE ZARAR VERME DAVRANIŞI VE İNTİHAR Giriş ..................................................................................................................................... 234 Kendine Zarar Verme Davranışı ..................................................................................... 234 Kendine Zarar Verme Davranışının Belirlenmesi .................................................. 234 Kendine Zarar Verme Davranışının Ölçütleri ........................................................ 235 Kendine Zarar Verme Davranışının Türleri ............................................................ 235 Kendine Zarar Verme Davranışının Nedenleri ....................................................... 236 Kendine Zarar Vermeyi Önleme Ve Müdahale Stratejileri .......................................... 241 Okullarda Kendine Zarar Vermeyi Önleme Ve Müdahale Stratejileri ................. 242 İntihar, Önleme ve Müdahale Stratejileri ...................................................................... 246 Yaygınlığı ...................................................................................................................... 247 İntihar ile İlgili Yaygın Mitler-Yanlışlar.................................................................... 248 İntiharı Açıklayan Modeller ............................................................................................. 250 İntiharın Nedenleri ........................................................................................................... 252 Ergenlerde İntihar Riskinin Değerlendirilmesi ............................................................. 255 İntiharda Erken Uyarı İşaretleri Olarak Kabul Edilebilecek Belirtiler ................. 256 İntiharı Önleme ve Müdahale Stratejileri ...................................................................... 257 İntiharı Önleme İlkeleri ............................................................................................ 257 İntiharı Önleme Düzeyleri ......................................................................................... 258 İntiharda Temel-Birincil Önleme ....................................................................... 258 İçindekiler xiii İntiharda İkincil Önleme ..................................................................................... 259 İntiharda Üçüncül Önleme.................................................................................. 260 İntihar Davranışında Krize Müdahale Süreci.......................................................... 261 İntiharın Tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapiler (BDT) .......................................... 263 Özet ..................................................................................................................................... 265 Kaynakça ............................................................................................................................ 266 7. BÖLÜM ERGENLİK DÖNEMİ RİSKLİ DAVRANIŞLARI ÖNLEME VE MÜDAHALE Giriş ..................................................................................................................................... 274 Ergenlerde Riskli Davranışlar .......................................................................................... 274 Ergenlerde Riskli Davranışları Açıklayan Kuramlar .............................................. 274 Ergenlerde Sık Yaşanan Riskli Davranışlar .................................................................... 277 Riskli Cinsel Davranışlar ........................................................................................... 277 Riskli Cinsel Davranışlara Yol Açan Risk Faktörleri ........................................ 278 Ergen Riskli Cinsel Davranışlarına Karşı Koruyucu Faktörler ....................... 281 Riskli Cinsel Davranışları Önleme ve Müdahale Stratejileri ........................... 281 Okullarda Zorbalık ve Çeteleşme ............................................................................. 282 Zorbalık ve Çeteleşmeye Yol Açan Risk Faktörleri ........................................... 284 Okullarda Zorbalık ve Çeteleşmenin Doğurabileceği Olumsuz Sonuçlar ................................................................................................. 284 Zorbalık ve Çeteleşmeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................. 285 Okul Terki ................................................................................................................... 286 Okul Terkine İlişkin Risk Faktörleri ................................................................... 287 Okul Terkinin Doğurabileceği Olumsuz Sonuçlar ........................................... 288 Okul Terkini Önleme ve Müdahale Stratejileri ................................................. 288 Evden Kaçma ............................................................................................................... 290 Evden Kaçmayı Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................................ 292 Özet ..................................................................................................................................... 293 Kaynakça ............................................................................................................................ 294 xiv Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları 8. BÖLÜM ÜNİVERSİTE DÖNEMİ GENÇLİĞİ VE UYUM PROBLEMLERİ Giriş ..................................................................................................................................... 301 Üniversite Dönemi Gelişim Özellikleri .......................................................................... 301 Ebeveynlerden Özerkleşme ....................................................................................... 301 Cinsiyet-Rol Kimliği ................................................................................................... 303 İçselleştirilmiş Ahlak .................................................................................................. 305 Meslek Seçimi .............................................................................................................. 305 Üniversite Öğrencilerinin Problem Alanları ................................................................. 307 Üniversite Döneminde Sık Yaşanan Psikolojik Belirtiler....................................... 308 Kaygı Bozuklukları ............................................................................................... 309 Depresyon .............................................................................................................. 312 Madde Kullanımı .................................................................................................. 312 İnternet Bağımlılığı ............................................................................................... 314 Yeme ve Beden Algısı Bozuklukları.................................................................... 315 Romantik İlişkiler........................................................................................................ 316 Cinsel Yaşam Ve Cinsel Bilgi Düzeyi ........................................................................ 318 Akademik Başarı/Başarısızlık .................................................................................... 319 Özet .................................................................................................................................... 322 Kaynakça ............................................................................................................................ 323 9. BÖLÜM GENÇ YETİŞKİNLİK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ Giriş ..................................................................................................................................... 335 Genç Yetişkinlik Dönemi Özelliklerine Genel Bir Bakış ............................................. 335 Bu Dönem Bir Kimlik Arayışı Dönemidir............................................................... 336 Bu Dönem Bir Değişkenlik Dönemidir ................................................................... 337 Bu Dönem Ergenlik ile Yetişkinlik Arasında Bir Geçiş Dönemidir ..................... 337 Bu Dönem Bir Kendine Odaklanma Dönemidir .................................................... 337 Bu Dönem Bir Olanaklar Dönemidir ....................................................................... 338 Genç Yetişkinlik Dönemi Uyum Problemlerini Etkileyen Faktörler.......................... 338 Biyolojik Süreçler ........................................................................................................ 338 Mizaç............................................................................................................................. 339 İçindekiler xv Psiko-Sosyal Gelişim Krizleri ile İlgili Faktörler ..................................................... 339 Genç Yetişkinlikte Temel Gelişimsel Görevler ile İlgili Faktörler ......................... 340 Özsaygı ve Öz-Yeterlik ile İlgili Faktörler ................................................................ 341 Sosyal Destek ile İlgili Faktörler ................................................................................ 342 Toplumsal Etkilerle İlgili Faktörler ........................................................................... 343 Genç Yetişkinlik Döneminde Yaşanan Problem Alanları ve Müdahale Yaklaşımları ..................................................................................................... 343 Üniversite Yaşamındaki Genç Yetişkinler ................................................................ 343 Evlenme ........................................................................................................................ 346 Boşanma ....................................................................................................................... 347 Yakın İlişkiler ............................................................................................................... 350 Kariyer ve İş ................................................................................................................. 351 Stres Yaşantıları ve Post Travmatik Stres Bozukluğu .............................................. 353 Nikotin ve Alkol Tüketimi ......................................................................................... 356 Genç Yetişkinlerde Ruh Sağlığı ................................................................................. 357 Genç Yetişkinlerde Yalnızlık ...................................................................................... 358 Genç Yetişkinlerde Özyeterlik ve Yaşam Doyumu ................................................. 360 Bölümün Girişinde Yer Alan Vakanın Psikolojik Danışma Süreci ............................ 361 Özet ..................................................................................................................................... 363 Kaynakça............................................................................................................................. 364 10. BÖLÜM ORTA YETİŞKİNLİK DÖNEMİNDE UYUM VE PSİKOPATOLOJİ Giriş ..................................................................................................................................... 368 Orta Yetişkinlik Dönemindeki Değişimler ve Uyum Süreci ...................................... 368 Fiziksel Değişimler ...................................................................................................... 369 Zihinsel Değişimler..................................................................................................... 371 Psikososyal Değişimler ............................................................................................... 374 Psikolojik Değişimler ........................................................................................... 374 Sosyal Değişimler .................................................................................................. 374 Kişilik Gelişimi ...................................................................................................... 376 Orta Yetişkinlik Dönemini Ele Alan Kuramlar ............................................................. 378 Bühler’in İnsan Yaşamının Akışı Kuramı ............................................................... 378 Erikson’un Psikososyal Değişim Kuramı ................................................................. 378 xvi Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları Levinsons’un Bireysel Yaşam Yapısı Kuramı............................................................ 379 Yaşam Akışı............................................................................................................ 380 Yaşam Döngüsü ..................................................................................................... 380 Yaşam Yapısı........................................................................................................... 381 Yetişkin Gelişimi ................................................................................................... 382 Orta Yaş Krizi............................................................................................................... 382 Orta Yetişkinlikte Ruh Sağlığı ve Bazı Psikopatolojik Sorunlar .................................. 383 Yetişkinlerde Madde Kullanımı ................................................................................. 384 Depresyon ................................................................................................................... 385 Tedavisi ................................................................................................................... 387 Kaygı Bozuklukları ..................................................................................................... 388 Yaygın Anksiyete Bozukluğu ............................................................................... 388 Yaygın Anksiyete Bozukluğu Tanı Ölçütleri (DSM 5) ............................... 389 Nedenleri................................................................................................................ 390 Tedavisi ................................................................................................................... 391 Obsesif Kompulsif Bozukluklar ................................................................................ 392 Nedenleri................................................................................................................ 394 Tedavisi ................................................................................................................... 395 Özet ..................................................................................................................................... 396 Kaynakça ............................................................................................................................ 398 11. BÖLÜM ORTA YETİŞKİNLİKTE STRES, BAŞA ÇIKMA VE PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK Giriş .................................................................................................................................... 404 Orta Yetişkinlik Döneminde Stres ve Başa Çıkma........................................................ 404 Stres Kavramı .............................................................................................................. 404 Strese Karşı Verilen Tepkiler ...................................................................................... 406 Stresle Başa Çıkma ...................................................................................................... 407 Başa Çıkma Stratejileri ......................................................................................... 407 Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıksız Stratejiler ...................................... 408 Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıklı Stratejiler......................................... 409 Orta Yetişkinlik Dönemi Stres Kaynakları ve Başa Çıkma .................................... 411 Yaşlı Ebeveynler ve Bakımı .................................................................................. 412 İçindekiler xvii Orta Yetişkinlikte Boşanma ve Yalnız Yetişkinler ............................................. 414 Orta Yetişkinlikte Yas ve Baş Etme ..................................................................... 416 Ebeveyn Kaybı ile Baş Etme................................................................................. 417 Eş Kaybı ile Baş Etme ........................................................................................... 420 Yetişkinlikte Psikolojik Travmalar ve Psikolojik Sağlamlık ......................................... 421 Psikolojik Sağlamlığı Etkileyen Faktörler ................................................................ 423 Psikolojik Sağlamlığa Giden Yolda Önemli Alt Bileşenler .............................. 425 Yetişkinlerin Psikolojik Sağlamlığını Artırmak ...................................................... 425 Yetişkinlerle Yas Danışmanlığı .................................................................................. 427 Psikolojik Yardım Verenlerin İyilik Halini Artıran ve Olumsuz Tepkilerle Başa Çıkmasına Yardımcı Faktörler ...................................................... 429 Özet ..................................................................................................................................... 430 Kaynakça............................................................................................................................. 431 12. BÖLÜM YAŞLILIK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ Giriş ..................................................................................................................................... 438 Yaşlanma ve Yaşlılığın Boyutları...................................................................................... 438 Yaşlanmayı Açıklayan Kuramlar ............................................................................... 440 Yaşlılık Dönemi Psikososyal Değişimleri ve Sorunları ................................................ 443 Yaş Ayrımcılığı ............................................................................................................. 444 Benlik Saygısında Azalma .......................................................................................... 444 Yaşlılıkta Değişen Rollere Uyum Sorunu ................................................................. 445 Yaşlılıkta Sosyal Destek .............................................................................................. 447 Yaşlılarda Sık Görülen Sağlık Sorunları ................................................................... 448 Yaşlılarda Ruhsal ve Duygusal Durum ..................................................................... 449 Yaşlılıkta Sık Yaşanan Ruhsal Bozukluklar .............................................................. 450 Depresyon .............................................................................................................. 450 Yaygın Kaygı Bozukluğu ...................................................................................... 451 Deliryum ................................................................................................................ 452 Demans................................................................................................................... 453 Alzheimer ............................................................................................................... 453 Alzheimer Hastalığının Klinik Evreleri ....................................................... 454 Demansın Tedavisinde Davranış Terapisi ......................................................... 455 Demansın Tedavi Prensipleri .............................................................................. 455 xviii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları Yaşlılara Yönelik Kötü Muamele, Suç ve Kurban Olma Korkusu ......................... 456 Yaşlıların Artan Sağlık Hizmetleri İhtiyaçları ......................................................... 457 Yaşlılık, Ölüm ve Yas Süreci ....................................................................................... 458 Normal Kabul Edilen Yas Tepkileri .................................................................... 459 Yas Danışmanlığı ......................................................................................................... 460 Eşini Kaybeden Yaşlılar .............................................................................................. 461 Yaşlılık ve İntihar ......................................................................................................... 462 Yaşlılara Yönelik Ruh Sağlığı Hizmetleri ........................................................................ 462 Yaşlılarla Psikolojik Danışma .......................................................................................... 464 Özet ..................................................................................................................................... 468 Kaynakça............................................................................................................................. 470 Yazarlar Hakkında ............................................................................................................. 475 1. BÖLÜM RUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ, UYUM VE UYUMSUZLUK GİRİŞ Gelişim ve uyum yaşam boyu birbirini karşılıklı etkileyen iki temel süreçtir. Yaşam tüm alanlarda tam fonksiyonda olma, ruhsal ihtiyaçlarını yeterince karşılama, ruh sağlığını koruma ve geliştirme, uyumu artırma ve genel sağlığını korumaya dönük sürekli değişen dinamik bir süreçtir. AKIL VE RUH SAĞLIĞI İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır. İnsanın normal ve anormal davranışlarıyla sağlıklı ve sağlıksız olmasının açıklanabilmesinde kullanılan “ruhsal” kavramının; insanın biliş, duygulanım ve eylem yetilerinin tümünü içerdiği ileri sürülmektedir.1 Ruh ve zihin kavramlarının bedenin işlevleriyle bütün olduğu, dolayısıyla “ruh” kavramı ile beynin duygu, düşünce, davranışlarla ilgili işlevlerinin tanımlandığı kabul görmektedir. Bu nedenle “akıl ve ruh sağlığı” terimi, hem düşünme hem hissetme hem de davranma açısından insanın sağlıklılık durumunu daha iyi kapsamaktadır. Zihinsel işlevlerin başarılı işlev görmesi sonucunda oluşan akıl ve ruh sağlığı hali, bireyin üretken aktiviteler içinde yer alması, diğer insanlarla ve kendisiyle ödüllendirici ilişkiler kurması, beklenmedik, ters veya süregiden olumsuz durumlar karşısında başa çıkabilme, uyum sağlayabilme, değişme yeteneği ile ilişkili görülmektedir. Bizim kendimize, yaşamımıza, yaşamımızda var olan insanlara nasıl baktığımız, tercihlerimiz, tercihlerimizi nasıl değerlendirdiğimiz, seçimlerimizi nasıl yaptığımız, stresi nasıl ele aldığımız, başkalarıyla nasıl ilişki kurduğumuz, verdiğimiz kararlar akıl ve ruh sağlığımız belirtileridir.2 Herkes kendisi için en iyi, en uygun denge içinde kalma eğilimi gösterir1, bu dengeyi sağlamak ve sürdürebilmek için hem doğuştan gelen (genetik-biyolojik) 2 Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları hem de sonradan kazanılan (psikolojik ve sosyal) uyum düzenekleri bulunmalıdır. Organizmanın dengesini bozan herhangi bir etmen zorlanma yaratır, strese sebep olur. Zorlanma (stres), organizmanın zihinsel işlevlerine ve kişinin bütünlüğüne olumsuz etki yaratan bir durumdur. Ancak bu etmenin kişi için anlamı, şiddeti ve süresine bağlı olarak kişi bundan etkilenir. Stresin niceliği ve niteliği karşısında organizmanın dengesini koruyabilmesi, dayanabilme yetilerinin tümü de stres tolansı1 olup bireyin zorlanmaya dayanma gücünü yansıtır. Stresin etkenleri kişinin dayanıklılığını zayıflattığında, kişinin bunlara karşı savunmaları ve baş etme yetileri yetersiz kalır. Diğer bir deyişle kişi, uyum dengesini yitirmiştir. Bütünlük sarsıldığında yetersiz, yersiz, aşırı veya uygunsuz savunmalar ortaya çıkar. Uyum ve denge sağlanabilmesi için bu aşırı savunmalara başvurulması durumu, akıl ve ruh sağlığı bozukluğu belirtisi olarak tanımlanmaktadır.1 Akıl ve ruh sağlığı farklı kültürlerde farklı değer yargılarının etkisiyle geniş bir değerlendirme ve yorumlama yelpazesinde yer alırken, akıl ve ruh sağlığını şekillendiren güçlerin biyolojik, toplumsal ve kültürel, bireysel özellikler ile bu özelliklerin birbiriyle etkileşimi birlikte değerlendirilmektedir.2 Bu güçler içerisinde insanın denge durumunun (homeostasis) oluşması ve korunması ruh sağlığı açısından önemlidir. Normallik ve Anormallik Kriterleri Sağlık; bedensel, ruhsal, sosyal olarak iyilik ve denge durumudur. Epidemiyoloji, sağlık ve hastalığı, yaşam boyu, hastalık belirtileri, ek tanılar, klinik bakımın yararı ve sonlanışını içeren, ruh sağlığı ve hastalıkları ile ilgili etkenlerin farklı insan topluluklarındaki dağılımını ve risk etmenlerini inceleyen bir bilim dalıdır1. Ruhsal bozuklukların yaygınlığı, sıklığı, demografik özellikleri, oluş nedenleri ve kaynakları epidemiyolojik araştırmalar ile edinilmektedir. Çağdaş psikiyatrik epidemiyolojik araştırmalarda geçerliği ve güvenilirliği denenmiş değerlendirme araçları kullanılmaktadır. Normaldışı davranışlar, tarihte ve edebiyatta çoğunlukla dayak, saldırganlık, cinayet, intihar, cinsel saldırı gibi toplumlarda aşırı sapma gösteren örneklerle ve tehlikeli davranışlarla özdeşleştirilmiş olmasına rağmen, sadece, bireyin yaşamını etkin ve mutlu sürdürmesini sabote eden güçlüklerle baş edebilmesini engelleyici de olabilmektedir3. Çağımızda ruh hastalarının tehlikeli, korkunç, zararlı oldukları ya da davranışlarının anlamsız ve saçma olduğu kanılarının yanlış olduğu artık bilinmektedir. Ruh sağlığı uzmanlarının toplumsal önyargılardan, değerlerden arınmış olarak objektif ve bilimsel yaklaşmaları gerekmektedir.1,3 Ruhsal bozuklukların sınıflandırılmasında “fonksiyonel” bozukluklar genel- Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk 3 likle psikososyal faktörlere bağlı bilinirken, “organik” bozukluklar, genetik-biyolojik faktörlere bağlı bilinir.1 Diğer bir deyişle, akıl ve ruh sağlığı ile bozuklukların üzerinde psikolojik, sosyokültürel ve biyolojik olayların etkisi olmaktadır. Akıl ve ruh sağlığı hastalıkları denince, tanısı koyulabilen, düşünme, mizaç, duygu, stresle bağlantılı davranışta görülen işlev bozuklukları, farklılaşma kabul edilmektedir. Durumla ve gerçekle bağlantılı olmayan ve uygunsuz anksiyete, düşünce, algı, mizaç ve bilişsel işlevlerin bozulması nedeniyle farklı semptomlar görülmektedir.2 Yatkınlık etmenleri, insanın doğuştan gelen kalıtımsal özelliklerinde var olan, bireyin kişiliğinde doğuştan olan ya da çocukluk çağlarında yerleşen, bozulmaya yatkınlık sağlayan özellikler ve yaşam deneyimleridir. İnsanın kendi kendine yaşamını sürdürebilme yetilerinin uzun yıllarda geliştiği göz önüne alındığında, toplumsal bir varlık olarak uzun süre bağımlılık dönemi içinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle küçük yaşlarda ve bebeklikteki yaşantılar, sonrası için yatkınlık etmeni olabilmektedir. Bireyin karşılaştığı zorlanmalar büyüdükçe, daha çok enerji kullanımını gerektiren sağlıksız uyum mekanizmaları geliştirdiği ileri sürülmektedir.3,4 Akıl ve ruh sağlığı açısından bozulmaya yol açabilen etmenler genel olarak ikiye ayrılabilir: 1. Biyolojik Etmenler: Yatkınlık etmenleri gibi genetik etmenler olabileceği gibi, yaşantı yoluyla veya ilaç, alkol ve uyuşturucu madde kullanımı ile oluşan beyindeki kimyasal dengesizlikler, merkezi sinir sisteminde oluşan hasarlar bozulmaya yol açabilir; 2. Çevresel Etmenler: Ebeveyn yoksunluğu, şiddete maruz kalma, fakirlik, zorlanmalar, engellenmeler, ölüm, ayrılık, parçalanmış ilişkiler ve benzeri psikolojik, sosyal ve toplumsal etmenlerdir.2 Alanyazında akıl ve ruh sağlığının tanımı sıklıkla bozukluk tanımlamalarına dayalı yapılmaktadır ve önemli olan, bir kişinin normal akıl ve ruh sağlığına sahip olduğunu ve olmadığını neye göre ayırt edeceğimizi bilmektir. Ancak ruh sağlığının bittiği ve hastalığın başladığı sınırlar kesin değildir.1 Normallik ve anormallik kavramlarında netliğe ulaşmak zor olsa da temel kriterler yer almaktadır: 1. İstatistiksel tanım ve kriterler: Akıl ve ruh sağlığı tanı kriterleri kitabına göre ifade edilenlere uygunluk var ise; geliştirilen ya da standardize edilen ölçekler ile ölçülen ve tanımlanabilen ifadelere ve sonuçlara uygunluk var ise, klinik anlamda normallik ya da anormallikten bahsedilebilmektedir. Hasta ya da danışan ile belirti ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Bir bozukluğun tanı, ayırıcı tanı ölçütlerine uyan, uymayan belirtileri saptamak ve böylece ke- 4 Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları sin tanıyı koyabilmek için önceden hazırlanmış sorular ve çizelgeler ile veya bilgisayar programları ile tanıya götüren belirti profili oluşturulmaktadır. 2. Klinik tanım ve kriterler: Çevreye uyum yapabilme ile bireyde aşırı bunaltının (kaygının, anksiyetenin) ya da başka psikiyatrik belirtinin olmaması ile normallik ya da anormallikten bahsedilebileceği ileri sürülmektedir. 3. Bireyin kendini görüşü: Bireyin kendisinden hoşnut, ilişkilerinde rahat ve mutlu oluşu, bir ihtiyaç ya da sorun dile getirmeyişi normalin ölçütleri olarak ileri sürülmektedir. Klinik tanım koyabilmek için ve bireyin kendini görüşünü alabilmek için hasta ya da danışan ile ilişki ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Amaç hem bilgi almak, hem de bireyle ilişki kurmaktır. Sözel ve sözsüz iletişim becerileri ile psikolojik danışma ilke ve tekniklerine dayalı olarak önce bireyi dinleyebilmek ve onu anlayabilmek gerekmektedir. Bireyin yargılanmadığını hissettiği ortam yaratılmalı ve yargısız ve yansız sorular sorulmalıdır. İstatistiksel ve klinik tanımların yanı sıra kişinin kendisine ilişkin görüşleri ve çevreye uyum sağlama kriterleri ruh sağlığı uzmanlarını yönlendirse de bunların çağdan çağa, toplumdan topluma ve bireyden bireye göreceli olabileceği de akılda tutulmalıdır.1 4. Belirli bir kuramsal çerçeve açısından bazı ölçütler kullanarak ideal olanı tanımladıktan sonra bu ölçütlerin tümünün varlığı yada yokluğu arasında orta noktayı ruh sağlığı için yeterli bulmaktır.3 A) Bireyin gelişimsel açıdan yeterliği: Erikson’un Psikososyal Kişilik Gelişimi Kuramı’nda yer verdiği sağlıklı gelişim aşamaları ve özellikleri çerçevesinde bireyin akıl ve ruh sağlığı açısından aştığı dönemeçler ve bunları çözerek kazandığı benlik güçleri sağlıklı kişilik gelişimini tanımlayabilecek niteliktedir. B) Bireyin psikodinamik açıdan yeterliği: Psikodinamik açıdan normalin ölçütünün id, ego ve süperego arasındaki denge olduğu tanımlayarak açıklamalar ileri sürülmektedir. Ruh sağlığı, aklın ilkelerini izleyerek haz ilkesine göre yaşamaktan uzaklaşıp gerçeklik ilkesine göre yaşamayı seçerek mutlu olmak ve mutlu etmek; gerçekleri, gerçeklik koşullarını tanımak ve davranışları buna uygun düzenlemek ile gelişebilmektir.6 5. Ruh sağlığı bozulan kişi genellikle duygu düşünce ve davranışlarında değişik derecelerde tutarsızlık, aşırılık, uygunsuzluk ve yetersizlik taşır
