reel sektörde riske maruz değer (rmd)

REEL SEKTÖRDE RİSKE MARUZ DEĞER (RMD)
YÖNTEMİ İLE ÖLÇÜLEN KUR RİSKİNE KARŞILIK
VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANILMASI
Cantürk KAYAHAN
Doktora Tezi
Danışman: Prof. Dr. Nevzat AYPEK
AFYON
Mart 2007
ii
REEL SEKTÖRDE RİSKE MARUZ DEĞER YÖNTEMİ İLE ÖLÇÜLEN KUR RİSKİNE
KARŞILIK VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANILMASI
Cantürk KAYAHAN
DOKTORA TEZİ
İşletme Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Nevzat AYPEK
AFYON
Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Mart 2007
iii
İÇİNDEKİLER ………………………………………………………………………….sayfa
TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI ………………………………………..ii
ÖNSÖZ………………………………………………………………………………………..iii
ÖZET ………………………………………………………………………………................iv
ABSTRACT ……………………………………………………………………………….......v
ÖZGEÇMİŞ …………………………………………………………………………………..vi
TABLOLAR VE ŞEKİLLLER………..…………………………………………………......vii
SİMGELER VE KISALTMALAR…….……………………………….................................xii
GİRİŞ………..…………………………………………………………………………………1
BİRİNCİ BÖLÜM
REEL SEKTÖR, FİNANSAL PİYASALAR VE KARŞILAŞILAN RİSKLER
I. GENEL BAKIŞ……………………………………………………………………………..4
II. REEL SEKTÖR - EKONOMİ İLİŞKİSİ VE KARŞILAŞILAN RİSKLER.................6
A) REEL SEKTÖR VE EKONOMİ İLİŞKİSİ………………………………………...7
1. Reel Sektörün Genel Ekonomik Yapıya Yansımaları……………………7
2. Durumsal Analiz……………………………………………………………9
3. Riske Dayalı Yapılanma Gereği………………………………………….10
B) FİNANSAL PİYASALAR………………………………………………………...13
C) RİSK OLGUSU VE AŞAMALARI………………………………………………15
1. Riskin Belirlenmesi………………………………………………………..16
2. Riskin Ölçülmesi…………………………………………………………..16
3. Riskin Yönetilmesi………………………………………………………...17
D) REEL SEKTÖRDE KARŞILAŞILAN RİSKLER………………………………..18
1. Operasyonel Riskler………………………………………………………19
2. Regülasyon Riski………………………………………………………….21
3. Ürün Piyasasındaki Riskler………………………………………………21
4. Karşı Taraf Riski………………………………………………………….22
5. Finansal Riskler…………………………………………………………...22
a) Fiyat Riski…………………………………………………………..23
b) Faiz Riski…………………………………………………………..23
c) Kur Riski……………………………………………………………24
d) Diğer Riskler……………………………………………………….25
iv
III. DÖVİZ PİYASALARI VE UYGULANAN KUR SİSTEMLERİ……………………27
A) DÖVİZ PİYASALARI……………………………………………………………27
1. Temel Kavramlar…………………………………………………………28
2. Reel Döviz Kurunun Belirlenmesi……………………………………….30
3. Reel Kurların Ekonomi Üzerindeki Asimetrik Etkileri………………...32
B) DÖVİZ ARZ VE TALEBİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER……………………...34
1. Ödemeler Dengesi Açıkları ve Fazlalıkları……………………………...35
2. Sermaye Hareketleri……………………………………………………...37
3. Ekonomik İstikrar………………………………………………………...38
4. Kayıt Dışı Döviz Girişleri…………………………………………………38
5. Diğer Faktörler……………………………………………………………38
C) DÖVİZ KURU SİSTEMLERİNİN TARİHİ GELİŞİMİ………………………….39
1. Altın Standardı Dönemi (1880-1914)…………………………………….39
2. İki Savaş Arası Dönem (1918-1939)……………………………………...41
3. Bretton Woods Dönemi (1944-1971)……………………………………..42
4. Dalgalı Kur Sistemi Dönemi (1973 – Bugün)……………………………44
D) DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ…………………………………………………….47
1. Sabit Kur Sistemi………………………………………………………….48
2. Dalgalı Kur Sistemi……………………………………………………….50
3. Karma Sistemler…………………………………………………………..51
İKİNCİ BÖLÜM
KUR RİSKİ VE VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANIMI
I. KUR RİSKİ: TANIMI, KAYNAKLARI, TÜRLERİ VE TAHMİNİ…………………55
A) KUR RİSKİ KAVRAMI VE KAYNAKLARI……………………………………56
1. Kur Volatilitesi…………………………………………………………….57
2. Kurlar Arası Korelasyonlar……………………………………………...63
3. Devalüasyon Riski………………………………………………………...66
4. Diğer Kur Riski Kaynakları……………………………………………...67
B) FİRMALARIN KARŞILAŞTIKLARI KUR RİSKİ TÜRLERİ…………………..69
1. İşlem Etkisi………………………………………………………………...69
2. Muhasebe Etkisi…………………………………………………………...71
3. Ekonomik Etki…………………………………………………………….73
v
C) KUR RİSKİNİN TAHMİN EDİLEBİLİRLİĞİ…………………………………...74
1. Piyasa Temelli Tahminler………………………………………………...77
2. Modellere Bağlı Tahminler……………………………………………….78
a) Teknik Analiz………………………………………………………79
b) Temel Analizi………………………………………………………81
3. Volatilite Modellerinin Kullanımına Bağlı Tahminler…………………83
a) Tarihi Volatilite Modelleri………………………………………….91
b) Öngörülen (Implied) Volatilite Modelleri………………………….92
c) EWMA……………………………………………………………...93
d)Değişken Volatilite Modelleri ……………………………………...97
II. KUR RİSKİNE KARŞI VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANIMI….102
A) VADELİ İŞLEMLERİN TANIMI VE GELİŞİMİ………………………………104
B) VADELİ PİYASALARINDA İŞLEM YAPAN YATIRIMCILAR……………..107
1. Riskten Kaçanlar………………………………………………………...107
2. Spekülatörler……………………………………………………………..108
3. Arbitrajcılar……………………………………………………………...110
C) VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KUR RİSKİ YÖNETİMİNDEKİ
UYGULANABİLİRLİĞİ: AMPRİK BULGULAR VE DURUMSAL ANALİZ…..111
1. Amprik Bulgular………………………………………………………...111
2. Türkiye Durumsal Analizi………………………………………………117
D) DÖVİZ VADELİ İŞLEM KONTRATLARI…………………………………….120
1. Döviz Forward Kontratları……………………………………………..120
2. Döviz Futures Kontratları………………………………………………125
a) Döviz Futures Kontratlarının Özellikleri………………………….126
b) Teminat İşlemleri ve Futures İşlemlerde Takas Merkezinin
Fonksiyonu…………………………………………………………..128
c) Futures Kontratlarda Karşılaşılan Özel Durumlar………………...130
d) Forward – Futures Kontratlar Arasındaki Farklar………………...133
3. Döviz Opsiyon Kontratları……………………………………………...134
a) Opsiyon Kontratlarında Kullanılan Temel Kavramlar……………136
b) Opsiyon Kontratlarında Taraflar………………………………….137
c) Opsiyon Kontratı Türleri………………………………………….137
d) Opsiyon Değerini Etkileyen faktörler…………………………….139
e) Opsiyon Kontratlarında Kâr – Zarar Durumu…………………….140
vi
4. Döviz Swap Kontratları…………………………………………………141
a) Döviz Swapları……………………………………………………142
b) Swap Kontratının Taşıması Gereken Asgari Şartlar……………...145
c) Swap İşlemlerinin Kullanılma Nedenleri…………………………146
d) Swap İşlemlerinden Kaynaklanan Riskler………………………..146
E) DÖVİZ VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ FİYATLAMASI……………..147
1. Forward ve Futures Kontratların Fiyatlaması………………………...147
2. Opsiyon Kontratlarının Fiyatlaması……………………………………151
a) Black & Scholes Fiyatlama Modeli……………………………….153
b) Binominal Fiyatlama Modeli……………………………………...156
3. Swap Kontratlarının Fiyatlaması………………………………………162
F) DÖVİZ VADELİ İŞLEM KONTRATLARIYLA RİSKTEN KORUNMA……..164
1. Forward ve Futures Kontratlarıyla Riskten Korunma……………….166
2. Opsiyon Kontratlarıyla Riskten Korunma…………………………….168
3. Swap Kontratlarıyla Riskten Korunma………………………………..171
4. Düzenli Gelir Gider Akımlarının Kur Riskinden Korunması………..173
a) Strip Hedge………………………………………………………..173
b) Stack Hedge……………………………………………………….175
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
RİSKE MARUZ DEĞER YÖNTEMİ (RMD)
I. RİSKE MARUZ DEĞER: KAVRAMLAR, HESAPLAMA SÜRECİ VE
KULLANILAN YÖNTEMLER…………………………………………………………..179
A) RİSKE MARUZ DEĞER KAVRAMI VE GELİŞİMİ…………………………...179
B) RMD HESAPLAMA SÜRECİ……………………………………………………181
1. RMD Hesaplamasında Kullanılan Parametreler…………………….184
a) Elde Tutma Süresi (Holding Period)……………………………...184
b) Örnekleme Periyodu (Sampling Period)………………………….185
c) Güven Aralığı (Confidence Interval)……………………………...185
2. RMD Sürecindeki İstatistiki Değişkenler……………………………..187
3. RMD Hesaplamalarında Güçlü ve Zayıf Yönler……………………..189
vii
C) RMD HESAPLAMA YÖNTEMLERİ…………………………………………..190
1. Parametrik RMD Yöntemi ( Varyans-Kovaryans Metodu)…………..190
2. Tarihsel RMD Yöntemi (Historical Simulation)………………………195
4. Monte Carlo Simülasyon RMD Yöntemi……………………………..201
D) RMD YÖNTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI……………………………209
1. Opsiyon ve Diğer Benzeri Araçların Risklerini Kapsayabilme………211
2. Sonuçların Güvenirliği…………………………………………………..211
3. Varsayımlarda Esneklik………………………………………………...211
4. Uygulama Kolaylığı……………………………………………………...212
5. Kullanıcılara Anlatma Kolaylığı………………………………………..212
II. STRES TESTLERİ VE SENARYO ANALİZLERİ…………………………………212
A) STRES TESTLERİ………………………………………………………………213
B) SENARYO ANALİZLERİ………………………………………………………216
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
REEL SEKTÖRDE RMD YÖNTEMİYLE KUR RİSKİNİN HESAPLANMASI
VE YÖNETİLMESİ
I. ALTINYILDIZ A.Ş. RMD HESAPLAMALARI……………………………………...218
A) FİRMA HAKKINDA GENEL BİLGİLER……………………………………...219
B) RİSKE MARUZ DEĞER HESAPLAMALARI…………………………………220
1. Parametrik Yöntem RMD Hesaplamaları……………………………..221
2. Tarihsel Yöntem RMD Hesaplamaları…………………………………229
II. KUR RİSKİNE KARŞI VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANIMI….232
A) FORWARD KONTRATLARIN KULLANIMI…………………………………..234
B) FUTURES KONTRATLARIN KULLANIMI…………………………………….236
C) OPSİYON KONTRATLARIN KULLANIMI…………………………………….239
D) SWAP KONTRATLARIN KULLANIMI………………………………………...241
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ………………………………………………245
KAYNAKÇA……………………………………………………………………………….251
EKLER……………………………………………………………………………………...262
viii
DOKTORA TEZ JÜRİSİ
İMZA
Tez Danışmanı:
Prof. Dr. Nevzat AYPEK
…………………………….
Jüri Üyeleri
Prof. Dr. Kemalettin CONKAR
…………………………….
Prof. Dr. Rıza AŞIKOĞLU
…………………………….
Doç. Dr. Ünsal BAN
…………………………….
Doç. Dr. Hüseyin ŞEN
…………………………….
:
Cantürk KAYAHAN’ın “Reel Sektörde Riske Maruz Değer Yöntemi ile Ölçülen Kur
Riskine Karşılık Vadeli İşlem Kontratların Kullanılması” başlıklı tezi, 16/ 03 / 2007 tarihinde,
yukarıdaki jüri tarafından Lisans Üstü Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin ilgili
maddeleri uyarınca, İşletme Anabilim dalında, Doktora tezi olarak değerlendirilerek kabul
edilmiştir.
Enstitü Müdürü
ix
ÖNSÖZ
Yeni dünya, bilgi teknolojilerini yoğun olarak kullanan, sürekli değişen ve gelişen bir
yapıdadır. Finansal küreselleşme hem finansal hem de reel sektördeki firmalar için kaçınılmaz
bir unsur haline gelmektedir. Risk konusu üzerine ilgim doktora ders aşamasında başlamıştı
ve o dönemde RMD yöntemi uygulamalarının bu kadar güncel ve popüler olacağını itiraf
etmeliyim ki tahmin etmemiştim. 2005 yılında Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB)’nın
açılmasıyla birlikte, hem risk yönetim konusu hem de risk ölçümü konusu büyük önem
kazanmıştır.
Kasım 2006’da Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) tarafından
yayınlanan tebliğde ve Ocak 2007’de Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) tarafından
çıkarılan genelgede, risk ölçüm aracı olarak RMD yöntemlerinin kullanımı, bankalara ve
işlem pozisyonu belirli bir büyüklüğe ulaşan firmalara tavsiye edilmiştir. Böylelikle, reel
sektörde faaliyet gösteren firmaların ve finansal kurumların gelecekte yaşanabilecek finansal
değişimlerden daha az etkilenmesi sağlanabilecektir.
Çalışmanın hazırlanması sırasında gösterdiği sabır ve anlayıştan ötürü sevgili eşim
Esin Kayahan’a, tez konumun belirlenmesi sırasında tavsiyeleri ve kaynak yardımları
nedeniyle, İMKB uzmanlarından Doç.Dr. M. Kemal Yılmaz’a ve Gökhan Ugan’a, uygulama
aşamasındaki desteklerinden dolayı Risk Active danışmanlarından Barış Akçay ve Levent
Coşkuner’e, akademik kimlik kazanabilmemde emeği geçen tüm hocalarıma ve önümüzdeki
dönemlerde popülaritesi daha da artacak olan bir konuyu seçmemi sağlayan ve desteğini hiç
esirgemeyen tez danışmanım Prof.Dr. Nevzat Aypek’e teşekkürlerimi sunarım… İyi ki
varsınız.
x
DOKTORA TEZ ÖZETİ
REEL SEKTÖRDE RİSKE MARUZ DEĞER (RMD) YÖNTEMİ İLE ÖLÇÜLEN KUR
RİSKİNE KARŞILIK VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANILMASI
Cantürk KAYAHAN
İşletme Anabilim Dalı
Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Mart 2007
Danışman: Prof. Dr. Nevzat AYPEK
Uluslararası finans sistemindeki gelişim ve değişim, gerek finansal kurumları
gerekse reel sektörde yer alan firmaları doğrudan etkilemektedir. Bu süreçte etkilenen en
önemli risk kaynaklarının başında döviz kurları gelmektedir. Dolayısıyla, finansal piyasalar
için en önemli sorun geleceğin belirsizliğidir. Bu belirsizlikle başedebilmenin yolu; doğru kur
tahminlerinin yapılabilmesine ve maruz kalınan risk seviyesinin doğru ölçülebilmesine
bağlıdır. 1990’lı yıllardan sonra kullanılmaya başlayan ve risk yönetiminde bir devrim
niteliğinde olan Riske Maruz Değer yöntemi, bugün en önemli finansal risk ölçüm araçlarının
başında gelmektedir. Çalışmada, İMKB’na kayıtlı firmalardan Altınyıldız A.Ş.’nin Aralık
2005, halka açık mali verilerinden oluşturulan kur portföy riski, Parametrik RMD ve Tarihsel
RMD yöntemleri kullanılarak hesaplanmıştır. Hesaplanan bu risk seviyesine karşı, vadeli
işlem kontratlarının kullanılması önerilmiş ve gelecekte oluşabilecek olumsuz finansal
değişimlerden firmanın korunması sağlanmıştır. Sonuçta, yapılan hesaplamalar ve
değerlendirmeler doğrultusunda, kur riskine karşı kullanılan vadeli işlem kontratlarının,
firmanın finansal pozisyonu üzerinde olumlu etkiler meydana getirdiği görülmüştür.
xi
ABSTRACT
THE USE OF FUTURES CONTRACTS AGAINST TO CURRENCY RISK
MEASURED BY VAR (VALUE AT RISK) IN REAL SECTOR.
Cantürk KAYAHAN
Department of Management
Afyonkarahisar Kocatepe University, The Institute of Social Sciences
March 2007
Advisor:
Prof. Dr. Nevzat AYPEK
The progress and change in the International Financial System affect directly both the
financial institutions and the firms in the real sector. Exchange rates which are affected in this
period is one of the most important risk sources. Thus, for the financial markets, the most
important problem is the uncertainty of the future. The way to tackle this uncertainty depends
on the correct estimation of exchange rates and the correct measurement of the risk level
which is faced. VAR Method, used particularly after 1990’s and very revolutionary on the
risk management, is one of the most important financial risk measurement tools today. In this
study, the exchange portfolio risk of Altinyildiz Inc. which is one of the firms recorded to the
Istanbul Stock Exchange (ISE) is calculated depending on its publicized financial data for
December 2005 using Parametric VAR and Historical VAR Methods. Futures contracts are
suggested for protection against the calculated risk levels, so the protection of the firm is
provided against the possible future unexpected financial changes. As a result of all the
calculations and evaluations, it is determined that futures contracts that are used against the
exchange risks have positive effects on the financial position of the firm.
xii
ÖZGEÇMİŞ
Cantürk KAYAHAN
İşletme Anabilim Dalı
Doktora
Adres:
Vakıf mah. Muallim Rüştü Cad. No: 79 Çay / Afyon
Cep.Tel: 0 532 709 67 57,
Mail:
İş Tel: 0 272 612 63 53 - 125
[email protected]
Eğitim
Doktora: A.K.Ü. S.B.E., “ İşletme Doktora”.
Y.Lisans: 2002, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Yönetimi
Ana bilim Dalı, “Hastane Yöneticilerinin Hastane Başarısına Etkisi Üzerine Ankara Eğitim
ve Araştırma Hastanesinde Bir Uygulama” konulu tez çalışması.
Lisans: 2000, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, (İİBF) İktisat
Bölümü
Lise: 1994 Afyon, Bolvadin Sağlık Meslek Lisesi
İş
1995 Sağlık memuru, Bolvadin Devlet Hastanesi
2001, Hastane müdür yardımcısı, Bolvadin Devlet Hastanesi
2001- 2002, Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi
2002, AKÜ, BMYO, Muhasebe ve Finansman A.B.D., Öğr. Görevlisi (Halen devam etmekte)
Projeler
2005, “Afyon’da faaliyet gösteren imalat sektörlerindeki KOBİ’lerin AB’ye giriş sürecinde
rekabetçi konumlarının değerlendirilmesi” üzerine A.K.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri,
Yardımcı araştırmacı görevi.(halen devam etmekte)
Bildiriler ve Makaleler
2003, 11. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, “Hastane Yöneticilerin Hastane
Başarısına Etkisi Üzerine Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesinde Örnek B ir Uygulama”
Afyon.
2006, V. Uluslararası Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, “Teknoloji Transferi ve
Firmaların Üretim Maliyetlerine Etkisi” Kocaeli.(Yrd. Doç Dr. Cemal ELİTAŞ ve Araş. Gör.
Murad TİRYAKİOĞLU ile birlikte sunulmuştur.)
2006, Vergi Raporu Dergisi, “Türk Hayvancılık Sektörünün Değerlendirilmesi ve Havyacılık
İşletmelerinde Muhasebe Sistematiği” konulu makale çalışması (Yrd.Doç.Dr. Cemal ELİTAŞ
ile birlikte)
Kişisel Bilgiler
Doğum yeri ve yılı: Bolvadin, 24 Temmuz 1976, Cinsiyet: Erkek, Evli
Yabancı Dil: İngilizce (ÜDS: 55)
xiii
TABLOLAR
Tablo 1.
Sayfa
Spot ve Vadeli Piyasaların Toplam İşlem Hacmindeki Payı…………………...8
Tablo 2.
Risk Yönetimi Gelişim Aşamaları…………………………………………….18
Tablo 3.
103 Firmanın Risk Algılama Anketi………………………………………….23
Tablo 4.
Dış Borç Stoku ve Özel Sektör Üzerindeki Etkileri (milyon $)………………25
Tablo 5.
TCMB Kurları………………………………………………………………...29
Tablo 6.
TCMB Çapraz Kurları………………………………………………………...29
Tablo 7.
Global Döviz Piyasalarında Aktivite (milyar $)………………………………30
Tablo 8.
Beklenmedik Kur Şoklarının Etkileri…………………………………………34
Tablo 9.
2004 Yılı İtibariyle Cari İşlemler Dengesi……………………………………37
Tablo 10.
ABD Ticaret Açığı ve Cari Açık (1951-1971)………………………………..43
Tablo 11.
ABD Altın Rezervlerinin Seyri (1951-1971)…………………………………44
Tablo 12.
Altın Fiyatlarının Seyri (1954-1972)………………………………………….44
Tablo 13.
Alternatif Döviz Kuru Sistemleri……………………………………………..52
Tablo 14.
Kur Volatilitesi………………………………………………………………..58
Tablo 15.
Geçmiş 1500 Günlük TCMB TR / USD Kur Getirisi Değişimi……………...60
Tablo 16.
Geçmiş 1500 Günlük TR / USD Kur Gelişimi………………………………..60
Tablo 17.
Geçmiş 500 Günlük TR / EURO Kur Getirisi Değişimi……………………...61
Tablo 18.
Geçmiş 500 Günlük Kur Gelişimi…………………………………………….61
Tablo 19.
Geçmiş 1000 Günlük TCMB TR / USD Histoğram ve Outlier Grafiği………62
Tablo 20.
Grafiklerin Hazırlanmasında Kullanılan İstatistiki Değerler…………………63
Tablo 21.
Kurlar Arası Korelasyon Matrisi……………………………………………...65
Tablo 22.
Kurlar Ararsı Kovaryans Matrisi……………………………………………...66
Tablo 23.
Kurlardaki Devalüasyon Etkisi………………………………………………..67
Tablo 24.
Kur Riskine Karşı Mali Tabloların Raporlanma Sıklığı………………………73
Tablo 25.
TR / USD Kur Gelişim Trendi………………………………………………..81
Tablo 26.
Skewness Görünümü………………………………………………………….89
Tablo 27.
Kurtosis Görünümü…………………………………………………………...89
Tablo 28.
Öngörülen (implied) Volatilite Hesaplanması………………………………...93
Tablo 29.
Optimum Lamda Katsayıları………………………………………………….94
Tablo 30.
EWMA Yöntemine Göre Volatilite Görünümü………………………………96
Tablo 31.
EWMA Tablosunun Özet İstatistiki Verileri (TR / USD)…………………….96
Tablo 32.
GARCH Yöntemine Göre Volatilite Görünümü (TR / USD)……………….100
xiv
Tablo 33.
GARCH Tablosunun Oluşturulmasına Temel Veriler………………………101
Tablo 34.
Başlıca Karşılaşılan Finansal Krizler ve Maliyetleri………………………...107
Tablo 35.
Yatırımcı İçin Riskten Kaçınma Planı……………………………………….108
Tablo 36.
Dünyada Döviz Üzerine Günlük İşlem Hacmi………………………………113
Tablo 37.
Global Tezgah Üstü Piyasalarda Türev Ürünler…………………………….114
Tablo 38.
Dünyada Vadeli İşlem Borsaları ve Diğer İlgili Kuruluşlar………………....116
Tablo 39.
Forward FX Fiyat Değişim Tablosu…………………………………………118
Tablo 40.
Reel Sektörün FX Açığı……………………………………………………..119
Tablo 41.
Sterlin Üzerine Spot ve Forward Kur Değişimleri…………………………..123
Tablo 42.
Kotasyonlar Arası İlişkinin Görünümü……………………………………...123
Tablo 43.
Döviz Futures Kontratından Kâr – Zarar Durumu…………………………..129
Tablo 44.
Baz Riski Hesaplanmasına Ait Veriler………………………………………132
Tablo 45.
Döviz Forward ve Futures Kontratlarının Karşılaştırılması…………………134
Tablo 46.
Opsiyon Fiyatlarını Etkileyen Faktörler……………………………………..140
Tablo 47.
Kur Swap Kontratında A firmasının Nakit Akışı……………………………145
Tablo 48.
Forward ve Futures Fiyatlama (Excel Hesaplama Tablosu)………………...151
Tablo 49.
Kur Swapları için Kredi Maliyetleri…………………………………………171
Tablo 50.
Kupon Ödemelerinin Dağılımı………………………………………………174
Tablo 51.
Stack Hedge Pozisyonu Gelişimi……………………………………………177
Tablo 52.
Tarihsel Simülasyon Yöntemine Göre Kâr-Zarar Oluşumu…………………200
Tablo 53.
Korelasyonun 1 Olduğu Durumda Cholesky Ayarlaması…………………...204
Tablo 54.
Cholesky Ayarlaması………………………………………………………...204
Tablo 55.
Geçmiş 1000 günlük kur getirisi değişimi (11.11.2006)…………………….214
Tablo 56.
Altınyıldız A.Ş. Bağlı Ortaklıkları…………………………………………..219
Tablo 57.
Altınyıldız A.Ş. Yabancı Para Pozisyonu……………………………………220
Tablo 58.
31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük USD GARCH 1 Verileri……………..223
Tablo 59.
31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük Euro GARCH 1 Verileri……………...223
Tablo 60.
31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük GBP GARCH 1 Verileri……………...224
Tablo 61.
31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük CHF GARCH 1 Verileri……………...224
Tablo 62.
GBP, USD, Euro ve CHF Histogram Grafikleri…………………………….225
Tablo 63.
Farklı Güven Düzeylerindeki Parametrik RMD Sonuçları………………….228
Tablo 64.
Tarihsel Verilere Dayalı Kâr / Zarar Dağılımı………………………………231
Tablo 65.
2005 Yılı Kur Portföy Görünümü…………………………………………...233
Tablo 66.
Forward Kontrattan Kaynaklanan Kâr- Zarar Profili………………………..236
xv
Tablo 67.
VOB Döviz Kontratı Bilgileri (Özet)………………………………………..236
Tablo 68.
1 Ocak Tarihli Vadeli Kur Hesaplama Tablosu……………………………..239
Tablo 69.
7 Haziran Tarihli Vadeli Kur Hesaplama Tablosu…………………………..239
Tablo 70.
Opsiyon Kontratındaki Gelişim………………………………………...........240
Tablo 71.
Firmaların Kredibilite Değerleri……………………………………………..242
xvi
ŞEKİLLER
Sayfa
Şekil 1.
Operasyonel Risk Tanımlaması……………………………………………….21
Şekil 2.
Reel Sektörde Karşılaşılan Riskler……………………………………………26
Şekil 3.
Risk Analizi ve Yönetimi Prosesi……………………………………………..26
Şekil 4.
Organizasyon Çatısının Döviz İşlemleri Yöneticisine Göre Oluşumu………..75
Şekil 5.
Normal Dağılım Dönüşümü…………………………………………………..85
Şekil 6.
Tezgahüstü Türev Ürün Piyasası, Günlük Global İşlem Hacmi…………….115
Şekil 7.
Forward Kontrattan Kaynaklanan Ödemeler………………………………...122
Şekil 8.
Spot Fiyat- Futures Fiyat Uyumu……………………………………………131
Şekil 9.
Alım Opsiyonunda Uzun Pozisyon K / Z Değişimi…………………………138
Şekil 10.
Satım Opsiyonunda Kısa Pozisyon K / Z Değişimi…………………………139
Şekil 11.
Swap İşleminin Görünümü…………………………………………………..144
Şekil 12.
Binominal Model…………………………………………………………….155
Şekil 13.
Binominal Model ile Zaman Diliminin Görünümü………………………….157
Şekil 14.
Binom Modeline Göre Opsiyon Fiyatının Belirlenmesi…………………….160
Şekil 15.
Opsiyon Priminin Belirlenmesi……………………………………………...161
Şekil 16.
Firma Bilançoları ve İlgili Oldukları Riskler………………………………..165
Şekil 17.
Alım Opsiyonunda Kısa ve Uzun Pozisyon…………………………………169
Şekil 18.
Satım opsiyonunda Kısa ve Uzun Pozisyon…………………………………171
Şekil 19.
Firmalar Arası karşılaştırmalı Üstünlüğe Göre; Kur Swap Hareketi………..172
Şekil 20.
RMD Zarar Dağılımı…………………………………………………….......181
Şekil 21.
RMD Hesaplama Süreci……………………………………………………..182
Şekil 22.
RMD Sisteminin Adımları…………………………………………………..184
Şekil 23.
Standart Hatadan RMD Dönüşümü………………………………………….186
Şekil 24.
Normal Dağılım Eğrisi Görünümü…………………………………………..191
Şekil 25.
Varyans-Kovaryans Yöntemine Göre RMD Hesaplanması…………………194
Şekil 26.
Tarihsel Simülasyon Görünümü……………………………………………..197
Şekil 27.
Tarihsel Simülasyon Yöntemine Göre Hesaplanma Süreci ………………...199
Şekil 28.
Linear………………………………………………………………………...202
Şekil 29.
Non-Linear…………………………………………………………………..202
Şekil 30.
Monte Carlo Simülasyon Modeli……………………………………………205
Şekil 31.
Monte Carlo Simülasyon Görünümü………………………………………...206
Şekil 32.
Monte Carlo Simülasyon Yönteminde Rassal Sayıların Geliştirilmesi……..208
xvii
Şekil 33.
Her bir Senaryo için Kâr – Zarar Hesaplanması…………………………….208
Şekil 34.
Belirli Güven Aralığında RMD……………………………………………...209
Şekil 35.
Forward Pozisyon Kâr – Zarar Durumu……………………………………..235
Şekil 36.
Opsiyonlardan Kaynaklanan Kâr Görünümü………………………………..241
Şekil 37.
Swap İşleminin Görünümü…………………………………………………..243
xviii
KISALTMALAR TABLOSU
AB
: Avrupa Birliği
ABD
: Amerika Birleşik Devletleri
ARCH
: Autoregressive Conditional Heteroscedasticity
ASB
: Accounting Standards Board
ECB
: Avrupa Merkez Bankasına (European Central Bank)
EMS
: Avrupa Para Sistemi (European Monetary System)
ERM
: Döviz Kuru Mekanizması (Exchange Rate Mechanism)
BDDK
: Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu
BIS
: Bank for International Settlement
c
: Alım Opsiyonu Primi
C
: Cilt
CAD
: Kanada Para Birimi
CBOT
: Chicago Board of Trade
CGFS
: Committee on the Global Financial System
CHF
: İsviçre Para Birimi
CME
: Chicago Mercantile Exchange
CMRA
: Capital Market Risk Advisor
Çev
: Çeviren
DİBS
: Devlet İç Borçlanma Senedi
DKK
: Danimarka Para Birimi
ECU
: European Currency Unit
EWMA
: Exponentially Weighted Moving Average
EWRM
: Enterprise-Wide Risk Management)
FASB
: Financial Accounting Standards Board
FED
: Federal Reserv Bank
FINEX
: Financial Instrument Exchange
FX
: Foreign Exchange (FOREX)
GARCH
:Generalized Autoregressive Conditional Heteroscedasticity
GBP
: İngiltere Para Birimi
GNMA
: Government National Mortgage Association
IBRD
: Dünya Bankası
IMF
: Uluslararası Para Fonu
IMM
: International Monetary Market
xix
ISDA
: International Swaps and Derivatives Association
İMKB
: İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
KCBT
: Kansas City Board of Trade
MA
: Moving Average
MIT
: Massachusetts Institute of Technology
NASDAQ
: National Association of Security Dealers Automated Quatation System
NOC
: Norveç Para Birimi
NYSE
: New York Stock Exchange
OPEC
: Organization of the Petroleum Exporting Countries
p
: Satıp Opsiyonu Primi
PPP
: Satın Alma Gücü Paritesi (Purchasing Power Parity-PPP).
RMD
: Riske Maruz Değer
s
: Sayfa Numarası
S
: Sayı
SEC
: Securities and Exchange Commission
SEK
: İsveç Para Birimi
SPK
: Sermaye Piyasası Kurulu
TCMB
: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
TMUDESK
: Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu
TRL
: Türk Lirası
UCOM
: United Currency Option Market
USD
: Amerikan Doları
VAR
: Value at Risk
Vb
: Ve benzeri
VOB
: Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası
YEN
: Japon Para Birimi
1
GİRİŞ
Dünyadaki finansal yapılanma ve örgütlenme süreci, İkinci Dünya Savaşı’ndan
sonra oluşturulan Bretton Woods sistemiyle başlamıştır. Ancak 15 Ağustos 1971 yılında
bu sistemin dağılmasıyla birlikte, finansal sistemde çok hızlı değişimler ve belirsizlikler
oluşmuştur. Çünkü 1970’li yıllara kadar sabit kur sistemiyle yaşamış olan dünya
ülkeleri, dalgalı kur sistemine geçilmesiyle birlikte, kur riski olgusuyla tanışmaya
başlamışlardır.
Uluslararası finans sistemindeki değişim, döviz cinsinden bir varlık üzerine alımsatım ya da işlem yapan firmaları, iki şekilde etkilemiştir. Birincisi, varlığın değeri ile
ilgilidir. İkincisi ise, döviz kurunda meydana gelen değişimden kaynaklanmaktadır.
Özellikle reel sektörde faaliyet gösteren firmalar, döviz cinsinden risklerini belirlemede
ve ölçmede, gerek teknik altyapı gerekse uzman personel açısından oldukça
yetersizdirler. Dolayısıyla, finansal piyasalarda meydana gelen en küçük bir değişimden
ya da belirsizlikten hemen etkilenmekte ve bu etkilerden korunamamaktadırlar.
1980 sonrası süreçte, Türkiye’nin giderek daha fazla dışa açılmasıyla Türkiye’deki
firmalar da bu risklere daha açık hale gelmeye başlamışlardır. Dolayısıyla, Türkiye’de
Kasım 2000 ve Şubat 2001’de yaşanan finansal krizler, gerek finansal kurumlara
gerekse reel sektörde faaliyet gösteren firmalara risk yönetiminin ne kadar önemli bir
unsur olduğunu göstermiştir. Ancak, risk yönetimini her şeyin çözümü ya da
belirleyicisi olarak görmek yanlış bir bakış açısıdır. Çünkü, risk yönetiminin temelinde,
belli bir olasılık dahilinde optimum getirinin elde edilmesi hedefi vardır. Buradan
hareketle, risk yönetim sürecinde en önemli adımlardan birisi risk ölçüm aşamasıdır. Bu
doğrultuda kullanılabilecek risk ölçüm aracı ise, Bank for International Settlement (BIS)
tarafından da tavsiye edilen Riske Maruz Değer (RMD) yöntemidir. Bu yöntem, belli
bir güven aralığındaki ve belli bir zaman süresindeki finansal riskleri tutar olarak
gösterebilmektedir. Dolayısıyla, gerek kur gerekse diğer finansal enstrümanların risk
ölçümlerinde yoğun olarak kullanılmaktadır.
Belirlenmiş olan risk pozisyonu’nun yönetilmesi üzerine dünyada uzun yıllardır
kullanılan ancak Türkiye’de 2005 yılında organize bir borsada faaliyetine başlayan
vadeli işlem kontratları, en güncel finansal risk yönetim araçların başında gelmektedir.
2
Bu araçlar türev ürünler (derivative securities) olarak da adlandırılan; forward, future,
opsiyon ve swap kontratlarıdır. Bu kontratlar döviz, faiz, emtia, endeks ve altın gibi
finansal varlıklar üzerine düzenlenerek, bu varlıkların gelecekteki fiyat belirsizliğini ya
da değişkenliğini azaltmayı veya kontrol altında tutmayı amaçlamaktadır.
Bu doktora tezinin amacı, günümüzde firmaların çok daha fazla ihtiyaç duydukları
RMD yöntemlerini farklı yönleriyle incelemektir. Bu bağlamda şu sorulara cevap
aranacaktır: Döviz piyasaları nasıl işlemektedir ve bu piyasalar için risk kaynakları
nelerdir? Döviz kurunun gelecekteki değeri tahmin edebilirler mi? Reel sektördeki
firmalar hangi tür kur riskleriyle karşı karşıyadırlar? RMD ölçüm yöntemleri nelerdir?
Firmaların maruz kaldıkları kur riskinin tespiti ve yönetilmesi için kullanılan RMD
yöntemleri firmalara ne kazandıracaktır? Reel sektördeki firmalar risk hesaplamalarını
nasıl yapacaklardır ve sonuçları nasıl yorumlayacaklardır? Firmalar, hesapladıkları
risklere karşı kullanabilecekleri vadeli işlem kontratlarını nasıl ve neye göre
seçeceklerdir?
Bu kapsamda çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Tezin birinci bölümünde,
finansal piyasalar ve döviz piyasaları genel olarak değerlendirilecektir. Bununla birlikte,
reel sektör firmalarının finansal piyasalar içindeki yeri, önemi ve karşılaştıkları riskler
açıklanacaktır.
İkinci bölümde, çalışmanın ana temasını oluşturan kur riski kavramı, türleri ve
tahmin edilebilirliği üzerine planlanmış olup, belirlenen kur riskine yönelik
kullanılabilecek güncel finansal enstrümanlardan olan vadeli işlem kontratları ayrıntılı
olarak değerlendirilecektir.
Üçüncü bölümde, kur riski pozisyonunun ölçülebilmesi amacıyla oluşturulan
RMD yöntemleri değerlendirilmektedir. RMD yönteminin teorik çerçevesi ve türleri
üzerine değerlendirmeler yapılarak, ölçümleme metodları ayrıntılı olarak açıklanacaktır.
Dördüncü bölümde, reel sektörde faaliyet gösteren ve İMKB’na kayıtlı
firmalardan birisinin RMD yöntemiyle kur riski seviyesinin hesaplandığı, bu risk
seviyesi
üzerine
kullanılabilecek
vadeli
işlem
kontratlarının
belirlendiği
ve
yorumlandığı bölümdür. RMD, belli bir zaman içerisinde ve belli bir güven aralığında,
3
firmanın kur portföyünde meydana gelebilecek riski tutar olarak gösteren bir yöntemdir.
Dolayısıyla, riski tek bir değer olarak ifade edebilen ve istatistiki bir temeli olan RMD
yöntemleri, finansal piyasalardaki riskleri belli bir olasılık içerisinde tahmin etmeye
çalışmaktadır. Çalışmada, RMD yöntemiyle hesaplanan kur riskine karşı kullanılacak
vadeli işlem kontratlarının firmanın finansal risk pozisyonunu etkileyip etkilemediği
belirlenmeye çalışılacaktır.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
REEL SEKTÖR, FİNANSAL PİYASALAR VE KARŞILAŞILAN RİSKLER
I. GENEL BAKIŞ
Uluslararası ticaret, turizm ve finansmanla uğraşan bir çok firma, başta döviz
kurları olmak üzere çeşitli finansal risklerle (faiz, emtia vb) karşı karşıyadır. Ekonomik
birimlerin kararları sırasında karşılaştıkları en büyük risk, geleceğin belirsizliğidir. Bu
belirsizliğin temel değişkeni faiz olmakla birlikte, döviz kurları da geleceğe yönelik bir
risk unsuru olarak ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla, bu risklerin ortadan kaldırılabilmesi
amacıyla yapılan çalışmalar sonucunda vadeli işlemler piyasası oluşturulmuştur.
Reel sektör, hammadde ve diğer üretim faktörleri (iş gücü, sermaye ve toprak) bir
araya getirilerek mal veya hizmet üretilen sektördür 1. Bu sektörde en önemli unsuru;
hammadde, emek, toprak ve sermaye gibi üretim faktörleriyle, bu üretim faktörlerini
kullanan ürün piyasası oluşturmaktadır. Reel sektör, geniş ölçüde risklerin karşılaşıldığı
bir sektördür. Çünkü bu sektördeki firmaların temel amacı, paradan faiz geliri elde
etmek değil, üretim yaparak para kazanmaktır. Dolayısıyla faaliyet gösteren firmanın
uluslararası ticaretle uğraşan bir firma olması durumunda karşılaşılan riskler sadece o
ülkeye özgü riskler olmamakta, aynı zamanda uluslararası piyasa risklerini de
içermektedir. Bunun yanında faaliyet gösterilen ülke gelişmekte olan bir ülke ise, en
büyük risk faktörleri; vade uyuşmazlıklarından kaynaklanan faiz riski, yabancı para
kurunun volatilitesinden kaynaklanan kur riski ve ithalat ağırlıklı çalışan firmalarda
emtia fiyat riskidir. Türkiye, 2000’li yıllardan itibaren piyasa risklerini de yaşamaya
başlayan ülkelerden birisidir. Kasım 2000’de faiz riski, Şubat 2001’de kur riskinin
yaşanması, ardından kredi riskinin etkisiyle tüm reel sektör felce uğramıştır. 2002
yılından itibaren ise, piyasaların stabilite kazanmasıyla birlikte, istikrarlı bir piyasa
1
http://www.bot.or.th/Bothomepage/DataBank/EconData/Definitions/RealSector_e.htm(18.01.2007)
5
ortamı yaşanmaya başlamıştır. Ancak, bu süre içerisinde yaşanan Teskere Krizi 2, II.
Irak Savaşı ve Türkiye-AB müzakere süreci sırasında görülen ani piyasa şokları, firma
bilançoları üzerinde az da olsa önemli bir takım değişikliklere yol açmıştır (Bolgün ve
Akçay, 2005: 5). Aynı dönem içerisinde, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu
(BDDK)’nun kurulması ve hemen ardından bankacılık sektörüne getirilen açık pozisyon
sınırı, finansal piyasaların kırılganlığına karşı atılan en önemli adımlardan birisi
olmuştur.
Türkiye, son dönemlerde görülen başarılı grafiğe rağmen hâla dış etkenlere maruz
stratejik bir yapıya sahiptir. O nedenle finansal kurumların ve firmaların, finansal
kararlarında risk tabanlı bir yapının oluşturulması gerekmektedir. Çünkü faiz, kur ve
emtia riski gibi piyasa riskleri iyi yönetilmediği zaman, firmalar bir yılda mal ve hizmet
üreterek kazandıkları miktarları, çok kısa bir süre içerisinde kaybetme olasılığı ile
karşılaşabileceklerdir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa’daki firmaların
tamamına yakını, finansal risklerden korunabilmek amacıyla çeşitli finansal araçları
yoğun olarak kullanmaktadırlar. Bu sayede çeşitli finansal şoklara ve risklere de maruz
kalmamakta ya da en az kayıpla bu şokları ya da riskleri atlatmaktadırlar. Son
dönemlerde Türkiye’de görülen kur piyasasının ters yöndeki hareketi (TL’nin değer
kazanması), bugüne kadar TL’nin değer kaybına alışmış olan firmaları değişik
arayışlara itmiştir. Örneğin; ithalat ağırlıklı üretim yapısı, yurt içi piyasalara yönelme ve
vadeli satış gibi. Bu yeni yapılanma devam ederken; kurlarda ve faizlerde, dış etkenlere
ve yabancı yatırımcıların piyasadan çekilmesine bağlı olarak meydana gelen ani
sıçramalar, firmaların tekrar kur riski olgusuyla tanışmasına neden olmuştur. Özellikle,
piyasalarda yaşanan belirsizlikler sonucu artan kur volatiliteleri, firmaların yeni finansal
piyasa araçlarından olan vadeli işlem kontratlarına olan gereksinimini artırmıştır. Ancak
reel sektörde faaliyet gösteren firmaların birçoğu, bu finansal işlemlerden haberdar
olmadığı gibi, bu işlemleri yapacak yeterli uzman personele de sahip değildir. Diğer
taraftan, döviz geliri elde etmeyen, ancak döviz kredisi kullanan firmaların, yabancı
para pozisyon açığı önemli bir risk unsuru olarak değerlendirilmektedir. Dolayısıyla,
Türkiye’de firmaların kur riskinden korunma tekniklerini, İzmir Vadeli İşlem ve
2
TBMM, 1 Mart 2003’te ABD’nin Irak’a yönelik Türkiye üzerinden “kuzey cephesi” açabilmesine izin
verilmesine ilişkin tasarıyı reddetmiş, bunun üzerine finansal piyasalarda değişkenlik artmıştır.
6
Opsiyon Borsası (VOB) olanakları da dikkate alarak etkin bir şekilde kullanması büyük
önem arz etmektedir.
II.
REEL SEKTÖR - EKONOMİ İLİŞKİSİ VE KARŞILAŞILAN
RİSKLER
Genel ekonomik sisteme bakıldığında üç temel oyuncu olduğu görülür. Bunlar;
devlet, şirketler ve halktır (Tunay, 2005: 39). Bunlar arasına, yabancı yatırımcı da
duruma göre ilave edilebilir. Bu üç grup, faaliyetlerini gerçekleştirebilmek amacıyla
çeşitli gelirler ve giderler yaparlar. Bunun sonucunda da ya fazla ya da açık verirler.
Finans literatüründe, fazla pozisyonda olan ekonomik birimlere fazlayı harcayanlar,
açık pozisyonda olanlara da açıktan harcayanlar denilmektedir (Karan, 2001: 4). Bu iki
grup fazla veya açıklarını finansal piyasalara başvurarak giderirler. Finansal piyasaların
gelişmişliği firmalara bazı avantajlar sağlar. Bunlar; işlem maliyetlerinin düşüklüğü,
fiyatların belirginliği, likidite fonksiyonu, araştırma ve haberleşme giderlerinin azlığı vb
şeklinde sıralanabilir.
Finansal sistem ise, finansal piyasaların gelişebilmesi için şu temel işlevleri yerine
getirmelidir (Howels ve Bain, 2000: 3).
i)
Ellerindeki atıl fonları borç vermek isteyenlerle finansal kaynak talep
edenler arasında bir kanal oluşturmak,
ii)
Likidite ve para sağlamak,
iii)
Bir ödeme sistemi oluşturmak,
iv)
Sigortacılık, bankacılık, özel emeklilik sistemleri gibi hizmetleri yerine
getirmek,
v)
Yatırımcıların portföy tercihlerine göre seçenekler sunmak.
Türkiye’de son dönemlerde artan kredibiliteye paralel olarak, yurt dışından
sağlanan krediler büyük artış göstermiş ve bu durum, bankaların bilanço içi açık
pozisyonlarının artmasına neden olmuştur. Bunun yanında uygulanmakta olan dalgalı
kur sistemi ile birlikte, bankaların kur riskine olan duyarlılığının artması bankaları,
türev işlemler kullanarak bilanço dışı pozisyon fazlası vermeye yöneltmiştir.
Dolayısıyla, bankaların yabancı para net pozisyon açığı sınırlı seviyelerde
7
gerçekleşmiştir (TCMB, 2006:1). Ancak bu açık, reel sektörde ciddi seviyelerde
seyretmektedir. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde bu konuda ayrıntılı değerlendirmeler
yapılacaktır.
A) REEL SEKTÖR VE EKONOMİ İLİŞKİSİ
1980’li yıllardan bu yana yaşanan küreselleşme sürecinde finansal sistem, bölgesel
pazarlarda faaliyet gösteren firmaların birbirleriyle olan bağlarını güçlendirmek ve
uluslararası sisteme entegre olmak için çeşitli önemli adımlar atıldığına tanık olmuştur.
Bu süreçte piyasa odaklı çalışmaların ilk adımı, döviz kurları üzerine yapılan
düzenlemeleri içermektedir (TCMB, 2002: 12). Reel sektör firmaları finansal sistem
içerisinde sadece; kredi almak, finansman sağlamak açısından değil, şirketi daha verimli
yönetmek, büyütmek, geliştirmek ve uluslararası rekabet gücü kazandırabilmek
amacıyla faaliyette bulunmalıdır. Ancak, bu hedefe ulaşabilmek hiç de kolay değildir.
Çünkü, reel sektörde sorun sadece makro düzeyde değil aynı zamanda mikro
düzeydedir. Yani, mikro ekonomik açıdan reel sektöre düşen en büyük görev “kurumsal
yönetişim” konusundaki radikal değişimin yapılması gereğidir (İlkorur, 2006:1). Bu
yapılmadığı takdirde firmalar, günübirlik çözümlerden kurtulamaz, böylece mevcut risk
yapılarını da değiştirmeden arttırarak devam ettirirler.
Reel sektörün genel ekonomik sistem üzerindeki etkileri ve yapılması gereken
uyum çalışmaları şu şekilde sıralanabilir.
1. Reel Sektörün Genel Ekonomik Yapıya Yansımaları
Reel sektör firmalarının ekonomiye olan katkıları yadsınamayacak derecede
stratejiktir. Bunlar (TBB, 2004: 1);
i.
İstihdam yaratması,
ii.
Yeniliklere hızlı uyum sağlayabilmesi,
iii.
Girişimciliği teşvik etmesi,
iv.
Üretim yapısındaki esnekliğe bağlıürün farklılaştırmasını sağlayabilmesi,
v.
Personel eğitimi ve kalitesini sağlayabilmesi,
vi.
Firmalar arasında etkileşim sonucu verimlilik artışı sağlayabilmesi.
8
Dünya ve finansal sistem hızla değişmektedir. Reel sektör bu değişime ayak
uydurmak zorundadır. Çünkü, makro dengelerin birçoğu bu sayede sağlanabilecektir.
Makro dengeler içerisinde Türkiye için en önemli etken istihdamdır. Türkiye’nin genç
bir nüfus yapısına sahip olması, bu gençlerin iş bulabilmesi ve sosyal yaşama katkıları
ekonomik güçleriyle doğru orantılı olacaktır. Bu ilişkideki eşitliğin sağlanabilmesinde
sorumluluk, kamu tekelindeki istihdam yapısıyla devlette değil, özel sektör hedefli
uzmanlaşmış işgücü yapısıyla faaliyet gösteren reel sektör firmalarındadır. Buna karşın,
Türkiye’de reel sektör firmaları hala spot piyasa ağırlıklı faaliyet göstermektedirler.
Tablo 1’de izlendiği gibi, dünya’da zamanla vadeli işlem hacmi spot işlem hacmini
aşarken, Türkiye’de bu oran oldukça düşük seyretmektedir.
Tablo 1. Spot ve Vadeli Piyasaların Toplam İşlem Hacmindeki Payı
100%
80%
60%
Spot Piyasa
Vadeli Piyasa
40%
20%
0%
Spot Piyasa
Vadeli Piyasa
1989
1992
1995
1998
2001
Türkiye*
0,60
0,40
0,51
0,49
0,43
0,57
0,40
0,60
0,33
0,67
0,96
0,04
Kaynak: Akçay ve Bolgün, 2005: 220.*Türkiye için Nisan 2003.
Aslında, Türkiye’de türev ürünlerin kullanımı oldukça eskidir. İlk türev ürün
kullanımı dışa açılma sürecinin yaşandığı 1980’lerdedir. Bu dönemde kullanılan ancak
yeterli seviyeye ulaşamayan sözleşme tipi, vadeli döviz forward kontratıdır. Futures ve
opsiyon gibi gelişmiş risk yönetim araçlarının da bankalardan önce “Tahtakale” ve
“Kapalıçarşı”da kullanıldığı bilinmektedir (Akçay ve Bolgün, 2005: 234). 1992 yılında
İzmir vadeli işlem borsasının kurulma girişimi Sermaye Piyasası Kurulu (SPK)
tarafından gündeme getirilmiştir. Ancak borsa, 2001 yılında ve İstanbul Menkul
Kıymetler Borsası (İMKB) bünyesinde vadeli işlemler birimi olarak açılabilmiştir.
9
Yaşanan son kriz bu borsanın gelişmesine engel olmuş ve yeterli talep sağlanamamıştır.
2005 yılında ise, İzmir’de açılan Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) ilk defa
vadeli işlemlerin organize bir borsa tarafından gerçekleştirildiği kurumsal bir
oluşumdur. İşlem hacmi 1,5 yıl gibi kısa bir süre içerisinde oldukça artmıştır. Son
dönemlerde yaşanan finansal dalgalanmalarla birlikte, popülaritesi artmaya devam eden
vadeli
işlem
kontratlarının
işlem
hacimlerindeki
bu
artışın
devam
etmesi
beklenmektedir.
2. Durumsal Analiz
Reel sektörün güçlenebilmesi kamu kuruluşlarının piyasadaki ağırlıklarının
azalmasına bağlıdır. 1990’lı yıllardan beri devam eden kamu kesimi borçlanma
gereksinimi, banka kaynaklarının büyük bir çoğunluğunu yüksek reel faizlere rağmen
tüketmesi, borcun reel miktarını artırmaktadır. Bu durum, mevduatların krediye
dönüşüm hızını düşürmekte (TÜSİAD, 2005: 8) ve reel sektörün dışlanmasına
(Crowding-out etkisi) neden olmaktadır.
Basel II sürecinin 2007 3 yılında uygulamaya başlanmasıyla birlikte bankalar, reel
sektördeki firmaların kredibilite güçlerini ölçmek ve derecelendirmek zorunda
kalacaklardır. Bankalar kredilendirme sürecinde; gerçek faaliyet konularında ve kayıt içi
çalışan, yüksek kredibilitesi olan, yönetişim sistemlerini kurmuş, şeffaf, güvenilir, mali
raporlama ve bilgi akışı yapabilen firmaları tercih edeceklerdir (TÜSİAD, 2005:9). Bu
uyum sürecini başarıyla atlatmak isteyen firmaların yapmaları gereken çalışmalar şu
şekilde özetlenebilir: Mali tablolar, Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu
(TMUDESK) ile işbirliğine gidilerek uluslararası muhasebe standartlarına uyumlu hale
getirilmelidir. Enflasyona dayalı mali tabloların oluşturulması (2004 yılından itibaren
uygulanmaya başlanan enflasyon muhasebesine uyumlu hale getirilmesinin sağlanması)
sağlanmalıdır, sermaye piyasası araçlarının kullanımı ve bilgilendirilmesi üzerine
çalışmalar yapılarak, güçlü bir beşeri ve teknik altyapı oluşturulmalıdır. Özellikle, dış
ticaret işlemleri ile uğraşan firmaların vadeli işlem piyasası araçlarını ve diğer menkul
3
Basel II uygulamasına AB ülkelerinde 2007 yılında, Türkiye’de ise 2008 yılında geçilmesi
öngörülmektedir. Aynı zamanda Basel II’nin 100’den fazla ülkede uygulanması beklenmektedir.
http://www.internethaber.com/author_article_detail.php?id=3206(02.06.2006)
10
kıymet yatırımlarını kullanmaları teşvik edilmelidir. Reel sektör firmalarının, Basel II
standartları gereği rating uygulamasına geçmesiyle birlikte, finansal kuruluşların yükü
de büyük oranda hafifleyecektir. Tüm bu faaliyetlerin yanında, reel sektör firmalarının
kurumsallaşmayı bir an önce sağlayarak, verimlilik arttırıcı çalışmaların yapılması
konusunda alt yapı çalışmalarını hızlandırmaları ve faaliyet alanlarıyla ilgili olarak,
meslek odalarıyla işbirliğine gitmeleri de gerekmektedir.
Türkiye ekonomisinde reel sektör ile finansal kuruluşlar (bankalar, sigorta
kuruluşları ve aracı kuruluşlar vb) arasındaki bağın güçlendirilmesi gerekmektedir.
Çünkü, Avrupa Birliği (AB) sürecinde sürdürülebilir büyümenin sağlanabilmesi ve
kalkınmanın finansmanı, büyük ölçüde bu ilişki ağının yapısına bağlı olacaktır.
3. Riske Dayalı Yapılanma Gereği
Reel sektörde; risk, getiri ve sermaye dengesinin kurulması üçüncü taraflar ve
sermayedarlar açısından önemli olup, daha iyi fiyatlama, kârlılık ve sermaye yönetimi
yapılmasını sağlayacaktır (Sezgin, 2005:3). Türkiye’de 2000 yılı sonrası uygulanan
dalgalı kur politikaları sonucu finansal kuruluşlar ve firmalar yaptıkları vadeli
işlemlerde kur riskini üstlenmişlerdir. Bu risklerin yönetilmesinde ise, her ne kadar içsel
yöntemler kullanılabilse de, bu yöntemin firmaların aracılık ve işlem maliyetlerinde
artışlara neden olacağı düşüncesi, risk yönetimi üzerine yeni finansal araçlara
gereksinim duyulmasına neden olmuştur. Bu kapsamda kullanılabilecek en temel
finansal araçlar; türev ürünler (derivative products) olarak ifade edilen; forward, future,
opsiyon ve swap kontratlarıdır. Uluslararası Swaps ve Türev Ürünler Birliği
(International Swaps and Derivatives Association-ISDA) tarafından 2003 yılında
yapılan ankete göre, dünyadaki en büyük 500 firmanın % 92’si, risklerini yönetmede
türev ürünleri kullandıklarını belirtmişlerdir (Güngör vd, 2006: 465). Güngör ve Yılmaz
(2006: 473) tarafından Türkiye’de İMKB’na kayıtlı 225 firma üzerine yapılan ankette,
firmaların risk bilgisinin ve farkındalığının yeterli olmadığı saptanmıştır. Firmaların %
61,2’sinin bankalarla olan türev işlemlerinin sadece FOREX (FX) piyasasına yönelik
olduğu ve finansal risk yönetim araçlarını kullanmama nedeni olarak da, % 35,19’unun
türev araçlardan ziyade kendi metodlarını kullandıklarını, % 29,01’i de önceki yıllara
göre piyasanın daha stabil olması nedeniyle, risk yönetimine gereksinim duymadıklarını
11
belirtmişlerdir. % 16,67’sinin türev araçlar içerisinde yer alan ancak standart sözleşme
olmayan, forward araçları bankalar vasıtasıyla kullandıkları belirlenmiştir. Sonuçta,
ilgili yazarlar tarafından yapılan değerlendirmede; 20 yıl önceki yapılan çalışmalarla
karşılaştırıldığında, piyasa oyuncuları tarafından türev ürünlere yönelik adaptasyonun
geliştiği de belirlenmiştir. Türkiye’de türev ürünlerin kullanımına yönelik olarak
yapılan diğer bir çalışma, Ata ve Uğurlu (2006: 569-584) tarafından Gaziantep’te
faaliyet gösteren firmalar üzerine yapılmıştır. Çalışma da, firmaların risk yönetimi
amacıyla kullandıkları teknikler içerisinde türev ürünler % 4 gibi oldukça düşük
seviyelerde çıkmıştır. Aynı çalışmada; faiz ve kur tahminine yönelik yapılan işlemlerin
firmalar tarafından % 9 gibi düşük seviyelerde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu
tekniklerin firmalar tarafından kullanılmama nedeni olarak da, % 64 gibi büyük bir oran
ile bilgi eksikliği ilk sırayı almıştır. Diğer nedenler ise sırasıyla; % 21 ile işlem yapacak
nitelikli personel eksikliği, % 9 ile kullanım yaygınlığının azlığı ve % 4 ile de yüksek
maliyetler gösterilmiştir.
Finansal sektörün riske dayalı yapılanmasına temel teşkil edecek olan Basel II
standartlarıyla birlikte, Türk finans sektörü, yapısı ve konumu gereği daha yüksek faiz
oranlarıyla borçlanacaktır. Bu durum, reel sektördeki firmaların kredi maliyetlerini de
artıracaktır. Bankalar kredi verirken daha seçici davranacak, az riskli, esas faaliyet
alanlarında kâr eden, istikrarlı ve şeffaf firmaları seçeceklerdir. Bu yeni yapılanmayla
birlikte her firma için sabit bir faiz oranı değil, firmanın risk derecesine göre değişen
faiz oranı uygulamasına geçilecektir.
Basel II sürecinin reel sektör firmaları üzerindeki en önemli etkisi, risk tabanlı
anlayışın kabul edilmesi zorunluluğunu getirmesidir. Çünkü, bu süreçte kaynakların
nereye aktarılacağı konusunda seçim kriterleri çok daha fazla analitik ve karşılaştırmalı
olacak, maliyet ile firma güvenilirliği arasında doğrudan ilişki kurulacak, kredi
fiyatlaması risk bazlı yapılacak ve risk derecelendirme süreci, kredi tahsis aşamasında
belirleyici rol oynayacaktır (TÜSİAD, 2005: 74).
Türkiye’de firmaların % 99’u KOBİ olarak değerlendirilmektedir. Ancak işin
çelişkili yönü, Türkiye’deki KOBİ’lerin toplam kredilerden aldığı payın, hâla %
10’ların altında seyretmesidir (Söylemez, 2006:1). 2008 yılı başında bankalardan kredi
12
kullanmak isteyen KOBİ’ler, geriye dönük 3 yıllık bilanço ve gelir tablolarını
firmalarının derecelendirme notunun saptanması için denetime açacaklardır. İşte sorun
da bu noktada başlayacaktır (Söylemez, 2006:1). Dolayısıyla acilen yapılması gereken,
sivil toplum kuruluşlarının ve mesleki örgütlerin bir an önce tanıtım çalışmalarına
başlamaları ve uluslararası muhasebe standartları doğrultusunda alt yapı çalışmalarına
hız vermeleridir.
Özetle, reel sektörde yapılması gereken çalışmalar şu şekilde sıralanabilir: Reel
sektörde yer alan firmaların gelişebilmesi; büyük ölçüde kredibilite güçlerine veya
güçlü sermaye yapılarına bağlı olduğu düşünüldüğünde, reel sektörde yer alan firmalar;
kısa-orta ve uzun vadeli planlamalarını yaparak sermaye ihtiyaçlarını belirlemeli,
finansal kuruluşlarla olan ilişkilerini geliştirmeli, firma iç denetiminde etkinlik
sağlamalı ve kurumsallaşmayı firmanın temel felsefesi haline getirmelidirler. Tüm bu
faaliyetleri gerçekleştirirken firma, kendi risk yapısını göz önüne alarak, firma değerini
maksimum düzeye çıkaracak çalışmaları gerçekleştirmelidir. Bu faaliyetlerin başarılı bir
şekilde yapılabilmesi ve raporlanabilmesi için de, firmanın teknolojik altyapısının iyi
oluşturulması, veri tabanı, ölçümleme, değerleme ve raporlama süreçlerinin
etkinleştirilmesi gerekmektedir.
Reel sektör firmaları, artan piyasa volatilitelerinden korunmak amacıyla hedging
işlemlerine yönelmek zorundadırlar. Ancak, bunun için türev araçların fiyatlanması ve
kullanılması konusunda eğitim altyapılarını güçlendirmeleri gerekir. Risk yönetiminin
ana bileşenleri; yazılı belge ve dokümantasyonlar, alt yapı yedekleme işlemleri,
uygulama, izleme ve kontrol sistemleri, planlama ve raporlama faaliyetleri, risk ve
performansın eş zamanlı ölçümüne imkan sağlayacak uygun modeller, politika ve
strateji revizyonlarından oluşmaktadır (Bolgün, 2002: 34). Bu stratejilerin sinerjik bir
yaklaşımla ele alınması ve dizayn edilmesi büyük önem taşımaktadır. Risklerin
kendisinin değil, yanlış fiyatlanmasının, yanlış yönetilmesinin ve yanlış algılanmasının
problem olduğu gözden kaçırılmamalıdır (Bolgün,2002: 34) Bunun için bankaların ve
aracı kurumların, hedging ihtiyaçlarına ya da yatırımcıların spekülatif ihtiyaçlarına
çözüm üretebilecek; altyapı, araç ve personel yeterliliğini sağlamaları gerekmektedir.
13
Diğer yapılması gereken çalışma ise; üniversiteler ve finansal kuruluşlar başta
olmak üzere, finansal eğitim ve danışmanlık veren firmaların, finansal türevler ve risk
yönetimi konusunda reel sektörde faaliyet gösteren firmaları bilgilendirmeleri ve yeni
yapılanmalarını da bu yönde oluşturmaları konusunda yönlendirmeleri gerekmektedir.
B) FİNANSAL PİYASALAR
Finansal piyasaların daha öncede belirtilmiş olan temel olarak üç işlevi vardır
(Kocaman, 2003: 8). Birincisi; finansal varlıkların arz ve talebe uygun bir şekilde doğru
fiyatlandırılmasının sağlanması, ikincisi; piyasanın likidite ihtiyacının en az maliyetle
ve en hızlı biçimde karşılanması ve üçüncü işlev olarak da; arama ve bilgi edinme
maliyetlerinin en aza indirgenmesidir. Finansal piyasalar kendi içerisinde çeşitli
sınıflandırmalara tabi tutulabilir. Bunlar; birincil / ikincil piyasalar, para / sermaye
piyasaları, organize olmuş piyasalar / tezgâh üstü piyasaları, spot / vadeli piyasalar,
ulusal piyasalar / uluslararası piyasalar ve üçüncül / dördüncül piyasalardır.
Birincil piyasalar menkul kıymetlerin ilk defa ihraç edildiği piyasalardır. İkincil
piyasalar ise, daha önce ihraç edilmiş olan menkul kıymetlerin alım-satımının yapıldığı
piyasalardır. Menkul kıymet borsaları hem birincil hem de ikincil piyasa işlemlerinin
gerçekleştirildiği borsalardır (Kocaman, 2003: 9). Para piyasaları, kısa vadeli fon arz ve
talebinin gerçekleştiği piyasalar iken, sermaye piyasaları uzun vadeli fon arz ve
talebinin gerçekleştiği piyasalardır. Organize piyasalar, alıcı ile satıcıyı belli bir fiziksel
mekânda buluşturan, standartları önceden belirlenmiş olan piyasalardır. Bu piyasalara
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) örnek verilebilir. Tezgahüstü piyasalar
(over-the counter), borsa kotuna alınmamış olan menkul kıymetlerin alım-satımının
gerçekleştiği piyasalardır. Bu tip piyasaya en önemli örnek; NASDAQ (National
Association of Security Dealers Automated Quatation System)’dır. Spot piyasalar,
belirli bir miktar mal veya kıymetle, bunun karşılığı olan paranın işlem sonrası takas
gününde el değiştirdiği piyasalardır. Örneğin; İMKB bünyesindeki “hisse senetleri
piyasası” ile “tahvil ve bono piyasası” spot piyasa örneklerindendir. Vadeli piyasalar
ise, finansal varlıkların gelecekteki belli bir tarihte, bugünden üzerinde anlaşma
sağlanmış bir fiyattan alım-satımının yapıldığı piyasalardır. Vadeli piyasalarda iki tür
kontrattan söz edilebilir. Birincisi, iki taraf arasındaki anlaşmaya dayalı vadeleri,
14
tutarları ve fiyatları söz konusu tarafların belirlediği kontratlar (forward contracts),
ikincisi ise, vadeleri ve tutarları standardize edilmiş, organize piyasalarda alınıp satılan,
fiyatları kontrat üzerine yazılmış finansal varlığın fiyatındaki değişmelere göre
farklılaşan kontratlardır (futures kontratlar) (Konuralp, 2001: 20). Ulusal piyasalar,
sadece o ülkeye özgü menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasalardır. Uluslararası
piyasalar ise, yabancı ülke veya firmaların ihraç ettiği finansal ürünlerin işlem gördüğü
piyasalardır. Örneğin, Euro tahviller uluslararası bir menkul kıymettir. Üçüncül
piyasalar, organize borsalara kote olmuş menkul kıymetlerin tezgahüstü piyasalarda da
alım satımının yapıldığı piyasalardır. Bu piyasanın gelişme nedeni, kotasyona bağlı
işlem maliyetlerinin yükselmesiyle birlikte, tezgahüstü piyasanın daha cazip
olmasındandır. Dördüncü piyasalar ise, herhangi bir aracı kurum olmadan yatırımcının
doğrudan işlem yapabildiği piyasalardır.
Finansal piyasaların temelinde belirsizlik ve risk vardır (Özdil ve Yılmaz, 2001:2).
Yatırımcılar kararlarını alırken risk ve belirsizlik doğrultusunda hareket ederler.
Finansal piyasaların buradaki başarısı piyasanın etkinliğine bağlıdır. Yani, fiyatların
tamamen piyasa koşullarınca belirlenen arz - talep dengesiyle oluştuğu, en küçük bir
bilgi akışına mantıklı sınırlarda duyarlı olan ve her türlü bilgi akışının sağlandığı şeffaf
bir ortamın varlığıdır. Reel sektörde yer alan firmalar kararlarını alırken, piyasa
koşulları ve kendi yapılarını göz önüne alarak, yatırım stratejilerini yüksek riskten
düşük riske doğru oluştururlar.
Finansal piyasalardaki faaliyet gösteren oyuncular Yılmaz (2002: 11) tarafından
beş grupta toplanmıştır. Bunlar; dealers 4, brokers 5, traders 6 (işlem yapıcılar), piyasa
yapıcılar 7 (market makers) ve portföy yöneticileridir 8.
4
Dealer: Kendi doğrudan piyasada işlem yapmayan, müşteri emirlerini broker’lara ileten ve yatırımlar
konusunda müşterilere yardımcı olan kişilerdir.
5
Broker: Çalıştığı aracı kuruluş ile müşteri emirlerini piyasaya doğrudan aktaran kişilerdir.
6
Traders: Borsa dışından emir vermek suretiyle işlem yapan kişilerdir.
7
Market makers: piyasanın düzenli ve etkin çalışması için çift taraflı olarak alım-satım kotasyonu veren
kişi ve kurumlardır. Özellikle vadeli piyasalarda oldukça yaygın kullanılırlar.
8
Özellikle kurum yada büyük müşterilerin fonlarını en iyi şekilde yönetmeye çalışan kişi yada
kurumlardır.
15
C) RİSK OLGUSU VE AŞAMALARI
Finansal sistemin içerisinde en önemli sorun geleceğin belirsizliğidir. Belirsizliğin
belli sınırlar içerisinde test edilebilmesi ya da sayısal olarak belirlenebilmesi ise, risktir.
Risk, İtalyanca “risco” kelimesinden gelmekte olup, bir zarar veya kayıp durumuna yol
açabilecek bir olayın ortaya çıkma ihtimalidir. Riskin genel bir tanımı yoktur, ancak
çeşitli yazarlar tarafından şu şekilde tanımlanmıştır.
Risk, “planların başarısız olma olasılığı, hatalı karar alma tehlikesi, zarar etme
veya kâr etmeme durumudur” (Bolak, 2004: 3). Diğer bir tanıma göre ise; “Bir olay ya
da olaylar setinin ortaya çıkma olasılığıdır” (Karacan, 2000: 19) Risk yönetimi anlayışı
günümüzde finansal sistemin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Çünkü, finansal
küreselleşme, finansal sistemin işlem hacmini artırdığı gibi, finansal araçlarında
çeşitlenmesine neden olmuştur. Bu gelişmeler hem finansal kesimleri hem de reel
sektörü doğrudan etkilemiştir. Güven, itibar ve sağlamlık firmaların ve finansal sistemin
temelini oluşturmuştur. Bu doğrultuda oluşturulan, kurumsal yönetişim (corporate
govarnance) ve risk yönetişimi (risk govarnance): riskleri tanıma, gözetimin etkinliğini
artırma, şeffaflık ve doğru bilgi akışı sağlamak suretiyle piyasa disiplini gerçekleştirmek
gibi yeni oluşumlar sağlamıştır (Bolgün ve Akçay, 2005: 37). Uluslararası alanda da
denetim ve gözetim otoriteleri tarafından (BIS- Bank for International Settlement) risk
yapısının değerlendirilmesine yönelik bir takım standartlar ve düzenlemeler
getirilmektedir. Riskin ortaya çıkmasına neden olan olay, geleceğin belirsizliğidir.
Potansiyel kayıplar, bu kayıpların anlamlılığı ve kayıpların belirsizliği risk yapısının
kritik unsurlarıdır; belirsizlik arttıkça risk de artmaktadır (Erdem, 2001: 44). Risk
felsefesinin yönetilmesine ilişkin yapılan faaliyetler “risk yönetimi” olarak ifade edilir.
Her yazar kendine göre, risk yönetiminin tanımını farklı yapmıştır. Ancak en çok kabul
gören iki tanımlama şu biçimdedir.
Risk yönetimi, örgütler ve bireyler tarafından maruz kalınan kayıpların
değerlenmesi ve saptanması için en uygun teknik ve uygulamaların seçilmesiyle oluşan
sistemik bir süreçtir (Radja, 1997: 40).
Risk yönetimi, maruz kalınan kayba bağlı belirsizliğin olumsuz etkisini minimize
eden performans aktivitesi olarak tarif edilebilir (Schmit ve Roth, 1990: 457).
16
Bu iki tanımlama dikkatleri iki ana etkene çekmektedir. Bunlar“ belirsizlik” ve
“süreç”tir. Çünkü risk, bugünden görülmeyen ancak gelecekteki bir tarihte olması
muhtemel bir olaydır (Taşpolat, 2005: 85). Gelecek net bir şekilde tahmin edilemez. Bir
firma risk aldığı zaman belirsizlikte artmaya başlar. Bu durum bu firmayı belirsizliği
kontrol etmeye ya da mümkün sonuçlara karşı hazırlıklı olmaya iter. Süreç ise;
belirsizliğin olumlu ya da olumsuz olarak gerçekleşme şiddetini artıran bir unsur olarak
ortaya çıkmaktadır. Belirsizliğin temel nedeni geleceğe yönelik olarak yaşanan süreçtir.
Popov ve Stutzman (2003:6)’a göre risk yönetim süreci için üç adım vardır. Bunlar;
riskin belirlenmesi, riskin ölçülmesi ve riskin yönetilmesidir.
1. Riskin Belirlenmesi
Risk yönetiminde ilk adım risk kaynaklarının belirlenmesi (tanımlanması)’dir.
Riskler her bir firma için farklı belirlenmiş ve tanımlanmıştır. Risklerde daima iki yön
vardır. Birincisi, gerçek risk veya bir riskin algılanması, ikincisi ise; firmaların riskten
kaçınma ya da ne kadar risk alabilecekleri konusundaki tahammülleridir. Üstelik
risklerin tanımlanması risk yönetiminin görevini de etkileyecektir. Risk kaynakları
çeşitli olabilir. Bunlar; fiziksel ve sosyal çevre, politik yapı, yasalar, faaliyetler ve
ekonomik yapı vb’dir. Çalışmada daha çok finansal etkiler işlenecektir.
2. Riskin Ölçülmesi
Aslında risk tanımlanmadan önce, değerinin tahmin edilebilmesi için ölçülmelidir.
Bir risk ölçüldüğü zaman iki kavram önem kazanır. Bunlar; zararın meydana gelme
sıklığı ve ciddiyetidir. Bir firma, zarar meydana geldiği zaman kayıp miktarını görür.
Halbuki kayıp zamanı, ne kadar sıklıkta bir kaybın umulduğunu gösterir. Çoklukla bu
kayıp sıklığı, gelecekte beklenen kaybın tutarıdır. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde,
geleceğe yönelik tahmin modelleri verilerek, firmaların bilanço ve kârlarına yönelik
etkiler belirlenmeye çalışılacaktır. Özellikle üçüncü bölüm içerisinde risk ölçüm aracı
olarak kullanılan RMD yöntemleriyle ilgili detaylı açıklamalar yapılacaktır.
17
3. Riskin Yönetilmesi
Risk yönetim sürecinin üçüncü adımı, risk yönetiminin değerlendirildiği ve
yapılması gereken uygulamaların seçildiği aşamadır. Kısacası, riskten kaçınmak için
yapılması gereken ilk şeydir. Bununla birlikte bu teknikler sık uygulanmazlar. Firma,
öncelikle kaçınmak istediği risk seviyesini belirlemelidir. İkinci adımda, firma kaybın
miktarını ve sıklık riskini azaltmak amacıyla kontrol opsiyonunu belirlemelidir. Üçüncü
adım, bir kontrol seviyesinin oluşturulduğu aşamadır. Firma, kaybedeceği para
seviyesine bağlı olarak düşük ciddiyette fakat yüksek sıklıkta birkaç risk almalıdır.
Harcamaların azalması, firmanın kaybetme korkusu ve nakit akışındaki cesaretsizliğinin
giderilmesi bir avantajdır. Dördüncü aşama ise; riskin transfer edilmesidir. Risk, bir
sigorta şirketi tarafından karşılanır ise, kayıp karşılanmıştır ve firma faaliyetlerine
devam edebilir. Buradaki dezavantaj ödenen primdir. Bu ödenen primler çoğu zaman
firmalar tarafından dikkate alınmaz ve olağan karşılanır. Çünkü, risk yönetimi
uygulamaları firmalar için hayati önem taşımaktadır (Popov ve Stutzmann, 2003: 7).
Örneğin; faaliyetlerin devamlılığı, kazançların istikrarlılığı, devam eden büyüme ve
sosyal sorumluluk, firmaların asıl amaçlarından bir kaçını oluşturmaktadır.
Son dönemlerde finansal piyasalarda risk yönetimi alanında yaşanan en önemli
adım, “1988 Basel Sözleşmesidir”. Bu sözleşme, finansal kurumlara yönelik risk
yönetimi uygulamaları ve piyasa riskinin hesaplanmasına yönelik önerileri ve
standartları belirtmektedir. 1996 yılında son halini alan sözleşme, piyasa riskini de
ihtiva edecek şekilde düzenlenmiştir. 2000’li yıllar boyunca bir çok öneriler
doğrultusunda revize edilen Basel kararları, BIS komitesi tarafından Basel II şeklinde
son hali verilerek, Haziran 2004’te yayınlanmış ve 2006 yılı sonuna kadar ülkelerin
uygulamaya geçmek için hazırlıklarını yapması kararlaştırılmıştır. 2006 yılında eski ve
yeni sistem birlikte çalışarak, 2007 yılından itibaren de yeni Basel II’nin uygulamaya
geçmesi hedeflenmektedir. Özellikle Basel standartlarının kabul edilmesi ve
uygulanmaya
başlanması
ile
birlikte;
reel
sektörde
faaliyet
gösteren
ve
kurumsallaşamamış bir çok firma, Basel standartlarına uyumdan kaynaklanan bir takım
problemlerle karşılaşabilecektir. Tablo 2’de risk yönetiminin gelişim aşamaları ve
tarihleri ayrıntılı bir şekilde izlenebilir.
18
Tablo 2. Risk Yönetimi Gelişim Aşamaları.
1980’ler
Aktif / Pasif Yönetimi: Piyasa fiyatlarındaki dalgalanmanın arması,
Piyasa Riski Yönetimi: Alım / Satım işlem hacimlerinin büyümesi,
Temmuz
Kredi Riski Yönetimi: Kredi riskindeki geleneksel yaklaşımın değişmesi ve piyasa
1988
işlemlerinden
kaynaklanan kredi riskinin hesaplamalara katılması, basit türev
ürünlerin işlem görmeye başlaması.
Sermaye Yeterliliği Standardı.:(Basel kararları)
Nisan
Piyasa ve Kredi Riski Yönetiminin Entegrasyonu: Karmaşık türev ürünlerin
1993
piyasaya çıkması.
Faiz Riski:
Kur Riski:
Hisse Senedi Riski:
Emtia Fiyatları Riski:
Nisan
Piyasa Riski Standardı: Value At Risk (VAR)
1995
İçsel Piyasa Riski Modelleri:
1997
Riske Göre Düzenlenmiş Getiri Hesaplamaları (RAROC) ve İş Kolu Bazında
Sermaye Tahsisi: Kâr marjlarının daralmasına bağlı verimlilik arayışları.
Temmuz
İstatistiksel Modellerin Stres Testi ve Senaryo Analizleri ile Desteklenmesinin
1999
Yaygınlaşması: Gelişmekte olan ülkelerdeki finansal krizler.
İşlem Riski için Sermaye Ayırımı:
Sermaye Yeterliliğinin Denetimi:
Risk Derecelendirme:
Piyasa Disiplini:
Kaynak: TÜSİAD Bankacılık grubu, 2000 yılı çalışma raporu: s. 14.
D) REEL SEKTÖRDE KARŞILAŞILAN RİSKLER
Reel sektörde faaliyet gösteren ve uluslararası ticaret veya uluslararası ticaretin
finansmanı ile uğraşan firmaların karşılaşabilecekleri riskler genel olarak beş başlık
altında incelenebilir. Bunlar: Operasyonel riskler, regülasyon riski, ürün piyasasındaki
riskler, karşı taraf riski ve finansal risklerdir (Sezgin, 2005: 1).
19
1. Operasyonel Riskler
Operasyonel riskler, “kredi veya piyasa riskleri altında sınıflandırılamayan diğer
tüm risklerdir” (Geiger, 2000: 4). Finansal sektörde yaşanan teknolojik gelişmeler,
piyasadaki dalgalanmalar, uygun olmayan ya da işlenmeyen iş süreçleri, insanlar,
sistemler ya da dış etkenler nedeniyle ortaya çıkabilecek zarara uğrama risklerinin
toplamıdır (Akçay ve Bolgün, 2005: 202). Örneğin; makine ekipmanlarından
kaynaklanan riskler, grev ve hammadde tedariğinden kaynaklanan riskler ve insan
kaynağı veya sistemden kaynaklanan risklerdir. Operasyonel risk süreç tanımları daha
net ve kesin yapılabilen, veri tabanı doğrultusunda entegre bilgi sistemleri ile
desteklenebilen, kredi ve piyasa risklerinden çok daha geniş kapsamlıdır. BDDK
tarafından 8 Şubat 2001 tarihli 24312 sayılı resmi gazetede yayımlanan “Bankaların İç
Denetimi ve Risk Yönetimi Hakkında Yönetmelik”de operasyonel risk şu şekilde
tanımlanmıştır:
“Banka içi kontrollerdeki aksamalar sonucu hata ve usulsüzlüklerin gözden
kaçmasından, banka yönetimi ve personeli tarafından zaman ve koşullara uygun hareket
edilmemesinden, banka yönetimindeki hatalardan, bilgi teknolojisi sistemlerindeki hata
ve aksamalar ile deprem, yangın, sel gibi felaketlerden kaynaklanabilecek kayıplara ya
da zarara uğrama ihtimali”dir 9.
Operasyonel risklerin azaltılması için uygulanacak temel uygulamalar ise şu
şekilde sıralanabilir (Boyacıoğlu, 2002: 61).
i. İlk aşamada operasyonel riske ilişkin açıkça tanımlanmış bir politikanın
geliştirilmesi gerekir.
9
İlgili yönetmelikte operasyonel riskin nasıl yönetileceği ise şu şekilde açılanmıştır; “Operasyonel risk,
uygun bir iç denetim sisteminin ve bunun gerektirdiği yetkilerin banka içinde dağıtımı mekanizmasının
tesisi, bankanın tüm faaliyet sistemlerinin detaylı bir şekilde test ve kontrol edilmesi, iç ve dış sistemler
arasında tam bir uyumun tesisi, tamamen bağımsız bir yedekleme imkanının tesisi suretiyle yönetilir.”
Ayrıca BDDK’nın 19 Ağustos 2002 tarihli “Bankaların İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri
Hakkında Yönetmeliğin Uygulanmasına İlişkin 1 Sayılı Tebliğ Taslağı”nda operasyonel riskin ortaya
çıkabileceği durumlar sekiz maddede toplanmıştır: 1. Bilgi işlem sistemleri ve elektronik bankacılık
platformuna izinsiz girişler 2. Personelin suç sayılan eylemleri yapması 3. Sahte elektronik para
yaratılması 4. Banka dışından hizmet sağlanması sürecinde ortaya çıkan aksaklıklar 5. Kullanılan
sistemlerin eski ve yıpranmış durumda bulunması 6. Yönetim ve personelin bankada yeniliklere uyum
sağlayamaması 7. Müşteri güvenlik uygulamalarında mevcut olan yetersizlikler 8. Banka tarafından
gerçekleştirilen işlemlere müşteri tarafından itiraz edilmesi. www.bddk.org.tr.
20
ii. Riskin belirlenmesinde en önemli şart, kurum içinde yeknesak bir risk
kavramının kullanımı için bir temel oluşturularak, münferit riskleri ve risk
gruplarını tanımlamak ve sınırlandırmaktır.
iii. Reel sektör firmalarında etkin bir “operasyonel risk yönetimi” için en önemli
anahtar, firma işleyişi ve içsel süreçleri hakkında kesin bilgi sahibi olmaktır.
iv. Riskin ölçümü, firmanın maruz kaldığı operasyonel riskin tespitine imkan
sağlayan risk kütlesi hususunda kurumsal bir çerçeve taslağın geliştirilmesini
gerekli kılmaktadır.
v. Riskin ölçümü aşamasından sonra, maruz kalınan riskin aktif olarak
yönetilmesi gerekmektedir [Örneğin, sigortalama yoluyla belirli risklere
karşı korunma sağlanması (hedging)].
vi. Risk yönetim sürecindeki bir sonraki anahtar faktör raporlamadır: İç ve dış
raporlama çerçevesinde, maruz kalınan operasyonel riske ve yönetimi için
alınan önlemlere ilişkin kantitatif ve kalitatif açıklamalar yapılır.
vii. Firmalar, yeni ürünlerin ve yeni iş akışının tanıtımını değerlendirmeye
imkan sağlayan bir risk analizi sürecini oluşturmalıdır. Bu tür risk analizinin
en önemli parçası, operasyonel riskten kaynaklanan olağanüstü durumların
etkilerini tahmin etmeye yardımcı olan stres testlerinin kullanımı olabilir.
viii.
Son aşamada, operasyonel riske yönelik sermaye tahsisi için çerçeve
şartların oluşturulması gerekir. Bu şekilde, risk-getiri ilişkisine dayalı firma
yönetim kararlarının alınabilmesi olanağı doğacaktır.
Yukarıda sıralanan aşamaların firma bünyesinde oluşturulmasıyla sağlanan sürekli
döngü sistemi sayesinde, firmaların operasyonel hatalarından kaynaklanan risklerden
kaçınmaları sağlanmış olur (bu döngü sistemi Şekil 1’de izlenebilir.). Son 20 yılda
yaşanan teknolojik atılımlar; finansal piyasaların ve finans mühendisliğinin gelişiminde
önemli bir rol oynamıştır. Bu durum türev ürünlerin ve diğer finansal yeniliklerin
oluşumuna da katkı yapmıştır. Bu oluşumda finansal kurumların ve firmaların
teknolojik sistemlere ve konusunda uzman kilit personellere olan bağımlılığı da
artmıştır (Boyacıoğlu, 2002: 51).
21
Şekil 1. Operasyonel Risk Tanımlaması.
Riskin Tanımlanması
Riskin Değerlendirilmesi
Riskin Yönetimi
Sorun
Kriz Yönetimi
Kriz Sonrası Yönetim
Kaynak: Aksel, 2001: 58.
2. Regülasyon Riski
Reel sektörde faaliyet gösteren firmalar, sürekli değişen yasal mevzuat, çevre
koruma kanunu çevresinde oluşturulan çeşitli düzenlemeler, iş kanunlarında yapılan
değişiklikler ve vergi kanunlarında getirilen değişikliklerle karşı karşıyadırlar. Bu
düzenlemelerden kaynaklanan riskler, regülasyon riski olarak ifade edilmektedir. Diğer
bir ifadeyle, yeni oluşturulan düzenlemeler nedeniyle artan problemler olarak ifade
edilebilir (EIU, 2005: 3).
3. Ürün Piyasasındaki Riskler
Piyasalarda yaşanan rekabet sonucu meydana gelebilecek riskler; müşteri
ilişkilerinden kaynaklanan riskler, ürün talep yapısından kaynaklanan riskler ve ürün
piyasası riskleri olarak ifade edilmektedir. Burada ithalatçı ve ihracatçı açısından mala
yönelik iki risk vardır (Onursal, 2003: 46). İhracatçı açısından risk, yapılan anlaşma
hükümlerine göre malın teslim noktasına kadar meydana gelebilecek hasar ve
zararlardır. İthalatçı açısından ise, teslim noktasından sonraki hasar ve zararlardır. Bu
22
iki risk tamamen dış ticaret yapan firmanın kontrolündeki risklerdir. Risklerin
giderilmesinde ve karşılanmasında sigorta şirketleri, firmalara yardımcı olabilecek
finansal kuruluşlardan birisidir.
4. Karşı Taraf Riski
Mal satılan tarafın yükümlülüklerini yerine getirememesi durumunda karşılaşılan
risklerdir. Bu risk grubu, ödemeye ilişkin riskler olarak kabul edilir. Uluslararası
ticarette karşılaşılan ve ilgili firmanın ödeme yapmak istemesine rağmen ödeme
yapamamasına neden olan faktörlerden kaynaklanan risklerdir. Bunlar; ithalatçının
ödeme yapmaktan kaçınması “ticari risk”, ithalatçının ödeme yapmak istemesine
rağmen, ülkesindeki konvertibl döviz yetersizliği nedeniyle transfer yapılamaması
“transfer riski”, bir takım vergi ya da mali yükümlülüklerden kaynaklanan veya
ihracatçının çeşitli belgelerini eksik hazırlamasından kaynaklanan risk “dökümantasyon
riski”dir. Bunun yanında ülkenin savaş veya terör olayları gibi çeşitli nedenlerden
kaynaklanan ödeyememe riski de “politik risk” olarak ifade edilebilir. Son olarak, o
ülkeye ait riskler de “ülke riski” olarak ifade edilebilir.
5. Finansal Riskler
Firmanın borçlanma yapısındaki değişim, kur oranlarındaki değişim, enflasyon ve
likidite gibi faktörlere bağlı olarak meydana gelen risklerdir. Finansal risk, fiyatların
dalgalanırlığı karşısında firmaların ya da bireylerin aktif veya pasif değerlerinin
değişmesidir (Aksel, 1995: 32). Bu riskler aynı zamanda piyasa risklerini de içerirler.
Piyasa riski, sermaye piyasalarında belirli bir nedene veya nedenlere bağlanabilen fiyat
oynamalarının
yanı
sıra,
geçerli
bir
ekonomik
nedene
dayanmayan
fiyat
değişimlerinden kaynaklanan risklerdir (Akgüç, 1998: 866). Bu riskler psikolojik etkiler
sonucu meydana gelebileceği gibi, siyasal ve siyasal olmayan bir çok faktör tarafından
doğrudan veya dolaylı olarak etkilenebilir. Bunlar kendi içersinde; fiyat riski, kur riski
ve faiz oranı riski olmak üzere üç başlıkta incelenebilir. Tablo 3’deki risk anketinde bu
etkiler görülebilir.
2004 yılında Risk Active finansal danışmanlık firması tarafından, Türkiye’nin
değişik illerinden 103 firmaya uygulanan risk algılama anketi sonucunda, kur riskinin
23
hâla firmalar için ne kadar önemli bir karar merkezi olduğu gösterilmiştir. Ankete
katılan firmaların % 32’si İstanbul, % 18’i Bursa, % 16’sı Denizli, % 14’ü G.Antep, %
11’i Manisa ve % 9’u İzmir’dendir.
Tablo 3. 103 Firmanın Risk Algılama Anketi (2004)
62,1%
80,0%
23,2%
60,0%
14,7%
40,0%
20,0%
0,0%
Kur Riski
Mal Fiyat Riski
Faiz Riski
Kaynak: Risk Active 10.
a) Fiyat Riski
İhracatçı veya ithalatçı tarafından yapılan mal alım-satım işlemlerinde, alış ve
satış fiyatlarının zaman içerisinde göstermiş olduğu değişikliklerden kaynaklanan
risklerdir. Örneğin, vadeli olarak yapılan ithalat veya ihracatta kur değişimlerine bağlı
olarak firmaların kârları da değişecektir. Aynı zamanda firma maliyetleri de bu
değişimlerden etkilenecektir.
b) Faiz Riski (Interest Rate Risk)
Yatırım yapılan kıymetin fiyatının piyasadaki faiz oranlarından olumsuz olarak
etkilenmesi durumunda oluşan risktir (Doğukanlı, 2001: 307). Firmaların vade
sonlarında elde edecekleri veya ödeyecekleri nakit akımları üzerinde de faiz oranlarının
10
http://www.vob.org.tr/VOBPortalTur/EduDocs/RiskActiveSunum.pdf.(08.05.2006)
24
doğrudan etkili olması nedeniyle faiz riski, yönetilmesi gereken risklerin başında
gelmektedir.
c) Kur Riski (Currency Risk)
Kur riski, uluslararası firmaların dünyanın çeşitli yerlerinden oluşturulmuş
kazançlarında, beklenmeyen kur değişimleri sonucu meydana gelen ek değişiklikler
şeklinde tanımlanır (Popov ve Stutzmann, 2003: 7). Özellikle uluslararası piyasada
faaliyet gösteren firmalar için kur riski kritik öneme sahiptir. Ampirik çalışmalar
göstermektedir ki, uluslararası faaliyet gösteren firmaların kârları kur piyasasında
yaşanan dalgalanmalardan etkilenmektedir (Popov ve Stutzmann, 2003: 4). Özellikle
uluslararası firmalar, üretim kaynaklarının çoğunun yabancı ülkelere dayalı olmasından
dolayı, kur değişimlerinden doğrudan etkilenmektedirler. Dolayısıyla bu firmalar, kur
maliyetlerine maruz kalmakta (ücretler, vergiler, materyal vb) ve bunları yönetme
gereksinimi duymaktadırlar. Diğer küçük firmalar ise; faiz ve kur değişimlerinden
dolaylı olarak etkilenmektedirler. Bunun yanında, kur değişikliklerinin dövize bağlı
sözleşmelerden kaynaklanan, henüz kazanılmamış ve gerçekleşmemiş döviz cinsinden
gelir ve giderler üzerindeki etkisi, firmaların gelecekteki kârlılığı üzerinde de belirleyici
olmaktadır.
Döviz
cinsinden
varlıkların
ve
yükümlülüklerin
ulusal
paraya
dönüştürülmeleri sırasında, kurlardaki belirsizlikler ile varlıklar satıldığında ya da
yükümlülükler ödendiğinde kurlarda oluşabilecek belirsizlikler, firmaların maliyet
yapısı ve rekabet güçlerini etkileyici unsurlar olarak ön plana çıkmaktadır
(Bolgün,2002:47).
Finansal kurumların kur riskinden korunabilmeleri için döviz pozisyonlarına sınır
getirilmektedir. Bu sınır, Basel düzenlemeleriyle birlikte % 20 olarak belirlenmiştir. Bu
sınır aşıldığı takdirde bankalar uyarılmaktadır. Ancak, 2001 sonrası Türkiye’de dikkat
çeken ve ihmal edilen nokta, reel sektörde yer alan firmalardır. Tablo 4’te 2001 krizi
sonrasında dış borcun ve bundan kaynaklanan riskin özel sektör üzerinde yoğunlaştığı
izlenmektedir. Bu riskler iyi yönetilmediği zaman, ekonomik sistemin ve istihdamın
temeli olan reel sektör felce uğrayabilecektir.
25
Tablo 4. Dış Borç Stoku ve Özel Sektör Üzerindeki Etkileri (Milyon $)
YIL
T.DIŞ BORÇ
ÖZEL SEKTÖR (B)
B/A(%)
STOKU (A)
2001
113.618
43.139
% 37.9
2002
130.928
44.393
% 29.1
2003
145.022
50.972
% 35.2
2004
162.240
67.006
% 41.3
2005
170.116
86.940
% 51.0
Kaynak: http://www.hazine.gov.tr/stat/ti87.htm (18.01.2006)
d) Diğer Riskler
Firmaların karşılaştıkları riskler sadece yukarıda sayılan risklerden ibaret değildir.
Bunun dışında, kredi riski, itibar riski, yasal risk gibi daha bir çok risk türü firmaların
performansını etkilemektedir. Bu riskler kısaca şu şekilde tanımlanabilir. Kredi riski,
firmanın günü gelen kredi ödemelerini yapabilecek durumda olmamasıdır. İtibar riski,
bir firmanın faaliyetlerindeki başarısızlıklarından dolayı ya da yasal düzenlemelere
uygun davranmaması sonucu meydana gelen risktir. Yasal risk, yetersiz ya da yanlış
yasal bilgi ve döküman nedeniyle alacakların değer kaybederek geri dönmesi ya da
yükümlülüklerin beklenenin üzerinde gerçekleşmesi durumudur. (geriye dönük vergi ve
diğer yasal düzenlemelerin olması gibi). Taşıma riski, ihracat veya ithalata konu olan
eşyanın, ürünlerin taşınması sırasında doğabilecek risklerdir (Taşpolat, 2005: 90). Son
dönemlerde ekonomistlerin çoğu, kur riskinin bulaşıcılık etkisiyle ilgilenmektedir.
Özellikle iki tip kriz arasında ilişki dikkat çekicidir. Bunlar; ödemeler bilançosu ve
bankacılık krizleri arasında var olan güçlü korelasyondur. (Scherbakov, 2000: 16). Bu
korelasyon ikiz krizler olarak adlandırılmıştır (Kaminsky ve Reinhart, 1996: 4). Bu
krizlerin oluşmasında ana etken ya da başlangıç noktası döviz kurlarıdır. O nedenle,
uygulanan kur politikaları finansal sistemi ve reel sektördeki bir çok firmayı doğrudan
etkilemektedir. Çalışmanın bundan sonraki bölümünde, ayrıntılı olarak dünyada
uygulanan kur politikaları değerlendirilmiştir. Şekil 2’de ise genel hatlarıyla reel sektör
firmalarının karşılaşabilecekleri risk diyagramı izlenebilir.
26
Şekil 2. Reel Sektörde Karşılaşılan Riskler.
Karşı taraf riski
* ülke riski
* karşı taraf riski
Regulasyon riski
* mevzuat değiş.
* iş kanunu değiş.
* vergi kanunu değ
* çevre kanunu değ
Operasyonel riskler
* makine-ekipman prob
* insan kaynakları prob
* sistem problemleri
Maruz
Kalınan
Riskler
Ürün piyasası
riskleri
* müşteri riski
* rekabet riski
* ürün talep riski
Finansal Riskler
* Borçlanma maliyetindeki değişim
* Kurlardaki değişim
* Enflasyon ve likidite yapısındaki değ
Kaynak: TÜSİAD Bankacılık Çalışma Grubu, 2000, Risk Yönetimi.
Risk analizi ve yönetimi süreci, birbirini takip eden ve tamamlayan sistematik bir
süreçtir. Şekil 3’de bu yapı izlenebilir.
Şekil 3. Risk Analizi ve Yönetimi Prosesi.
Risk Analizi
Risk Yönetimi
Kaynak: www.ytukvk.org.tr (28.12.2006).
Gerek finansal kesimde gerekse reel sektörde risk analizi için temel olarak iki
yöntem kullanılır. Bunlar nicel ve nitel yöntemlerdir 11. Nicel yöntemler, riski
hesaplarken sayısal değerler üzerinden hareket etmektedir.
11
http://www.ytukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=kariyerplanlama4(10.06.2006)
27
Örneğin; Risk = Tehditin Olma İhtimali (likelihood) * Tehditin Etkisi (impact)
formülü nicel risk analizine yönelik temel formüldür.
Nitel risk analizinde ise, riski hesaplarken ya da ifade ederken nümerik değerler
yerine, yüksek, çok yüksek gibi tanımlayıcı değerler kullanılır 12. Her iki yöntemin de
temel mantığı, belli bir olasılık dahilinde maruz kalınan riskin tespitine yöneliktir.
Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde, riskin nicel olarak belirlendiği, RMD yöntemine
yönelik daha detaylı değerlendirmeler ve uygulamalar yapılacaktır.
III.
DÖVİZ PİYASALARI VE UYGULANAN KUR SİSTEMLERİ
Küresel finans piyasaları içerisinde en hızlı büyüyen ve firmaların en çok
etkilendiği
finansal
piyasalar
döviz
piyasalarıdır.
Döviz
piyasası
üzerine
değerlendirmeler yapabilmek ve riskleri anlayabilmek için, bu piyasalarda kullanılan;
temel kavramların, döviz arz ve talebini etkileyen faktörlerin ve uygulanan kur
sistemlerinin bilinmesi, çalışmanın bundan sonraki bölümleri için büyük önem
taşımaktadır.
A) DÖVİZ PİYASALARI
Genel olarak, yabancı ülke paralarına veya para yerine geçen her türlü döviz
cinsinden ödeme araçlarına FOREX (Foreign Exchange) denilmektedir. Uluslararası
piyasalarda döviz kısaca “FX” olarak ifade edilmektedir. Döviz piyasaları, 1.9 trilyon $
günlük işlem hacmiyle, dünyadaki en geniş finansal piyasalardandır 13. Aynı zamanda
döviz piyasaları, fiziksel değişimin olmasının ötesinde, bütün ana finansal merkezlerde
bir bölgeden başka bir bölgeye 24 saat işlem gören piyasalardır. İthalatçılar ve
ihracatçılar, uluslararası portföy yöneticileri, çok uluslu firmalar, spekülatörler, günlük
işlemciler, uzun vadeli ve hedging amaçlı fon tutan tüm yatırımcılar, finansal varlıklar
üzerine mal ve hizmet ödemelerinden kaynaklanan ya da kur hareketlerine bağlı olarak
oluşan risklerini azaltmak amacıyla döviz piyasalarını kullanırlar. Dolayısıyla, bu
piyasada kullanılan temel kavramların bilinmesi, çalışmanın bundan sonraki
bölümlerinin anlaşılmasına olumlu katkılar yapacaktır.
12
13
www.bilmuh.gyte.edu.tr/~ispinar/BIL673/Riskanal.pdf(05.06.2006)
http://www.mgforex.com/eng/basics/content/forex.asp. (14.06.2006)
28
1. Temel Kavramlar
Döviz denildiğinde genellikle, piyasalarda kullanılan nakit şeklindeki diğer ülke
paraları akla gelmektedir. Bankacılık uygulamalarında da yabancı paralara “efektif
döviz” veya “efektif” adı verilmektedir (Seyidoğlu, 1998: 313). Efektif kur, bir ülke
döviz kurunun, diğer ülke döviz kurlarındaki değişmelerin ortalamasına göre ifade
edilmesidir (Söyler, 2004: 2). Döviz fiyatlarına da döviz kuru denilmektedir. Diğer bir
tanımlamada döviz kuru; bir para biriminin diğer para birimi karşısındaki değeridir
(Uzunoğlu, 2003: 62). Bankaların ya da diğer finansal kuruluşların döviz alım-satım
kurunu belirlemeleri “kotasyon” olarak ifade edilir. Kur genellikle yabancı bir para
birimi cinsinden ifade edilir. Örneğin: 1$ = 1,3571 YTL gibi. Kurların bu şekilde
belirlenmesine doğrudan kotasyon (direct quotation) denir. 1 YTL = 0,7375 $ (1 /
1,3571) şeklinde ifade edilmesi ise, İngiliz sistemi olarak bilinen dolaylı kotasyon
sistemidir (indirect quotation). Finansal kuruluşlar, kotasyon değerleri üzerinden, döviz
alış ve satış fiyatlarını ilan ederler. Müşteriler tarafından kabul edilen fiyatlar,
gerçekleşen kur olarak kotasyon fiyatından işlem görür. Kotasyon işlemlerinde bir para
“baz döviz” olarak alınmaktadır. Genellikle, USD piyasalarda baz döviz olarak kabul
edilmektedir.
Döviz kurları hem alış kuru (bid rate) hem de satış kuru (ask rate) olarak ayrı ayrı
kote edilir. Satış kurları alış kurlarından genelde daha yüksektir. Bu fark, kur marjı
(spread) olarak ifade edilmektedir (Seyidoğlu, 1998: 318). İşlem miktarları arttıkça bu
farklılık azalacaktır. Ancak yabancı kurlardaki dalgalanmalar da bu farklılığı artırır.
Çünkü kurlardaki dalgalanmaya karşı finansal kuruluşlar kendilerini korumak
isteyeceklerdir. Piyasaların geleceğe yönelik beklentileri de bu farklılık üzerinde etkili
olur. Geleceğe yönelik beklentiler iyileştikçe marj daralır, kötüleştikçe marj artar.
Kur bilgileri, gazeteler ya da ilgili kuruluşların internet sayfalarında yayınlanır.
Tablo 5 ve 6’da gazetelerde yer alan kur bilgisi örnekleri incelenebilir. Bu şekilde ilan
edilen yabancı paraların ulusal para cinsinden değerlerine nominal kur denir. Nominal
döviz kuru kısaca, iki ülke parasının nispi fiyatıdır (Parasız, 1998: 469).
29
Tablo 5. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Kurları.
CİNSİ
30.12.2005
26.05.2006
02.06.2006
Yıllık
Haftalık
değeri
değeri
değeri
%değişim
% değ.
ABD $
1,3483
1,5302
1,5368
13,49
0,43
Avustralya doları
0,9887
1,1619
1,1538
17,52
-0,70
Danimarka kronu
0,21381
0,26278
0,26446
22,90
0,64
Euro
1,5952
1,9597
1,9707
22,85
0,56
İngiliz sterlini
2,3242
2,863
2,8686
23,18
0,20
İsveç kronu
0,16958
0,21046
0,21348
24,11
1,43
İsviçre frangı
1,0254
1,2580
1,2601
22,68
0,17
100 Japon yeni
1,1476
1,3665
1,3663
19,07
-0,01
Kanada doları
1.1597
1,3813
1,3951
19,11
1,00
Kuveyt dinarı
4,6167
5,2915
5,3856
14,62
1,78
Norveç kronu
0,19938
0,2606
0,25361
30,71
-2,68
S.Arabistan Riyali
0,3595
0,40803
0,41219
13,50
1,02
SDR(Özel Çek. Hakkı)
1,9272
2,2805
2,2856
18,33
0,22
Kaynak: TCMB.
Tablo 6. TCMB Çapraz Kurları ( 1 ABD $ = )
CİNSİ
30.12.2005
26.05.2006
02.06.2006
Yıllık
Haftalık
değeri
değeri
değeri
%değişim
% değ.
Avustralya doları
1,3637
1,3170
1,3380
-3,42
1,59
Danimarka kronu
6,3061
5,8231
5,8158
-7,66
-0,13
İsveç kronu
7,9508
7,2707
7,2046
-8,55
-0,91
İsviçre frangı
1,3149
1,2164
1,2196
-7,49
0,26
Japon yeni
117,49
111,98
112,74
-4,69
0,68
Kanada doları
1,1626
1,1078
1,1041
-4,71
-0,33
Norveç kronu
6,7625
6,1061
6,0645
-9,71
-0,68
S.Arabistan Riyali
3,7505
3,7502
3,7507
-0,01
0,01
Euro
1,1831
1,2807
1,2823
8,25
0,12
İngiliz sterlini
1,7238
1,8710
1,8666
8,54
-0,24
Kaynak: TCMB.
Çapraz kurlar, yurt içi piyasalarda yerli para içermeyen gösterimlerdir (Uzunoğlu,
2003: 63). Her ülke kendi para birimi ile işlem yaptığı para birimi arasında bir değişim
oranı kullanır. Ancak uluslararası ticarette genel kabul gören para birimi üzerinden
(genellikle USD), iki ülke para birimi arasındaki değişim oranı hesaplanabilir. Buna
30
çapraz kur (cross rate) denir. Örneğin; Türkiye’de 1 $ = 1,3500 YTL iken, aynı tarihte
Almanya’da 1 $ = 0,8466 Euro olsun. Burada doları kullanarak, 1 Euro = 1,5946 YTL
olarak hesaplanabilir. Bu hesaplama örneği, dolaylı olarak kur’un belirlenmesidir.
Döviz piyasalarının bugün dünyanın en büyük piyasalarından biri olduğunu
belirtmiştik. Bu doğrultuda oluşturulan global döviz piyasası verileri Tablo 7’de
gösterilmiştir.
Tablo 7. Global Döviz Piyasalarında Aktivite (ortalama günlük işlem hacmi)
(milyar dolar)
Günlük Döviz Piyasaları Aktivitesi (Nisan 2004, U.S milyar dolar)
Yıllar
1989
1992
1995
1998
2001
2004
Spot İşlemler
317
394
494
568
387
621
Forward
27
58
97
128
131
208
Yabancı Kur Swapları
190
324
546
734
656
944
GAP Tahmin Raporu
56
44
53
60
26
107
Toplam Geleneksel İşlem Hacmi
590
820
1.190
1.490
1.200
1.880
Nisan 2004 Toplam İşlem Hacmi
650
840
1.120
1.590
1.380
1.880
Kaynak: BIS (Bank for Internatinoal Settlements Surveys).
Yukarıdaki tablodan da izlendiği gibi, bu piyasalarda yaşanan yüksek işlem hacmi,
mal piyasalarındaki ya da bono piyasalarındaki işlem hacmini küçültmektedir. Örneğin,
New York Stock Exchange (NYSE)’deki günlük işlem hacmi yaklaşık olarak 50 milyar
$’dır (Jorion, 2002: 242). Yukarıdaki işlemlerle ilgili işlem hacminde en geniş payı %
53 ile dealer’lar almasına karşılık, diğer finansal kurumların ve finansal olmayan
sektörün payı da % 47 ile buna oldukça yakındır. Daha önceki yıllarda dealerların payı,
1998’de % 64, 2001’de % 59 olarak daha yüksekti 14.
2. Reel Döviz Kurunun Belirlenmesi
Nominal kurların iç ve dış enflasyon oranlarına göre ayarlanmış şekline reel kur
denir (Söyler, 2004: 2). Diğer bir ifadeyle reel kur, iki ülke mallarının nispi fiyatıdır
14
http://www.bis.org/publ/rpfx05t.pdf(01.08.2006)
31
(Parasız, 1998: 469). Hesaplanması şu şekilde formülü edilebilir (Fisher ve Dornbusch,
2001: 504).
Re elDövizKuru =
TürkMallarınınTLfiyatı
* ($ / TL )
ABDMallarınıı $ Fiyatı
(1)
Türkiye’nin reel döviz kuru pozisyonu değerlendirildiğinde, aynı para cinsinden
Türk mallarının ABD mallarına göre fiyatının artmasıyla reel döviz kurundaki bir artış,
ABD’ye göre Türkiye’nin rekabet gücünü azaltırken, bunun aksine Türkiye’nin reel
döviz kurundaki bir düşüş, Türkiye’yi uluslararası piyasalarda daha rekabetçi bir
konuma getirecektir.
Bir ülkenin ithalat talebi yurt içi üretim ve reel döviz kuruna dayanır. İhracat talebi
ise, yurt dışı üretim ve reel döviz kuruna dayanır (Fisher ve Dornbusch, 2001: 513).
Herhangi bir yüksek reel döviz kurunda, ülke ekonomisinin rekabet gücü zayıflayacak,
ithalat daha yüksek, ihracat daha düşük olacaktır. Bu durum, cari işlemler açığı olarak
ifade edilir. Tersi bir durumda ise, ülke cari fazla verecektir. Ülkenin reel döviz kurunda
bir değişikliğin meydana gelebilmesi için, ya o ülkenin nominal döviz kuru değişecek
ya da yurt içi fiyatlarda bir değişiklik olması gerekecektir. Sabit döviz kuru sisteminde,
nominal kur sabit olacağından değişiklik yurt dışı fiyatlara göre, yurt içi fiyatların
ayarlanması sonucu oluşacaktır. Dalgalı kur sisteminde ise, nominal kur yoluyla
ayarlama yapılabilecektir. Bu ayarlamada kullanılabilecek hesaplama metodu; satın
alma gücü paritesi’dir (Purchasing Power Parity - PPP). Bu parite, ülkelerin farklı
enflasyon oranlarını dengeleyen ve reel döviz kurunu ve rekabet gücü seviyesini sabit
bir noktada tutan nominal döviz kuru yoludur (Fisher ve Dornbusch, 2001: 514). Bu
teori temel olarak, döviz kuru hareketlerinin ülkeler arasındaki enflasyon oranları
farklılıklarını yansıtmaktadır (Yıldırım, 2003: 36). Böylelikle, aynı nitelikteki malların
fiyatları aynı döviz cinsinden ifade edildiği zaman, her yerde eşit olması sağlanarak, tek
fiyat geçerli olacaktır. Bu teorinin temel mantığı kısaca, “dünyadaki benzer malların
benzer fiyatlardan satılması” ilkesidir (Dinçer, 2005: 27). Satın alma gücü paritesinin
izlediği süreç rekabet gücünü sabit kılacak süreçtir. Rakiplerinden daha yüksek
enflasyona sahip ülkeler, değer kaybeden nominal döviz kurlarına, rakiplerinden daha
düşük enflasyona sahip ülkeler ise, değer kazanan nominal döviz kurlarına sahiptirler
32
(Fisher ve Dornbusch, 2001: 592). Döviz kurunun belirlenmesinde kullanılan metodlar
arasında satın alma gücü paritesi en çok kabul gören teorilerden birisidir (Dinçer, 2005:
12). Satın alma gücü paritesi yanında kullanılan diğer kur belirleme modelleri; faiz
oranı paritesi ve fisher etkisidir.
Faiz oranı paritesine göre, bir ülkede sermaye girişi ve çıkışının önünde hiç bir
engel yok ise, yurt içi faiz oranı, yurt dışı faiz oranı ile beklenen devalüasyon oranının
toplamına eşit olacaktır (Yıldırım, 2003: 37). Son olarak; fisher etkisine göre nominal
faiz oranı, reel faiz oranı ile beklenen enflasyon oranının toplamından oluşacaktır
(Yıldırım, 2003: 38). Bunların yanında 15; portföy yaklaşımı, üretkenliği baz alan
yaklaşım, ödemeler dengesi yaklaşımı ve Kaming ve Rogers modeli gibi bir takım
modellerde reel kurun belirlenmesinde kullanılmaktadır (Dinçer, 2005: 17-18).
Dünyada ve Türkiye’de yaşanan reel sektör şokları, kurların tahmin edilebilirliğini
azaltmaktadır. O nedenle, ilgili modeller yardımıyla reel kurun belirlenebilmesi, ülkeler
açısından stratejik öneme sahip olmaktadır.
3. Reel Kurların Ekonomi Üzerindeki Asimetrik Etkileri
Kur değişimlerinin ekonomi üzerindeki etkilerini içine alan bir çok çalışma
yapılmıştır. Bu çalışmalar temelde; yerel para biriminde meydana gelen değer kaybının
ekonomi üzerindeki canlandırıcı etkisine ya da daraltıcı etkisine yöneliktir (Dinçer,
2005: 27). Asimetrik etkiye göre; her değişkenin beklenmedik pozitif ve negatif
şoklarının etkileri, ekonomiyi aynı miktarda ve aynı yönde etkilemez. Diğer bir
ifadeyle; “bir değişkende yaşanan beklenmedik düşüş ile beklenmedik artış ekonomiyi
aynı oranda etkilemeyebilir”. Literatürde bu etki asimetrik etki olarak ifade edilmektedir
(Dinçer, 2005: 32). Dinçer (2005: 27) tarafından Türkiye üzerine yapılan çalışmada,
reel kurun sektörel etkileri Value at Risk (VAR) metodu, indirgenmiş model ve yapısal
model açısından incelenmiş ve şu sonuçlara ulaşılmıştır:
15
Portföy yaklaşımı: oluşturulan portföyde, beklenen getirisi en yüksek olanın tercih edilmesidir. Bu
davranış reel döviz kurunun belirleyicisidir.
Üretkenliği baz alan yaklaşım: ekonomik büyüme ile ticarete konu olmayan malların fiyatının ticarete
konu mallara göre daha fazla artacağı hipotezidir.
Ödemeler dengesi yaklaşımı: iç ve dış dengenin sağlanması temeldir.
Kaming ve Rogers modeli:reel kuru etkilemesi muhtemel bütün kanallar göz önüne alınarak oluşturulan
modeldir. Türkiye için bu modele dayalı reel kur hesaplaması yapılmıştır.
33
Beklenmedik reel kur şoklarının, özel dayanıklı tüketim üzerinde asimetrik bir etki
yaratmadığı, pozitif ve negatif şokların etkilerinin ise; ters yönde ve benzer olduğu
tespit edilmiştir. Reel kur şoklarının dayanıksız tüketim malları üzerinde herhangi bir
asimetrik etki yaratmadığı tespit edilmiştir. Kamu kesimi tüketiminin de beklenmedik
reel kur şoklarına karşı asimetrik bir etkiye sahip olmadığı tespit edilmiştir. Özel
yatırımlar açısından, beklenmedik kur değerlenmesinin yatırımları etkilemediği,
beklenmedik kur devalüasyonunun ise yatırımları düşürdüğü tespit edilmiştir.
Dolayısıyla beklenmedik kur şokları, özel yatırımları asimetrik olarak etkilemektedir.
Kamu yatırımları açısından ise; kur devalüasyonunun (pozitif şokların) kamu kesimi
tüketimine bir etkisi olmadığı, buna karşılık beklenmedik kur değerlemesinin (negatif
şokların) kamu kesimi yatırımlarını artırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Dış ticaret verileri
açısından ise durum şu şekildedir: İhracatta negatif reel kur şoklarının ihracatı negatif
etkilediği, yani; düşürdüğü, pozitif şokların ise etkilemediği anlaşılmıştır. İthalat
açısından ise her üç yönteme göre de; reel kurun ithalat üzerine pozitif ve negatif
ilişkileri birbirine eşittir. Kısacası reel kur şokları ithalat talebini etkilemektedir.
Özetle genel bir değerlendirme yapıldığında; beklenmedik pozitif veya negatif kur
şokları, diğer bir ifadeyle devalüasyon ve kur değerlemesi; tüketim, ithalat ve faiz
oranları üzerinde birbirine benzer etkiler yaratmaktadır. Buna karşın; özel yatırım, kamu
yatırımı ve ihracat üzerindeki kur devalüasyonu ve kur değerlenmesi etkileri farklıdır.
Tablo 8 ‘de her üç modele göre veriler gösterilmiştir.
34
Tablo 8. Beklenmedik Kur Şoklarının Etkileri.
VAR
İLGİLİ ALANLAR
İndirgenmiş model
Yapısal Model
Şoklar Şoklar Şoklar
Şoklar Şoklar Şoklar
(+)
(-)
(+)
(-)
(+)
( -)
Özel dayanıklı tüketim
0
(+)**
0
(+)*
0
0
Özel dayanıksız tüketim
0
0
0
0
0
0
Özel yatırım
(-) ***
(-) *
0
0
(-)***
0
Kamu tüketimi
0
0
-
-
0
0
Kamu yatırımı
0
(+)*
0
(+)**
0
(+)*
Toplam ihracat
0
(-)***
0
(-)***
0
(-)**
Toplam ithalat
0
0
0
0
0
0
Fiyatlar
0
(-)***
-
-
0
0
DİBS faiz oranları
0
(-)*
(-)**
0
0
0
Bankalar arası faiz oranları
0
0
0
0
0
0
Kaynak: Dinçer, 2005: 92.
Not: *, **, ***, Wald katsayı testine göre katsayıların toplamanın sırasıyla % 10, % 5 ve % 1 anlamlılık
düzeyini temsil etmektedir. İndirgenmiş modelde, FPE bazı modellerde kur şoklarını elimine ettiğinden o
şokların testleri yapılamamıştır.
Finansal piyasalardaki geleceğe yönelik belirsizlikler finansal risklerin oluşmasına
neden olmaktadır. Finansal riskler içerisinde en önemli sırayı alan ve çalışmanın
konusunu oluşturan kur riski kavramı, bundan sonraki bölümlerde ayrıntılı olarak
değerlendirilecektir.
B) DÖVİZ ARZ VE TALEBİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Döviz arz ve talebini etkileyen faktörler çeşitlilik göstermekle birlikte, genel
hatlarıyla (Ugan, 2006: 5);
i)
Ödemeler dengesi açıkları ve fazlalıkları,
ii)
Sermaye hareketleri,
iii)
Ekonomik istikrar,
iv)
Kayıt dışı döviz girişleri,
v)
Diğer faktörlerdir.
35
1. Ödemeler Dengesi Açıkları ve Fazlalıkları
Ödemeler dengesi, bir ülkenin vatandaşları ile geri kalan tüm ülke vatandaşları
arasındaki tüm işlemlerin sistematik kaydıdır (Fisher ve Dornbusch, 2001: 501). Bu
bilânço; cari işlemler hesabı, sermaye hesabı ve resmi rezervler olmak üzere üç ana
bölümden oluşmaktadır (Abdullah, 1987: 45). Ayrıca, denkleştirme açısından kullanılan
istatistikî farklar hesabı veya net hata noksan hesabı bulunmaktadır (Yıldıran ve
Tanyeri, 2006: 54). Cari işlemler hesabı, genel mal ithalatı ve ihracatı (visible trade) ile
görünmeyen işlemleri (hizmetler) (invisible trade) ve karşılıksız transfer harcamalarını
kapsamaktadır. Bu unsurlara yatırım gelirleri dengesi olarak ifade edilen, bir ülkenin
yurtdışında yaptığı doğrudan sermaye yatırımları karşılığında elde ettiği kârlar, portföy
yatırımları karşılığında elde ettiği faizler vb. ile yabancıların o ülkede yaptığı benzer
yatırımlar karşılığında elde ettiği kâr ve faiz biçimindeki döviz gelirleri arasındaki fark
da ilave edilebilir (Eğilmez, 2006 a: 1). Cari işlemler açığı içsel bir olaydır. Yani, bir
ülkedeki ekonomik dengelerin sonucunda cari işlemler dengesi oluşur. Ülkedeki toplam
tasarruflar toplam yatırımlardan daha az ise cari işlemler açığı oluşur (Kumcu, 2006: 5).
Örneğin; ihracat, ithalat, bavul ticareti, navlun sigorta vb harcamalar ve gelirler genel
dış ticaret dengesi kalemleri iken; taşımacılık, turizm, inşaat işleri, finansal hizmetler,
resmi hizmetler, uluslararası bankacılık ve sigortacılık hizmetleri, doğrudan veya
portföy yatırımları (yatırım gelirleri ve giderleri) gibi kalemler hizmetler hesabı
içerisinde gösterilmektedir. Karşılıksız transferler hesabı ise, yabancı ülkelere
gönderilen hediyeler, yapılan bağış niteliğindeki ödemeler ve yardımların izlendiği
hesaptır (Parasız, 1998: 466).
Sermaye hesapları; bir ülkedeki yerleşik kişilerle, başka ülkelerdeki yerleşik
kişiler arasındaki borç ve alacak ilişkileridir (Taşpolat, 2005: 43). Kısaca, finansal
varlıklarla ilgili uluslararası işlemleri kaydeder (Fisher ve Dornbusch, 2001: 501).
Ülkeden sermaye çıkışında hesaba borç, girişte ise alacak yazılmaktadır. Sermaye
hesabına sadece ana sermayeye ilişkin giriş ve çıkışlar kaydedilmekte, sermaye
yatırımları ile ilişkili olan faiz ve kâr payı ödemeleri gibi ödemeler ise, cari işlemlere
kaydedilmektedir. (Doğukanlı, 2001: 12). Finansal açıdan doğrudan yatırımlar ve
portföy yatırımları ile göçmen transferleri bu hesapta izlenir. Uluslararası portföy
yatırımları, sermaye yatırımları, ülke dışındaki bankalara açılan uzun vadeli mevduat
36
hesapları, Dünya Bankası (International Bank for Reconstruction and Development IBRD), Uluslararası Finans Kurumu (International Finance Corporation - IFC),
Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Association - IDA),
Uluslararası Para Fonu (IMF), Avrupa Yatırım Bankası vb gibi yatırım ve finans
kuruluşlarıyla, bankacılık konsorsiyumlarının açtıkları krediler, devletlerden alınan
uzun vadeli borçlar bu hesap içinde yer alır (Parasız, 1998: 467).
Resmi Rezervler (Official Settlements); bir ülkenin altın ve döviz mevduatlarında
bir yıl içinde meydana gelen artış ve azalışlar (Taşpolat, 2005: 43) ile IMF ’den net
çekilişler (ya da ödemeler) ve IMF tarafından periyodik olarak oluşturulan Uluslararası
Özel Çekme Haklarından (SDR) oluşur (Abdullah, 1987: 46).
Ödemeler dengesi, bir ülkenin döviz arz ve talebini etkileyen en önemli unsurdur.
Ödemeler dengesinin en belirleyici kalemi ise, dış ticaret dengesidir. İhracat ithalattan
düşükse, o ülke dış ticaret açığı vermektedir. Ödemeler bilânçosundaki açık, temel
bilânço denkliğinin pasif tarafının fazla vermesi nedeniyle, ülkedeki döviz talebini
(ihtiyacını) artırır. Bu artışa bağlı olarak döviz fiyatları yükselir. Bu yükseliş, ihracat
ağırlıkta çalışan firmaların lehinedir. Ödemeler bilânçosunun fazla vermesi durumunda
ise, döviz arzı artacağından döviz fiyatları düşecektir. Bu düşüş, ithalat ağırlıkta çalışan
firmalar için avantajlıdır. Firmaların yatırım kararları, borçlanma politikaları ve hedging
faaliyetleri, ödemeler dengesindeki gelişmelerden veya bu kararlara neden olan
kurlarının durumundan doğrudan etkilenirler (Abdullah, 1987: 41).
Uluslararası ekonomik sistemdeki temel paradoksa göre; dünya ticareti, ucuz
emek veya sermaye fakiri gelişmekte olan ülkeler ile sermaye zengini gelişmiş ülkeler
arasındadır (ABD gibi) (Kamin, 2005: 3). Ancak endüstrileşmiş ülkelerin, 2004 yılı
itibariyle cari işlemlerindeki açığın 351 milyar $ olması, gelişmekte olan ülkelerin ise;
286 milyar $ fazla vermeleri, gelecekteki dönemlerde gelişmiş ülkelerin bir takım
ekonomik önlemler almalarına neden olabilecektir. Örneğin; gelişmiş ülkelerden
ABD’nin ve Japonya’nın 2006 yılı içinde yaptığı faiz artırımları gibi. 2004 yılı itibariyle
cari açık rakamları Tablo 9’da gösterilmiştir. Bunun yanında Türkiye’nin cari işlemler
açığı önemli bir risk unsuru olarak dikkat çekmektedir.
37
Tablo 9. 2004 Yılı İtibariyle Cari İşlemler Dengesi (Milyar $)
Endüstrileşmiş Ülkeler
- 351
* ABD
- 631
* Japonya
172
Gelişmekte Olan Ekonomiler
286
* Çin
38
* Hong-Kong
16
Çin Dışındaki Gelişmekte Olan Asya Ülkeleri
106
* Endonezya
6
* Kore
28
* Malezya
14
* Filipinler
2
* Singapur
28
* Tayvan
21
* Tayland
7
* TÜRKİYE* 16
15,604
Kaynak: Kamin, 2005: 8. * DTM.
2. Sermaye Hareketleri
Döviz pozisyonundaki açıklar genellikle sermaye hareketleri ile finanse
edilmektedir. Uzun vadeli sermaye hareketleri, yabancıların ülke içinde yaptıkları
doğrudan yatırımları temsil etmektedir. Kısa vadeli sermaye hareketlerinde ise
belirleyici olan reel faiz oranlarıdır. Genellikle gelişmekte olan ülkeler “sıcak para”
olarak da adlandırılan, kısa vadeli sermaye girişinin yoğun yaşandığı ülkelerdir. Kısa
vadede ülkeye giren “sıcak para” ülkenin yararınaymış gibi görünebilir ancak, uzun
vadede ülkeyi ani bir şekilde terk etme opsiyonuna sahip olması, ekonomi üzerinde
kalıcı hasarlar bırakarak, finansal şokların yaşanmasına neden olabilecektir. Uzun vadeli
ve doğrudan yatırım şeklinde gelen yabancı sermaye ise, gerek teknolojik yenilik,
gerekse uzmanlaşmış işgücüyle reel sektör üzerinde doğrudan olumlu etkiler
yapmaktadır.
16
Türkiye’nin cari işlemler açığı, 2005 yılında, -22,824 milyar $ ve 2006 yılında -31,316 milyar $ olarak
gerçekleşmiştir.
38
3. Ekonomik İstikrar
Siyasi istikrar, gelişmekte olan ülkelerde ekonomik istikrarın bir bütünüdür.
Çünkü, uygulanan ekonomi politikalarının uzun vadeli olarak sürdürülebilmesi siyasi ya
da politik istikrarın bir sonucu olacaktır. Bireyler ya da firmalar, ekonomik istikrara
dolayısıyla politik istikrara güvendikleri zaman, ellerindeki birikimlerini yerli para
olarak tutacak ve uzun vadeli yatırımlara yönelmeye başlayacaklardır. Aksi durumda
ise, ekonomik istikrarsızlık, bireylerin ya da firmaların birikimlerini yerli para dışında
farklı şekilde kullanmalarına neden olur ki, bu durum genellikle yerli paranın değer
kaybetmesine ve enflasyonist baskıların yaşanmasına neden olacaktır.
4. Kayıt Dışı Döviz Giriş ve Çıkışları
Sermaye, yatırımcıların daha çok çıkarlarına yönelik fırsatların olduğu ülkelere
doğru kaymaktadır. Burada ülkeler tarafından kullanılan en önemli araç; faizlerdir.
Ancak unutulmamalı ki, yatırımcılar kararlarını alırken her zaman yüksek getiri
şeklinde karar vermezler. İlgili ülkenin stratejik yapısı, vergi oranları, kotalar, siyasi ve
ekonomik
konjonktürü
gibi
bir
çok
etken
yatırımcılar
tarafından
dikkatle
değerlendirilmektedir. Özellikle, spekülatörlerin ve arbitrajcıların bazen çok büyük
boyutlara ulaşabilen işlem pozisyonları, bireylerin ve firmaların yatırım kararlarında
yanlışlıklara neden olmaktadır. Sermaye yapısı gelişmemiş ve vergi uygulamaları henüz
oturmamış olan gelişmekte olan ülkelerde, resmi olmayan yollardan ülkeye giren para
ya da çıkan para, doğrudan döviz fiyatları üzerinde olumsuz bir takım etkiler meydana
getirebilecektir. Döviz kurlarına yönelik yatırım yapacak olan yatırımcıların ekonomik
faktörler yanında, sermaye arz ve talebi ya da ani sermaye giriş ve çıkışlarını da takip
etmeleri gerekmektedir (Uzunoğlu, 2003: 23).
5. Diğer Faktörler
Reel sektörde faaliyet gösteren firmaların, döviz arz ve taleplerini etkileyen diğer
faktörler; uluslararası mal ve hizmet ticaretinde bulunmak, sınır ötesi sermaye işlemleri
yapmak, ulusal para tasarruflarını enflasyona karşı korumak, yabancı sermaye
piyasalarından tahvil, hisse senedi satın almaktır (Seyidoğlu, 1998: 315). ABD ve yurt
dışındaki diğer bir çok ülkede, döviz piyasasının katılımcıları genellikle; brokerlar, çok
39
uluslu firmalar, merkez bankaları veya ticari bankalar, küçük firmalar ve bireylerdir
(Abdullah, 1987: 53). Bunların döviz piyasasına giriş amaçları ise; ya yatırımcı ya da
spekülatör olarak girmek veya firmalarının kur gereksinimini karşılamaktır. Bunların
yanında, ilgili ülkenin jeopolitik konumu ve petrol fiyatlarının gelişim seyri de döviz arz
ve talebi üzerinde etkili olan diğer faktörlerdendir.
C) DÖVİZ KURU SİTEMLERİNİN TARİHİ GELİŞİMİ
Uluslararası ekonomik sistemin temeli, piyasa mekanizmasının iyi işlemesine
bağlıdır. Örneğin, Adam Smith uluslararası para sistemini “büyük teker”e benzetmiştir.
Arabanın (yani dünya ekonomisinin) iyi işlemesi için “teker”in iyi dönmesi
gerekmektedir (Seyidoğlu, 1998: 544). Bu döngünün sağlanabilmesi için ise, ilgili ülke
tarafından kendisine en uygun olan döviz kuru rejiminin seçilmesi ve uygulanması
lazımdır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda, kur rejiminin tercihi
konusunda halen devam eden tartışmalar vardır. Abdullah (1987: 15) tarafından
uluslararası para sistemi için tarihi veriler ışığında dört temel süreç belirlenmiştir:
1. Uluslararası Altın Standardı Dönemi: 1880-1914 ve 1919-1933 (ABD
için)
2. İki Savaş Arası Dönem (Buhran Dönemi): 1918 -1939
3. Bretton Woods (Uluslararası Para Sistemi) Dönemi: 1944 - 1971
4. Dalgalı Kur Sistemi Dönemi: 1973 – Bugün.
1. Altın Standardı Dönemi
Uluslararası ticaretin gelişmesiyle birlikte ülkeler, kendi iç piyasalarında
kullandıkları para birimi ile diğer ülkelerin kullandıkları para birimleri arasındaki
ilişkiyi sorgulamaya başlamışlardır. Bu soruna karşılık geliştirilen ilk çözüm, altın
standardı sistemidir (gold system). Bu sisteme göre; her hükümet altın fiyatını kendi
ulusal para birimi cinsinden sabitleyecektir. Altının parite değeri, altının ulusal para
birimi cinsinden fiyatıdır ve hükümetler tarafından sabit tutulur (Fisher ve Dornbusch,
2001: 588). Bu sistemin en önemli özelliklerinden birisi de, hükümetin para yaratabilme
gücünün (para basma) kasasındaki altın stokuna bağlı olmasıdır. Denge döviz kuru, iki
para biriminde de göreceli altın fiyatına eşit olmalıdır. Bu kurda altın paritesi kuru
40
olarak adlandırılır. Dünya 1870’lerden Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar kesintisiz
olarak altın standardını uygulamıştır (Seyidoğlu, 1998: 545). Bu sisteme göre; her
ülkenin parasının değeri, belirli ağırlıktaki saf altın cinsinden tanımlanmakta, altın
ticareti serbest bırakılmaktaydı. Piyasada altın paralar ile birlikte banknotlarda
kullanılabilmekte
ve
banknotlar
istenildiğinde
altına
dönüştürülebilmekteydi
(Doğukanlı, 2001: 22). ABD, Fransa ve bir grup Avrupa ülkesi 19. yüzyılın ikinci
yarısına kadar hem altına hem de gümüşe dayalı standardı uygulamışlardır (Abdullah,
1987: 16). Altın standardı sisteminin ana özelliği, ilgili ülkelerin, “oyunun kuralını”
kabul etmelerine bağlıdır. Bu kurala göre; ulusal paralar arasındaki değişim oranı, ilgili
paraların altın kapsamına göre belirlenmekte ve dış denkleşme otomatik gelir ve fiyat
mekanizmasınca sağlanmaktaydı. Oyun kuralınca ülkeler, bir dış dengesizliğin para arzı
üzerindeki otomatik etkilerini önleme yoluna gitmeyeceklerdir (Seyidoğlu, 1998: 545).
Ülke içi fiyatların ayarlanma mekanizması, direkt olarak, eldeki altın miktarı ile para
miktarı arasındaki ilişkiye bağlıdır (Abdullah, 1987: 16). Para miktarı ile fiyat
seviyesindeki ilişki, paranın miktar teorisiyle açıklanabilir. Yani; para miktarında bir
artış olursa, bu durum fiyatlar genel seviyesinde de artışa neden olur, bir mal olarak
altın fiyatı da paranın değerini aşacaktır (Abdullah, 1987: 16). Altın kuru sisteminin en
büyük dezavantajı, para arzının sıkı bir şekilde altına bağlanması sonucu, sürekli para
artışı ve bunun sonucunda oluşan enflasyondur (Fisher ve Dornbusch, 2001: 589).
Birinci dünya savaşının başlamasıyla birlikte, ülkeler altın rezervlerini korumak
amacıyla parasal kontroller uygulamaya ve kâğıt paraları altına dönüştürmemeye
başlamışlardır. Bunun üzerine altın standardı uygulamasına ara verilerek, paraların
altına bağlı olarak değil, serbest piyasada dalgalanmasına karar verilmiştir. Savaş
sonrası dönemde, ülkeler hemen altın standardına dönmemişler ve 1926 yılına kadar
esnek kur sistemini uygulamışlardır (Doğukanlı, 2001: 23). Bu süreçte, bir çok ülke
hiper enflasyonla tanışmış ve bir takım ekonomik sıkıntılar yaşanmıştır. Bunun üzerine
tekrar altın standardına dönülmesine karar verilmiştir. İlk olarak ABD, ardından 1925’te
İngiltere ve 1928’de de bütün ülkeler yeniden altın standardına dönmüşlerdir
(Seyidoğlu, 1998: 545). Ancak savaş sona erdiğinde, gerçekte altın standardı ölü
durumdadır (Abdullah, 1987: 19). Çünkü bu sistemin yaşayabilmesi için gereken temel
koşullar ortadan kalkmıştır. Yani; devlet müdahaleciliği artmış, uluslararası ticaret ve
ödemelerdeki serbestlik de kalkmıştır. Merkez bankaları, ekonomileri üzerindeki dış
41
dengesizliklerin etkilerini hemen gidermek için müdahale etmekte, böylece dış
dengesizliklerin para arzı üzerindeki istenmeyen etkileri ortadan kaldırılmaktaydı.
MB’ları için dış dengeden daha çok iç dengenin sağlanması önem kazanmıştı. Sonuçta;
Fransa 1926 yılında devalüasyon kararı almış ve döviz kabul etmeyeceğini, sadece altın
kabul edeceğini piyasalara bildirmiştir. Bu karar altın standardı sisteminin çöküşü
anlamına gelmekteydi. Yaşanan “1929 büyük buhranı”, uluslararası ticareti daraltmış,
enflasyon ve sonucunda ortaya çıkan devalüasyon kararları işe yaramamaya başlamıştır.
Dolayısıyla yaşanan gelişmeler, yeni döviz kuru sistemi arayışlarına duyulan
gereksinimi artırmış ve Bretton Woods sisteminin oluşturulmasına yönelik gelişmeler
yaşanmıştır.
2. İki Savaş Arası Dönem (1918-1939)
Birinci Dünya Savaşı boyunca çoğu ülke, savaş zararlarını karşılamak için
ekonomik sıkıntı yaşamıştı. Altın standardına tekrar dönülmesi onların bir çoğu için
artık mümkün gözükmemekteydi. 1919’da ABD, 1925’te İngiltere altın standardına eski
parite üzerinden dönülmesi girişiminde bulunmuşlardır (Abdullah, 1987: 19). Bu
girişim hareketi, aralarında John Maynard Keynes’in de bulunduğu bir çok ekonomist
tarafından geniş ölçüde eleştirilmiştir. Buhran dönemi, genellikle ulusçuluk ve
korumacılığın akışıyla karakterize bir şekilde seyreden dönemdir (Abdullah, 1987: 19).
Bu dönemde, milli gelir ve çalışma düzeyindeki düşmenin önlenebilmesi için tarifeler
ve öteki ticaret engellerinin bir çoğu sık sık kullanılan araçlar durumuna getirilmiştir
(Seyidoğlu, 1998: 547). Bu uygulamalar sonucunda dünya ticaret hacmi ciddi ölçülerde
düşmüştür. Altın standardının terk edilmesiyle başlayan kaos ortamında ülkeler, çeşitli
kur politikaları uygulamaya başlamışlardır. Örneğin; 1931 yılında Viyana ticaret
bankalarından “Credit Anstalt”ın çöküşüyle Almanya başta olmak üzere bir çok kuzey
ve doğu Avrupa ülkesi “kambiyo denetimi” uygulamasına başlamışlardır. Türkiye’de
kambiyo denetimi uygulayan ülkelerden birisidir. Fransa’nın önderliğindeki bir grup
ülke
(İsviçre,
Belçika,
Hollanda)
ise,
altına
dayalı
standarda
bağlılıklarını
sürdürmüşlerdir. Sonraki süreçte; İngiltere, altın standardını terk ederek sterlini serbest
piyasada dalgalanmaya bırakmış, aşırı dalgalanmaya karşı da “İngiliz Kambiyo
Denkleştirme Fonu”nu kurmuştur. ABD ise; Doları serbest piyasada dalgalanmaya
42
bırakmış, Ocak 1934’te ise, 1 ons altının değerini, 35 $ olarak belirlemiş ve Aralık
1971’e kadar bu parite de herhangi bir değişikliğe gitmemiştir (Seyidoğlu, 1998: 547).
II. Dünya savaşı nedeniyle uluslararası ticaret ve ilişkilerin kesilmesi, ulusların
ekonomilerine yönelik uyarı çanlarının acı bir şekilde çalmasına neden olmuştur.
Savaşın sona ermesiyle birlikte, galip gelen ülkelerin güçlü politik liderleri ve yüksek
dereceli ekonomistleri, uluslararası para sistemini yeniden oluşturmak için çalışmalara
başlamışlardır. Uluslararası ticaret ve yatırımların büyüyebilmesi ve harap olan
ekonomilerin yeniden yapılandırılabilmesi amacıyla yeni bir sisteme gereksinim
duyulmuştur. Bu dönemde, altın standardının yeniden revize edilmesi çok hoş
karşılanmamaktaydı. Bir çok ekonomist ve politik lider, dünya refahını sağlayacağı
düşünülen sabit bir kur politikasına karşı büyük bir arzu duymaktaydı.
3. Bretton Woods (Uluslararası Para Sistemi) Dönemi
İkinci dünya savaşı öncesi bir araya gelemeyen dünya ülkeleri, savaş sonrası
dönemde ciddi iş birlikleri ve ortak dayanışma örnekleri göstermişlerdir. Savaş
nedeniyle kötüleşen ekonomilerin yeniden yapılandırılması ve dünya ticaretinde
büyümenin yeniden sağlanabilmesi için çalışacak bir formül bulunması amacıyla,
1944’te para politikası uzmanları ve devlet temsilcileri Amerika’nın Bretton Woods
(New Hamshire) kasabasında toplanmıştır. Konferansa Keynes tarafından hazırlanan
“İngiliz planı” ve Hazine Başkanı White tarafından hazırlanan “Amerikan planı”
sunulmuş ve White’ın planına yakın bir karar çıkmıştır. Bu kararın temelinde, sabit bir
kur politikası bulunmaktadır. 1 Temmuz 1944’te yapılan konferans sonucunda IMF ve
Dünya Bankasının (IBRD) kuruluş yasaları da kabul edilmiştir (Seyidoğlu, 1998: 549).
Kabul edilen sisteme göre, Amerikan doları sistemde kilit para haline
gelmekteydi, ABD dışındaki tüm IMF üyeleri, resmi kurdan paralarının değerini dolar
cinsinden tanımlayacaklardı. ABD ise, kendi parasını başka bir ülke parasına değil,
altına göre sabitlemişti. Yani; 1 ons 17 altın = 35 $’dı. Sistemde diğer ülkeler ellerindeki
dolarları FED (Federal Reserve Bank)‘e vermeleri karşılığında sabit fiyattan altın
alabileceklerdi. ABD, getirilen dolarları altına çevirme zorunluluğunu üstlenmişti, o
nedenle bu sisteme “altın kambiyo sistemi” denilmektedir. (Seyidoğlu, 1998:550).
17
1 ons altın 31 grama eşittir.
43
Konferans sırasında Keynes, ABD dolarının merkezi rol üstlenmesinin potansiyel
zayıflık oluşturacağı gerekçesiyle karşı çıkmıştır (Levi, 1996: 212). Sistem başlangıçta
Amerikanın istediği gibi işlemiş ve 1950’li yılların başlarına kadar dünyada dolar kıtlığı
yaşanmıştır. Ancak, 1950 sonrası ABD’de ilk defa ödemeler bilançosu’nun açık
vermesiyle sistemde sorunlar da ortaya çıkmaya başlamıştır. Tablo 10’da bu durum
izlenebilir.
Tablo 10. A.B.D Ticaret Açığı ve Cari Açık 1951-71
Kaynak: Eichengreen, 2004: 36.
1958’lere gelindiğinde ise, dolar kıtlığı yerini dolar bolluğuna bırakmıştır.
Japonya ve Avrupa ülkelerinin bir çoğu savaş sonrası dönemde yapılanmalarını
tamamlamış ve adeta dolara savaş açmışlardır. Özellikle, Fransa ve Japonya bu konuda
başı çekmektedir. Bununla birlikte Fransa, tekrar altına dayalı sisteme dönülmesi
gerektiğini belirtmiştir. 1960 yılında altına hücumla başlayan buhran, Amerikanın altın
stoklarını hızla eritmiş ve devalüasyon baskısına maruz bırakmıştır. Bu dönemde, ABD
altın rezervlerindeki gelişme, Tablo 11’de izlenebilir. Bu gelişmelerle birlikte altın
fiyatları da hızla yükselmiştir. Tablo 12’de bu yükseliş trendi izlenebilir.
44
Tablo 11. ABD Altın Rezervlerinin Seyri.
(1951-71)
Kaynak. Eichengreen, 2004: 34.
Tablo 12. Altın Fiyatlarının Seyri
(1954-72)
Kaynak. Eichengreen, 2004: 35.
ABD başkanı Nixon, 1971 yılında bir önlemler paketi yayınlayarak krizi
önlemeye çalışmıştır. Örneğin, gümrük vergileri % 10 artırılmış, yerli mallarına vergi
indirimi getirilmiştir. 18 Aralık 1971’de Smithsonian kararları ile dolar devalüe edilmiş,
altının resmi fiyatı ons başına 35 dolardan 38 dolara çıkarılmış ve % ± 1 olan
dalgalanma marjı da, % ± 2,25’e çıkarılmıştır (Seyidoğlu, 1998: 556). 1973 yılında
yenileyen spekülatif baskılar sonucu, dolar ikinci kez devalüe edilmiş ve altının ons
fiyatı 38 dolardan 42,2 dolara yükselmiştir (Seyidoğlu, 1998: 556). Mart 1973’de dünya
ülkeleri, sistemi terk etmiş ve ülke paralarını dalgalanmaya bırakmışlardır. Bretton
Woods sabit ayarlanabilir kur sisteminin dağılmasından sonra, dalgalı kur sistemi
dönemi başlamıştır. Seyidoğlu (1998: 557) tarafından sistemin çöküşüne yönelik temel
nedenler beş grupta toplanmıştır. Bunlar; dış denkleşme sorunu, likidite sorunu,
güvensizlik sorunu, emisyon kazançları ve az gelişmiş ülkelerin kalkınma sorunudur.
4. Dalgalı Kur Sistemi Dönemi
Bretton Woods sisteminin dağılmasından sonra dünya finansal piyasaları, yüksek
riskli bir döneme girmiştir. Yüksek kamu açıkları, enflasyon ve Petrol İhracat Eden
Ülkeler Birliği (Organization of the Petroleum Exporting Countries-OPEC)’nin petrol
ürünleri ambargosu, finansal sistemdeki volatiliteyi artırmıştır. 1976 yılı Ocak ayında
IMF, yeni para sistemine yönelik bazı antlaşmaların imzalanması amacıyla Jamaika’da
toplantı yapmıştır. Jamaika antlaşmasına göre, ulusların döviz sistemlerini seçmelerine
45
ya da yönetimli dalgalı kur sistemini benimsemelerine, dünya ekonomisine ve ticaret
partnerlerine zarar vermedikleri müddetçe izin verilmiştir 18. Bu antlaşmayla, rezerv
varlık olan altın tedavülden kaldırılarak, Nisan 1978’de antlaşma onaylanmıştır.
Dünya
liderleri
yeni
kur
sistemini
oluşturmak
amacıyla
teşebbüslerini
hızlandırmışlar ve bunun sonucunda, G-7 19 olarak adlandırılan ekonomik bir birlik
oluşturulmuştur. Bu birliğin amaçları ekonomik duruma göre değişiklik göstermiştir. Bu
birlik toplantılarından ikisinde, döviz kur sisteminin oluşturulması konusunda
anlaşmaya varılmış ve Eylül 1985’te New York City Plaza Hotel’de “Plaza Antlaşması”
imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre ABD dolarının değerinin düşmesine yönelik karar
alınmış ve 24 saat içinde dolar yaklaşık % 4 değer kaybetmiştir. 1986 yılı sonunda G-7
birliği, doların çok fazla düştüğünü öngörmüş ve Şubat 1987 Louvre antlaşmasıyla
döviz kurlarını denkleştirmiştir. Bu antlaşma Nisan 1990’a kadar sürmüştür.
Nisan 1972 Smithsonian antlaşmasını takiben, Avrupa Ekonomik Birliği (şimdiki
adıyla Avrupa Birliği) üye ülkelere ikili kur bandlarının % 1,125’le sınırlandırılmasını
önermiştir. Bu uygulama “tüneldeki yılan” olarak bilinmektedir ve 1 yıl kadar
sürmüştür ancak Avrupa Para Sistemi (European Monetary System-EMS ”Mart 1979”)
ve Döviz Kuru Mekanizması (Exchange Rate Mechanism-ERM) için temel
oluşturmuştur 20. Avrupa para sisteminde yeni bir kurun oluşturulması, Avrupa Kur
Birliği (European Currency Unit-ECU) olarak adlandırılır. Böylece; ECU her bir döviz
kuru mekanizması üyesi için merkezi bir kur olarak kabul edilmiştir. Uygulamada her
hangi iki kurun oranı ECU merkezinde “ikili parite kuru“ olarak tanımlanmıştır. Ancak,
her bir üyenin ikili parite oranı etrafında döviz kurunu muhafaza etmesi gerekliliğinin
uygulanması zor gözükmekteydi. Aslında sınır ± % 2,25 ‘di. Ancak İngiltere band sınırı
olarak % 6 kabul etmişti. Ulusal para politikasının tutarsızlığı, üye ülkeleri döviz kuru
mekanizmasının (ERM) dışına çıkmaya zorlamıştır. Özellikle İngiltere, faizlerin çok
yükselmesi sonucu sistem dışına çıkmak zorunda kalmıştır. Bu tarih “Kara Çarşamba”
olarak ifade edilmektedir (Butler, 1999:206). Kurda yaşanan devalüasyon sonucunda
ülke, öncekinden daha düşük bir kurla yeniden sisteme girmiştir. Eylül 1992’e
18
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/ln2.pdf(11.08.2006).
Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, İngiltere ve ABD’den oluşan ülkeler topluluğudur.
20
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/ln2.pdf(11.08.2006).
19
46
gelindiğinde Portekiz ve Yunanistan dışındaki bütün Avrupa üyeleri ERM sistemine
bağlıydılar.
Aralık 1991’de Avrupa Birliğinin 12 üyesi Maastricht sözleşmesini imzalamıştır.
Bu sözleşme, 1 Ocak 1999’a kadar tek bir kurla (Euro), tamamen Avrupa Parasal
Birliğini (European Monetary Union) oluşturmayı hedefleyen özel bir plandır. AB’nin
tek bir kur oluşturma fikrinin arkasında, dalgalı kurda ticaret ve piyasa uyumunu
sağlamak vardı. Çünkü çok’lu kur uygulamasında, ithalatçılar ve ihracatçıların bölge içi
kur farklılığına karşı, hedging yapmaları gerekiyordu. Tek kur, yeni bir Avrupa Parasal
Otoritesi ve Avrupa Merkez Bankası oluşturmuştu. Bu yeni sistemle, üye ülkelerin
merkez bankaları, kararlarında Avrupa Merkez Bankasına (European Central BankECB) bağlı olacaklardı. Maastricht sözleşmesi aynı zamanda, üye ülkelerin parasal ve
mali politikalarının uyum ve koordinasyonunu içeren bir sözleşmedir 21. Avrupa Parasal
Birlik Sistemi başladığı zaman, bütün üyelerin finansal durumu benzer olmak
zorundaydı. O nedenle; her bir üye, Avrupa Parasal Birliğine üye olmadan önce şu
kriterleri yerine getirmek zorundaydı.
i) Nominal enflasyon oranı, önceki yılın en düşük enflasyon oranına sahip, AB
üyesi üç ülkenin ortalamasının % 1,5‘dan daha fazla olmamalıdır.
ii) Uzun vadeli açık, gayri safi yurtiçi hasılanın % 3’ünü geçmemelidir.
iii) Uzun vadeli faiz oranları, en düşük faiz oranına sahip AB üyesi üç ülkenin
ortalamasının % 2’sini geçmemelidir.
iv) Hükümet borçlarının devamı ve önemi gayri safi yurt içi hasılanın % 60’ına
kadar devam etmelidir.
Sonuçta, 1 Ocak 2002’den itibaren Euro, AB için tek bir kur olarak uygulamaya
geçmiştir. Ancak, genel bir kur oluşumu, beraberinde bazı problemleri ve maliyetleri de
getirmiştir.
Örneğin,
Avrupa
Parasal
Birlik
üyeleri,
para
politikalarındaki
bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir ve bütün üye ülkeler adına kararlar artık Avrupa
Merkez Bankası tarafından verilecektir. Üye ülkeler arasında, tek bir para politikasının
gerekliliği üzerine tartışmalar da olmuştur. Bunun yanında, genel bir kur politikası
21
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/ln2.pdf(11.08.2006).
47
nedeniyle işsizlik artmış ve bazı Avrupa ülkelerinin ekonomilerinde durgunluklar
görülmüştür.
Buraya kadar olan bölümde, dünyada uygulanan kur politikaları değerlendirilmeye
çalışılmıştır. Sistemin daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla, döviz kuru sistemlerinin
türleri, avantaj ve dezavantajlarına ilişkin değerlendirmeler, bundan sonraki bölümde
açıklanacaktır.
D) DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ
Bir önceki bölümde tarihsel açıdan dünya üzerinde uygulanmış olan kur
sistemlerinin gelişimi analiz edilmiştir. Bu bölümde ise; günümüz dünyasında en çok
karşılaşılan ve finansal piyasaları etkileyen kur sistemleri ele alınacaktır. Enflasyon
olgusunun yoğun bir şekilde yaşandığı gelişmekte olan ülkelerde, finansal istikrar
politikaları çerçevesinde oluşturulan farklı kur sistemlerinin temel amacı; uluslararası
piyasalardaki rekabet gücünün korunmasıdır. Dünya ülkeleri tarafından uygulanan kur
sistemleri, IMF tarafından şu şekilde tespit edilmiştir: Dünyadaki 187 ülkenin; 26’sı
dalgalı kur, 53’ü yönetilmiş dalgalı kur, 5’i sürünen peg, 6’sı bant içinde dalgalanan
peg, 49’u sabit peg, 7’si para kurulu, 41’i başka bir kur belirleme yöntemi (avro gibi) ile
döviz kurlarını belirlemektedirler (Eğilmez, 2006 b: 1). Bunların yanında, dünyada
bağımsız dalgalanma yöntemini seçen ve aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 26 ülke,
paralarının iç değerini belirlemek için uyguladıkları para politikaları farklılık
göstermektedir. Örneğin; Türkiye, Brezilya, Avustralya, Kanada, Şili, İsrail, Kore,
Meksika, Yeni Zelanda, Norveç, Polonya, İsveç, ve İngiltere dalgalı kura eşlik etmek
üzere, enflasyon hedeflemesi yöntemini de para politikası olarak uygulamaktadırlar
(Eğilmez, 2006 b: 1). Türkiye’de uygulanacak kur politikalarını belirleme yetkisi,
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasına verilmiştir. Gelecekte dövize olan arz veya
talebin ne olacağının bugünden bilinememesi nedeniyle, Merkez Bankaları bir takım
politikalar izleyerek döviz kurunun değerini belirlemeye çalışırlar. Dolayısıyla, Türkiye
Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB), piyasalarda fiyat istikrarını sağlayabilmek
için 22;
22
www.tcmb.gov.tr (19.12.2006).
48
•
TL’nin iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri alır,
•
TL’nin yabancı para ve altın karşısındaki değişimine yönelik kur sistemini
belirler,
•
Döviz ve efektiflerin vadeli ve vadesiz alım ve satımını yapar,
•
Dövizlerin TL ile değişim işlemlerini yapar.
Yukarıda sayılan görevleri yanında, TCMB’nın uygulanacak genel para
politikalarına yönelik daha birçok görevleri vardır. Dünyada, sabit ve dalgalı kur
sistemleriyle birlikte, daha bir çok farklı kur sistemleri uygulanmakta olup henüz bir
standart sağlanamamıştır. Bu kapsamda, uygulanan kur sistemleri ülkeden ülkeye
farklılık göstermekle birlikte, temelde üç başlık altında toplanabilir. Bunlar 23;
9 Sabit Kur Sistemi (Fixed exchange rate system)
9 Dalgalı Kur Sistemi (Fluctuating exchange rate system)
9 Karma (melez) sistemler (Hybrid systems)
1. Sabit Kur Sistemi
Sabit kur sistemi, bir merkez bankasının ilan ettiği para değerini korumak için,
davranışta bulunduğu döviz kuru sistemidir (Parasız, 1998: 478). Bu sistemde, Merkez
Bankaları, döviz kurunu enflasyon oranının altında tutmak kaydıyla düzenli aralıklarla
ayarlarlar. Sabit döviz kuru, bir ülke parasının sabit bir değer olarak kabul edilmesi
değildir. Yani, ilgili para otoritesi tarafından bir müdahale bandı belirlenir ve kur bu
bandı dışına çıkıldığında müdahale edilebilir. Hatırlanabileceği gibi; Bretton Woods
sisteminde önce band aralığı % ± 1 iken, 1971 Smithsonian antlaşmasıyla bu farklılık %
± 2,25’e çıkarılmıştır. Böyle bir sabit kur belirlenmesinin temel amacı, döviz kurundaki
değer kaybı beklentisini kırmak ve dolayısıyla enflasyonu kontrol altına almaktır
(Yıldırım, 2003: 21). Sabit kur sistemi, uygulamada geleceğin görülebilmesi nedeniyle
yüksek kredibilite sağlarken, esnekliğinin azalması nedeniyle de firmalar için
dezavantaj oluşturur.
23
http://www.deu.edu.tr/userweb/dilek.seymen/dosyalar/doviz%20piyasasi.pdf (7.7.2006)
49
Bu sistemin başlıca avantajları ise şu şekilde sıralanabilir (Ugan, 2006: 6).
•
Döviz kurunun çapa olarak kullanımı aynı zamanda bir enflasyonla
mücadele aracıdır,
•
Yatırımların dövize kayması önlenmekte, belirsizliğin yol açtığı enflasyonist
ortamın önüne geçilmektedir,
•
Beklenen kura ilişkin bilgi sağladığı için kur riskini azaltır (Yıldırım, 2003:
22),
•
Enflasyonun altında bir kurun Merkez Bankasınca garanti edilmesi, kısa
vadeli sermaye hareketleri yoluyla ülkeye giren döviz miktarını artırır,
•
Son olarak da, para arzındaki beklenmedik değişikliklerin kur üzerindeki
etkilerini en az indirir (Yıldırım, 2003: 22).
Sisteme yönelik getirilen eleştiriler ise şu şekildedir (Ugan, 2006: 7).
•
Bu sistemi uygulayan ülkeler, kriz dönemlerinde spekülatif saldırıya
uğrayarak devalüasyona zorlanabilirler,
•
Enflasyonun altında belirlenen bir döviz kuru yerel para biriminin
değerlenmesine neden olmakta, değerlenmiş bir yerli para da dış ticaret
açığının artmasına neden olmaktadır,
•
Merkez Bankalarının yüksek döviz rezervleri bulundurmaları gerekmektedir,
•
Sabit kur sisteminde döviz açığının finansmanı daha çok kısa vadeli sermaye
hareketlerinden sağlanır, finansal kriz dönemlerinde yurt dışına önemli
ölçüde döviz çıkışı olabilir,
•
Gerek fiyatların gerekse ücretlerin geçmiş enflasyon rakamlarına göre
ayarlandığı bir sistemde döviz fiyatlarında çapa uygulaması, enflasyonla
mücadelede yetersiz kalabilmektedir,
•
Herhangi bir olumsuzluk durumunda sıkı bir maliye politikasının
uygulanması gerekeceğinden, istihdam yapısı olumsuz etkilenebilecektir,
•
Kur istikrarı hedeflendiği için, bağımsız bir para politikasının uygulanması
güçleşir (Yıldırım, 2003: 23).
•
Yerel paranın değeri reel baz da artacağı için, ihracatta azalma, ithalatta artış
beklenir.
50
2. Dalgalı Kur Sistemi
Dalgalı döviz kuru sisteminde, döviz kurları piyasa güçleri tarafından belirlenir
(Parasız, 1998: 479). Bu sistemde merkez bankasının kur üzerindeki etkinliği azaldığı
için, yüksek döviz rezervleri bulundurma zorunluluğu yoktur. Dünya üzerinde tamamen
dalgalanmaya bırakılmış bir kur sistemi de yoktur (Ugan, 2006: 7). Sistemin işleyişi
oldukça basittir. Denge arz ve talep koşullarına göre piyasada serbestçe oluşur
(Yıldırım, 2003: 23). Sistem kendi içerisinde dengeye geldiği için enflasyon oranları
beklenenden daha fazla olabilecektir. Bu sistemde, belli bir kur hedefi yoktur ancak
Merkez Bankaları tarafından piyasa iyi bir şekilde takip edilmektedir. Bazı ekonomistler
tarafından yapılan değerlendirmelerde, dalgalı kur sisteminde volatilitenin sabit kur
sistemine göre daha az olduğu belirtilmiştir. Aslında sabit kur sisteminde yaşanan
devalüasyonlar bu olguyu desteklemektedir. Ancak, dalgalı döviz kuru uyguladığı iddia
edilen çok sayıdaki ülkenin, gerçekte, döviz kurlarının serbestçe dalgalanmasına izin
vermediği ve döviz kurlarının serbestçe dalgalanmasını etkilemek içinde, faiz oranlarını
ile diğer müdahale araçlarını uygulamaya koyduğu da bir gerçektir (Fisher, 2002: 78).
Sonuçta, bu sistemin avantajları şu şekilde değerlendirilebilir (Ugan, 2006: 8).
•
Sistem kendi içerisinde arz ve talebe göre belirlendiği için, krizlere karşı
bağışıktır,
•
Dış ticaret dengesi daha kolay sağlanabilir,
•
Hem dışsal hem de reel sektördeki hareketlere karşı kendi iç dinamikleri
vardır (Yıldırım, 2003: 23),
•
Merkez bankaları için bir hedef kur olmadığından, para politikasının
yürütülmesinde etkinlik artar,
Bu sisteme karşı getirilen eleştiriler ise şu şekildedir (Ugan, 2006: 8).
•
Döviz fiyatlarında yaşanan dalgalanmalar, yanlış kaynak dağılımına neden
olabilir,
•
Reel kurdaki aşırı dalgalanma, orta ve uzun vadede düşük bir ekonomik
büyümeye neden olabilir,
51
•
Geleceğe yönelik döviz kurunun bilinmemesi, ekonomik istikrarsızlığa
neden olabilir,
•
Bu sistemde dış ülkelerdeki enflasyon, kur yoluyla ithal edilebilir (Yıldırım,
2003: 24),
•
Dalgalı kur sisteminde açık pozisyonda bulunan bankalar veya firmalar
büyük zararlarla karşılaşabilirler,
•
Firmaların veya finansal kuruluşların risk algılamaları sistem nedeniyle
artacağından, genel olarak finansal işlemlerde azalış görülebilir.
3. Karma Sistemler
Genel olarak uygulanan sistemler ikiye ayrılmakla birlikte, uygulamada sistem
içerisinde yeni oluşumlar meydana gelebilmektedir. Aslında bu oluşumlar sabit veya
dalgalı kur sisteminin farklı bir şekilde uygulanmasından başka bir şey değildir.
Dolayısıyla bu uygulamalar, karma sistemler ya da melez sistemler olarak ifade
edilebilir. Bu sistemlerin daha iyi anlaşılacağı düşüncesiyle, Özdemir ve Şahinbeyoğlu
(2000: 7) tarafından oluşturulan, alternatif döviz kuru sistemleri ve bu sistemlerin
işleyiş mekanizmaları Tablo 13‘de özet olarak gösterilmiştir.
52
Tablo 13: Alternatif Döviz Kuru Sistemleri.
Sistem
Temel Özellikler
Olumlular
Olumsuzlar
Açıklamalar
Serbest
Dalgalanma
(Free Float)
Döviz kuru serbest piyasada belirlenir.
Merkez bankası döviz piyasasına
müdahale etmez.
Nominal döviz kurundaki
değişim içsel ve dışsal
şokların gerektirdiği ayarlamaların hemen hepsini
yansıtır. Yüksek düzeyde
rezerv birikimine ihtiyaç
yoktur.
Yüksek oranlı nominal ve reel
döviz kuru dalgalanmaları
kaynak dağılımını olumsuz
etkiler. Para politikası döviz
kuru dışında bir nominal çıpa
çerçevesinde şekillenir.
Hiçbir ülke tam esnek kur
politikası uygulamamaktadır.
Geçmiş uygulamalar da göz
önünde bulundurulduğunda,
ABD, Almanya ve İsviçre bu
uygulamaya en yakın
örneklerdir.
"Kirli"
Dalgalanma veya
Gözetimli
Dalgalanma
(Managed Float)
Merkez bankası belli bir pariteye
bağımlı olmaksızın döviz piyasasına
müdahaleye hazır durumdadır. Müdahale sıklığı ve şekli hedef doğrultusunda değişir. Doğrudan müdahaleler
uluslararası rezervlerde değişim yaratırken, dolaylı müdahaleler (faiz oranlarında değişim, likidite veya diğer
finansal araçlar yoluyla) yaratmaz.
Piyasaya tepkisi serbest dalgalanan kur benzeridir ancak
daha yüksek düzeyde uluslararası rezerv birikimine
ihtiyaç vardır. Döviz kurlarındaki "aşırı" hareketliliği
önler.
Merkez bankasının hareketinin
şeffaf olmayışı piyasalarda
belirsizliğe neden olabilir.
Uygulamada müdahalelerin
etkileri "sinyal" niteliğinde
bile olsa kısa süreli olmaktadır. İstikrar kazandırıcı
değildir.
Kanada ve Avustralya gibi
gelişmiş ülkeler uygulamaktadır.
Meksika 1994 -95 krizi sonrası
benzer sistemi uygulamıştır.
Aralık İçinde
Dalgalanma
(Floating within a
Band)
(Hedef Bölgesi)
(Target Zone)
Nominal döviz kuru belirlenen merkez
parite etrafında aşağı / yukarı belli
aralık içinde serbest dalgalanır.
Sapmalarda parasal otorite piyasaya
müdahale eder. Aralık genişliği değişir.
Daraldıkça sabit kur sistemine,
genişledikçe dalgalı kur sistemine
yakınsar.
Sistem belirli esneklikle
kredibiliteyi sağlamaktadır.
Aralık ve merkez parite gibi
anahtar bilgiler piyasanın
bekleyişlerini şekillendirir.
Aralık içinde gerçekleşen
dalgalanmalar piyasadaki şok
değişimleri absorbe eder.
Aralığın çok dar olduğu ve
makro politikaların sisteme
uyumlu olmadığı durumlarda
uygulama istikrar önleyici olabilir ve spekülatif ataklara neden olabilir. Aralığın tayini
önemlidir. Sistemin esnekliği
aralık ve merkez parite değerlerinin revize edilmesine olanak tanır. Bu ise uygulamanın
kredibilitesini düşürür.
Avrupa Para Sistemi çerçevesinde uygulanan Döviz Kuru
Mekanizması (ERM) en bilinen
örnektir. 1992-93 ERM krizinin
tanık olduğu gibi sistem önemli
spekülatif baskılara maruz
kalabilir ve Merkez Bankası
belirlenen aralığı korumada
kararsız kalırsa sistem çökebilir.
53
Kaygan Aralık
(Sliding Band)
Parasal otorite belirli bir merkez
pariteyi izlemeyi taahhüt eder. Ancak,
merkez parite aralıklarla çeşitli
göstergeler ışığında ayarlanır. Bu
sistem aralık sisteminin yüksek
enflasyonlu ülkelerde uygulama
biçimidir.
Sistem dünya ortalaması
üzerinde enflasyon yaşayan
ülkelerde aralık sisteminin
uygulanmasına olanak tanır ve
ülke parasının önemli oranda
değer kazanmasını önler.
Merkez paritenin ayarlanma
dönem ve oranlarının bilinmeyişi piyasalarda belirsizlik
ve faiz oranlarında hareketlilik
yaratabilir. Aralık tayini
önemlidir.
İsrail 1989 yılı başlarından 1991
sonuna kadar benzer sistem
uygulamıştır. Sistemin içerdiği
belirsizlik ve neden olduğu
hareketlilik alternatif uygulamaları ön plana çıkarmaktadır.
Yönlendirilmiş
Sabit Aralık
(Crawling Band)
Aralık sisteminde merkez paritenin
zaman içinde ayarlanmasıdır. Yönlendirme oranı farklı kurallara bağlanabilir. Geçmiş enflasyon oranları farkı
gibi geriye dönük ya da beklenen
enflasyon oranı gibi ileriye dönük
yaklaşımlar en sık uygulamalardır.
Yüksek enflasyonlu ülkelerde
aralık sisteminin uygulanmasına, merkez paritede yüksek
oranlı ayarlamalar yapılmaksızın, olanak tanır.
Yönlendirme oranının tayini
önemli riskler taşır. Geçmişe
dönük yaklaşım sistemde
enflasyonist süreç yaratabilir.
Geleceğe dönük yaklaşım ise
yanlış enflasyon hedefleri
doğrultusunda belirlendiyse
ulusal paranın aşırı değerlenmesine ve spekülatif baskılara
yol açabilir.
İsrail, Şili ve İtalya bu
uygulamayı belirli dönemlerde
seçmişlerdir.
Yönlendirilmiş
Sabit Parite
(Crawling Peg)
Nominal döviz kuru periyodik olarak
belirli göstergelere göre ayarlanır. Çok
dar bir aralık içinde hareket eder ve
sapmaları engellenir. Uygulamanın bir
örneği de nominal döviz kurunun
mevcut enflasyon oranının altında
artacak şekilde ayarlanmasıdır (Tablita
sistemi).
Yüksek enflasyonlu ülkelerde
önemli reel kur değerlenmelerini önler. Tablita sistemi
piyasa beklentilerini yönlendirir ve belirli ölçüde kredibilite sağlar.
Geçmiş enflasyon farklarını
kullanan geçmişe dönük
yaklaşım sistemde enflasyonist sürecin oluşmasına ve
para politikasında döviz kurunun nominal çapa etkisinin
ortadan kalkmasına neden
olabilir. Mali ve gelir politikaları uyumlu değilse Tablita
uygulamasının sürekliliği
sağlanamaz.
Bu sistem 1960 ve 1970'lerde
Şili, Kolombiya ve Brezilya'da
uygulanmıştır. En uzun
uygulaması Kolombiya'dır ve
önemli ölçüde enflasyonist baskı
oluşturmuştur.
54
Ayarlanabilir Sabit
Döviz Kuru
(Fixedbutadjustable
exchange rate)
Bretton Woods sistemidir. Nominal
döviz kuru sabittir ancak Merkez
Bankası sıkı kurallara bağlı değildir.
Politika dışına çıkabilirler. Parite
ayarlamaları (devalüasyon) sıkça
kullanılır.
Belirsizliklerin az olduğu
ortamda makroekonomik
disiplin sağlar. Gerekli durumlarda devalüasyon olanağı
"çıkış-nokta"sıdır ve sisteme
esneklik kazandırır.
Uygulamada devalüasyonlar
genelde yüksek oranlı yapılmakta, sistemde belirsizlik
oluşturmakta ve enflasyonist
baskılar yaratmaktadır.
Bretton Woods sisteminin 1973
yılında çöküşünden sonra pek
çok gelişmiş ülke benzer
uygulamaları izlemeye devam
etmiştir.
Para Kurulu
(Currency Board)
Kesin kurallara bağlanmış sabit kur
sistemidir. Para politikasında yasal
sınırlamalar mevcuttur. Para otoritesi
yerli parayı yalnız yabancı para girişi
karşılığı basabilir.
Kredibilite unsurunu ençoklayıcı bir sistemdir ve "zaman
tutarsızlığı" sorununu ortadan
kaldırır.
Kredi açısından önemlidir
ancak sistem esnek değildir.
Önemli dışsal şoklar tamamen
işsizlik ya da ekonomik aktivite yoluyla absorbe edilir.
Merkez Bankası "son kredi
mercii" fonksiyonunu yitirir.
Tarihsel olarak pek çok küçük
ülke uygulaması görülmektedir.
Ancak bazıları önemli dışsal
şoklarda uygulamaya son
vermek durumunda kalmışlardır.
Günümüzde Hong Kong ve
Estonya uygulamaktadır.
Arjantin ve Bulgaristan benzer
uygulamalarda bulunmaktadır.
Tam Dolarizasyon
(Full dollarization)
Para kurulu sisteminin en uç formudur
ve uygulaması yoktur. Bir ülkenin
parasal bağımsızlığına son vererek
diğer ülkenin para birimini
kullanmasıdır.
Kredibilite unsurunu maksimize eden sistemdir. Teori
olarak parasal otoritenin farklı
davranış hakkı yoktur.
Para kurulu sisteminde olduğu
gibi kredibilite açısından
olumlu ancak esneklik olarak
olumsuz bir istemdir. Tüm
dışsal şoklar reel ekonomi
tarafından absorbe edilir.
Merkez bankası "son kredi
mercii" fonksiyonunu yitirir.
Önemli ulusal ve politik
engeller mevcuttur.
Panama ve San Marino en yakın
uygulamalarıdır.
Kaynak: Özdemir ve Şahinbeyoğlu, 2000: 7.
55
İKİNCİ BÖLÜM
KUR RİSKİ VE VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANIMI
Döviz kurlarında yaşanan değişimler; finansal kurumların, reel sektörde faaliyet
gösteren ve ihracat ya da ithalat ağırlıklı çalışan firmaların veya çok uluslu firmaların
uluslararası rekabet güçleri üzerinde doğrudan etkili olmaktadır. Dolayısıyla finansal
piyasalarda yaşanan sürekli değişimler ve belirsizlikler, firmaları alternatif risk yönetim
araçlarını kullanmaya yöneltmiştir. Bu kapsamda kullanılabilecek finansal araçların
başında, vadeli işlem kontratları gelmektedir. Türkiye için güncel finansal
enstrümanlardan olan bu kontratlar; başta kur riski olmak üzere, diğer finansal risklere
karşı
firmaların
risklerini
azalttığı
gibi,
geleceğe
yönelik
belirsizlikleri
de
gidermektedir.
I. KUR RİSKİ: TANIMI, KAYNAKLARI, TÜRLERİ VE TAHMİNİ
Dünyadaki finansal yapılanma ve örgütlenme süreci, İkinci Dünya Savaşından
sonra oluşturulan Bretton Woods sistemiyle başlamıştır. Ancak, 15 Ağustos 1971
yılında bu sistemin dağılmasıyla birlikte, finansal sistemde çok hızlı değişimler ve
belirsizlikler oluşmuştur. Çünkü, 1970’li yıllara kadar sabit kur sistemiyle yaşamış olan
dünya ülkeleri, dalgalı kur sistemine geçilmesiyle birlikte kur riski olgusuyla da
tanışmışlardır. Bu dönemden sonra; dalgalı kur sistemine geçilmesi ve mali
enstrümanların çok çeşitli olması, türev piyasaların gelişmesi, küreselleşme, uluslararası
fonların artması nedeni ile risk yönetimi anlamında önemli gelişmeler yaşanmıştır
(Şaklaroğlu, 2001: 29). Risk kavramı, her ne kadar çeşitli şekillerde tanımlanmışsa da
bugüne kadar net bir tanımı yapılamamıştır. Ancak, her kesim tarafından riskin var
olduğu ve yönetilmesi gerektiği üzerine çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Bu
değerlendirmeler sonucunda; matematiksel ve istatistiki bir çok kavram, finansal
ürünlerin değerlendirilmesinde kullanılmıştır. Bu kapsamda; finansal türevler ve
borsalar üzerine başta “standart sapma” olmak üzere “Riske Maruz Değer (RMD)” gibi,
firmalar ya da finansal kuruluşlar için riskin parasal bir tutar olarak karşılığını gösteren,
56
yeni finansal ölçütler ağırlık kazanmaya başlamıştır. Bu ölçütlerin başarıyla
uygulanabilmesi ise; matematiksel modellerle birlikte bilgisayar teknolojisinin etkin
kullanımına bağlıdır. Yapılan hesaplamalar sonucunda ulaşılan risk sonuçlarının
yönetilmesi, finansal türevler olarak adlandırılabilecek; forward, futures, opsiyon ve
swap kontratlarının etkin bir şekilde kullanımına bağlıdır. Türkiye’de uzun yıllardır
yaşanan yüksek enflasyon, istikrarsız döviz kuru ortamı ve gerek bankaların gerekse
reel sektörde faaliyet gösteren firmaların açık pozisyonla çalışma eğilimleri, döviz kuru
riskinin yönetimini zorunlu kılmaktadır. Bu bölüm içerisinde genel olarak; kur riski
kavramı, kur riskini oluşturan kaynaklar, kur tahminlerinde kullanılan yöntemler ve
kurların yönetilmesi üzerine değerlendirmeler yapılacaktır. Özellikle riskten korunma
aracı olarak önerilen vadeli işlem kontratlarının; tanımı, türleri, fiyatlaması ve riskten
korunma amaçlı kullanım örnekleri ayrıntılı olarak değerlendirilecektir.
A) KUR RİSKİ KAVRAMI VE KAYNAKLARI
Döviz kuru riski, tahmin edilemeyen kur değişimlerinin firma değeri üzerindeki
etkisidir (Giddy ve Dufey, 2006:1). Bu risk, ilgili dövizin yerel para birimi ile değerinin
varyansıyla ölçülmektedir (Doğukanlı, 2001: 146). Buradaki tanımlama da dikkat çeken
nokta, kur riskine açıklık ile ilgilidir. Kur riskine açık olmak, aktif veya pasif
kalemlerde kur değişimine bağlı olarak meydana gelen değişimdir. Bu açıklık
“duyarlılık” olarak da ifade edilebilir. Risk ise; varyans olarak ifade edilmektedir.
Kurlara karşı açıklık ya da duyarlılık yoksa, döviz kuru riski de yoktur (Doğukanlı,
2001:146). Bununla birlikte kur riski tamamen elimine edilemez ancak, daima bir
çözüm yolu da bulunmaktadır.
Kur riski, yabancı kurların değerindeki potansiyel hareketlerden artmaktadır.
Bunlar; kura bağlı özel volatilite, kurların birbirleriyle korelasyonu ve devalüasyon
riskidir (Jorion, 2002: 301) Jorion tarafından 3 ana başlıkta belirlenmiş olan bu
etkenlere ülkelerin gelişmişlik durumlarına göre, çeşitli ilaveler yapılabilecektir.
Örneğin, kurlara bağlı olarak gelişen özel durumlar ve kur riskini oluşturan sebepler,
Yıldıran ve Tanyeri (2006: 46) tarafından yedi başlıkta toplanmıştır. Bunlar; politik risk,
kur rejimi sorunu, cari işlem açıkları ve fazlalıkları, enflasyon ve faiz oranları, mali
krizlerin etkisi ve spekülatif hareketlerdir.
57
1. Kur Volatilitesi
Volatilite (değişkenlik), bir enstrümanın fiyatında meydana gelen değişimin
istatistiksel ölçüsüdür (Butler, 1999: 190). Ölçümlerinde finansal faktörün standart
sapması ya da varyans analizi yöntem olarak kullanılabilmektedir. Diğer bir
tanımlamada volatilite, belirlenen zaman boyunca, bir finansal varlığın fiyatındaki
beklenen değişikliklerin ölçülmesi olarak tanımlanmaktadır (Jorion, 2005: 371).
Volatilitenin artması riski de artırmaktadır. Bunun yanında, volatilite’nin bir risk ölçütü
olduğu kadar, piyasanın yönüne dair beklentileri yansıttığı da düşünülmektedir.
RiskMetrics 24 yöntemiyle 21 ülke grubu için volatilite tahminleri Jorion (2002: 302)
tarafından hesaplanmıştır. Bu ülkelerin 10’u endüstrileşmiş ülkelerden, diğerleri ise
gelişmekte olan ülkelerdendir. Gelişmiş piyasalar karşılaştırıldığında, volatilite yıllık %
6-11 arasındadır. Kanada dolarında bu oran % 4-5 gibi düşük bir seviyededir. Bazı
kurlarda; Arjantin Pesosu ve Hong Kong Doları gibi, volatilite çok düşüktür. Bu
düşüklüğün anlamlı bir karşılığı yoktur. Ancak, bu ülkeler devalüasyon riskine
maruzdurlar ve kur istikrarı konusunda da başarısızdırlar. Tayland ve Endonezya bu
duruma yönelik tipik örnek ülkelerdendir. Bu ülkeler, 1996’da düşük kur volatilitesine
sahiplerken, 1999’da dalgalı kur sistemine bağlı olarak yüksek volatilite kazanmışlardır.
Bu ülkelere ait kur volatilitesi yüzdeler itibariyle Tablo 14’de gösterilmiştir.
24
RiskMetrics: JP Morgan tarafından geliştirilmiş dalgalanmaların tahmininde kullanılan bir yöntemdir.
Daha fazla bilgi için, www.riskmetrics.com adresine bakılabilir.
58
Tablo 14. Kur Volatilitesi ( % ).
Kur / Ülke
Kodu
1999 yılı sonu
Günlük
Aylık
1996
Yıllık
Yıllık
Arjantin
ARS
0.018
0.100
0.35
0.42
Avustralya
AUD
0.413
2.192
7.59
8.50
Kanada
CAD
0.308
1.463
5.07
3.60
İsviçre
CHF
0.541
2.873
9.95
10.16
Danimarka
DKK
0.553
2.826
9.79
7.78
İngiltere
GBP
0.340
1.870
6.48
9.14
Hong Kong
HKD
0.018
0.078
0.27
0.26
Endonezya
IDR
1.021
6.993
24.22
1.61
Japonya
JPY
0.531
3.215
11.14
6.63
Kore
KRW
0.435
2.003
6.94
4.49
Meksika
MXN
0.444
2.157
7.47
6.94
Malezya
MYR
0.001
0.040
0.14
1.60
Norveç
NOK
0.413
2.197
7.61
7.60
Yeni Zelanda
NZD
0.828
3.881
13.44
7.89
Filipinler
PHP
0.236
1.589
5.50
0.57
İsveç
SEK
0.489
2.467
8.55
6.38
Singapur
SGD
0.182
1.110
3.85
1.79
Tayland
THB
0.484
2.803
9.71
1.23
Tayvan
TWD
0.130
0.533
1.85
0.94
Euro
EUR
0.554
2.831
9.81
8.26
Güney Afrika
ZAR
0.181
1.221
4.23
8.37
Kaynak: Jorion, 2002: 303.
Döviz cinsinden bir varlık üzerine alım-satım ya da işlem yapan bir firma, iki
durum ile karşı karşıyadır. Birinci durum, varlığın değeri ile ilgilidir. İkinci durum ise,
döviz kurunda meydana gelen değişimlerden kaynaklanmaktadır. Özellikle reel sektörde
faaliyet gösteren firmalar, döviz cinsinden risklerini belirlemede ve ölçmede, gerek
teknik altyapı gerekse uzman personel açısından oldukça yetersizdirler. Finansal
piyasalarda meydana gelen en küçük bir değişimden ya da belirsizlikten hemen
etkilenmekte ve bu etkilerden korunamamaktadırlar. Döviz kuru riski, piyasalarda
meydana gelen ve beklenmeyen döviz kuru değişimleri neticesinde oluşmaktadır.
Dolayısıyla, kur riskini ortaya çıkaran temel neden; döviz kurunun gelecekte alacağı
değerin bugünden belli olmamasıdır. Kur riskinden korunabilmenin en iyi yolu ise,
59
yabancı para biriminin gelecekte alacağı değeri çeşitli risk yönetim teknikleri ile
bugünden sabitleyebilmektir.
Firmaların kur riskine bağlı döviz pozisyonları için risk değerlendirmeleri şu
şekilde yapılabilir:
i. Döviz varlıkları döviz yükümlülüklerinden yüksek ise, firma dövizde uzun
pozisyon taşımaktadır. Bu tür pozisyon için risk, TL’nin değer kazanmasıdır.
ii. Döviz varlıkları döviz yükümlülüklerinden düşük ise, firma dövizde kısa
pozisyon taşımaktadır. Bu tür pozisyon için risk, TL’nin değer kaybetmesidir.
Türkiye’de yaşanan Şubat 2001 krizinde, bankalar 21 milyar $, reel sektörde
faaliyet gösteren firmalar ise 32 milyar $ açık pozisyondaydılar (Ugan, 2006: 2).
Finansal sistem içerisinde kur riski, piyasada yaşanan döviz volatilite’sinden
kaynaklanmaktadır. Yani, döviz fiyatlarının yukarı veya aşağı doğru değişkenliği, reel
sektörde yer alan firmaları ve finansal kurumları gelecek konusunda belirsizliğe
itmektedir. Tablo 15, 16, 17 ve 18‘de Türk Lirasında yıllar itibariyle yaşanan kur
getirisindeki günlük değişim (volatilite) ve kurların gelişim seyri, geçmiş tarihi verilere
göre Temmuz 2006 yılından itibaren çeşitli dövizler (USD Doları ve Euro) bazında,
financial analyzer 25 programı yardımıyla hesaplanmıştır.
25
Financial Analyzer, Risk Active tarafından hazırlanmış olan; sabit ve değişken getirili çeşitli finansal
enstrümanları ve finansal türev ürünleri, uluslararası kabul görmüş finans mühendisliği model ve
teknikleri kullanarak hesaplayabilen bir finansal karar destek aracıdır.
60
Tablo 15. Geçmiş 1500 Günlük TCMB TRL / USD Kur Getirisi Değişimi(11.07.2006)
Tablo 16 . Geçmiş 1500 Günlük TCMB TRL / USD Kur Gelişimi(11.07.2006)
61
Tablo 17 . Geçmiş 500 günlük TCMB TRL / EURO kur getirisi değişimi(11.07.2006)
Tablo 18 . Geçmiş 500 Günlük TCMB TRL / EURO Kur Gelişimi(11.07.2006).
62
Tablolardan da izlendiği gibi, Türkiye’de döviz kurlarında yaşanan yukarı ve aşağı
yönlü aşırı değişkenlik (volatilite), gerek finansal kurumların gerekse reel sektörde
faaliyet gösteren firmaların geleceğe yönelik beklentilerinde olumsuzluğa yol açmakta
ve kısa vadeli kararların uzun vadeli kararlara göre, daha öncelik kazanmasına neden
olmaktadır. Bu sonuç; başta istihdam yapısı olmak üzere, daha çeşitli mal ve hizmet
üretimi, rekabet ve tam istihdamın sağlanması gibi bir çok açıdan ekonomiyi olumsuz
yönde etkilemektedir. Tablo 19’da, kurların histoğram ve outlier görünümü, 11
Temmuz 2006 tarihinden itibaren geçmiş 1000 günlük TCMB tarihi verilerinden
hazırlanmıştır.
Tablo 19. Geçmiş 1000 Günlük TCMB TRL / USD Histoğram ve Outlier Grafiği.
a) Histoğram görünümü
b) Outlier görünümü
Tablo 20’ de ise, yukarıdaki grafiklerin hazırlanmasına temel teşkil eden istatistiki
bilgiler, USD ve Euro bazında karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Bu karşılaştırmada
outlier
etkisi
olarak
ifade
edilen,
verilerin
istatistiki
olarak
anlamlılığının
hesaplanmasında kullanılan ve ortalamadan sapma gösteren uç değerlerin kapsam dışına
alındığı istatistiki göstergeler; Euro ve USD bazında gösterilmiştir. Outlier etkili
sonuçlardaki düşüklüğün nedeni, uç değerlerin hesaplamalara katılmamasındandır.
Tablo 19’daki histoğram grafiğinin şeklinden de anlaşılabileceği gibi, veriler normal
dağılıma yakın bir dağılım göstermektedir. Bu durum verilerin anlamlılığını ve
tutarlılığını artıracaktır. Dağılımlara ait açıklamalar ve değerlendirmeler bundan sonraki
bölümlerde daha ayrıntılı bir şekilde yapılacaktır.
63
Tablo 20. Grafiklerin Hazırlanmasında Kullanılan İstatistiki Veriler 26.
USD verileri
Outlier
Etkisi
Outlier etkili
olmadan
Mean
-1.0E-4
-4.0E-4
Median
-9.0E-4
-0.0010
Mode
-0.0010
-0.0010
Max
0.0477
0.0225
Min
-0.0278
-0.0219
Range
0.0755
0.0444
StandartDeviation
0.0079
0.0070
Variance
1.0E-4
4.877E-5
Kurtosis
7.0378
3.9327
ExcessKurtosis
4.0378
0.9327
Skewness
0.9234
0.2532
Jarque Berra
819.7844
46.2318
%95 CL JB
5.99
5.99
%99 CL JB
9.21
9.21
UpperOutlier
0.0237
0.0237
LowerOutlier
-0.0237
-0.0237
Kaynak: Financial Analyzer (11.07.2006).
Euro verileri
Outlier
Etkisi
Outlier etkili
olmadan
1.0E-4
-5.0E-4
0.0
0.0426
-0.0417
0.0843
0.0085
1.0E-4
6.4821
3.4821
0.6652
577.7955
5.99
9.21
0.0254
-0.0254
-2.0E-4
-6.0E-4
0.0
0.0249
-0.0243
0.0492
0.0074
1.0E-4
3.5749
0.5749
0.1837
19.0681
5.99
9.21
0.0254
-0.0254
Volatilite yanında, kurların birbirleriyle olan korelasyonları da, kur ilişkisinin
açıklanmasında değerlendirilmesi gereken temel istatistiki analizlerden birisidir.
2. Kurlar Arası Korelasyonlar
Korelasyon analizinde, bir ana kütleden seçilmiş en az iki veya daha fazla örnek
grup ve bu gruplar arasındaki etkileşime bir katsayı yardımıyla bakılır. Bu katsayı
korelasyon katsayısıdır ve “r” ile gösterilir (Karaca, 2006: 11). Korelasyon katsayısı -1
ile +1 arasında değişen değerler alır. Katsayı, etkileşimin olmadığı durumda 0, tam ve
kuvvetli bir etkileşim varsa 1, ters yönlü ve tam bir etkileşim varsa -1 değerini alır. Kur
piyasasına yönelik korelasyon hesaplamalarında, genellikle baz döviz olan USD
dolarıyla diğer kurlar arasındaki ilişkiye bakılır. Dünya ülkeleri arasındaki korelasyon
katsayısı -0,10 ile 0,20 arasında düşük değerler almaktadır. (Jorion, 2005: 281).
Bununla birlikte, Avrupa kurları arasında ise; yüksek korelasyona sahip kur blokları
26
11 Temmuz 2006’dan itibaren geçmiş 1000 günlük TCMB verilerine göre hazırlanmıştır.
64
vardır. Örneğin; DKK, SEK, NOK 27 ve CHF’nin birbirleriyle ve EURO ile aralarındaki
yüksek korelasyon gibi (Jorion, 2005: 281). GBP’nin de Avrupa kurlarıyla arasında
yüksek sayılabilecek düzeyde bir korelasyon vardır. Örneğin; 0,60-0,70 gibi. Bunun
yanında,
Avrupa
kurlarına
yönelik
yapılan
araştırmalarda,
portföy
risk
çeşitlendirmesinin USD’a göre az olduğu da tespit edilmiştir (Jorion, 2005: 282).
Bir firmanın finansal pozisyonunun risk faktörleri incelendiğinde; bazılarının
pozitif, bazılarının ise negatif korelasyona sahip oldukları gözlenmektedir. Bunun
nedeni; faizlerde ya da kurlardaki yukarı ve aşağı yönlü aşırı değişkenliktir. Risk
faktörleri arasındaki bu ilişki de korelasyon teorisi ile ölçülebilmektedir. Buna göre;
korelasyon pozitif iken artarsa, portföyün riski de giderek artar. Korelasyon negatif iken
azalırsa, portföyün riski de giderek azalır (Bolgün ve Akçay, 2005: 163). Korelasyon
kavramının risk yönetiminde çok ayrı bir yeri vardır. Çünkü, korelasyon etkisiyle bir
çok tahmini hesaplamalar yapılabilmektedir. Örneğin; iki risk faktörü arasında negatif
korelasyon var ise; bu faktörler birbirlerini dengeler (hedging), ikisi arasındaki
korelasyon sıfır ise; birbirlerini çeşitlendirir (diversify), aralarındaki korelasyon pozitif
ise; birbirleri arasında kaldıraç etkisine (leverage) neden olurlar (Bolgün, 2002: 123).
Kurlar arasındaki korelasyon ilişkisi, TCMB verilerine göre; Financial Analyzer
finansal hesaplama programı yardımıyla güncellendiğinde, ulaşılan sonuçlar Tablo
21’de gösterilmiştir. Bu tablo, korelasyon matrisi olarak ifade edilmektedir. Korelasyon
matrisi pxp boyutlu simetrik bir matristir. Korelasyon matrisinin ana köşegen değerleri
1’dir ve köşegen dışı elemanlar ikili olarak, değişkenler arasındaki ilişki düzeylerini
(−1 ≤ rij ≤ +1) göstermektedir (Özdamar, 2002: 63). Hazırlanan korelasyon matrisinde,
Avrupa ülkelerinin kurları arasındaki yüksek korelasyon dikkat çekicidir. Tablo 22’de
ise, kurlar arasındaki tarihi verilere göre, kovaryans matrisi financial analyzer
yardımıyla hesaplanmıştır. Kovaryans matrisi (varyans-kovaryans matrisi), veri
matrisinde yer alan değişkenlerin birlikte değişimlerini ve varyanslarını gösteren
matristir (Özdamar, 2002: 57). Bu matris, pxp boyutlu simetrik bir kare matristir. Ana
köşegen elemanları değişkenlerin varyanslarını, ana köşegen dışı elemanlar ise
değişkenlerin ikili değişimlerini gösterir (Özdamar, 2002: 57). Kovaryans değeri,
27
DKK: Danimarka kronu, SEK: İsveç kronu, NOK: Norveç kronu, CHF: İsviçre frangı, GBP: İngiliz
sterlini.
65
korelasyon katsayısının hesaplanması için kullanılan bir değer olmakla birlikte,
bağımlılık ölçütünde bir ilişkinin olduğunu gösterir ancak, ilişkinin derecesi hakkında
bilgi vermez.
Tablo 21. Kurlar Arası Korelasyon Matrisi (13.11.2006) 28.
TCMBAUD
TCMBCHF
TCMBEUR
TCMBGBP
TCMBJPY
TCMBUSD
TCMB AUD
100.000.000
-0.08437908
0.48695029
0.46871009
0.47164935
0.40732017
TCMB CHF
-0.08437908
100.000.000
0.17032777
0.14966275
0.16773521
0.28502650
TCMB EUR
0.48695029
0.17032777
100.000.000
0.97956887
0.94603366
0.93298273
TCMB GBP
0.46871009
0.14966275
0.97956887
100.000.000
0.94913184
0.91670044
TCMB JPY
0.47164935
0.16773521
0.94603366
0.94913184
100.000.000
0.90584898
TCMB USD
0.40732017
0.28502650
0.93298273
0.91670044
0.90584898
100.000.000
X ve Y gibi iki değişken arasındaki korelasyon ilişkisi kovaryans cinsinden şu
biçimde gösterilir.
r=
cov( X , Y )
(2)
σ xσ y
σx ve σy; X ve Y’nin standart sapmalarıdır. Cov; iki değişken arasındaki
kovaryans’tır. X ve Y arasındaki kovaryans ise,
[
]
Cov( X , Y ) = E ( X − μ x )(Y − μ y ) biçiminde gösterilir.
Bu verilerden E, beklenen değeri gösterir.
μx
ve
μy
ise X ve Y’nin
ortalamalarıdır. Kurlar arasındaki kovaryans katsayısı; iki değişkenin ortalama değerden
sapmada, nedenli paralellik gösterdiğinin belirlenebilmesi amacıyla hesaplanır (Özkan
ve Dondurmacı, 2002: 159). Kovaryans değerlerinin yorumlanmasında; katsayı negatif
ise, ilişkinin ters yönlü olduğu söylenebilir. Ancak ilişkinin gücü konusunda bir şey
söylenemez. Formülasyonu ise şu biçimde gösterilir.
1 n
Cov ( X , Y ) = ∑ (xi − μ x )( yi − μ y )
n i =1
28
(3)
TCMB’nın Ağustos 2006 yılından önceki geçmiş 500 günlük tarihi verileri kullanılarak hazırlanmıştır.
66
xi : Birinci değişkene ait gözlem değerleri,
yi : İkinci değişkene ait gözlem değerleri,
μx : X serisinin ortalaması,
μy : Y serisinin ortalaması,
n : serilerin eleman sayısı olarak gösterilmiştir.
Tablo 22. Kurlar Arası Kovaryans Matrisi (13.11.2006) 29
TCMB AUD
TCMB CHF
TCMB EUR
TCMB GBP
TCMB JPY
TCMB USD
TCMB AUD
0.00007261
-0.00001580
0.00003624
0.00003540
0.00003777
0.00002666
TCMB CHF
-0.00001580
0.00048289
0.00003269
0.00002915
0.00003464
0.00004811
TCMB EUR
0.00003624
0.00003269
0.00007628
0.00007583
0.00007765
0.00006259
TCMB GBP
0.00003540
0.00002915
0.00007583
0.00007856
0.00007906
0.00006241
TCMB JPY
0.00003777
0.00003464
0.00007765
0.00007906
0.00008832
0.00006539
TCMB USD
0.00002666
0.00004811
0.00006259
0.00006241
0.00006539
0.00005900
3. Devalüasyon Riski
Bazı kurların Amerikan dolarına karşı düşük volatiliteye sahip olması, bu kurların
istikrarlı olduğu ya da düşük risk seviyesine sahip olduğu anlamına gelmemelidir.
Örneğin, HongKong dolarında olduğu gibi. Çünkü, bu kurlar ekonomik istikrarsızlık
durumunda devalüasyon riskine maruzdurlar. Bu durum, 1996 yılında Endonezya ve
Tayland’da görülmüştür. Sonraki dönemlerde bu ülkeler, çok yüksek volatiliteye bağlı
olarak dalgalı kur rejimine dönmüşlerdir. Kur riskinin devalüasyona bağlı olarak oluşan
tipik etkisi Tablo 23’de izlenebilir.
29
TCMB’nın Ağustos 2006 yılından önceki geçmiş 500 günlük tarihi verileri kullanılarak hazırlanmıştır.
67
Tablo 23. Kurlardaki Devalüasyon Etkisi.
Kaynak: Jorion, 2005: 281.
Tablo 23’de her bir kurun birim değeri, öncelikle devalüasyon öncesi ay için
ölçülmüştür. Önceki aylara dikkat edildiğinde, döviz kurlarında sadece küçük
varyasyonlar olduğu gözlenmiştir. Sonrasında ise, devalüasyon etkisiyle Rupiah’ın
değerinde % 20’den % 80’e varan dramatik bir düşüş gerçekleşmiştir (Jorion, 2005:
281).
4. Diğer Kur Riski Kaynakları
Kur riski diğer finansal risklere de bağlıdır. Özellikle, faiz oranı riskinde olduğu
gibi. Sıklıkla faiz oranı, kurlarda yaşanan bir değer düşüklüğünün etkisiyle artar. Bu
ilişkiye bağlı olabilecek risk, stres testleri 30 ve senaryo analizleriyle 31 kontrol altına
alınabilir (Jorion, 2005: 282). Bunun yanında, finansal piyasalardaki istikrar, ilgili
ülkenin siyasi otoritesinin de istikrarına bağlıdır. Finansal piyasalarda güven konusu çok
stratejik bir unsurdur. O nedenle, uygulanan kur sistemi ve önceden belirlenen
30
Stres testleri; çeşitli risk faktörlerinin (faiz oranı, kur gibi) analizleriyle kurumların portföylerindeki
muhtemel kazanç yada kayıpları ölçen yöntemlerdir.
31
Senaryo analizleri; finansal olaylarda riski daha iyi yakalayabilmek amacıyla çeşitli risk ölçüm
araçlarıyla (VAR) modellemeler oluşturan ve bu modelleri hesaplama tarihindeki risk faktörlerine
uygulayan modellerdir.
68
enflasyon hedefi, kur riski üzerinde etkili olan temel değişkenlerden bazılarıdır.
Özellikle kur sistemi, bir ülke parasının gerçek değerinin belirlenmesinde önemli bir
etkendir ve ekonomiyi bir çok yönden etkilemektedir (Ertekin, 2006: 1). Dolayısıyla
döviz kuru sisteminin seçimi, bir ülke için yaşamsal öneme sahip olacaktır. Birinci
bölümde, döviz kuru sistemlerine yönelik geniş teorik değerlendirmeler yapılmıştır.
Döviz kurlarını etkileyen bir çok potansiyel etken vardır. Örneğin; sahip olunan
varlık veya borçlar net ödeme akımlarıyla gösterildiğinde, belki de yabancı kurlar en
açık risk kaynağı olacaktır (Popov ve stutzmann, 2003: 15). Bu riski tanımlamak ve
hedge32 etmek kolaydır: Ana kurdaki ödemeler, kur swapları yardımıyla yerli kura
çevrilebilir ya da ödemeler doğal hedging yoluyla eşleştirilebilir. Ancak bu durumda,
firmanın maruz kaldığı kur riskine bağlı olarak, sahip olduğu döviz cinsinden varlıkları
veya borçlarının değeri de düşebilir (Popov ve Stutzman, 2003: 15). Sonuçta firma,
döviz cinsinden gelir elde etmeye başladığı andan itibaren kur riskine maruz olmaya da
başlamıştır. Firmalar, üretimleri için gerekli olan hammadde ithalatı nedeniyle dövize
ihtiyaç duyarken, satışa hazır hale gelmiş alacakları için de döviz geliri beklerler.
Buradaki problem; firmanın maliyetlerini oluşturan döviz cinsinden hammadde giderleri
ile elde edeceği döviz cinsinden gelirlerinin farklı kurlardan olması durumunda ortaya
çıkmaktadır. Bunun yanında firmalar, hiçbir döviz cinsinden varlık veya borcu olmadan
ya da hiçbir uluslararası ticaret faaliyetinde bulunmadan da kur riskine maruz
kalabilirler. Örneğin; petrol ürünlerinde yaşanan değişim gibi. Döviz kurunda yaşanan
volatilite, firmanın yurt içindeki rekabet pozisyonunu ve sonuç itibariyle kârlılığını
doğrudan etkilemektedir.
Diğer en önemli döviz kuru risk kaynağı, yabancı bir ülkede yan kuruluşa sahip
olmaktır (Önal vd, 2002: 19). Böyle bir durumda riski ortaya çıkaran etkenlerden
birincisi; yabancı para birimi üzerinden gerçekleşen kâr transferlerinde, kur nedeniyle
meydana gelen değişiklikler, diğeri; yan kuruluşun ana kuruluşla birlikte konsolide
edilen bilançosunda kur değişikliklerinin meydana getirdiği etkilerdir. Gerek Türkiye’de
gerekse dünyada son dönemlerde yaşanan finansal krizler ve devalüasyonlar sonucu, bir
çok firma küçülme sürecine girmiş ve bu durumdan olumsuz etkilenmiştir. O nedenle;
reel sektörde faaliyet gösteren firmalar, döviz kuru riski yönetimi konusundaki beşeri alt
32
Riskten korunmak amacıyla yapılan işlemlerdir.
69
yapılarını güçlendirerek, güncel finansal enstrümanların kullanımı konusunda daha
girişimci olmalıdırlar.
B) FİRMALARIN KARŞILAŞTIKLARI KUR RİSKİ TÜRLERİ
Genellikle firmalar üç tip döviz kuru riskine maruzdurlar (Popov ve Stutzmann,
2003: 11). Bunlar; işlem etkisi (Transaction Exposure), muhasebe etkisi (Translation
Exposure) ve ekonomik etki (Economic Exposure)’dir.
1. İşlem Etkisi (Transaction Exposure)
İşlem etkisi, döviz kurlarında oluşan beklenmeyen değişikliklerin, firmaların
varlık ve yükümlülükleri üzerinde oluşturduğu etki olarak ifade edilmektedir. Bu etki;
döviz üzerinden yapılan vadeli alım-satım, dövize dayalı borçlanma ve borç verme
durumlarında ortaya çıkmaktadır (Doğukanlı, 2001: 161). Redhead (1988: 3) işlem
etkisini; “beklenen nakit akımları üzerine döviz kuru dalgalanmalarının etkisiyle oluşan
kayıp ve kazanç ihtimali” olarak tanımlamıştır. Döviz cinsinden gelecekte elde edilecek
veya ödenecek nakit akımları, firmanın bilançosunda alacak ya da borç olarak
kaydedilmiştir. Bedeli gelecekte tahsil edilecek olan bir mal ihracatına bağlı olarak
maruz kalınan kur riski, işlem etkisidir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, döviz
kurlarında yaşanan uzun dönemli belirsizlikler, işlem etkisine bağlı olarak, nakit
akımları ve maliyetler üzerindeki kur baskısını artırmaktadır.
İşlem riskinin firmalar tarafından hesaplanması sırasında dikkate alınan faktörler;
gelecekte belli bir tarihte, belli bir kur üzerinden alacaklı ya da borçlu olma ve kurlar
arasındaki korelasyon ilişkisidir. Bu durumda; tek bir döviz kalemi üzerine netleştirme
işleminin yapılarak, farklı kurlardan kaynaklanan etkilerin giderilmesi gerekmektedir.
Bu etkiye, işlem riskinin portföy etkisi denilebilir ve şu biçimde açıklanır.
Firmaların kurlar arasındaki korelasyon etkisi; ρ xy = (-1, 1)’dir. Buna göre ;
portföy içi korelasyon 33:
Eğer, ρxy = 1 ise, X değerindeki % 10’luk bir değişim, Y’de de % 10’luk bir
değişime neden olacaktır.
33
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/4386/10.07%20(ch%2010).doc(01.09.2006).
70
Eğer, ρxy = 0 ise, X’deki % 10’luk bir değişim, Y’yi etkilemeyecektir.
Eğer, ρxy = -1 ise, X’deki % 10’luk bir değişim, Y’de - % 10 etki yapacaktır.
Portföyün net işlem duyarlılığının tek bir işlem ve bütün işlemler için ölçülmesi
gerekir. Portföy yaklaşımı çerçevesinde, işlem etkisini hesaplamak için ana kurlar
arasındaki korelasyon hesaba katılmalıdır. Örneğin; Avrupa kurlarından İngiliz Sterlini ile
Euro arasında çok yüksek korelasyon vardır. Ancak net işlem riski için bu etki çok düşük
olabilir. O nedenle hedging kararları, işlemden işleme değil, portföye dayalı olmalıdır.
Örneğin; portföy yaklaşımı için duyarlılık analizi şu şekilde oluşturulabilir34.
IBM’in gelecek 90 gün için nakit akışları şu şekildedir.
Ödeme
Girdi
Spot değer(St)
Net akış
GBP
100,000
25,000
1.60 USD/GBP
(75,000)
EUR
80,000
200,000
1.05 USD/EUR
120,000
Yukarıdaki nakit akışları kur fiyatları dikkate alınarak USD cinsinden
netleştirildiğinde;
NTE (USD) = EUR 120,000 * 1.05 USD/EUR + (GBP 75,000) * 1.60 USD/GBP =
= USD 6,000
Yukarıdaki örnek portföy için Euro Dolara karşı % 10 değer kazanırsa, firmanın
nakit giriş ve çıkışları yeni değer üzerinden netleştirilir. Euro ile GBP arasında pozitif tam
korelasyon olduğu, yani, korelasyonun 1 olduğu varsayıldığında (ρGBP,EUR = 1);
St = 1.05 USD/EUR * (1+0.10) = 1.155 USD/EUR
St = 1.60 USD/GBP * (1+0.10) = 1.76 USD/GBP
NTE (USD) = EUR 120,000 * 1.155 USD/EUR + (GBP 75,000) * 1.76 USD/GBP =
= USD 6,600.
Yukarıdaki hesaplamadan da izlendiği gibi, portföyün duyarlılığı, kurlar arasındaki
korelasyona bağlı olarak aynı oranda yükselecektir. Yani, netleştirmenin duyarlılık
34
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/4386/10.07%20(ch%2010).doc(01.09.2006).
71
üzerindeki etkisi sıfır olacaktır. Bu durum işletme için iyidir. Çünkü, spot fiyattaki
değişimden netleştirme etkilenmez. Aynı örnek, ρGBP,EUR = -1 negatif tam korelasyon
olduğu varsayımı ile cevaplandırıldığında;
St = 1.05 USD/EUR * (1+.10) = 1.155 USD/EUR
St = 1.60 USD/GBP * (1-.10) = 1.44 USD/GBP
NTE (USD) = EUR 120,000 * 1.155 USD/EUR + (GBP 75,000) * 1.44 USD/GBP =
= USD 30,600.
Net işlet etkisi, döviz kurunda yaşanacak % 10’luk bir değişimden, beş katını bulan
çok büyük bir oranda etkilenebilecektir. Dolayısıyla, negatif korelasyona sahip olan farklı
kurlardaki etkiler uyumlaştırılmaz ise, firmalar çok tehlikeli sonuçlarla karşılaşabilecektir.
Bu durum işlem etkisinin firmalar için yönetilmesi gereken önemli bir etken olduğunu
göstermektedir.
2. Muhasebe Etkisi (Translation Exposure)
Muhasebe etkisi, döviz kurlarındaki beklenmeyen değişikliklerin, firmanın mali
tabloları üzerinde oluşturduğu etkidir. Bu etki yabancı para ile ifade edilen aktif veya
pasif kalemlerin ana ülke parasına dönüştürülmesi sırasında ortaya çıkmaktadır
(Doğukanlı, 2001: 173). Özellikle, firmaların yurt dışında faaliyet gösteren yan
kuruluşlarına ait bilançolarının konsolidasyonu sırasında bu etki meydana gelmektedir.
Çünkü yan kuruluşların bilançoları, faaliyet gösterdikleri ülkenin para birimi cinsinden
tutulmaktadır. Yan kuruluşun mali durumunda her hangi bir değişiklik olmasa dahi
sadece iki ülke arasındaki döviz kurunun değişimine bağlı olarak, ana firma kâr ya da
zarar etmiş gibi görünebilecektir. Dolayısıyla firma, maliyet ve kâr hesaplamalarında
cari rakamlar ile elde etmiş olduğu kârları, ortalama rakamlar ile göstermek zorunda
kalacaktır (Buckley, 1996: 134).
Muhasebe etkisi bir örnek yardımıyla şu şekilde açıklanabilir. X bir Türk
firması, 1 $ = 1,4500 YTL iken, 5 milyon $ değerindeki bir Amerikan firmasını
borçlanarak satın alması durumunda, firmanın görünümü şu şekilde olacaktır. (Firmanın
kuruluş sermayesi, 20.000.000 YTL’dir.)
72
AKTİF
PASİF
VARLIKLAR
20.000.000
SERMAYE
İŞTİRAKLER
7.250.000
BANKA KREDİSİ
TOPLAM
27.250.000
TOPLAM
20.000.000
7.250.000
27.250.000
Döviz kuru işlem gününde 1 $ = 1,3500 YTL ise, kur riski mali tablolarda şu
şekilde yansıyacaktır.
AKTİF
VARLIKLAR
20.000.000
İŞTİRAKLER
6.750.000
KUR ZARARI
TOPLAM
PASİF
SERMAYE
20.000.000
BANKA KREDİSİ
7.250.000
TOPLAM
27.250.000
500.000
27.250.000
Muhasebe etkisine karşı korunmada, finansal bilgi sisteminin kurlar da dikkate
alınarak yeniden yapılandırılması gerekmektedir. Bu konuda Mcrae (1996: 58)
tarafından çeşitli öneriler geliştirilmiştir. Bunlar; kurulacak bilgi sisteminin sadece
geçmişi değil geleceği de tahmin edebilecek şekilde oluşturulması, finansal tabloların
raporlama sıklığının kur riskinin izlenebileceği şekilde dizayn edilmesi ve ilgili tüm
sistem çalışanlarına Forex (FX) bilgi sistemi avantajlarının ayrıntılı bir şekilde önceden
açıklanmasıdır. Risk yönetimindeki en önemli noktalardan birisi, risklerin tamamen yok
edilemeyeceği ancak bunun belli bir güven aralığında yönetilebileceğidir (Büker vd,
1997: 571). O nedenle, risklerden korunmak amacıyla bazı uzmanlar tarafından bir
takım raporlama standartları getirilmektedir. Örneğin, kur riskinden korunabilmek için,
mali tabloların hazırlanmasındaki raporlama sıklığı Mcrae (1996: 59) tarafından Tablo
24’te oluşturulmuştur. Bu tabloya göre, mali tabloların belirli aralıklarla raporlanması,
firmalara; kur değişimlerinin mali tablolar üzerindeki etkilerini izleme ve zamanında
müdahale etme imkanı verecektir.
73
Tablo 24. Kur Riskine Karşı Mali Tabloların Raporlanma Sıklığı.
Mali Tablo Tipleri
Raporlama Sıklığı
Fiili ve Tahmini Hedging İşlemleri
• Forward
Aylık
• Future
Aylık
• Opsiyon
Aylık
Bilanço
• Fiili raporlama
Her 3 ayda bir
• Bütçeleme
3, 6, 12 aylık öngörü
• Net para pozisyonunun belirlenmesi
3, 6, 12 aylık öngörü
G. Tablosu
• Fiili raporlama
Her 3 ayda bir
• Bütçeleme
3, 6, 12 aylık öngörü
Sermaye Projeleri
• Fiili kur borçları
Aylık
• Kur borçlarının bütçelenmesi
Karar alınacağı zaman
• Kur nakit akışlarının bütçelenmesi
Proje yaşam süresiyle orantılı
Pozisyon Etkisi
• Her bir kurdaki brüt etki
Aylık ve 6 aylık öngörü
• Her bir kurda net hedging etkisi
Aylık ve 6 aylık öngörü
• Kur kazanç ve kaybı tahmini
Aylık ve 6 aylık öngörü
• Uzun vadeli ekonomik etki
Yıllık
Kur Oranları
• Spot oranlar
Günlük
• Kur tahminleri
1, 3, 6, 12 aylık öngörü
• Uzun vadeli kur tahminleri
1, 3, 5 ve 10 yıllık öngörü
Kaynak: Mcrae, 1996: 59.
3. Ekonomik Etki (Economic Exposure)
Ekonomik etki, döviz kurlarında meydana gelen beklenmeyen değişikliklerin
firmanın gelecekteki nakit akışlarını etkileyerek, firmanın bugünkü değeri üzerindeki
etkilerini gösterir (Popov ve Stutzman, 2003: 12). Firmalar döviz kurlarında yaşanan
değişimler sonucu; iş hacimlerinde artış veya azalışlarla karşılaşabileceklerdir. Örneğin;
yurt dışına mal ihracatı yapan bir Türk firması 10 YTL’ye imal ettiği bir ürünü % 20
kârla satıyorsa, dolar kuru 1,5000 YTL iken, ilgili mal yurt dışına 8 $’a satılabilir.
Ancak YTL değer kaybederse, yani; kur 1 $ = 1,6000 YTL olursa, firma aynı ürünün
74
fiyatını 7,5 $’a çekerek satışlarını artırabilecektir. Buna karşın YTL değer kazanırsa,
yani; 1 $ = 1,2500 YTL olursa, firma malın satış fiyatını 9,6 $ çıkarmak zorunda
kalacağından, dolaylı olarak satışları da düşecektir.
Ekonomik etki, kendi içerisinde işlem etkisini de içermektedir (Popov ve
Stutzman, 2003:12). Ancak, ekonomik etki ile işlem etkisi arasında temel farklılıklar da
bulunmaktadır. Örneğin, işlem etkisi firmanın yapısal yükümlülüklerinden, bilenen
alacaklarından veya ödemelerinden artarken; ekonomik etkide bu miktarlar, tahminlere
dayalı ve belirsizdir. Dolayısıyla ekonomik etki, yabancı kurlardaki değişikliklerin;
likidite, faaliyet, finansal yapı ve kârlılık üzerindeki etkisi olarak tanımlanır (Popov ve
Stutzman, 2003: 13). Bunların yanında ekonomik etki, girdi maliyetleri bir kurdan,
satışlar başka bir kurdan olduğunda artacaktır. Yabancı kurlarda meydana gelen
değişiklikler (aşırı volatil görünüm), firmaların rekabet pozisyonlarını doğrudan
etkileyerek, olumsuz sonuçlara neden olabilecektir. Dolayısıyla, reel sektörde faaliyet
gösteren firmalar, kurlara bağlı; işlem, muhasebe ve ekonomik risklere maruzdurlar.
Ancak bu etkilerden ekonomik risk, diğerlerine göre daha karmaşık bir yapıdadır ve
kaçınılması daha zordur.
C) KUR RİSKİNİN TAHMİN EDİLEBİLİRLİĞİ
Döviz piyasaları, sürekli artan işlem hacmiyle günümüz dünyasında stratejik bir
rekabet unsuru haline gelmiştir. Özellikle bilgisayar teknolojisinde yaşanan hızlı
değişimle birlikte, işletmeler için yeni finansal modeller veya programlar; araştırma ve
danışmanlık firmaları tarafından ya da üniversitelerin finansal merkezlerince
geliştirilmektedir. Kur riski tahminine yönelik yapılan bu çalışmalar çok önemli
olmakla birlikte, firmalar tarafından en başta yapılması gereken çalışma; organizasyon
çatısının risk felsefesi doğrultusunda re-organizasyonudur. Aksi takdirde, firmalar
tarafından yapılan çalışmalar, gelecekteki finansal risklere karşı yetersiz kalabilecektir.
Bu yapılanma; firmaların örgütsel yapısına, faaliyet alanına, beşeri gücüne ve
büyüklüğüne göre değişiklik gösterebilecektir. Bu doğrultuda oluşturulacak örgütlenme
yapısı Gitman (1998: 8) tarafından Şekil 4’de şu şekilde oluşturulmuştur.
75
Şekil 4. Organizasyon Çatısının Döviz İşlemleri Yöneticisine Göre Oluşumu.
Üst Yönetim- BAŞKAN-
Başkan yrd.
Üretim
Başkan yrd.
Finans
Başkan yrd.
Pazarlama
İç Denetçi
Hazine yöneticisi
Mali planlamacı
DÖVİZ İŞLEMLERİ
YÖNETİCİSİ
(Kur Riski Yöneticisi)
Kredi yöneticisi
Nakit yöneticisi
Kaynak: Gitman, 1998: 8.
Finansal piyasalarda yaşanan değişim ve riskler firmaların temel finansal
unsurlarından birisi olan kur riski birimini zorunlu kılmıştır. Şekil 4’de izlendiği gibi;
kur riski yöneticisi finans departmanı altında organize edilmiştir. Ancak, etkinliğinin
artması için görev tanımlanmasının iyi oluşturulması gerekmektedir. Gitman (1998: 9)’a
göre döviz işlemleri yöneticisi, “döviz kuru hareketlerini takip ederek, kur
hareketlerinden kaynaklanan risklerin tahmini ve bu risklerden korunmak amacıyla
yapılacak işlemlerin sorumlusu” olacaktır.
Başarılı bir firma, risklerini de iyi bir şekilde yönetebilen firmadır. Bir firmadaki
finansal risk yönetiminin başarısı ise, risk unsurlarının rahatlıkla izlenebileceği bir
sistemin kurulmasına bağlıdır (Çağdaş ve Gürsoy, 2003: 3). Firmalarda kur riski
yönetimi için iyi organize edilmiş bir süreç gerekmektedir. Bu sürecin ilk adımı, firma
yönetiminin risk yönetimi anlayışına bakışıyla ilgilidir. Daha sonraki aşamalarda ise,
risk yönetiminin temel amaçları firma için belirlenerek, bu doğrultuda kullanılabilecek
tahmin modelleri ve diğer enstrümanlar değerlendirilebilecektir.
“Kurlar niçin dalgalanır?” sorusu, finansal piyasalardaki yatırımcılar için en temel
sorulardan birisidir. Dolar Euro’ya karşı değer kaybederse, Avrupalı bir yatırımcı aynı
76
miktar Euro’ya karşı daha fazla dolar alabilecektir. Şimdi, bu soruya şu şekilde bir yanıt
verilebilir. Bir ülkenin kuru, ekonomisinin istikrarlığını yansıtır ve sıklıkla döviz kuru
güçlü ve istikrarlı ekonomiler güçlü ekonomiler olarak tarif edilirler (Rahman, 2006: 1).
Bir kura hem işlem hem de spekülatif amaçlı bir talep olabilir. İşlem talebi, sıklıkla bir
ülkenin gayri safi yurt içi hasılasına ve işsizlik seviyesine bağlıdır. Bu faktörler aynı
zamanda politik istikrar, doğal felaketler ve faiz oranlarından da etkilenirler (Rahman,
2006:1). Spekülatif talep ise, ticaret ya da finans gibi reel işlemleri dikkate almaz ve
kurun gelecekteki değeriyle ilgilenir. Rahman (2006: 2) tarafından ilgili ülke kurunun
değerini düşüren ve artıran nedenler şu şekilde sıralanmıştır.
Kur değerini artıran faktörler;
•
İşsizlikteki azalma,
•
Gayri safi yurt içi hasıladaki artış,
•
İhracattaki artış,
•
Faiz oranlarındaki artış.
Kur değerini düşüren faktörler;
•
İşsizlikteki artış,
•
Gayri safi yurt içi hasıladaki düşüş,
•
İhracattaki düşüş,
•
Faiz oranlarındaki düşüş,
•
Politik gerilim,
•
Doğal felaketler,
•
Güvensizlik.
Yukarıda yapılan değerlendirmeler ışığında, dövizde yaşanan kur hareketlerinin
tahmin edilebilmesi, firmalara geleceğe yönelik risklerini görebilme ve ölçme imkanı
verecektir. Böylelikle, kur riskinin yönetilmesinde ve riske karşı kullanılabilecek
enstrümanların seçilmesinde firma, daha sağlıklı kararlar alabilecektir. Firmaların kur
tahminlerine bağlı olarak sağlayacakları avantajlar, şu şekilde sıralanabilir (Yıldıran ve
Tanyeri, 2006: 85).
77
i.
Firmalarda iş planlarının hazırlanması kolaylaşacaktır. Böylelikle
belirsizlikler azalacak ve planların öngörüleri kuvvetlenecektir,
ii.
Dövizle borçlanma, satış işlemlerinin vadesi ve dövize bağlı yatırım
araçlarının uygulaması tahminler doğrultusunda yapılabilecektir,
iii.
İhracat yapan firmalarda, ihracat maliyetlerinin tam hesaplanması,
ihracat fiyatlarının belirlenmesi, elde edilecek ihracat gelirlerinin milli
paraya çevrilmesinde kur artış ve düşüşlerinin oynayacağı rolün
belirlenmesini sağlayacaktır.
iv.
Firmalarda kur dönüştürmeleri sonucunda ortaya çıkacak kâr tahmini ve
vergi hesaplamaları kolaylaşacaktır.
Firmalarda risk analizlerinin tahmini için kullanılabilecek kalitatif ve kantitatif
teknikler, son dönemlerde hızlı bir şekilde geliştirilmektedir. Bu noktada önemli olan,
belirsizliğin analizinden önce değişkenliğinin ölçülmesidir (Bolgün ve Akçay, 2005:
325). Belirsizlik, finansal piyasalarda söz konusu olan değişkenlerin volatiliteleri
cinsinden
ölçülmektedir.
İlgili
finansal
varlığın
volatiliteleri,
esasında
ilgili
parametrelerin beklenen değerlerinden ne kadar sapma gösterdiğinin bir ölçüsüdür
(Bolgün ve Akçay, 2005: 325). Piyasalarda yaşanan değişkenliklerin artması, firmaları
gelecekteki sürprizlere karşı hazırlıklı olmaya ya da korunmaya itmektedir. Bunun için
yapılması gereken ise; volatilitenin iyi tahmin edilmesidir. Bu amaçla, başta ülkelerin
merkez bankaları olmak üzere, firmaların finans departmanları ve bir çok danışmanlık
firması tarafından çeşitli finansal modeller geliştirilmektedir. Bu tahminlerde uygulanan
modeller, kur rejimlerine göre farklılık gösterebilecektir. Örneğin; esnek kur rejiminin
uygulandığı piyasalarda, piyasa temelli ve modellere bağlı kur tahminleri yapılırken;
ayarlanabilir veya sabit kur rejimlerinde ise, değişik piyasa göstergelerine göre kur
tahminleri yapılabilmektedir (Yıldıran ve Tanyeri, 2006: 88). Bu modeller kendi
içerisinde daha ayrıntılı bir şekilde açıklanabilir.
1. Piyasa Temelli Tahminler
Piyasa temelli modellerin özünde, gelecekte önceden belirlenmiş olan
değişkenlere bağlı tahminler vardır. Burada kullanılan araçlar; kısa dönemde forward
kurlar, uzun dönemde ise; Avrupa döviz piyasalarına kote edilmiş dövizlere verilen faiz
farklarıdır (Yıldıran ve Tanyeri, 2006: 88). Özellikle etkin piyasa şartlarında, forward
78
kurlar belirleyici olmaktadır. Ancak, forward kurların tam olarak spot kurları
göstereceğini de söylemek zordur. Piyasa etkinliğinin zayıf olduğu durumlarda ise,
geçmiş fiyat tahminlerine dayalı veriler kullanılabilecektir. Ancak şu unutulmamalıdır
ki, forward kurlar, kısa süreli tahminlerde kullanılmaktadır (Yıldıran ve Tanyeri, 2006:
89).
Faiz oranlarına dayalı tahminlerde ise, daha önceki bölümlerde de bahsettiğimiz
Fisher etkisinden yararlanarak kur tahminleri yapılabilir. Buna göre; bir ülkedeki faiz
oranları ve döviz kurları biliniyor ise, kur tahmini şu model yardımıyla hesaplanabilir
(Yıldıran ve Tanyeri, 2006: 90).
(1 + ia ) n E 2
=
(1 + ib ) n E1
(4)
Modeldeki değişkenler şu biçimde açıklanabilir.
İa , İb : iki ülke, A ve B ülkelerindeki faiz oranlarıdır.
E1 , E2 : Döviz kurları
n : Süre
Örneğin; Türkiye’de dolar kurunun 1,4400 YTL, Türkiye’de ve ABD‘de faiz
oranların sırasıyla % 4 ve % 12 olduğu varsayıldığında, 3 ay sonraki döviz kuru şu
şekilde hesaplanabilir.
E
(1 + 0.05TR ) 3
= 3 ise, E3 = 1,5700 YTL.
3
1.44
(1 + 0.02 ABD )
Bu hesaplamalarda ülkeler arası faiz farklılıkları nedeniyle, ilerleyen tarihlerdeki
döviz kurları, daha yüksek seyreder.
2. Modellere Bağlı Tahminler
Ekonomilerde yaşanan değişkenlikler, firmaların geleceğe yönelik kararlarında
belirsizliklere yol açmaktadır. Bu belirsizlikleri ortadan kaldırabilmek için ise, ilgili
değişkenlerin
açıklanmasına
yönelik
olasılık
dağılımlarının
iyi
belirlenmesi
79
gerekmektedir. Çünkü, finansal yapılanma artık matematiksel modellemeye doğru
kaymaktadır. Bunun yanında, hesaplanan olasılık dağılımları yardımıyla, çok sayıda
alternatif senaryolar ve simülasyon modelleri de oluşturulabilecektir (Bolgün ve Akçay,
2005: 325). Genellikle bu hesaplamalar iki bölümde ele alınabilir. Bunlar; teknik analiz
ve temel analiz’dir.
a) Teknik Analiz
Kur piyasalarında teknik analiz yöntemi, döviz kurunun geçmişte izlediği yollara
veya şekillere bakarak ve bunları belirli analiz kurallarına göre yorumlayarak geleceği
tahmin etmeye çalışır (Erdinç, 2004: 53). Teknik analizde, uygulanan program veya
grafik önemli olduğu kadar uzmanların yargıları da önemlidir ve yanılma ihtimali de
yüksektir (Yıldıran ve Tanyeri, 2006: 91). O nedenle, bu tip durumlarda uzmanın
tecrübeleri ve ters yöndeki gelişmelere karşı geliştireceği çözüm önerileri önem
kazanmaktadır. Bu kapsamda Erdinç (2004: 53) tarafından, teknik analizciler üç başlık
altında toplanmıştır. Bunlar:
•
Grafikçiler (Chartistler),
•
Eliot Dalga Teoricileri,
•
Göstergeciler (İndikatörcüler)’dir.
Grafikçiler, piyasadaki alıcı ve satıcıların değişik fiyatlara zaman içerisinde
gösterdikleri tepkileri, sayısal veriler şeklinde grafik üzerinde göstermeye çalışan
analistlerdir. Eliot dalga teoricileri35, menkul kıymet fiyatlarındaki hareketlerin, tekrar
eden dalga formasyonlarını inceleyerek, önceden tahmin edilebileceğini söyleyen
analistlerdir. Göstergeciler ise 36, son fiyatın ve hacmin önceki fiyatlar ve hacimler ile
mukayesesini yaparak oluşturdukları kılavuz grafik veya göstergeyle değerlendirmeler
yapan teknik analistlerdir.
Teknik analize dayalı olarak yapılan tahminlerin başarısı üzerine çok sayıda
tartışma olmakla birlikte, gerek bireysel gerekse kurumsal bir çok yatırımcı tarafından
sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak, teknik analizin güvenirliği açısından belirtilebilecek
35
http://www.forex-tr.com/TechnicalT/ElliottTeori.htm(24.12.2006
http://www.hisse.net/okul_finansalsozluk.shtml(24.12.2006)
36
80
noktalardan birisi bu yöntemin, kısa vadeli tahminlerde doğru sonuçlar verebilmesine
karşın, orta ve uzun vadeli tahminlerde güvenilirliğinin tartışılabilmesidir. Aynı
zamanda, teknik analiz uygulanmasına başlanmadan önce, detaylı bir şekilde
yorumlanmasının nasıl yapılması gerektiği konusunda ciddi bir bilgi alt yapısının
oluşturulması gerekmektedir. Aksi takdirde, ezbere yapılan tahmin modelleri
neticesinde istenilmeyen sonuçlarla karşılaşılır. Teknik analiz temelde, bir takım fiyat
grafiklerini kullanarak bir finansal varlığın gelecekteki fiyat değişimlerini tahmin
etmeye çalışmaktadır. Burada analize yardımcı olabilecek araçlar; bar grafik, mum
grafik gibi grafiksel bazı araçlar olabileceği gibi, istatistiki hesaplamalara dayalı araçlar
da olabilir. Özellikle, kur piyasalarının istikrarlı bir yapıda olup olmadığını görme
imkanı sağlayan teknik analiz göstergelerinden birisi, trend analizidir. Bu analiz,
fiyatların yönünü belirleyen ve analistler tarafından belirli kurallara göre çizilmiş olan
en az iki noktadan geçen doğrulardır (Erdinç, 2004: 221). Trend analizinin güvenilirliği,
geçmiş verilerin çokluğuna ve süresine bağlıdır. Trend analizine dayalı sağlıklı bir
tahmin için en az 7 yıllık bir verinin olması gerekmektedir. Karşılaşılan başlıca üç tür
trend vardır (Erdinç, 2004: 221). Bunlar: artan, azalan ve yatay trendlerdir. Trend
eğrilerinde dikkat edilmesi gereken noktalar ise; geçmişte yaşanan tepe ve dip sayıları,
trend çizgisinin ilgili finansal varlığa göre uzunluğu ve trend çizgisinin eğimidir
(Erdinç, 2004: 229). Burada eğim yatay ise, fiyatların bu trendi kırması durumunda
daha fazla düşeceği, eğim dik ise, trend kırılmalarından sonra düşüşlerin fazla
olmayacağı söylenebilir. Tablo 25’de geçmiş 1000 günlük kur gelişim trendi izlenebilir.
Trend analizinde dikkat edilmesi gereken noktalar ise, şu şekilde sıralanabilir (Erdinç,
2004: 259):
•
Trend göstergeleri fiyatların yönünü değil, fiyatların hareket ettiği yön
üzerindeki önemli direnç ve destek noktaları konusunda bilgi verir,
•
Destek ve direnç noktaları kırılmaz değildir, önemli olan kırılıp
kırılmayacağının dikkatle izlenmesi gerektiğidir,
•
Destek noktası alım noktası değil, aşağı kırılmanın devam edip
etmeyeceğinin izleneceği noktadır, aslında satışa hazır olunması gereken
noktadır. Direnç seviyeleri ise, kısa vadeli olarak satış için kullanılsalar
da, yukarı doğru kırılmanın olup olmayacağının izlendiği noktalardır.
81
Tablo 25. TR / USD Kur Gelişim Trendi 37.
Tablo 25’de geçmiş verilere dayalı hazırlanan kur trend izlenmektedir. Bu
verilerin dağılımına bakıldığında, aşırı bir değişkenlik ve inişli çıkışlı bir yapılanma
görülmektedir. Bu durum, kur fiyatlarının doğru tahmin edilebilmesini engellemektedir.
b) Temel Analiz
Temel analiz, uzun dönemli olarak piyasada, döviz kurları üzerinde etkili olan
değişkenler yardımıyla, dövizin olması gereken gerçek değerinin belirlenmesidir.
Belirlenen gerçek değerin, piyasa fiyatının altında ya da üstünde olması yatırımcıya yön
verecektir (Başoğlu vd. 2001: 467). Yani, piyasa fiyatı gerçek değerin altında ise,
yatırımcı alım kararı verecektir. Bu analizde, sadece ilgili finansal varlık değil; satın
alma gücü, enflasyon, dış ticaret ve genel ekonomik veriler ışığında değerlendirmeler
yapılır. Temel analizde en çok kullanılan yöntemlerden birisi, satın alma gücü
parametresidir (Yıldıran ve Tanyeri, 2006: 92). Bu model ülkeler arası farklı enflasyon
oranları yardımıyla dövizin gelecekteki fiyatını tahmin etmeye çalışır. Örneğin;
Türkiye’de yıllık enflasyon oranının % 15, ABD’de ise; % 4 olduğu varsayıldığında,
Türkiye’de spot kur, 1 $ = 1,4400 YTL ise, satın alma gücü teorisine göre bir yıl sonraki
döviz kuru tahmini şu şekilde yapılabilir.
37
11.07.2006’dan itibaren geçmiş 1500 günlük TCMB verilerine göre, Financial Analyzer’da
oluşturulmuştur.
82
(1 + (ETR − EUSD )) * spotkur
(1 + 0.11) *1,4400 = 1,5900YTL
Bu şekilde hesaplanan modele dayalı tahminlerin güvenirliği tartışmalıdır. Çünkü,
enflasyon oranlarının günümüz piyasa koşullarında döviz kurlarını tam olarak
yansıtacağı net olarak söylenemez.
Temel analize dayalı olarak yapılan hesaplamalarda, diğer önemli noktalardan
birisi de; istatistik ve ekonometri bilgilerinin kullanımı sonucunda elde edilen
tahminlerdir. Bunlardan birisi olan regresyon analizleri; gözlenen bir olayın, geçmişte
hangi olayların etkisinde olduğunu analiz etmektedir (Bolgün ve Akçay, 2005: 164). Bu
analiz sonuçlarının matematiksel olarak gösterildiği model ise; regresyon modelidir. Bu
model yardımıyla bağımsız değişkenlerin bağımlı değişkeni ne oranda etkilediği
belirlenebilmektedir. Model (Newbold, 2000: 495);
Y = α + βX biçimindedir.
(5)
Burada X, bağımsız değişkeni Y’nin tahmin edilmesinde bir araç olarak kullanılan
ve hatasız ölçüldüğü varsayılan değişken, Y, bağımlı rasgele değişken, α, doğrunun Y
eksenini kestiği noktanın ordinat değeri, yani X=0 için Y’nin değeri ve β doğrunun
eğimini veren regresyon katsayısını ifade eder ve X değişkenindeki bir birim değişmeye
karşılık Y’deki değişim miktarını gösterir. Temelde α ve β sabit sayıları belli bir
doğruyu belirlemektedir. Sonuçta regresyon çözümlemesi yapılmak istenmesinin asıl
amacı, iki değişken arasındaki mevcut ilişkiyi modellemektir (Korkmaz ve Pekkaya,
2005: 36). Yukarıda oluşturulan regresyon modeline hata terimi’nin ilave edilmesi,
modeli daha gerçekçi yapacaktır. Böylelikle, değişkenlerden kaynaklanan bazı hatalarda
giderilmiş olacaktır. Bu durumda model, ana kütle (ya da gerçek) regresyon doğrusu
adını alır ve şu biçimde gösterilir (Newbold, 2000: 497).
Yi = α + β xi + ei
(6)
Burada, α ve β sabit sayılar, ei ise ortalaması 0 olan bir rassal değişkendir.
Yabancı para üzerine hesaplamalarda; ilgili kuru bağımlı değişken (TR / USD), faiz
oranları bağımsız değişken alınarak basit bir regresyon modeli kurulabilir. Bunun
83
yanında döviz kuru üzerinde etkili olan; enflasyon, para arz veya talebi ve yabancı para
üzerine verilen faiz gibi değişkenler, modele ilave edilebilecektir. Bu durumda çoklu
regresyon uygulanır ve model aşağıdaki biçimde gösterilir.
Y = α + β1 X1 + β2 X2 + β3 X3 + ... +βp Xp + ei
(7)
Kurulan çoklu regresyon modeli de basit doğrusal regresyonda olduğu gibi
tahmini bir denklem kurularak hesaplanır. Çoklu doğrusal regresyon modeli, bir bağımlı
değişken (Y) ile iki veya daha fazla bağımsız değişken (X1, X2, …, Xp) arasındaki
doğrusal bağlantıyı inceleyen bir modeldir (Özdamar, 2002: 198). Regresyon
modelindeki bağımsız değişken katsayıları; modelin durumu ve anlamlılığı hakkında
bilgi verdiği halde; bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü ve
kuvvetini göstermemektedir. Dolayısıyla, korelasyon analizi ile bağımlı ve bağımsız
değişken veya değişkenler arasındaki ilişki ölçülebilecektir. Özellikle, korelasyon
katsayısı, bir örneklemdeki doğrusal ilişkinin gücünü ölçmekte betimleyici bir işlev
görmektedir (Newbold, 2000: 483).
3. Volatilite Modellerinin Kullanımına Bağlı Tahminler
Finansal sistemde yaşanan küreselleşme, finansal kurumların ve reel sektörde
faaliyet gösteren bir çok firmanın risklerini hesaplamalarını zorunlu kılmıştır. Sonuçta;
gelecek belirsizdir ve bu belirsizlikle baş edebilmenin yolu ise, ilgili finansal varlıkta
meydana gelebilecek değişkenliğin ölçülebilmesidir. Burada değişkenliği gösteren
volatilite, fiyatlarda meydana gelen beklenmedik değişimlerdir (Yıldıran ve Tanyeri,
2006: 47). Hesaplanması günlük nispi fiyat değişikliklerinin yıllık standart sapmaları
bulunarak yapılır (Sevil, 2001: 54). Bu hesaplamalarda özellikle volatilitenin iyi tahmin
edilebilmesi çok önemlidir. Çünkü, doğru tahminin yapılabilmesi doğru volatilite
tahminine bağlı olacaktır. Bunun yanında, bu hesaplamaları yapabilmek için olasılık
dağılımlarının da iyi belirlenmiş olması gerekmektedir. Beklenen değer tahmini, bir
regresyon eğrisi veya bir zaman serisi modeli ile yapılabilmektedir. Varyans ise, geçmiş
finansal verilerin regresyon modeli etrafındaki sapmalar belirlenerek tahmin
edilmektedir (Bolgün ve Akçay, 2005: 325). Genellikle hesaplamalarda, varyans sabit
kabul edilir, ancak günümüz piyasa koşullarında varyansın sabit kabul edilmesi çok
gerçekçi bir yaklaşım da değildir. RiskMetrics tarafından yapılan risk ölçümlerinde
84
portföy
değerindeki değişiklikler,
logaritmik
fiyat
değişikliklerinin
temelinde
olmaktadır (Sevil, 2001: 55). Uygulamada volatilite tahminlerinin hesaplanması için,
tarihi (parametrik) ve öngörülen (implied) yaklaşımlar kullanılmaktadır. Bunlar dışında;
Autoregressive Conditional Heteroscedasticity (ARCH), Generalized Autoregressive
Conditional Heteroscedasticity (GARCH) gibi otoregresif modellerde kullanılmaktadır
(Sevil, 2001: 57). Bu modellerin en önemli farklılığı; varyansın sabit olmadığını kabul
etmeleri ve böylelikle daha az riskli sonuçlara ulaşabilmeleridir.
Volatilite analizlerine geçmeden önce, dağılımların niçin normal veya logaritmik
olarak dağılım gösterdikleri sorusu cevaplanmalıdır. Çünkü, risk ölçümleri yapılırken,
getiri değişimlerinin göstermiş olduğu dağılım yapıları tahminlerin daha doğu
yapılabilmesine imkan verecektir. Varlık getiri modellerinin analizinde ilk seçim
normal ya da Gaussian dağılımıdır. İstatistikte bu dağılım çok önemli rol oynar (Jorion,
2005: 352). Bir dağılımın normal dağılım göstermesi, bağımsız tesadüfi değerlerin
ortalama limitler etrafında olduğu anlamına gelir. Bununla birlikte, ortalamada doruğa
çıkan, uçlara doğru gittikçe azalan bir olasılık yoğunluk fonksiyonunu gösteren ve
simgelediği frekans eğrisi de bir çana benzeyen dağılımdır. Burada, çan eğrisi şeklini
veren rastlantısal değişkene, normal rastlantısal değişken adı verilir (Özkan ve
Dondurmacı, 2002: 127) ve şu biçimde formüle edilebilir;
P( x) =
1
σ 2π
e −( x − μ )
2
/ 2σ 2
-
∞ < x < ∞ için ise
(8)
P (x) : Normal olasılık dağılımı,
x
: Bir olayın gerçekleşme sayısı,
μ
: Gözlemlerin ortalaması,
σ
: Gözlemlerin standart sapması,
e
: 2,71828…
Π : pi sayısı (Π = 3,14159) biçiminde ifade edilir.
Normal dağılım varsayımı, risk ölçümünün basitleştirilmesine yol açar ve gerçek
yaşamda pek çok olayın açıklanmasında kullanılır. Eğer bir dağılım normal ise; menkul
kıymet getirisini açıklayan iki parametre vardır. Bunlar; ortalama ve varyans’dır38. Bu
iki parametre, riski yeterli bir şekilde tarif edebilir. Tüm sürekli dağılımlarda olduğu
38
Normal bir dağılımda σ = 1, ve μ = 0’dır.
85
gibi olasılıklar, eğrinin altındaki alan bulunarak hesaplanır. Bu hesaplamalar da integral
yardımıyla yapılabilir. Ancak dağılım standart dağılıma dönüştürüldüğünde, standart
normal dağılım tablosundan “Z” 39 değeri bulunabilir (Tevfik, 1997: 155). Rassal
değişken X, ortalama μ ve varyans σ2 ile bir normal dağılıma uyuyor ise, şu biçimde
yazılabilir (Newbold, 2000: 212).
X ~ N (μ, σ2)
Uygulamada integral hesaplamak zor olduğu için, standart normal dağılımdan
olasılık bulunur. Özel olarak oluşturulmuş bir portföyün her bir gün için olası kaybı
aynı olacaktır (Gıannopoulos, 2000: 45). Laplace, gözlem sayısı arttıkça her dağılımın
normal dağılıma yakınsandığını merkezi limit teorisi ile ispatlamıştır (Bolgün ve Akçay,
2005: 150). Burada, merkezi limit teoremi, Xi’nin dağılımı ne olursa olsun (σ2 sonlu
olmak koşuluyla) toplamdaki n büyüdükçe, Z’nin dağılımının standart normal dağılıma
yakınsandığıdır (Newbold, 2000: 225). X1, X2,…Xn, ortalaması μ, varyansı σ2 olan ve
birbirinin aynı dağılımlara uyan n tane bağımsız rassal değişken olsun. Bu rassal
_
değişkenlerin toplamını X, ortalaması X ile gösterildiğinde, n büyüdükçe dağılım (Bu
durum şekil 5’de izlenebilir);
Z=
X − nμ
n *σ 2
_
=
X −μ
standart normal dağılıma yakınsanır.
σ/ n
Şekil 5. Normal Dağılım Dönüşümü
_
_
f (x)
_
f (x)
f (x)
_
(a) n = 1
X
_
(b) n = 2
X
_
(c) n = 10
Kaynak: Newbold, 2000: 228.
39
Z = x-μ / σ’dır. x, değişken, μ, aritmetik ortalama ve σ ise, standart sapmadır. Yani, Z ~ N (0,1)’dir.
X
86
Bununla birlikte yukarıdaki varsayımlar, normal dağılımın risk ölçümüne
uygunluğuna karşı çok güçlü kanıtlar tarafından dengelenirler. Örneğin, normal
dağılımın uç hali olan Lepkurtosis dağılımı gibi. Lepkurtosis dağılımı, 1950’li yılların
başlangıcında menkul kıymetlerin getiri dağılımlarının belirlenmesinde rapor edilmiştir
(Gıannopoulos, 2000: 45). Normal olmayan dağılım, Lepkurtosis dağılımının
açıklanması ve verilerin daha temsili olarak alternatif olasılık dağılımlarının oluşmasına
yol açmıştır. Bunlardan bir örneği de Paretian dağılımıdır. Bu parametre, dağılımın
kuyruğunun ölçülmesinde zayıftır. Önerilen diğer bir dağılım türü, Student-t
dağılımıdır. Bu dağılım da normal dağılımdan daha fazla şişman kuyruk (fat tail)
durumu vardır. Bunun anlamı, Student-t’nin yoğunluk fonksiyonunun, normal
dağılımdan daha yayvan olduğudur. Bu durum daha büyük bir varyansla kendisini
gösterecektir (Newbold, 2000: 312). Yayvanlığın temel nedeni ise, ana kütle standart
sapması yerine örneklemin standart sapmasının geçirilmesi sonucu oluşan belirsizliktir.
Student-t
dağılımının
serbestlik
derecesi
arttıkça,
dağılım
normal
dağılıma
yakınlaşacaktır. Araştırmalar aylık ve haftalık verilerin açıklanmasında bu dağılımı
yeterli görürken, menkul kıymet getirilerinin süresi olarak ölçülen artışlar dağılımı
normal dağılıma yaklaştırmaktadır. Bollerslev, Student-t dağılımının GARCH
modellerinde kullanılmasını önermiştir (Çifter, 2004: 4). Bu dağılım normal dağılıma
benzer ve simetrik bir dağılımdır ve olabilirliğin hesaplanması üzerine kurulmuştur.
Student-t dağılımında, örneklemin standart sapması bilinmez ve örneklemin
büyüklüğü de yeterli değildir. Rassal değişkenin standart dağılıma uyması;
_
Z=
X −μ
σ/ n
durumuna bağlıdır.
Ana kütle standart sapması bilinmediğinde σ yerine, örneklemin standart sapması
Sx kullanılacaktır. Bu durumda; ortalaması μ olan normal dağılımdan çekilmiş,
_
ortalaması X , standart sapması Sx olan n gözlemli rassal bir örneklemden dağılım;
_
t=
X −μ
Sx / n
(9)
Rassal değişkeni (n-1) serbestlik dereceli Student-t dağılımına uyacaktır.
87
Diğer önemli bir dağılım çeşidi, bekleme kuyruğu modellerini çözmede işe
yaradığı anlaşılan, bir sürekli dağılım çeşidi olan üstel dağılımdır. Bu dağılım, iki
önemli noktada normal dağılımdan ayrılır. Bunlar; yalnız artı değer olabilen
değişkenlerle sınırlı olması ve olasılık yoğunluk fonksiyonunun ortalamasına göre
simetrik olmamasıdır (Newbold, 2000: 235).
Burada rassal değişken X, eksi değer alamıyorsa, olasılık yoğunluk fonksiyonu
(Newbold, 2000: 235);
e
f x ( x) =
−
x
μ
μ
x ≥ 0 için ise,
x’in üstel dağılıma uyduğu söylenebilir. Burada μ artı değerli herhangi bir sayı, e
= 2,7182…’dir.
Bazı araştırmalar menkul kıymet getirileri için karma dağılımlar olarak ifade
edilen, farklı varyans ve farklı anlamları olan normal dağılımın bir kombinasyonu
olarak ifade edilen önerilerde sunmaktadırlar (Gıannopoulos, 2000: 45).
Bir dağılımın normal dağılıma uyup uymadığının testi, Jargue Bera testi ile
yapılabilmektedir. Bu testin dayanağı da skewness (çarpıklık) ve kurtosis’e (basıklık)
dayanmaktadır (Bolgün ve Akçay, 2005: 152). Bu testin formülasyonu şu biçimdedir.
JB = (
N −k
1
)( S 2 + ( K − 3) 2 )
4
6
(10)
N : Ana kütle,
k : Serinin oluşturulmasında gerekli olan katsayı,
K : Kurtosis değeri
S : Skewness değeri.
Yukarıdaki formülasyona dayalı olarak yapılan hipotez testleri sonucu iki hipotez
kurulur. Ho, yokluk hipotezine göre, JB değeri, incelenen α değerinin altında ise;
hipotez reddedilir. H1 hipotezi kabul edilerek, dağılımın normal dağılıma uyduğu
varsayılır. Aslında bir dağılımın normal dağılım gösterip göstermediği histogram
grafiklerinden de anlaşılabilir. Tablo 19’daki histoğram grafiğinde bu durum izlenebilir.
88
Dağılımların şekilleri hakkında fikir edinmeye yarayan, çarpıklık (skewness) ve
basıklık (kurtosis) ölçütleri, dağılımın normal dağılımdan ne kadar uzaklaştığı ya da
çarpıklaştığı konusunda fikir vermektedir. Bu değerler hesaplanabildiğinde, dağılımın
neye benzediği de kestirilebilecektir. Basıklık ya da sivrilik ve çarpıklık ile ilgili temel
varsayım değerleri şu biçimdedir (Bolgün ve Akçay, 2005: 154):
Eğrilik ya da çarpıklık (skewness) göstergeleri;
•
Skewness = 0 ise; dağılım normaldir.
•
Skewness < 0 ise; sağa çarpık
•
Skewness > 0 ise; sola çarpıktır.
Basıklık ya da Sivrilik (kurtosis) göstergeleri;
•
Kurtosis = 3 ise; (normal dağılım),
•
Kurtosis < 3 ise; sivri bir dağılımdır,
•
Kurtosis > 3 ise; basık bir dağılımdır.
Yukarıdaki hesaplamalara göre, dağılımın şekli üzerine tahmini varsayımlar
kurulabilecektir. Tablo 20’deki istatistiki değerler, burada açıklanan değerlerin financial
analyzer tarafından hesaplanışlarını içermektedir. Basık bir dağılım, şişman kuyruk (fat
tail) olarak ifade edilen, uç değerlerin dağılımının, uç bölgelerinde olduğu durumu ifade
etmektedir (Bolgün ve Akçay, 2005: 154). Özellikle Riske Maruz Değer (RMD)
hesaplamalarında, dağılımlar simetrik (normal) dağılıma yakınsanmak için, kurtosis
ayarlamaları ya da düzeltmeleri olarak ifade edilen işlemlere tabi tutulurlar. Eğer
dağılım sağa çarpık bir dağılım gösteriyor ise; logaritmik ya da karekök düzeltmesine
tabi tutulur. Dağılım sola çarpık ise, üstel (ex) ya da Ki-Kare (X2) dönüşümü yapılarak
dağılım normal dağılıma yakınsanır (Bolgün ve Akçay, 2005: 156). Tablo 26 ve Tablo
27’de skewness ve kurtosis dağılımlar izlenebilir.
89
Tablo 26. Skewness Görünümü.
Tablo 27. Kurtosis Dağılım
Kaynak: Jorion, 2005: 38.
Kaynak: Jorion, 2005: 38.
Volatilite modellerini daha iyi anlayabilmek için fiyat değişim ya da getiri
hesaplama örnekleri de incelenmelidir. Tesadüfi değerlerden seçilen yeni fiyatın P1,
cari fiyatında P0 olduğu varsayıldığında, fiyattaki göreceli olarak getiri oranı;
r = (P1 – P0) / P0 biçimindedir. Mutlak getiri ise;
r = P1 – P0 biçiminde gösterilebilecektir.
Normal bir dağılımdan elde edilen bu tesadüfi değerlerle şu varsayımlara
başlanabilir. Getiri (r)
r ~ Φ ( μ , σ ) biçiminde dağılır.
Burada, bu dağılımın ortalaması (µ) ve standart sapması (σ) ‘na bağlıdır (Jorion,
2005: 352). Sahip olunan fiyatların getirisine dönüldüğünde, P1 = P0 ( 1 + r ) olarak
tanımlanırsa P1,
P1 ~ P 0 + Φ ( P 0μ , P 0σ ) biçiminde dağılır.
Bu, verilerin çoğu için doğru olsa da bazı değerler için normal dağılım teorik
olarak doğru olmayabilecektir. Çünkü, borç limitleri (yükümlülükleri) nedeniyle fiyatlar
sıfırdan aşağıya gitmez. Benzer bir şekilde getiriler ve mal fiyatları da negatife dönmez.
Bu nedenle kullanılan bir diğer popüler dağılım çeşidi logaritmik dağılımdır. Bu
dağılım şu biçimde gösterilir (Jorion, 2005: 39);
90
R = ln( P1 / Po) ~ Φ( μ , σ )
(11)
Logaritması alındığında, P1 = P0 exp (R) şeklindeki üstel (exponential) fonksiyon
daima pozitif değer alır ve fiyatların negatife dönüşümünü önler. Normal dağılım ile
logaritmik dağılım yıllık % 15 standart sapma sınırında karşılaştırıldığında logaritmik
dağılım biraz sağa çarpık hal alır. Bunun anlamı; vade daha kısa ve volatilite küçük
olduğu zaman, varlık riski de daha az olacaktır. Bu nedenle fiyatların negatife dönmesi
ihtimali de kısalacaktır.
Dünyada
yaşanan
finansal
liberalleşme
hareketleri
sonucunda,
özellikle
gelişmekte olan ülkelerde, son 20 yılda büyük miktarda sermaye giriş-çıkışına bağlı
finansal krizler yaşanmıştır. Bu krizlerin arkasındaki gerçek ilişki ağını tahmin etmek ve
mekanizmayı anlayabilmek için, iyi bir volatilite modeline ihtiyaç duyulmaktadır.
Bunun yanında, vadeli işlem piyasalarının fiyatlanmasında volatilite çok önemli rol
oynamaktadır. Örneğin; Black & Scholes formülü genellikle varlık volatilitesine bağlı
olarak hesaplanmaktadır (Kılıç, 2000: 3). Finansal piyasalardaki volatilitenin
nedenlerinin belirlenmesi ve bu hareketlerin önceden öngörülebilmesi, bu piyasalarda
finansal başarının vazgeçilmez koşullarından birisi haline gelmiştir. Finansal piyasaların
dinamik özelliğinin daha iyi anlaşılması ve zaman içinde değişen volatilitenin tahmin
edilebilmesi amacıyla 1980’li ve 90’lı yıllarda Engle, Borslev ve Nelson tarafından
ekonometrik araçlar geliştirilmiştir. Bu amaca yönelik olarak Engle (1982) tarafından
Otoregresif Koşullu Değişen Varyans (Autoregressive Conditional HeteroscedasticityARCH) geliştirilmiş ve bu model de Bollerslev (1986) tarafından geliştirilerek,
Generalized Autoregressive Conditional Heteroscedasticity (GARCH) modeli olarak
adlandırılmıştır 40. Volatilite modellemesinde kullanılan başlıca modeller şunlardır
(Bolgün ve Akçay, 2005: 351):
a) Tarihi Volatilite Modelleri (Historical Volatility),
b) Zımni Volatilite Modelleri (Implied Volatility),
c) Üssel Olarak Ağırlıklandırılmış Hareketli Ortalama Modelleri (EWMA)
modelleri (Exponentially Weighted Moving Average)
d) Değişken Volatilite Modelleri (ARCH, GARCH)
40
http://www.actuaries.org/AFIR/colloquia/Nuernberg/Schmidt-Mohr.pdf(14.08.2006)
91
a) Tarihi Volatilite Modelleri
Tarihsel volatilite, tahminlerini yaparken, cari bilgilerini kullanmadan menkul
kıymetlerin ortalama etrafındaki getiri değişkenliğini ölçen istatistiksel bir ölçüdür
(Gıannopoulos, 2000: 42). Geçmişte belli bir dönem aralığında gerçekleşmiş döviz
kurlarının, ortalamadan sapması (standart sapması) bulunarak değişkenlik hesaplanır.
Bu metod da bir dönem seçilir ve bu dönemin bütün unsurları eşit ağırlıkta hesaplamaya
alınarak, şu biçimde formüle edilir (Humphreys ve Essaye, 2002: 44).
N
∑
σt =
R 2i
i =1
−
1 T ⎛
⎞
σ=
⎜ rt − r ⎟
∑
T t =1 ⎝
⎠
veya
N −1
2
(12)
Burada N, verilerin büyüklüğünü tanımlar, R ise, belirlenen periyod için günlük
getiridir. Tarihi volatilite de geçmiş verilerin geriye dönük bir şekilde analizi
yapılmaktadır. Bu analizde; finansal varlık ile ilgili tarihi verilerin logaritması alınır
(Sevil, 2001: 57). Ancak hesaplamada zaman serisinin türü açıkça belirtilmelidir
(günlük, haftalık, aylık vb.). Bu analizler sonucu elde edilen sonuçlar, değişik finansal
enstrümanlar arasında getiri, standart sapma ve vadeler açısından karşılaştırılarak
değerlendirmeler yapılmaktadır. Gerçekçi tahminler için daha fazla veriye ihtiyaç
vardır. Standart sapma, günlük döviz kurları ile, s = σ
252 biçiminde yaklaşık olarak
hesaplanabilecektir (252 bir yıldaki toplam işgünü sayısı). Ancak tarihsel volatiliteye
bağlı olarak yapılan, varyans ve kovaryans tahminleri hatalı sonuçlar verebilecektir
(Gıannopoulos, 2000: 42). Bunun nedeni; σ sabit kabul edildiği için geleceğin tahmini
eski verilere bağlı olmayabilecektir. Dolayısıyla, daha gerçekçi ve ayrıntılı bir volatilite
tahmini için, Üssel Olarak Ağırlıklandırılmış Hareketli Ortalamalar (Exponentially
Weighted
Moving
Average
-
kullanılabilecektir (Hull, 2000: 242).
EWMA)
yöntemi
veya
GARCH
yöntemleri
92
b) Zımni (Öngörülen) Volatilite Modelleri (Implied Volatility)
Volatilite, soyut bir kavram olması nedeniyle hesaplanması son derece zordur.
Özellikle opsiyonların fiyatlanmasında kullanılan, Black&Scholes gibi modeller menkul
kıymetlerin volatilitesini doğrudan açıklayamazlar. Öngörülen (Implied) volatilite,
piyasadaki opsiyon fiyatlarının açıklanmasında kullanılır. Özellikle farklı opsiyon
kontratları karşılaştırıldığında daha yararlı sonuçlar vermektedir. Yatırımcılar tarafından
bir opsiyon kontratının pahalılığının ya da ucuzluğunun belirlenmesi, öngörülen
volatiliteye bağlıdır 41. Bunun yanında, öngörülen (implied) volatilite, başabaş
opsiyonlar ile karşılaştırıldığında, zararda opsiyonlar için daha yüksek olabilmektedir
(Hampton, 2005: 7). Volatilite analizlerinde öngörülen volatiliteyi kullanmak, ilgili
döviz kurunun ya da menkul kıymetin volatilite tahmininin hesaplanması için gereklidir.
Çünkü öngörülen volatilite, ilgili varlığın gelecekteki fiyat hareketlerinin piyasa
tahminlerini gösterir. Yüksek öngörülen volatilite de piyasa, ilgili varlık fiyatındaki
volatilitenin devam edeceğini beklemektedir. Buna karşın düşük volatilite de piyasa,
çok daha ılımlı bir fiyat hareketi beklemektedir. Öngörülen volatilite hesaplamaları
sırasında kullanılan bazı parametrelerin bilinmesi, yapılacak tahminlerin anlamlılığını
artıracaktır. Implied volatilite hesaplanması sırasında kullanılan parametreler (delta,
gamma, vega, theta, rho), opsiyonun fiyatı hakkında bilgi verecektir. Bu parametrelerin
ne anlama geldikleri, kısaca şu şekilde açıklanabilir (VOB, 2006: 262).
Delta, opsiyonun dayanak varlığın fiyatının bir birim değişmesi sonucunda,
opsiyon priminin ne kadar artacağını ya da azalacağını gösterir. Delta yüzde olarak
ifade edilir ve ilgili varlık fiyatının 1 birimlik artışında (Tablo 28’de delta 0,51) opsiyon
priminin 0,51 artacağını ifade eder. Bir opsiyonun deltası, dayanak varlık fiyatındaki
değişimlere göre farklılık gösterdiği gibi, zamandaki değişime göre de farklılıklar
gösterebilir. Örneğin vadesine 1 yıl kalan bir varlıkla vadesine 3 ay kalmış bir varlığın
deltaları farklıdır. Vade uzadıkça alım opsiyonunun deltası artar, satım opsiyonunun
deltası ise azalır. Gamma, opsiyona dayanak olan varlığın veya ekonomik göstergenin
fiyatındaki bir birim değişiklikle, opsiyon deltasında kaç birim değişikliğin
olabileceğini gösterir. Vega (dalgalanma oranı), dayanak varlık fiyatının zımni
41
http://www.numa.com/ref/volatili.htm(01.09.2006)
93
dalgalanmasının yüzde 1’lik değişimi sonunda, opsiyon priminin ne kadar
değişebileceğini gösterir. Theta, vade sonuna bir gün daha yaklaşıldıkça, opsiyonun
fiyatının ne kadar azalacağını ölçer. Rho ise, faiz oranının yüzde 1’lik değişmesi
sonucunda, opsiyonun priminde ne kadar değişimin olacağını gösterir.
Yatırımcılar, bugün borsalarda sadece opsiyon satmak ve prim elde etmek için
değil, değişkenlik üzerine işlem yaparak ve değişkenliğe dayalı kısa ve uzun pozisyon
alarak kâr elde edilebilmektedirler. Bu tür işlemlerde, sadece döviz kurlarının hangi
yöne hareket edebileceği (düşme ya da yükselme) üzerine değil, değişkenliğin belli bir
değere ulaşacağı üzerine tahminler yapılmaktadır. Dolayısıyla firmalar ya da finansal
kuruluşlar, tezgah üstü opsiyonlar için prim kote etmek yerine, ilgili dövizlerde ve
vadelerde, değişkenlik için kotasyon kullanmaktadırlar. Financial Analyzer’da
hazırlanan, öngörülen volatilite hesaplama örneği Tablo 28’de gösterilmiştir.
Tablo 28. Öngörülen (Implied) Volatilite Hesaplanması.
c) Üssel Olarak Ağırlıklandırılmış Hareketli Ortalama Modelleri (EWMA)
Teknolojik gelişmeler sonucu; istatistiki ve ekonometrik çoğu hesaplama
bilgisayarlar
ve
bazı
paket
programlar
yardımıyla
artık
çok
daha
kolay
hesaplanabilmektedir. Dolayısıyla, yeni bir çok finansal modeller de bunun bir sonucu
olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunlardan en önemlilerinden birisi de “varyans
modellemesi”dir (Bolgün ve Akçay, 2005: 327). Bu modellerin sağladığı avantajlardan
en önemlisi, varyansın değiştiği gerçeğini modele yerleştirebilmesidir. Bu model; son
94
yaşanan değişimlerle, Lambda katsayısını ve önceki tahminlerin bir ortalama ağırlığını
içine alan tahmindir (Jorion, 2005: 362). Hesaplama formülü Hull (2000: 370)
tarafından şu biçimde oluşturulmuştur.
σ n 2 = λσ n2−1 + (1 − λ )u n2−1
Bu formülde, n gün için volatilite tahmini σn-1
(13)
(n-1 gün için volatilite bir gün
önceki tahminlere göre yapılır.) ve un-1‘e (piyasa değeri üzerindeki son değişiklikler)
göre yapılır. λ ise; 0 ile 1 arasında sabit bir değerdir.
Formülün daha iyi anlaşılabilmesi için açıklanması gereken kavramlardan birisi de
Lambda (λ) katsayısıdır. Bu katsayı; JP Morgan tarafından EWMA yöntemiyle
volatilite hesaplanabilmesi için bazı ülkelere yönelik önerilmiştir. Bu katsayının Türkçe
anlamı, çürüme ya da bozulma katsayısıdır. Lambda katsayısı, RiskMetrics‘in günlük
değerlere göre volatilite tahminin de 0,94, aylık volatilite tahmininde ise, 0,97 olarak
alınmaktadır (Jorion, 2005: 361). Lambda değerinin 1’e yaklaşması tarihi volatiliteye
ağırlık verildiğini gösterir. Yani güncel gelişmelere ya da piyasa hareketlerine daha
zayıf tepki verileceği anlamına gelir. Tersinde ise (düşük lambda), hızlı bir şekilde
ortadan kalkan yüksek volatilite reaksiyonunun söz konusu olacağı anlaşılmaktadır
(Bolgün ve Akçay, 2005: 330). Bu katsayı düşük ise; kısa vadeli tahminlerde, yüksek
ise; uzun vadeli tahminlerde kullanılması daha uygun olur. RiskMetrics tarafından
ülkelere göre önerilen Lamda katsayıları Tablo 29’da gösterilmiştir.
Tablo 29. Optimum Lambda Katsayıları
ÜLKELER
LAMDA
ARJANTİN
0,972
ENDONEZYA
0,992
FİLİPİNLER
0,925
GÜNEY AFRİKA
0,938
GÜNEY KORE
0,956
MALEZYA
0,808
MEKSİKA
0,895
TAYLAND
0,967
TÜRKİYE
0,970
Kaynak: Bolgün ve Akçay, 2005: 330.
95
Konunun daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla Hull (2000: 371) tarafından
oluşturulan volatilite hesaplama örneği şu şekildedir: 0,90 Lambda katsayısı
varsayımıyla, n-1 gün için volatilite tahmini, günlük % 1’dir. N-1 gün boyunca piyasa
değerindeki değişim oranı ise; % 2’dir. Bunun anlamı;
σ2n-1 = (0.01)2 = 0.0001 ve u2n-1 = (0.02)2 =0.0004’dür.
σ2n = 0,9 * 0,0001 + 0,1 * 0,0004 = 0,00013
n gün, σn için volatilite tahmini, günlük
0.00013 ya da % 1,14’dür. Bu örneğe
göre; u2n-1 ‘nin beklenen değeri 0.0001’dir(σ2n-1). u2n-1 ‘in gerçekleşen değeri beklenen
değerden daha yüksektir ve sonuçta bizim volatilite tahminimiz artmıştır. u2n-1 beklenen
değerden daha düşük olmuş olsaydı, volatilite tahminimiz düşmüş olacaktı. Bu durum
riskinde artacağının sinyalini verecektir.
EWMA yöntemi, varlık getirilerinin simetrik ve bağımsız olarak dağıldığı prensibi
üzerine kurulmuştur. Zamana bağlı olarak değişiklik gösteren bir volatilite varsayımına
dayanmaktadır. EWMA yöntemine göre Financial Analyzer tarafından yapılan volatilite
hesaplaması Tablo 30’da gösterilmiştir. Bu hesaplamada Lambda değeri 0,94 alınmıştır.
Tablo 31’de ise; EWMA tablosunun oluşturulması sırasında kullanılan istatistiki
verilerin özeti gösterilmiştir.
EWMA yaklaşımı, Tablo 30’dan da izlendiği gibi, volatiliteye göre hareket
etmektedir. Örneğin; n-1 günde piyasa değerinde büyük bir hareket var ise, u2n-1 daha
geniş olmaktadır. O nedenle n gün için volatilite tahminimiz yukarı doğru hareket
edecektir. Burada Lambda değeri de volatiliteye göre hareket eder. Yani; düşük Lambda
değeri σn hesaplanırken, u2n-1’e büyük ağırlık verir (son verilere). Yüksek Lambda
değerinde ise, günlük volatilite tahminlerinde u2i tarafından sağlanan bilgilere daha az
ağırlık verilir (Hull, 2000: 372).
96
Tablo 30. EWMA Yöntemine Göre Volatilite Görünümü 42
Tablo 31. EWMA Tablosunun Özet İstatistiki Verileri (TR/USD).
Sıra İşlem Tarihi
13.11.2006
0
10.11.2006
1
09.11.2006
2
08.11.2006
3
07.11.2006
4
06.11.2006
5
03.11.2006
6
02.11.2006
7
01.11.2006
8
31.10.2006
9
30.10.2006
10
Getiri
Yıllık
EWMA
Değer değişimi
EWMA
1,4467
0,001176
0,0075
0,2357
1,4450
-0,000623
0,0077
0,2429
1,4459
-0,004417
0,0079
0,2505
1,4523
0,008505
0,0081
0,2559
1,4400
-0,003397
0,0081
0,2551
1,4449
-0,013815
0,0083
0,2617
1,4650
0,003419
0,0078
0,2463
1,4600
0,001714
0,0080
0,2526
1,4575
0,002679
0,0082
0,2601
1,4536
0,005588
0,0085
0,2675
1,4455
-0,001866
0,0086
0,2722
.
.
.
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
42
04.12.2002
03.12.2002
02.12.2002
29.11.2002
28.11.2002
27.11.2002
26.11.2002
25.11.2002
22.11.2002
21.11.2002
.
.
.
1,5274
1,5163
1,5390
1,5472
1,5563
1,5524
1,5670
1,5704
1,5758
1,5849
0,007326
-0,014874
-0,005284
-0,005911
0,002526
-0,00937
-0,002174
-0,0034
-0,005803
0,001508
0,0076
0,0077
0,0069
0,0070
0,0071
0,0073
0,0072
0,0074
0,0075
0,0076
0,2416
0,2422
0,2197
0,2227
0,2247
0,2309
0,2261
0,2326
0,2383
0,2414
13 Kasım 2006’dan itibaren geçmiş 1000 günlük TCMB tarihi verilerine göre hazırlanmıştır.
97
d) Değişken Volatilite Modelleri
Volatilite hesaplamaları, ancak volatilite değişikliğinin doğru olarak tahmin
edilmesi durumunda risk yönetimi açısından yararlı bir araç olabilir (Sevil, 2001: 59).
Riskten korunmak için kısa vadeli davranmak gerekebilir ancak finansal kararlar için
uzun vadeli düşünme zorunluluğunun bulunduğu da unutulmamalıdır. Dolayısıyla,
Autoregressive Conditional Heteroscedasticity (ARCH) ve Generalized Autoregressive
Conditional Heteroscedasticity (GARCH) gibi bazı volatilite modellerine ihtiyaç
duyulmaktadır. Her iki yaklaşımda, varyans’ın zaman içinde değişken olduğu
varsayımına dayanmaktadır. GARCH yaklaşımı 1982’de Engle tarafından geliştirilen
ARCH yönteminin genelleştirilmiş bir versiyonudur ve 1986’da Bollerslev tarafından
önerilen GARCH modeli olarak bilinir (Hull, 2000: 372).
Değişen varyans’ın özel bir şekli olan ARCH etkilerinin araştırılmasının nedeni,
birçok finansal zaman serilerinde gözlemlenen ve ihmal edilmesi halinde tahminlerin
etkinliğinin azalmasına neden olan, cari hata terimi ile yakın geçmişe ait hata
terimlerinin daha önceki dönemlere ait hata terimlerinden daha çok, birbiri ile ilişkili
olması durumunun dikkate alınması gereğidir. Çünkü, yakın geçmişte yaşanan olayların
kurlar üzerindeki etkisi, uzak geçmişe göre daha fazladır. ARCH yöntemi; p dönemin
varyansının bir fonksiyonudur. P dönem geriye kadar yaşanan bir finansal şokun bu
dönemin varyansını artırıcı etkisi bulunmaktadır. Finansal şokun pozitif veya negatif
olması farklılık yaratmaz (Bolgün ve Akçay, 2005: 334). ARCH modelinin
kullanılabilmesi için zaman serisi verilerinde, ARCH etkilerinin mevcut olması
gereklidir (Bolgün ve Akçay, 2005: 350). ARCH LM testi olarak da bilinen test,
modelin hata terimlerinde ARCH etkilerinin bulunup bulunmadığını araştıran bir
Lagrange Çarpanı testidir ve modelin kurucusu olan Engle tarafından geliştirilmiştir.
Model şu biçimdedir:
u
2
t
2
2
2
= α 0 + α 1 u t −1 + α 2 u t − 2 + ...α p u t − p + vi
(14)
Bu modelde t dönemindeki kalıntılar ile, Ut-1 , Ut-2 , Ut-p dönemindeki kalıntıların
bağımlı olup olmadığı araştırılır.
98
Ho: α1 = α2 = αP
H1 : En az biri farklı,
N * R2 < X2p
ARCH p, yok.
Varyans da meydana gelen değişme içsel ise, yani varyans’ın geçmiş değerleri cari
değerin belirlenmesinde rol oynuyor ise, GARCH modeli artık ARCH modeline göre
tercih edilebilecektir. ARCH modellerinin genişletilmiş halini ifade eden ve Bollerslav
(1986) tarafından geliştirilen GARCH modelleri, koşullu varyansın hata teriminin
gecikmeli değerlerine ilave olarak, kendi gecikmeli değerlerine de bağlı olduğu
volatilite modelidir (Jorion, 2005: 358).
Koşullu (conditional) varyans; mevcut bilgi düzeyinde sahip olduğumuz
varyanstır. Koşulsuz (unconditional) varyans anlamı bu değerlendirme üzerinden
çıkarılabilir. Yani; ortalama varyans, koşulsuz (unconditional); bir zaman serisine bağlı
varyans ise koşullu (conditional)’dur. Ampirik çalışmalar koşullu volatilite modellerinin
tümüyle risk tahmininde başarılı olduğunu göstermektedir (Jorion, 2005: 353). GARCH
modeli de koşullu varyansa bağlı tahminleri içerir. Tanımlanmasında kullanılan, σ2n,
koşullu varyansı gösterir ve uzun dönemli ortalama varyans oranından hesaplanır. V
(uzun dönemdeki varyans) ise, σn-1 ve un-1’den hesaplanır. İlgili zaman kadar kullanılan
bilgi n-1, önceki gün getirileri olarak da, u2n-1 kullanılır. y / ω, V (uzun dönemdeki
varyans)’nin ağırlıklandırılmasında, α önceki gün getirilerinin ağırlıklandırılmasında
(u2n-1) ve β ise, σ2n-1’in ağırlıklandırılmasında kullanılır. Bu ağırlıklandırmalar toplamı
bire tamamlanmalıdır (Hull, 2000: 372). Yani;
y + α + β = 1 olmalıdır.
EWMA modeli GARCH modelinin özel bir durumudur. Yani : ω = 0 , α =1- λ ve
β = λ’yı gösterir (Hull, 2000: 372). y = 1- α1 – β şeklinde hesaplanabilir. GARCH
modeli aşağıda gösterilmiştir.
σ2n = yV + αu2n-1 + βσ2n-1
(15)
Bu formüldeki β özellikle çok önemlidir. Çünkü: β, şokların varyans üzerindeki
etkisini göstermektedir. ARCH ve GARCH modelleri karşılaştırıldığında; uzun vadeli
99
tahminlerde iki model çok farklı sonuçlar verebilirken, 1 günün üzerindeki kısa vadeli
tahminlerde ise benzer sonuçlar vermektedirler (Jorion, 2005: 362). Sabit bir GARCH
hesaplaması için α + β < 1 olması gerekir, aksi takdirde, uzun vadeli varyans ağırlığı
pratikte negatif olacaktır (Hull, 2000: 373). Uzun dönemli varyans (V) oranı
hesaplanması şu biçimdedir (Hulll, 2000: 377).
V = ω / 1- α – β
(16)
Hull (2000: 373) tarafından oluşturulan GARCH’a dayalı volatilite hesaplama
örneği, konunun daha iyi anlaşılmasına katkı yapacaktır. Örnek model verileri şu
şekildedir:
GARCH modeli verileri ; α : 0,13, β: 0,86 ve ω: 0,000002, dolayısıyla y: 1- α – β
verilerinden 0,01 olarak bulunur. ω = yV olduğuna göre, V=0,0002’dir. Diğer bir
ifadeyle uzun vadeli ortalama varyans günlük 0,0002 olarak uygulanır. Buna karşı
0.0002 ’nin volatilitesi = 0,014 ya da % 1,4’tür. n-1 günkü volatilite tahmini günlük
%1.6 varsayıldığında, σ2n-1= 0,0162 = 0,000256 ve n-1 günkü piyasa değerindeki oransal
değişim %1’dir. u2n-1= 0,012= 0,0001’dir. Dolayısıyla:
σ2n-1 = 0,000002 + 0,13*0,0001 + 0,86*0,000256
= 0,00023516
Böylece yeni volatilite tahmini,
0.00023516 = 0,0153 ya da günlük % 1,53’dür.
Bu volatilite tahminiyle beklenen volatilite tahmini karşılaştırılarak risk olgusu
değerlendirilebilecektir.
13 Kasım 2006 tarihinden geçmiş 1000 günlük TL/USD doları cinsinden verinin
GARCH dağılımı Tablo 32’de Financial Analyzer yardımıyla hesaplanmıştır.
100
Tablo 32. GARCH Yöntemine Göre Volatilite Görünümü 43.(TL-USD)
GARCH tablosunun oluşturulmasına temel teşkil eden geçmiş 1000 günlük
verinin özet istatistiki dağılımı Tablo 33‘de izlenebilir. Bunun yanında, tablonun
istatistiki verilerinin analizinde kullanılan özel istatistiki hesaplama değerleri şu
şekildedir: α: 0,24, ω: 0,00001, β: 0,58’dir. GARCH hesaplamalarına ilişkin
değerlendirmelerde dikkate alınması gereken simgeler şu şekilde açıklanabilir. α değeri,
USD kurunun piyasaya olan tepkisini gösterir. Yani, piyasalarda yaşanan değişimin, α
değeri kadar dövizde de değişime neden olması beklenir. ω değeri, uzun dönem
volatilite seviyesini göstermektedir. β değeri ise, döviz kurunun piyasaya olan direncini
göstermektedir. Volatilite hesaplamalarında ve tahminlerinde, temel olarak β değerine
bakılır ancak α değeri de dikkate alınır. Bunun yanın da EWMA hesaplamalarında
kullanılan Lambda katsayısı, GARCH hesaplamalarında β değerini gösterir. Yukarıdaki
volatilite modellemesinde GARCH-I hesaplaması yapılmıştır. Çünkü; α + β < 1
çıkmıştır. Eğer, α + β = 1 olsa idi, IGARCH modelinin uygulanması daha anlamlı
olurdu.
43
13 Kasım 2006’dan itibaren geçmiş 1000 günlük TCMB USD kuru tarihi verilerine göre hazırlanmıştır.
101
Tablo 33. GARCH Tablosunun Oluşturulmasında Kullanılan İstatistiki Değerler.
İşlem
tarihi
13.11.2006
10.11.2006
09.11.2006
08.11.2006
07.11.2006
06.11.2006
03.11.2006
02.11.2006
01.11.2006
31.10.2006
30.10.2006
Sıra
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Değer
1,4467
1,445
1,4459
1,4523
1,44
1,4449
1,465
1,46
1,4575
1,4536
1,4455
Getiri
değişimi
0,00117578
-0,00062264
-0,00441654
0,00850539
-0,003397
-0,01381513
0,00341881
0,0017138
0,0026794
0,00558796
-0,00186612
Değişimin
karesi
0,00000138
0,00000039
0,00001951
0,00007234
0,00001154
0,00019086
0,00001169
0,00000294
0,00000718
0,00003123
0,00000348
Koşullu
varyans
0,00003899
0,0000497
0,00006011
0,0000559
0,00007413
0,00003038
0,00003014
0,00003339
0,00003721
0,00003371
0,0000393
Log.
Olasılık
4,13939684
4,03193317
3,7784629
3,32997868
3,7580836
1,14051229
4,09202727
4,19073675
4,08409859
3,76677949
4,10888413
Koşullu
stand. Hata
0,00624445
0,00704969
0,00775323
0,00747683
0,00860977
0,00551156
0,00548967
0,00577822
0,0060997
0,00580562
0,00626907
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Koşulsuz
standart hata.
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
0,00807167
991
03.12.2002 1,51632
-0,01487446
0,00022125
0,00004156
1,46326876
0,00644645
0,00807167
992
02.12.2002 1,53904
-0,00528412
0,00002792
0,00004258
3,78526549
0,00652502
0,00807167
993
29.11.2002 1,5472
-0,00591128
0,00003494
0,00004139
3,70517742
0,0064334
0,00807167
994
28.11.2002 1,55637
0,00252637
0,00000638
0,00005131
3,95768243
0,00716306
0,00807167
995
27.11.2002 1,55244
-0,00936952
0,00008779
0,00003428
2,94113644
0,00585512
0,00807167
996
26.11.2002 1,56706
-0,00217433
0,00000473
0,00003977
4,08778926
0,00630658
0,00807167
997
25.11.2002 1,57047
-0,00340021
0,00001156
0,00004636
3,94591069
0,00680878
0,00807167
998
22.11.2002 1,57582
-0,00580297
0,00003367
0,00004843
3,70109028
0,00695929
0,00807167
999
21.11.2002 1,58499
0,00150777
0,00000227
0,00006515
3,88300994
0,00807167
0,00807167
Yukarıdaki GARCH tablosunun yorumlamasına yardımcı olması amacıyla
tablodaki değerler kısaca şu şekilde açıklanabilir. Birinci sütun, tarihlere göre geçmiş
verilerin sırasını göstermektedir. İkinci sütun, kayıt tarihlerini göstermekte, üçüncü
sütunda ise, günlük döviz kuru değerleri izlenmektedir. Dördüncü sütun, i gün
sonundaki ilgili güne göre döviz kuru değişim oranını göstermektedir Yani: (Si – Si-1) /
Si-1. Beşinci sütun, i gün sonuyla bir önceki gün arasındaki döviz kuru oransal
değişimini gösterir. Altıncı sütun, varyans tahminini gösterir. Vi = σ2i bir önceki gün
sonunda ilgili gün için yapılan tahmindir. Yedinci sütun, olasılık ölçüm çizelgesidir –ln
(vi) - u2i / vi. Altıncı ve yedinci sütundaki değerler ω, α ve β tahminlerine dayalı olarak
yapılmaktadır. Sonuçta GARCH tablosu, temel olarak yedinci sütundaki değerlerin
toplamını maximize edecek ω, α ve β seçimiyle ilgilenir (maksimum likelihood
102
varsayımına göre). Burada yedinci sütunun toplam değeri 3.504,65’dir. Diğer iki sütun
ise koşullu ve koşulsuz standart hata değerlerini gösterir.
Volatilite tahmin modelleri arasında bir karşılaştırma yapıldığında; öncelikle
ortalama olarak eski haline dönme (mean reversion) ya da ortalama seviyeye yaklaşma
eğilimi, belirli bir süre de ortalamaya doğru hareket edebilmektedir. GARCH
yönteminde, ortalama etrafında birleşme olurken, EWMA yönteminde olmaz. Bu
nedenle GARCH yöntemi EWMA yöntemine göre teorik olarak daha uygundur.
GARCH modeliyle ω, β, α tahmin edilebilir. ω sıfır olduğu zaman GARCH, EWMA ya
göre azalır, ω negatife dönerek en iyi değeri aldığı durumda, GARCH I modeli durağan
olmaz ve EWMA modelini de daha duyarlı yapar (Hampton, 2005: 14).
İlerleyen dönemlerde modelleme metodları içerisinde yeniliklerde olmuştur.
Örneğin; GARCH modeli birinci ve daha yüksek momentlerdeki doğrusal ve doğrusal
olmayan bağımlılıkların modellenmesi amacıyla; GJR-GARCH, IGARCH, GARCH-M
ve EGARCH gibi versiyonları geliştirilmiştir (Bolgün ve Akçay, 2005: 351). Buraya
kadar yapılan açıklamalar, kur riskinin ortaya çıkışı ve tahmini ile ilgili varsayımlardan
oluşmaktadır. Bundan sonraki bölümlerde ise, kur riskine karşı kullanılan ve Türkiye
için güncel finansal enstrümanlardan olan vadeli işlem kontratları ayrıntılı olarak
değerlendirilecektir.
II. KUR RİSKİNE KARŞI VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANIMI
Hızlı bir değişimin yaşandığı günümüz finansal piyasalarında, vadeli işlem
kontratları ya da türev ürün kontratları (derivatives contracts), finansal risklerin
yönetilmesinde etkin bir yere sahiptir. Çünkü, vadeli işlem piyasaları, finansal
piyasaların en önemli tamamlayıcı unsurlarından birisidir (Yılmaz, 2004: 1). Özellikle
bu kontratlar, günümüz çok uluslu firmaları için gerek kaynak planlanmasında gerekse
uluslararası piyasalara entegrasyonda önemli işlevler üstlenmektedirler. Dünya
borsalarının gelişim aşamalarına bakıldığında; spot işlemlerden vadeli işlemlere doğru
kayan bir tarihsel sürecin yaşandığı görülmektedir. Bunun nedeni; geleceğe yönelik
belirsizliklerin firmalar için ortadan kaldırılmak istenmesidir. Vadeli işlem kontratları,
103
piyasaların istikrar kazanmasında ve güven unsurunun piyasalara yerleşmesinde önemli
katkılar sağlamaktadır. Bu kontratlarda gelecekte belirli bir tarihte anlaşma şartlarının
yerine getirilebilmesi zorunluluğu, vadeli işlem borsaları tarafından yatırımcılara garanti
edilmektedir. Dolayısıyla, yatırımcılar korkmadan ya da her hangi bir endişe duymadan
borsada pozisyon alabilmektedirler. Eski Federal Reserve Bank Başkanı, Alan
Greenspan’ın aşağıdaki ifadesi vadeli işlem kontratlarının finansal piyasalardaki işlevini
açıklamaktadır 44.
“Komplex finansal enstrümanlardan olan türev ürünler, özellikle
geçmiş sıkıntılı yılların ardından, 15 yıl öncesine kadar mevcut
finansal sistemin daha esnek, etkin ve verimli olmasına önemli
derecede katkı sağlamıştır.”.
Türkiye’de vadeli işlem kontratlarının resmi olarak ilk kullanımı, 2001 yılında
İMKB bünyesinde vadeli işlemler biriminin kurulmasıyla başlamıştır. Ancak kriz
dönemine denk gelmesi, piyasalardaki aşırı dalgalanmalar ve iyi bir tanıtım politikasının
yapılamaması gibi nedenlerle, bu birimin gelişimi çok sınırlı kalmıştır. 2005 yılında
İzmir Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsasının (VOB) açılmasıyla birlikte, İMKB
bünyesindeki vadeli işlemler birimi bu borsaya devredilmiştir. 1.5 yıl gibi kısa bir
sürede borsa, çok hızlı bir gelişme göstermiştir. Bunun önemli unsurlarından birisi,
bankaların borsaya gösterdikleri ilgidir. Bankaların kur risklerini yönetmede
kullandıkları en önemli enstrümanlar sırasıyla; döviz swapları, forwardlar ve
opsiyonlardır 45. Bunun yanında İMKB bünyesindeki eski vadeli işlemler birimi, risk
yönetimi birimine dönüştürülerek, dolaylı olarak da olsa vadeli işlemlere yönelik destek
çalışmalarına devam edilmektedir. VOB bünyesi içerisinde başlangıçta; döviz, faiz,
emtia (buğday, pamuk) ve endeks üzerine vadeli işlemler yapılmıştır. 2006 Mart
ayından itibaren altın üzerine vadeli işlemlere başlayan borsada, 26 Nisan 2006
tarihinde de devlet iç borçlanma senetleri (G-DİBS) üzerine vadeli işlem kontratları
işleme açılmıştır. Çalışma, kur riski üzerine değerlendirmeleri içerdiği için, çalışmanın
44
Alan Greenspan, 2002, Chairman of the Federal Reserve and his summary of derivatives market.
http://www.global-derivatives.com/derivatives.php(23.07.2006).
45
http://www.bddk.org.tr/turkce/yayinlarveraporlar/rapor/bddk/kur_riski_degerlendirme/Kur_Riski_Dege
rlendirme_Raporu_Haziran_2006.pdf(31.08.2006).
104
bundan sonraki bölümlerinde sadece döviz vadeli işlemler üzerine değerlendirmeler ve
uygulamalar yapılacaktır.
Kur risklerine karşı, firmaların veya finansal kurumların vadeli işlemleri kullanma
nedenleri aşağıda sıralanmıştır. Bunlar (Akgüç, 1997: 696):
•
Dünyanın çeşitli finans pazarları arasındaki arbitraj fırsatlarından yararlanarak
kaynak maliyetlerini düşürmek,
•
Faiz ve döviz kurlarındaki beklenmeyen değişmelerin doğurduğu riski önlemek
veya azaltmak,
•
Borçlanma kapasitesi ve net nakit akım döngüsünü artırmak (Selvi, 2000: 7),
•
Mevcut varlık veya yükümlülükleri ve kesin döviz taahhütlerini riskten korumak
(Selvi, 2000: 7),
•
Bağlı şirketlerdeki net yatırımları riskten korumak ve spekülasyon amacıyla vadeli
kontratlarını kullanmak (Selvi, 2000: 7) biçiminde sıralanabilir.
Kur riskine karşı vadeli işlem kontratlarının kullanımı, finansal piyasalarda dışsal
yöntemler (external hedging) olarak ifade edilmektedir. Bunun yanında firmalar, içsel
yöntemler
(intenal
hedging)
olarak
ifade
edilen
diğer
yöntemleri
de
kullanabilmektedirler. İçsel yöntemler; netleştirme, ön ödeme, leading and lagging 46,
uzun vadeli yapısal değişiklikler, fiyat ayarlamaları, varlık ve borç yönetimidir (Popov
ve Stutzmann, 2003: 19). Türev kontratlarının gelişmediği ülkelerde, içsel yöntemlerin
kullanılması zorunludur. Çünkü, diğer alternatif finansal araçlar çok sınırlıdır. Gelişmiş
piyasalarda ise, daha az maliyetli ve daha az zahmetli olduğu için, ağırlıklı olarak döviz
üzerine; forward, future, opsiyon ve swap kontratları kullanılmaktadır.
A) VADELİ İŞLEMLERİN TANIMI VE GELİŞİMİ
Vadeli işlemler, belli tutardaki standart bir malın, menkul kıymetin, finansal
göstergenin ya da yabancı paranın işlem anında belirlenmiş fiyattan, belirli bir yerde ve
belirli bir tarihte satın alınmasını ya da satılmasını içeren alım-satım anlaşmalarıdır
(İMKB, 2002: 1). Bu işlemler, gelecekteki belirsizliklerini gidermek ya da risklerini
46
Uluslar arası ticaret yapan kimselerin döviz kurundaki beklenen değişikliklere gösterdikleri tepki
sonucu giriştikleri etkinliklerdir.(www.zargan.com).
105
yönetmek isteyen yatırımcılar tarafından talep edilmektedir. Vadeli işlem kontratları;
forward, future, opsiyon ve swap kontratları olarak adlandırılmaktadır. Bu kontratlardan
futures ve opsiyonlar, bir çok farklı finansal ürün üzerinde aktif olarak kullanılmaktadır.
Forward, swap ve diğer farklı türlerdeki opsiyon kontratları ise; finansal kurumlar, fon
yöneticileri ve tezgah üstü işlem yapan çoğu birlik tarafından dış ticaretteki
değişikliklere karşı düzenli olarak kullanılmaktadır (Hull, 2000: 1).
Türev ürünler üzerine ilk ticari değişim işlemi, Londra Borsasının forward
kontratlara izin vermesiyle olmuştur (Chance, 1995: 1). İlk futures kontrat, 1650’li
yıllarda Japonya’da Yadoya pirinç piyasasında yapılmıştır (Chance, 1995: 1). O
dönemde yapılan kontratlar, bugünün futures sözleşmelerine çok benzer olan standart
kontratlar için bir kanıt niteliğindedir. Ancak, ilk düzenli vadeli işlemler borsası
Chicago’da 1848 yılında kurulmuştur (İMKB, 2002: 1). Borsanın ilk konumunun
Michigan gölüne bağlı olmasından dolayı Chicago, MidWestern tahılının dağıtım, satış
ve depolama merkezi olarak gelişmiştir. Ancak, Chicago’daki depolama için elverişli
koşulların azlığı, hasat döneminde büyük arz ve talep şoklarına neden olmuş, bunun
sonucunda da spot fiyatlarda keskin düşüş ve yükselişler görülmüştür. Bunun üzerine
yatırımcılar tarafından, bir grup tahıl üzerine vadeli işlem kontratları (-to arrive-)
düzenlenmiştir. Özellikle, Amerika da yaşanan iç savaş (kuzey-güney savaşları) futures
işlemlere yönelik ilk büyük spekülatif ataklardan birisi olmuştur (Ward, 2005: 9). Bu
dönemde, ordu atlarının beslenmesi için yulafa yönelik büyük talep olmuş ve savaşın
başlangıcında kilesi 16 cent iken, iki yıl içerisinde 72 cente yükselmiştir (% 450 artış).
1865 yılında bu kontratlar, standart kontratlar haline getirilerek 1925’de ilk takas odası
(Clearing House) oluşturulmuştur (Chance, 1995: 2). Takas odasının kurulma
gereksinimi, 1871’deki büyük Chicago yangını nedeniyledir. Çünkü, bu yangında borsa
ve ticari binalar dahil olmak üzere Chicago’nun büyük bir bölümü yanmıştır. Yangın
sonrasında tüm ödemelerin ayarlanması ve belgelerin güvenli bir merkezde toplanması
amacıyla, takas odasının oluşturulması kararı alınmıştır. Ve ilk kez takas odası
kelimesinin kullanımına başlanmıştır (Ward, 2005: 10).
15 Ağustos 1971’de Başkan Nixon’un Bretton Woods sisteminin fiilen sona
erdiğini açıklamasıyla birlikte, döviz piyasaları da dalgalanmaya bırakılmıştır. Hem
ülkeler hem de firmalar için döviz artık bir risk unsuru haline gelmiştir. Bunun üzerine
106
piyasalarda yaşanan kur belirsizliklerini gidermek amacıyla, 1972 yılında Chicago
Mercantile Exchange (CME) bünyesinde International Monetary Market (IMM)‘ın
kurulması kararlaştırılarak, ilk döviz vadeli işlem kontratları (currency futures) işleme
açılmıştır (Chance, 1995: 3). Bu kontrat aynı zamanda, vadeli piyasalarda işlem gören
ilk finansal vadeli işlem kontratı özelliği taşımaktadır (Yılmaz, 2002: 48). 1975 yılında
da ilk olarak faiz üzerine; Government National Mortgage Association (GNMA) vadeli
işlem kontratları, Chicago Board of Trade (CBOT) bünyesinde işleme açılmıştır
(Chance, 1995: 3). Yaşanan hızlı değişimler sonucu 1982’de CME, Eurodollar
kontratlar oluşturmuştur. Bu kontratlar, kısa bir sürede diğer futures kontratlar
içerisinde en etkili konuma gelmişlerdir. 1973 yılında da Fisher, Black ve Myron
Scholes tarafından oluşturulan “Black&Scholes” opsiyon fiyatlama modeli, finans
dünyasında en ünlü formüllerden birisi haline gelmiştir (Chance, 1995: 4). Bu model,
türev ürünlerin kullanımında matematiksel bir çatı oluşturmasıyla bilinmektedir.
1982’de CME bünyesindeki Kansas City Board of Trade (KCBT) tarafından “Value
Line Index” üzerine düzenlenen, dünyadaki ilk index vadeli işlem kontratı
oluşturulmuştur (Ward, 2005: 16). 1983’te de Chicago Board of Trade (CBOT)
bünyesinde index kontratları işleme açılmıştır. Bu index, orijinal olarak CBOT 100
endeksi olarak bilinir ve sonradan en etkin opsiyon kontratlarından birisi haline gelen
S&P 100 olarak adlandırılmıştır. 1980’ler swap ve diğer tezgah üstü türev ürünlerin
başladığı yıllardır. 1985 yılında Newyork Cotton Exchange (New York Board of Trade)
tarafından kurulan Financial Instrument Exchange (Finex) bünyesinde en çok işlem
gören döviz vadeli işlem kontratları; Japon Yeni, İsveç Frangı ve Euro üzerine
kontratlardır (Yılmaz, 2002: 49). Bu borsayı da 1982 yılında Philadelphia Stock
Exchange (PHLX) bünyesinde kurulan ve döviz üzerine opsiyon kontratlarının alımsatımının yapıldığı United Currency Option Market (UCOM) izlemiştir (Yılmaz, 2002:
51).
1994 yılı, vadeli işlemler alanında kayıpların başladığı dönemdir. Özellikle, türev
ürünlerde yanlış pozisyon alımına bağlı olarak; Procter and Gamble, Baring’s Bank,
Orange Country ve Metallgesellschaft çöküş örnekleri dikkat çekicidir. Tablo 34’de
dünyada yaşanan türev piyasa krizleri ve maliyetleri ayrıntılı olarak gösterilmiştir.
107
Tablo 34. Başlıca Karşılaşılan Finansal Krizler ve Maliyetleri
Firma – Ülke
Parmalat, İtalya
İmar Bank
Worldcom, ABD
Enron, ABD
Orange Country, ABD
Kashima Oil, Japonya
Metallgesellchaft, Almanya
Barings, İngiltere
Codelco, Şili
Procter & Gamble, U.S.
Showa Shell Sekiyu, Japan
Kayıp tutarı
Milyon $
50.000
11.000
103.900
63.400
1.640
1.450
1.340
1.330
200
157
1.580
Risk türü ve Kullanılan
Enstrüman
Operasyonel risk + kredi riski
Operasyonel risk
Operasyonel risk + piyasa riski
Operasyonel risk + piyasa riski
Piyasa riski (reverse repos)
Piyasa riski (currency forward)
Piyasa riski (oil futures)
Piyasa riski (stock index futures)
Piyasa riski (copper futures)
Piyasa riski (differential swaps)
Currency forwards
Kaynak: Jorion, 2000: 33; Akçay ve Bolgün, 2005: 79.
B) VADELİ PİYASALARDA İŞLEM YAPAN YATIRIMCILAR
Vadeli piyasalarda faaliyet gösteren üç tip yatırımcı (traders) vardır. Bunlar (Hull,
2000: 11): Riskten kaçanlar (hedgers), spekülatörler (speculators) ve arbitrajcılardır
(arbitrageurs).
1. Riskten Kaçanlar (Hedgers)
Riskten korunmak isteyen yatırımcılar, sermaye piyasası araçlarına yatırım yapan
ya da gelecekte belli bir tarihteki alacaklarını ya da borçlarını riskten korumak isteyen
yatımcılardır. Bu yatırımcılar; spot piyasalarda fiyatların yükselmesinden korunmak için
vadeli işlem kontratlarında alıcı (long), fiyatların düşmesinden korunmak için de vadeli
işlem kontratlarında satıcı (short) pozisyonu alırlar (İMKB, 2002: 9).
Örneğin; YILDIZ A.Ş’nin 90 gün sonra ödeyeceği 1 milyon $ borcu vardır. Şu
anda firma, gelecekteki TL / USD kurunun belirsizliği nedeniyle kur riskine maruzdur.
USD fiyatı yükselir ise, firmanın maliyetleri yükselecek böylece kârlılığı azalacaktır.
Kurun spot fiyatının 1,5000 YTL olduğu varsayıldığında, USD kurunun yükselme
olasılığına karşı firma, şu hedging uygulamasını düşünecektir.
Birinci plan olarak firma; 1 $ = 1,5500 YTL’den 90 gün sonrası için forward
kontrat satın alacak, böylelikle USD cinsinden ödemelerini sabitleyecektir.
108
İkinci plan olarak da firma; 90 gün sonrasına 1.5 milyon YTL için 1 milyon
USD’lık alım opsiyonu satın alacak ve 60.000 YTL prim (% 4 prim) ödeyecektir. 90
gün sonrası için riskten kaçınma planı forward ve opsiyonlar için karşılaştırmalı olarak
Tablo 35’de gösterilmiştir.
Tablo 35. Yatırımcı için Riskten Kaçınma Planı.
Spot kur
90 gün sonraki Hedging yok
Forwardkontrat Call
option
YTL / USD
kur YTL/USD) YTL
hedge(YTL)
hedge (YTL)
1,5000
1,6000
1.600.000
1.550.000
1.560.000
1,4500
1.450.000
1.550.000
1.510.000
Bu örnekten yola çıkarak; firma hedging planı yapmadığı zaman, USD cinsinden
ödemeleri artacak ve toplam kârlılığı bu durumdan olumsuz etkilenecektir. Firma 90
gün sonrası için bir forward kontrat alarak ödemelerini sabitler ise, doların
yükselmesine karşı korunmuş olacak ancak, doların düşmesi durumunda kazanç
imkanını da kaçırmış olacaktır. Firma doların yükselmesine karşı bir alım opsiyonu
satın aldığında, kayıplardan korunabileceği gibi, doların düşmesine karşı da hala kazanç
imkanına sahip olacaktır. Fakat, opsiyon hakkından yararlanabilmek için prim ödenmesi
gerekecektir.
2. Spekülatörler
Piyasalarda fiyatların gelecekteki yönünü tahmin ederek, buna göre pozisyon alan
yatırımcılara spekülatör adı verilir (İMKB, 2002: 9). Spekülatörün piyasada bir
pozisyon almak istemesinin temel nedeni; piyasanın yukarı veya aşağıya doğru
gideceğine yönelik beklentilerdir. Vadeli işlem kontratları, kaldıraç etkisi nedeniyle,
yatırımcılara önemli avantajlar sağlayan finansal enstrümanlardır. Spekülatörler
tarafından yapılan doğru tahminler, kârların artan bir şekilde gelişmesine neden
olacaktır. Ancak piyasalar konusundaki ters tahminler, kaldıraç etkisini tersine
çevirebilecektir. İyi sonuçlar daha iyiye giderken, kötü sonuçlar daha kötüye
gidebilecektir. Forward ve opsiyon kontratları spekülatörler için benzer enstrümanlar
olmakla birlikte, ikisi arasında önemli farklılıklar da vardır. Forward kontratlarda
spekülatörün potansiyel kazancı ya da kaybı çok geniş iken, opsiyon kontratlarında
109
alınan uzun pozisyona bağlı olarak, spekülatörün kaybı, opsiyon için ödenen miktarla
sınırlandırılmıştır.
Spekülatörler, fiyat üzerinde kontrol imkanları’nın olmadığını bildikleri için
pozisyonlarını ona göre almaktadırlar. Fiyatlar bugün nasılsa, gelecekte de benzer arz ve
talep koşullarına göre oluşacaktır. Burada spekülatörün yaptığı işlem, gelecekteki arz ve
talep koşullarını şimdiden tahminden ibarettir (Bolak, 1998: 72). Spekülatörün
tahminleri doğru çıkarsa kâr, yanlış çıkarsa zararla karşılaşılacaktır. Spekülatör bu rolü,
taşıdığı risk pozisyonunu hedge etmek isteyen; yatırımcı, üretici gibi kişilerle; forwards,
futures, opsiyon ve swap gibi kontratlar yaparak üstlenmektedir. Spekülasyon işlemi,
türev piyasalarda zorunlu bir unsurdur ve finansal piyasalarda sıklıkla karşılaşılan
spekülatif işlemler, hedging stratejilerini uygulanabilir kılmaktadır 47. Spekülatörlerin
geleceği tahmin etmede kullandıkları yöntemler; temel analiz, teknik analiz ve
profesyonelce hazırlanan volatilite modelleridir. Bir önceki bölümde detaylı olarak bu
konular değerlendirilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla, yapılan
açıklamalar şu şekilde örneklendirilebilir15.
Örneğin; menkul kıymet fiyatının 30 Nisan tarihinde 66,6 $ olduğu ve fiyatların
Ağustos ayında yükseleceği varsayımında, yatırımcı alternatifleri şu şekilde oluşacaktır.
A. Yatırımcı 30 Nisan tarihinde 10.000 adetlik bir pay alabilmek için 666.000 $
nakit harcama yapacaktır.
B. Yatırımcı, 22 Ağustos tarihinde bir pay menkul kıymeti 68,0 $ ayarlanmış
fiyattan 10.000 paylık bir alım opsiyonunu satın almak için 27.200 $ prim (0.04 prim)
ödeyecektir. Faiz oranları dikkate alınmadığında, yatırımcının kârlılığı ve getirisi için
iki senaryo oluşturulabilir.
Birinci duruma göre; A, menkul kıymet fiyatlarının 22 Ağustos tarihinde 73,0 $’a
yükseldiği düşünüldüğünde, yatırımcı menkul kıymetleri nakit olarak 730.000 $’a
satacaktır. Bu durumda getiri;
47
http://www.worldscibooks.com/economics/etextbook/5855/5855_chap1.pdf.(13.09.2006).
110
Getiri :
730.000 − 666.000
*100 = %9.6 olacaktır.
666.000
B’ye göre birinci durum ise şu şekilde gelişecektir; yatırımcı opsiyon hakkını
kullanır ise, avantajı;
Avantaj: 730.000 – 680.000 = 50.000 $.
Bu durumda getiri:
50.000 − 27.200
*100 = %83.8 olacaktır.
27.200
İkinci duruma göre; A, menkul kıymet fiyatları, 22 Ağustos tarihinde 66 $
seviyesine düşer ise, yatırımcının kaybı;
666.000 – 660.000 = 6.000 $’dır. Bu durumda getiri;
Getiri:
660.000 − 666.000
* 100 = % − 0.9 ile getiri negatif olacaktır.
666.000
İkinci duruma göre; B, spot fiyatlar daha düşük olduğu için yatırımcı alım
opsiyonunu uygulamaya koymayacaktır. 660.000 – 680.000 = -20.000 (avantaj).
Dolayısıyla yatırımcı, opsiyon primi olan 27.200 $’ı kaybedecek ve % 100 kayıpla
karşılaşacaktır.
3. Arbitrajcılar
Arbitrajcı, piyasalar arasındaki fiyat farklılıklarından yararlanarak risksiz kâr elde
etmeyi amaçlayan yatırımcılardır (Yılmaz, 2002: 24). Örneğin; coğrafi olarak farklı
yerlerde işlem gören aynı finansal enstrümanların fiyatlarının farklı olması durumunda,
arbitrajcı ilgili ürünü ucuz olduğu yerden alıp, pahalı olduğu yerde satarak arbitrajcı kârı
elde edecektir. Piyasalarda yaşanan bu işlem mekanizması yardımıyla, finansal ürünler
arasındaki fiyat farklılığı giderilmiş olur. Arbitraj işlemleri sonucunda, vadeli ve spot
piyasalarda fiyat oluşumları gerçekçi bir şekilde sağlanmış olacaktır. (İMKB, 2002: 10).
Arbitraj işlemi ile spekülasyon işlemi aynı değildir. Spekülatörler, gelecekteki fiyat
tahminlerinden kâr elde etmeyi beklemekte ve böylece risk almaktadırlar. Arbitrajcılar
111
ise, piyasalar arasındaki gerçek fiyat farklılıklarından kâr elde etmeyi beklemekte ve
böylece daha az risk almaktadırlar.
C)
VADELİ
İŞLEM
KONTRATLARININ
KUR
RİSKİ
YÖNETİMİNDEKİ
UYGULANABİLİRLİĞİ: AMPRİK BULGULAR VE DURUMSAL ANALİZ
Kur riski, uluslararası piyasalarda işlem yapan yatırımcılar ve firmalar için kritik
öneme sahiptir. Ampirik çalışmaların çoğu; çok uluslu firma kârlarının döviz kuru
dalgalanmalarından etkilendiğini göstermektedir (Popov ve Stutzman, 2003: 1). Birçok
finansal kararların alınması sırasında ve periyodik olarak günlük yaşamın her
noktasında finansal riskler konumlanmıştır (Bolgün, 2006: 490). Türkiye’de yıllardır
yapılan tartışmaların büyük bir çoğunluğu; kur riski, faiz riski ve menkul kıymet fiyat
riskleri üzerinedir. Bunun dışında, daha bir çok risk faktörü sayılabilmektedir. Örneğin;
petrol ürünlerinde olduğu gibi. FX risk yönetiminde dört ana etken vardır (Popov ve
Stutzman, 2003: 28). Bunlar; kur riski kayıplarını minimize etmek, nakit akışlarındaki
volatiliteyi azaltmak, kazançları kur dalgalanmalarına karşı korumak ve kur riskindeki
görünümü dikkate almaksızın riskleri hedge etmektir. Hedging’in esası risk aktarımıdır
(Ersan, 1998: 70). Yoksa kar elde etmek değildir. Buradaki sorun; firmaların hedging
işlemlerinde hangi enstrümanları kullanacakları konusundadır. Bu konu üzerine
literatürde pek çok araştırma vardır. Türev enstrümanlar olarak adlandırılan vadeli işlem
kontratları, gelişmiş ülkelerdeki bir çok firma tarafından risk yönetimi aracı olarak
kullanılmaktadır. Örneğin; Japonya’da 2.065 firmanın % 41’i finansal kararlarında türev
ürün kontratlarını kullandıklarını belirtmişlerdir. Bunun yanında A.B.D’de benzer
sonuçlar elde edilmiştir. İngiltere’de 500 firma arasında yapılan araştırmada, firmaların
% 90’ının türev enstrümanlarını risk yönetimi amacıyla kullandığı belirlenmiştir
(Bolgün, 2006: 493). Bu konuda yapılan diğer teorik çalışmalar, aşağıdaki gibi
özetlenebilir.
1. Amprik Bulgular
Marshall (1999: 185) tarafından yapılan çalışmada; Amerikan, Asya ve İngiliz
firmalarının büyük bir çoğunluğu için en önemli finansal risk kaynağının kur riski
olduğu ortaya konulmuştur. Allayannis ve Opek (2001: 273) tarafından yapılan
çalışmada ise, ihracatçıların kur risklerine karşı türev ürün kontratlarını kullandıkları
112
belirlenmiştir. Bunun yanında firmalar, uzun vadeli borçlanmadan ziyade türev
ürünlerin kendileri için daha avantajlı olduğunu belirtmişlerdir. Bodnar ve Gebhardt
(1999: 53-87) tarafından yapılan çalışmada, Alman ve Amerikalı firmaların futures
kontratlardan ziyade, tezgah üstü enstrümanlardan; option, swap ve forward kontratları
tercih ettikleri belirlenmiştir. Alman firmaların türev ürün kullanımı % 78 iken,
Amerikalı firmaların kullanımı % 57’dir. Bu çalışmada; forward kontratların firma
taahhütlerinde kullanıldığı, opsiyonların ise; gelecekteki döviz cinsinden nakit
akışlarına karşı belirsizliğin giderilmesinde tercih edildiği saptanmıştır. Ayrıca
firmaların kur pozisyonlarına bağlı olarak oluşan işlem risklerini, sıklıkla, türev ürün
kontratlarını kullanarak giderdikleri belirlenmiştir.
Bartram, Brown ve Fehle (2003: 1-65) tarafından Amerikan firmalarını da içeren,
48 ülkedeki reel sektör firmalarının türev ürünleri kullanımları üzerine yapılan bir
araştırmada; bütün ülkelerin genel olarak % 43,6’sının kurlar üzerine türev ürün
kontratlarını, % 32,5’inin faizler üzerine türev ürün kontratlarını ve % 10’ununda mal
üzerine türev ürün kontratlarını kullandıkları belirlenmiştir. Yapılan istatistiki
çalışmalar sonucunda, özellikle faiz üzerine kullanılan türev ürünlerin, firma değerini
pozitif yönde etkilediği saptanmıştır.
Judge (2002: 1-58) tarafından 1995 yılında İngiltere’deki en büyük 400 şirket
üzerine yapılan araştırmada, bu şirketlerin % 60 gibi büyük bir çoğunluğunun, kur
riskinin yönetiminde geniş ölçüde türev ürünleri kullandıkları belirlenmiştir. Türev
kontratlarının kullanım amaçları arasında ise; spekülasyondan daha çok, hedging
amacıyla türev ürünlerin kullanıldığı belirlenmiştir.
Marshall (1999: 185-211) tarafından; Amerikan, Asya ve İngiliz firmaları üzerine
yapılan çalışmada, firmaların işlem etkilerini (risklerini) gidermede hem içsel hem de
dışsal teknikleri kullandıkları saptanmıştır. Özellikle, ABD ve İngiliz firmaları içsel ve
dışsal yöntemlerin her ikisini de kullanırken, Asyalı firmaların, sadece içsel yöntemleri
tercih ettikleri belirlenmiştir. Bodnar, Marston ve Hayt (1998: 55-87) tarafından yapılan
çalışmalarda da Amerikalı imalat firmalarının % 95’inin döviz kuru riskini hedge
etmede, türev ürün kontratlarını kullandıkları saptanmıştır.
113
Güngör ve Yılmaz (2006: 465) tarafından İMKB’de faaliyet gösteren firmaların
risklerini yönetmede türev ürün kullanımları üzerine bir araştırma yapılmıştır.
Araştırmada, değişen çevre koşulları içerisinde türev ürün kontratlarının risk
yönetiminde hayati rol oynadığı belirtilmiştir. Özellikle firmaların, yüksek seviyede kur
riskine ve düşük seviyede faiz riskine karşı pozisyonları olduğu ve maliyet avantajı
nedeniyle, bankalarla ikili olarak anlaştıkları forward kontratları tercih ettikleri
belirlenmiştir. Görüldüğü gibi, dünya üzerinde yapılan bir çok çalışmada, vadeli işlem
kontratlarının kur riski yönetiminde firmalar tarafından sıklıkla tercih edildiği
anlaşılmaktadır. Bank For International Settlement (BIS) verilerine göre; dünya
üzerindeki
dövize
bağlı
türev
ürünlerin
değerindeki
artışlar,
bu
olguyu
desteklemektedir. Tablo 36’da dünya organize piyasalarındaki dağılım izlenebilir. Tablo
37’de ise, BIS verilerine göre, türev ürünlerin tezgah üstü piyasalardaki dağılımı
izlenebilir.
Tablo 36. Dünyada Döviz Üzerine Günlük İşlem Hacmi.
Global Döviz Değişim Hızı, Nisan günlük ortalama, milyar dolar.
1989
1992
1995
1998
2001
2004
Spot İşlemler
Vadeli döviz işlemleri
Döviz kuru swapları
Gaps tahminleri
Toplam “geleneksel” dönüşüm
387
131
656
26
1.200
621
208
944
107
1.880
317
27
190
56
590
394
58
324
44
820
494
97
546
53
1.190
568
128
734
60
1.490
Kaynak: BIS.
Tablo 36’da izlendiği gibi, Nisan 2001 ve Nisan 2004 yılları karşılaştırıldığında,
finansal piyasalardaki günlük işlem hacminin, 2001 yılına göre % 57 artışla, 2004
yılında 1.880 milyar $ olarak gerçekleşmiştir.
114
Tablo 37. Global Tezgahüstü Piyasalarda Türev Ürünler
Global OTC türev ürünler, Nisan ayı günlük ortalaması (milyar dolar)
1995
1998
2001
2004
Döviz kuru dönüşüm hızı
688
959
853
1.292
•
Forward ve döviz kuru swapları
643
862
786
1.152
•
Kur swapları
4
10
7
21
•
Opsiyonlar
•
Diğerleri
41
87
60
117
1
0
0
2
Faiz oranları dönüşüm hızı
151
265
489
1.025
•
FRAs
66
74
129
233
•
Swaps
63
155
331
621
•
Opsiyon
21
36
29
171
•
Diğer
2
0
0
0
880
1.265
1.385
2.410
1.221
1.382
2.180
4.657
17
11
10
23
1.204
1.371
2.170
4.634
Toplam Türev Ürün D. Hızı
Türev ürün ticaretindeki değişim
•
Kur kontratları
•
Faiz oranı kontratları
Kaynak: BIS.
Tablo 37’de izlendiği gibi, Nisan 2001 ile Nisan 2004 yılları arasında, döviz
bazında tezgah üstü piyasalardaki türev ürünlerin işlem hacmi % 51 artarak 1.292
milyar dolara ulaşmıştır. BIS verilerine göre 2006 yılı itibariyle, dünya organize
borsalarında işlem hacmi de 1.4 Katrilyon ABD Dolarına ulaşmıştır.
Şekil 6’da global tezgah üstü piyasalarda işlem gören vadeli işlem kontratlarının
dağılımı yüzdeler halinde verilmiştir.
115
Şekil 6. Tezgahüstü Türev Ürün Piyasası Günlük Global İşlem Hacmi.
Kaynak: BIS.
Tablo 38’de, dünyada işlem gören vadeli işlem borsaları ve bu borsalarla dolaylı
olarak da olsa ilgili diğer kuruluşların 2006 yılı itibariyle güncelleştirilmiş bir listesi
verilmiştir. Vadeli işlemlerle ilgilenen uzmanların ya da araştırmacıların, ilgili
borsaların web sayfalarını ziyaret etmeleri durumunda, işlem örnekleri ve enstrümanlar
konusunda bir çok farklı araştırma raporlarını inceleme ve değerlendirme fırsatı
bulacaklardır.
116
Tablo 38. Dünyadaki Vadeli İşlemler Borsaları ve Diğer İlgili Kuruluşlar.
CBOT
Chicago Board Of Trade
CME
Chicago Mercantile Exchange
CBOE
Chicago Board Of Options Exchange
NYBOT
New York Board Of Trade
LIFFE
London Financial Futures And Options Exchange
EUREX
Eurex
SFE
Sydney Futures Exchange
TIFFE
Tokyo International Financial Futures Exchange
BORSA ITALIANA
Borsa Italiana
CSE
Copenhagen Stock Exchange
MATIF
French Euronext Exchange
BURSA MALAYSIA
Bursa Malaysia Derivatives Berhad
KOFEX
Korea Futures Exchange
MEXDER
Mexican Derivatives Exchange
ADEX
Athens Exchange
SAFEX
Jse Securities Exchance
BM&F
Brazilian Mercantile Nad Futures Exchange
BMEX
Spanish Exchanges
WSE
Warsaw Commodity Exchange
HKEX
Hong Kong Exchanges And Clearing Limied
MICEX
Moscow Interbank Currency Exchange
M-X
Montreal Exchange
KCBT
Kansas City Board Of Trade
COMEX
Newyork Commodity Exchange
SIMEX
Singapur International Monetary Exchange
PHLX
Philadelphia Stock Exchange
TSX
Kanada Toronto Stock Exchange
VOB
Turkish Derivatives Exchange
Dünyadaki Vadeli İşlemler ile İlgili Diğer Kuruluşlar
BIS
Bank For International Settlement
ISDA
International Swaps And Derivatives Association
NFA
National Futures Association
SFOA
Swıss Futures And Options Association
117
2. Türkiye Durumsal Analizi
Türkiye’de vadeli işlem ve opsiyon kontratları üzerine ilk düzenleme 23.07.1995
tarih ve 22352 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon
Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik” ile yapılmıştır.
Bu düzenlemeyi, 18.10.1996 tarih ve 22791 sayılı Resmi Gazete’de çıkarılan “İstanbul
Altın Borsası Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği” ile İstanbul Altın
Borsası’nda altın ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin alımsatımına ilişkin esaslar belirlenmiş, 29.01.1997 tarih ve 22892 sayılı Resmi Gazete’de
çıkarılan “IMKB Vadeli İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İlişkin Yönetmelik” ve
“IMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Merkezi Üyeliği ve İşlemlerine İlişkin
Yönetmelik” ile de hisse senedi, faiz getirili menkul kıymetler, endeks ve diğer finansal
göstergeler üzerine vadeli ve opsiyonlu işlemlerin yapılmasına ve takasına ilişkin
esaslar düzenlenmiştir. İMKB Vadeli İşlemler Piyasası, işlem ve takas esaslarını ve
üyeliklerini düzenleyen söz konusu yönetmelikler, 23.02.2001 tarih ve 24327 sayılı
Resmi Gazete yayımlanan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma
Esasları Hakkında Yönetmeliğin 56. Maddesi ile yürürlükten kaldırılmış, daha sonra
yeni yönetmelikler 19.07.2001 tarih ve 24467 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak
yürürlüğe girmiştir 48. 15 Ağustos 2001 tarihinde, döviz üzerine (USD) vadeli işlem
kontratları İMKB bünyesinde işlem görmeye başlamıştır. 30 Aralık tarihinden itibaren
de Euro üzerine vadeli işlem kontratları işleme açılmıştır. Bu borsa, 2499 sayılı
Sermaye Piyasası Kanunun 40. maddesine göre, 19/10/2001 tarih 24558 sayılı Resmi
Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan Türkiye’deki
ilk özel borsa kuruluşudur 49.
28 Ocak 2005 itibariyle İMKB vadeli işlemler birimi kapanmış ve Vadeli İşlemler
ve Opsiyon Borsası (VOB), 2005 yılından itibaren faaliyetine başlamıştır. Borsanın
kuruluşundan önce piyasalarda spot piyasa ağırlıklı bir yapılanma görülmekteydi.
Türkiye’de 2001 yılında yaşanan finansal krizle birlikte, başta bankacılık sektörü olmak
üzere, finansal piyasalarda yeni bir yapılanmaya gidilmiştir. Bu yapılanmada BaselII’nin de etkisiyle firmalar ve finansal kuruluşlar, riske dayalı bir yapılanmayı
48
http://www.firmaanaliz.com/solmenu14_detay.asp?subkat_id=8&sub_kategori=&id=8(31.08.2006).
www.vob.org.tr/VOBPortalTur/EduDocs/VOB_GENELGE1.pdf(16.02.2007).
49
118
uygulamak zorunda kalmışlardır (kalacaklardır). Türkiye’de son birkaç yıl içerisinde
görülen faiz oranlarındaki düşüşle birlikte, VOB kontratlarının kullanımı da artmıştır.
VOB’un 2006 yılı Kasım ayındaki döviz bazında aylık işlem hacmi; 2.684.534.071,00
YTL’dir. VOB’un 2005 yılı Mayıs ayı toplam işlem hacminin 194.576.764,00 YTL
olduğu düşünüldüğünde, borsanın geldiği nokta gerçekten de dikkat çekicidir. Daha çok
tezgah üstü piyasalarda işlem gören forward kontratların, faiz oranlarındaki düşüşe bağlı
olarak değişen gelişim çizgisi Tablo 39’da izlenebilir.
Tablo 39. Forward FX Fiyat Değişimi Tablosu
Spot USD / TL = 1,5000
3 aylık USD faiz oranı = % 3
3 aylık TL faiz oranı
% 50
3 aylıkUSD / TL forward kuru 1,6790
% 25
% 10
1,5848
1,5283
Kaynak: Bolgün, 2006: 492.
Tablodan da izlendiği gibi; forward kurunun spot fiyata yaklaşmasıyla, forward
kontratların kullanımı firmalar için ciddi bir avantaj ortaya çıkarmaktadır. Çünkü, vadeli
fiyatlar, faiz oranlarındaki düşüşle birlikte spot fiyatlara yaklaşmakta, dolayısıyla
forward kontratlar firmalar açısından daha cazip hale gelmektedir.
Türkiye finansal piyasalarında halen işlem gören türev ürün kontratları şu şekilde
sıralanabilir (Bolgün, 2006: 495).
•
Forward kontratlar,
•
Futures kontratlar,
o VOB kontratları (faiz, döviz, index, altın, mal(buğday, pamuk),
•
Swap
o Faiz oranı swapları
o Döviz swapları
•
Opsiyonlar
o Döviz opsiyonları
o Faiz opsiyonları
•
Exotic ve Yapısal Finansal Ürünler
o Barrier & Spread opsiyonlar, DCD, Aralık anlaşmaları.
119
Türkiye’de finansal sektör, riske dayalı yapılanmasına 2001 krizi sonrası
başlamıştır. Bunun yanında, bankaların finansal pozisyonuna bazı sınırlandırmalar
getirilmiştir. Basel- II kararları gereğince, finansal kuruluşların açık pozisyon sınırı %
20’dir. Buna karşın reel sektör ise unutulmuştur. Reel sektör, istihdamın ve üretimin
temeli olarak düşünüldüğünde, durumun ciddiyeti daha iyi anlaşılacaktır. Reel
sektördeki açık 2004 yılına göre, 2005 yılında artmaya devam etmiştir. Tablo 40’da bu
açığın gelişimi izlenebilir. Reel sektörde faaliyet gösteren bir çok firma, bu açığın
finansmanında
ve
döviz
dalgalanmalarından
kaynaklanan
olumsuz
etkilerden
korunmada, VOB kontratlarını kullanabilecektir.
Tablo 40. Reel Sektörün FX Açığı
Milyar $
2005
2004
BORÇLAR
83,5
63,5
Orta ve Uzun Vadeli Borçlar
45,4
34,5
Kısa Vadeli Borçlar
19,5
14,8
Bölgesel FX Kredileri
18,7
14,2
VARLIKLAR
47,6
35,6
Vadeli Mevduatlar
21,2
16,1
2,6
2
15,0
11,4
8,8
6,7
- 35,9
- 27,9
Döviz kaynakları
Uluslar arası Vadeli Mevduatlar
Alacaklar
AÇIK
Kaynak: Bolgün, 2006: 497.
Haziran 2004 itibariyle, BIS verilerine göre tüm dünyada işlem gören türev
ürünlerin nominal değeri 220 trilyon USD’dır. Türk bankacılık sektöründe de türev ürün
hacmi önceki yıllara göre artarak Nisan 2006 itibariyle 93.644 milyon YTL’na
ulaşmıştır 50. Bu kullanımda döviz üzerine swap kontratları ilk sırayı almaktadır.
Çalışmanın bundan sonraki bölümlerinde; reel sektör firmalarının kur riskine karşı
kullanabilecekleri vadeli işlem kontratları ayrıntılı olarak değerlendirilecektir.
50
http://www.bddk.org.tr/turkce/yayinlarveraporlar/rapor/bddk/kur_riski_degerlendirme/Kur_Riski_Dege
rlendirme_Raporu_Haziran_2006.pdf(31.08.2006).
120
D) DÖVİZ VADELİ İŞLEM KONTRATLARI
Döviz üzerine düzenlenen vadeli işlem kontratları; forward, future, opsiyon ve
swap kontratları olmak üzere, genel olarak dört aşamada incelenebilir. Bu bölüme kadar
olan değerlendirmelerde, vadeli işlem kontratlarına yönelik genel açıklamalar
yapılmıştır. Bu bölüm içerisinde ise; kullanılan döviz vadeli işlem kontratlarının tanımı,
avantaj ve dezavantajları, tarafları, fiyatlaması ve işleyiş biçimlerine yönelik ayrıntılı
olarak değerlendirmeler yapılacaktır.
1. Döviz Forward Kontratları
Forward işlemi, belirli bir miktar dövizin gelecekte belli bir tarihte, işleminin
yapıldığı tarihte belirlenen fiyattan alım ya da satımının taahhüt edilmesidir (Şaklaroğlu,
2001: 11). Spot işlemden farklı olarak, vadeli işlemlerin taahhüt tarihi ile yükümlülüğü
yerine getirme tarihi ayrıdır. Forward kontratlar, genellikle iki finansal kuruluş arasında
ya da müşterilerinden birisinin finansal kuruluş olduğu tezgah üstü piyasada işlem gören
kontratlardır (Hull, 2000: 1). Döviz forward kontratları, iki taraf arasında belirli bir
miktardaki dövizin gelecekte belirli bir tarihte el değiştirmesi amacıyla yapılırlar ve
uluslararası tezgah üstü piyasalarda, gelişmekte olan ülkelerin işlem gören en likit türev
ürünlerindendir (İMKB, 2002: 39). İşlemin yapıldığı tarihte forward kontratın değeri
“0” dır. Vade sonuna yaklaştıkça, döviz kuru ile faiz oranının değişmesine bağlı olarak
forward kontratın değeri de negatif veya pozitif değer alacaktır.
Forward kontratlarda kısa ve uzun pozisyon olarak iki tür pozisyon vardır.
Forward üzerine uzun pozisyon (long position)’un anlamı; gelecekte belirli bir tarihte,
önceden belirlenmiş olan fiyattan ilgili varlığın alım anlaşmasıdır. Kısa pozisyon (short
position) ise; gelecekte belirli bir tarihte, önceden belirlenmiş olan fiyattan ilgili varlığın
satım anlaşmasıdır. Her iki durumda da yapılan işlem, gerçekte gelecekteki fiyatı
sabitleme işlemidir. Sözleşmeye konu olan döviz, belirlenen vadede sözleşmede
belirtilen fiyattan el değiştireceği için, geleceğe ilişkin belirsizlik ortadan kaldırılmış
olur. Aynı zamanda bu kontratlar, beklenen riskin gerçekleşmesi durumunda
yatırımcısını korurlar. Forward kurun gelişimi lehte olur ise; forward kontratın
vadesinden önce kapatılması zor olacağından, kârdan zarar edilebilmektedir. Forward
121
kontratın fiyatı “teslim fiyatı” (delivery price) olarak bilinir. Forward piyasalarda
anlaşma koşullarının taraflarca serbestçe belirlenmesi ve standartlarının olmaması
nedeniyle bu kontratlar; çoğunlukla büyük ticari bankalar, holdingler ve kurumsal
yatırımcılar tarafından tercih edilirler. Çünkü, forward kontratlar sayesinde firmalar
kredi güçlerini kullanarak, diğer vadeli işlem kontratlarına göre daha düşük maliyet
avantajı elde edebileceklerdir. Bu kontratlar, organize bir borsada faaliyet göstermediği
ve herhangi bir takas merkezinin de güvencesi verilmediği için, diğer vadeli işlem
kontratlarına göre daha az maliyetlidir. Dolayısıyla, piyasadan çok büyük talep
görmektedirler. Forward kontratları diğer vadeli işlem kontratlarından ayıran temel fark
ise; vade boyunca her hangi bir nakit akışının olmamasıdır. Alıcı ve satıcı için tek nakit
akışı, vade sonunda gerçekleşmektedir. Bu özelliği nedeniyle de bu kontratların el
değiştirmesi çok zordur. Forward kontrat vadesinden önce kapatılmak isteniyor ise;
ilgili karşı taraf ile anlaşma ya fesh edilmeli ya da yapılan sözleşmenin ters pozisyonu
alınarak vade sonuna kadar sürdürülmelidir.
Forward kontratların daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla, şu şekilde örnek
bir değerlendirme yapılabilir. Örneğin: X firması’nın 1.000.000 $ tutarında 3 ay sonra
tahsil edeceği bir alacağı vardır. YTL’nın 3 ay sonra değer kazanacağını bekleyen firma
yönetimi, YTL/USD kurunun değer kazanmasına karşı kendisini korumak istemektedir.
Bu amaçla firma, çalıştığı banka ile 3 ay vadeli bir forward antlaşması imzalamıştır.
Antlaşmaya göre firma; 3 ay sonra tahsil edeceği 1 milyon $’ı bankaya 1 $ = 1,5000
YTL’den satacaktır. Böyle bir anlaşmadan sonra firma kendisi için döviz kurunu
sabitlemiştir. Buna göre;
1.000.000 $ * 1,5000 = 1.500.000 YTL (3 ay sonra firmanın kasasına girecektir.)
3 ay sonraki kur’un 1 $ = 1,3000 YTL olması durumunda, firma satış kurunu
sabitlediği için (1.500.000 YTL – 1.300.000 YTL) 200.000 YTL forward anlaşma’dan
avantaj elde edecektir.
3 ay sonraki kur’un 1 $ = 1,7000 YTL olması durumunda ise; firma (1.500.000
YTL – 1.700.000 YTL) 200.000 YTL forward anlaşmadan kaynaklanan zararla
karşılaşacaktır.
122
Forward anlaşma yapılmasında her hangi bir işlem maliyeti yoktur. Yatırımcının
kontrattan kaynaklanan toplam kazancı ya da kaybı vade sonunda oluşmaktadır.
Yukarıdaki örnekte izlendiği gibi, spot fiyatlar ile forward fiyatlar yatırımcının
pozisyonuna göre, değişen kazançlar ya da kayıplar meydana getirebilmektedir. Şekil
7’de forward kontrattan kaynaklanan ödemelere göre pozisyon yapısı izlenebilir.
Şekil 7. Forward Kontrattan Kaynaklanan Ödemeler.
Ödemeler
Ödemeler
F
ST
(a). Uzun (long) pozisyon
F
ST
(b). Kısa (short) pozisyon
F: forward fiyatlar, ST: spot fiyatlar
Kaynak: Hull, 2000: 3.
Forward kontratlarda vadeler genellikle daha kısadır (daha çok bir yıl ile
sınırlandırılmaktadır). O nedenle de; bu sınırlamalar bazı durumlarda diğer hedging
tekniklerinin kullanımını gerektirmektedir (Kurtay, 1997: 17). Ancak, forward
kontratların en önemli avantajlarından birisi, birebir riskten korunma imkanı (perfect
hedge) sağlamasıdır (Yılmaz, 2002: 40). Çünkü, belli bir süre sonra firma alacağı
miktarı bugünden garanti etmektedir. Forward kontratlardan kaynaklanan en önemli risk
kaynağı; taraflar arasında kredi riskinin taşınmasıdır. Bu kontratlarda her hangi teminat
sistemi ya da takas merkezi olmadığı için, forward kontratı yapan taraflar karşı tarafın
kredibilite gücünü hesap etmek zorundadırlar. Burada kredi riskini etkileyen en önemli
unsur, spot piyasadan kaynaklanan volatilite’dir. Volatilite arttıkça, taraflardan birisinin
karşı tarafa olan yükümlüğü de artmaktadır.
123
Forward kontratlara ilişkin diğer önemli özellik; spot piyasa işlemlerine göre
değer kazanan döviz cinsinin “primli”, değer kaybeden döviz cinsinin ise “iskontolu”
olarak ifade edilmesidir. Tablo 41’de Sterlin üzerine spot ve forward kurlar vadeleri
itibariyle gösterilmiştir. Bu tabloya göre; forward kontratın fiyatı vadeye bağlı olarak
değişmektedir. Başlangıçta spot piyasada, 1 ₤ = 1,6273 $ kurundan işlem görmektedir. 1
aylık forward kontrat alıp-satmak için bir sterlin değeri 1,6246 $ olmaktadır.
Spot
Tablo 41. Sterlin Üzerine Spot ve Forward Kur Değişimleri.
1,6273
1 aylık forward
1,6246
2 aylık forward
1,6222
3 aylık forward
1,6196
6 aylık forward
1,6117
1 yıllık forward
1,5973
Kaynak: Hull, 2000: 2.
Yabancı paranın değeri (₤) yerli paraya göre ($), forward piyasada spot piyasaya
göre daha yüksek ise; yabancı para prim yapmış demektir. Tersi durumunda ise; iskonto
yapmıştır (Doğukanlı, 2001: 64). Hesaplamalar genelde yıllık olarak yapılmaktadır.
Prim veya iskonto yüzdesi, dövizin doğrudan kotasyonu ve dolaylı kotasyonuna göre iki
şekilde hesaplanabilmektedir. Bunun yanında kotasyonlar belirlenirken, Avrupa tipi ve
Amerika tipi olmak üzere iki hesaplama şekli vardır. Doğukanlı (2001: 63) tarafından
oluşturulan örnek değerlendirme Tablo 42’de izlenebilir.
Tablo 42. Kotasyonlar Arası İlişkinin Görünümü.
AVRUPA İFADESİ
ABD İFADESİ
Bir ABD dolarının döviz fiyatıdır.
Bir birim dövizin ABD doları cinsinden
değeridir.
Örnek: ₤ 0,6145 / $
Örnek: $ 1,6273 / ₤
* Avrupa’da doğrudan kotasyondur.
* ABD’de doğrudan kotasyondur.
* ABD’de dolaylı kotasyondur.
* Avrupa’da dolaylık kotasyondur.
Kaynak: Doğukanlı, 2001: 63.
124
Dolaylı kotasyona göre yapılan hesaplamada (yukarıdaki tabloya göre, 3 aylık
hesaplama);
yııllık % forwardprim / iskontosu =
=
spotfiyat − forwardfiyat 12
* * 100
forwardfiyat
n
(17)
0.6145 − 0.6174 12
* *100
0.6174
3
= -1.87 (İngiliz sterlini % 1.87 iskonto yapar.)
Doğrudan kotasyona göre aynı işlemin hesaplanması sonucu :
yııllık % forwardprim / iskontosu =
=
forwardfiyat − spotfiyat 12
* *100
spotfiyat
n
(18)
1.6196 − 1.6273 12
* *100
1.6273
3
= -1.89 (İngiliz sterlini % 1.87 iskonto yapar.)
(sonuçlar arasındaki % 2’lik farklar yuvarlamalardan kaynaklanmaktadır)
Bu hesaplama sonuçları, vadeli forward kurların spot kurlara göre, ne oranda prim
ya da iskonto yapacağı konusunda bilgi vermektedir. Forward prim veya iskontoları,
faiz oranlarından etkilenirler (Kondak, 2002: 212). Forward piyasada iskonto oranının
temelini; ülkeler arası enflasyon ve faiz oranı farklılıkları oluşturmaktadır (Büker vd,
1997: 574) Faiz oranları arasındaki farkta eşitlik sağlanmış ise, piyasalarda denge
sağlanmış olacağı için, arbitraj imkanı ortadan kalkacaktır. Tersi durumda ise,
yatırımcılar için arbitraj imkanı olacaktır. Döviz forward kontratlarında kuru belirleyen
temel faktörler; finansal varlığın bugünkü değeri, gelecekteki döneme taşıma maliyeti
ve elde tutma getirisidir (Kondak, 2002: 213). Faiz farkından hareketle forward kurların
saptanması için şu formül kullanılır (Selvi, 2000: 10).
Forwardkuru = Carikur ± swapprimi (iskontosu )
(19)
Swapprimi (iskontosu ) =
Carikur * ( faizfarkı) * gün
360
125
Sonuç olarak, vadeli işlem piyasalarında yapılan forward kontratların %90’ı,
futures kontratların ise; % 1’inden azı, vade bitim tarihine kadar taşınmaktadır (Yılmaz:
2002: 43).
2. Döviz Futures Kontratları
Forward kontratlara benzeyen futures kontratlar, bir dövizin gelecekte belli bir
tarihte, önceden belirlenmiş olan fiyattan taraflar arasındaki alım–satım anlaşmalarıdır.
Forward kontratlarından farklılığı ise, bu değişim işlemlerinin belli standart özelliklere
bağlanmasıdır (Hull, 2000: 5). Bu işlemler sırasında; tarafların birbirlerini tanımalarına
gerek yoktur, takas merkezi veya ilgili borsa, taraflar arasında kontratın yerine
getirilmesini garanti etmektedir. Döviz üzerine ilk vadeli işlem kontratları 16 Mayıs
1972 tarihinde CME bünyesindeki, International Monetary Market’de işlem görmeye
başlamıştır (Yılmaz, 2002: 48). Bu kontrat aynı zamanda işlem gören, ilk finansal
kontrat özelliği de taşımaktadır. Bugün piyasalarda vadeli işlem piyasalarında kullanılan
ana kurlar; İngiliz Sterlini (GBP), İsviçre Kronu (CHF), Euro (€), Kanada Doları, Japon
Yeni ve ABD Dolarıdır ($). Döviz futures kontratlarının işlem gördüğü piyasalarda, risk
yönetimi daha kolay ve daha az maliyetlidir. Döviz vadeli işlem kontratlarında taraflar
birbirlerine karşı değil, takas merkezine karşı sorumludurlar. O nedenle taraflar arasında
kredi riski yoktur (Yılmaz, 2002: 52).
Bu sözleşmeleri kullanacak yatırımcıların risk durumları özetle ikiye ayrılabilir:
Birinci durumda; elinde döviz bulunan ve elindeki dövizi ileriki bir tarihte satacak olan
bir yatırımcı için risk, dövizin değer kaybetmesidir. Örneğin; ihracatçılar sıklıkla bu
riske maruzdurlar. Bu riskten korunmanın yolu ise; döviz futures sözleşmesinin
satılmasıdır. İkinci durumda; dövizde açık pozisyonda bulunan veya ileriki bir tarihte
döviz alacağı olan bir yatırımcı için risk, dövizin değer kazanmasıdır. Bu durumda riske
maruz kalan yatırımcı tipi; ithalatçılar veya açık pozisyonda bulunan bankalardır. Bu tür
yatırımcılar riskten korunmak için, döviz futures sözleşmesi almalıdırlar.
Futures kontratları temelde; bu işlemler için kurulmuş olan borsalarda
gerçekleştirilirler. Örneğin; Türkiye’de VOB bu işlemlerin gerçekleştiği merkezdir.
Bunun yanında dünyada faaliyet gösteren belli başlı futures borsaları Tablo 38’de
gösterilmiştir. Bu borsalarda, iki tür işlemci faaliyet göstermektedir (Chambers, 1998:
126
8). Bunlar; futures komisyoncuları (commission broker) ve seans işlemcileridir (floor
traders). Futures işlemlerde, komisyon için belli bir alt ve üst limit belirlenmiştir. Bunun
dışında bir ücret alınması söz konusu olmamaktadır. Seans işlemcileri ise, kendi nam ve
hesaplarına çalışan özel kişilerdir. Bunların en önemli işlevleri; borsaya akışkanlık
kazandırmaları ve kontratların çekiciliğine katkıda bulunmalarıdır. Futures kontratların
daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla, bu kontratların özellikleri ayrıntılı olarak
belirtilmelidir.
a) Döviz Futures Kontratlarının Özellikleri
Hull (2000; 20) tarafından futures kontratların özellikleri; kontratın büyüklüğü,
vade sonu ayarlamalar (delivery arrangements), vade sonu tarihleri (delivery months),
fiyat kotaları (prices quotes), günlük fiyat hareket limitleri (daily price movement
limits) ve pozisyon limitleri (position limits) olarak yedi bölüme ayrılmıştır.
Döviz vadeli işlem kontratları; Euro, Dolar, Yen ve Sterlin gibi ana döviz kurları
üzerine düzenlenebilmektedir. Türkiye’de VOB bünyesinde Euro ve Dolar kontratları
işlem görmektedir. Vadeli işlem kontratları sadece döviz üzerine düzenlenmemekte,
aynı zamanda, mal, altın, faiz ve endeks üzerine de düzenlenebilmektedir.
Kontrat büyüklüğü vadeli işlemlere olan talebin belirleyici unsurlarından birisidir.
Bu büyüklük vadeli işlemle ilgili varlığa göre değişmektedir. Döviz üzerine işlem gören
bazı borsalardaki kontrat büyüklükleri şu şekildedir (Alpan, 1999: 8). LIFFE’de Sterlin
için 25.000 ₤, LIFFE’de İsviçre Frangı için 125.000 SF, LIFFE’de Japon Yeni için
12.500.000 JY’dir. VOB’da ise; döviz türleri için 1000 Euro ve 1000 Dolar’lık standart
kontrat büyüklükleri belirlenmiştir. Futures kontratlarda, bu şekilde standart kontrat
büyüklüklerin belirlenmesinin nedeni, bazı yatırımcıların spekülatif hareketlerde
bulunmasının önlenebilmesi amacıyladır. Kontrat büyüklüğünün belirlenmesi aynı
zamanda yatırımcı profilini de etkilemektedir. Çünkü, kontrat büyüklüğü yüksek
tutulduğunda; küçük yatırımcıların işlem yapması zorlaşır ve maliyetleri artar, bunun
sonucunda da, belli yatırımcıların işlem yapabildiği bir piyasa oluşur. Kontrat
büyüklükleri düşük tutulduğunda ise, her kesimden bireysel ve kurumsal yatırımcıların
işlem yapabildikleri bir piyasa oluşacaktır.
127
Vade sonu ayarlamaları; futures işlemlerin bir çoğu, vadesini doldurmadan ters
pozisyonla kapatıldığı için, vade sonu ayarlamaları çok dikkate alınmamaktadır. Ancak
vade sonu ayarlamaları her şeye rağmen önemini de korumaktadır. Çünkü bu
ayarlamalar, bir varlığın spot fiyatları ile futures fiyatları arasındaki ilişkinin
anlaşılmasını sağladıkları gibi, kur dışında; mal futures kontratlarında olduğu gibi teslim
yeri konularında da ciddi düzenlemeler içermektedirler.
Vade sonu tarihleri futures işlemlerde standarttır. VOB bünyesinde işlem gören
döviz kontratlarında, çift ayların son iş günü vade günü olarak kabul edilmiştir. Bu
aylar; Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık aylarıdır. Bu ayların vade sonları
seçilirken normalde en yakın 3 ay seçilir. Ancak seçilen en yakın 3 ay içerisinde Aralık
ayı yok ise, dördüncü vade aralık ayı olarak seçilebilecektir. Bu tarihler ülkeden ülkeye
ve borsadan borsaya değişmektedir. Örneğin; CME’de teslim tarihleri, Mart, Haziran,
Eylül ve Aralık’tır (Hull, 2000: 22). Ancak futures işlemlerin genellikle son işlem
gününden önce kapatıldıkları unutulmamalıdır.
Futures fiyatlar, anlaşılmasının kolaylığı için kote edilirler. Örneğin; Chicago
Ticaret Borsasında, devlet tahvilleri ve hazine bonoları Dolar olarak kote edilmektedir.
Bu da bir doların 1 / 32 ‘si kadardır. Minumum fiyat adımları da belirlenen kotasyona
göre olmaktadır. Bu adım VOB’da en düşük 0,0005 YTL’dir. LIFFE’de bu rakam;
0,0001 ₤’dir. Kotasyonlar, yabancı para cinsinden işlemlerde virgülden sonra dört
rakamı gösterecek şekilde yapılırlar. Örneğin; 1 $ = 1,4155 YTL şeklinde gösterilir.
Günlük fiyat hareket limitleri, futures işlemler sırasında oluşabilecek, günlük
maksimum fiyat hareketi değişikliklerini gösterir. Belirlenen bu limitler dışında işlemde
bulunulamaz. Günlük fiyat hareketleri aşağıya doğru olursa “düşen kontrat” olarak ifade
edilir. Fiyat hareketi yukarı doğru ise “yükselen kontrat” ifadesi kullanılır. Bu limitler
borsa tarafından belirlenmektedir. Borsalar tarafından böyle bir sınırlama getirilmesinin
nedeni; bazı özel durumlarda fiyatlarda oluşabilecek spekülatif artışların önlenmek
istenmesindendir. VOB’da bu sınır, bir önceki gün uzlaşma fiyatının % 10 altı ve üstü
şeklinde belirlenmiştir.
Pozisyon limitleri, bir spekülatörün sahip olabileceği maksimum kontrat sayısını
ifade eder. Böyle bir sınırlamanın amacı, piyasanın spekülatörler tarafından aşırı
128
etkilenmesinin önlenmesi ve haksız kazançların önüne geçilebilmesi içindir. Böylelikle
iyi niyetli hedgerlar, pozisyon limitlerinden etkilenmezler (Hull, 2000: 23). VOB’da
mutlak pozisyon limiti 20.000, oransal pozisyon limiti % 10’dur. Bu limitler hesap
bazında uygulanırlar.
Futures işlemlerin özellikleri içerisinde ele alınabilecek önemli unsurlardan birisi
de uzlaşma fiyatıyla ilgilidir. VOB bünyesinde uzlaşma fiyatı şu şekilde
belirlenmektedir. Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen
tüm işlemlerin miktarlarına göre ağırlıklı fiyatlarının ortalaması, günlük uzlaşma fiyatı
olarak belirlenir. Son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem gerçekleşmiş ise, seans
içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması
alınmaktadır. Tüm bu hesaplamalara rağmen hesaplanan uzlaşma fiyatı, uzlaşma
komitesi tarafından yeterli görülmemiş ise; şu işlemler gerçekleştirilir: Seans
içerisindeki tüm işlemlerin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması alınır. Ya da bir önceki
günün uzlaşma fiyatı, seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması ve
sözleşmenin vadesine kadar olan süre için geçerli olan ve borsa tarafından belirlenen
faiz oranı, dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli
olan günlük uzlaşma fiyatı kullanılarak “teorik” vadeli fiyatlar51 hesaplanacaktır.
b) Teminat İşlemleri ve Futures İşlemlerde Takas Merkezinin Fonksiyonu
Vadeli işlemler piyasasının başarısı, teminat sisteminin etkin işleyişine
dayanmaktadır. Ödeme güçlüğü riskinden ve fiyat değişikliklerinden doğabilecek
kayıpları azaltmak amacıyla, futures kontratlar, günlük olarak ayarlamalara tabi
tutulmaktadır. Vadeli işlemler piyasasında işlem yapabilmek için belli bir teminat
yatırılması zorunludur. Bu teminat, basit bir depozito işlemi değildir ve müşterinin kârzarar profiline göre değişebilmektedir. Futures kontratlar sırasında yatırılan teminatlar
iki türdür. Bunlar; başlangıç teminatı (initial marjin) ve sürdürme teminatıdır
(maintenance magrin). Başlangıç teminatı, futures borsası bünyesinde işlem yapabilmek
için kontrat başına alınan bir miktardır. Genellikle kontratın belli bir yüzdesi şeklinde
alınmaktadır. VOB’da döviz vadeli futures kontratlarında; 1000 $’lık bir kontrat
büyüklüğü için başlangıç teminatı 150 YTL’dir. 1000 €’luk bir kontrat için ise 200
51
www.vob.gov.tr.(26.08.2006).
129
YTL’dir. Sürdürme teminatı ise; Dolar kontratı başına 112,5 YTL, Euro kontratı başına
da 150 YTL’dir. Yapılan günlük ayarlamalar sonunda, marjin hesabı sürdürülebilir
teminatın altına düştüğünde, müşteriden başlangıç teminatı seviyesine kadar teminat
tamamlama çağrısı (margin call) yapılacaktır. Sistemin işleyişi, bir örnek yardımıyla şu
şekilde açıklanabilir:
Örneğin; borsada 1 Ağustos tarihinde 31 Ekim tarihli bir dolar kontratı satın
alınıyor. Dolar kontratı 1000 $ büyüklüğündedir. Tablo 43’e göre margin hesabı her
işlem günü sonunda ayarlanır, bu ayarlama işlemi günlük baz da piyasa değerlemesi
(daily marking to market) olarak bilinir (Hull, 2000: 24). Tablo 43’de açılış fiyatının
1,5000 YTL olduğu varsayılmış ve günlük gelişmeler doğrultusunda marjin hesabındaki
değişiklikler gösterilmeye çalışılmıştır.
Tablo 43. Döviz Futures Kontratında Kâr / Zarar Durumu.
Fiyat
Kâr / zarar
Teminat
TTÇ
Forward
1,5000
-
150
-
-
1,4600
40
190
-
-
1,4900
-30
160
-
-
1,4700
20
180
-
-
1,5000
-30
150
-
-
1,4500
50
200
-
-
1,4800
-30
170
-
-
1,4800
-
170
-
-
1,5000
-20
150
-
-
1,5400
-40
110
40
-
1,5800
-40
110
40
-
1,5700
10
160
-
-
1,5600
10
170
-
-
1,5700
-10
160
-
-
1,5300
40
200
-
-
1,5200
10
210
-
-
1,4700
50
260
-
-
1,4800
-10
250
-
-
1,4500
30
280
-
-
1,4000
50
330
-
100
Kaynak: Ugan, 2006: 18.
130
Futures kontratlarda yatırımcı istediği zaman ters pozisyon alarak işlemden
çıkabilmektedir. Yukarı örnekteki vade sonunda döviz 1,4000 YTL iken yatırımcı
pozisyonunu kapatmış olursa; hesabındaki 330 YTL brüt kârı olmuş olur. Net kâr ise,
330 – 150 = 180 YTL, 180 – 80 (teminat tamamlama) = 100 YTL net kâr‘dır.
Futures kontratlarda kaldıraç etkisi (leverage affect) olarak bilinen; kâr
pozisyonunu daha kârlı, zarar pozisyonunu da daha zararlı gösteren pozisyon durumu,
aşağıdaki örnek yardımıyla şu şekilde açıklanabilir.
Eğer yatırımcı, döviz kurunun değer kaybetmesine karşı kendisini korumak
istemiş olsaydı ve dövizi spotta 1,5000 YTL iken almayıp, 1,4000 YTL’ den almış
olsaydı kazancı yine 100 YTL olurdu. Ancak oranlamada; 100 YTL / 1.500 YTL =
0.06’dır. Halbuki, vadeli işlem kontratını alabilmek için sadece başlangıç teminatının
yatırılmış olduğu düşünüldüğünde; 100 YTL / 150 YTL = 0.66’dır. Bu hesaplamalardan
da gördüğümüz gibi; spotta işlem yapmayıp vadeli kontratlar kullanıldığında, kazanç %
6’dan, % 66’ya fırlamaktadır. Vadeli işlem piyasalarında bu etki “kaldıraç etkisi” olarak
ifade edilir.
Yukarıda açıklanan tüm bu işlemlerin belli bir düzen içinde gerçekleşmesi, takas
merkezinin kontrolü altındadır. Bu merkez, değişim işlemlerinin gerçekleşmesine
aracılık ederek yardımcı olmakta ve işlem tarafları için bir garantörlük görevini
üstlenmektedir. Her futures borsasında, bir takas odası bulunur. Bu takas merkezinin
üyeleri, bireysel yatırımcılar ve firmalardan oluşur. Takas odasıyla bağlantıda
bulunabilmek için bir marj hesabının (margin account) açılması gerekmektedir. Bu
hesapta, en azından finansal yükümlülüğün minumum düzeyde karşılanabilmesine
yetecek büyüklükte para bulunmalıdır. Takas merkezinin ana görevi, her bir üye için net
pozisyonun hesaplanması ve gün boyunca yapılan bütün işlemlerin izlenmesidir (Hull,
2000: 26).
c) Futures Kontratlarda Karşılaşılan Özel Durumlar
Futures kontratlara ait karşılaşılan özel durumların başında baz riski (basis risk)
gelmektedir. Bu risk, futures fiyat ile spot fiyat arasındaki fark olup, şu şekilde
gösterilir.
131
Baz riski = Vadeli fiyat – Spot fiyat
Baz riski, sözleşmenin kapatılacağı tarihin belli olmaması durumunda ortaya
çıkmaktadır. Özellikle, futures işlemlerin % 90’nından fazlasının vadesinden önce
kapatıldığı düşünülür ise, ne kadar önemli bir risk kaynağı olduğu anlaşılacaktır.
Normal koşullarda, vadeli fiyat spot fiyata vade sonuna doğru yaklaşmakta ve vade
sonunda sıfır olmaktadır. Bazın pozitif değer aldığı durumlara “contango”, negatif değer
aldığı durumlara da “backwardation” adı verilmektedir (Yılmaz, 2002: 79). Baz
genellikle vadeye belli bir süre varken pozitif değerdedir. Ancak bazı özel durumlarda
ise; negatif değer alabilmektedir. Şekil 8’de futures fiyatlar ile spot fiyatlar arasındaki
etkileşim görülebilir. Teslim tarihi yaklaştıkça futures fiyat ile spot fiyat birbirine
yaklaşacaktır (convergence).
Şekil 8. Spot Fiyat- Futures Fiyat Uyumu.
Futures fiyatlar
Spot fiyatlar
spot fiyatlar
futures fiyatlar
(a) futures fiyatlar spot fiyatlardan yukarıda (b) futures fiyatlar spot fiyatlardan aşağıda
Kaynak: Hull, 2000: 32.
Şekil 8’de izlendiği gibi, teslim tarihine kadar futures fiyatların spot fiyatlardan
yukarıda olması, yatırımcılar için açık bir arbitraj imkanını doğurur. Yani; futures
kontrat sat, varlık al ve teslim et gibi. İkinci durumda ise, yatırımcılar teslim tarihini
bekleyecek ve ardından uzun pozisyonda, futures kontrat alacaklardır. Böylece, futures
fiyatlar yükselme trendine girecektir. Yukarıdaki pozisyonda kâr zarar durumu ise şu
biçimde oluşacaktır. Vadeli işlem kontratında kısa pozisyonda olan bir yatırımcı; spot
132
fiyatın vadeli fiyata göre yükselmesi ya da daha az düşmesi gibi durumlarda kâr
edecektir. Uzun pozisyonda olan bir yatırımcı da; spot fiyat vadeli fiyata göre daha az
artarsa ya da spot fiyat vadeli fiyattan daha fazla düşerse kâr elde edecektir.
Baz riski bir örnek yardımıyla şu şekilde açıklanabilir. Tablo 44’de bir firmanın
işlem pozisyonu şu şekilde oluşturulmuştur 52.
Tablo 44. Baz Riski Hesaplamasına Ait Veriler (USD / ₤).
Vade ve spot tarihler
Spot fiyatlar
Vadeli fiyatlar
1 Haziran (t1 zamanındaki veriler)
$1,1545/₤
$1,1620/₤
1 Ağustos (t2 zamanındaki veriler)
$1,1350/₤
$1,1460 /₤
İşleme konu olan kontrat tutarı
25.000 $
Tablo 44’e göre, bir firma’nın t1 zamanında bir vadeli işlem kontratı alarak, t2
zamanına kadar 25.000 $’lık alacağını, USD’nın değer kazanmasına karşı korumak
amacıyla, kısa pozisyon aldığı varsayıldığında;
Spot pozisyon: +$/£(1,1350 – 1,1545)*£25,000= -$487.50
Vadeli pozisyon: (-)$/£(1,146 – 1,162)*£25,000= +$400.00
Net kayıp = - $ 87,50
Diğer bir hesaplama da ise şöyle gösterilebilir;
Basist = St - Futt = - 0,0075
Basist+1 = St+1 - Futt+1 = - 0,0110
Basis değişimine bağlı zarar = (-0,0110) - (-0,0075)*£25,000 = - $ 87,50
Görüldüğü gibi, pozisyon hedge edilmediği zaman kayıp spot piyasada, 487 $
iken, hedge edildiği zaman kayıp 87 $’a düşmektedir. Buradan hareketle hedging’in
firmanın çıkarına olduğu belirtilebilir.
Futures piyasalarda belirtilebilecek diğer önemli bir durumda, yayılma pozisyonu
olarak ifade edilen durumdur. Bu durum; iki farklı işlem vadesindeki, vadeli işlem
kontratının birinde uzun, diğerinde ise kısa pozisyonda olma durumudur (Yılmaz, 2002:
52
http://www2.gsu.edu/~wwwmms/8040fall06/Notes/4040FuturesCh8.doc(11.09.2006).
133
69). Bu kontratlar temelde; takvim yayılma pozisyonu (calendar spread) ve ürünler arası
yayılma pozisyonu olarak ikiye ayrılabilir (Yılmaz, 2002: 69-73). Yapılan çalışma
döviz kurlarını içerdiği için, sadece takvim yayılma pozisyonuna yönelik açıklamalar
yapılacaktır. Takvim yayılma pozisyonu aynı anda, yakın vadeli, vadeli işlem
kontratının satılması ve daha uzak vadeli, vadeli işlem kontratının satın alınması (bull
spread) ya da aynı anda, yakın vadeli, vadeli işlem kontratının satın alınması ve daha
uzak vadeli, vadeli işlem kontratının satılması (bear spread) işleminden oluşur.
Yatırımcılar kontratların fiyat değişimlerinde yaşanan gelişimlerden kâr ya da zarar
edeceklerdir. Bu kontratlarda yatırımcı, kısa ya da uzun pozisyonu nedeniyle karşılaştığı
riskini, vadeli işlem borsasında almış olduğu kısa ya da uzun pozisyon üzerinden elde
edeceği kâr ile gidererek, sınırlı bir kâr-zarar aralığında pozisyonunu sürdürür.
Bu piyasada yatırımcının karşı karşıya kaldığı kâr-zarar pozisyonu şu biçimde
olacaktır (Yılmaz, 2002: 69-70).
•
Döviz kurunun değer yitirmesi durumunda; vadeli işlem kısa
pozisyonunda zarar, vadeli işlem uzun pozisyonunda kâr.
•
Döviz kurunun değer kazanması durumunda; vadeli işlem kısa
pozisyonunda kâr, vadeli işlem uzun pozisyonunda zarar edilecektir.
d) Forward ve Futures Kontratlar Arasındaki Farklar
Vadeli işlem kontratları içerisinde yer alan forward ve futures kontratlar, zaman
zaman yatırımcılar ve firmalar tarafından hangisinin seçilmesi gerektiği konusunda
tartışmalara neden olmaktadır. Her iki araçta, firmaları kur riskine karşı korumaktadır.
Ancak bu araçlardan forward kontratlar, sahibini mükemmel bir koruma pozisyonu
(perfect hedge) olarak ifade edilen durumla korurken, esnekliği olmaması nedeniyle de
yatırımcısını bazen zor durumlarda bırakabilmektedir. Futures kontratlar ise; biraz daha
yatırımcısına esneklik kazandıran kontratlardır. Ancak, forward kontratlara göre daha
fazla bilgi ve tecrübe gerektirdiği de bir gerçektir. Büyük firmaların bir çoğu, forward
kontratları futures’lara tercih etmektedir. Bunun nedenleri üzerine daha önceki
bölümlerde bir çok açıklama yapılmıştır. Bu iki sözleşme arasındaki temel farklar
Yılmaz (2002: 93) tarafından Tablo 45’de ayrıntılı bir şekilde oluşturulmuştur.
134
Tablo 45. Döviz Forward ve Futures Kontratların Karşılaştırması
Özellikler
Vadeli İşlem Kontratı
Forward Kontratı
İşlem gördüğü piyasa
Organize piyasa
Tezgah üstü piyasa
İşlem saatleri
Seans saatleri içerisinde
Gün boyu (24 saat)
Sözleşme büyüklüğü
Borsaya göre değişmektedir.
İhtiyaca göre belirlenmekte.
Sözleşme vadeleri
Standart vadeleri vardır.
Genelde, 1,2,3,6 ve 12 ay’dır.
İşlem maliyetleri
Borsa
ve
takas
merkezince Taraflar
arasındaki
ikili
belirlenmektedir.
antlaşmalara dayanmaktadır.
Teminat yatırma
Zorunludur.
Yoktur.
Nakit akımı
Piyasaya göre ve günlük olarak Sözleşmede vade bitimine kadar
vade boyunca var.
Uzlaşma
nakit akımı yoktur.
Genelde nakit uzlaşmak vardır, Genelde dövizin fiziki teslimatı
fiziki teslimat nadirdir.
Pozisyon kapatma
Genellikle
vardır.
vadesinden
önce Vadesinden
önce
pozisyon
pozisyon kapatma vardır.
kapatmak zordur.
Kredi riski
Tarafların riski yoktur.
Kredi riski vardır.
Takas güvencesi
İşlem yapanlar için takas merkezi Takas merkezi güvencesi yoktur.
güvencesi vardır.
Tam korunma
Riskten
birebir
korunma Riskten
sağlanmayabilir.
Kullanıcılar
korunma
sağlanır.
Daha çok spekülatörler tarafından Riskten korunmak isteyen büyük
kullanılırlar.
Likidite
birebir
İkincil
piyasası
yatırımcılar kullanır.
olduğu
için Likiditesi düşüktür
likiditesi yüksektir.
Kaynak: Yılmaz, 2002: 93.
3. Döviz Opsiyon Kontratları
“Zayıf kura sahip ülkelerdeki insanlar, opsiyonları daha hızlı öğrenirler”
Brian Thomas
Asia Risk, November 1995
Kurlar üzerine risk yönetimi amacıyla kullanılabilecek diğer bir vadeli işlem
kontratı, opsiyonlardır. Döviz opsiyonları, alıcı ve satıcı arasında yapılan kontrat gereği
opsiyon alıcısına, bir dövizi diğer bir döviz karşılığında belirli bir süre içinde önceden
belirlenen bir fiyat ve tutar üzerinden alma veya satma hakkı veren döviz işlemleridir
135
(Akkum, 2000: 47). Bu kontratlar, firmaların varlık ve borçları üzerindeki kur
belirsizliğini gidermede, diğer vadeli işlem kontratları olan; forward, future ve swap
kontratlardan farklıdırlar. Çünkü, opsiyon kontratları sahibine bir esneklik sağlarken,
forward kontratlar bu esnekliği sağlamazlar. Opsiyonlar sahibine, forward’larda olduğu
gibi bir zorunluluk değil, bir hak vermektedir. Opsiyon işleme sokulmadığı takdirde
zarar, ödenen primle sınırlı kalmaktadır (Sevil, 2001: 12). Dolayısıyla opsiyonların
sınırlı bir zararla yüksek kaldıraç imkanı vermesi, diğer vadeli işlem kontratlarına göre
en önemli üstünlüğüdür.
Opsiyon
kontratları,
dünyada
bir
çok
farklı
değişken
üzerine
düzenlenebilmektedir. Örneğin, mal, index, kur ve faiz gibi. Özellikle kurlara dayalı
opsiyonlar, Amerikan Dolarında yaşanan volatiliteyle baş etmede kullanılan temel
finansal araçlardan birisi haline gelmiştir. Bu kontratlar, çok aktif bir şekilde tezgah
üstü piyasalarda ve aynı zamanda organize borsalarda işlem görmektedirler.
Bu kontratlar, futureslarda olduğu gibi standart kontratlardır ve sahibine, meydana
gelebilecek
olumsuz
gelişmelerden
korunmak,
olumlu
gelişmelerden
ise
yararlanabilmek olanağı sağlayarak, riski ortadan kaldırmak yerine yönetme imkanı
veren kontratlardır (Bolak, 1998: 117). Bu kontratlarda, taraflardan birisi yükümlülük
altına girerken (opsiyon satıcısı), diğeri (opsiyon alıcısı) yükümlülük altına girmeden,
olumlu koşullardan yararlanma hakkı elde etmektedir (Bolak, 1998: 117). Yani;
anlaşma fiyatları firmanın lehine geliştiği durumlarda firma, spot piyasadaki olumlu
gelişmeleri kullanabilecektir. Opsiyon alıcısı, kendisini yükümlülük altına sokmadan
hak elde etmesinin bir karşılığı olarak, opsiyon satıcısına bir prim ödemesi yapmaktadır.
Bu ödenen tutar “opsiyon primi” olarak ifade edilmektedir. Opsiyon alıcısı, opsiyon
kontratından doğan hakkını kullansa da kullanmasa da bu primi ödemek zorundadır.
Opsiyonların ilk kullanımı çok eski tarihlere gitmekle birlikte, resmi olarak 1973
yılında, Chicago Ticaret Borsası tarafından ilk olarak hisse senetleri üzerine opsiyon
kontratları düzenlenmiştir (Chambers, 1998: 57). Kurlar üzerine yazılan opsiyon
kontratları ise, ilk defa 10 Aralık 1980’de Philadelphia borsasında (PHLX) açılmıştır 53.
53
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/ln7.pdf(29.08.2006).
136
a) Opsiyon Kontratlarında Kullanılan Temel Kavramlar
Vadeli işlem kontratlarından olan opsiyonlar, diğer vadeli kontratlara göre;
ayrıntılı ve uygulanması daha çok teknik hesaplamalara dayanan finansal araçlardandır.
O nedenle, konunun daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla bazı temel kavramların
açıklanması gerekmektedir. Bu kavramlar kısaca aşağıda tanımlanmıştır.
Alım opsiyonu (Call Option): Opsiyon sahibine, opsiyon kontratına dayalı olarak
bir dövizi diğer bir dövizin önceden belirlenmiş olan değeri üzerinden, belli bir süre
içerisinde veya sonunda, belirli bir prim karşılığında alım hakkı veren kontratlardır.
Satım opsiyonu (Put Option): Opsiyon sahibine, opsiyon kontratına dayalı olarak
bir dövizi diğer bir dövizin önceden belirlenmiş olan değeri üzerinden, belli bir süre
içerisinde veya sonunda, belirli bir prim karşılığında satım hakkı veren kontratlardır.
Opsiyon primi (Option Premium): Bir döviz opsiyonunun satın alınabilmesi veya
satılabilmesi amacıyla katlanılan maliyettir. Genellikle, anlaşma yapıldığı anda ödenir
ve tezgah üstü piyasalarda ilgili varlığın bir yüzdesi şeklinde hesaplanır. Organize
piyasalarda ise, bir birim yabancı para karşısında ulusal para miktarı olarak belirlenir.
Kullanım fiyatı (Strike Price) ve Kullanım tarihi (Strike Date): Bir opsiyon
kontratı organize bir borsada işlem görüyor ise, fiyat standarttır. Opsiyon kontratlarının
işlem tarihinde sahibi için önceden belirlenmiş olan değerini ifade eder. Opsiyon
kontratının kullanım tarihi, üzerinde anlaşılan ya da standart vadeleri içeren
dönemlerdir. Bu tarih genellikle ay olarak belirtilmekle birlikte, opsiyonun
kullanılabileceği en son tarihi göstermektedir.
Opsiyon sahibi (Option Holder) 54: Bir opsiyon kontratına bağlı olarak taşınan,
satın alma hakkına sahip olan kişidir.
Opsiyon satıcısı (Option Writer): Kendisine opsiyona bağlı olarak bir yükümlülük
verilmiş ise, vadesinde istenildiğinde bu yükümlülüğü yerine getirmekle sorumlu olan
kişidir.
54
http://mgtclass.mgt.unm.edu/Vora/OIC/riskstoc.pdf(30.08.2006).
137
Açılış işlemi (Opening Transaction): Bir opsiyon sahibinin ya da satıcısının, bir
alış veya satış işlemine bağlı olarak pozisyonunda meydana gelen artıştır.
Kapanış işlemi (Closing Transaction): Bir opsiyon sahibinin vadesinden önce
satış işlemi yapması, opsiyon satıcısının ise; alış işlemi yapmasıdır.
Marjlar (Margins): Opsiyon kontratına bağlı bir hak, yatırımcı tarafından satın
alınacağı zaman, ödeme ya nakit olarak yapılır ya da marj hesabı kullanılır. Marj
hesabının işleyişi futures piyasayla hemen hemen aynıdır. Bir alım (call) ya da satım
(put) opsiyonu satın alınacağı zaman, opsiyon fiyatının tamamı ödenmelidir.
Yatırımcıların marjin hesabından opsiyon almalarına izin verilmez. Bunun nedeni,
opsiyonların kaldıraç etkisini içermesindendir. Bir yatırımcının opsiyon kontratı
satabilmesi için marj hesabında parasının bulunması gerekmektedir.
b) Opsiyon Kontratlarında Taraflar
Opsiyon kontratları üzerine borsa bünyesinde işlem yapan taraflar Hull (2000:
158) tarafından 3’e ayrılmıştır. Bunlar; pazar belirleyicileri (market makers), seans
brokerları (floor broker) ve emir yetkilileri (order book official)’dir. Pazar
belirleyicileri, kendi adlarına çalışırlar ve düşük fiyattan alıp yüksek fiyattan satarak kâr
elde etmeye çalışırlar. O nedenle, satış fiyatları (ask price) alış fiyatlarından (bid price)
genelde daha yüksek olmaktadır. Seans brokerları, müşteri emirlerini yerine getirmekle
mükellef olan kişilerdir. Borsa bünyesinde faaliyet gösteren her aracı kurumun bir seans
broker’ı mevcuttur. Emir yetkilileri, borsa bünyesinde çalışan resmi görevlilerdir.
Bunlar, seans brokerların’dan aldıkları işlem emirlerini bilgisayar sistemine girerler.
c) Opsiyon Kontratı Türleri
Opsiyonlar yukarıda tanımlandığı gibi temelde, alım (call) ve satım (put) opsiyonu
olarak ikiye ayrılır. Opsiyon türleri ise, opsiyonun Avrupa tipi ve Amerikan tipi
olmasına bağlı olarak farklı bir yapılanma gösterirler. Avrupa tipi opsiyonlar, kontratın
belirlenmiş olan anlaşma fiyatı üzerinden sadece vade sonlarında kullanılabilirken,
Amerikan
tipi
opsiyonlar,
kontratın
vadesi
boyunca
istenilen
bir
zamanda
kullanılabilmektedir (Hull, 2000: 117). Amerikan opsiyonundaki istenildiği zaman
138
kullanılma opsiyonu, kontratın değerini Avrupa tipi opsiyona göre artırmaktadır. Her iki
opsiyon yöntemi de, hem tezgah üstü hem de organize borsalarda aktif bir şekilde
kullanılmaktadır. 1982 yılından beri Philadelphia borsasında kurlara dayalı opsiyon
kontratları işlem görmektedir. Bu borsada, opsiyon kontratlarının içerdiği kurlar;
Avustralya Doları, İngiliz Sterlini, Kanada Doları, Japon Yeni, Euro ve İsveç
Frangı’dır. (Hull, 2000: 282). Bu borsada işlem gören yabancı para opsiyonları, dünya
çapında yapılan opsiyon kontratlarının % 90’ını kapsamaktadır (Chambers, 1999: 86).
Türkiye’de ise, henüz opsiyon kontratlarının işlem gördüğü bir borsa bulunmamakla
birlikte, VOB tarafından alt yapı çalışmalarına devam edilmektedir.
Döviz opsiyon kontratlarında dört temel pozisyon vardır. Bunlar (Hull, 2000: 9):
•
Alım opsiyonunda uzun pozisyon (alıcı için)
•
Alım opsiyonunda kısa pozisyon (satıcı için),
•
Satım opsiyonunda uzun pozisyon (alıcı için),
•
Satım opsiyonunda kısa pozisyondur (satıcı için).
Şekil 9.a’da alım opsiyonu (call option), alıcısına sınırsız kâr ve sınırlandırılmış
bir kayıp sunmaktadır.
Şekil 9. Alım Opsiyonunda Uzun Pozisyon K / Z Değişimi
Kâr
Kâr
Prim
K / Z nok.
Uyg.fiyatı
Kur Değişimi
Uyg.fiyatı
K / Z nok. Kur Değişimi
Prim
Zarar
Zarar
a) Alım opsiyonunda uzun pozisyon
b) Alım opsiyonunda kısa pozisyon
K / Z (başa baş noktası) = uygulama fiyatı + opsiyon primi
139
Şekil 9.b’de alım opsiyonu’nun satılması, satıcıyı sınırsız bir zarar ve sınırlı bir
kazançla karşılaştırmaktadır. Yukarıdaki şekillerden elde edilen alım opsiyonunun, alım
ve satımı sonucunda; fiyatlar yükseldiği durumda alıcı kâr elde ederken, satıcı zarar
edecek, tersi durumda ise; alıcı zararla karşılaşırken satıcı kâr edecektir (Chambers,
1998: 63).
Şekil 10, satım opsiyonunda kâr ve zarar durumunu göstermektedir. Put
opsiyonlar daha çok fiyatların düşeceğini öngören yatırımcılar tarafından tercih
edilmektedir (Chambers, 1998: 63). Şekil 10.a’da alıcı sınırlı bir kayıp ve sınırsız bir
kazançla karşı karşıyadır. Şekil 10.b’de ise; satıcı sınırlı bir kârla ve sınırsız bir kayıpla
karşı karşıyadır.
Şekil 10. Satım Opsiyonunda Kısa Pozisyon K / Z Değişimi.
Kâr
Kâr
prim
K / Z kur
Uyg.fiyatı
Kur Değişimi
Uyg.fiyatı
K / Z nok
Zarar
Kur Değişimi
Prim
a) Satım opsiyonunda uzun pozisyon
Zarar
b) Satım opsiyonunda kısa pozisyon
c) Opsiyon Değerini Etkileyen Faktörler
Kur opsiyonları, hisse senedi fiyatları için Black Scholes’un bir değişimi
kullanılarak fiyatlanırlar. Black Scholes fiyatlama modeli, opsiyon kontratlarının
fiyatlanması bölümünde detaylı olarak değerlendirilecektir. Bu fiyatlamada etkili olan
faktörler şunlardır 55.
55
•
Cari döviz kuru (current exchange rate),
•
Uygulama fiyatı (strike price),
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/ln7.pdf(29.08.2006).
140
•
Vadeye kalan süre (time to expiration),
•
Döviz kurundaki volatilite (σ) (the volatility of the Exchange rate),
•
Yurt içi faiz oranı (the domestic interest rate),
•
Yurt dışı faiz oranı (the foreign interest rate),
•
Opsiyon süresince beklenen kâr paylarıdır (Hull, 2000: 168).
Bu sayılan faktörler içerisinde; alım ve satım opsiyonu sonunda elde edilecek
gelir, opsiyonun kullanım fiyatı ile cari kur arasındaki fark kadar olacaktır. Alım
opsiyonlarında; kurun yükselmesi opsiyonun değerini artırırken, kurun düşmesi
opsiyonun değerini azaltacaktır. Satım opsiyonlarında ise; kurun yükselmesi opsiyonun
değerini azaltırken, kurun düşmesi opsiyonun değerini artıracaktır. Yukarıda sayılan
faktörlerin Avrupa ve Amerikan opsiyonuna göre etkileri Tablo 46’da gösterilmiştir.
Tablo 46. Opsiyon Fiyatlarını Etkileyen Faktörler
Değişkenler
Avrupa Call
Avrupa Put
Amerikan
Amerikan
Call
Put
(artarsa)
+
-
+
-
Kullanım Fiyatı
,,
-
+
-
+
Opsiyon Süresi
,,
?
?
+
+
Dalgalanma (volatility) ,,
+
+
+
+
Risksiz faiz oranı
,,
+
-
+
-
Kâr payları
,,
-
+
-
+
Kur Fiyatları
Kaynak: Hull, 2000: 169.
d) Opsiyon Kontratlarındaki Kâr – Zarar Durumu
Opsiyon kontratlarından kaynaklanan kâr- zarar durumu üç çeşittir. Bunlar; kârda
(in the money), başa baş (at the money) ve zararda (out of the money) pozisyonlardır.
Bir alım opsiyonunda, kullanım fiyatı cari döviz fiyatının altında ise; bu opsiyon
kârda olarak ifade edilir (kullanım fiyatı + prim < cari fiyat). Satım opsiyonu’nun kârda
olabilmesi için kullanım fiyatı, cari döviz fiyatının üstünde olmalıdır (kullanım fiyatı >
cari fiyat + prim).
141
Bir alım opsiyonunda, kullanım fiyatı, cari fiyattan yüksek ise, bu opsiyon zararda
olarak ifade edilir (kullanım fiyatı + prim > cari fiyat). Satım opsiyonun da ise zarar
pozisyonu; kullanım fiyatı cari fiyattan düşükse meydana gelmektedir (kullanım fiyatı <
cari fiyat + prim).
Son durum, opsiyonun başa baş olma durumudur. Bir opsiyonun kullanım fiyatı
ile cari fiyatı birbirine eşit ise, opsiyon ne kârda ne de zararda olarak ifade edilir.
Yatırımcı için opsiyonu kullanmanın ya da kullanmamanın anlamlı bir karşılığı
olmamaktadır.
4. Döviz Swap Kontratları
Swap kontratlar, iki taraf arasında gelecekteki nakit akımlarını değiştirmek üzere
yapılan anlaşmalardır (Hull, 2000: 121). Taraflar, bu anlaşma ile içinde bulundukları
finansal koşulları kendi yararlarına değiştirmek istemektedirler. Swaplar, uluslararası
sermaye piyasalarının en hızlı büyüyen, yeniliklere en açık ve sürekli yeni buluş ve
tekniklerin üretildiği finansal piyasalardandır (Ceylan, 2004: 231). Swap kontratı,
forward kontratının basit bir örneği olarak görülebilirler. Ancak, forward kontratlar
sadece gelecekte belli bir tarihte nakit akışına yol açarken; swaplar, gelecekte belirli
tarihlerde nakit akışlarına yol açmaktadırlar. Bunun yanında swap kontratlar, forward ve
futures kontratlara göre daha uzun vade içerirler (Jorion, 2005: 123). İlk swap kontratlar
1980’lerin başlarında görülmüştür. O zamandan beri de finansal piyasalarda çok hızlı
bir büyüme sürecine girmiştir. Her yıl dünya üzerinde yüz milyarlarca dolarlık swap
kontratları işlem görmektedir. Swap işlemlerinin temelinde; bir para biriminden olan
yükümlülüğün başka bir para birimine çevrilebilmesi ya da sabit faiz yükümlülüğünün
değişken faize, değişken faiz yükümlülüğünün de sabit faize çevrilebilmesi vardır 56. Bir
firma, kredi derecesi yüksek olduğu için sabit faizle borçlanabilirken, kredi derecesi
düşük olan diğer bir firma ise; değişken faizle borçlanabilmektedir. Swap işlemi, farklı
kredi derecesine sahip olan iki firmayı karşılaştırarak, iki firma içinde avantajlı bir
değişim işlemi oluşturmaktadır. Swap kontratları başlıca iki ana finansal ürün üzerine
düzenlenmektedir. Bunlar (Hull, 2000: 121); faiz swapları (interest rate swaps) ve kur
56
http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcarsamba12.doc(31.08.2006).
142
swaplarıdır (currency swaps). Bu çalışma kurlar üzerine işlemleri kapsadığı için, bu
bölümde sadece kur swapları değerlendirilecektir.
Swap
kontratlarının
finansal
piyasalarda
en
çok
talep
gören
finansal
enstrümanlardan birisi olmasının temel nedeni, firmaların riskinin finansal aracılara
transfer edilmesindendir (Chambers, 1998: 124). Risk transfer işleminin işleyişi kısaca
şu şekilde olmaktadır. Bir firma aldığı borcun faizinden veya kur farklarından
korunmak amacıyla, aracı bir kurum ile swap kontratı yapar, kur veya faiz riskini
üstlenen finansal aracı da, bu riski taşımak istemediğinde başka bir aracı kuruluşa bu
riski transfer edebilir. Bu işlem, zincirleme biçimde devam eden bir risk transfer
işlemidir (Chambers, 1998: 124). Özellikle bankalar, finansal aracılık fonksiyonunu
üstlenen finansal kuruluşların başında gelmektedirler. Bankaların devreye girmesiyle,
swapların işlem hacmi arttığı gibi, 1987 yılında, Uluslararası Swap Aracıları Birliği
(International Swap Dealers Association - ISDA)’nin de kurulmasıyla birlikte; swap
kontratları standart bir finansal enstrüman haline gelerek, ikincil piyasasının da
gelişebilmesi için ilk adım atılmıştır. Genelde swap kontratlarının vade süreleri 3 ila 10
yıl arasında değişmektedir (Chambers, 1998: 127).
Swap işlemlerinde temelde iki taraf vardır. Bunlar; fon kullanıcılar ve aracılardır
(Ceylan, 2003: 240). Fon kullanıcılar, çeşitli nedenlerle faiz veya kur riskini gidermek
amacıyla swap kontratlarıyla ilgilenmektedirler. Aracılar ise, belli bir komisyon
karşılığında swap işlemi yaparak, kâr elde etmeye çalışan kişi veya kurumlardır.
Türkiye’de Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK)’nun Nisan 2006
aylık verilerine göre; bankaların kur risklerine karşı en çok kullandıkları vadeli işlem
kontratının swaplar olduğu açıklanmıştır 57.
a) Döviz Swapları
Daha önceki açıklamalarda belirtildiği gibi, swap kontratlar faiz ve döviz olmak
üzere iki finansal varlık üzerine düzenlenebilmektedir. Çalışma kurlarla ilgili olduğu
için sadece döviz swapları ele alınacaktır. Döviz swap kontratı, tarafların iki ayrı para
57
http://www.bddk.org.tr/turkce/yayinlarveraporlar/rapor/bddk/kur_riski_degerlendirme/Kur_Riski_Dege
rlendirme_Raporu_Haziran_2006.pdf(31.08.2006).
143
biriminden olan borçlarını ya da alacaklarını değiştirmeye razı oldukları kontratlardır
(Başçı, 2003: 27). Diğer bir ifadeyle döviz swap’ı, belirli bir miktar iki paranın, belli bir
gelecek tarihte, kabul edilen bir döviz kuru üzerinden ters yönde değiştirilmesi
konusunda anlaşmaya varılmasıdır (Parasız ve Yıldırım, 1994: 359). Döviz üzerine
düzenlenen swap kontratlar temelde üç şekildedir. Bunlar (Doğukanlı, 2001: 102); sabit
faiz-değişken faiz çapraz para swapı, sabit faiz-sabit faiz çapraz para swapı ve değişken
faiz - değişken faiz çapraz para swapıdır. Döviz swap kontratları iki bölümden
oluşmaktadır. Birincisi, ana paraların işlem anındaki spot kur üzerinden birbiriyle
değiştirilmesidir. Diğeri, ilgili dövizlerin üzerindeki faiz oranlarının dengelenmesidir.
Faiz oranı yüksek olan dövizi devir alan firma, karşı tarafa aradaki fark kadar ek ödeme
yapmaktadır (Doğukanlı, 2001: 102). Firmaların döviz swaplarını seçme nedenleri
(Chambers, 1998: 132); yabancı parayla borçlanma maliyetlerini azaltarak, uzun vadeli
yabancı para üzerinden borçlanma olanağı sağlamaktır. Bunun yanında uluslar arası
şubelere sahip firmalar, bu şubelerdeki atıl fonlarının etkinliğini artırmak amacıyla da
swap kontratları kullanmaktadırlar (Başçı, 2003: 27). Döviz swap kontratlarında sabit
faiz, istenilen döviz cinsinden seçilebilirken, değişken faiz genellikle USD cinsinden
oluşmaktadır (Ugan, 2006: 19). Döviz swap kontratlarında oluşturulan stratejinin temel
mantığı, “rekabetçi avantaj” (competitive advantage) teorisidir (Özalp, 2003: 39). Bu
teoriye göre firmalar, idealde borçlanmak istedikleri para cinsiyle, en ucuz
borçlanabilecekleri para cinsinin aynı olmaması nedeniyle; en iyi borçlanabilecekleri
döviz cinsinden borçlanarak daha sonra swap kontratları yardımıyla istedikleri para
cinslerine değişim işlemini yapmaktadırlar. Bu değişim işleminde; ilk gün anaparalar el
değiştirmekte, faiz ödeme dönemlerine gelindiğinde faizler el değiştirmekte, vade günü
geldiğinde ise; ilk günkü spot kurdan anaparalar yine el değiştirmektedir (Özalp, 2003:
40). Özetle swap işlemi, cari piyasada bir alıma karşılık, vadeli piyasalarda bir satış ya
da tam tersi bir işlem anlamına gelmektedir. Bu durumda swap işlemi, peşin ve vadeli
döviz piyasalarını birleştirerek, iki piyasa arasında köprü oluşturmaktadır (Ceylan,
2003: 234).
Kur swap kontratı bir örnek yardımıyla şu şekilde açıklanabilir (Hull, 2000: 121).
A ve B şirketleri arasında 5 yıllık bir swap anlaşması, 1 Şubat 2000 tarihinde
yapılmıştır. A firmasının, sterlin üzerine % 11 faiz oranı üzerinden sabit faiz ödemesi ve
% 8 faiz oranı üzerinden USD cinsinden sabit faiz alacağı vardır. Faiz ödemeleri yılda
144
bir yapılır ve kontratların esas meblağları 15 milyon $ ve 10 milyon ₤’dir. Şekil 11’de
swap işleminin görünümü verilmiştir.
Şekil 11. Swap İşlemi Görünümü
1. Adım : Anaparaların el değiştirmesi
10 milyon ₤
A Firması
B Firması
15 milyon $
2. Adım: Faizlerin karşılıklı olarak transferi
% 8 Dolar ($)
A Firması
B Firması
% 11 Sterlin (₤)
3. Adım: Anaparaların tekrar el değiştirmesi
15 milyon $ + faiz
A Firması
B Firması
10 milyon ₤ + faiz
A firması, swap kontratın vadesi boyunca her yıl Amerikan doları cinsinden (15
milyon $ * 0.08) 1.20 milyon $ alacak ve 1.10 milyon ₤ (10 milyon ₤* 0.11)
ödeyecektir. Swap kontratının vade sonunda ise, 10 milyon ₤ ana parayı öder ve 15
milyon $ anaparayı alır. Swap kontratı boyunca oluşan nakit akışları Tablo 47’de
gösterilmiştir. Bu örnekte, alacakların ve ödemelerin her ikisi de sabit faiz üzerinden
düzenlenmiştir. Buna göre firmalar, başlangıçta ana paraları el değiştirirler. Ardından
her iki firmada tahsil ettikleri faizleri karşılıklı olarak göndererek borç faizlerini
karşılarlar. 5. yıl sonunda ise, ana paralar başlangıçta anlaşılan döviz kuru üzerinden
tekrar el değiştirerek swap işlemi kapatılmaktadır. Döviz üzerine swap kontratlarında
taraflar, vade sonundaki geçerli kuru bildikleri için, anapara ödemeleri ve döviz kuru
riskine karşı korunmuş olurlar (Ceylan, 2003: 257).
145
Tablo 47. Kur Swap Kontratında A Firmasının Nakit Akışı.
Tarih
Dolar Nakit Akışı(milyon $)
Sterlin Nakit Akışı (milyon ₤)
1 şubat 1999
- 15.00
+ 10.00
1 şubat 2000
+ 1.20
- 1.10
1 şubat 2001
+ 1.20
- 1.10
1 şubat 2002
+ 1.20
- 1.10
1 şubat 2003
+ 1.20
- 1.10
1 şubat 2004
+ 16.20
- 11.10
Swap türünde yapılacak olan anlaşma değişken faizi de içerebilecektir. Bu
durumda, bir firma sabit faiz, diğeri değişken faiz ile borçlanabilecektir. Dolayısıyla,
sabit faizle borçlanan, değişken faizle borçlanan firmanın faiz ödemelerini; değişken
faizle
borçlanan
firmada,
sabit
faizle
borçlanan
firmanın
faiz
ödemelerini
karşılayacaktır.
b) Swap Kontratlarının Taşıması Gereken Asgari Şartlar
Bir swap kontratında, aşağıda belirtilen asgari unsurları bulunması şarttır 58.
Bunlar; nominal değer, sabit faiz oranı ve ödemeleri, vade ve ödeme tarihleri, değişken
faiz ödemeleri ve netleştirmedir.
Nominal değer, el değiştirecek faiz tutarının hesaplandığı büyüklüğe verilen addır.
Uluslararası finansal piyasalarda işlem gören en küçük nominal değerli swaplar, birkaç
milyon doları bulabilmektedir. Genellikle nominal değer 3 milyon $ ile 5 milyon $
arasında değişmektedir. Sabit faiz oranı; nominal değer üzerinden el değiştirecek sabit
tutarı hesaplamada kullanılan orandır. Bu oran, vade sonuna kadar aynı kalmaktadır.
Vade ve ödeme tarihleri, sabit faiz tutarının ödeneceği tarihleri ifade eder. Bu ödemeler
genellikle yılda bir veya 6 ayda bir yapılmaktadır. Değişken faiz ödemeleri, swap
kontratının nominal değeri, değişken faiz oranı ve vadeye kalan gün sayısı ile çarpılarak
bulunur. Döviz üzerine işlemlerde değişken faiz oranı olarak, Libor alınmaktadır.
Netleştirme ise; sabit faiz ile değişken faiz ödemeleri karşılaştırıldığında aradaki fark
kadar ödeme yapılmasıdır.
58
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ozelsayiekim/onursal.htm(31.08.2006)
146
c) Swap İşlemlerinin Kullanılma Nedenleri
Swap işleminde tarafların bu kontratları kullanma nedenleri şu şekilde sıralanabilir
(Başçı, 2003:26).
•
Belirli döviz fonlarına erişebilme yeteneği ve daha uygun kurdan fon
sağlayabilme olanağı,
•
Sabit faizli veya değişken faizli fon sağlamada karşılaşılan güçlüklerin
varlığı,
•
Belirli bir döviz üzerinden elde edilebilecek ihracat ve diğer kredilerin
varlığı ve/veya diğer bir döviz cinsinden fon edinme zorunluluğu,
•
Belirli bir piyasada birincil borçlanma için gerekli likiditenin
bulunamaması,
•
Döviz kuru veya faiz oranlarının gelecekteki değişmeleri üzerinden
spekülasyon yapma isteği,
•
Bazı piyasalarda ulaşılabilen vadenin kısalığı,
•
Farklı sermaye piyasalarını birleştirerek, kurumsal ve yapısal açıdan
farklılıklardan yararlanma isteği (Kondak, 2002: 217),
•
Kambiyo kontrolleriyle ilgili problemlerden kaçınma isteğidir.
d) Swap İşlemlerinden Kaynaklanan Riskler
Çalışmanın temelini oluşturan kur riski, swap kontratı yapılmasına rağmen taraflar
arasında etkisini sürdürmektedir. Bir swap kontratı nedeniyle; X para cinsinden sabit
faiz alıp, karşılığında Y parası cinsinden değişken faiz ödeyen taraf için risk, X kurunun
Y kuruna karşı değer kaybetmesidir. Aynı örnekte; X dövizi cinsinden sabit faiz ödeyip,
karşılığında Y dövizi cinsinde değişken faiz alacağı olan yatırımcı için risk, X kurunun
Y kuru karşısında değer kazanmasıdır. Örneğin, bir firmanın, bir bankayla swap
anlaşma yaptığı ve karşılığında 6 ayda bir 145.000 YTL sabit faiz aldığını ve
karşılığında 1 $ = 1,4500 YTL kurundan 100.000 $ ödediği varsayımında, firmanın 6
ayda bir nakit akışı kurlar ve faizler değişmediği müddetçe sıfırdır.
+ 145.000 TL – (1,4500 YTL * 100.000 $) = 0
147
TL’nin zaman içerisinde değer kaybettiği ve 1 $ = 1,5000 YTL’ye ulaştığı
varsayıldığında ise, durum firmanın aleyhine olacak ve şu şekilde nakit akışları
değişecektir;
+ 145.000 YTL – (1,5000 YTL*100.000 $) = - 5.000 YTL.
Swap kontratları nedeniyle karşılaşılabilecek diğer risk türü, kredi riskidir. Bu
risk, tarafların yükümlülüklerini yerine getirememeleri nedeniyle oluşmaktadır. Ancak
standart hale gelmiş olan swap kontratlarında böyle bir risk yoktur. Takas merkezi ya da
aracı kurum tarafından bu risk karşılanacaktır
Swap işlemlerinde karşılaşılan faiz riski, sabit faiz nedeniyle oluşmaktadır.
Çünkü; faizlerin değişken olduğu durumlarda, belli dönemlerde güncelleme işlemi
yapılacağından, risk, sabit faize göre azalmaktadır. Swap kontratlarında risk; sabit faiz
ödeyenler için faiz oranlarının düşmesi, değişken faiz ödeyenler için ise; faiz oranlarının
yükselmesidir 59. Tüm bu risk faktörleri yanında; riski transfer edecek karşı tarafın
bulunamamasından ya da ödemelerin eşleştirilmesinden kaynaklanan riskler, sabit faiz
ile değişken faiz arasındaki farkın zaman içerisinde değişmesine bağlı olarak oluşan
“baz riski” ve ülkeler arası yasal prosedürlerden kaynaklanan “ülke riski” swap
kontratlarına bağlı olarak karşılaşılabilecek diğer risk faktörlerinden birkaçıdır.
D) VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ FİYATLAMASI
Kur riski yönetiminde kullanılan araçların fiyatlaması, firmaların kur riski
yönetiminde maliyetlerini belirleyen en önemli unsurdur. En düşük maliyetle kur riski
yönetimi yapabilmek için, en doğru fiyatların bilinmesine gerek vardır. Bunun yanında,
kullanılan her kontratın kendisine göre farklı bir hesaplanma süreci de bulunmaktadır.
1. Forward ve Futures Kontratların Fiyatlaması
Hem forward hem de futures kontratlar, doğrusal getirili vadeli işlem
kontratlarıdır. Her iki kontratında vade sonu için kâr/zarar profilleri aynıdır. Bilindiği
gibi forward kontratlar, tezgah üstü piyasalarda işlem görmekte ve tarafların
59
http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcarsamba12.doc(31.08.2006).
148
yükümlülüklerini karşılıklı olarak yerine getirmesi, herhangi bir kurum tarafından
garanti edilmemektedir. O nedenle, forward kontratlar için en büyük risk kaynağı kredi
riski olmaktadır. Futures kontratlarda ise; sözleşme şartları taraflardan birisi tarafından
yerine getirilmez ise, takas merkezi sorumluluğu üstlenmektedir. İki kontrat arasında
fiyatlama açısından en önemli fark ise; kâr ve zararın elde edilme dönemi ile ilgilidir.
Futures kontratlarda, günlük olarak ayarlama mekanizması olduğu için kâr ve zarar
günlük olarak değişebilmekte, buna bağlı olarak da marjin sistemi gerektiğinde devreye
sokulmaktadır. Forward kontratlarda ise, kâr / zarar vade sonunda oluşmakta, bu vadeye
kadar da her hangi bir nakit akışı olmamaktadır. Özetle; futures’lar da kâr/ zarar aşama
aşama gerçekleşirken, forward’lar da vade sonu gerçekleşmektedir.
Forward ve futures kontratların fiyatlanması yapılırken, geleceğe yönelik
beklentiler hiçbir şekilde borsaya yansıtılmamalıdır. Aksi takdirde, arbitraj imkanı
doğacaktır. Dolayısıyla, hesaplanmasında tek fiyat kanunu (law of one price) geçerli
olacaktır. Bu kanuna göre, aynı finansal kıymet üzerine değişik piyasalarda yapılan
işlemlerin fiyatları, arbitraj imkanı yaratmayacak şekilde oluşmalıdır. Fiyatlama
modelinde, herhangi bir kıymetin elde bulundurulmasından doğan maliyetler spot fiyata
eklenmeli, kıymete ilişkin getiriler ise çıkarılmalıdır. Örneğin; emtia üzerine düzenlenen
vadeli işlem kontratlarında; stoklama, sigorta ve nakliye gibi unsurlar finansman
maliyetlerine ilave edilmelidir. Bunun yanında; elde edilen yararlar da finansman
maliyetinden düşülmelidir. Örneğin; döviz’den elde edilen, faiz gelirleri ya da hisse
senetlerinden elde edilen kâr payları gibi. Özetle fiyatlamada; maliyet unsurları fiyatlara
eklenirken, gelirler çıkarılmalıdır.
Alıcı ve satıcı için döviz üzerine yapılan vadeli işlem kontratlarında gelişim şu
şekilde sonuçlanacaktır (Ugan, 2006: 22).
Alıcı için: Birinci durumda, dövizi vadeli işlem kontratı kullanmadan, dövizi
bugün satın alan yatırımcı, 3 ay boyunca elde edebileceği YTL faiz gelirinden mahrum
olacak, ancak döviz üzerinden 3 ay boyunca belirli bir faiz geliri elde edebilecektir.
Alıcı için ikinci durum, dövizi 3 ay sonra satın alacak olan yatırımcı, 3 ay boyunca YTL
faizi alabilecek, ancak döviz üzerinden elde edebileceği faiz gelirinden mahrum
olacaktır.
149
Satıcı için: Birinci durum, dövizi bugün satacak yatırımcı 3 ay boyunca YTL
faizi elde edebilecektir. Ancak döviz üzerinden elde edebileceği faiz gelirinden mahrum
olacaktır. İkinci durum, dövizi 3 ay sonra satacak yatırımcı 3 ay boyunca döviz faizi
elde edebilecek ancak, YTL üzerinden elde edebileceği faiz gelirinden mahrum
olacaktır.
Forward ve futures kontratın fiyatlanmasında kullanılan formüller alış ve satış
durumuna göre aşağıdaki şekilde oluşacaktır.
FAlıl = S Alıl
FSatıa
T −t ⎞
⎛
1 + ⎜ rL ( mevduat) *
⎟
365 ⎠
⎝
*
T −t⎞
⎛
1 + ⎜ rF ( kredi) *
⎟
365 ⎠
⎝
T −t ⎞
⎛
1 + ⎜ rL ( kredi ) *
⎟
365 ⎠
⎝
= S Satıa *
T −t ⎞
⎛
1 + ⎜ rF ( mevduat ) *
⎟
365 ⎠
⎝
(20)
(21)
Yukarıdaki formülde yer alan değişkenler şu şekilde açıklanabilir. Salış: Spot alış
(döviz alış fiyatı), rL: Yerel para birimi risksiz faiz oranı (mevduat için), rF: yabancı para
birimi risksiz faiz oranı (kredi için). Hesaplamalarda risksiz faiz oranları
kullanılmalıdır. Çünkü, banka faiz oranlarının (kredi ve mevduat) kullanılması
durumunda, o bankanın riski de alınmış olur. Yukarıdaki hesaplamalar sonucunda
ulaşılan vadeli fiyat, banka tarafından ilgili firmalara bildirecektir. Aksi takdirde, spot
piyasa kullanılarak arbitraj imkanı ortaya çıkabilecektir.
Piyasa faiz oranları, her vade için aynı ve zaman içerisinde değişmiyor ise;
forward fiyat futures fiyata eşit olacaktır. Ancak, bu varsayım gerçek hayatta geçerli bir
varsayım değildir. Çünkü, her vade için farklı faiz oranları ile karşılaşılmakta ve bu faiz
oranları zaman içinde değişmektedir. Dolayısıyla, spot fiyattaki değişim ve faiz
oranındaki değişime göre; futures fiyat, forward fiyatın altında veya üstünde
oluşacaktır. Finans literatüründe bu fark ihmal edilmiş ve forward fiyatla futures fiyatın
birbirine eşit olduğu varsayılmıştır (Ugan, 2006: 2). Normal şartlarda, faizlerin uzun
150
vadede getiri eğrisi pozitiftir. Vade uzadıkça faiz artar, kısaldıkça faizler azalır. Ancak
kriz dönemlerinde bu durum, ters yönde oluşabilecektir.
Forward ve futuresların fiyatlanmasında kullanılabilecek diğer teorik formüller
aşağıda gösterilmiştir.
FAlıl = S Alıl e
( rL ( mevduat ) − rL ( kredi ) )(T − t )
FSatıa = S Satıae
( rL ( kredi) − rF ( mevduat) )(T −t )
(22)
(23)
Fiyatlamada vadeye kalan zaman azaldıkça, vadeli fiyat spot fiyata yaklaşacaktır.
Vade sonunda ise, spot fiyat vadeli fiyata eşit olacaktır. Hesaplama kullanılan “e” doğal
logaritmayı ifade etmektedir.
Örneğin, spot piyasada doların alış kuru 1 $ = 1,4500 YTL, satış kuru ise; 1 $ =
1,4800 YTL’dir. YTL cinsinden risksiz faiz oranları mevduat için 0,15, kredi için 0,25
ve USD faiz oranları sırasıyla; 0,04 ve 0,12’dir. 182 günlük bir forward alış ve satış
kuru şu şekilde hesaplanabilir.
Birinci yol:
FAlıl
182 ⎞
⎛
1 + ⎜ 0.15 *
⎟
365 ⎠
⎝
= 1.45 *
= 1.4718
182 ⎞
⎛
1 + ⎜ 0.12 *
⎟
365 ⎠
⎝
182 ⎞
⎛
1 + ⎜ 0.25 *
⎟
365 ⎠
⎝
FSatıa = 1.48 *
= 1.6433
182 ⎞
⎛
1 + ⎜ 0.04 *
⎟
365 ⎠
⎝
151
İkinci yol: Excel yardımıyla şu şekilde hesaplama yapılabilir.
Tablo 48. Forward – Futures Fiyatlama. (Excel hesaplama tablosu)
A
B
C
1
Spot
1,4500
1.48
2
rTL
0,15
0,25
3
rUSD
0,04
0,12
4
T-t
182
182 / 365
5
FAlış
=B1*exp((B2-B3)*C4) = 1,4718
6
FSatış
=C1*exp((C2-B3)*C4) = 1,6433
Excel
hesaplamalarında
“EXP
(ÜS)”
formülü
kullanılarak
hesaplama
yapılabilecektir. Vadeye kalan zaman yazılırken de yıl cinsinden yazılmasına dikkat
edilmelidir. Yani; vadesine 3 ay kalmış bir kontrat, 0,25 olarak formülde yer almalıdır.
Forward ve futures kontratlar vade sonu itibariyle aynı değere sahip olacaklardır.
Forward kontratlardan farklı olarak futures kontratlarda, günlük ayarlama işlemleri
yapıldığı için vadeye kadar günlük kâr zarar oluşabilecektir.
2. Opsiyonların Fiyatlaması
Opsiyon kontratları sahibine belli bir hak vererek, risk yönetimi için önemli
avantajlar sağlamaktadır. Forward kontratlar, yatırımcısını olumsuz fiyat hareketlerine
karşı korurken; pozisyon kapatılmamışsa, yatırımcının olumlu fiyat hareketlerinden
istifade etmesini engeller. Opsiyon kontratları ise, yatırımcısını tek yönlü fiyat
hareketlerine karşı korur. Opsiyon yatırımcısı olumsuz fiyat hareketlerine karşı
korunurken, olumlu fiyat hareketlerine karşı ise, bir zarara uğramaz. Ancak, opsiyon
hakkının elde edilmesi için bir prim ödenir ve opsiyon hakkı kullanılmadığı durumda bu
prim zarar olarak yazılır. Bu prim aynı zamanda opsiyonun değerini de gösterecektir.
Opsiyon priminin oluşmasında, gerçek değer (intrinsic value) ve zaman değeri (time
value) olmak üzere iki önemli kavram vardır (Akkum, 2000: 19). Vade sonunda, spot
döviz fiyatı kullanım fiyatını aşarsa, alım opsiyonu sahibine Sf – Kf
kadar kâr
sağlayacaktır. Spot fiyat, kullanım fiyatına eşitse ya da düşükse, alım opsiyonunun
gerçek değeri sıfırdır. (Sf: spot fiyat, Kf: Kullanım fiyatı.) Vade sonunda, spot döviz
152
fiyatı kullanım fiyatının altına düşerse satım opsiyonu sahibi, Kf -Sf kadar kâr elde
edecektir. Spot fiyat, kullanım fiyatına eşitse ya da aşarsa satım opsiyonu’nun gerçek
değeri sıfır olacaktır (Chambers, 1998: 96). Zaman değeri ise, opsiyonlar için konuya
bakıldığında; yarın bugünden daha değerlidir. Dolayısıyla, işlem zamanına bağlı olarak
zaman değeri azalarak işlem anında sıfır olur. Zaman değerini bulabilmek için, gerçek
değerden opsiyon primi çıkarılmalıdır. Başabaş ve zararda opsiyonlarda gerçek değer
sıfır olduğu için, zaman değeri opsiyon primine eşit olacaktır (Akkum, 2000, 56).
Opsiyon primlerini etkileyen en önemli faktörlerden birisi, ilgili dövizlerin sahip olduğu
faiz oranları arasındaki farktır. Vadeli döviz piyasalarındaki iskonto veya prim,
dövizlerin net faiz farklarından hareket edilerek bulunur, bulunan bu orana swap oranı
denir (Akkum, 2000: 56). Hesaplamalar sonucunda elde edilen swap oranı, prim var ise,
peşin kura ilave edilir. İskonto var ise, peşin kurdan düşülür. Swap oranı şu biçimde
hesaplanacaktır (Akkum, 2000: 56).
.
swaporanı =
peşeşindövizkuru * faizfarkı * vadeliişadmgünsayıgü
360 * 100
(24)
vadelikur = peşeşink ± swaporanı ‘dır.
Opsiyonların fiyatlanmasında kullanılan ve opsiyon fiyatını etkileyen faktörlerden
olan; spot fiyat, kullanım fiyatı, opsiyonun geçerli olduğu süre, dövizin fiyat
değişkenliği, risksiz faiz oranı (TL ve döviz için), ve vadeye kalan süre bir alım
opsiyonu fiyatının nasıl ve ne yöne hareket ettiği konusunda bilgi verecektir. Bu
faktörlerden, opsiyonun ilgili olduğu varlığın fiyatı değiştikçe, opsiyon fiyatı da
değişecektir (Chambers, 1998: 92). Bu durum, opsiyonun alım veya satım opsiyonu
olmasına göre farklılık gösterecektir. Yani; alım opsiyonları için, kullanım fiyatının
(strike price) sabit olması koşuluyla, ilgili varlığın fiyat artışıyla birlikte, opsiyon fiyatı
da artacaktır. Buna karşın, satım opsiyonlarında ise, tam tersi durum olacaktır. Kullanım
fiyatı, opsiyonun vadesi boyunca aynı kalacaktır.
Opsiyon fiyatlanmasında kullanılmak üzere çeşitli modeller geliştirilmiştir.
Modern opsiyon fiyatlama teknikleri, finans alanında uygulanan en kompleks
matematiksel alanlar arasında düşünülür. Bu modern teknikler, Charles Castelli’nin
“The Theory of Options in Stocks and Shares” isimli kitabını yazdığı 1877’lere kadar
153
giden tarihsel güçlerden türetilir. Bu kitap, opsiyonlara genel bir giriş olarak, hedging ve
spekülasyon amacıyla bakışı içeren bir kitaptır. 23 yıl sonra Louis Bachelier,
opsiyonların analitik değeri olarak bilinen ilk matematiksel tezini "Theorie De La
Speculation" adı altında Sarbonne üniversitesinde sunmuştur. Bachelier’in çalışmasıyla
Massachusetts Institute of Technology (MIT)’de çalışan profesörlerden Paul Samuelson
ilgilenmiş ve daha önce yayınlanmamış bir başlıkla 1955’de "Brownian Motion in the
Stock Market" isimli kitabını yazmıştır. Aynı yıl Samuelson’un öğrencilerinden biri
olan Richard Kruizenga, Bachelier’in çalışmasına benzer "Put and Call Options: A
Theoretical and Market Analysis" isimli tezini sunmuştur. 1962’de opsiyon üzerine
odaklanmış olan, A.James Bones tarafından başka bir tez sunulmuştur. Onun
çalışmasının başlığı ise "A Theory and Measurement of Stock Option Value"dır.
Boness, çalışmasında öncekilerden farklı olarak, önemli teorik bir sıçrama yapan bir
fiyatlama modeli geliştirmiştir. Daha da önemlisi, onun çalışması 1973’de Myron ve
Scholes tarafından yapılan opsiyon fiyatlama modeli için bir dönüm noktası
niteliğindedir 60. Black&Scholes modeli, daha sonra bir çok finansal uzman tarafından
genişletilmiştir. Örneğin, 1973’de Robert Metron, kâr payı olmadığı varsayımıyla
modele katkı yapmış, 1976’da Jonathan Ingerson, daha da ileri giderek, vergi ve işlem
maliyetleri olmadığı varsayımıyla modeli oluşturmuştur. 1976’da Metron, faiz
oranlarının sabit olmadığını varsaymıştır. Yapılan tüm çalışmalar sonucunda menkul
kıymetler üzerine opsiyonlar için doğru bir model oluşturulmuştur.
a) Black&Scholes Fiyatlama Modeli
Yukarıda sayılan modeller içerisinde en çok kullanılanı, 1973 yılında Myron
Scholes ve Fisher Black tarafından geliştirilen Black-Scholes formülüdür (Kilic, 2005:
2). Black ve Scholes, aslında warrant menkul kıymetler için bir model oluşturmak
amacıyla çalışmaya başlamışlardır. Bu çalışma, menkul kıymet fiyatı ve dönemiyle, bir
warrant 61 çeşidinin nasıl iskonto edileceğini hesaplamak için bir türev hesaplama
içermektedir. Bunun yanında, Black ve Scholes’un çalışması aslında, Chicago
Üniversitesinde doktora tezi çalışması yapan A.James Bones’ın çalışmasının
geliştirilmiş bir versiyonu’dur. Black ve Scholes, Bones’in modelini; risksiz faiz oranı,
60
61
http://bradley.bradley.edu/~arr/bsm/pg04.html(14.09.2006)
teminat, kefalet, garanti, makbuz ve senet anlamında kullanılır (Doyrangöl, 1999: 165).
154
doğru iskonto faktörü ve yatırımcının riske bağlı varsayımlarının olmadığı şeklinde
biçimlendirmişlerdir 62. Bu biçimlendirme sonucunda, Avrupa tipi döviz opsiyonlarının
fiyatlanmasında kullanılan temel formüller şu biçimde oluşturulmuştur (Akkum, 2000:
57).
c = Se
− r f (T − t )
N ( d 1) − Ke − r (T − t ) N ( d 2)
p = Ke − r ( t −t ) N ( − d 2) − Se
d1 =
− r f ( T −t )
N ( − d 1)
ln( S / K ) + (r − r f + 0,5σ 2 )(T − t )
σ T −t
d 2 = d1 − σ T − t
(25)
(26)
(27)
(28)
Formülde yer alan değişkenler şu biçimde açıklanabilir.
c
p
S
: alım opsiyonunun primi
: satım opsiyonunun primi
: peşin döviz kuru [bir birim döviz (yabancı para)
karşılığı $]
K
: uygulama fiyatı
r
: yerel paranın faiz oranı
: yabancı paranın faiz oranı
rf
T-t
: opsiyonun vadesi
N(d1), N(d2) : d1 ve d2'nin kümülatif normal dağılım değerleridir.
Bir örnek yardımıyla fiyatlama şu şekilde oluşturulabilir.
Avrupa türü £ (Sterlin) alım opsiyon priminin, Black-Scholes modeli ile
hesaplanabilmesi için gerekli veriler şu biçimdedir (Akkum, 2000: 58):
62
http://bradley.bradley.edu/~arr/bsm/pg04.html(14.09.2006)
155
$/£ peşin kuru
: 1,6000
Uygulama fiyatı - $/£ : 1,6000
S = 1,6 (1 £ = 1,6000 $)
X = 1,6
$ faiz oranı
:%8
r = 0,08
£ faiz oranı
: % 11
rf = 0,11
Değişkenlik (σ)
: % 14,1 (yıllık)
σ = 0,141
Vade
: 4 ay = 0,3333 yıl
T = 0,3333
c = Se − rf T N(d 1 ) − Xe − rT N(d 2 )
d1 =
d1 =
ln (S/X) + (r - rf + σ 2 / 2) T
σ T
, d 2 = d1 − σ T
ln (1.60/1.60) + [0.08 - 0.11 + (0.141) 2 / 2] 0.3333
0.141 0.3333
= −0.0821
N(d1)=N(-0,0821) = 0,4673
d2= -0,0821 - (0,141)
0.3333 = -0,1635
N(d2) = N (-0,1635) = 0,4350
c = (1,60) e-0.11(0.3333) (0,4673) - (1,60)e-0.08(0.3333) (0,4350)
c = 0,043 $/£ = 4,3 cents/£'dir.
Bu sonuca göre; 1£’lik bir opsiyon pozisyonu alabilmek için, 4,3 cent prim
ödenmesi gerekmektedir.
Black&Scholes modelinin temel varsayımları ise şu şekilde belirtilebilir (Akkum,
2000: 57).
i) Opsiyon priminin, ilgili dövizlerin fiyat hareketlerine göre değişmesi gerektiği
kabul edilmekte ve formüller risksiz korunma (riskless hedging) varsayımına
dayanmaktadır,
ii) Opsiyon kontratının vadesine kadar olan dönemde, borç alınıp verilebilecek
sabit bir risksiz faiz oranı mevcuttur. Döviz opsiyonları için bu varsayım, yurt içi (r) ve
yurt dışı faiz (rf) oranlarının sabit kalacağını belirtmektedir,
iii) Döviz kurlarının zaman içinde sürekli değişmesi ve kurlardaki yüzdesel
değişimin normal dağılım göstereceği kabul edilmektedir. Ancak bu varsayım,
diğerlerine kıyasla en geçersiz varsayımdır. Piyasalarda oluşan fiyat değişimleri çoğu
156
zaman normal dağılım göstermeyecektir. Diğer yandan formüller, değişkenliğin de
opsiyon vadesi boyunca sabit kalacağını varsaymaktadır,
iv) Piyasalar etkindir, herhangi bir komisyon ücreti yoktur ve opsiyon dönemi
boyunca her hangi bir kâr payı ödemesi olmaz.
b) Binominal Fiyatlama Modeli
Bu model, daha çok vadesinden önce kullanım imkanı olan, Amerikan türü
opsiyonların fiyatlanmasında kullanılmaktadır. Model, Cox-Ross-Rubenstain modeli
olarak da bilinir (Alpan, 1999: 113). Binominal model, kesikli zamanlı bir süreçte,
döviz kuru fiyat hareketlerini inceleyen bir modeldir. Eğer St değişkeninin binom
modeli ile hesaplanan S0,S1,…….Sn değerleri P0,P1……Pn olasılıklarını alıyorsa ve
P1,P2…….Pn=1 şartı da gerçekleşiyorsa, St kesikli olasılık dağılımı olan binom dağılıma
sahiptir (Bolgün ve Akçay, 2005: 371). Model temelde, kısa bir zaman içinde döviz
kurlarında iki yönde (binominal) bir değişim olacağı varsayımı üzerine kurulmuştur.
Modelde S, başlangıç kuru, döviz kurunun belirlenen zaman içinde fiyatının artması
olasılığı “p”, artmama olasılığı (düşme) ise; “1-p” şeklinde gösterilmiştir. Şekil 12’de
basit bir binominal model örneği izlenebilir.
Şekil 12. Binominal Model.
Su
p
S
1-p
Sd
Kaynak: Hull, 2000: 201-202.
Yukarıdaki şekle göre, belli bir zaman dilimi sonunda kurlar, ya p olasılığıyla
Su’ya yükselecek ya da 1-p olasılığıyla Sd’ye düşecektir. Modelin güvenilir sonuçlar
verebilmesi için, opsiyon vadesi mümkün olduğunca çok sayıda Δt zaman dilimine
bölünmelidir (Akkum, 2000: 58). Her zaman dilimi sonunda oluşması beklenen kurların
157
belirlenebilmesi için, aşağıdaki formüller kullanılarak parametrelerin hesaplanması
gerekmektedir (Hull, 2000: 202).
u = eσ
d = e
a=
e
Δt
−σ
Δt
( r − r f ) Δt
(29)
(30)
u=
1
d
(31)
p=
a−d
u−d
(32)
u > 1 ve d < 1
σ : yıllık değişkenlik
r : yerel paranın faiz oranı
rf : yabancı paranın faiz oranı
Yukarıdaki hesaplamalarda, döviz kurunun yükselme olasılığı p ve düşme olasılığı
1- p tüm zaman dilimlerinde sabit kabul edilmektedir. Opsiyon vadesinin dört eşit
zaman dilimine bölünmesiyle oluşturulan model, Şekil 13’de izlenebilir.
Şekil 13. Binominal Model İle Zaman Diliminin Görünümü.
Kaynak: Bolgün ve Akçay, 2005: 373.
158
Şekil 13’de;
A, B noktaları
: t = Δt zaman sonraki,
C, D, E noktaları
: t = 2Δt zaman sonraki,
F, G, H, I noktaları
: t = 3Δt zaman sonraki
J, K, L, M, N noktaları : t = 4Δt zaman sonraki olası kurları gösterecektir.
Şekilden izlendiği gibi, (t = iΔt) zamanında (i+1) tane olası kur elde edilmektedir.
Belirtilen (u) ve (d) değerleri bulunduktan sonra, her zaman dilimi sonundaki kurlar,
şekil üzerinde tek tek hesaplanabileceği gibi, kısaca şu şekilde belirlenmektedir:
Sujdi-j
j = 0,1,2,....,i
Örneğin, t = 2Δt zamanında (2Δt zaman dilimi sonunda), i = 2 ve j = 0,1,2'dir.
Olası kurlar:
⎫
⎪
1
⎪
= Sud = Su × = S⎬ Sd 2 , S, Su 2 olur.
u
⎪
⎪
= Su 2
⎭
i = 2, j = 0 için : Su 0 d 2 −0 = Sd 2
i = 2, j = 1 için : Su 1d 2 −1
i = 2, j = 2 için : Su 2 d 2-2
Böylelikle, başlangıçtaki peşin kurun (S) bilinmesi, (u) ve (d) parametrelerinin
hesaplanması ve mümkün olan en fazla sayıda (Δt) seçimi sonucunda, kısa dönemler
sonrasında kurların belli olasılıklar dahilinde ne olacağı tahmin edilmektedir (Akkum,
2000: 58). Bir örnek yardımıyla binom modeli açıklanabilir.
Örneğin; İngiliz poundu üzerine 1 yılık Amerikan türü, satım opsiyonuna ait
veriler şu biçimdedir (Hull, 2000: 396).
₤ / $ spot kur
: 1,6100
S = 1,6100 (1₤=1,6100 $)
Uygulama fiyatı-₤/$ : 1,6000
X = 1,6000
US risksiz faiz oranı(r): % 8
r = 0,08
₤ risksiz faiz oranı(rf) : % 9
rf = 0,09
Değişkenlik 63
: %12 (yıllık)
σ = 0,12
Vade
: 1 yıl
T=1
63
sterlin kuru volatilitesi.
159
Opsiyonun vadesinin 3’er aylık dört döneme ayrıldığı varsayıldığında,
Δt =
3
= 0.25' tir.
12
Kurların belirlenebilmesi için kullanılan parametreler ise, şu biçimde hesaplanacaktır
(Hull, 2000: 397).
a=e
( r − r f ) Δt
u = eσ
Δt
= e ( 0.08−0.09) 0.25 = 0.9975
= e 0.12
0.25
= 1.0618
(u > 1)
d=
1
1
=
= 0.9418
u 1.0618
p=
a − d 0.9975 − 0.9418
=
= 0,4642 = %46
u − d 1.0618 − 0.9418
(d < 1)
1-p = 1 – 0,4642 = 0.5338 = % 53,38
Hesaplamalar sonucu bulunan parametrelere göre; kurların p kadar yükselme
olasılığı 0,46 iken, 1-p kadar düşme olasılığı 0,53’tür.
Başlangıç kuru, 1 ₤ = 1,6100 $ olduğuna göre, bazı noktalarda denge şu biçimde
hesaplanacaktır (Akkum, 2000: 57).
A noktası
: Su = 1,6100 *(1,0618) = 1,7096
B noktası
: Sd = 1,6100 * (0,9418) = 1,5162
C noktası
: Su = 1,6100 * (1,0618)2 = 1,8153
160
Şekil 14. Binom Modeline Göre Opsiyon Fiyatının Belirlenmesi.
Kaynak: Akkum, 2000: 57.
Amerikan türü opsiyonların primleri, olası kurlarla oluşturulan şeklin sonundan,
başa doğru gelerek tespit edilmektedir (Bolgün ve Akçay, 2005: 375). Şeklin sonunda
prim;
Alım opsiyonunun vadedeki değeri : Maksimum (ST – X, 0)
Satım opsiyonunun vadedeki değeri : Maksimum (X – ST, O)’dır.
ST, spot döviz kuru, X, opsiyonun uygulama fiyatıdır. Vadede opsiyonun zaman
değeri olmadığından, prim (opsiyon değeri) gerçek değeri kadar olacaktır. Gerçek değer
ise, en düşük 0 olmaktadır. Şekil 15’de prim açısından Amerikan opsiyon fiyatlaması
görülmektedir. Üstte görülen değerler tahmin edilen peşin kurlar, alttaki değerler ise,
opsiyon primlerini göstermektedir (Bolgün ve Akçay, 2005: 377). Binom modelinde
prim şu biçimde belirlenecektir.
Satım opsiyonunda : Opsiyon değeri = maksimum (X – ST, 0)’dır.
A noktasında: (ST = 2,0467, X = 1,6000), X – ST = 1,6000 – 2,0467 = -0,4467,
opsiyonun değeri negatif olamayacağından, opsiyon primi “0” dır.
161
B noktasında: (ST = 1,2665, X = 1,6000), X- ST = 1,5000 – 1,2665 = 0,3335, (X –
ST) > 0 olduğundan, opsiyon primi (0,3335)’dir. Hesaplanan primler Şekil 15’de
izlenebilir.
Şekil 15. Opsiyon Priminin Belirlenmesi.
1.9275
0.0000
1.8153
0.0000
1.7096
0.0249
1.6100
0.0710
2.0467
0.0000
1.8153
0.0000
1.7096
0.0000
1.6100
0.0475
1.5162
0.1136
1.6100
0.0000
1.5162
0.0904
1.4279
0.1752
1.4279
0.1721
1.3448
0.2552
1.2665
0.0.335
Kaynak: Hull, 2000: 397.
Yukarıdaki şekilde, A ve B noktaları dışındaki opsiyon primleri de hesaplanarak
yerleştirilmiştir. Şekilde, geriye doğru gelerek, her olası kura karşı opsiyonun
uygulanması veya bir sonraki dönemi beklemenin alternatif karşılığı olan opsiyon
değerleri belirlenmiş olup, doğru primin seçilebilmesi için alternatifler gösterilmiştir.
Örneğin 9 ay sonra,
C noktasında: (ST = 1,3448)’dir.
Opsiyon uygulanmadığı takdirde; bir dönem daha beklenecek ve primlerin
(0,1721) veya (0,3335) olma olasılığı dikkate alınacaktır. Bu nedenle C noktasının
iskontolanmış değeri,
162
[0.1721( p) + 0.3335(1 − p)]e − rΔt
= [0.1721* (0.4642) + 0.3335 * (0.5358)]e −0.08( 0.25) = 0.2534
biçiminde hesaplanacaktır. Sonuçta; 9 ay sonra (t = 3Δt) spot kurun ₤ / $ 1,3448
olması ve opsiyonun uygulanmaması durumunda opsiyon değeri, 0,2534 $’dır. Bu
değer, C noktasında, opsiyonun uygulanma alternatifi ile kıyasladığında;
Opsiyon uygulandığı takdirde; opsiyon değeri = maksimum (X – ST, 0), X – ST =
1,6000 – 1,3448 = 0,2552, (X – ST) > 0 olduğundan, opsiyon değeri (0,2552)’dir.
Dolayısıyla her iki alternatif içinde opsiyon primleri belirlenmiştir.
Opsiyon uygulanmadığı takdirde; opsiyon primi = 0,2434 $,
Opsiyon uygulandığı takdirde; opsiyon primi = 0,2552 $’dir.
(0,2552 > 0,2434) olduğundan, bu opsiyonun bir satım opsiyonu olması ve 9 ay
sonra C noktasına ulaşıldığı takdirde opsiyonun uygulanması ve vadeye kadar
beklenmemesi gerektiği sonucuna ulaşılacaktır. Dolayısıyla C noktasında opsiyon primi
0,2552 $’dir. Geriye doğru gelerek, Δt zaman dilimleri ve olası kurları gösteren
şekildeki her nokta için benzer kıyaslamalarla belirlenen opsiyon değerleri sonunda
başlangıçtaki opsiyon primi 0,0710 $ biçiminde bulunmaktadır.
3. Swap Kontratların Fiyatlaması
Swap kontratları temelde bir tahvil portföyüne benzetilebilir. Şöyle ki, LİBOR faiz
alıp YTL faizi ödeyen bir yatırımcıyla; değişken faizli USD tahvilinde uzun, sabit faizli
YTL tahvilinde kısa pozisyona sahip bir yatırımcının getiri profili aynıdır. Bunun
yanında; YTL faizi alıp LİBOR faiz ödeyen bir yatırımcı ile sabit faizli YTL tahvilinde
uzun, değişken faizli USD tahvilinde kısa pozisyona sahip bir yatırımcının getiri profili
aynıdır. Birinci durum için fiyatlama şu şekildedir (Hull, 2000: 139):
Vswap = B D − SB F
(33)
Yukarıdaki hesaplamada kullanılan değerlerin anlamı şu şekildedir. Vswap; YTL
cinsinden alacağı olan ve ödemesi yabancı kur cinsinden olan swap kontratın değeridir.
163
BF; yabancı kurun (tahvilin) ölçülen değeridir. BD; yerli kurun (tahvilin) değeridir. S;
spot kur ya da değişim kuru olarak ifade edilebilir (Bir birim yabancı kur için yerli
kurdaki kontrat sayısı olarak açıklanabilir). İkinci durum için hesaplama şu şekildedir
(Hull, 2000: 140).
Vswap = SB F − B D
(34)
Yukarıdaki formül, yabancı kur cinsinden alacağı olan ve yerli kurdan ödemesi
olan bir firmanın swap değeridir. Bir örnek yardımıyla swap değerinin hesaplanışı şu
biçimde gösterilebilir 64.
Danimarka da faiz oranlarının % 5, ABD’de % 6,5 olduğu varsayılmaktadır.
Amerikalı bir firma kur swap anlaşmasına girmiş ve bu anlaşmayla; Danimarka kronu
(DKK) cinsinden yıllık % 5,5 alacağı ve USD cinsinden % 6 ödemesi vardır. Faiz
ödeme sıklığı yıllıktır. Swap işlem miktarları; 53 milyon DKK ve 10 milyon USD’dır.
Firmanın swap kontratına bağlı anlaşması 3 yıl sürecektir. Spot kur, 0,18868
USD/DKK’ dir. Bu verilere göre Amerikan firmasının swap kontrat değeri şu biçimde
hesaplanacaktır. (Hesaplamalarda DKK, yerli kur olarak varsayılmıştır.)
BD = 600.000 $ / (1+0,065) + 600.000 / (1+0,065)2 + 10.600.000 / (1+0,065)3
= 9.867.580 USD
BF = 2.915.000 DKK / (1+0,05) + 2.915.000 DKK / (1+0,05)2 + 55.915.000 DKK
/ (1+0,05)3
= 53.721.661 DKK
Vswap = (53.721.661) x (0,18868) – 9.867.580 = 268.623 USD (BF-BD)
Vswap (tersi durumda) = (ödemeler DKK ve alacağı USD) = -268.623 USD (BD-BF)
Amerikan firması, swap kontratı likidite etmek isterse, swap kontratını satmak
için, 268.623 $ almak zorundadır.
64
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/Ovh14.doc(28.09.2006).
164
E) DÖVİZ VADELİ İŞLEM KONTRATLARIYLA RİSKTEN KORUNMA
Döviz piyasaları, dünyada yaşanan finansal globalleşmeyle birlikte, en hızlı
volatilitenin yaşandığı finansal piyasaların başında gelmektedir. Ortalama olarak bir
firmanın veya yatırımcının döviz kuruyla ilgisi şu nedenlerden dolayı ortaya
çıkmaktadır (VOBJEKTİF, 2005: 14).
•
Döviz cinsinden tasarrufu (mevduat, nakit, alacak ve eurobond vs.)
bulunabilir,
•
Döviz cinsinden bir borcu (banka kredisi, finansal kiralama, diğer borçlar
vs.) olabilir,
•
Dövizdeki hareketlerden etkilenen bir gelir veya gideri (faiz ödemesi,
ithalat, ihracat, hizmet gelirleri, maaş vs.) olabilir.
Özellikle, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin finansal piyasalarında yaşanan
döviz kuru değişimleri çok keskin olmakta, bu durum firmaların, geleceğe yönelik
olumsuz düşüncelere kapılmalarına neden olmaktadır. Firmanın varlıkları, gelirleri,
giderleri ve tüm servetinin gerçek değerini koruyabilmesi; vadeli işlem kontratlarının
etkin kullanımına bağlıdır.
Firmalar tarafından, risk yönetim aşamaları planlanmadan önce, finansal
tablolarının
taşıdığı
risklerin
belirlenmesi
ve
bu
risklerin
sınıflandırılması
gerekmektedir. Firma bilançolarının taşıdığı risk türleri Şekil 16’da gösterilmiştir.
165
Şekil 16. Firma Bilançoları ve İlgili Oldukları Riskler.
Aktifler
TL
Hazır değerler
Krediler
Kısa vadeli
Orta-uzun vadeli
Menkul kıymetlerkredi riski
Kısa vadeli
Orta-uzun vadeli
DÖVİZ
Hazır değerler
Krediler
Kısa vadeli
Orta-uzun vadeli
Menkul kıymetler
Kısa vadeli
Orta-uzun vadeli
Likidite Riski
Kredi Riski
Kur Riski ve Kredi Riski
Pasifler
TL
Mevduat
Vadesiz Mevduat
Kısa Vadeli Mevduat
Orta-uzun Vadeli mevduat
Diğer kaynaklar
Kısa vadeli
Orta-uzun vadeli
DÖVİZ
Mevduat
Vadesiz Mevduat
Kısa Vadeli Mevduat
Orta-uzun Vadeli mevduat
Diğer kaynaklar
Kısa vadeli
Orta-uzun vadeli
Sermaye
Bilanço dışı kalemler
Likidite Riski
Kur Riski, likidite riski
kur, sermaye yeterliliği faiz, likidite
kur, sermaye yeterliliği, faiz, likidite riskler
Kaynak: Şaklaroğlu, 2001: 7.
Şekil 16’da izlendiği gibi, firmaların kur riski, dövize bağlı kalemlerine göre
değişmektedir. Özellikle, döviz cinsinden alacaklar, borçlar ve hazır değerler en etkili
kalemlerdir. Belirlenen bu risk unsurları üzerine de çeşitli finansal enstrümanlar ya da
vadeli işlem kontratları kullanılabilecektir. Risklerden korunmak amacıyla, döviz vadeli
işlem kontratlarının kullanım amacı, döviz kurlarından kaynaklanan volatilite ve diğer
risklere karşı önlem almaktır. Vadeli işlem kontratlarıyla alınan pozisyonlar sayesinde,
spot piyasadaki belirsizliklerin giderilmesi sağlanabileceği gibi, firma riskleri de
azalacaktır. Dolayısıyla vadeli işlem kontratları, firmalara karşılaştıkları riskleri çeşitli
parçalara ayırarak, tek tek yönetebilme imkanı sağlamakta ve etkin bir risk yönetimi
çerçevesinde, firma değerinin artırılmasına katkıda bulunmaktadır (Özalp, 2003: 3).
166
Kur riskine karşı firmaların yapmaları gereken ilk işlem, bilanço dipnotlarına
dayalı olarak; net döviz pozisyonlarının hazırlanması ve aktif veya pasif yapısından
dövize karşı net duyarlılığın hesaplanmasıdır. Daha sonra ise; bu duyarlılığa karşı hangi
finansal enstrümanın uygulanması gerektiği belirlenmelidir. Kur riskinin firmanın
aleyhine gelişme göstermesi durumunda ise, seçilen risk yönetim tekniği, firmanın olası
zarar pozisyonu için emniyet görevi üstlenecektir.
Finansal vadeli işlem kontratlarının hedging (korunma) amaçlı kullanımı, temelde
iki şekildedir 65.
Uzun korunma (long); yabancı bir para birimi cinsinden ileride gerçekleşecek olan
girdi maliyetlerinin, parite değişimlerinin etkisiyle artmasını önlemek amacıyla, döviz
vadeli işlem kontratlarında uzun (alım) pozisyon alınarak korunmanın sağlanmasıdır.
Kısa korunma (short); elde bulunan başka bir para cinsinden olan portföyün,
ileride paritedeki oluşabilecek ters dalgalanmaların etkisiyle, değerinin düşmesinden
korunmak amacıyla, döviz vadeli işlem kontratlarında kısa (satım) pozisyon alınmasıdır.
Dünyada ilk olarak hedging işleminin kullanımı, bundan 300 yıl önce Japonya
pirinç piyasasında yaşanan dalgalanmalara karşı korunmak amacıyla yapılmıştır.
1700’lü yıllar boyunca pirinç piyasasında hedging işlemi yapan Mr. Munhisa Monma
1724’de büyük bir servetin sahibi olmuştur (Augustine, 1999: 3). O nedenle, döviz
üzerine vadeli işlem kontratlarıyla riskten korunma örneklerinin etkin bir şekilde
kullanımı, firmalar için bir çok avantajlar ortaya çıkaracaktır.
1. Forward ve Futures Kontratlarıyla Riskten Korunma
Forward ve futures kontratlar, döviz kurunun gelecekteki değerini sabitleyerek,
kur riskinin yönetilmesinde firmalara çeşitli avantajlar sağlamaktadır. Forward
kontratlar, mükemmel bir koruma imkanı sağlayarak, geleceğin belirsizliğini firma için
gidermektedir. Futures kontratlar ise, forwardlara göre esneklik sağlayabilen
kontratlardır. Çünkü, firmanın her zaman kontratı kapatabilme hakkının olması, ciddi
65
www.vob.org.tr (28.12.2006).
167
avantajlar sağlayacaktır. Aşağıda hazırlanan örnek, uygulamanın anlaşılmasını
kolaylaştıracaktır.
Türkiye’de faaliyet gösteren çok uluslu bir firma, 1 Ağustos tarihinde ABD’den 3
ay vadeli 4 milyon $ tutarında makine ithalatı yapacaktır. Firmanın ithalatı Dolar,
ihracatı ise Euro kurundandır. Dolayısıyla firmanın kur riski vardır. Spot kur 1 € =
1,2825 $ ve 3 ay vadeli forward kuru, $ 1,2740 / €, Kasım ayı LIFFE kontrat fiyatı
1,2765 $’dir. Bu verilere göre forward ve futures fiyatları inceleyen mali analist,
Euro’nun gelecekte Dolara karşı değer kaybedeceğini tahmin ederek, futures piyasada
hedging yapmaya karar vermiştir.
Spot işlemlerde firmanın durumu;
1 Ağustos tarihinde spot kur, 1 € = 1,2825 $* 4.000.000 $ = 5.130.000 €.
1 Kasım tarihinde spot kur, 1 € = 1,2276 $ * 4.000.000 $ = 4.910.400 €
yukarıdaki hesaplama sonucu, firmanın spot piyasadan fırsat kaybı, 219.600 €’dur.
Vadeli işlemlerde firmanın durumu;
LİFFE’de Euronex kontratının standart büyüklüğünün 20.000 € olduğunu
düşündüğümüzde, yaklaşık 256 kontrat alınır ise, 256 * 20.000 € = 5.120.000 €
yapacaktır. Ancak 10.000 Euro’luk bir kısım hedge edilemeyecektir.
Firma LIFFE 3 aylık kontrat fiyatından satışını yaparsa, 256 * 20.000 € * 1,2765 =
6.535.680 € satış yapar.
1 Kasım tarihinde vadeli kur 1 € = 1,2235 $’dır. Buna göre: 256*20.000 €*1,2235
= 6.264.320 €’ya ulaşılır. Buradan futures kazancı: (6.535.680 € - 6.264.320 €) 271.360
€’dur.
Bu sonuçla, hedge etkinliği şu biçimde hesaplanabilir.
219.600euro
= 0.80' dir. (hedge etkinliği)
271.360euro
168
Görüldüğü gibi; 0,80 gibi yüksek bir oranla hedging işlemi başarıyla tamamlanmış
ve herhangi bir işlem zararıyla karşılaşılmamıştır.
2. Opsiyon Kontratlarıyla Riskten Korunma
Forward ve futures kontratların aksine sahibine alım ya da satım hakkı tanıyan
opsiyon kontratları, kaldıraç etkisi nedeniyle yüksek kârlılık ve kayıpla da firmayı karşı
karşıya bırakabilmektedir. Bir örnek yardımıyla, hedge amaçlı opsiyon kullanımı şu
biçimde örneklendirilebilir.
Yıldız A.Ş’nin, 1 milyon $’lık Avrupa tipi alım opsiyonu aldığı, opsiyon kullanım
fiyatının 1$ = 1,4500 YTL ve cari kur’un 1$ = 1,4000 YTL, opsiyon vadesinin 3 ay ve
bir kur opsiyonu satın almak için ödenecek primin, standart opsiyon kontrat
büyüklüğünün (100.000$ * 0,04) yüzdesinden 4.000 $ olacağı varsayılmıştır.
Bu durumda, başlangıçtaki yatırım tutarı 40.000 $ (10 * 4.000 $) olmaktadır.
Opsiyon tipinin Avrupa tipi opsiyon olması nedeniyle yatırımcı, opsiyonu sadece vade
sonunda kullanabilecektir. Eğer işlem gününde kur, 1,4500 YTL’den daha düşük ise,
yatırımcı opsiyonu işleme koymayacaktır. Çünkü firma, ilgili dövizi piyasadan 1,4500
YTL’den daha uygun bir fiyata alabilecektir. Bu durumda yatırımcı, başlangıçta prim
olarak ödediği 40.000 $’ı kaybedecektir. Ancak işlem tarihinde kur, 1,4500 YTL’den
daha yüksek olur ise, opsiyon kontratı işleme konulacaktır. Örneğin kur’un 1$=1,8000
YTL olduğu varsayıldığında yatırımcı, opsiyonu işleme koyarak, 10 adet kura dayalı
kontratı 1 $=1,4500 YTL’den alma şansına sahip olacaktır. Dolayısıyla yatırımcı,
1,4500 YTL’den aldığı dövizi, piyasada 1,8000 YTL’den satarak, döviz başına 0,35
YTL kazanabilecektir. İşlem maliyetleri dikkate alınmadığında; toplam kar tutarı,
350.000 YTL olacaktır. Başlangıçta ödenen (40.000 $ * 1,4000 YTL prim) 56.000 YTL
çıkarıldığında, 294.000 YTL net kâr elde edilmiş olacaktır. Dolayısıyla, işlem gününde,
spot döviz fiyatı, kullanım fiyatından daha yüksek olan alım opsiyonları işleme
konulacaktır. Şekil 17-a’da alım opsiyonunun satın alınması sonucunda elde edilen kâr
izlenebilir. Alım opsiyonu, alıcısına; sınırlı bir maliyetle, sınırsız bir kâr imkanı
sunmaktadır.
169
Şekil 17-b’de ise, bir alım opsiyonunun satılması örneği vardır. Burada opsiyon
satıcısı, alıcıya, prim karşılığında söz konusu dövizi satın alma hakkını verir. Burada
opsiyon satıcısı tahmininde yanılır ise, sınırlı bir kazanç ancak sınırsız bir kayıpla
karşılaşabilecektir. Yukarıdaki aynı örneğin bir satım opsiyonu olduğu düşünüldüğünde,
opsiyon satıcısının toplam brüt zararı 350.000 YTL olacaktır. Sonuçta; bir alım
opsiyonunun alımı veya satımı sonucunda, eğer fiyatlar yükselirse; alıcı kâr ederken,
satıcı zarar edecek, eğer fiyatlar düşerse; alıcı zarar ederken, satıcı kâr edecektir
(Chambers, 1998: 63).
Şekil 17. Alım Opsiyonundaki Kısa ve Uzun Pozisyon
Kâr
Kâr
15
5
10
0
1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8
-5
5
Gelecekteki Kur
-10
-15
1
-5
1.2
1.3
1.4
1.5 1.6 1.7 1.8
Gelecekteki Kur
(a) call opsiyondaki uzun pozisyon
(b) call opsiyondaki kısa pozisyon
Opsiyonların diğer bir durumu olan satım opsiyonları, gelecekte fiyatların
düşeceğini tahmin eden yatırımcılar tarafından kullanılır. Örneğin;
YILDIZ A.Ş, gelecekte YTL’nin değer kazanacağını tahmin etmektedir. Bu
nedenle firma, 3 ay sonraki 1.000.000 $’lık alacağını, Avrupa tipi opsiyon kullanarak 1$
= 1,5500 YTL’den satmıştır. Anlaşma tarihinde spot kur, 1$ = 1,4500 YTL’dir.
Opsiyonunun standart kontrat büyüklüğünün 100.000 $ olduğu ve kontrat başına 4.000
$ ödendiği varsayıldığında, yatırımcının başlangıçtaki yatırım tutarı, 40.000 $ olacaktır.
Opsiyonun bir Avrupa opsiyonu olması nedeniyle, döviz fiyatının 1,5500 YTL’nin
altına düşmesi durumunda, opsiyon işleme konulacaktır. İşlem tarihinde kurun 1 $=
170
1,3000 YTL olduğu varsayıldığında, satım opsiyonun da alıcı, satma hakkına sahip
olduğu için, bu hakkını kullanacak ve spot piyasadan 1$ = 1,3000 YTL‘den aldığı
dövizi, anlaşma gereğince 1$ = 1,5500 YTL’den satacaktır. Satım opsiyonun da hak
sahibi alıcı olduğu için, satıcı belirtilen fiyattan dövizi almak zorunda kalacaktır. Bu
işlem sonunda alıcı, kur başına 0,25 YTL kâr elde edecektir. İşlem maliyeti dikkate
alınmadığında toplam kazanç 250.000 YTL olacaktır. Başlangıçta ödenen prim,
(40.000$ * 1,4500 YTL prim) 58.000 YTL çıkarıldığında, net kâr, 192.000 YTL
olacaktır. Bu pozisyonda yatırımcının kâr elde edeceği kesin değildir. Eğer kurlar,
1,5500 YTL’nin üzerine çıkmış olsaydı, satım opsiyonu değerini yitirecek ve yatırımcı
başlangıçta ödemiş olduğu 40.000 $’ını kaybetmiş olacaktı. Şekil 18.a’da satım
opsiyonunun satın alınması sonucunda, yatırımcının elde etmiş olduğu kâr ve zarar
gösterilmiştir. Satım opsiyonunda uzun pozisyon alan yatırımcı, net olarak 192.000
YTL kâr elde etmiştir. Şekil 18’de izlendiği gibi, sınırlı bir kayıpla, yüksek bir kazanç
sağlanmıştır.
Satım opsiyonu satıcısı (writer a put option) ise, belirlenen döviz kuru üzerinden
dövizi satın almak zorundadır. Kurların yükselmesi durumunda alıcı, satım opsiyonunu
işleme koymayacağından, satıcı başlangıçta aldığı prim kadar kâr elde eder. Eğer
fiyatlar düşerse, satım opsiyonu işleme konacak ve satıcı, piyasa değerinden daha
yüksek olan dövizi satın almaya zorlanacaktır. Böylelikle de satıcı, net olarak 192.000
YTL zararla karşılaşacaktır. Satım opsiyonu, Şekil 18.b’de izlenebilir. Sonuç olarak,
opsiyon kontratlarında kâr-zarar ilişkisi, karşılıklı olarak çalışmaktadır. Birinin kârı
diğerinin zararını oluşturmaktadır.
171
Şekil 18. Satım Opsiyonundaki Kısa ve Uzun Pozisyon.
Kâr
Kâr
5
0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
30
-5
20
-10
10
-20
5
Kur Gelişimi
1.1
Kur Gelişimi
-30
1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
-5
(a) Satım opsiyonundaki uzun pozisyon
(b) Satım opsiyonundaki kısa pozisyon
3. Swap Kontratlarıyla Riskten Korunma
Swap kontratlar, başta finansal kurumlar olmak üzere, reel sektörde yer alan bir
çok firma tarafından sıklıkla kullanılmaktadır. Karmaşık gibi görünmesine rağmen,
aslında anlaşılması çok basit olan bu kontratlar, örnek yardımıyla şu şekilde
değerlendirilebilir.
Bir Türk firması (B Firması) ile bir Amerikan firması (A firması) arasındaki kredi
maliyetleri Tablo 49’da verilmiştir. A firması 10 milyon $, B firması ’da 10 milyon $
karşılığındaki 15 milyon YTL’yi, Tablo 49’da görülen yıllık faiz oranları üzerinden,
kendi ülkesinden borçlanmıştır. Swap anlaşması 3 yıllıktır. Vade başındaki kur, 1 $ =
1,5000 YTL’dir.
Tablo 49. Kur Swapları İçin Kredi Maliyetleri
Firmalar
USD ($)
YTL
A firması
% 6,0
% 13,6
B Firması
% 8,0
% 14,0
Firmaların tablo değerlerine bakıldığında; A firmasının, her iki piyasada da kredi
maliyeti açısından üstün olduğu söylenebilir. Bunun nedeni, A firmasının kredibilite
gücünün B firmasından daha yüksek olmasındandır. Ancak, firmalar arasındaki
borçlanma maliyetleri kurlara göre farklılık göstermektedir. A firmasının Dolar ($)
172
cinsinden borçlanma maliyeti, B firmasına göre % 2 daha düşükken, YTL cinsinden
borçlanmada, bu fark, % 0,4’tür. Bu durum, her firmanın kendi ülkesindeki kredibilite
gücü nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Buna göre; A firması karşılaştırmalı olarak USD
cinsinden, B firması da YTL cinsinden belirli bir üstünlüğe sahiptir.
Sonuçta; A firması, YTL cinsinden ve B firması ise, USD cinsinden borçlanmak
istemektedirler. Ancak, istedikleri borçlanma maliyetlerini sağlayamamaktadırlar. Tablo
49’da görülen, firmalar arası kredibilite farklılıkları, kur swap’ı için uygun bir durum
olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla, A ve B firmalarının her ikisi de karşılaştırmalı
olarak üstün oldukları piyasadan borçlanırlar, yani; A firması USD cinsinden, B firması
da YTL cinsinden borçlanır. Daha sonrasında ise firmalar, karşılıklı olarak kur swap
işlemi yaparak; A firmasının borcu YTL’ye, B firmasının borcu da USD’na
dönüştürülür. Daha öncede belirtildiği gibi, USD cinsinden fark % 2, YTL cinsinden
fark ise; % 0,4’tür. Faiz swaplarına benzer bir şekilde, her iki tarafında toplam kazancı,
yıllık: % 2 - % 0,4 = % 1,6’dır. Swap işleminde başlangıçta firmalar ana paraları el
değiştirirler. Devamında yıl sonu faiz ödemeleri el değiştirecektir. B firması A firmasına
600.000 $ (10 milyon $ * % 6) ve A firması B firmasına 1.942.500 YTL faiz
ödeyecektir (15 milyon YTL * % 12,95). Vade tarihinde de ana paralar tekrar el
değiştirecektir.
Şekil 19. Firmalar Arası Karşılaştırmalı Üstünlüğe Göre; Kur Swap Hareketi.
$% 6
$%6
A Firması
$ % 7,35
Finansal Aracı
%TL12,95
B Firması
% YTL 14
% YTL 14
Yukarıdaki Şekil 19’a göre; A firması USD, B firması YTL cinsinden borçlanmış,
swap işlemiyle A firması’nın yıllık % 6 USD cinsinden faiz oranı, YTL cinsinden yıllık
% 12,9 faiz oranına dönüşmüştür. Bu işlemle A firması, doğrudan YTL cinsinden
borçlanmaya göre yıllık, % 0,65 (% 13,6 - % 12,95) faiz avantajı elde etmiştir. Bu işlem
nedeniyle finansal aracının kazancı yıllık % 1,35’tür (% 6 - % 7,35). Buna karşın YTL
cinsinden finansal aracının kaybı yıllık % 1,05’dir (% 12,95 - % 14). Buradan hareketle,
finansal aracının swap işleminden net kârı yıllık % 0,3 (% 1,35 - % 1,05) olacaktır.
173
Tarafların her ikisinin toplam kazancı yıllık, % 1,6’dır. Finansal aracı maliyeti olan
yıllık % 0,3 pay düşüldüğünde kâr, toplamda yıllık % 1,3 olacaktır. Firma başına kâr
yıllık % 0,65’dir. Yukarıdaki işlemlerden de izlenebileceği gibi, kur riskine maruz olan
finansal aracı; her yıl 135.000 $ (10 milyon $ * % 1,35) bir kazanç elde ederken,
157.500 YTL (15 milyon YTL * % 1,05) kayıpla karşılaşacaktır. Finansal aracı bu risk
pozisyonundan da, forward piyasalar aracılığıyla kısmen korunabilecektir. Çünkü, başka
firmalarla swap işlemi yaparak riskini aktarabilecektir.
Yukarıdaki örnek, firmaların her ikisi içinde avantajlar meydana getirmiştir. A
firması, YTL piyasasından borçlanmış olsaydı; yıllık % 12,95 yerine % 13,6 faiz
ödeyecekti. B firması da, USD piyasasından borçlanmış olsaydı; yıllık % 7,35 yerine %
8 faiz ödeyecekti. Swap işlemi sonucunda her iki firmada % 0,65 faiz avantajı elde
etmişlerdir.
4. Düzenli Gelir – Gider Akımlarının Kur Riskinden Korunması
Gelecekteki nakit akımları firma için düzenli ise; kur riskinden korunmak için,
içsel yöntemler veya forward kontratlar kullanılabilecektir. Ancak, içsel yöntemlerin
faiz yükü nedeniyle borçlanma maliyetlerini artırması, kreditörler üzerinde firma
aleyhine bir düşüncenin oluşmasına neden olabilecektir. Forward kontratların kredi riski
içermesi ve likit olmaması, firmaların başka arayışlar içine girmesine neden olmaktadır.
Futures kontratların türlerinden olan; strip hedge ve stack hedge yöntemleri, bu
durumlarda kullanılabilecek finansal enstrümanlardan’dır (Ugan, 2006: 29).
a) Strip Hedge
Strip hedge; vadesi, nakit akımlarının gerçekleştiği tarihlerde dolan futures
sözleşmelerinde, birden fazla pozisyon alınarak oluşturulan riskten korunma
yöntemlerinden birisidir. Bu kontratın kullanılabilmesi için likidite probleminin
olmaması ve futures kontratların doğru fiyatlanması gerekmektedir. Strip hedge
pozisyonu, bir örnek yardımıyla şu biçimde açıklanabilir.
Örneğin; nominal değeri 100.000 Euro olan, 2 yıl vadeli ve 6 ayda bir 5.000 Euro
kupon ödemeli bir tahvilden 10 adet satın alan bir yatırımcı, döviz cinsinden nakit
akışını Euro’nun değer kaybetme riskine karşı korumak istemektedir. Temmuz 2006,
174
Ocak 2007, Temmuz 2007 ve Ocak 2008 vadeli Euro futures kontratlarının fiyatları
sırasıyla 1,8270, 1,8875, 1,9320 ve 1,9750’dir. Futures kontratlarının standart
büyüklüğü 1.000 Euro ise, kâr – zarar durumu Tablo 50’de şu şekilde gösterilecektir.
Tablo 50. Kupon Ödemelerinin Dağılımı
Tarih
Kupon Ödemeleri
Temmuz 2006
+ 50.000 euro (50 adet sözleşme satılacak)
Ocak 2007
+ 50.000 euro (50 adet sözleşme satılacak)
Temmuz 2007
+ 50.000 euro (50 adet sözleşme satılacak)
Ocak 2008
+ 1.050.000 euro(1.050 adet söz.satılacak)
Risk, YTL’nin değerlenmesidir. O nedenle yukarıdaki tabloda yazılan adet kadar
sözleşmenin satılması gerekmektedir. Her vadede farklı fiyattan satışın olması, strip
hedge’nin bir özelliğidir. Vade sonlarında elde edilen tutarlar, satın alınan futures
kontrat değerinden satılacaktır. Aşağıda bu satış tutarları izlenebilir.
Temmuz 2006, 50.000 € * 1,8270 = 91.350 YTL
Ocak 2007,
50.000 € * 1,8875 = 94.375 YTL
Temmuz 2007, 50.000 € * 1,9320 = 96.600 YTL
Ocak 2008, 1.050.000 € * 1,9750 = 2.073.750 YTL
Toplam nakit akımlarının değeri, vade sonunda; 2.356.075 YTL’ye ulaşmaktadır.
Ancak, bu pozisyon, futures işlemi sonucunda ulaşılacak pozisyondur. Gerçekleşen spot
kurların değeri sırasıyla; 1,8210, 1,8790, 1,9410 ve 1,9650 biçiminde oluştuğu
varsayıldığında, yeni değerler üzerinden hesaplama şu biçimde oluşacaktır.
Temmuz 2006, 50.000 € * 1,8210 = 91.050 YTL
Ocak 2007,
50.000 € * 1,8790 = 93.950 YTL
Temmuz 2007 50.000 € * 1,9410 = 97.050 YTL
Ocak 2008 1.050.000 € * 1,9650 = 2.063.250 YTL
Spot değerler üzerinden toplam değer, 2.345.300 YTL olarak elde edilecektir.
175
Kâr – zarar durumuna bakıldığında;
(1,8270 – 1,8210) * 50.000 €
= 300 YTL Kâr
(1,8875 – 1,8790) * 50.000 €
= 425 YTL Kâr
(1,9320 – 1,9410) * 50.000 €
= - 450 YTL Zarar
(1,9750 – 1,9650) * 1.050.000 € = 10.500 YTL Kâr
Futures işleminin, strip hedge olarak uygulanması sonucu toplamda, 10.775 YTL
kâr elde edilecektir.
Yukarıdaki örneğe göre; strip hedge pozisyonu firma için avantaj yaratacaktır.
Ancak, strip hedge pozisyonunun uygulanabilmesi için, ilgili tarihlerde vadeli işlem
kontratının olması gerektiği unutulmamalıdır. Aksi takdirde firmalar, baz riskiyle
karşılaşabileceklerdir.
b) Stack Hedge
Piyasada işlem gören uzak vadeli döviz futures kontratlarında likidite problemi var
ise, ya da yakın vadeli kontratlar aşırı fiyatlanmışsa, riskten korunmak için strip hedge
yerine stack hedge 66 tekniği kullanılabilecektir. Risk pozisyonunun ileri vadelere
taşınması anlamına gelen stack hedge tekniğinde, riske maruz toplam tutar, bir futures
kontratından diğerine aktarılmaktadır. Bu hedge pozisyonunun strip hedge’den farkları;
dönem başı nakit akışının toplam değerinin YTL olarak sabitlenememesi ve baz riskine
açıklıktır.
Bir önceki strip hedge örneğinde, her vadede farklı bir pozisyon, futures piyasada
satılmaktaydı. Stack hedge’de ise; farklı kontratlar değil, toplam kontrat satılmaktadır.
Bunun yanında; stack hedge pozisyonunda, önümüzdeki dönemlerin döviz fiyatları da
tahmin edilemez. Örneğin; bu stratejiyi uygulayan Alman petrol şirketi MG Refining &
Marketing, Inc.”Metallgesellschaft” (MGRM) iflasın eşiğinden dönmüştür. Firma, bu
stratejiyi uygularken baz riskine maruz kalmış ve büyük bir zararla karşılaşmıştır.
66
Stack hedge: piyasada işlem gören uzun vadeli döviz futures sözleşmelerinde likidite problemi varsa
riskten korunmak için uygulanan pozisyon stratejisidir. Riskten korunma pozisyonunun ileri vadelere
taşınması anlamına gelen stack hedge tekniğinde riske maruz kümülatif tutar bir futures sözleşmesinden
diğerine aktarılır.
176
MGRM’nin kısa vadeli stack hedging, stratejisi şirket için ölümcül bir hatamıydı?
Sorusu hep zihinlerde kalacaktır. Bu strateji altında varlıklar üç önemli riske maruz
durumdadırlar. Bunlar (Edwards ve Canter, 1997: 551): Rollover riski, finansman riski
ve kredi riskidir. Rollover riski, türev pozisyonun rollover edilmesine bağlı olarak elde
edilecek kazançların ya da kayıpların belirsizliği nedeniyle maruz olunan risktir.
Rollover riski aynı zamanda baz (basis) riskini 67 de içerir, yani; uzun vadeli ayarlanmış
kontratlar ile kısa vadeli futures kontratlar arasındaki vade uyuşmazlığı sonucunda
oluşan risktir. Finansman riski, piyasa fiyatları üzerinden anlaşma fiyatına bağlı olarak,
kısa vadeli türev pozisyonlarına uygulanan, düzenli kâr/zarar hesaplamalarının beyanı
nedeniyle maruz kalınan risktir. Kredi riski ise, forward kontratlarda karşı tarafın, uzun
vadeli ayarlanmış fiyattan satın alma zorunluluğunu yerine getirmemesi durumunda
maruz kalınan risktir.
MGRM’nin pozisyonu için şunu da belirtmeliyiz ki, rollover kazançları şirketin
yaklaşık olarak 11 yıllık (Nisan 1983-Aralık 1992) bir stratejik uygulamasıydı. Enerji
piyasaları yüksek sıklıkla backwardation68 gösterir ya da rollover kazançları sağlar
(Edwards ve Canter, 1997: 552). Bu beklenti firmayı rollover etmeye itmiştir. Aynı
zamanda, spot petrol piyasası ile uzun vadeli kontratlar arasında arbitraj imkanı’nın
olduğuna inanıldı. Ancak bu arbitraj imkanı’nın başarılı bir şekilde kullanımı, petrol
ürünleri üzerine futures kontratlarının kullanım becerisini gerektirmektedir (Shetty ve
Manley, 2004: 1).
Buradan alınan ders, spot varlıklardan sağlanan kârlar, futures işlemlerin
tamamlama çağrılarını karşılamaya yetecek miktarda nakit olmalıdır. MGRM kârlarını
roll over etmeye devam etmiştir. Fakat, backwardation değilde contango 69 durumunun
oluşmasıyla, firma kayıplarını da roll over ettiğini anlamıştır. Eğer, petrol fiyatları
düşmeden yükselmiş olsaydı, MGRM için problem olmayacaktı. Çünkü, türev
pozisyondaki kazançlardan ve pozitif marjin gelirinden firma kâr edecekti. Bu pozisyon
için firma finansal riskini Value at Risk (VAR) metodunu kullanarak ölçebilirdi.
67
Basis:spot fiyat ile futures fiyat arasındaki farktır. Basis riski ise: zaman içinde baz değerin değişme
olasılığıdır.
68
Backwardation: finansal piyasalarda forward ve future fiyatın spot fiyattan daha düşük olması durumu.
69
Contango: forward veya future fiyatın spot fiyattan yüksek olma durumu.
177
Böylelikle risk pozisyonunu daha az kayıpla atlatabilirdi (Culp vd, 2003: 424). MGRM
örneği kur pozisyonundan kaynaklanan riskler ve stack hedge pozisyonu için en iyi
örneklerden birisidir.
Stack hedge kontratı örneği Tablo 51’de verilmiştir. Tablo’dan izlendiği gibi,
hedge pozisyonu, toplam tutar üzerinden başlamaktadır (Dört dönemlik faiz geliri tahsil
edilmiş gibi).
Tablo 51. Stack Hedge Pozisyonu Gelişimi.
Tarih
Pozisyon
Vadeli fiyat
Spot fiyat
Kâr – Zarar
Temmuz 2006
1.200.000 €
1,8270
1,8210
7.200
Ocak 2007
1.150.000 €
1,8875
1,8790
9.775
Temmuz 2007
1.100.000 €
1,9320
1,9410
- 9.900
Ocak 2008
1.050.000 €
1,9750
1,9650
10.500
Bu örneğe göre kurlar, beklentiler doğrultusunda geliştiği için, toplam 17.575
YTL kâr elde edilmiştir. Bu durum, birinci denge olarak adlandırılmaktadır. Çünkü:
İkinci denge, piyasa beklentilerin ters yönünde gelişir ise; kâr-zarar pozisyonu’nun nasıl
değişeceğini açıklamaktadır. Ocak 2008 vadesinde spot fiyatların 1,9980 YTL olduğu
varsayıldığında, toplam pozisyon - 17.075 YTL zarar yazacaktır.
Stack hedge pozisyonu, strip hedge pozisyonuna göre riske açık bir yapıya
sahiptir. Çünkü: strip hedge’de YTL gelecekte sabitlenmektedir. Stack hedge’de ise, her
vadede yeni bir pozisyon (açıp-kapama işlemi) olduğundan dolayı, firma zararla
karşılaşabilecektir. Bu zararla karşılaşma olasılığı da, piyasadaki volatilite yapısına
bağlıdır. Eğer piyasa, düşük bir volatiliteye sahip ise, stack hedge pozisyonunun hiçbir
şey yapmamaktan daha iyi olduğu söylenebilecektir.
178
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
RİSKE MARUZ DEĞER YÖNTEMİ (RMD)
“Risk yönetimi, geçmiş ve modern zamanlar arasındaki bir sınır olarak
tanımlanan, devrimci bir fikirdir.”
Peter Bernstein.
Dünyada yaşanan finansal krizlere bağlı olarak, bir çok finansal kuruluş ya da reel
sektörde faaliyet gösteren firma, bir takım finansal kayıplarla karşılaşmış ve bu
kuruluşlar için risk yönetimi hayati önem kazanmıştır. Bugün bir çok firma, finansal
gelişmeler karşısında ne kadar risk pozisyonu taşıdığını bilmek ister. Belki de bu soruya
en iyi cevap “Riske Maruz Değer (RMD)” yöntemiyle verilebilir. 1990’lı yıllardan
sonra kullanılmaya başlayan ve risk yönetiminde bir devrim başlatan Riske Maruz
Değer yöntemi, bugün en önemli finansal risk ölçüm araçlarının başında gelmektedir.
Bu yöntem, normal piyasa koşullarında, belli bir güven aralığında ve belli bir zaman
içerisinde bir firmanın ya da finansal bir kuruluşun, en kötü kayıp tutarını ölçmektedir.
Ancak, bu yöntemi mükemmel bir risk ölçüm aracı olarak görmek yanlıştır. Çünkü, her
portföy için mükemmel ve tutarlı bir risk ölçümü hesaplanamayabilir. Dolayısıyla,
farklı portföyler için farklı RMD yöntemlerinin kullanılması gerekmektedir. Bunun
yanında RMD yöntemi; politik risk, likidite riski, personel riski, regülasyon riski ya da
operasyonel riskleri ölçmez. Sadece, finansal pozisyon riskini belli olasılıklar dahilin de
nicel olarak gösterir. Bu model, JP Morgan tarafından geliştirilerek RiskMetrics
hesaplamalarında kullanılmıştır. 1994 yılından itibaren de, JP Morgan tarafından
ücretsiz kullanılmak üzere finansal piyasalara sunulmuştur. Daha sonrasında finansal
ürünler üzerine risklerin ölçülmesinde yaygın bir şekilde kullanılan model, BIS
tarafından da finansal kuruluşların risk ölçümlerinde tavsiye edilen bir model olmuştur.
179
I. RİSKE MARUZ DEĞER: KAVRAMLAR, HESAPLAMA SÜRECİ VE
KULLANILAN YÖNTEMLER
RMD, teknoloji yoğun ve güncel bir risk ölçüm aracıdır. Finansal piyasalarda
yaşanan değişimlerle baş edebilmenin en önemli koşulu; risklerin doğru tahmin
edilebilmesi
(ölçülmesi)
ve
uygun
finansal
enstrümanların
kullanımıyla
yönetilebilmesidir. RMD yöntemi, bu aşamalardan ilkine cevap vermektedir. Firmaların
ya da finansal kuruluşların geleceğe yönelik risklerini öngörmelerine yardımcı olan bu
yöntem, finansal risklere karşı etkin bir kontrol aracı olarak kullanılabilecektir.
A) RİSKE MARUZ DEĞER KAVRAMI VE GELİŞİMİ
Riske Maruz Değer (RMD), normal piyasa koşullarında, belirli bir zaman
aralığında ve belirli bir güven düzeyinde ortaya çıkması beklenen en kötü kayıp tutarını
gösteren finansal bir araç olarak tanımlanır (Jorion, 2000: xx). İngilizce kaynaklarda
RMD yöntemi, Value At Risk (VAR) olarak kullanılmaktadır. Özetle RMD, mümkün
portföy kayıplarının istatistiksel bir ölçüsü olup, özellikle, normal piyasa koşullarına
bağlı olarak meydana gelen kayıpları gösterir (Linsmeier ve Pearson, 1996: 4). RMD’de
belirli bir zaman aralığındaki kazanç veya kayıpların dağılımı için α güven düzeyi
seçilmişse, RMD bu dağılımın ucundaki 1- α 'ya denk gelmektedir (Ethz, 1995: 5).
Dağılım eğrisinin kuyruk bölümünü gösteren 1-α, firmaların çok düşük olasılıklı (% 1
veya % 5 gibi) fakat etkisi çok büyük olayları ifade eder. Bu olayın gerçekleşmesi
durumunda firmanın zararı çok büyük olacak ve firmayı iflasa kadar götürebilecektir.
Dolayısıyla firma RMD hesaplama sonucunda, örneğin; % 95 ihtimalle günlük olarak
30 milyon $ RMD rakamına ulaşmış ise, firmanın bir sonraki gün, sadece % 5 ihtimalle
30 milyon $’dan daha fazla bir zararla karşılaşabileceği anlamına gelmektedir.
Döviz kuru pozisyonları için modern risk ölçüm alanı, 1973’lerde başlamıştır. Bu
yıllarda, hem Bretton Woods sisteminin çöküşü (sabit kur sistemi) hem de BlackScholes opsiyon fiyatlama modelinin yayınlanmasıyla birlikte, risk ölçümü ve yönetimi
için kavramsal bir çatı sağlanmıştır (Linsmeier ve Pearson, 1996: 1). Riske Maruz
Değer (RMD) yönteminin kullanımı ise, daha sonralarda olmuştur. RMD, ana finansal
firmalar tarafından 1980’lerin sonlarında, işlem portföylerinin risklerini ölçmek
amacıyla kullanılmıştır. 1994’te JP Morgan, RMD yöntemi için piyasada standartlar
180
oluşturmak amacıyla harekete geçerek, RiskMetrics sistemini ortaya çıkarmış ve RMD
yönteminin kullanımında büyük bir hız ve kolaylık sağlamıştır. Bugün RMD yöntemi,
çoğu finansal kurum, reel sektör firmaları ya da finansal yatırımcılar tarafından piyasa
risklerinin yönetilmesinde ve ölçülmesinde yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Finansal
piyasa düzenleyicilerinin bir çoğu da, RMD yöntemiyle ilgilenmiştir. Örneğin, Nisan
1995’te Basel komitesi, bankaların denetlenmesinde ve piyasa riskleri karşısındaki
sermaye gereksinimlerinin hesaplanmasında, RMD yöntemlerinin kullanılmasını tavsiye
etmiştir (Linsmeier ve Pearson, 1996: 2). Haziran 1995’te Federal Reserve Bank (FED),
“ön-taahhüt yaklaşımı” (pre-commitment approach) çerçevesinde, bankaların sermaye
gereksinimleri ve piyasa risklerinin tespitlerinde RMD yöntemlerini kullanmalarına izin
vermiştir. Aralık 1995’te U.S. Securities and Exchange Commission (SEC) piyasa
riskleri ve diğer finansal riskler için RMD modellerinin kullanılabileceğini açıklamıştır
(Linsmeier ve Pearson, 1996: 3). Bunun yanında SEC, güven aralığının % 95’ten az
olmaması gerektiğini vurgulamıştır. 1996’da yürürlüğe giren Avrupa Birliği Sermaye
Yeterliliği Direktifi, yabancı kur pozisyonuna bağlı olarak meydana gelen sermaye
yeterliliğinin hesaplanmasında ve diğer finansal risklere karşı RMD modellerinin
kullanımına izin vermiştir.
Yukarıda belirtilen finansal gelişmelerden de anlaşılacağı gibi, risk yönetiminin
firmalar ve finansal kuruluşlar için önemi, son 25 yıl içinde oldukça artmıştır. Bunun
temel nedeni (Uysal, 1999: 2): piyasalarda yaşanan volatilite (değişkenlik), bilgi
teknolojisindeki gelişmeler, işlem hacimlerindeki artışlar ve türev ürün kontratlarının
kullanımıdır. Özellikle, türev ürün kontratlarının kullanımına bağlı olarak, spot
piyasalardan bağımsız ilave riskler ortaya çıkmıştır. Bu risklerin yönetilmesinde ise,
RMD yöntemi gibi gelişmiş risk yönetim modellerine ihtiyaç duyulmuştur. Dolayısıyla,
RMD sonuçlarının karar vericilere yardımcı olacağı başlıklar aşağıda şu şekilde
sıralanmıştır (Aydın, 2006: 8);
•
Yatırım, hedge, portföy yönetimi ve benzer kararlarda riskli seçenekler
arasından karar verilmesinde kullanılabilir,
•
Riskler arası bağlantıları da dikkate aldığından, genel olduğu kadar net
olarak da risk hesabı yapılabilmesine olanak tanır,
181
•
Yönetici ve işlemci kararlarının performansının değerlendirilmesine olanak
verir,
•
Bir kurumun gerek duyduğu sermaye miktarının belirlenmesinde yardımcı
olur,
•
Kurum risklerinin açıklanmasında raporlama amaçlı kullanılabilir,
•
Son olarak RMD, tüm kurum bazında risk ölçümü yapabilecek, EnterpriseWide Risk Management (EWRM) için zemin oluşturur.
Bu değerlendirmeler sonucunda, RMD yönteminin daha iyi kavranabilmesi
amacıyla, RMD kayıp profili, Şekil 20’de izlenebilir. Bu şekle göre, beklenmeyen
riskler RMD olarak ifade edilmekte ve normal piyasa şartları içerisinde hesaplanmaya
çalışılmaktadır. Dolayısıyla, RMD modelleri anlaşılmasının ve uygulanmasının önemi,
bir tahmin modelinin çok ötesine gidebilmektedir. Buna karşın, dağılımın kuyruk
bölümü ise, düşük olasılıklı ( % 1 - % 5 gibi ) fakat etkisi büyük olan olayları ya da
krizleri göstermektedir. Gerçekleşmesi durumunda, beklenmeyen zarar firmanın ya da
finansal kuruluşun iflas etmesine neden olabilecektir. Bu durumlarda RMD
hesaplamalarından ziyade stres testleri yardımıyla risk hesaplamaları yapılabilecektir.
Şekil 20. RMD Zarar Dağılımı
Olasılık-kayıp (probability)
Normal piyasa şartları
düşük olasılıklı olay.
Anormal piyasa şartlarında
düşük olasılıklı olay
Beklenen
Beklenmeyen
RMD uyg.
Kayıp tutarı (size of loss)
B) RMD HESAPLAMA SÜRECİ
RMD hesaplama süreci; elimizdeki portföyün değeri, risk faktörlerinin volatilitesi,
elde tutma süresi ve belirlenen güven aralığı gibi değişkenlere bağlı olarak riskin
182
raporlanması esasına dayanmaktadır (Sevil, 2002: 65). RMD hesaplama süreci, Şekil
21’de şu şekilde oluşturulmuştur.
Şekil 21. RMD Hesaplama Süreci.
Kaynak: Sevil, 2002: 65.
Yukarıdaki hesaplamalarda; güven aralığı bulunurken, bir standart normal dağılım
eğrisinden, % 90’lık bir güven seviyesinin standart sapması 1,28, % 95’lik güven
seviyesinin 1,65 ve % 99’luk güven seviyesinin de 2,33 standart sapma değerine
ulaşılır.
Hesaplamalara alınacak olan portföyün, iki farklı finansal enstrümandan oluşması
durumunda, varlıkların birbiri arasındaki korelasyon katsayıları da önem kazanacaktır.
Bu durumda model (Butler, 1999: 23);
RMDP = w12 * σ 12 + w2 2 * σ 2 2 + 2 * w1 * w2 * σ 1 * σ 2 * p
(33)
biçiminde gösterilir. Yukarıdaki formülde yer alan değişkenlerin açılımı ise, şu
biçimdedir:
w1: Birinci varlığın portföydeki ağırlığı,
σ1: Birinci varlığın standart hatası ya da volatilitesi,
w2: İkinci varlığın portföydeki ağırlığı,
σ2: İkinci varlığın standart hatası ya da volatilitesi,
p12: Birinci ve ikinci varlık arasındaki korelasyon katsayısıdır.
183
RMD hesaplanma sürecinde, portföyün gelecekteki değerinde oluşacak değişimin
ölçülebilmesi için; volatilitenin tahmin edilebilir olması gerekmektedir. Böylelikle,
portföyün gelecekteki değeri belirlenebilecektir. Bunun yanında diğer önemli bir durum
da, varlık getirilerinin normal dağıldığı varsayımıdır. Aksi durumda, varsayım geçerli
olmayacaktır.
Basit bir biçimde risk hesaplamalarında, portföyün riski kendi tutarına eşit
olacaktır. Yani, 1 milyon $’lık bir portföyün riski 1 milyon $’dır. Ancak, portföyün
bono veya hisse senedinden oluşması durumunda risk farklı olacaktır. Çünkü; bono,
hisse senetlerine göre daha az riskli finansal enstrümanlardandır.
RMD, basit bir ifadeyle, portföyün volatilitesinden hareket eden bir standart
sapma hesaplama yöntemidir. Dolayısıyla, yüksek volatiliteye sahip portföylerin RMD
sonuçları daha yüksek olmaktadır. RMD yönteminin risk yönetimi bilimine katkısı
temelde üç biçimdedir (Butler, 1999: 25):
i)
Finansal kaynakların daha etkin bir biçimde dağılımına yardım eder, diğer
bir ifadeyle, risk kaynaklarının birisindeki aşırı maruz pozisyondan
kaçınmayı sağlar,
ii)
Risklerin hedge edilmesindeki başarısızlıklarda ya da risklere dayalı
eylemlerde, risk yöneticilerini ya da yatırımcıları daha sorumlu yapar,
iii)
Bireysel kurumların sermaye yeterliliği kararlarının düzenlenmesine
yardım eder.
RMD hesaplanmasında kullanılan parametrelere geçmeden önce, RMD hesaplama
adımları özet bir biçimde Şekil 22’de verilmiştir.
184
Şekil 22. RMD Sisteminin Adımları.
Risk Faktörleri
Tarihsel veriler
Portföy
Portföy
pozisyonları
Model
Risk
Faktörlerinin
Dağılımı
mapping
RMD
Yöntemi
Maruz
pozisyonlar
RMD
Kaynak: Jorion, 2005: 265.
Şekil 22’de risk faktörleri, portföy üzerinde etkili olan portföyle ilgili tüm
değişkenleri kapsar. Bu değişkenler, RMD modelinin kullanımına uygun olacak şekilde,
istatistiki değişkenlerle ilişkilendirilerek RMD hesaplanması yapılır. Bulunan RMD
sonucu, gerçek risk sonucundan daha düşük ya da yüksek olabilecektir. Çünkü model,
belli olasılıklar dahilinde hareket eden ve ihtimali olarak sonuçları gösteren bir
modeldir.
5. RMD Hesaplamasında Kullanılan Parametreler
RMD modelinin daha iyi anlaşılabilmesi için, kullanılan temel parametrelerin
açıklanması gerekmektedir. Bunlar; elde tutma süresi, örnekleme periyodu ve güven
aralığıdır.
a) Elde Tutma Süresi (Holding Period)
Finansal (faiz, kur, emtia, menkul kıymet gibi) bir portföyün firma için taşındığı
risk süresini gösterir. Elde tutma süresi ile risk arasında doğru orantı vardır. Sürenin
artmasına bağlı olarak, geleceğe yönelik değişkenlik de artmaktadır. Dolayısıyla, ilgili
185
finansal varlığın fiyatındaki değişkenlik yükselmektedir. RMD, bir portföyün ya da
varlığın, “belli bir zaman içindeki” fiyat değişkenliğini ölçen bir modeldir (Akçay ve
Bolgün, 2005: 392). Elde tutma süresi, ilgili finansal varlığın likiditesine göre
değişebilmektedir. BIS, 10 günlük elde tutma süresinin alınmasını önermektedir.
BDDK’nın Kasım 2006, 26335 sayılı resmi gazetede yayımladığı tebliğe göre;
bankaların % 99 güven aralığında ve en az 10 iş günü üzerinden elde tutma süresini
almaları öngörülmektedir 70. Elde tutma süresi, RMD hesaplamalarına yansıtılırken,
zamanın karekökü ile ilişkilendirilir ve şu biçimde hesaplanır (Akçay ve Bolgün, 2005:
393):
1 günlük elde tutma süresi
= 1
=1
10 günlük elde tutma süresi
= 10
= 3,162278
252 günlük elde tutma süresi =
252 = 15,87451
b) Örnekleme Periyodu (Sampling Period)
RMD hesaplanma sürecinde kullanılan periyod, zaman içerisindeki fiyat
değişkenlerinin
gözleneceği
ve
bu
doğrultuda
volatilite
ve
korelasyonun
hesaplanabileceği gözlem periyodudur. Basel komitesi tarafından bir yıllık gözlem
döneminin seçilmesi tavsiye edilmektedir. Gözlem dönemi ne kadar kısa seçilir ise, risk
ölçüm sonuçları fiyatlardaki değişime karşı o kadar hassas olacaktır (Akçay ve Bolgün,
2005: 393).
c) Güven Aralığı (Confidence Interval)
RMD hesaplamalarının güvenilirliğini veren parametredir. Basel Komitesi
tarafından % 99 güven düzeyinde ve tek taraflı güven aralığının kullanılması
istenmektedir. Güven aralığı ne kadar yüksek ise, ortaya çıkan RMD rakamı da o kadar
yüksek olmaktadır (Akçay ve Bolgün, 2005: 393). JP Morgan RiskMetrics
hesaplamalarında % 95 güven düzeyini kullanmaktadır. Chase Manhattan ise % 97,5
70
http://www.bddk.org.tr/turkce/mevzuat/03112006_tebligler/Risk_olcum_Modelleri_ile_Piyasa_Riskinin
_Hesaplanmasina_ve_Risk_olcum_Modellerinin_Degerlendirilmesine_iliskin_Tebligler_03112006.htm(
18.11.2006).
186
güven aralığını kullanmaktadır 71. BDDK’da % 99 güven düzeyiyle risk ölçülmesini
benimsemiştir. Bu aralığın değeri, standart normal dağılım tablosu kullanılarak
bulunabilmektedir. Z değeri (standart normal dağılım tablo değeri), % 95 güven
aralığında 1,65; % 99 güven aralığında 2,33 bulunur. Şekil 23’te standart hatadan RMD
değerine ulaşım verilmiştir.
Şekil 23. Standart Hata’dan RMD Dönüşümü.
%5
1,65
standart hata
Kaynak: Butler, 1999: 23.
Buradan standart hata kullanılarak hem tarihsel hem de implied (öngörülen)
volatilite hesaplanabilir. % 95 güven seviyesinde RMD hesaplanmak istendiğinde,
bunun anlamı; dağılımın sol kuyruğunun % 5 olduğudur. Bu durum Şekil 23’te
izlenebilir. Dip değer % 5 ise, normal dağılım tablo değerinden standart hata 1,65’e
ulaşılır. Örneğin; 1.000.000 ₤ değerindeki bir portföyün, ortalama getirisi % 12, standart
sapması % 2,40 ise, % 95 güven seviyesinde volatilitesi şu biçimde hesaplanabilir
(Butler, 1999: 23);
= 1,65 * 0,024 = 0,040
= 1.000.000 ₤ * 0,04 = 40.000 ₤’dir. Bu tutar, belli bir güven aralığında (0,95)
beklenen maksimum kaybı gösterir.
RMD hesaplamalarında, volatilitenin sürekli değişmez kalacağı varsayılamaz ve
geçmiş volatilitenin gelecek volatilite için bir rehber olduğuna inanılır. Dolayısıyla,
71
http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcuma24.doc(02.10.2006)
187
portföyün elde tutma süresine göre geçmiş verilerle ilişkilendirme yapılır. Son olarak
da, RMD hesaplamalarında baz alınan para, firmanın mali tablolarının raporlanmasında
kullanılan para birimidir.
6. RMD Sürecindeki İstatistiki Değişkenler
RMD, piyasa riskini ölçen bir olasılık kategorisi olarak adlandırılır (Holton, 2002:
1). Bunun yanında RMD, her türlü finansal enstrüman için hesaplanabilir ve aynı risk
seviyesindeki farklı finansal enstrümanlar karşılaştırılabilir. İstatistikte en temel risk
ölçüm aracı olarak kullanılan standart sapma, RMD gibi zarar olasılıklarını ve
miktarlarını gösterecektir. Standart sapma, varyansın kareköküdür ve şu biçimde
formüle edilebilir.
n
Variance( X ) = σ 2 =
∑(X
i =1
i
− X )2
n −1
(34)
−
Yukarıdaki formülde X , ortalamayı ya da X tesadüfi değerinin beklenen değerini
gösterir. RMD ile standart sapma arasındaki temel fark; standart sapmada kâr ya da
zararın simetrik olarak oluştuğu varsayılır (kazanma ya da kaybetme ihtimali eşit olarak
kabul edilir), ancak bu varsayım, temel finansal araçlardan olan; bono, hisse senedi ve
döviz gibi finansal araçlarda doğru sonuçlar verirken, türev ürün kontratları ya da vadeli
işlem kontratlarının kullanımında ise, hatalı sonuçlar verecektir. Çünkü; türev ürün
kontratlarında zarar (kayıp), belirli bir prim ile sınırlandırılırken, kazanç, kaldıraç
etkisiyle sonsuz olabilmektedir. Bu durumda kâr zarar dağılımı; simetrik değil,
asimetrik hal almaktadır. Dolayısıyla, RMD yöntemi türev ürün kontratlarına dayalı risk
hesaplamalarında, standart sapmaya göre üstünlük kazanmaktadır 72. Standart sapmanın
ya da varyansın küçüklüğü riskin az olduğunu gösterirken, yüksekliği durumunda risk
artmaktadır.
72
http://hbayraktar.tripod.com/Risk/Var.htm (17.10.2006).
188
RMD hesaplamalarında kullanılan diğer önemli bir istatistiki varsayım, dağılımın,
normal dağıldığı varsayımıdır. Reel verilere bakıldığında, bir çok verinin normal
dağılmadığı bilinmektedir. Bu nedenle de, Jarque Bera testi gibi istatistiksel metodlar
yardımıyla, dağılım normal dağılıma yakınsanır ya da hesaplama kolaylığı için,
dağılımın normal dağıldığı kabul edilir. Örneğin, istatistikte dağılımın kuyruk kısmında
“şişman kuyruk (fat tail)” olarak ifade edilen basıklık (kurtosis) oluşumları
görülmektedir. Bu oluşumlar, normal dağılıma göre getiriler arasında daha fazla
farklılık ortaya çıkarmaktadırlar. Bu konuda, ikinci bölüm içerisinde detaylı açıklamalar
yapılmıştır. Standart normal dağılım; ortalaması (μ) 0 ve standart hatası (σ) 1 olan
dağılımdır. Standart normal dağılım çoğu kez, “z dağılımı” olarak adlandırılır
(Bayraktar, 2001: 4) ve şu biçimde gösterilir.
z=
X −μ
σ
(35)
Yukarıda, X orjinal normal dağılımdan elde edilen bir sayı, μ normal dağılımın
ortalaması ve σ ise, dağılımın standart hatasını gösterir.
RMD hesaplamalarında kullanılan ve birden fazla dövizden oluşan portföyün
istatistiki değişkeni kovaryans katsayısıyla gösterilir. Bu katsayı, iki değişkenin
ortalama değerlerinin birlikte hareket etme derecelerini ölçmektedir (Sevil, 2002: 51).
Hesaplanan kovaryans katsayısının pozitif olması, döviz getirileri arasında doğru yönlü
bir ilişki olduğunu; negatif olması ise, döviz getirileri arasında ters yönlü bir ilişki
olduğunu gösterir. Kovaryans katsayısının sıfır veya sıfıra yakın bir değer alması
durumunda ise, ilgili dövizler arasında doğrusal bir ilişkinin olmadığı varsayılır (Sevil,
2002: 51).
RMD hesaplamalarında kullanılan diğer önemli bir istatistiki değişken,
korelasyondur. Bu katsayı +1 ise, değişkenlerin aynı yönde hareket ettiği; -1 ise, zıt
yönde hareket ettiği ve sıfır veya sıfıra yakın ise, ilişkinin olmadığı ve getirilerin
birbirinden bağımsız hareket ettiği varsayılır. Dolayısıyla bu katsayı, ilgili değişkenler
arasındaki ilişkinin derecesi konusunda bilgi vermektedir. Ancak, piyasa verilerine
dayalı ilişkilerin açıklanmasında doğrudan korelasyonu kullanmak hatalı sonuçlar
verebilecektir. Çünkü, piyasa dengeleri; siyasi, ekonomik ve dış ilişkiler gibi bir çok
189
farklı değişkenden etkilenebilmektedir. O nedenle hesaplamalar, stres testleriyle
desteklenmelidir. Bunun yanında korelasyon katsayısının hesaplanması, kovaryans ve
standart
sapmanın
kullanımına
bağlı
olmaktadır.
Korelasyon
ve
kovaryans
hesaplamalarına ilişkin detaylı açıklamalar ve örnekler ikinci bölüm içerisinde
verilmiştir. RMD hesaplama sonuçlarının değerlendirilmesine yönelik yapılacak
açıklamaların % 100 olumlu sonuçlar vereceğini söylemek yanlıştır. Dolayısıyla, bu
model istatistiki temeli olan bir olasılık modelidir ve oluşması muhtemel tahmini
değerleri verecektir.
3. RMD Hesaplamalarında Güçlü ve Zayıf Yönler
RMD modelinin başlıca avantajları şu biçimde sıralanabilir (Taş ve Tiftikçi, 2005:
5) :
•
Piyasa riskinin tahmininde kullanılan ve uluslararası kabul gören en etkili
modellerden birisidir (BIS tarafından tavsiye edilmektedir),
•
Farklı değişkenlerden oluşan riskleri, tek bir değer olarak ifade edebilmesi,
anlaşılırlığını artırır,
•
Bir performans ölçüm aracı olarak da kullanılabilmesi, risk ve getiriyi
karşılaştırılabilir kılarak, kâr maksimizasyonu’nun sağlanmasına yardımcı
olur.
RMD modeline yönelik getirilen eleştiriler, şu biçimdedir (Aydın, 2006: 11);
•
Geçmiş datalardan gelecek tahmin edilmeye çalışılır,
•
Model her koşulda geçerli olmayan varsayımlar üzerine kurulmuştur,
dolayısıyla ona göre varsayımlarda bulunulur,
•
RMD tahminleri, onları kullananların yetenekleri ile de ilgilidir. İyi bir RMD
tahmini, ne yaptığını iyi bilmeyen birinin elinde hiçbir işe yaramazken; zayıf
bir RMD tahmini, deneyimli bir yöneticinin elinde oldukça yararlı sonuçlar
ortaya çıkarabilir.
•
RMD kâr ve zarar dağılımında her hangi bir noktaya odaklanmaktadır,
halbuki, bütün dağılımı gösteren bir gösterge daha iyi sonuçlar verebilecektir,
190
•
RMD, uç piyasa koşullarındaki risklerin nasıl ölçülebileceği konusunda zayıf
kalmaktadır.
C) RMD HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
Kurumsal yatırımcılar tarafından, daha çok portföy risklerinin ölçülmesinde
kullanılan RMD yöntemi, firma risklerinin ölçümlerinde de kullanılabilmektedir.
Temelde üç farklı RMD hesaplama yöntemi vardır. Bunlar (Butler, 1999: 50); Varyans–
kovaryans RMD metodu (Parametrik Model), Tarihsel RMD metodu (Historical
Simulation) ve Monte Carlo RMD metodudur (Monte Carlo Simulation).
RMD hesaplama yöntemleri birbirinden farklı olarak temelde iki türdür. Birincisi,
parametrik yöntemler olarak ifade edilen, belli bir olasılık dahilinde belirlenmiş olan
parametreler çerçevesinde hesaplamanın yapıldığı yöntemdir. İkincisi ise, simülasyon
yöntemleridir. Bunlar kendi içerisinde Tarihsel Simülasyon ve Monte Carlo Simülasyon
yöntemi olarak ikiye ayrılır. Tarihsel simülasyonda geçmiş veriler ışığında gelecek
hesaplamalar yapılmaktadır. Monte Carlo Simülasyon yönteminde ise, rasgele seçilmiş
ve birbirinden bağımsız değişkenler, geçmişe dönük veriler ile ilişkilendirilerek portföy
değeri hesaplanmaktadır. Bu yöntemlere dayalı olarak hesaplamaların başarısı, piyasa
hareketlerinin normal dağılım göstermesine bağlıdır. Aksi takdirde, her değişkenin
kendine özgü bir olasılığı olacağından, ölçülmesi zorlaşacaktır. Ani piyasa şokları ve
krizler bu durumlardan bazılarıdır. Bu hareketler; stres testleri ya da senaryo analizleri
ile belirlenebilecektir (Akçay ve Bolgün, 2005: 396).
1. Parametrik RMD Yöntemi ( Varyans-Kovaryans Metodu)
Bu yöntemde, geçmiş verilerin kullanılması sonucu elde edilen, fiyat ve oranların
volatilite ve korelasyonlarından gelecekteki riskler hesaplanmaktadır. Varyanskovaryans ya da parametrik model olarak ifade edilen bu yöntemde, istatistiki
değerlerden ortalama (μ) ve varyans (σ), zaman serileri kullanılarak tahmin
edilmektedir. Parametrik modele dayalı hesaplama sürecinde, ortalama ve varyans,
başlangıçta bilinmediği için, tahminlerinde bir örnek kullanılmakta ve bu örneğe dayalı
olarak tahmini ortalama ve varyans belirlenmektedir. Dolayısıyla hesaplamalarda
tahmin hatasının oluşma olasılığı da artmaktadır.
191
RiskMetrics tarafından geliştirilen ve JP Morgan tarafından da kullanılan
modelde, ilgili getirilerin, örneğin döviz kuru riskine yol açan etkenlerdeki
değişmelerin, normal dağılım gösterdiği varsayılmaktadır. Dolayısıyla burada iki
parametre önem kazanmaktadır. Bunlar; beklenen getiri (expected return or average) ve
risk (standart deviation)’dir. Normal dağılım eğrisinin özelliği gereği, gözlemlerin %
90’ı ortalamanın 1,65 standart sapma altında ya da üstünde olabilecektir (Uysal, 1999:
8). Gerçek verilere karşı normal dağılım eğrisi şu şekilde çizilebilecektir 73.
Şekil 24. Normal Dağılım Eğrisi Görünümü.
Parametrik model ile tarihsel modelin arkasında yatan temel fikir gerçekte
benzerdir. Her ikisinde de gerçek veriler yerine benzer veriler kullanılmaktadır. Normal
dağılım eğrisinin avantajı, % 5 ya da % 1 gibi belli bir güven seviyesinde, normal
dağılım eğrisindeki en kötü durumu gösterebilmesidir. Yani, bir normal dağılım
eğrisinde % 95’lik bir güven aralığında standart sapma 1,65 iken, % 99 güven aralığında
standart sapma, 2,33 olmaktadır. Burada ilgili varlığın RMD hesaplanmasında, varlık
standart sapması ile ilgili güven aralığının normal dağılım eğrisindeki karşılığı olan
standart sapma çarpılmalıdır (% 95 için, (-1,65 * σ)). Parametrik modelde RMD
hesaplamalarında kullanılan formül şu biçimdedir (Akçay ve Bolgün, 20005: 397).
73
http://www.investopedia.com/articles/04/092904.asp(21.10.2006).
192
RMD = PV * α * σ * t
(36)
PV : Portföyün bugünkü değeri,
α : Güven düzeyi,
σ : Volatilite
t : Elde tutma süresi
Örneğin; 1 milyon $’lık bir altın pozisyonunun % 99 güven aralığında, altının bir
günlük değişkenliği % 0,55 ise, RMD tutarı;
RMD = Sabit güven aralığı * volatilite (σ) * Pozisyon tutarı
RMD = 2,33 * 0,0055 * 1.000.000 $
RMD = 12.815 $’dır.
Bu hesaplama sonucu, % 99 ihtimalle 24 saat içerisinde karşılaşılacak zarar tutarı
12.815 $’ı aşmayacaktır. Bu hesaplama 1 günlük RMD rakamını geçtiğinde, RMD
hesaplaması;
RMD = RMDtutarı *
t
RMD = 12.815 $ *
252
RMD = 203.432 $ biçiminde hesaplanacaktır.
RMD, parametrik yöntem kullanılarak tek bir varlık için ölçülmüş olsa idi,
izlenecek aşama yukarıdaki hesaplamada olduğu gibi, çok zor olmayacaktı. Ancak,
RMD zamana bağlı olarak gelişen ve değişen portföyler için hesaplandığında, problem
ortaya çıkabilecektir. Bu durumda, hesaplamalara ilgili portföyün standart sapması,
varlıkların portföy içindeki ağırlıkları ve korelasyonları ilave edilecektir. Sonuçta
formül şu biçimde oluşacaktır (Akçay ve Bolgün, 2005: 400).
Varportföy =
N
N
i =1
i =1
∑ deltai 2σ 2 + ∑
N
∑ delta
j =1
j
delta j σ iσ j pij
(37)
193
Tek bir varlık için hesaplama,
ω 2σ 2
(38)
İki varlık için hesaplama,
ω i2σ i2 + ω 2j σ 2j + 2(ω iσ i ω j σ j pij )
(39)
Üç varlık için hesaplama,
ω i2σ i2 + ω 2j σ 2j + ω k2σ k2 + 2(ω iσ i ω j σ j pij + ω iσ i ω k σ k pik + ω k σ k ω j σ j p jk )
(40)
Formülde yer alan değişkenler;
ωi : delta i, (varlıkların portföy içindeki ağırlıkları),
σi : volatilite i, (varlıkların standart sapmaları),
pij : korelasyon i,j biçimindedir.
İki finansal varlıktan oluşan 1 milyon $’lık bir portföyün % 95 güven düzeyindeki
verilerden RMD hesaplanması şu biçimde oluşacaktır (Butler, 1999: 45).
Portföyün büyüklüğü
:
1.000.000 $
Güven seviyesi
:
0,95
Zaman periyodu
:
1 yıl
A varlığı Standart Hatası
:
0,25
A varlığı portföydeki ağırlığı :
0,30
B varlığı Standart hatası
:
0,26
B varlığı portföy ağırlığı
:
0,70
Korelasyon katsayısı
:
0,70
Bu veriler doğrultusunda öncelikle portföyün varyansı, ardından da standart
hatası hesaplanmalıdır. Hesaplamada kullanılacak standart hata formülü şu biçimdedir.
Standart hata =
w12 σ 12 + w2 2 σ 2 2 + 2σ 1w1σ 2w2 p
194
Formülde ; w: portföydeki varlıkların ağırlıkları, σ: varlıkların standart sapmaları
ve p: orelasyon katsayısını göstermektedir.
Bu formülden portföyün varyansı, 0,05786 bulunur, standart sapma ise, % 24,05
bulunur. % 95 güven seviyesinde RMD hesaplayabilmek için, standart sapmanın normal
standart dağılım tablosundaki karşılığı 1,645 bulunarak, standart sapma olan 24,05 ile
çarpıldığında; portföyün % 95 güven seviyesindeki RMD’i % 39.56 bulunacaktır.
= 1.000.000 * 0,39.56
= 395.600 $ portföy değerine ulaşılır. Bu sonuca göre, beklenen zarar ihtimali %
95 güven seviyesinde, 1 yıl içerisinde 395.600 $’ı aşmayacaktır. RMD hesaplanma
süreci şekil 25’de şu biçimde gösterilebilir 74.
Şekil 25. Varyans-Kovaryans Yöntemine Göre RMD Hesaplanması.
Maruz
pozisyon
Volatilite
σ*2.33 =0,99
Korelasyon
= RMD
Kaynak: “3 Var Methodologies” Capital Market Risk Advisors, CMRA4.
Tüm RMD hesaplamalarında önemli olan dört unsur vardır. Bunlar (Uysal, 1999:
11); elde bulundurma süresi, güven aralığı, değişkenlik (volatilite) ve portföy
çeşitlendirmesidir. Çeşitlendirme, portföydeki varlıkların sayısının artırılması suretiyle,
riskin azaltılmasıdır. Dolayısıyla portföyün riski, varlıkların her birinin riskinden daha
az olacaktır. Ancak bu durum, portföydeki varlıkların birbirlerinin riskini azaltma
derecelerine bağlıdır. Varlıkların fiyatlarında, zamana bağlı olarak meydana gelen
değişikliklerin, portföydeki varlıkların birbirlerini ne yönde ve ne oranda etkiledikleri
korelasyon katsayıları yardımıyla belirlenmektedir (Uysal, 1999: 11). Özellikle
parametrik RMD yöntemi kullanılarak; spot ya da forward döviz pozisyonları, hisse
senetleri ve kısa vadeli borçlanma araçları içeren portföylere dayalı hesaplamalar
yapılabilmektedir. Buna karşın, faize dayalı türevler ve mortgage ürünlerinden oluşan
portföy riskleri (Aydın, 2006: 9) ve opsiyonlar gibi doğrusal olmayan enstrümanların
74
www.rondvari.com/3%20VaR%20Methodologies.pdf (25.10.2006)
195
risk hesaplanmasında parametrik yöntem zayıf kalabilmektedir (Sevil, 2002: 67). Bu
metoda dayalı olarak yapılan tahminler, geçmiş dataları alan tüm metodlar da olduğu
gibi, yaşanması muhtemel ani şoklar ya da kur dalgalanmalarına karşı zayıf
kalabilmektedir. Portföy, gama 75 ve konveksiteye 76 sahip olduğunda bu yöntem doğru
sonuçlar vermemektedir (Sevil, 2002: 68). Bunun yanında, ilgili varlığın getirileri
normal dağılım göstermeyebilecektir. Bunun sonucunda dağılım, “fat tail” olarak ifade
edebileceğimiz şişman kuyruk dağılımı gösterecek ve RMD sonucu düşük
hesaplanabilecektir.
Parametrik RMD yönteminin temelde iki avantajı vardır (Coronado 2000: 11);
Birincisi, parametrik yöntem risk yönetimiyle ilgili tüm insanlar için RMD
hesaplanmasının anlaşılmasını kolaylaştırır ve uygulanmasında daha az emek sarf edilir.
Diğer avantajı, doğru zamanda hesaplanabilme hızıdır. Dezavantajları ise (Coronado,
2000: 11); RMD tahminlerinde kullanılan güven aralığının, yüksek olasılıklar için
düşük belirlenmesi; firmaların ya da finansal kuruluşların sermaye yetersizliği ile
karşılaşmalarına, dolayısıyla piyasa riskiyle yüzleşmelerine neden olur. Bu durumun
temel nedeni, getiri dağılımlarının normal dağıldığı varsayımıdır. Parametrik yöntemin
diğer bir eksikliği, getirilerin linear (doğrusal) oluştuğunu varsayması nedeniyle, sadece
linear portföylere uygulanabilmesidir. Bu yöntem, portföyünde bir den fazla finansal
değişken içeren (bankalar gibi) ya da non-linear (doğrusal olmayan) dağılım gösteren
(opsiyonlar gibi) finansal ürünlerin bulunduğu portföylerde, çok kullanışlı bir yöntem
değildir. Dolayısıyla bu yöntem için portföydeki normal olmayan dağılım durumlarında
“kurtosis” ayarlaması gerekmektedir 77.
2. Tarihsel RMD Yöntemi (Historical Simulation)
Bu yöntem, Monte Carlo Simülasyon yönteminin basitleştirilmiş bir şeklidir ve
geçmiş tarihi verilerin mevcut portföy değeri üzerindeki etkisini belirleyerek, kâr ve
zarar dağılımını gösterir. Tarihsel yöntem, anlaşılması ve açıklanması kolay bir
yöntemdir. Aynı zamanda uygulanması da çok kolaydır. Bu yöntemde, dağılımın
75
Gamma, portföyün birimin (underlier- üzeriden kontrat imzalanan ürün, faiz ya da ürün fiyatı)
değerinde meydana gelen değişikliklere ikinci dereceden hassasiyetini ölçer.
76
Konveksite; portföyün, verim eğrisinde meydana gelen paralel kaymalara ikinci dereceden
hassasiyetini ölçer. Durasyon’da ilişkinin doğru bir çizgi olduğu varsayılırken, koveksite, bu ilişkiyi
reddeder.
77
Barış Akçay ve Evren Bolgün, 2005, Risk Yönetimi kitabı ek CD’si, 13. Bölüm s. 78.
196
normal
dağılım
göstermesi
ya
da
volatilite,
korelasyon
vb
parametrelerin
hesaplanmasına gerek yoktur. Dolayısıyla şişman kuyruk durumuna da izin verir.
Tarihsel Simülasyon yöntemi “Parametrik Olmayan RMD” olarak da ifade edilir.
Burada, risk hesaplamasında varsayımlara dayalı senaryo üretmek yerine, geçmiş piyasa
verilerine dayalı senaryo üretilmektedir (Akçay ve Bolgün, 2005: 405). Böylelikle,
modelden kaynaklanan risk azaldığı gibi, verilerde olmayan durumlarda tamamen
elimine edilmiş olmaktadır. Dolayısıyla yöntem, linear ya da non-linear tüm
enstrümanlara uygulanabilir (Coronado, 2000: 12).
Tarihi simülasyon yöntemi, geçmiş 252 günlük tarihi varlık getirilerinin zaman
serilerine, mevcut portföy ağırlıklarının uygulanmasını içermektedir. Buna göre model
(Akçay ve Bolgün, 2005: 406);
R p ,k =
N
∑w
i =1
i ,t
R i ,t
(41)
k; (1,2……..t)
w; portföy içindeki risk faktörlerinin bugünkü ağırlıkları,
R; getiri değişimleri.
Portföyün mevcut ağırlıkları göz önüne alınarak, t zamanı getiri değişimleri
yardımıyla, olası portföy hesaplamaları yapılmaktadır. Bunun sonucunda da belli bir
güven düzeyindeki (%95 ya da % 99) RMD sonuçları bulunmaktadır. Buradan hareketle
Şekil 26’da görülen tarihsel simülasyon örneğinde; histoğramın en yüksek noktası 250
günden daha fazla olmakta ve getiriler % 0 ile % 1 arasında değişmektedir.
Histoğramın sağ tarafında % 13’ler izlenebilmektedir 78.
78
http://www.investopedia.com/articles/04/092904.asp(21.10.2006)
197
Şekil 26: Tarihsel Simülasyon Görünümü.
Şekil 26’da histoğramın sol kuyruğu karşılaştırıldığında (soldan sağa doğru
getiriler arttığı için, daima en kötü durum sol kuyrukta izlenmektedir), şekilden de
izlendiği gibi günlük kayıplar % 4 ile % 8 arasında değişmektedir. Şekilden, % 95
güven seviyesiyle en kötü kaybın % 4’ü aşmayacağı söylenebilir. RMD yöntemi,
istatistiksel olarak hem yüzde hem de tutar olarak kaybı şu biçimde gösterecektir.
•
%
95
güven
aralığında
günlük
en
kötü
kaybın
%
4’ü
aşması
beklenmemektedir.
•
100 $ yatırılmış ise, % 95 güven aralığın da günlük en kötü kayıp 4 $’ı
aşmayacaktır.
RMD yöntemine göre hesaplanan tahmini tutalar bir olasılıktır ve kesin bir sonucu
göstermemektedir. Güven aralığı arttırıldığında, aynı histoğram tablosunda sola doğru
kayma olacaktır. Yani, % 1 ihtimalle kayıp, % 7 ya da % 8’e denk gelecektir.
•
% 99 güven aralığında günlük en kötü kayıp % 7’yi aşmayacaktır,
•
100 $ yatırılmış ise, % 99 güven aralığında günlük en kötü kayıp 7 $’ı
aşmayacaktır.
198
Bu yönteme göre hesaplama yapılması sırasında oldukça vakit harcanabilmektedir
ancak, yakın zamanda piyasalarda yaşanan krizlerin etkileri de tespit edilebilecektir. Bu
yöntemde; N dönem boyunca elde edilmiş olan gerçekleşmiş değişimler, mevcut
portföye uygulanır. Burada, piyasa etkenlerinin geçmişte aldıkları gerçek değerlerin
kullanılmasına karşın, piyasa fiyatlarına göre elde edilmiş kâr veya zararların
varsayımlara dayalı olmasının nedeni, mevcut portföyün geçmiş N dönem boyunca elde
bulundurulmamış olması nedeniyledir (Sevil, 2002: 68). Varsayımsal kâr ve zararların
hesaplanabilmesi için gerçek tarihi verilerin kullanılması yöntemin en temel özelliğidir
ve yönteme adını da verir (Uysal, 1999: 12). Tarihsel simülasyona dayalı hesaplama
yönteminin avantaj ve dezavantajları şu biçimde sıralanabilir (Akçay ve Bolgün, 2005:
407).
Avantajlar:
•
Doğrusal olmayan pozisyonlar için kullanılabilir (opsiyonlar da olduğu gibi).
Bunun yanında, sadece getiri ve fiyatlar değil, volatilite de simüle edilebilir,
•
Normal olmayan dağılımlara uygulanabilir,
•
Zaman serilerine dayalı olarak türetilen volatilite ve korelasyonlara güvenilir,
•
Bilinçli tahminlerle oluşturulan senaryolar normal dağılımı olmayan ve
dengesiz piyasaları kolaylıkla tanımlayabilir,
•
Her tür fiyat riski için uygulanabilir (Venchak, 2005. 13),
•
Basel Komite tarafından 1993 yılında RMD tahmini için temel model olarak
seçilmiştir (Venchak, 2005: 13).
Dezavantajlar:
•
Yöntem tam değerleme olduğu için hesaplanması çok yoğun işlem gerektirir,
•
Senaryo üretimi, ilgilileri yanlış yerlere götürebilir, bilinçli tahminler ile
geçmiş dönemlerden yapılan rastgele seçimler tutarlı olmayabilir,
•
Yöntem yakın geleceğin büyük ölçüde doğru tahmin edileceğini öngörür
ancak, yaşanan bazı gelişmeler bu durumu olanaksız kılabilir (Sevil, 2002: 69),
•
Risk faktörleriyle, korelasyonlar hakkında bilgi vermez (Venchak, 2005: 13),
199
•
Sadece
geçmişte
senaryolarda,
yaşanan
gözlemlenen
değişimlerin
periyod’lardaki
dikkate
alınması
değişimler
nedeniyle,
dikkate
alınmış
olmaktadır. Gelecekte yaşanması muhtemel değişimler dikkate alınmaz.
Dolayısıyla, bu ana eksikliği nedeniyle, gelecek tahminleri geçmiş gibi
olacaktır.
Tarihsel metoda göre, RMD hesaplanması aşamaları ise şu biçimde oluşacaktır
(Uysal, 1999: 12).
•
Portföydeki varlıkların piyasa fiyatları cinsinden tanımlanması yapılmalıdır,
•
Bu tanımlanmanın yapılabilmesi için N dönem boyunca gerçekleşmiş olan
tarihi veriler kullanılacaktır. Ancak hesaplanma RMD yönteminin elde
bulundurma süresi ile uyumlu olmalıdır.
•
Bu aşamada portföye, piyasa oran ve fiyatlarında N dönem boyunca görülen
değişimler uygulanarak, varsayımsal olarak portföy değerleri bulunur.
Varsayımsal değerlerden mevcut portföy değerleri çıkarılarak, varsayımsal kâr
ve zararlara ulaşılır.
•
Elde edilen varsayımsal kâr ve zararlar, yüksekten düşüğe doğru sıralanır.
•
Son aşamada ise, seçilen güven aralığında portföyün zararı tespit edilir.
Tarihsel yöntemin diğer önemli bir noktası, hesaplamalarda; varyans, korelasyon
ya da kovaryans gibi parametrelerin belirlenmesine gerek yoktur. Çünkü, geçmiş
dataların bu parametreleri içerdiği kabul edilir. Hesaplanma süreci Şekil 27’de
gösterilmiştir.
Şekil 27. Tarihsel Simülasyon Yöntemine Göre Hesaplanma Süreci.
Pozisyon riski
Tarihsel fiyat
değişimleri
zaman serileri
Duyarlılığa
dayalı K-Z
Yeniden
değer. K- Z
Portföyün K-Z
dağılımı
= RMD
Kaynak: “3 Var Methodologies”, Capital Market Risk Advisor, CMRA 79.
79
www.rondvari.com/3%20VaR%20Methodologies.pdf(25.10.2006)
200
Tarihsel simülasyon yönteminde, portföy için elde edilen bir değer dağılımının
içinden, belirlenmiş olan güven aralığına göre bir değer seçilir ve Tablo 52’deki
portföyün geçmiş bir yıllık (252 iş günü), tarihi süreçteki fiyat değişimleri kullanılarak
bulunan ağırlıklı getiri değişimleri ile portföyün bugünkü değerleri çarpılarak, her gün
sonundaki portföyün kâr (K) - zarar (Z) dağılımları hesaplanır ve küçükten büyüğe
doğru sıralanır (Taş ve Tiftikçi, 2005: 12). Bu doğrultuda en büyük kayıp miktarı da
tarih itibariyle belirlenmiş olur.
Tablo 52. Tarihsel Simülasyon Yöntemine Göre Kâr-Zarar Oluşumu.
Tarih
Ağırlıklandırılmış
getiri değişimler
Kar/Zarar
(Milyar TL.)
Sıra. No
Sıralandırılmış
K/Z(MilyarTL.)
Mar.03
0,98%
20.494
252
-68.410
Mar.04
0,47%
9.793
251
-46.996
Mar.05
-0,33%
-6.984
250
-37.202
Mar.06
0,43%
8.961
249
-33.598
Mar.07
0,10%
2.090
248
-32.969
Mar.08
-0,39%
-8.182
247
-32.913
Mar.09
0,39%
8.110
246
-30.459
Mar.10
-0,93%
-19.511
245
-28.023
Mar.11
-0,16%
-3.395
244
-27.990
Mar.12
-0,09%
-1.833
243
-26.639
Mar.13
-0,03%
-567
242
-26.170
Mar.14
-0,20%
-4.109
241
-25.524
Mar.15
0,17%
3.627
240
-24.177
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Sub.25
2,05%
-9.641
7
44.325
Sub.26
2,11%
-19.057
6
46.660
Sub.27
2,22%
-1.315
5
47.775
Sub.28
2,27%
8.022
4
59.845
Mar.31
2,85%
-13.440
3
62.103
Mar.01
2,96%
-8.718
2
72.326
Kaynak: Taş ve Tiftikçi, 2005: 12).
201
3. Monte Carlo Simülasyon RMD Yöntemi
Monte Carlo Simülasyon yöntemi, parametrik ve parametrik olmayan global bir
değerleme yöntemidir. Linear ve Non-linear tüm pozisyonlara uygulanabilir. Ancak,
hesaplanması en teknik detaylara sahip olan ve uygulanması güç ve zaman gerektiren
bir modeldir. Bu yöntem, gamma ve konveksitenin bulunduğu karmaşık portföylerde
doğru tahminlere ulaşabilen bir modeldir (Akçay ve Bolgün, 2005: 409). Simülasyon
yönteminde ana amaç; gerçek yaşamda olan bir sistemin, aynı veya yakın koşullarda
bilgisayar ortamında modellenmesi ve yaşatılmasıdır. Bunun yanında model,
matematiksel denklemi olmayan ya da çok karışık olan modellerin çözümlenmesine de
yardımcı olacaktır. Bu yöntem, en güçlü, esnek ve doğru sonuç veren RMD hesaplama
yöntemidir (Coronado, 2000: 13). En büyük eksikliği ise, hesaplanmasının zaman
alması ve maliyetli olmasıdır. Çünkü: 1000 varlıktan oluşan bir portföyün 1000 dağılımı
için 1 milyon adet değerleme yapılması gerekir. Ancak, bilgisayar teknolojisinin
gelişmesiyle bu eksiklik giderilmiştir. Artık yeni tekniklerin uygulanmasında bu
eksiklik daha az önemli olmuştur. Bunun yanında, Monte Carlo yönteminde kullanılan
temel bazı kavramların açıklanması, çalışmanın bundan sonraki bölümlerinin
açıklanmasına yardımcı olacaktır. Bunlar (Butler, 1999: 92-93):
Linear: Yükümlülük altındaki varlık ve kâr – zarar hesabı arasındaki hareketlerde
düz bir çizginin oluştuğu ilişkiyi ifade eder.
Non-Linear: Yükümlülük altındaki varlık ile kâr-zarar hesabı arasındaki ilişki,
eğri bir çizgiden oluşuyor ise, non-linear olarak ifade edilir. Böyle bir ilişkide
konveksite (convexity) riski vardır. Her iki durumun görünümü Şekil 28 ve 29’da
izlenebilir.
202
Şekil 28. Linear
Şekil 29. Non-Linear
ΔP
3.800 $
400
3.400 $
100 $
Duration +covexity
0.40
3.40
3.80
ΔS
Kaynak: Butler, 1999: 93.
% 10
Duration
Kaynak: Butler, 1999: 94.
Duration: Yükümlülük altındaki faiz oranları değiştiği zaman, tahvil fiyatlarındaki
değişikliğin nasıl olacağını ölçer. Faizler yukarı gittiği zaman, tahvil fiyatları aşağı gider
ya da tersine bir ilişki olur. Yüksek durasyona sahip bir tahvil, faiz oranlarındaki
değişikliklere karşı çok duyarlıdır.
Konveksite (convexity): Durasyon, sadece tahvil fiyatlarındaki değişimin değerini
verir. Buradaki faiz oranı ile tahvil fiyatı arasındaki ilişkiyi eğri çizgi gösterir.
Durasyona göre, linear bir ilişki vardır (düz çizgi), konveksite ise bu ilişkiyi reddeder.
Konveksite, tahvil fiyatları ile faiz oranı arasındaki eğriliği ölçer, opsiyonlar için aynı
şeyi gamma yapar.
Delta: Yükümlülük altındaki varlığın fiyatında bir değişim olduğunda opsiyon
fiyatlarının nasıl değişeceğini ölçer. Matematiksel bir ifadeyle, durasyon tahviller için
neyse, delta da opsiyonlar için odur.
Gamma: Delta sadece, yükümlülük altındaki varlığın fiyatı değiştiği zaman alım
(call) opsiyonu fiyat değerini verir. Gerçekte, durasyon gibi, delta kendi kendine değişir
ve bu değişimin hızı “gamma” olarak bilinir.
Varlıklar arasındaki korelasyon (Correlation Between Assets): Monte Carlo
Simülasyon yöntemi, çok etkin bir şekilde varlıklar arasındaki korelasyonla ilgilenir.
Örneğin, bir bankanın Sterline karşı Dolar, başa baş call opsiyon ve put opsiyon kontratı
aynı kur üzerinden yazıldığı varsayıldığında; Dolar değer kaybederse, put opsiyon daha
değerli hale gelecek ve call opsiyon zararla kapanacaktır. Aksine Dolar daha güçlenirse,
203
bu durumda da put opsiyon değer kaybedecek ve call opsiyon değer kazanacaktır.
Dolayısıyla Monte Carlo Simülasyon yöntemi, gelecekteki Dolar ve Sterlin kurlarını
hem call hem de put opsiyonlar için aynı kur üzerinden kullanır. Tesadüfi sayı
geliştirilmesinde ise, sterlin faiz oranı ile dolar faiz oranı arasındaki farka bağlı olarak,
döviz kurunda sapmalar olacaktır. Sterlin faiz oranı daha güçlü ise belli bir süre
zarfında, dolar faiz oranının sterlin faiz oranını aşması beklenir. Açıkçası, portföydeki
opsiyon riskinin hesaplamasında, Monte Carlo yapısının call ve put opsiyonlar için aynı
kur üzerinden varsayımına dayalı hesaplama istenmez. Dolayısıyla yukarıdaki örnekte,
her iki varlığın aynı gelecek kur üzerinden hesaplanması çok daha kolaydır. Aralarında
korelasyon ilişkisi olmayan, iki ayrı varlık arasındaki ilişki, hesaplamayı daha da
güçleştirir. Örneğin; bir bankanın kalorifer yakıtı üreten bir firmayla, güneş kremi
üreten bir firmaya call opsiyon yazdığı düşünüldüğünde, her iki firmanın aralarında
negatif bir korelasyon olduğu düşünülür. Bu durumda, düşük bir olasılıkla her iki
opsiyonda uygulanacaktır. Her hangi bir ayarlama yapılmadığında Monte Carlo
Simülasyon yöntemi, varlıklar arasında sıfır korelasyon olduğunu varsayar. Ancak, bu
varsayım yanlış olacaktır. Çünkü, ikinci bir alternatif olarak bankanın; güneş kremi
üreten firmaya put opsiyon yazdığı, kalorifer yakıtı üreten firmaya da call opsiyon
yazdığı varsayıldığında, belli bir sürede hava çok soğuyacak ve büyük olasılıkla her iki
opsiyonda uygulanacaktır. Varlıklar arasında korelasyon yok ise, Monte Carlo
Simülasyon yöntemi sıfır korelasyon olduğunu varsayar, bu durum; riskin değerinin
altında tahmin edilmesine yol açar. Ancak, Cholesky dağılımı bu problemi çözecektir.
Cholesky Dağılımı (Cholesky Decomposition): Tesadüfi sayılar oluşturulduğu
zaman, varlıklar arasındaki korelasyonun oluşmasıyla, sayıların tesadüfiliğinin manüple
edilmesi Cholesky yöntemiyle korunur. Normal olarak seçilen tesadüfi sayılar için
öncelikle, standart hata hesaplanır, bununla birlikte korelasyon sıfır değilse ve değerler
arasında bir ilişki varsa, bu durumu yansıtan bir ayarlama yapılmalıdır. RMD
uygulamacıları arasında kullanılan en popüler yöntem, Cholesky dağılımıdır. Bu oluşum
Tablo 53’de izlenebilir.
204
Tablo 53. Korelasyonun 1 Olduğu Durumda Cholesky Ayarlaması.
İlgili varlıklar
1. Varlık
2. Varlık
Zaman periyodu
1
1
Tesadüfi sayılar
0.1042
0.7845
Standart hata
-1.2580
0.7875
Cholesky ayarlaması
-1.2580
-1.2580
Büyüme
-0.1516
-0.1516
Üssel büyüme
0.85933
0.85933
Fiyatlar
85.93 ₤
85.93 ₤
Kaynak: Butler, 1999: 166.
Örneğin; iki varlıktan oluşan bir portföye sahip olunduğu varsayılıp, varlıkların
birbirlerine karşı korelasyonları 1 kabul edildiğinde; bunun anlamı, birinci varlık artar
ise, diğer varlıkta artmalıdır. Tersine bir varlık fiyatında düşüş var ise, diğer varlık fiyatı
da düşecektir. Korelasyon -1 olduğunda, Tablo 54’deki Cholesky düzenlemesine göre,
bir varlık yukarı doğru giderken, diğeri aşağı doğru hareket edecektir. Korelasyon sıfır
olarak belirtildiğinde, her iki varlıkta birbirinden bağımsızdır ve her hangi bir ayarlama
yapılmasına gerek yoktur. Sonuçta, korelasyon 0,90 olarak belirtilir ise, birinci varlık
düşerken, diğer varlık aynı oranda düşmeyecektir. Cholesky ayarlaması cebirsel bir
matris ayarlama sürecidir. Bu konuda ayrıntılı bilgiler JP Morgan RiskMetrics
dökümanlarından elde edilebilir.
Tablo 54. Cholesky Ayarlaması.
Değerler
Korelasyon 1. Varlık
2. Varlık
Tesadüfi sayılar
0.1042
0.7845
Normal Dağılım Ayarlamaları
-1.2580
0.7875
-1
-1.2580
1.2580
0
-1.2580
0.7875
1
-1.2580
-1.2580
0.90
-1.2580
-0.7889
Korelasyonlar
Kaynak: Butler, 1999: 167.
205
Model, belli bir dönem için portföyün olası kâr ve zararlarını gösterecek olan
histogramın tesadüfi olarak belirlenebilmesi için Monte Carlo Simülasyon tekniğini
kullanır. Bu teknik, diğer yöntemlerde ortaya çıkan model riskini de giderir (Akçay ve
Bolgün, 2005: 409). Monte Carlo Simülasyon modelinin önemi, onun sadece bir
fiyatlama aracı değil aynı zamanda risk ölçüm aracı olmasından kaynaklanır. Bu model
Şekil 30’da gösterilmiştir.
Şekil 30. Monte Carlo Simülasyon Modeli.
Pozisyon riski
Duyarlılığa
dayalı K-Z
Piyasa
senaryoları
Ya da
Tam yeniden
değerlenen
K-Z
Portföy
dağılımının
K-Z
RMD
Volatilite,
Korelasyon
Kaynak: “3 Var Methodologies” Capital Market Risk Advisors, CMRA s.37 80.
Şekil 31’de, Monte Carlo Simülasyon yöntemine göre, % 95 güven aralığında,
verilen ay süresince % 15’den daha fazla kayıp beklenmemektedir.
80
www.rondvari.com/3%20VaR%20Methodologies.pdf(25.10.2006).
206
Şekil 31. Monte Carlo Simülasyon Görünümü.
Kaynak: Introduction to Value At Risk, 2004 81.
Monte Carlo Simülasyon yöntemi, tarihsel volatilite ve korelasyonlardan hareket
etmektedir. Bu volatilite ve korelasyonlardan beklenen değişim senaryoları hazırlanır ve
spot veya forward oran ve fiyatlarla ilişkilendirilerek, gelecek için oran ve fiyat
senaryoları belirlenir (Akçay ve Bolgün, 2005: 410). Monte Carlo simülasyon
yönteminde, varlık getirilerinin normal dağıldığı varsayılmaktadır. Portföy içerisinde bir
den fazla risk faktörü var ise, bu risk faktörleri arasındaki korelasyon da dikkate
alınmalıdır.
Monte Carlo Simülasyon yönteminin avantajları şu biçimde sıralanabilir
(Venchak, 2005: 15).
81
•
Farklı senaryoların düşünülmesine yol açar,
•
Stres testleri yardımıyla ayrı faktörlerin etkilerinin görülebilmesine yol açar,
•
RMD modelleri içerisinde en esnekliğe sahip yöntemdir,
http://www.investopedia.com/articles/04/092904.asp (21.10.2006).
207
Dezavantajları ise şu biçimdedir (Venchak, 2005: 15).
•
Her durum için senaryo kurulmalıdır,
•
Bu metod sadece mümkün kayıp tutarlarını gösterir, olasılıkları göstermez,
•
Geniş risk faktörleri içeren büyük portföylere uygulanamaz.
Monte Carlo Simülasyon yöntemine göre, RMD hesaplanma aşamaları şu
biçimdedir (Akçay ve Bolgün, 2005: 410).
•
RMD hesaplanacak portföyün belirlenmesi,
•
Portföyün risk faktörlerinin getiri değişimlerinin hesaplanması,
•
Getiri değişimlerinin dağılımının hangi istatistiki dağılıma uyduğunun
tespiti,
•
Risk faktörlerine ait korelasyon ve kovaryans matrislerinin hesaplanması,
•
Belirlenen dağılıma uygun rassal sayıların üretilmesi,
•
Kovaryans matrisinde Cholesky & Singular Value Decomposition
matrisinin üretilmesi,
•
Transpoze edilmiş Cholesky & Singular Value Decomposition matrisi ile
belirlenen dağılıma uygun olarak rassal üretilmiş fiyat serilerinin
çarpılması ile geçmişteki risk faktörleri arasındaki ilişkinin yeni üretilen
fiyat serilerine yansıtılması,
•
Bu fiyat serilerinin portföye uygulanması,
•
K / Z dağılımının belirlenmesi ve ilgili güven düzeyinde RMD rakamının
hesaplanması adımlarından oluşmaktadır.
Monte Carlo Simülasyon yöntemi, fiyat değişikliklerin rassal olarak seçilmesi
dışında, geçmiş verilere dayalı RMD metoduna benzer. Bu yöntem, RMD’nin
hesaplanmasında en güçlü yöntemdir. Model volatilite de yaşanan zaman değişkenlerini
ve uç değişkenleri de içine alabilecektir (Akçay ve Bolgün, 2005: 412). Monte Carlo
yönteminde rassal sayı üretimi şu biçimde olacaktır.
208
Şekil 32. Monte Carlo Simülasyon Yönteminde Rassal Sayıların Geliştirilmesi.
Tarihi Volatilite
Tahminleri
Korelasyon
Tahminleri
Senaryo
Oran
6.25
6.34
6.54
6.43
…
…
…
…
…
7.01
1
2
3
4
…
…
…
…
…
10.000
Kaynak: “3 Var Methodologies” CMRA, Capital Market Risk Advisors, s.39 82.
Monte Carlo Simülasyon yöntemi, doğrusal olmayan (non-linear) portföyler için
RMD hesaplanmasına en uygun yöntemdir (Coronado, 2000: 13). Doğrusal olmayan
fiyat riski, volatilite riski ve hatta model riski bu yöntem yardımıyla hesaplanabilir.
Yukarıda Şekil 32’de seçilen her senaryo için kâr-zarar hesaplanması Şekil 33’de
gösterilmiştir.
Şekil 33. Her bir Senaryo için Kâr – Zarar Hesaplanması.
Senaryo
Tarih
Fiyat
Fiyat
Oran %
Değişim
K–Z
1
Jan. 2
100
99
6.25
0.12
-91,200
2
Jan. 3
101
97
6.35
0.10
-76,000
3
Jan. 4
102
99
6.40
0.05
-38,000
4
Jan. 5
101
98
6.15
- 0.25
190,000
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
…
10,000
Dec. 31
100
94
6.20
-0.13
98,800
Kaynak: “3 Var Methodologies” CMRA, Capital Market Risk Advisors, s.40 83
82
83
www.rondvari.com/3%20VaR%20Methodologies.pdf(25.10.2006).
www.rondvari.com/3%20VaR%20Methodologies.pdf(25.10.2006).
209
Şekil 33’de belirlenmiş kâr – zarar pozisyonlarına belirli güven aralığında RMD
hesaplamaları yapılacaktır. Şekil 34’de bu durum izlenebilir.
Şekil 34. Belirli Güven Aralığında RMD.
Senaryo
Simülasyon Numarası
Kâr – Zarar
3,197
1
+ 229,000
7,349
2
+ 217,500
7,768
3
+215,300
8,889
4
+ 199,100
…
…
…
8,256
950
- 125,000
…
…
…
7,596
990
- 180,000
…
…
…
1,991
998
- 221,000
8,467
999
- 239,000
5,469
1000
- 308,400
% 95 RMD
% 99 RMD
Kaynak: “3 Var Methodologies” CMRA, Capital Market Risk Advisors, s.4013
Sonuçta, model doğru oluşturulduğu takdirde Monte Carlo Simülasyon yöntemi,
diğer yöntemlere göre piyasa riskinin ölçülmesinde en doğru yöntemdir.
D) RMD YÖNTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
Temel
olarak
RMD
hesaplamalarında
yukarıda
belirtilen
üç
yöntem
kullanılmaktadır. Geçmiş verilere dayalı olarak hesaplanan RMD yöntemi göreceli
olarak uygulanması kolay yöntemlerden birisidir. Ancak bu yöntem, riskin zaman
içindeki değişimine karşı zayıf kalabilmektedir. Monte Carlo yöntemi, diğer metodlarda
karşılaşılan zorlukları giderirken; maliyetinin yüksekliği, zaman alıcı olması ve
kullanımı teknik uzmanlığa dayalı bir yöntemdir.
210
RMD
hesaplama
yöntemlerinin
avantaj
ve
dezavantajları
şu
biçimde
84
sıralanabilir .
Yöntem
Varyans – Kovaryans
Avantajlar
Dezavantajlar
: Risk faktörlerinin volatilitelerini ve korelasyonlarını
kullanan doğrusal formüller ile hesaplanır.
- Anlaşılması kolaydır,
- Doğrusal olmayan risklere
karşı uygulanmaz,
- En küçük bir yoğunluk
- Getirilerin normal dağıldığı
hesaplanabilir,
varsayılır ve volatilite sabittir.
- Endüstrilerde geniş bir
- Şişman kuyruk yakalanmaz.
şekilde kullanılır,
- Uygulanması kolaydır.
Tarihsel Yöntem
: Geçmiş piyasa hareketlerini takip eden senaryolar
altında hesaplanır.
- Anlaşılması kolaydır,
- Yoğun bir biçimde geçmiş
datalara dayalıdır,
- Doğrusal olmayan riskleri - Geçmiş varsayımlar şu anki
yakalayabilir,
durumun bir tekrarıdır.
- Gerçek dağılım gösterir,
- Şişman kuyruk durumunu yakalar,
Monte Carlo Simülasyon : Risk faktörlerinin istatistiki analizine dayanan rassal
senaryolar altında hesaplanır.
- İstatistiksel model ve varsa- - Şişman kuyruk durumunu
yımların bir çeşididir,
yakalayamaz,
- Doğrusal olmayan riskleri
- Yoğun bir hesaplama sis-
yakalayabilir,
midir.
- Çoklu zaman aralıklarına
- Anlaşılması ve uygulan-
uygulanabilir.
ması daha zordur.
RMD hesaplama yöntemlerinden hangisinin diğerine göre üstünlüğü sorusunun
cevaplanması zordur. Çünkü, modeller sahip oldukları durumlara göre birbirine karşı
84
www.rondvari.com/3%20VaR%20Methodologies.pdf(25.10.2006), s.48.
211
üstünlükler kazanabilmektedirler. Uysal (1999:14) tarafından RMD yöntemleri beş
açıdan karşılaştırılmıştır.
1. Opsiyon ve Diğer Benzeri Araçların Risklerini Kapsayabilme
Parametrik yöntem, opsiyon gibi enstrümana sahip portföylerin risklerinin
belirlenmesinde yetersiz kalabilmektedir. Bunun nedeni, parametrik yöntemin (varyanskovaryans) doğrusal getirili işlemler için uygun olmasıdır. Opsiyonlar gibi doğrusal
olmayan getirili modellerde bu yöntem zayıf kalmaktadır. Simülasyona dayalı
yöntemlerde
ise,
piyasa
etkenlerinden
her
birisi
için
portföyün
yeniden
hesaplanabilmesi, opsiyonların bulunduğu portföyler için simülasyon yöntemlerinin
güvenilirliğini azaltmaz.
2. Sonuçların Güvenirliği
Yöntemler arasında doğrudan geçmiş datalara dayalı olarak çalışan yöntem,
tarihsel simülasyon yöntemidir. Dolayısıyla, geçmiş dönemdeki verilerin tipik olmaması
durumunda risk ortaya çıkmaktadır. Yani, döneme özgü koşullar nedeniyle risk düşük
hesaplanabilmektedir. Bu durumun tersinin de yaşanması mümkündür. Tarihsel
yöntemlere dayalı tahminlerde, geçmiş dataların kısa ya da yetersiz alınması da, risk
tahminlerinden elde edilen sonuçlarda hatalara neden olabilmektedir. Varyanskovaryans yönteminde getirilerin normal dağıldığı varsayılmaktadır Getirilerdeki
sapmaların normalden fazla olması tahminlerde hatalara neden olabilecektir. Monte
Carlo Simülasyon yönteminde de benzer bir durum olarak, seçilen dağılım ile
gözlemlenen dağılım farklılık gösterebilecektir.
3. Varsayımlarda Esneklik
Risk yöneticileri, portföylerini olağanüstü durumlara karşı korumak amacıyla
stres testlerini veya senaryo analizlerini kullanabileceklerdir. Tarihsel simülasyon
yöntemi gerçekleşmiş datalardan hareket ettiği için, stres testlerinin kullanımına uygun
bir yöntem değildir. Diğer yöntemler olan, varyans-kovaryans ve monte carlo
yöntemlerinde ise stres testlerinin kullanımı, kullanılan programlara göre kolay
212
olabilmektedir. Çünkü bu yöntemlerde kullanıcı, tarihi veriler dışındaki bazı verileri
kullanabilecektir.
4. Uygulama Kolaylığı
Tarihsel yöntemin kolaylığı, geçmiş dataların elde edilebilme hızıyla alakalı
olmaktadır. Burada geliştirilen yazılımlar risk uzmanlarına yardımcı olacaktır. Ancak
yazılımların içermediği kurlara dayalı tahminlerde ise, varyans-kovaryans yöntemi gibi
yöntemlerin uygulanması zorlaşacaktır. Çünkü her bir vade için, verilere ulaşmak ve bu
verilerin standart sapması ve korelasyonlarını hesaplamak güç olacaktır. Monte Carlo
Simülasyon yöntemi de diğer yöntemlerde olduğu gibi, tamamen kullanılan bilgisayar
programı yardımıyla hesaplanmaktadır. Normalde çok uzun ve maliyeti olan yöntem,
yazılımlar yardımıyla kolay ve hızlı bir şekilde hesaplanabilmektedir.
5. Kullanıcılara Anlatma Kolaylığı
Yöntemler arasında, üst yönetime anlatılması en kolay yöntem, tarihsel
simülasyon yöntemidir. Çünkü model geçmiş datalardan hareket etmekte ve başka bir
özellik içermemektedir. Varyans-kovaryans yönteminde ise, portföyün standart
sapması, dağılım (normal) yapısı gibi bazı istatistiksel değişkenlerin belirlenmesi
gerektiği için anlaşılması daha zorlaşmaktadır. Monte Carlo Simülasyon yöntemi ise,
modeller arasındaki anlaşılması en güç olan yöntemdir. Çünkü piyasa etkenlerine uygun
istatistiki dağılımın seçilmesi ve bu dağılımdan gerçek olmayan, tesadüfi örneklemin
yapılması modelin anlaşılmasını güçleştirir.
II. STRES TESTLERİ VE SENARYO ANALİZLERİ
RMD
yöntemleri,
olağan
durumlarda,
beklenmeyen
kayıp
miktarlarının
tahmininde kullanılan modellerdir. Buna karşın, olağanüstü durumlardaki kazanç ve
kayıplara bağlı olarak meydana gelebilecek risklerin hesaplanmasında ise stres testleri
kullanılmaktadır. Özellikle Basel II’nin uygulanmasıyla birlikte, stres testlerinin hem
finansal hem de reel sektör firmaları için önemi artacaktır.
213
A) STRES TESTLERİ
Stres testi, finansal kuruluşların istisnai fakat gerçekleşme ihtimali olan olaylara
karşı hassasiyetini anlamaya yönelik kullanılan, bir takım analiz yöntemleri için genel
kabul görmüş bir kavramdır (Tuncer, 2006: 67). Stres testleri, döviz kurlarında kriz
dönemlerinde yaşanan fiyat hareketlerinin dikkate alınmasıyla, firmaların kâr – zarar
pozisyonlarındaki değişimleri göstermektedir. Böylelikle, firmaların portföylerinde
gerçekleşebilecek kayıp ya da kazanç durumu analiz edilebilecektir. RMD yöntemleri,
genellikle yıl içerisinde meydana gelen bir takım olağanüstü durum dışındaki
değişimleri açıklayabilmektedir. Bunun dışındaki olağanüstü durumlar, stres testleriyle
tahmin edilebilmektedir. Dolayısıyla stres testleri, RMD tutarı aşıldığında zararın ne
kadar büyük olabileceği sorusuna cevap verecektir (Linsmeier ve Pearson, 1996: 20).
Stres testlerinin temel avantajları şu biçimde sıralanabilir (Akçay ve Bolgün,
2005: 430).
•
Stres testlerinin yardımıyla, verim eğrisindeki paralel ya da paralel olmayan
kaymalar ve bu kaymaların portföy üzerindeki etkileri ölçülebilmektedir,
•
Risk
faktörlerinin
kriz
dönemlerindeki
tarihsel
hareketleri
dikkate
alınmaktadır. Dolayısıyla, geçmişteki korelasyon ilişkisinin kırıldığı yeni ve
düzensiz korelasyon yapıları altında değerli sonuçlar üretebilme olanağı
sağlar,
•
Simülasyon yöntemlerine göre daha az hesaplama gerektirir.
Stres testlerine dayalı olarak, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin finansal
yapılarında zaman içerisinde meydana gelen aşırı değişkenlik ve bu değişkenliğin tekrar
etme sıklığı, stres testlerinin gerekliliğini bizlere göstermektedir. Çünkü, Tablo 55’de
izlendiği gibi, stres testi olarak düşünülebilecek kurlarda meydana gelen aşırı
değişkenlik, genelde yıl içerisinde birkaç defa tekrar edebilmektedir.
214
Tablo 55. Geçmiş 1000 Günlük Kur Getirisi Değişimi (11.11.2006)
Stres testleri, aşırı ya da uç değerlerin gerçekleşmesi durumundaki zararları
ölçmektedir. Örneğin; yerel para biriminin % 25-30 değer kaybetmesi ya da akaryakıt
fiyatlarının aşırı yükselmesi sonucu, portföyün bu değişimlerden nasıl etkileneceği stres
testleri yardımıyla belirlenmektedir. Stres testleri için ölçümler yapılırken, kriz
dönemlerinde meydana gelen, finansal şokların etkileri simüle edilerek, gerçekleşme
olasılığı az ya da uç durumda olan olayların etkileri belirlenmeye çalışılır.
Stres testlerinin firmalar açısından en önemli avantajlarından birisi, firmanın risk
seviyesi, belirlenmiş olan risk seviyenin üzerinde ise, firma tarafından mevcut pozisyon
değiştirilebilir ya da duruma göre bir hedge stratejisi geliştirilebilir (Tuncer, 2006: 68).
Bunun yanında firma üst yönetimi, stres testleri sonucunda elde ettiği raporlardan,
firmanın kayıp pozisyonunu görebilir ve bu doğrultuda stratejiler geliştirebilir. Stres
testleri firma risklerinin belirlenmesine yardımcı olurken, bir takım kısıtları da vardır.
Bu kısıtlar Tuncer (200: 69) tarafından şu biçimde belirlenmiştir.
215
•
İstatistiki bir hesaplama olması neticesinde, firmanın olağanüstü bir duruma
karşı, maruz kalabileceği kayıp tutarını göstermekle birlikte, söz konusu olayın
gerçekleşme ihtimali konusunda bilgi vermemektedir,
•
Stres testleri kapsamında oluşturulan senaryo analizleri, kullanıcının yargı ve
tecrübelerine dayalı oluşturulduğundan, her zaman doğru analiz sonuçlarına
ulaşılamaz,
•
Stres testlerine dayalı entegre bir risk yönetiminin yapılması firma için ciddi
maliyetler getirebilecektir, çünkü bu hesaplamaların yapılabilmesi için uzman
personel, gerekli program ve ilgili verilerin elde edilmiş olması şarttır. Bunun
yanında, piyasa risklerinin etkileri kısa zaman içinde görülürken, kredi
risklerinin etkileri ise, daha uzun zamanlarda görülmektedir. Bu durumda, stres
testlerinin önündeki en büyük engeldir.
•
Son olarak da finansal sistemin bütününe yönelik gerçekleştirilen stres testleri,
uygulamadaki zorluklar nedeniyle, çoğunlukla kurumlar bazında uygulanan
testlerin birleştirilmesi suretiyle gerçekleştirilmekte, kurumlar arası etkileşim
dikkate alınmamaktadır.
Stres testlerinin uygulama aşamaları ise şu biçimdedir (Akçay ve Bolgün, 2005:
433).
•
Risk Faktörlerinden oluşan ufak bir set oluşturulur; stres testine konu olan
değişken saptanır.
•
Stres düzeyi belirlenir; finansal şokların risk faktörleri üzerindeki etkileri
tespit edilmektedir. Bunun için, üç parametre kullanılır. Buna göre; tarihsel
yaklaşım, genellikle geçmiş 5 yıl içindeki en kötü durumu alır. İstatistiki
yaklaşım, getiri değişimlerinde 3 standart sapma düzeyindeki bir hareketi alır.
Ad Hoc yaklaşımı, % 15’lik dalgalanma vs alır.
•
Varsayımlar belirlenir ve sorgulanır,
•
Test
sonuçlarının
değerlendirilmesi;
sonuçlar,
risk
uzmanları,
yöneticileri ve diğer üst düzey yöneticiler tarafından değerlendirilir,
•
Test metodolojisi periyodik olarak gözlenmelidir.
birim
216
Committee on the Global Financial System (CGFS) tarafından 10 ülkeden 43
uluslararası bankaya stres testlerinin uygulanma amaçları üzerine bir anket yapılmıştır.
Bu anket sonucunda stres testlerinin kullanım amaçları yüzdeler itibariyle şu biçimde
belirlenmiştir (Akçay ve Bolgün, 2005: 434).
Yüzdeler (%)
Amaçlar
•
Risk durumunun üst yönetime raporlanması için
100
•
Kurumun risk durumunu daha iyi anlamak için
95
•
Riske maruz kalma limitlerini belirlemek için
61
•
Anormal durumlarda acil durum planları için
49
•
Likidite riskini izlemek için
26
•
Riske dayalı sermaye tahsisi için
19
Sonuç olarak, Türkiye’de 2008 yılından itibaren Basel II standartlarının
uygulanmaya başlayacağı göz önüne alındığında, şu an için uygulanması zorunlu
olmayan bu testlerin, BDDK’nın Ocak 2008’den itibaren modeller yardımıyla
raporlamaların yapılacağını duyurması ile kullanımının yaygınlaşması beklenmektedir.
B) SENARYO ANALİZLERİ
Senaryo analizleri ve stres testleri birbiriyle iç içe geçmiş modellerdir. Senaryo
analizleri genellikle iki temel aşamada uygulanmaktadır. Birincisi, olağandışı durum
varsayımlarının oluşturulması, diğeri; bu varsayımlar sonucu elde edilen bulguların,
portföy üzerindeki olası etkilerinin test edilmesidir. Senaryo analizleriyle, portföyün
RMD
hesaplamalarında
dikkate
alınmayan
gizli
risklere
karşı
hassasiyeti
belirlenebilmektedir (Uysal, 1999: 25). Böylelikle, üst düzey yöneticiler tarafından
firmanın gözden kaçan riskleri yakalanabildiği gibi, firmanın zayıf noktaları da
belirlenebilmektedir.
Senaryo analizlerinin en büyük sakıncalarından birisi, senaryo analizi sürecinin
tamamen, süreci uygulayan üst düzey yöneticilerin tecrübe ve öngörülerine dayalı
olmasıdır. Diğer önemli bir nokta da, farklı senaryoların oluşma olasılığının
ölçülememesidir. Ancak, senaryo analizleri olayların meydana gelme olasılıklarından
217
daha çok, olayın oluşması durumunda portföyün bu durumdan nasıl etkileneceği
belirlenmeye çalışan bir model olduğu dikkatten kaçmamalıdır (Uysal, 1999: 27).
218
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
REEL SEKTÖRDE RMD YÖNTEMİYLE KUR RİSKİNİN HESAPLANMASI
VE YÖNETİLMESİ
RMD yöntemleriyle risk hesaplamaları, sıklıkla 1990’lı yıllardan sonra
başlamıştır. Türkiye’de BDDK’nın “Risk Ölçüm Modelleri ile Piyasa Riskinin
Hesaplanması ve Risk Ölçüm Modellerinin Değerlendirilmesi” konulu tebliği 3 Kasım
2006’da, 26335 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Bu tebliğde risk ölçüm
modelleri ve piyasa risklerinin tahmininde kullanılacak modeller arasında; Parametrik
RMD yöntemi, Historical Simülasyon RMD yöntemi ve Monte Carlo Simülasyon RMD
yöntemlerinin kullanılabileceği belirtilmiştir. Çalışmada, İMKB’na kayıtlı firmalardan
Altınyıldız Mensucat ve Konfeksiyon Fabrikaları A.Ş.’nin Aralık 2005 halka açık mali
verilerinden oluşturulan kur portföyü riski, Parametrik RMD yöntemi ve Tarihsel RMD
yöntemi kullanılarak hesaplanmış ve ulaşılan risk sonuçları üzerine kullanılabilecek
vadeli işlem kontratları belirlenmeye çalışılmıştır.
I.
ALTINYILDIZ A.Ş. RMD HESAPLAMALARI
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB)’na kayıtlı firmalardan olan
Altınyıldız A.Ş., ithalat ve ihracat ağırlıklı çalışan reel sektör firmalarından birisidir.
Firmanın risklerinin hesaplanmasında kullanılacak olan parametrik yöntem, reel sektör
firmalarının kur portföyü risklerinin hesaplanmasında en hızlı ve uygulanması en kolay
yöntemlerden birisidir. Basel II gereğince, 2008 yılından itibaren firmaların kredibilite
güçlerinin hesaplanması gerektiğinden, yapılacak olan risk ölçümleri, firmalar için
Basel II sürecine hazırlık niteliği taşıyacaktır. Çalışmada, firmanın finansal risklerinden
birisi olan kur riskinin ölçülmesi ve yönetilebilmesi üzerine değerlendirilmeler
yapılmıştır.
219
A) FİRMA HAKKINDA GENEL BİLGİLER
Altınyıldız A.Ş’nin genel merkezi İstanbul’da olup, firmanın çoğunluk hisseleri
Boyner Holding A.Ş.’ne aittir. İlk kez firma hisselerinin % 15’i 1991 yılında halka arz
edilmiş ve daha sonraki halka arzlarla birlikte hisselerinin % 20,76’sı İMKB’da işlem
görmüştür. Firma, faaliyetlerinin devamı niteliğindeki şubeleri olan ve mamüllerini
Almanya ve Amerika Birleşik Devletleri’nde pazarlamak amacıyla kurmuş olduğu,
Alticom GMBH ve Altınyıldız Corporation ünvanlı bağlı ortaklıklarını mali
tablolarındaki konsolidasyona dahil etmiştir. Firmanın ayrıca Atatürk Havalimanı
Serbest Bölgesi’nde ayrı bir tüzel kişiliği olmayan şubesi bulunmakta olup, söz konusu
şube de konsolidasyona dahil edilmiştir.
31 Aralık 2004 ve 2005 tarihleri itibariyle şirket’in konsolide edilen bağlı
ortaklıklarına ait bilgiler aşağıda gösterilmiştir:
Tablo 56. Altınyıldız A.Ş. Bağlı Ortaklıkları.
Şirket İsmi
Alticom GMBH
Altınyıldız Corporation
Faaliyet Alanı
Sermayesi
İştirak Oranı %
Tekstil Ürünleri Satış ve Pazarlaması
306.679 YTL
100
Tekstil Ürünleri Satış ve Pazarlaması
228.183 YTL
100
Ana faaliyet konusu kombine yünlü mensucat üretimi, konfeksiyonu ve
pazarlaması olan grup, faaliyetlerini yurt çapında yaygın toplam 22 adet mağaza (2004:
21 adet mağaza) ve yurtdışında 1 adet mağaza ile sürdürmektedir. 31 Aralık 2004 ve 31
Aralık 2005 tarihleri itibariyle grup’un yıl içinde çalışan personelinin ortalama sayısı
sırasıyla 1.404 ve 1.504 kişidir.
Firma, yabancı para cinsinden yapılan işlemleri ve bakiyeleri YTL’ye çevirirken
işlem tarihinde geçerli olan ilgili kurları esas almıştır. Bilanço’da yer alan yabancı para
birimi bazındaki parasal varlıklar ve kaynaklar, bilanço tarihindeki döviz kurları
kullanılarak YTL’ye çevrilmiştir. Yabancı para cinsinden olan işlemlerin YTL’ye
çevrilmesinden veya parasal kalemlerin ifade edilmesinden doğan kur farkı gider veya
gelirleri, ilgili dönemde gelir tablosuna yansıtılmıştır. Konsolidasyona dahil edilen ve
220
yurtdışında faaliyet gösteren şube benzeri bağlı ortaklıkların mali tablolarında, parasal
kalemler bilanço tarihindeki piyasa kurları kullanılarak, parasal olmayan kalemler ise
işlem tarihindeki geçerli piyasa kurları üzerinden Yeni Türk Lirası’na çevrilmiştir.
Çevrim
işleminden
kaynaklanan
kur
farkları
konsolide
gelir
tablosu
ile
ilişkilendirilmiştir. Firmanın 2005 yılı sonu itibariyle oluşturulan yabancı para
cinsinden pozisyonu Tablo 57’de gösterilmiştir.
Tablo 57. Altınyıldız A.Ş. Yabancı Para Pozisyonu
TOPLAM VARLIKLAR
2005
Kur değeri (YTL)
YTL Karşılığı
USD
1.631.670
1,3418
2.189.374,81
EURO
4.074.920
1,5875
6.468.935,50
GBP
24.419
2,3121
56.459,17
CHF
16.109
1,0188
16.411,85
8.731.181,33
TOPLAM KAYNAKLAR
2005
Kur değeri (YTL)
YTL Karşılığı
USD
24.564.193
1.3483
33.119.901,42
EURO
14.777.552
1.5952
23.573.150,95
GBP
82.187
2.3242
191.019,03
CHF
162.381
1.0254
166.505,48
57.050.576,88
Tablo 57’de izlendiği gibi firma, temelde dört yabancı para birimi üzerine işlem
yapmakla birlikte, ağırlıklı olarak USD ve Euro para birimlerinde yoğunlaşmaktadır.
Bunun yanında yabancı para pozisyonunda, toplam kaynakların toplam varlıklardan
fazla olması firma için kur riski oluşturmaktadır.
B) RİSKE MARUZ DEĞER HESAPLAMALARI
Firmalar, kendileri için kullanabilecekleri en uygun risk ölçüm metodunu,
portföylerindeki
enstrümanların
özelliklerine
ya
da
piyasa
koşullarına
göre
belirleyeceklerdir. Burada dikkat edilmesi gereken iki önemli nokta vardır. Birincisi,
fiyat hareketlerinin normal dağılım gösterdiği varsayımı, diğeri portföydeki varlıkların
getirilerinin lineer olup olmadığıdır. Genellikle türev finansal araçlar dışında oluşan
221
portföylerin lineer dağıldığı varsayılmaktadır. Kur riski hesaplanacak olan Altınyıldız
A.Ş’nin kur portföyü Tablo 57’de gösterilmiştir. Portföyün kur riskinin belirlenmesine
yönelik olarak kullanılan temel RMD hesaplama yöntemi, Parametrik RMD yöntemidir.
Bunun dışında, Tarihsel Simülasyon yöntemi ve Monte Carlo Simülasyon yöntemleri de
kullanılabilecektir. Ancak, portföyü oluşturan varlıkların sadece yabancı para
birimlerinden oluşması ve riski hesaplanacak firmanın reel sektörde yer alan bir firma
olması nedeniyle, risk hesaplamalarında Parametrik RMD ve Tarihsel RMD’e dayalı
hesaplamalar yapılmıştır. Portföyü oluşturan yabancı para biriminden varlıklar arasında
“türev ürün”ler de bulunmuş olsaydı, Monte Carlo Simülasyon yöntemi daha anlamlı
sonuçlar verebilirdi (opsiyonlar gibi). Çünkü, portföy lineer olmayan bir yapıya sahip
olacaktı. Örneğin, birden fazla risk faktöründen oluşan portföyler gibi. Dolayısıyla
RMD hesaplamaları, insanlar için hesaplanabilmesi çok zor olan finansal riskleri
kullanıcılarına tutar olarak göstermektedir. Ünlü filozof Plutarch’ın sözünde belirttiği
gibi 85;
“Büyük girişimlerin yapılmasında bütün hatalardan kaçınmak insan gücünün
çok ötesindedir.”
Yukarıdaki ifade günümüz dünyasında risklerin hesaplanabilmesinin tek başına
insan gücüyle yapılamayacağına işaret etmektedir. Bu bağlamda RMD hesaplamaları,
teknoloji ile bilginin bir araya gelerek oluşturulduğu bir hesaplama sürecini
kapsamaktadır.
Bu
hesaplamalar
yapılırken
verilerin
elde
edilmesinde
ve
değerlendirilmesinde bilgisayar ofis programlarından Excel ve Risk Aktive finansal
danışmanlık firmasının “Financial Analyzer” paket programlarından faydalanılmıştır.
1. Parametrik Yöntem RMD Hesaplamaları
Parametrik RMD yöntemine dayalı hesaplamalarda, kur portföyünü oluşturan risk
faktörlerinin davranışları, geçmiş verilerden elde edilen fiyat ve oranların korelasyon ve
volatiliteleri kullanılarak
hesaplanmaktadır. JP
Morgan
tarafından geliştirilen
RiskMetrics’de de bu yöntem kullanılmakla birlikte, portföyü oluşturan varlıklar
85
http://www.usu.edu/history/ploutarchos/contentsrecent.htm(28.12.2006).
222
içerisinde
türev
ürünlerin
bulunması
durumunda,
parametrik
yöntem
risk
hesaplanmasında yetersiz kalabilecektir.
Parametrik yöntemle RMD hesaplama formülü şu biçimdedir.
RMD = PV x α x σ x
t
PV = Portföyün Bugünkü Değeri
α = Güven Düzeyi
σ = Getiri Volatilitesi
t = Elde Tutma Süresi
Döviz kurları (Dolar, Euro, Yen, Sterlin) gibi, içerisinde birden fazla risk faktörü
içeren portföylerde, portföyün volatilitesi (standart sapması) belirlenmesi gereken en
önemli değişkenlerden birisidir. Volatilite şu şekilde hesaplanacaktır.
σp
2
→
=
w
x
→
c
→
x
wT
σp= Portföy Volatilitesi
wi= Portföyü Oluşturan Pozisyon Ağırlıkları
C = Kovaryans Matrisi
σ ij = i ve j Risk Faktörlerinin Kovaryansı
Bu
ön
değerlendirmelerden
sonra,
parametrik
yöntemle
hesaplamanın
yapılabilmesinin aşamaları şu şekilde özetlenebilir:
•
Firmanın kur pozisyonunun hazırlanarak, risk faktörlerinin belirlenmesi,
•
Portföyü oluşturan risk faktörlerine ait geçmiş verilerin (kur fiyatlarının)
toplanması,
•
Toplanan fiyatlara ait logaritmik günlük getiri değişimlerinin belirlenmesi,
223
•
Portföyü oluşturan kurların ağırlık matrisinin hazırlanması,
•
Günlük getiri değişimlerinden volatilite’nin (standart sapmanın) belirlenmesi,
•
Kurlar arasındaki korelasyon ve kovaryans matrislerinin hazırlanması,
•
Kovaryans matrisi, portföy ağırlıkları matrisi ve transpozesi’nin çarpılarak
portföyün standart sapmasının belirlenmesi,
•
Belirlenmiş olan güven düzeyi ve elde tutma süresi üzerinden Parametrik
RMD’nin hesaplanmasıdır.
Hesaplamalara geçmeden önce, kur portföyünü oluşturan risk faktörlerinin normal
dağılım gösterdiğine ilişkin Jargue Bera testinin p < α anlamlılık seviyesine sahip
olması gerekir. Çünkü, parametrik RMD yöntemiyle hesaplamaların yapılabilmesi için,
ilgili değişkenlerin normal dağılım gösterdiği varsayılmaktadır. GARCH-I modeline
göre, volatilite tahminleri ve anlamlılık testleri her bir kur için yapılmış olup, şu
sonuçlara ulaşılmıştır.
Tablo 58. 31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük USD GARCH 1 Verileri
Alpha
Beta
Omega
LogL Sum
Kurtosis
Skewness
Unconditional Variance
Box-LJung Test Results
Box-Pierce Test Results
Jarque-Bera Test Results
0,24
0,59
0,000006
921,96419
3,9885
0,1796
0,00004717
X-squared = 1.9
X-squared = 1.87
X-squared = 40.72
df = 1.0
df = 1.0
df = 2.0
p-value = 0.17
p-value = 0.17
p-value = 0.0
Tablo 59. 31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük Euro GARCH 1 Verileri
Alpha
Beta
Omega
LogL Sum
Kurtosis
Skewness
Unconditional Variance
Box-LJung Test Results
Box-Pierce Test Results
Jarque-Bera Test Results
0,25
0,57
0,000009
909,28661
3,5437
0,1974
0,0000468
X-squared = 0.54
X-squared = 0.54
X-squared = 17.3
df = 1.0
df = 1.0
df = 2.0
p-value = 0.46
p-value = 0.46
p-value = 0.0
224
Tablo 60. 31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük GBP GARCH -1 Verileri
Alpha
Beta
Omega
LogL Sum
Kurtosis
Skewness
Unconditional Variance
Box-LJung Test Results
Box-Pierce Test Results
Jarque-Bera Test Results
0,29
0,55
0,000008
909,05152
3,4503
0,0866
0,00004834
X-squared = 0.13
X-squared = 0.13
X-squared = 3.78
df = 1.0
df = 1.0
df = 2.0
p-value = 0.72
p-value = 0.72
p-value = 0.15
Tablo 61. 31.12.2005’den Geçmiş 252 Günlük CHF GARCH-1 Verileri
Alpha
Beta
Omega
LogL Sum
Kurtosis
Skewness
Unconditional Variance
Box-LJung Test Results
Box-Pierce Test Results
Jarque-Bera Test Results
0,23
0,59
0,00001
895,60356
3,1926
0,2835
0,0000514
X-squared = 0.3
X-squared = 0.3
X-squared = 17.48
df = 1.0
df = 1.0
df = 2.0
p-value = 0.58
p-value = 0.58
p-value = 0.0
Yukarıdaki tablolar değerlendirildiğinde, Jarque Bera test sonuçlarında p değerinin
0,05 anlamlılık seviyesinin altında çıkması, dağılımların normal dağıldığı izlenimini
vermektedir. Burada sadece GBP anlamlılık seviyesi 0,05’in üzerinde olmakla birlikte,
getiriler normal dağılıma yakınlık göstermiştir. Bunun yanında, “Box-LJung Test Results”
ve “Box-Pierce Test Results”
sonuçlarının tamamında yabancı kurların 0,05 anlamlılık
seviyesinin üzerinde seyretmesi, getiriler arasında oto-korelasyon olmadığını ve
getirilerin normal dağılıma yakın olduğunu gösterir. Dağılımların normal dağılıma uyup
uymadığını gösteren ve yukarıdaki tablolarda hesaplaması yapılan Jarque Bera testinin
ölçütü, kurtosis (basıklık) ve skewness (çarpıklık)’a dayanmaktadır. Bu ölçütler,
dağılımın şekli hakkında bilgi vermektedir. İkinci bölüm içerinde, bu ölçütlere ait geniş
açıklamalar yapılmıştır. Ancak, yukarıda bulunan değerler kısaca şu şekilde
özetlenebilir. Skewness simetri ile ilgili bir gösterge olup, 0 değer alması, dağılımın
simetrik yani, normal dağıldığını gösterir. 0’dan küçük ise sağa çarpık, büyük ise sola
çarpık anlamına gelmektedir. Kurtosis, basıklık ve sivrilik ile ilgili bir dağılım olup,
kurtosis değerinin 3 olması, dağılımın normal dağıldığını, 3’den küçük ise sivri bir
dağılım olduğunu, 3’den büyük ise basık bir dağılım olduğunu gösterir. Bu basıklık
225
şişman kuyruk (fat tail) olarak da ifade edilir (Bolgün ve Akçay, 2005: 154) ve RMD
hesaplamalarında, ölçümlerin anlamlılığını azaltır. Tablo 58, 59, 60 ve 61’de her bir
döviz kurunun kurtosis veya skewness değerleri hesaplanmış ve tüm kurların normal
dağılıma yakın bir dağılım gösterdiği anlaşılmıştır. Yukarıdaki tablo değerleri Financial
Analyzer finansal hesaplamalar programında GARCH-I volatilite modellerinden elde
edilmiştir. GARCH-I yöntemiyle volatilite hesaplamasının yapılabilmesi için de, α + β
< 1 olmalıdır. Yukarıdaki tablolarda tüm kurlar için yapılan hesaplamalarda, bu
katsayılar 1’den küçük çıkmıştır. Kur portföyünü oluşturan Dolar, Euro, CHF ve GBP
cinsinden frekans tabloları, Tablo 62’de gösterilmiştir. Bu histoğram tabloları,
getirilerin dağılım şekilleri konusunda daha somut bir gösterge olacaktır.
Tablo 62. GBP, USD, Euro ve CHF Histoğram Grafikleri 86.
86
a) GBP histoğram Dağılımı
b) USD Histoğram Dağılımı
c) Euro Histoğram Dağılımı
d) CHF Histoğram Dağılımı
31.12.2005 tarihinden itibaren, geçmiş 252 iş gününü gösteren TCMB kur değerlerinden edilmiştir.
226
Bu tablolardan da izlendiği gibi, kur dağılımları normal dağılım ya da normal
dağılıma yakın bir dağılım göstermektedir. Dolayısıyla, Parametrik RMD yöntemine
göre hesaplamalar yapılabilecektir. Yukarıda verilen aşamalar sırasıyla şu şekilde
uygulanacaktır.
İlk olarak; firmanın Tablo 57’de verilen yabancı para pozisyonları dikkate alınarak
risk faktörleri belirlenir. Tablo’dan izlendiği gibi, firma temelde dört kur üzerinden
pozisyon taşımakla birlikte, ağırlıklı olarak Dolar ve Euro bazında işlem pozisyonu
taşımaktadır.
İkinci aşamada; belirlenmiş olan kurların geçmiş 1 yıllık ya da 252 iş günü fiyat
değişim verilerinin toplanması gerekmektedir. (Bu veriler Ek-1’de izlenebilir.)
Üçüncü aşamada; fiyat değişimlerinin günlük logaritmik getiri değişimleri
portföye alınan kurlar bazında hesaplanmalıdır. (Bu bilgiler de Ek-1’de izlenebilir.)
Dördüncü aşamada; portföyü oluşturan kurların portföy içindeki ağırlıklarının
belirlenmesi gerekir. Bu ağırlıklandırma, varlık ve kaynaklar karşılaştırılarak net
değerleri üzerinden şu şekilde gösterilebilir.
Pozisyonlar Yabancı para
ρ
W=
USD
EURO
GBP
CHF
YTL karşılığı
Ağırlık yüzdesi
-22.932.523
-10.702.632
-57.768
-146.272
-30.930.527
-17.104.215
-134.560
-150.094
64,01%
35,40%
0,28 %
0,31 %
Toplam
- 48.319.396
100,00%
Beşinci aşamada; kurlar arasındaki kovaryans ve korelasyon matrislerinin
hesaplanması gerekir. Bu hesaplama Excel yardımıyla yapılabileceği gibi, paket
programlar yardımıyla da yapılabilir.
Korelasyon matrisi;
CHF
EUR
GBP
USD
CHF
1
0,690621044
0,767011918
0,663105428
EUR
0,690621044
1
0,901586585
0,977418521
GBP
0,767011918
1
0,901126169
USD
0,663105428
0,977418521
0,901126169
1
227
Kovaryans Matrisi;
→
C=
USD
EUR
GBP
USD
0,00004680
0,00003220
0,00003645
EUR
0,00003220
0,00004646
0,00004269
GBP
0,00003645
0,00004269
0,00004825
CHF
0,00003243
0,00004762
0,00004474
CHF
0,00003243
0,00004762
0,00004474
0,00005109
Son olarak da standart sapmanın hesaplanması için portföy varlıklarının transpoze
matrisinin 87 (ağırlık vektörünün) hazırlanması gerekir.
→
wT =
Döviz Cinsi
W
USD
64,01%
EURO
35,40%
GBP
0,28%
CHF
0,31%
Yukarıda hazırlanan değişkenler sonucunda portföy’ün volatilitesi şu şekilde
hesaplanacaktır.
σp
2
→
=
w
x
σ p 2=
σp=
→
c
→
x
wT
4,00407E-05
0,006327776 bulunur.
Firmanın kur portföyünün net değerinin - 48.319.396 YTL olduğu yukarıdaki
hesaplamalarda belirlenmiştir. Bu doğrultuda; Parametrik RMD formülünde bulunan
değişkenler yerine konulduğunda ( α = % 99 güven düzeyinde, 252 günlük elde tutma
süresince risk tutarı);
RMD = PV x α x σ x
t
= -48.319.396 * 2,33 * 0,006327776 * 15,87
RMD = -11.380.654,14 YTL.
87
Bir A matrisinin satırlarının (aynı sıralamayla) sütun, sütunlarının satır olarak yazılmasıyla oluşturulan
matristir. Matrisin devriği olarak da ifade edilir. Transpoze matris, m*n boyutlarındaki bir matrisin n*m
boyutlarını alması olarak da ifade edilir ve A’ veya AT şeklinde gösterilirler (Korkmaz, Pekkaya,
2005:.35).
228
Hesaplamalar sonucu bulunan risk değeri, portföyün yaklaşık olarak % 23’üne
denk gelmektedir. Yani firma, 1 yıl içerisinde yaklaşık olarak 11.380.654,14 YTL
yabancı dövizlerle ilgili kur riski taşımaktadır. Dolayısıyla, firmanın 1 yıl içerisinde
kurlara bağlı olarak karşılaşabileceği kayıp tutarı, % 99 ihtimalle hesaplanan bu tutarı
aşmayacaktır. Ancak, bu hesaplamalar 252 günlük elde tutma süresi üzerinden
yapılmıştır. Elde tutma süresi azaltıldığında, bu risk değeri de azalacaktır. Tablo 63’de,
0,99 ve 0,95 güven seviyelerinde karşılaştırmalı olarak hesaplama sonuçları verilmiştir.
Tablo’dan 1 günlük, 10 günlük ve 1 yıllık risk değerlerine bakıldığında, elde tutma
süresine bağlı olarak, portföy risk değerinin arttığı izlenmiştir. Bunun yanında, % 99
güven düzeyinde risk hesaplamaları, % 95 güven düzeyindeki hesaplamalara göre doğal
olarak daha yüksek tutarlarda olacaktır. Bu hesaplamalarla firma, likidite durumuna
göre ya da faaliyet gösterdiği sektöre göre kendisi için en uygun RMD hesaplama
türünü seçebilecektir.
Tablo 63. Farklı Güven Düzeylerinde Parametrik RMD Sonuçlarının Görünümü.
Portföyün Bugünkü Değeri
48.319.396 YTL
48.319.396YTL
% 99
% 95
2,33
1,65
(1
1,00
1,00
Elde Tutma Süresi (10
3,16
3,16
15,87
15,87
0,006327776
0,006327776
Güven Aralığı
Z değeri
Elde Tutma Süresi
Gün)
Gün)
Elde Tutma Süresi (1 Yıl)
Portföyün Standart Hatası
% RMD
% RMD
RMD ( 1 Gün)
711.290,62
% 1,4
502.921,04
%1
RMD (10 Gün)
2.249.298,43
%4
1.590.375,96
%3
11.291.188,49
% 23
7.983.623,94
% 16
RMD (252 gün ya da 1 Yıl)
229
2. Tarihsel Yöntem RMD Hesaplamaları
Tarihsel yönteme dayalı RMD hesaplamalarında, geçmiş tarihi verilerin mevcut
portföy değeri üzerindeki etkisi belirlenerek, belli bir güven düzeyinde kâr ya da zarar
tutar olarak gösterilmektedir. Bu yöntem, Monte Carlo Simülasyon yönteminin
basitleştirilmiş bir versiyonudur. Tarihsel yönteme göre hesaplamalar yapılırken,
parametrik yöntemin aksine; korelasyon, kovaryans ve normal dağılım gibi bir takım
standartların belirlenmesine gerek yoktur. Çünkü hesaplamalar bir takım senaryolar
üreterek değil, doğrudan geçmiş verilerin mevcut portföy üzerine uygulanmasıyla
yapılmaktadır. Dolayısıyla, hesaplamalar doğrusal ya da doğrusal olmayan tüm
değişkenler üzerine uygulanabilmektedir.
Hesaplamalarda kullanılan formül şu biçimdedir.
R p ,k =
N
∑w
i =1
i ,t
R i ,t
formüldeki değişkenlerden;
k; (1,2……..t)
w; portföy içindeki risk faktörlerinin bugünkü ağırlıkları,
R; getiri değişimlerini göstermektedir. Formülden de izlendiği gibi, getiri
değişimleri ile risk faktörleri ilişkilendirilmektedir.
Tarihsel yönteme dayalı hesaplamalardaki aşamalar şu şekilde sıralanabilir.
•
İlk aşamada, geçmiş 252 günlük fiyat ve log. getiri değişimleri hesaplanır,
•
Geçmiş 252 günlük tarihi varlık getirilerinin zaman serilerine mevcut
portföy ağılıkları uygulanır (EK-1 ve EK-2’de bu tablolar izlenebilir.)
•
Simülasyona dayalı senaryolarda, geçmiş fiyat ve oranlarda yaşanan
değişimlerle bilinçli tahminlerin bir karışımı oluşturulur. Ancak, bilinçli
tahmin oluşturmadan da senaryo oluşturulabilir. Bu durum “geçmiş
verilere dayalı RMD” ya da “Tarihsel Simülasyon” olarak ifade edilir,
•
Elde edilen yeni risk değerlerine net portföyün tutarı uygulanarak, geçmiş
252 günlük kâr / zarar hesaplanır,
•
Hesaplanan kâr / zararlar büyükten küçüğe doğru sıralanarak, seçilen
güven düzeyine ait risk tutarı hesaplanır.
230
Altınyıldız A.Ş.’nin tarihsel verilere dayalı hesaplama örneği Tablo 64’de
gösterilmiştir.
231
Tablo 64. Tarihsel Verilere Dayalı Kâr-Zarar Dağılımı
USD
Tarih
30.12.2005
29.12.2005
28.12.2005
27.12.2005
26.12.2005
23.12.2005
22.12.2005
21.12.2005
20.12.2005
19.12.2005
16.12.2005
Value
1,3462
1,3454
1,3466
1,3456
1,3468
1,3496
1,3488
1,3466
1,3456
1,3472
1,3442
EURO
Value
GBP
Value
1,5942
1,6032
1,5968
1,5960
1,5982
1,5958
1,6014
1,6118
1,6157
1,6162
1,6149
2,3152
2,3367
2,3361
2,3334
2,3386
2,3449
2,3614
2,3744
2,3751
2,3837
2,3818
CHF
Value
1,0219
1,0282
1,0244
1,0233
1,0258
1,0253
1,0300
1,0372
1,0410
1,0450
1,0464
USD
EURO
.
.
14.01.2005
13.01.2005
12.01.2005
11.01.2005
10.01.2005
07.01.2005
06.01.2005
05.01.2005
04.01.2005
03.01.2005
31.12.2004
1,3532
1,3765
1,3777
1,3856
1,3756
1,4034
1,3808
1,3466
1,3416
1,3395
1,3454
1,7909
1,8042
1,8108
1,8152
1,8178
1,8504
1,8293
1,8020
1,8148
1,8277
1,8312
GBP
CHF
Yield
Yield
Yield
Yield
Get. değ
Tutar (K / Z)
Change Change Change Change port.uyg. K – Z
Sırala sıralaması
0,6401 0,354
0,028
0,031
0,0006 -0,0056 -0,0092 -0,0061 -0,0021
99.621,11
252
-893.458,95
-0,0009 0,0040 0,0003 0,0037
0,0010 -46.739,60
251
-840.159,45
0,0007 0,0005 0,0012 0,0011
0,0007 -34.722,66
250
-823.696,52
-0,0009 -0,0014 -0,0022 -0,0024 -0,0012
57.799,16
249
-799.856,47
-0,0021 0,0015 -0,0027 0,0005 -0,0009
41.438,94
248
-736.310,05
0,0012 -0,0035 -0,0070 -0,0046 -0,0008
39.568,16
247
-711.551,81
0,0015 -0,0065 -0,0055 -0,0070 -0,0017
82.665,55
246
-663.781,33
0,0003 -0,0024 -0,0003 -0,0037 -0,0008
38.022,20
245
-619.184,62
-0,0012 -0,0003 -0,0036 -0,0038 -0,0011
52.682,09
244
-594.107,81
0,0022 0,0008 0,0008 -0,0013
0,0017 -81.788,82
243
-526.222,67
0,0030 0,0019 0,0020 0,0025
0,0027 -131.440,56
242
-524.005,47
.
.
2,5518
2,5785
2,5854
2,5996
2,5862
2,6278
2,5918
2,5520
2,5628
2,5860
2,5832
1,1560
1,1636
1,1698
1,1724
1,1732
1,1922
1,1769
1,1640
1,1748
1,1834
1,1844
-0,0171
-0,0004
-0,0062
0,0072
-0,0200
0,0162
0,0255
0,0033
0,0016
-0,0044
-0,0077
-0,0074
-0,0037
-0,0024
-0,0014
-0,0178
0,0115
0,0150
-0,0071
-0,0071
-0,0019
-0,0087
-0,0104
-0,0027
-0,0055
0,0052
-0,0160
0,0138
0,0155
-0,0042
-0,0090
0,0011
-0,0102
.
.
-0,0066
-0,0053
-0,0022
-0,0007
-0,0161
0,0129
0,0110
-0,0092
-0,0073
-0,0008
-0,0094
-0,0140
-0,0018
-0,0051
0,0043
-0,0200
0,0152
0,0224
-0,0008
-0,0020
-0,0035
-0,0086
678.479,00
85.266,78
244.815,37
-205.515,85
968.521,80
-736.310,05
-484.135,86
39.347,43
95.823,01
168.456,67
414.928,83
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
590.073,82
620.581,51
630.223,91
639.269,32
648.513,38
678.479,00
680.829,77
728.352,16
752.778,31
913.794,42
968.521,80
232
Tablo 64’e göre, portföyün geçmiş bir yıllık (252 iş günü) tarihi süreçteki fiyat
değişimleri kullanılarak bulunan ağırlıklı getiri değişimleri ile portföyün bugünkü
değerleri çarpılarak, her gün sonundaki portföyün kâr (K) ya da zarar (Z) dağılımları
hesaplanır ve büyükten küçüğe doğru sıralanır. Bu sırama sonunda belirlenmiş olan
güven aralığındaki portföyün risk tutarı gösterilir. Buna göre, % 99 güven düzeyinde
işletmenin karşılaşması muhtemel en büyük kayıp tutarı günlük, -799.856,47 YTL’dir.
% 95 güven düzeyinde karşılaşılması muhtemel en büyük kayıp tutarı ise günlük,
475.631,13 YTL’dir. Firma, hesaplanmış olan tarihi verilerine dayalı risklerden
korunmak amacıyla, vadeli işlem kontratlarını ya da alternatif risk önleyici finansal
araçları kullanabilecektir. 8 Ocak 2007 tarihinde VOB tarafından yayınlanan 2007 / 45
nolu genelgede, RMD hesaplamalarında kullanılacak güvenilirlik seviyesinin % 99,
RMD hesaplamasının 1 günlük ve Tarihsel Örneklem gözlem periyodu içinde son 252
iş gününe ait verilerin kullanılması gerektiği belirtilmiştir 88.
II. KUR RİSKİNE KARŞI VADELİ İŞLEM KONTRATLARININ KULLANIMI
Finansal risklerin yönetilebilmesi, gerek firmalar gerekse finansal kurumlar için
çok önemlidir. Dünya finansal piyasalarında son dönemlerde hızla kullanılmaya
başlayan ve risk yönetim sürecine çok önemli katkılar yapan türev ürün kontratları,
kendi içerisinde de büyük bir değişim ve çeşitlilik göstermektedir. Bu kapsamda
kullanılan kontratlar; forward, future, opsiyon ve swap kontratları olarak temelde dört
başlıkta incelenmektedir. Dolayısıyla, kur riskinden korunmak amacıyla, bankalar
(pozisyonlarını yönetmek için), ihracat geliri elde edenler, dövizle borcu olanlar ve
diğer döviz cinsinden gelir ya da gideri olan tarafların türev ürün kontratlarını
kullanmaları gerekmektedir.
Çalışmanın uygulama aşamasında değerlendirilen Altınyıldız A.Ş’nin kur
pozisyonu, Tablo 65’de izlendiği gibi ağırlıklı olarak kısa vadeli döviz borçlarından
oluşmaktadır. Firmanın yabancı paralar cinsinden hazırlanan bilançosu ise Tablo 57’de
izlenebilir. Her iki tablodan da izlendiği gibi, firmanın yabancı para cinsinden
88
http://www.vob.org.tr/VOBPortalTur/Procedures/45_PTGM_Uyelerin_Pozisyon_Limitleri_degisiklik_
2007.pdf(21.07.2007).
233
kaynakları varlıklarından daha fazladır. Bu durum, firma için kur riski oluşturmakta
olup, riskin gerçekleşmesi, yerli paranın değer kaybetmesine bağlıdır. Bu nedenle firma,
dövizde uzun pozisyon alarak kurun gelecekteki artışına karşı korunabilecektir. Tersi bir
durum olmuş olsaydı, kur riskinden korunabilmek için firma kısa pozisyon almak
zorunda kalacaktı.
Tablo 65. 2005 Yılı Kur Portföy Görünümü.
31 Aralık 2005
Dövizkuru
DövizTutarı
(YTL)
YTLKarşılığı
Hazır Değerler
ABD Doları
95.458
Euro
196.989
İngiliz Sterlini
422
Ticari Alacaklar
ABD Doları
1.140.556
Euro
2.470.312
İngiliz Sterlini
595
İsviçre Frangı
16.109
İlişkili Taraflardan Alacaklar
Euro
505.540
Stoklar
ABD Doları
395.656
Euro
902.079
İsviçre Frangı
-İngiliz Sterlini
23.402
DÖVİZLİ VARLIKLAR TOPLAMI
1,3418
1,5875
2,3121
128.086
312.719
975
1,3418
1,5875
2,3121
1,0188
1.530.398
3.921.620
1.375
16.412
1,5875
802.545
1,3418
1,5875
-2,3121
530.892
1.432.050
-54.107
8.731.179
Kısa Vadeli Finansal Borçlar
ABD Doları
12.690.000
1,3483
17.109.927
Euro
6.685.000
1,5952
10.663.912
Kısa Vadeli Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar
Euro
678.262
1,5952
1.081.963
Ticari Borçlar
ABD Doları
11.813.861
1,3483
15.928.629
Euro
6.656.742
1,5952
10.618.834
İsviçre Frangı
162.381
1,0254
166.506
İngiliz Sterlini
82.187
2,3242
191.019
Borç Karşılıkları
ABD Doları
60.332
1,3483
81.346
Euro
119.294
1,5952
190.298
Uzun Vadeli Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar
Euro
638.254
1,5952
1.018.143
DÖVİZLİ BORÇLAR TOPLAMI
NET DÖVİZ POZİSYONU
57.050.577
(48.319.490)
234
Tablo 65’de izlendiği gibi, firma ağırlıklı olarak Dolar ve Euro üzerine kur riski
taşımaktadır. Net döviz kalemleri incelendiğinde; Dolar üzerine firmanın kısa vadeli
alacak ve borçları arasındaki net fark 23.363.305 $’dır. Firmanın riski, YTL’nın USD’a
karşı değer kaybetmesidir. Firma bu risk pozisyon için VOB’da futures kontratı satın
alabilir veya forward yaparak ödemelerini gelecekteki döviz artışına karşılık
sabitleyebilir ya da opsiyon kontratı alarak belli bir prim karşılığında kur riskinden
korunabilir. Bu alternatifler şu şekilde değerlendirilebilir.
A) FORWARD KONTRATLARIN KULLANIMI
Uluslararası firmalar için kur riskinden korunabilmenin en popüler ve en kolay
yollarından birisi, forward kontratların kullanımı ya da forward piyasalarla hedging’dir.
Bu kontratları sayesinde firmalar, döviz cinsinden alacaklarının değer kaybını önlemek
için satım kontratı alabilirler ya da döviz cinsinden borçlarını gelecekteki kur
değişimlerinden koruyabilmek için alım kontratı kullanabilirler. Tablo 65’de izlendiği
gibi; firmanın dolar cinsinden 23.363.305 $ ve Euro cinsinden de 11.549.692 € net kur
riski bulunmaktadır. Bu borcun tamamı 1 yıl içerisinde ödenmesi gereken borçtur.
Firma gelecekteki ödemelerini, oluşturacağı forward kontratla sabitleyerek, Dolar ve
Euro cinsinden riskini sıfırlayacaktır. Spot kur bilgileri ise şu şekildedir:
2 Ocak 2006, 1 $ = 1,3450 YTL, 1 € = 1,5913 YTL’dir 89.
Vadeli forward kuru hesaplama bilgileri varsayımlara göre şu şekildedir. 182
günlük vadede YTL mevduat faizinin 0,15, yabancı kur mevduat faizinin 0,04 olduğu,
YTL kredi faizinin 0,25 yabancı kur için kullanılacak kredi faizinin 0,12 olduğu
varsayılarak vadeli kurlar; 1 $ = 1,3652 YTL ve 1 € = 1,6193 YTL olarak
hesaplanmıştır. Bu doğrultuda 6 ay sonrası için kurlar sabitlenmiştir. Vadeli kurların
hesaplanmasında kullanılan formül teorik olarak şu şekildedir.
FAlıl = S Alıl e
( rL ( mevduat ) − rL ( kredi ) )( T − t )
F Alış = 1,3450 * e(0,15 - 0,12)(182/365) = 1,3652 YTL / $
89
İlgili tarihlerdeki TCMB tarihi verilerinden alınmıştır.
235
Spot piyasadan kaynaklanan pozisyon şu biçimde gelişecektir:
1 Ocak spot kur 1 $ = 1,3450 * 23.363.305 $ = 31.423.645,23 YTL
30 Haziran spot kur 1 $ = 1,6067 * 23.363.305 $ = 37.537.822,14 YTL’dir.
30 Haziran forward anlaşmalı kur;
1 $ = 1,3652 * 23.3063.305 $ = 31.895.583,99 YTL olacak ve vadeli kur
nedeniyle firma USD cinsinden, 5.642.238,15 YTL kâr elde edebilecektir. Forward
nedeniyle firmanın kâr pozisyonu şu şekilde gelişecektir.
Şekil 35. Forward Pozisyon Kâr – Zarar Durumu.
Ödeme
Hedge edilmemiş pozisyon
31.895.583 YTL
Forward hedge
0
FC = 1,3652
ST
Forward kontrattan kazanç ya da kayıp gelişimi ise şu şekilde formüle edilebilir:
Kazanç = ( F – ST ) * 23.363.305 $ = 5.642.238,15 YTL
F < ST forward kur anlaşması spot kurdan düşük olduğu müddetçe, firma için
forward anlaşma avantajlı olacaktır. Vade boyunca kazanç ve kayıp gelişimi Tablo
66’da gösterilmiştir.
Aşağıda Dolar için yapılan aynı uygulama Euro veya diğer yabancı para
pozisyonları içinde yapılabilir. Dolayısıyla, vadeli işlem kontratlarından forward
kullanılarak risk sıfırlanmış olacaktır. Bu kontrata dayalı en büyük risk, işlemlerin
tezgah üstü piyasalarda ikili anlaşmalarla yapılmasından kaynaklanan “kredi riski”dir.
236
Çünkü, kriz dönemlerinde ya da % 10-15 gibi büyük oranda kur değişimlerinin
yaşandığı
durumlarda
vadeli
işlem
kontratının
uygulanmasında
gecikmeler
olabilecektir. O nedenle, organize borsalarda alınacak pozisyonların firma için kredi
riskini ortadan kaldıracağı belirtilebilir.
Tablo 66. Forward Kontrattan Kaynaklanan Kâr- Zarar Profili.
Spot kur gelişimi
Hedge edilmemiş pozisyon
Hedge edilmiş pozisyon
Kayıp / Kazanç
1 $ = 1,3390
31.283.465,4
31.895.583,99
- 612.118,59
1 $ = 1,3450
31.423.645,23
31.895.583,99
- 471.938,76
1 $ = 1,3652
31.895.583,99
31.895.583,99
0
1 $ = 1,3745
32.112.862,72
31.895.583,99
217.278,73
1 $ = 1,3850
32.358.177,43
31.895.583,99
462.593,43
B) FUTURES KONTRATLARIN KULLANIMI
Firma, gerek USD gerekse Euro ve diğer yabancı kurlarda YTL’nin değer
kaybetmesine karşı risk taşımaktadır. Bu riskten korunabilmek için firmanın vadeli
işlem kontratında uzun pozisyon alması gerekir. VOB bünyesinde halen, Dolar ve Euro
olmak üzere iki kur üzerine işlemler yapılmaktadır. Bu kontratların alım ya da satımı
için VOB tarafından belirlenmiş olan standart şartlar Tablo 67’de gösterilmiştir.
Tablo 67. VOB Döviz Kontratı Bilgileri (Özet).
Dayanak varlık
YTL / USD
YTL / €
Sözleşme büyüklüğü
1.000 $
1.000 €
Kotasyon şekli
1$ = 1,4560 YTL
1€ = 1,8955 YTL
GünlükFiyathareketsınırı
± % 10
± % 10
Minumum fiyat adımı
0,5 YTL
0,5 YTL
Başlangıç teminatı
150 YTL
200 YTL
Sürdürme teminatı
112,5 YTL
150 YTL
Vade ayları
En yakın çift aylardan 3 tanesi
En yakın çift aylardan 3 tanesi
işlem görür ve yoksa aralık ayı.
işlem görür ve yoksa aralık ayı.
Vade
Her vade ayının son iş günü
Her vade ayının son iş günü
Uzlaşma şekli
Nakdi
Nakdi
Kaynak: www.vob.org.tr (30.12.3006).
237
Risk hesaplamalarının yapıldığı Altınyıldız A.Ş., Euro cinsinden yaklaşık olarak
11.549.692 € değerinde açık pozisyondadır. Firmanın Euro cinsinden kısa vadeli
alacakları, 2.470.312 € iken, borçları 14.020.004 € ’dur. Fark 11.549.692 €’dur. Bu
pozisyon için risk, YTL’nin gelecekte değer kaybetmesidir. Firma, VOB’da Euro
kontratı almak istediğinde; 11.549.692 / 1000 € = 11.550 kontrat alabilecektir. Bu
alacağı kontratlar içinde; 11.550 * 200 YTL ( başlangıç teminatı) = 2.310.000 YTL
borsaya teminat yatırmalıdır. Günlük fiyat değişimlerine göre de marjin hesabının
ayarlanması döviz kurunun gelişimine bağlı olarak değişebilecektir. Bu işlem riskinden
korunmak için spot piyasa kullanılabilecektir. Ancak, organize borsa sayesinde,
11.549.692 € Euro’luk bir pozisyon için, 2.310.000 YTL / 1,5913 = 1.451.643 €
yatırılması yeterli olacaktır. Bu durum kaldıraç etkisi olarak ifade edilebilir. Çünkü
firma, spot piyasadan aynı tutarda döviz satın aldığında likidite sıkıntısına düşebilecek
ya da elindeki dövizi vadesine kadar daha etkin kullanma şansını yitirebilecektir. Firma
her hangi bir korunma işlemine girmediği takdirde, aşağıdaki hesaplamalardan da
izlendiği gibi 6 ay içinde spot piyasadan kaynaklanan 4.885.650 YTL (23.265.165 –
18.379.515) işlem zararıyla karşılaşabilecektir.
2 Ocak tarihli spot kur, 1,5913 * 11.550.000 € = 18.379.515 YTL.
30 Haziran spot kur, 2,0143 * 11.550.000 € = 23.265.165 YTL.
6 ay sonraki Haziran vadeli kurun 182 günlük vadede TL mevduat faizinin 0,15,
Euro mevduat faizinin 0,04 olduğu, TL kredi faizinin 0,25 Euro kredi faizinin ise 0,12
olduğu varsayıldığında;
FAlıl = S Alıl e
( rL ( mevduat ) − rL ( kredi ) )(T − t )
Vadeli kur, 1 € = 1,6152 bulunacaktır. Bulunan bu değerin Haziran ayı VOB dolar
satış fiyatı olduğu varsayıldığında;
11.550 * (1000 * 1,6152) = 18.655.560 YTL ile 6 ay sonraki ödemeler
sabitlenebilecektir. Burada karşılaşılabilecek tek problem, vadeli işlem kontratlarının
borsa bünyesinde işlem görmesi nedeniyle, marjin sisteminden kaynaklanan
ödemelerdir. Firmalar futures kontrat almadan önce sistemin işleyişini ve gelişimini
238
bilecek altyapıya sahip olmalıdırlar. Sonuçta anlaşma tarihine kadar kur, piyasa
değişiminden kaynaklanan kâr ya da zararlardan etkilenecektir. Çünkü, futures işlemler
organize bir borsada işlem gördüğü için, günlük kur değişimine bağlı olarak vadeli
işlem kontratlarının fiyatı da değişmektedir. Firmalar tarafından alınmış olan yanlış
pozisyonlar, firmaların zararına olabilecek ve bu zararlar firmanın teminat hesabından
karşılanacaktır. Teminat hesabı belli limitleri aştığı durumlarda ise, borsa tarafından
teminat çağrıları yapılarak, azalmış olan teminatların tamamlanması (margin call)
istenecektir.
Futures kontratlar organize borsada faaliyet gördüğü için, işlem zamanları da
standart olarak belirlenmiştir. VOB Euro kontratında firmanın Ocak ayında işlem
yapabileceği 3 kontrat vardır. Bunlar; Şubat, Nisan, Haziran kontratlarıdır. Eğer vadeler
bu şekilde belirlenmiş ise, diğer vade aylarını içeren alım satım yapılamaz.
Sistemin daha iyi anlaşılabilmesi için marjin sisteminin gelişimi şu şekilde
özetlenebilir. Haziran 2006 alım kontratı fiyatının VOB’da 1,6152 YTL / € olduğu
varsayıldığında, firma dövizin gelecekte daha da yükseleceğini düşündüğünden alım
kontratı almış ve kendisi için dövizin gelecekteki artışını sabitlemiştir. Anlaşma
tarihinde spot kur 1,5913 YTL / €’dir. Firma bu alımda her 1000 Euro’luk bir kontrat
için 200 YTL teminat ödeyecektir (11.550 kontrat için 2.310.000 YTL başlangıç
teminatı). Zaman içerisinde Euro’da yükselişe bağlı olarak, firmanın teminat hesabı da
yükselecektir. Tam tersi durumda ise teminat hesabı, sürdürme teminatı seviyesine
kadar düşebilecektir (Euro için kontrat başına 150 YTL). Sürdürme teminatı seviyesinde
borsa tarafından tamamlama çağrısı yapılacak ve firmanın eksik olan teminatını
tamamlaması istenecektir. Organize bir borsada işlem gören futures kontratların
avantajı, firmanın istediği zaman ters pozisyonla sistemden çıkabilmesidir. Örneğin, 7
Haziran tarihinde kurlar piyasada 2 YTL (Euro için) seviyesini geçmiştir. Vadeli kontrat
fiyatı da 2,0301 (YTL / €) seviyesindedir, firma ters pozisyonla (satış ) VOB kontratını
kapattığında brüt 2,0301 (11.550 *1000) = 23.447.655 YTL kazanabilecektir. Firmanın
maliyeti ise; 1,6152 *(11.550*1000) = 18.655.560 YTL’dir. Kâr, 4.792.095 YTL
olacaktır. Firma anlaşma fiyatı olan 1,6152’den aldığı kontratı, spot piyasada 1 € =
2,0301 YTL’den satmıştır. Futures (vadeli kur) hesaplama tabloları aşağıda
gösterilmiştir.
239
Tablo 68. 1 Ocak Tarihli Vadeli Kur Hesaplama Tablosu
A
B
C
1- Spot kur
1,5913*
2-
Mevduat faiz oranı
Kredi faiz oranı
3- Yurt içi faiz oranı (TL)
0,15
0,25
4- Yurt dışı faiz oranı (€)
0,04
0,12
5- T-t (vade)
182
0,49863014
6- Futures Alış
1,6152
* İlgili tarihteki TCMB kurudur.
=B1*ÜS((B3-C4)*C5)
Tablo 69. 7 Haziran Tarihli Vadeli Kur Hesaplama Tablosu
A
B
C
1- Spot kur
2,0094*
2-
Mevduat faiz oranı
Kredi faiz oranı
3- Yurt içi faiz oranı (TL)
0,15
0,25
4- Yurt dışı faiz oranı (€)
0,04
0,12
5- T-t (vade)
182
0,49863014
6- Futures Alış
2,0301
* ilgili tarihteki TCMB kurudur.
=B1*ÜS((B3-C4)*C5)
Satış işlemi sonucunda, firmanın VOB hesabında daha önce yatırmış olduğu
teminatla birlikte satış tutarı yer alacaktır. VOB bünyesinde yatırılan teminat tutarları
nemalandırılarak sistemden çıkılmak istenildiğinde iade edilmektedir. Futures
kontratlar, Türkiye’de güncel finansal enstrümanlardan birisidir. 2005 yılı başında
İzmir’de açılan VOB’da en yüksek işlem hacminin görüldüğü finansal enstrüman, döviz
vadeli işlem kontratlarıdır. Dolayısıyla bu kontratlar, bir çok firma ya da finansal kurum
tarafından sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak, reel sektör firmaları bu kontratları
kullanılmadan önce, fiyatlama ve işleyiş mekanizması konusundaki bilgi eksikliklerini
gidermelidirler. Aksi takdirde, marjin sistemi nedeniyle firma, türev piyasa krizleri
olarak adlandırılan finansal krizlerle karşılaşabilecektir.
C) OPSİYON KONTRATLARININ KULLANIMI
Kur opsiyonları, döviz kurlarındaki değişimlere maruz olan işletmelere, opsiyonel
bir takım esneklikler sağlayan vadeli işlem kontratlarıdır. Bir firma, yabancı bir para
240
cinsinden ödemelerini ya da alacaklarını korumak için kurlar üzerine alım (call) ya da
satım (put) opsiyonu alabilir. Bu durum genel olarak “kur opsiyonu” olarak ifade edilir.
Kur opsiyonuna dayalı olarak yapılan hedging işlemi, Altınyıldız A.Ş’nin kur
portföyü üzerine şu şekilde uygulanabilir. Firmanın Euro cinsinden 1 yıl içerisinde
toplam 14.000.000 € (yaklaşık) brüt ödemesi vardır. Bu tutar aktif – pasif farkından net
olarak, 11.550.000 € (yaklaşık)’dur. 1 Ocak tarihinde spot kur, 1 € = 1,5913 YTL’dir. 6
ay sonraki vadeli kurun 1 € = 1,6152 YTL olması gerektiği konusunda anlaşılmıştır.
Ödenmesi gereken opsiyon priminin Euro başına 0,02 olduğu varsayıldığında,
Altınyıldız A.Ş’nin 6 ay sonraki bir alım opsiyonu için ödemesi gereken prim, 231.000
€ (11.550.000 * 0,02)’dur. Bu işlem sonucunda firmaya, belirlenmiş olan vadeli kur
üzerinden alım hakkı sağlanmış olur. Fakat zorunluluk yoktur.
Vade tarihinde spot kurun 1,6152 YTL’den yukarıda olması durumunda firma,
alım opsiyonunu uygulayacaktır. Kurun daha düşük olması durumunda firma spot
piyasa daha avantajlı olacağı için, opsiyon hakkını kullanmayacak ve ödemiş olduğu
prim kadar zarar edecektir. Opsiyon işleminin gelişimine ilişkin farklı senaryolar kurun
değişimine bağlı olarak oluşabilecektir. Bu durum Tablo 70’de izlenebilir.
Tablo 70. Opsiyon Kontratındaki Gelişim.
Spot kur
Anlaşma kararı
TL kazancı
Opsiyon maliyeti
Net TL kazancı
1,5940
Uygulanmaz
18.655.560 YTL
373.111 YTL
18.282.449 YTL
1,6050
Uygulanmaz
18.655.560 YTL
373.111 YTL
18.282.449 YTL
1,6152*
Tarafsız
18.655.560 YTL
373.111 YTL
18.282.449 YTL
1,6225
Uygulanır
18.739.875 YTL
373.111 YTL
18.366.764 YTL
2,0000
Uygulanır
23.100.000 YTL
373.111 YTL
22.726.889 YTL
* Vade tarihinde kur, 1 € = 1,6152 YTL olarak kullanılmıştır.
Tablo 70’de izlendiği gibi alım opsiyonu ile firma, Haziran ayında kurun
yükselişine karşı riskini opsiyon kontratı ile gidermiş ve dolayısıyla spot piyasaya göre,
4.444.470 YTL (22.726.889 YTL – 18.232.449 YTL) kazanç elde etmiştir. Şekil 36’da
bu pozisyonun gelişimi izlenebilir. 1 € = 1,6475 YTL seviyesi, firma için başa baş
seviyesini gösterecektir. Bu fiyatın üzerindeki yukarı yönlü kur değişimi, alım
opsiyonuna sahip firmanın avantajına olacaktır.
241
Şekil 36. Opsiyondan Kaynaklanan Kazanç Görünümü.
Kazanç YTL
Opsiyon hedge
KÂR
18.655.560 YTL
Forward hedge
18.282.449 YTL
ST = 1,6152
ST = 1,6475
ST
Yukarıdaki Euro opsiyon uygulaması, Dolar ve diğer dövizler bazında da
uygulanabilir. Bu durumda firma, gelecekteki kur değişimlerine karşı kendisini sigorta
ettirmiş olur. Dolayısıyla firma için kur riski, belli bir maliyet karşılığında ortadan
kaldırılmıştır.
D) SWAP KONTRATLARININ KULLANIMI
Kur swapları, firmalar tarafından daha esnek ve daha uzun vadeli kur
değişimlerine
karşı
kullanılabilen
finansal
kontratlardandır.
Firmalar
sıklıkla
ödemelerinin ya da alacaklarının düzenli bir şekilde dağılmasıyla ilgilenirler. Çünkü,
tekrarlayan nakit akışlarının hedging işleminde, kur swapları en iyi alternatiflerden
birisidir. Dolayısıyla, swap kontratları farklı vadelerdeki forward kontratlarından oluşan
bir portföye benzer. Miktar ve vade açısından da çok daha esnektirler. Vadeler, birkaç
aydan 20 yıla kadar uzayan geniş bir aralığa sahip olabilmektedir.
Firmaların swap işlemini tercih nedenleri şu biçimdedir (Yıldıran ve Tanyeri,
2006: 121). Her işletme kendisine göre değişik piyasalardan borçlanabilme imkanına
sahiptir. Ancak, hangi döviz cinsinden daha az maliyetli borçlanma imkanına sahip ise,
onu seçecek ve swap yaparak diğer döviz türlerinde de avantaja sahip olabilecektir.
Bunun yanında, bazı ülkelerde tahvil cinsinden borçlanmak isteyen firmalara karşı bir
takım yasal sınırlar getirilebilmektedir. Bu tip durumlar için swap kontratlar avantaj
242
yaratabilecektir. Diğer bir neden, uluslararası şubelere sahip olan firmaların, ellerindeki
atıl fonların değerlendirilmesinde kur swapları, bir takım avantajlar ortaya
çıkarabilecektir (Başçı, 2003: 27).
İşletmeler ana paralarını vadenin başlangıcında ve sonunda değiştirerek swap
yapabilirler. İhracatçı işletmeler için en uygun swap işlemi, uzun vadeli forward
kontratlardan kaynaklanan anlaşmalardır. Bu tip anlaşmalar da başta döviz değişimi
olmaz. Bu anlaşmalar daha çok ileri tarihli bir döviz borcu ile, ileri tarihli bir döviz
alacağının swap işlemidir. Döviz swapları bir yönüyle vadeli geri alım anlaşmalarıdır.
Taraflardan birisi, önceden belirlenmiş tutarda bir yabancı parayı, belirlenmiş bir döviz
kuru üzerinden satar. Ancak bu satış, satıcının söz konusu yabancı parayı, önceden
belirlenen bir kur üzerinden gelecekte belirli bir tarihte, geri satın almayı kabul etmesi
durumunda geçerli olacaktır. Swap anlaşmasının yapılabilmesi için piyasanın iyi
gelişme göstermesi ve değişik vadeler ve tutarlar açısından kullanıcısının geniş olması
gerekmektedir.
Çalışmada incelenen Altınyıldız A.Ş. için swap uygulamasının şu şekilde
oluşacağı varsayılmıştır. İşletmenin yaklaşık olarak Dolar cinsinden 1 yıl içerisinde
ödenmesi gereken 24.000.000 $ borcu bulunmaktadır. Dolayısıyla firma, uluslararası
piyasada kredibilitesi güçlü olan yabancı bir firmadan Dolar borç alarak, dövizin
gelecekteki değişkenliğine karşı kendisini korumak istemektedir. Bununla birlikte
firma, 35.000.000 YTL tutarında YTL ihtiyacı olan başka bir yabancı bir firma da
aramaktadır. Swap bank aracılığıyla, 24.000.000 $ borç para vermek isteyen bir
Amerikan firması bulunarak, firmaların arasında bir swap anlaşması yapılmıştır.
Anlaşmaya göre firmalar, spot döviz kurunun 1 $ = 1,4600 YTL olması konusunda
swap bank ile anlaşmışlardır. Firmaların her ikisi de aynı büyüklükteki borçlarını
finanse
etmek
istemektedirler.
Firmaların
kredibilite
değerleri
Tablo
gösterilmiştir.
Tablo 71. Firmaların Kredibilite Değerleri.
$
YTL
Amerikan Firması
% 8,0
% 11,6
Altınyıldız A.Ş.
% 10,2
% 12,0
71’de
243
Swap işlemi “karşılaştırmalı üstünlükler teorisi” altında değerlendirilen bir
işlemdir. Dolayısıyla, yukarıdaki verilere göre, Amerikan firması her iki döviz üzerine
de Türk firmasına göre üstünlüklere sahiptir. Ancak bu üstünlüğü, Dolar cinsinde, YTL
cinsine göre daha fazladır. Buna göre hesaplama şu şekilde oluşacaktır.
Şekil 37. Swap İşleminin Görünümü
Swap Bankası
%8$
%8
Amerikan
Firma
% 9,6 $
% 11 YTL
% 12 YTL
Gümüş A.Ş.
% 12 YTL
Şekil 37’ye göre Amerikan firması, swap anlaşmasıyla % 11’den borçlanarak
piyasa şartlarına göre % 0,6 faiz avantajı elde etmiştir. Türk firması ise, piyasadan %
10,2 yerine % 9,6 ile borçlanarak, swap anlaşmasıyla % 0,6 faiz avantajı kazanmıştır.
Aynı zamanda, başlangıçta kurlar da sabitlendiği için kur riski aracı bankaya
aktarılmıştır. Swap bank ise, 24.000.000 $’ı % 1,6 ile finanse etmiş, 35.000.000
YTL’sını ise, % 1 ile finanse etmiştir. Böylece aracı banka, yaklaşık olarak 144.000 $
(384.000 $ - 240.000 $) yıllık işlem kazancı elde etmiştir. Bu işlem kazancına karşılık
swap bank, döviz kuru riskini de üstlenmiştir. Çünkü bankanın riski, nakit akışlarının
bağlı olduğu kurlar veya faizler değişmediği müddetçe sıfır olacaktır. Ancak bu risk,
başka bir swap işlemiyle banka tarafından giderilebilir. Aynı işlemler, firmanın diğer
kurlardan olan borçlarına da uygulandığında, gelecekteki kurlara dayalı riskler ortadan
kaldırılabilecektir.
Özetle, yukarıdaki swap işleminin gelişimine bakıldığında, ilk aşamada firmalar
üstün oldukları piyasalardan borçlanmışlar ve ana paraları karşılıklı olarak
değiştirmişlerdir. İkinci aşamada, ana paralara bağlı olarak oluşan faiz ödemeleri
dönemler itibariyle taraflar arasında karşılıklı olarak ödenecektir. Üçüncü aşamada ise,
Türk firması, Amerikan firmasının ana para borcu olan, 24.000.000 $’ı, Amerikan
firması da Türk firmasının ana para borcu olan 35.000.000 YTL’yi belirlenmiş kur
244
üzerinden ödeyerek, swap işlemini kapatacaklardır. Swap işlemini diğer vadeli işlem
kontratlarından ayıran en önemli farklılıklardan birisi, forward ve futureslarda
taraflardan birisi kaybederken diğeri kazanmaktaydı. Swap işlemlerinde ise, tarafların
hepsi kazançlı çıkabilecektir. Swap bankaları, swap işlemi yapmak isteyen kurumları,
belli bir komisyon karılığında bir araya getirmektedirler. Böylece firmalar, birbirlerini
tanımadan swap işlemini ilgili banka aracılığıyla daha az riskli bir şekilde
yapabilmektedirler.
Reel sektörde yer alan firmalar, farklı kurlardan para akışlarıyla karşı
karşıyadırlar. Bu firmalar, yabancı para cinsinden risklerini minimize etmek istiyorlarsa,
aynı para biriminden karşı bir para akışını sağlamalıdırlar. Bu amaçla kullanılacak olan
swap kontratlar, etkin bir risk yönetim aracı haline gelebilecektir.
245
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Reel sektör, geniş ölçüde finansal risklerin karşılaşıldığı bir sektördür. Faaliyet
gösteren firmanın uluslararası ticaretle uğraşan bir firma olması durumunda, karşılaşılan
riskler sadece o ülkeye özgü riskler olmamakta, aynı zamanda uluslararası piyasa
risklerini de içermektedir. Özellikle, uluslararası piyasada faaliyet gösteren firmalar için
kur riski kritik öneme sahiptir. Çünkü, uluslararası firmaların üretim kaynaklarının
büyük bir çoğunluğu yabancı ülkelere dayalıdır. Dolayısıyla bu firmalar, kur
maliyetlerine maruz kalmakta (ücretler, vergiler, materyal, finansal işlemler vb) ve
bunları yönetme gereksinimi duymaktadırlar. Bunun yanında reel sektör firmaları,
finansal sistem içerisinde sadece; kredi almak, finansman sağlamak açısından değil,
şirketi daha verimli yönetmek, büyütmek, geliştirmek ve uluslararası rekabet gücü
kazandırabilmek amacıyla faaliyette bulunmaktadırlar. Buradaki başarı ise, döviz
piyasasında alınacak olan doğru ve zamanındaki pozisyon yapısına bağlıdır.
Dünya döviz piyasaları, 24 saat işlem gören ve en çok işlem hacmine sahip olan
finansal piyasalardır. Dünyanın bazı ülkelerinde döviz kurları çok az kişiyi ve kurumu
ilgilendirirken, Türkiye’de çok fazla kişiyi ve kurumu ilgilendirmektedir. Çünkü kur
değişimine bağlı olarak, kişilerin serveti değişmekte, gelirleri azalmakta ya da
artmaktadır. Özellikle, 1990’lı yıllardan sonra finansal piyasalarda görülen hızlı
değişme ve gelişmeler, gelecek konusundaki belirsizlikleri artırırmış ve finansal
piyasalar için “risk yönetimi” konusu büyük önem kazanmıştır. Bununla birlikte,
finansal piyasaların kendi içerisinde çok kompleks bir yapıya sahip oldukları göz önüne
alındığında, risk yönetimi ya da ölçümünün, insan gücünün çok ötesinde bir teknoloji
kullanımı gerektirdiği aşikardır. O nedenle, bilgisayar teknolojisi ve finansal bilgi
sistemlerinin etkin kullanımı firmalar için büyük önem arz etmektedir.
Ülkelerin uygulamış oldukları kur sistemlerine bağlı olarak, finansal piyasalarda
dönem dönem ciddi yapılanmalar ve değişiklikler görülmüştür. Özellikle, gelişmekte
olan ülkelerde yaşanan finansal şoklar ya da istikrarsızlıklardan etkilenen temel
değişken daha çok döviz kurları olmaktadır. Bu süreçte belirsizliklerle baş edebilmenin
yolu ise, doğru volatilite tahmini yapılabilmesine ve etkin bir şekilde vadeli işlem
kontratlarının kullanımına bağlıdır. Finansal piyasalarında ilk olarak mal piyasalarında
246
görülen vadeli işlem kontratları sonradan finansal ürünler üzerine de kullanılmış ve bu
kontratlar, uygulandıkları ülke ekonomileri üzerinde olumlu etki göstermişlerdir.
Özellikle, geleneksel finansal araçların ortaya çıkarmış olduğu riskleri en aza indirerek,
risk yönetimini firmalar için daha kolay ve ucuz hale getiren bu kontratlar
yatırımcılarına, risklerini yönetme ya da piyasada yaşanan değişimlere karşı alternatif
yatırım imkânları sunmaktadırlar. Bununla birlikte, finansal piyasalarda faaliyet
gösteren yatırımcılar, geleceğe yönelik belirsizlikleri gidermek ve bu doğrultuda
pozisyon alabilmek amacıyla bir takım tahmin modellerini de kullanmak zorundadırlar.
Çünkü, geleceğe yönelik risk yönetim sürecinin etkinliği, volatilite tahminlerinin doğru
yapılabilmesine bağlıdır. Volatilite tahminlerinde temel ve teknik analiz gibi geleneksel
finansal yöntemler kullanılabileceği gibi; ARCH ve GARCH gibi riskin zaman içindeki
değişimini dikkate alarak daha doğru ve tutarlı sonuçlara ulaşan, ekonometrik tabanlı
volatilite tahmin modelleri de kullanılabilecektir.
Kurlarda görülen dalgalanmalar, reel sektörde yer alan firmaların döviz cinsinden
borç yükünü artırarak bir takım finansal dengesizliklere neden olabilmektedir. Örneğin,
firmaların açık döviz pozisyonu, aktif büyüklüğü tarafından rahatlıkla kontrol
edilebilecek bir oranda olmalıdır. Aksi takdirde firma, gelecekte likidite sıkıntısıyla
karşılaşabilecektir. Çünkü, dalgalı kur sistemine sahip ülkelerde finansal kuruluşların
yabancı para net pozisyonları, kur riski açısından büyük önem taşımaktadır. Bu riskin
yönetilmesinde kullanılan vadeli işlem kontratları, 10 Ağustos 2005 tarihinde TCMB
tarafından yayınlanan Finansal İstikrar Raporu’nda, bankaların ve firmaların risk
yönetim aracı olarak kullanabilecekleri finansal araçlar arasında sayılmıştır. Bununla
birlikte vadeli döviz kontratlarının kullanımındaki artış, spot döviz piyasasının da
istikrar kazanmasını sağlayarak, spot piyasalarda görülen müdahaleleri ve değişiklikleri
en aza indirecektir. Böylece yatırımcılar, geleceğe yönelik kararlarında daha tutarlı
olacak ve uzun vadeli yatırım kararlarına öncelik vereceklerdir.
2005 yılında VOB’un açılmasıyla birlikte, Türkiye’de vadeli işlem piyasalarının
gelişimi için çok önemli bir adım atılmıştır. Çünkü, Türkiye’de vadeli işlemlerin hem
hedging hem de spekülatif olarak kullanımına yönelik yüksek bir talep vardır. Ancak
mevcut yapı, bir takım sektörel ve genel problemleri de beraberinde getirmiştir. Bu
problemlerden bazıları şu şekilde sıralanabilir (GARANTİ, 2004: 16).
247
•
Vadeli işlem piyasalarını kullanacak firmaların, bu konudaki muhasebe ve
vergi uygulamalarını bilmemesi,
•
Bankaların mevcut durumdaki sistemsel yetersizlikleri,
•
Vadeli işlemleri kullanabilecek uzman personel eksikliği,
•
Vadeli işlemlere dayanak enstrümanların volatilitelerindeki yükseklik
nedeniyle, teminat miktarlarının yüksekliği,
•
Vadeli işlem kontratlarına ait standart bir hukuksal alt yapının henüz
oturtulamamış olması,
•
Bankalararası piyasa likiditesinin düşüklüğü.
Finansal sistem içerisinde yer alan; finansal kuruluşların, reel sektör firmalarının,
fonların ve bireysel yatırımcıların temel olarak VOB kontratlarını kullanım amaçları;
korunma, yatırım ve arbitraj olmak üzere 3 başlıktadır. Ancak, bu kontratların
kullanımına geçilmeden önce, firmaların ya da finansal kurumların risklerinin
belirlenmesi ve hesaplanması gerekmektedir. Sonuçta, etkin bir risk yönetimi için en
önemli adım, riskin doğru ölçülebilmesidir. Burada kullanılan temel risk ölçüm aracı
ise, tüm dünyada bir çok finansal kurum tarafından tavsiye edilen; RMD yöntemleridir.
3 Kasım 2006’da BDDK tarafından yayımlanan tebliğde RMD yöntemleri, Türkiye’de
finansal kuruluşların risk ölçümlerinde kullanabilecekleri finansal araçlar arasında
sayılmıştır. 8 Ocak 2007 tarihinde de İzmir Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası’nın
2005 / 21 sayılı genelgede değişiklik (üyelerin portföy limitleri) yapılmasına ilişkin
2007 / 45 sayılı genelgesinde, işlem hacmi kriterlerini sağlayan ve özsermayesi belirli
bir büyüklüğün üzerinde olan üyelerin, işlem teminatlarıyla ilgili yükümlülüklerine
ilave olarak, RMD yöntemlerinden birisini seçerek, risklerini hesaplamaları gerektiği
(zorunlu) belirtilmiştir. Bu yöntemlerden hangisinin seçileceği ise, firmaların portföy
yapılarına göre değişiklik gösterebilecektir. Ancak, RMD yöntemlerini risklerin
ölçülmesinde mükemmel ve % 100 güvenilir bir yöntem olarak görmek hatalıdır. Çünkü
RMD yöntemleri, belirlenmiş güven aralığı dışına çıkıldığında oluşacak kayıp miktarını
vermez. Sonuçta bu yöntem, belli olasılıklar içerisinde hareket eden ve tahminlerde
bulunan bir risk ölçüm aracıdır. Dolayısıyla, gelişmiş senaryo analizleri ve stres
testleriyle yöntemlerin desteklenmesi, olağanüstü durumlar için de tahminlerin
yapılabilmesine imkan verecektir. Ölçülen risk göstergesi doğrultusunda ise, vadeli
248
işlem kontratlarının en uygun olanları seçilerek, firma için riskler ortadan
kaldırılacaktır. RMD yönteminin bu kadar popüler olmasının ve kabul görmesinin temel
nedeni; risk sonuçlarını üst yöneticiler tarafından kolayca anlaşılabilecek bir biçimde
tek bir tutar olarak gösterebilmesidir.
RMD yöntemleri, bir risk ölçüm aracı olmasının yanında; risk temelli
raporlamalarda, kaynak kullanım etkinliğinin hesaplanmasında ve performans
değerlendirilmesinde de kullanılabilmektedir. BIS tarafından finansal kuruluşların risk
ölçümlerinde kullanılması tavsiye edilen RMD yöntemleri, ABD Finansal Muhasebe
Standartları Kurulu (Financial Accounting Standards Board - FASB) ve İngiltere
Muhasebe
Standartları
Kurulu
(Accounting
Standards
Board
-
ASB)’nun
düzenlemelerine göre piyasa risklerine karşı kullanılabilecek yöntemler arasında
sayılmıştır. Ancak bu hesaplamalar, tek bir finansal enstrümandan oluşmayan ve
portföye dayalı hesaplamalarda yetersiz kalabilmektedir. Bu durumda, portföy riskini
etkileyen ilave değişkenler olabilecektir. Çünkü, kompleks bir portföyün risk
hesaplamasında, tüm dağılıma gereksinim duyulur. Tek bir RMD tutarı, gizli riskler için
yeterli bir tahmin aracı olmayabilir. Bunun yanında, doğrusal olmayan (non-linear)
dağılımlara sahip finansal risklerin hesaplanmasında hatalı tahminler yapılabilecektir.
Dolayısıyla bu portföylerde, simülasyona dayalı RMD modellerinin kullanımı daha
anlamlı olacaktır.
RMD yöntemleri; Parametrik, Tarihsel Simülasyon ve Monte Carlo Simülasyon
yöntemleri olmak üzere temelde 3 başlıkta incelenmiştir. Bu yöntemlerden parametrik
yöntem, geçmiş verilerin yanında korelasyon ve kovaryans gibi istatistiki değerleri de
kullanarak tahminlerde bulunan bir risk ölçüm aracıdır. Tarihsel yöntem, mevcut
portföy üzerine geçmiş verilerin uygulanması sonucunda, firmanın gelecekteki portföy
riskini gösterecektir. Monte Carlo Simülasyon yöntemi ise, modeller arasında en
karmaşık ve hesaplanması teknik verilere dayalı olan yöntemdir. Bu yöntemin başta
finansal kurumlar olmak üzere, portföy yapısı lineer dağılım göstermeyen firmaların
risk hesaplamalarında daha anlamlı sonuçlar vereceği belirtilebilir. Modellerin teorik
altyapısı değerlendirildiğinde, Parametrik RMD yöntemin reel sektör firmaları için
uygulanması daha anlamlı ve kolay bir yöntem olduğu belirtilebilecektir. Çünkü, reel
sektör firmalarının kur cinsinden işlemleri tek bir kur üzerine olmamaktadır. Dolayısıyla
249
bu yöntemde risk ölçümleri, sadece geçmiş veriler ışığında değil, korelasyon ve
kovaryans gibi istatistiki ölçümler yardımıyla, portföyün iç duyarlılık yapısına bağlı
olarak yapılabilecektir. Böylelikle, RMD modellerinin teorik altyapısına bir katkı da
yapılabilir.
RMD yöntemleriyle ölçülen kur riskine karşı, vadeli işlem kontratlarının
kullanılmasına başlanmadan önce, firmaların bu konuda iyi bir finansal bilgi altyapısını
oluşturması ve sistemin işleyişine ilişkin değerlendirmelerin ayrıntılı olarak yapılması
gerekmektedir. Aksi takdirde riskler, yeni finansal risklere hatta iflaslara neden
olabilecektir.
Çünkü,
1990
sonrası
dünyada
yaşanan;
Orange
Country,
Metallgesellschaft, Barings Bank ve Long Term Capital Management Fund (LTCM)
örnekleri, vadeli işlem kontratlarında yanlış pozisyon alınmasına bağlı olarak meydana
gelen türev piyasa krizleridir. Dolayısıyla bu kontratlar, hem risk önleyici hem de risk
yaratıcı bir finansal araç haline gelebilmektedir.
Çalışmada, reel sektörde faaliyet gösteren Altınyıldız A.Ş’nin İMKB’dan ulaşılan
finansal tabloları kullanılarak değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan çalışmalar
sonucunda, Parametrik RMD ve Tarihsel RMD yöntemleriyle firmanın kur riski tutar
olarak hesaplanmıştır. Bu hesaplamalarda firma, Parametrik RMD yöntemine göre; %
99 güven seviyesinde günlük, 711.290,62 YTL ve % 95 güven seviyesinde günlük,
502.921,04 YTL kur riski taşımaktadır. Aynı hesaplamalar Tarihsel RMD yöntemiyle
yapıldığında, % 99 güven seviyesinde günlük risk, -799.856,47 YTL, % 95 güven
seviyesindeki günlük risk ise, 475.631,13 YTL olarak bulunmuştur. Bu hesaplamalar
doğrultusunda, firma için riskten korunmak amacıyla kullanılabilecek vadeli işlem
kontratları önerilmiş ve hesaplanmış olan kur riski ortadan kaldırılmıştır. Sonuç
itibariyle, yapılan risk hesaplamalarının ve riskten korunmak amacıyla kullanılan vadeli
işlem kontratlarının, firmanın finansal yapısı üzerinde olumlu etkiler oluşturduğu ve
geleceğe yönelik kur riskini ortadan kaldırdığı saptanmıştır.
Doktora tez çalışması kapsamında; piyasa dinamiklerinin sağlanmasında, gerek
istihdam gerekse ekonomik katma değer üreten reel sektör firmalarının, faaliyetlerini
daha sağlıklı sürdürebilmelerini sağlamak amacıyla, sektör içinde karşılaşılan finansal
risklerden
birisi
olan
kur
riskinin,
hesaplanması
ve
yönetilmesi
üzerine
250
değerlendirmeler yapılmıştır. RMD yötemlerinin kullanımıyla firmalar, erken uyarı
sistemi
olarak
risklerini
belirleyip,
alternatif
senaryolarla
bu
risklerini
yönetebileceklerdir. Bu durum, firmaların gelecekte meydana gelebilecek bir finansal
değişime karşı hazırlıklı olmasını sağlayacağı gibi, firmanın finansal pozisyonu
üzerinde de olumlu etkiler yapacaktır. Geleceğe yönelik stratejik bakışın önem
kazandığı küresel dünya piyasalarında firmalar, bilgisayar programları yardımıyla
hesapladıkları risklerinin yönetilmesinde, yeni finansal stratejiler üreterek daha etkin ve
tutarlı yatırım kararları alabileceklerdir. Bunun yanında firmalar, örgütsel açıdan; risk
yönetiminin önemini kavrayarak, kurumsal yönetişim uygulamalarına adapte olmalı ve
organizasyon yapılarını bu doğrultuda yeniden düzenlemelidirler. Finansal açıdan ise;
risk odaklı bütçe ve planlamalar yapmalı ve maliyet belirleme yapılarını da yine risk
odaklı yeniden revize etmelidirler.
Unutulmamalıdır ki, finansal riskler hem firmalar hem de finansal kuruluşlar için
her zaman, her şartta ve koşulda değişik şekillerde var olacaktır. Önemli olan kurumsal
risk yönetim felsefesinin bir lüks değil, zorunluluk ya da ihtiyaç olduğunu görebilmek
ve hissedebilmektir. Dolayısıyla, risklerini göremeyen ve yönetemeyen firmalar, risk
sorunlarıyla da yaşamaya mahkûmdurlar.
251
KAYNAKÇA
-
ABDULLAH Fuad A., 1987, Financial Management for the Multinational Firm,
Prentice-Hall., englewood Cliffs, New Jersey.
-
AKGÜÇ Öztin, 1998, Finansal Yönetim, Avcıol Basım Yayın, 7.baskı, İstanbul,
s.868.
-
AKKUM Tülin, 2000, Döviz Opsiyonları ve Opsiyon Fiyatlama Modelleri, İ.Ü.
İşletme Fakültesi Dergisi, C.29, sayı 1, s. 47-74., İstanbul. s.47-74.
http://www.isletme.istanbul.edu.tr/dergi/nisan2000/3.htm(15.09.2006)
-
AKSEL EYÜPOĞLU Ayşe, 1995, Risk Yönetim Aracı Olarak Futures
Piyasaları: Yapısı, İşleyiş Mekanizmaları ve Bazı Ülke Örnekleri, Sermaye
Piyasası Kurulu Yayınları, No:21, Ankara.
-
AKSEL Kaan, 2001, Operasyonel Risk Tanımlaması, Active Bankacılık ve
Finans Dergisi, sayı.19, Temmuz-Ağustos, s.58.
-
ALLAYANNIS G. and OFEK E., 2001, “Exchange Rate Exposure, Hedging
and the Use of Foreign Currency Derivatives”, Journal of International Money
and Finance, Volume: 20, No: 2, s.273-296.
-
ALPAN Fulya, 1999, Örneklerle Futures Anlaşmalar ve Opsiyonlar, Literatür
Yayınları, İstanbul.
-
ATA H.Ali ve UĞURLU Mustafa, 2006, “Derivatives in Financial Risk
Management: An Empirical Investigation”, International Finance Symposium,
May 25-26, 2006, Marmara University, Istanbul, s. 569-583.
-
AUGUSTINE Michelle, 1999, Foreign Currency Exposure: Hedging Options,
www.expandglobal.com/journal/sp99k.PDF(15.09.2006)
-
AYDIN Aydan, 2000, “Bilanço Dışı İşlemler”, Bankacılar Dergisi, sayı.34.
TBB, Bankacılık ve Araştırma Grubu. İstanbul., s.65-82.
-
AYDIN Aydan, Sermaye Yeterliliği ve VAR, TBB, Bankacılık ve Araştırma
Grubu,
www.tbb.org.tr/turkce/arastirmalar/sermaye_var.doc (17.10.2006).
-
BAŞÇI E. Savaş, 2003, “Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swapların İşleyişi
ve Finansal Piyasalardaki Kullanımı”, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar
Dergisi, Y.11, No: 12, Ankara., s.18-33.
-
BAŞOĞLU Ufuk, CEYLAN Ali ve PARASIZ İlker, 2001, Finans: Teori,
Kurum, Uygulama, Ekin Kitapevi, Bursa.
252
-
BAYRAKTAR Haluk, 2001, Basic Statistics and Value At Risk, Mali Piyasalar
Dairesi Notları. http://hbayraktar.tripod.com/dpt/VaRSon.doc (18.10.2006).
-
BODNAR G, and GEBHARDT G., 1998, “Derivatie Usage by Non-Financial
Firms in the US and Germany A Comparative Survey”, Journal Of International
Financial Management and Accounting, April, Vol: 10, No:3, s. 53-87.
-
BODNAR G., MARSTON R., and HAYT G., 1998, “Wharton 1998 Survey of
Risk Management by USA Non-Financial Firms”, Financial Management,
Winter, Vol: 27, No:4, s.
-
BOLAK Mehmet, 1998, Finans Mühendisliği, Beta Yayınları, İstanbul.
-
BOLAK Mehmet, 2004, Risk ve Yönetimi, Birsen Yayınevi, İstanbul, s.3.
-
BOLGÜN K. Evren, AKÇAY Barış, 2005, Risk Yönetimi, Scala Yayıncılık,
ikinci baskı, İstanbul, s.37.
-
BOLGÜN Evren, 2002, Ticari Bankalarda RMD Yöntemiyle Ölçülen Piyasa
Riskinin Bankacılık Stratejilerine Etkisi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi
Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, İstanbul, (Yayınlanmamış doktora tezi).
-
BOLGÜN Evren, 2006, “Applications of Structurel Derivative Enstrüments &
Hedging Techniques For Corporate Institutions on Turkish Financial Markets”,
International Finance Symposıum, 25 May 2006, İstanbul., s.489-511.
-
BOYACIOĞLU Melek Acar, 2002, Operasyonel Risk ve Yönetimi, Bankacılar
Dergisi, sayı:43.
-
BUCKLEY A., 1996, Multinational Finance, Third Edition, Prantice Hall
Europe, Great Britain.
-
BUTLER Cormac, 1999, Mastering Value at Risk, Financial Times, Prentice
Hall, Great Britain.
-
BÜKER Semih, AŞIKOĞLU Rıza ve SEVİL Güven, 1997, Finansal Yönetim,
Anadolu Üniversitesi Kütüphane ve Dökümantasyon Merkezi, Eskişehir.
-
CEYLAN Ali, 2003, Finansal Teknikler, 5.baskı, Ekin Yayınları, Bursa.
-
CHAMBERS Nurgül R., 1998, Türev Piyasalar, Avcıol Basım ve Yayın,
İstanbul.
-
CHANCE
Don
M.,
1995,
Louisiana
State
University,
http://www.fenews.com/fen41/teach_notes/teaching-notes.html(24.08.2006)
-
CMRA, 1999, “Stres Testing For Market Shocks, Capital Market Risk Advisors.
253
-
CMRA, “3 Var Methodologies”, Capital Market Risk Advisor.
-
CORONADO Maria, 2000, A Comparison Of Different Methods For Estimating
Value-At-Risk (Var) For Actual Non-Linear Portfolios: Empirical Evidence,
Department of Finance Facultad de Ciencias Económicas y Empresariales.
ICADE. Universidad P. Comillas de Madrid.
www.fmpm.ch/files/4th/Coronado.pdf (27.10.2006).
-
CULP L. Christopher, MİLLER Metron H., NEVES Andrea M.P., 2003, “Value
at Risk: Uses and Abuses”, The Revolution in Corporate Finance(Chapter 27),
edited by: STERN Joel M., and CHEW Donald H. . Fourth Edition, Blackwell
Publishing, United Kingdom.
-
ÇAĞDAŞ Berk ve GÜRSOY Cudi T., 2003, “Şirketlerde Finansal Risk
Yönetimi Amaçlı Bir Modelin Geliştirilmesi Yöntem ve Aşamaları”, İTÜ
Mühendislik Dergisi, cilt:2, sayı:3, s.55-63, İstanbul.
-
ÇİFTER Atilla, 2004, Risk Yönetimi’nde (Skewed) Studet –t ve Ged
Dağılımları ile Asimetrik ve (Kısmi) Entegre Garch Modelleri: Eurobond
Üzerine Bir Uygulama. VIII. Ulusal Finans Sempozyumu, İTÜ., İstanbul.
-
DİNÇER N. Nergiz, 2005, Döviz Kuru Dalgalanmalarının Asimetrik Etkileri:
Türkiye Örneği, Ekonomik Modeller ve Stratejik Araştırmalar Genel
Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, Yayın no: DPT: 2682, Ankara.
-
DOĞUKANLI Hatice, 2001, Uluslararası Finans, Nobel Kitabevi, 1. baskı,
s.307.
-
DONDURMACI Gülsen ve ÖZKAN Yalçın, 2002, Uygulamalı Excel 2002
Fonksiyonları, Alfa Yayınları, İstanbul.
-
DOYRANGÖL Nuran, 1999, Finansal Terimler Sözlüğü, Literatür Yayınları,
İstanbul.
-
Economist Intelligence Units (EIU), 2005, Regulatory Risk, London.
www.riskcenter.com/story.php?id (07.07.2006)
-
EDWARDS Franklin R. and CANTER Michael S., 1997, “The Collapse of
Metallgesellschaft: Unhedgeable Risks, Poor Hedging Startegy, or Just Bad
Luck?”, Edited by: SCHWARTZ Robert J. And SMITH Clifford W.,
Derivatives Handbook, Risk Management and Control, Financial Engineering,
John Wiley & Sons, Inc., in United States of America.
-
EĞİLMEZ Mahfi, 2006-b, Dünyada Döviz Rejimi ve Para Politikası, Radikal
Gazetesi, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=199915(28.09.2006)
-
EĞİLMEZ Mahfi, 2006-a, Cari Açık Nedir ?,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=205170(21.11.2006)
254
-
EICHENGREEN Barry, 2004, Global Imbalances and The Lessons of Bretton
Woods, Nber Working Paper Series, Cambridge, www.nber.org/papers/w10497
(25.10.2006).
-
ENGLE Robert, PATTON Andrew, 2000, What good is a Volatility, Quantitive
Finance.
-
ERDEM Ferda, 2001, Girişimcilerde Risk Alma Eğilimi ve Belirsizliğe Tolerans
İlişkisine Kültürel Yaklaşım, Akdeniz İ.İ.B.F Dergisi(2), s.43-61. Antalya.
-
ERDİNÇ Yaşar, 2004, Yatırımcı ve Teknik Analiz Sorgulanıyor, Siyasal
Kitabevi, Ankara.
-
ERTEKİN Murat, 2006, Döviz Kuru Rejimleri ve Türkiye’nin Dış Ticareti,
http://www.gap-dogukalkinma.com/ihracat/16_dov_kur_rej%20ve%20ihracat.htm(1-5-2006)
-
ETHZ G. Studer, 1995, Value at Risk and Maximum Loss Optimization,
RiskLab:
Technical
Report,
Revised
Version,
http://www.ifor.math.ethz.ch/publications/1995_varandmaximumlossoptimizati
on.pdf.(02.10.2006)
-
FISHER Stanley ve DORNBUSCH Rudiger, 2001, Makro İktisat, Ed. Vildan
SERİN, (çeviren: Mustafa AYKAÇ), Alkım Yayınları, İstanbul.
-
FISHER S., 2002, Döviz Kuru Rejimleri: İki Kutuplu Görüş Doğru mu?,
Çeviren: Hüseyin ŞEN, Bankacılar Dergisi, sayı: 40, s.75-82.
-
GARANTİ, 2004, Türkiye’de
Konusundaki Beklentiler. s. 1-19.
-
GEIGER, H., 2000, “Regulating and Supervising Operational Risk for Banks”,
Institut für Schweizerisches Bankenwesen, Working Paper, No. 25, Zurich.
-
GIANNOPOULOS Kostas, 2000, “Measuring Volatility”, Ed.by.Marc LORE
and Lev BORODOVSKY, Financial Risk Management, GARP, Butterworth –
Heinemann, Oxford.
-
GIDDY Ian and DUFEY Gunter, 2006, The Management of Foreign Exchange
Risk, New York University, Stern School of Business,
http://pages.stern.nyu.edu/~igiddy/fxrisk.htm(21.05.2006)
-
GITMAN L., 1998, Principle of Managerial Finance, Brief Edition, AddisonWesley.
-
GREENBERG Julie, 2005, “Transaction Risk Management After Two Decades
of Derivatives Debacles”, december 14, www.riskcapital.com.(16.05.2006).
Vadeli
İşlem
Piyasalarının
Gelişmesi
255
-
GÜNGÖR Ali İhsan, YILMAZ Celali ve YILMAZ Mustafa K., 2006, “Do The
Derivatives Help The Companies to Manage Their Risk?: Evidence From The
Istanbul Stock Exchange” , International Finance Symposıum May, 25-26,
Marmara Üniversity, İstanbul.s.465-474.
-
HAMPTON David, 2005, Volatility and Using GARCH (1,1) to Forecast Future
Volatility, CERAM Sophia Antipolis, European School of Business.
www.globalfinance.org/publications/finances_report/international_finance/forec
astingVolatility.pdf (15.02.2007)
-
HOLTON Glyn A., 2002, History of Value At Risk: 1922-1998, Working Paper
July 25, United States, http://www.contingencyanalysis.com (17.10.2006)
-
HOWELLS Peter, BAIN Keith, 2000, Financial Markets and Institutions,
3.baskı, Financial Times & Prentice Hall, s.3.
-
HULL John C., 2000, Options, Futures, & Other Deriatives, Fourth Edition,
Prentice Hall International Inc., U.S.A.
-
HUMPHREYS Brett and ESSAYE Tim, 2002, The Value of Volatility,
Consultants with Risk Capital Management in New York.
-
İLKORUR Korkmaz, 2006, Reel Sektörün Sorumluluğu, Radika Gazetesi,
http://www.radikal.com.tr/haber.(17-06-2006)
-
İMKB Vadeli İşlemler Piyasası Müdürlüğü Yayını, 2002, “Finansal Vadeli
İşlemler Piyasasına Giriş”, İstanbul.
-
JORION Philippe, 2001. “Value at Risk” 2nd edition, McGraw Hill, USA, s.36
-
JORION Philippe, 2002, Financial Risk Manager-Handbook 2001-2002-, Wıley
Finance(second edition),GARP(Global Association of Risk Professionals),
Canada.
-
JORION Philippe, 2005, Financial Risk Manager-Handbook, Wıley
Finance(Third edition), GARP(Global Association of Risk Professionals),
Canada.
-
KAMIN Steven B., 2005, The Revied Bretton Woods System: Does it Explain
Developments in Non-China Developing Asia, Federal Reserve Bank of San
Fransisco, Presentation for Conference on “teh revived bretton woods system: a
new paradigma for asian developlment”.
-
KAMINSKY G.L., and REINHART C.M., 1996, The Twin Crisis: The Causes
of Banking and Balance of Payments Problems. Board of Governers of the
Federal Reserve System, Washington D.C.
256
-
KARACA Nimet, 2006, Temel İstatistik ve Borsa Bilgileri,
http://analiz.ibsyazilim.com/egitim/istatistikindex.html(31.07.2006)
-
KARACAN Ali İhsan, 2000, Bankacılık ve Kriz, Creative Yayıncılık, İstanbul.
-
KARAN M. Baha, 2001, Yatırım Analizi ve Portföy Yönetimi, Gazi Kitapevi,
Ankara, s.4.
-
KAVAL Hasan, 2000, Bankalarda Risk Yönetimi, Yaklaşım Yayınları, Ankara.
-
KİLİÇ Ekrem, 2005, “Forecasting Volatility of Turkish Markets : A Comparison
of Thin and ThickModels”, Marmara Üniversitesi, İ.İ.B.F,
http://129.3.20.41/eps/em/papers/0510/0510007.pdf(14.08.2006)
-
KİLİC Ekrem, 2005, A Comparison of Option
http://www.finecus.com/research_tr.html (16.09.2006).
-
KOCAMAN Berna, 2003, Finansal Piyasalar, Siyasal Kitapevi, Ankara, s.8.
-
KONDAK Nuray, 2002, İşletmelerde Finansman Sorunu ve Çözüm Yolları, Der
Yayınları, İstanbul.
-
KONUARALP Gürel, 2001, Sermaye Piyasaları, Alfa yayınları, İstanbul, s.20.
-
KORKMAZ Turhan ve PEKKAYA Mehmet, 2005, Excel Uygulamalı Finans
Matematiği, Ekin Kitapevi, 2005.
-
KUMCU Ercan, 2006, Cari Açık ve Yabancı Sermaye Girişi, Hürriyet Gazetesi,
http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/4886149.asp?yazarid=7&gid=61(08.08.200
6).
-
KUPRIANOV Anatoli, 1997, Edited by: SCHWARTZ Robert J. And SMITH
Clifford W., “Derivatives Debacles: Case Studies of Large Losses in Derivatives
Markets”, Derivatives Handbook, Risk Management and Control, Financial
Engineering, John Wiley & Sons, Inc., in United States of America.
-
KURTAY Selma, 1997, Foreign Currency Options, “Market Structure, Pricing,
Strategies and Accountancy”, Publication number: 76, Capital Markets Board of
Turkey, June, Tisamat Basım, Ankara.
-
LEVİ M.D, 1996, International Finance, 3. baskı, McGraw Hill, Interational
Edition.
-
LINSMEİER Thomas J., PEARSON Neil D., 1996, Risk Measurement: An
Introduction to Valu at Risk, University of Illinois at Urbana–Champaign,
Department
of
Accountancy
and
Department
of
Finance,
www.exinfm.com/training/pdfiles/valueatrisk.pdf(11.11.2006).
Pricing
Model,
257
-
MADSEN Claus, 2001, EVT and VAR, Fixed Income Research, Danske Bank,
5 April.
-
MARSHALL A. P., 1999, “Foreign Exchange Risk Management in UK, USA
and Pacific Multinationay Companies”, Journal of Multinational Financial
Management. s.185-211. USA.
-
MCRAE Thomas W, 1996, International Business Finance, Wiley, England.
-
NEWBOLD Paul, 2000, İşletme ve İktisat için İstatistik, Çeviren: Ümit
ŞENESEN, 4. Basım, Literatür Yayınları, İstanbul.
-
ONURSAL Erkut, 2003, Küçük Bir Maliyet Karşılığında Risklerden Arınmak
Mümkün, Dış Ticaret Dergisi, Ekim ayı özel sayısı, Ankara, s.46-82.
-
ÖNAL Yıldırım B., DOĞANLAR Murat, CANBAŞ Serpil, 2002, “Döviz Kuru
Riskinin Özel Türk Bankalarının Hisse Senedi Fiyatlarına Etkisinin
Araştırılması”, İMKB Dergisi, Cilt:6, sayı:22, Nisan/Mayıs/Haziran, İstanbul.
s.17-34.
-
ÖZALP Pınar, 2003, Türev Araç Piyasalarının Finansal Sistemin İşleyişindeki
Rolü: Türkiye’de Bu Piyasalara İşlerlik Kazandırma Çalışmaları, TCMB,
Piyasalar Genel Müdürlüğü, Ankara.
-
ÖZDAMAR Kazım, 2002, Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi, Kaan
Kitapevi, Eskişehir.
-
ÖZDEMİR K. Azim, ŞAHİNBEYOĞLU Gülbin, 2000, Alternatif Döviz Kuru
Sistemleri, TCMB Araştırma Genel Müdürlüğü, Tartışma Tebliği, Eylül,
Ankara.
-
ÖZDİL Tuncer ve YILMAZ Cengiz, 2001, Seçilmiş Hisse Senetlerinden
Minumum Risk Düzeyinde Maksimum Getirili Portföyün Oyun Kuramıyla
Oluşturulması, http://idari.cu.edu.tr/sempozyum/bil7.htm (25.10.2006).
-
PARASIZ İlker ve YILDIRIM Kemal, 1994, Uluslararası Finansman, Teori ve
Uygulama, Ezgi Yayınları, Bursa.
-
PARASIZ İlker, 1998, Makro Ekonomi, 7. baskı, Ezgi Yayınları, Bursa.
-
POPOV Victor and STUTZMANN Yann, 2003, “How is Foreign Exchange
Managed: An Empirical Study Applied to Two Swiss Companies”, University of
http://www.hec.unil.ch/cms_mbf/master_thesis/0314.pdf
Lausanne,
(12.06.2006).
-
RADJA G., 1997, Principles of Risk Management and Insurance, sixth edition,
Addison-Wesley, s.40.
258
-
RAHMAN Nazim, 2006, “Why do Currency Values Fluctuate?”,
http://www.selfimprovement.ch/money/articleView.php?ArtID=723-05.07.2006
-
REDHEAD K, 1988, Financial Risk Management, U.S.A.
-
SCHERBAKOV Alexander, 2000, Generalized Approach to Currency Crisis
Risk Analysis, the Master Of Arts in Economics, National University of KievMohyla Academy.
-
SCHMIT J.T, and ROTH K., 1990, “Cost Effectiveness of Risk Management
Practices”, The Journal of Risk and Insurance, volume 57, Issue 3, s.457.
-
SELVİ Yakup, 2000, Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, ARC Yayınları,
İstanbul.
-
SEVİL Güven, 2001, Finansal Risk Yönetimi Çerçevesinde Piyasa
Volatilitesinin ve Portföy VAR Hesaplamaları, A.Ü. Yayınları, Eskişehir.
-
SEYİDOĞLU Halil, 1998, Uluslararası İktisat, Güzem Yayınları, İstanbul.
-
SEZGİN Cüneyt, 2005, Risk Yönetimi Bilinci ve Uygulama Açısından Türk
http://www.tusiad.org/sunumlar/csezgin.ppt
Şirketlerindeki
Durum,
(18.05.2006)
-
SHETTY Anand and MANLEY John, 2004, Metallgesellschaft’s Hedging
Debacle, www.abe.villanova.edu/proc2004/manley.pdf(19.05.2006)
-
SÖYLEMEZ Ufuk, 2006, Basel II O da Ne ki?,
http://www.internethaber.com/author_article_detail.php?id=3206(02.06.2006)
-
SÖYLEMEZ Ufuk, 2006, Özel Sektörün Kur Riski,
http://www.internethaber.com/author_article_detail.php?id=3510(05.06.2006)
-
SÖYLER Halil, 2004, Döviz Kurları Üzerine İşlemler, İstanbul,
http://www.alomaliye.com/halil_soyler_doviz_kur_islemler.htm(29.06.2006)
-
SÜZER Hande D., 2006, Basel Uzmanları 2007’ye Hazırlanıyor,
http://www.capital.com.tr/haber.aspx?HBR_KOD=3466(17-06-2006)
-
ŞAKLAROĞLU Sezai, 2001, Merkez Bankasında Kur Riski Yönetimi “Türev
Piyasalar”,Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü,
Bankacılık
Anabilim
dalı,
www.kutuphane.biz/indir/iktisat/iktst%20(118).doc(03.06.2006).
-
TAŞPOLAT Ali, 2005, Uluslararası Bankacılık ve Dış Ticaret, Erol Ofset,
İstanbul.
259
-
TAŞ Oktay ve TİFTİKÇİ Sinan, 2005, Bankacılıkta Piyasa Riski Yönetimi ve
Bir Alım/satım Portföyü İçin RMD Ölçümleri,
bsy.marmara.edu.tr/TR/konferanslar/2005/2005tebligleri/16.doc (17.10.2006).
-
TBB(Türkiye Bankalar Birliği), 2004, Risk Yönetimi ve Basel II’nin Reel
Sektöre Etkileri, yayın no: 228, eylül, İstanbul.
-
TCMB Yayınları, 2002, Küreselleşmenin Türkiye Ekonomisine Etkileri, Basım
yeri: Banknot Matbaası. Ankara.
-
TCMB Yayını,(2006) Finansal İstikrar Raporu, Haziran 2006, sayı 2, Ankara.
-
TEVFİK T., Arman, 1997, Risk Analizine Giriş, Alfa Basım Yayım Dağıtım,
yayın no:337, İstanbul.
-
TUNAY Batu, 2005, Finansal Sistem, Birsen Yayınevi, İstanbul, s.39
-
TUNCER Ebru, 2006, Risk Yönetimi, Sermaye Yeterliliği ve Finansal Sektör
İstikrarı Çerçevesinde Stres Testleri, Bankacılar Dergisi, Sayı: 57, İstanbul, s.6775.
-
TÜSİAD Bankacılık Çalışma Grubu, 2000, Risk Yönetimi.
-
TÜSİAD, 2005, Bankacılık ve Reel Sektör İlişkilerinin Geliştirilmesine Yönelik
Öneriler Raporu, www.tusiad.org/turkish/rapor/ bankacilik/bankacilikvereel.pdf
(25.10.2206).
-
UGAN Gökhan, 2006, Kur Riski Yönetimi Semineri Notları, Eğilim Finansal
Eğitim ve Danışmanlık Yayını, İstanbul.
-
UYSAL Özge, 1999, Piyasa Riskinin Tespitinde Kullanılan Riskteki Değer
(Value At Risk) Yöntemi, Sermaye Piyasası Kurulu Aracılık Faaliyetleri
Dairesi, Yeterlik Etüdü, Ankara.
-
UZUNOĞLU Sadi, 2003, Para ve Döviz Piyasaları, Literatür Yayınları,
İstanbul.
-
VENCHAK OLHA, 2005, VAR Methodology in Risk Management of the
Bank’s Interest Rate and Exchange Rate: Is it Possible, Useful and Valid in the
Ukrainian Bank Market, National University “Kyiv – Mohyla Academy”,
Economics Education and Research Consortium Master’s Program in
Economics.
www.eerc.kiev.ua/research/matheses/2005/venchak/body.pdf -(29.10.2006).
-
VOB, 2006, Türev Araçlar Lisanslama Rehberi, Ekim 2006, İzmir.
-
VOBJEKTİF, 2005, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Haber Bülteni, Yıl 2, Sayı
6, Eylül 2005, İzmir.
260
-
WARD J. Kurtis, The Futures Industry: From Commodities To The Over-TheCounter Derivatives Markets, 2005.
www.kisokc.com/pdf/FUTURESINDUSTRYlawpaperKurtisWard.pdf(24.08.20
06)
-
YILDIRAN Mustafa ve TANYERİ Mustafa, 2006, Reel Sektör İşletmeleri için
Döviz Kuru Riski Yönetimi, Turhan Kitabevi, Ankara.
-
YILDIRIM Oğuz, 2003, Kura Dayalı İstikrar Politikası, Hazine Müsteşarlığı
Ekonomik
Araştırmalar
Genel
Müdürlüğü
yayını,
www.hazine.gov.tr/arastirma_inceleme/ar_inc_34.pdf -(08.07.2006)
-
YILMAZ M. Kemal, 2002, Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri, Der Yayınları,
İstanbul.
-
YILMAZ M. Kemal, 2004, “Türkiye Olarak Vadeli İşlemlerin Neresindeyiz?
Ekonomik Gerçekler ve Politik İzdüşümler” Active Finans Dergisi, KasımAralık 2004. s.6-11.
-
http://www.actuaries.org/AFIR/colloquia/Nuernberg/SchmidtMohr.pdf(14.08.2006)
-
http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcarsamba12.doc(31.08.2006).
-
http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcuma24.doc(02.10.2006)
-
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/ln7.pdf(29.08.2006)
-
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/ln2.pdf(11.08.2006)
-
http://www.bauer.uh.edu/rsusmel/7386/Ovh14.doc(28.09.2006).
http://www.bddk.org.tr/turkce/yayinlarveraporlar/rapor/bddk/kur_riski_degerlen
dirme/ Kur_Riski_Degerlendirme_Raporu_Haziran_2006.pdf(31.08.2006).
http://www.bddk.org.tr/turkce/mevzuat/03112006_tebligler/Risk_olcum_Modell
eri_ile_Piyasa_Riskinin_Hesaplanmasina_ve_Risk_olcum_Modellerinin_Degerl
endirilmesine_iliskin_Tebligler_03112006.htm(18.11.2006)
-
http://www.bis.org/publ/rpfx05t.pdf(01.08.2006)
-
www.dundalkfc.com/Programme/2006/Issue03_20.pdf(24.05.2006)
-
http://www.deu.edu.tr/userweb/dilek.seymen/dosyalar/doviz%20piyasasi.pdf(07.
07.2006)
-
http://www.forex-tr.com/TechnicalT/ElliottTeori.htm(24.12.2006)
261
-
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ozelsayiekim/onursal.htm(31.08.
2006)
-
http://www.hazine.gov.tr/stat/ti87.htm (18.01.2006)
-
http://www.hisse.net/okul_finansalsozluk.shtml(24.12.2006)
-
http://www.internethaber.com/author_article_detail.php?id=3206(02.06.2006)
-
http://www.investopedia.com/articles/04/092904.asp(21.10.2006).
-
http://www.mgforex.com/eng/basics/content/forex.asp. (14.06.2006)
-
http://mgtclass.mgt.unm.edu/Vora/OIC/riskstoc.pdf
-
http://www.takvim.com.tr/yaz1622-3140-115.html(21.07.2006)
-
http://tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/finist/Fir_TamMetin.pdf (21.01.2007).
-
http://www.vob.org.tr/VOBPortalTur/Procedures/45_PTGM_Uyelerin_Pozisyon
_Limitleri_degisiklik_2007.pdf(21.07.2007).
-
www.vob.org.tr/VOBPortalTur/EduDocs/VOB_GENELGE1.pdf(16.02.2007).
http://www.ytukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=kariyerplanlama4(24.05.
2006)
-
http://www.worldscibooks.com/economics/etextbook/5855/5855_chap1.pdf.(13.
09.2006)
262
EK-1. Parametrik RMD Hesaplamasında Kulanılan Veriler.
USD
Input Id
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
Record
Date
30.12.2005
29.12.2005
28.12.2005
27.12.2005
26.12.2005
23.12.2005
22.12.2005
21.12.2005
20.12.2005
19.12.2005
16.12.2005
15.12.2005
14.12.2005
13.12.2005
12.12.2005
09.12.2005
08.12.2005
07.12.2005
06.12.2005
05.12.2005
02.12.2005
01.12.2005
30.11.2005
29.11.2005
28.11.2005
25.11.2005
24.11.2005
23.11.2005
22.11.2005
21.11.2005
18.11.2005
17.11.2005
16.11.2005
15.11.2005
14.11.2005
11.11.2005
10.11.2005
09.11.2005
08.11.2005
07.11.2005
02.11.2005
01.11.2005
31.10.2005
28.10.2005
27.10.2005
26.10.2005
25.10.2005
24.10.2005
Value
1,3462
1,3454
1,3466
1,3456
1,3468
1,3496
1,348
1,346
1,3456
1,3472
1,3442
1,3402
1,3452
1,3506
1,353
1,3542
1,353
1,3518
1,3548
1,356
1,3538
1,3532
1,353
1,3584
1,3542
1,3552
1,3562
1,3644
1,3621
1,3677
1,3558
1,3552
1,3598
1,3584
1,361
1,3612
1,3578
1,3617
1,3586
1,3466
1,3466
1,345
1,3506
1,3506
1,3512
1,358
1,3606
1,3606
EURO GBP
CHF
Value
1,5942
1,6032
1,5968
1,596
1,5982
1,5958
1,6014
1,6118
1,6157
1,6162
1,6149
1,6118
1,604
1,606
1,5956
1,5942
1,5872
1,5924
1,5885
1,5876
1,5936
1,5938
1,5986
1,5902
1,5922
1,599
1,5998
1,5976
1,6098
1,5978
1,5842
1,5858
1,5882
1,5942
1,5922
1,6028
1,5966
1,5978
1,6052
1,6168
1,6168
1,6214
1,6384
1,6384
1,6313
1,6313
1,625
1,6366
Value
1,0219
1,0282
1,0244
1,0233
1,0258
1,0253
1,03
1,0372
1,041
1,045
1,0464
1,0438
1,0386
1,0418
1,036
1,0353
1,0294
1,0326
1,0274
1,0273
1,0289
1,0283
1,0321
1,0271
1,0271
1,0303
1,0316
1,0317
1,0384
1,0317
1,0234
1,0247
1,0295
1,0348
1,0346
1,0396
1,034
1,035
1,0392
1,0444
1,0444
1,048
1,0582
1,0582
1,0538
1,0555
1,0512
1,0572
Value
2,3152
2,3367
2,3361
2,3334
2,3386
2,3449
2,3614
2,3744
2,3751
2,3837
2,3818
2,3771
2,38
2,383
2,3676
2,3608
2,3443
2,3476
2,3481
2,3427
2,3418
2,3332
2,3333
2,3212
2,3288
2,3369
2,3348
2,3359
2,3427
2,3413
2,3307
2,3433
2,3582
2,369
2,3676
2,3782
2,3628
2,363
2,373
2,3827
2,3827
2,3918
2,4109
2,4109
2,4004
2,4099
2,4048
2,4158
USD
EURO
GBP
CHF
Yield
Yield
Yield
Yield
Change
Change
Change
Change
0,000594
-0,005629
-0,009222
-0,006146
-0,000817
0,004063
0,000257
0,003703
0,000669
0,000438
0,001156
0,001074
-0,000817
-0,001315
-0,002226
-0,00244
-0,002077
0,001503
-0,00269
0,000488
0,001112
-0,003566
-0,006991
-0,004574
0,001485
-0,006442
-0,005511
-0,007014
0,000297
-0,002417
-0,000295
-0,003657
-0,001114
-0,000309
-0,003614
-0,003835
0,002155
0,000805
0,000797
-0,001339
0,003017
0,001921
0,001975
0,002583
-0,003761
0,004882
-0,001219
0,004898
-0,003932
-0,001308
-0,00126
-0,003076
-0,001775
0,006497
0,006462
0,005583
-0,00096
0,00094
0,002919
0,000724
0,00096
0,004369
0,006993
0,005715
0,000813
-0,003302
-0,001407
-0,003104
-0,002143
0,002484
-0,000213
0,005049
-0,000885
0,000567
0,002302
0,000097
0,001624
-0,003804
0,000384
-0,001556
0,000369
-0,000125
0,003679
0,000583
0,000222
-0,002944
-0,000043
-0,003689
-0,004057
0,005269
0,005178
0,004856
0,003097
-0,00132
-0,003226
0
-0,000664
-0,004199
-0,003494
-0,003111
-0,000811
-0,000563
0,000899
-0,001261
-0,005991
0,001439
-0,000471
-0,000097
0,001687
-0,007608
-0,002907
-0,006425
-0,004103
0,007482
0,000598
0,006425
0,008702
0,008517
0,004538
0,008078
0,000443
-0,001009
-0,005392
-0,001269
-0,003315
-0,001512
-0,006317
-0,004673
0,000957
-0,003802
-0,004591
-0,005135
-0,001839
0,001255
0,000612
0,000193
-0,000147
-0,006573
-0,004488
-0,004869
0,002427
0,003813
0,006518
0,005449
-0,002831
-0,000751
-0,000085
-0,000967
0,002242
-0,004621
-0,004244
-0,004098
0,008946
-0,007169
-0,004079
-0,004895
0
0
0
0
0,001189
-0,002841
-0,003791
-0,003537
-0,004155
-0,010461
-0,007975
-0,009638
0
0
0
0
-0,000444
0,004373
0,004386
0,004167
-0,005094
0
-0,003971
-0,001612
-0,001913
0,003869
0,002139
0,00413
0,000073
-0,007083
-0,004585
-0,005739
-0,001432
0,003765
0,00421
0,007167
263
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
21.10.2005
20.10.2005
19.10.2005
18.10.2005
17.10.2005
14.10.2005
13.10.2005
12.10.2005
11.10.2005
10.10.2005
07.10.2005
06.10.2005
05.10.2005
04.10.2005
03.10.2005
30.09.2005
29.09.2005
28.09.2005
27.09.2005
26.09.2005
23.09.2005
22.09.2005
21.09.2005
20.09.2005
19.09.2005
16.09.2005
15.09.2005
14.09.2005
13.09.2005
12.09.2005
09.09.2005
08.09.2005
07.09.2005
06.09.2005
05.09.2005
02.09.2005
01.09.2005
31.08.2005
29.08.2005
26.08.2005
25.08.2005
24.08.2005
23.08.2005
22.08.2005
19.08.2005
18.08.2005
17.08.2005
16.08.2005
15.08.2005
12.08.2005
11.08.2005
10.08.2005
1,3625
1,3682
1,3592
1,3578
1,3677
1,3646
1,3512
1,3444
1,34
1,3496
1,3546
1,3478
1,34
1,359
1,3454
1,3438
1,3468
1,3408
1,3456
1,3392
1,3343
1,3378
1,3372
1,3426
1,3362
1,3377
1,338
1,3324
1,3337
1,3287
1,3325
1,3294
1,3305
1,3322
1,3357
1,3376
1,3506
1,354
1,3562
1,3678
1,3682
1,3564
1,3645
1,3709
1,3639
1,3619
1,3436
1,3518
1,3402
1,3218
1,316
1,3208
1,6304
1,633
1,6257
1,6364
1,642
1,6346
1,6207
1,6172
1,625
1,6404
1,6336
1,6111
1,5982
1,6223
1,6193
1,62
1,6195
1,612
1,621
1,6234
1,6307
1,634
1,6256
1,6294
1,6386
1,635
1,6442
1,6366
1,6428
1,649
1,6555
1,6598
1,6593
1,6714
1,6768
1,6554
1,6484
1,6667
1,6705
1,6822
1,6694
1,6595
1,6642
1,6679
1,6693
1,674
1,6577
1,6746
1,6716
1,641
1,6309
1,6342
2,4056
2,3986
2,3738
2,391
2,3958
2,3843
2,3594
2,3532
2,3574
2,3872
2,3962
2,3766
2,3542
2,3846
2,371
2,3724
2,3796
2,3691
2,3863
2,3912
2,4075
2,4194
2,4129
2,4187
2,4194
2,4214
2,4412
2,4268
2,4368
2,4392
2,4482
2,448
2,4503
2,4616
2,4548
2,4195
2,4098
2,4428
2,4486
2,4664
2,4543
2,4384
2,4545
2,4591
2,4607
2,4611
2,432
2,4488
2,4324
2,3826
2,359
2,357
1,0496
1,0512
1,0444
1,053
1,0585
1,0531
1,046
1,0438
1,0478
1,0581
1,0552
1,0378
1,0295
1,043
1,0396
1,0388
1,0402
1,0343
1,0406
1,0428
1,049
1,0522
1,0462
1,0498
1,0556
1,0568
1,0619
1,0569
1,063
1,0678
1,0722
1,0744
1,074
1,0827
1,0858
1,0692
1,0633
1,0774
1,079
1,0857
1,0726
1,0669
1,0716
1,0762
1,0788
1,0796
1,0672
1,0788
1,0752
1,0551
1,0468
1,0492
-0,004175
0,006563
0,001031
-0,007228
0,002269
0,009905
0,004971
0,003315
-0,007102
-0,003698
0,005033
0,005767
-0,014116
0,010057
0,00119
-0,00223
0,004465
-0,003499
0,00473
0,003666
-0,00262
0,000449
-0,003993
0,004741
-0,001122
-0,000224
0,004194
-0,000975
0,003756
-0,002856
0,002329
-0,000827
-0,001277
-0,002624
-0,001421
-0,009635
-0,002588
-0,001623
-0,00848
-0,000292
0,008699
-0,005991
-0,004679
0,005119
0,001467
0,013491
-0,006084
0,008655
0,013824
0,004436
-0,003679
0,003907
-0,001624
0,004511
-0,006591
-0,003416
0,004517
0,008571
0,002162
-0,004812
-0,009402
0,004154
0,013838
0,00807
-0,014998
0,001851
-0,000432
0,000309
0,004642
-0,005568
-0,001479
-0,004487
-0,002052
0,005185
-0,002335
-0,005661
0,002199
-0,005611
0,004694
-0,003842
-0,003767
-0,003904
-0,002594
0,000301
-0,007266
-0,003255
0,012874
0,004207
-0,01101
-0,002277
-0,00695
0,007608
0,005948
-0,002828
-0,002221
-0,000839
-0,002841
0,009815
-0,010173
0,001823
0,018445
0,006204
-0,002052
0,00377
0,002956
0,010372
-0,007241
-0,002005
0,004832
0,010477
0,002674
-0,001826
-0,012541
-0,003784
0,008234
0,009449
-0,012809
0,00572
-0,00059
-0,00303
0,004422
-0,007234
-0,002072
-0,006773
-0,004931
0,00269
-0,002401
-0,000289
-0,000826
-0,008164
0,005916
-0,004112
-0,000943
-0,003703
0,000082
-0,000939
-0,004601
0,002766
0,014484
0,004017
-0,013581
-0,002392
-0,007263
0,004938
0,006479
-0,00656
-0,001872
-0,00065
-0,000163
0,011915
-0,006905
0,006699
0,020707
0,009976
0,000848
0,003549
-0,001523
0,00649
-0,008153
-0,00521
0,005115
0,006717
0,002105
-0,003729
-0,00983
0,002745
0,016675
0,007982
-0,013076
0,003361
0,000674
-0,001251
0,00564
-0,006121
-0,002016
-0,006024
-0,002998
0,005671
-0,00334
-0,005557
-0,001136
-0,004814
0,00472
-0,005755
-0,004552
-0,004019
-0,00205
0,000279
-0,008021
-0,002859
0,01536
0,00558
-0,013127
-0,001484
-0,006237
0,012186
0,005282
-0,004349
-0,004377
-0,00232
-0,000834
0,011552
-0,01081
0,003342
0,018918
0,00785
-0,002195
0,006311
264
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
09.08.2005
08.08.2005
05.08.2005
04.08.2005
03.08.2005
02.08.2005
01.08.2005
29.07.2005
28.07.2005
27.07.2005
26.07.2005
25.07.2005
22.07.2005
21.07.2005
20.07.2005
19.07.2005
18.07.2005
15.07.2005
14.07.2005
13.07.2005
12.07.2005
11.07.2005
08.07.2005
07.07.2005
06.07.2005
05.07.2005
04.07.2005
01.07.2005
30.06.2005
29.06.2005
28.06.2005
27.06.2005
24.06.2005
23.06.2005
22.06.2005
21.06.2005
20.06.2005
17.06.2005
16.06.2005
15.06.2005
14.06.2005
13.06.2005
10.06.2005
09.06.2005
08.06.2005
07.06.2005
06.06.2005
03.06.2005
02.06.2005
01.06.2005
31.05.2005
30.05.2005
1,3156
1,311
1,312
1,3158
1,3213
1,3184
1,3244
1,3339
1,3398
1,3442
1,3354
1,3233
1,3233
1,3287
1,3309
1,3302
1,3255
1,3316
1,3287
1,3347
1,3393
1,3466
1,3582
1,3466
1,3432
1,3401
1,3336
1,3369
1,3446
1,3462
1,348
1,3498
1,353
1,3514
1,3616
1,356
1,356
1,3635
1,3761
1,3671
1,3754
1,3556
1,3592
1,3643
1,3568
1,3638
1,3586
1,3468
1,3628
1,3582
1,3689
1,3724
1,6281
1,6226
1,6167
1,6162
1,6144
1,6106
1,6026
1,6098
1,6066
1,6147
1,6106
1,61
1,6115
1,6046
1,5954
1,6052
1,6044
1,6086
1,619
1,6251
1,6078
1,6036
1,6266
1,6048
1,5978
1,5966
1,6104
1,6139
1,6206
1,6301
1,64
1,6292
1,6356
1,6416
1,6474
1,6568
1,6484
1,6508
1,6586
1,658
1,659
1,6577
1,6629
1,681
1,6682
1,6734
1,6694
1,6522
1,6708
1,6782
1,7118
1,7208
2,3486
2,3319
2,3296
2,3392
2,3412
2,3288
2,323
2,328
2,3264
2,3375
2,3204
2,3182
2,3154
2,3088
2,3166
2,325
2,3332
2,3438
2,3472
2,3588
2,335
2,3379
2,3726
2,3632
2,3572
2,3586
2,3726
2,4026
2,4354
2,4511
2,4646
2,4573
2,4633
2,4633
2,4766
2,4758
2,4742
2,4824
2,489
2,4742
2,4828
2,4714
2,4788
2,5054
2,4834
2,4808
2,4706
2,4458
2,4724
2,4696
2,4952
2,5029
1,0426
1,04
1,0374
1,0366
1,0362
1,0314
1,0262
1,0285
1,0276
1,0336
1,0294
1,0291
1,0305
1,0254
1,0196
1,0278
1,0279
1,0318
1,038
1,0432
1,0326
1,0319
1,049
1,0318
1,0287
1,03
1,0364
1,041
1,0474
1,0545
1,0623
1,0568
1,0607
1,0643
1,067
1,0718
1,0676
1,0716
1,0772
1,076
1,078
1,08
1,0834
1,0957
1,0888
1,0915
1,0865
1,076
1,0895
1,0886
1,1068
1,111
0,003502
-0,000762
-0,002892
-0,004133
0,002235
-0,004579
-0,007147
-0,004413
-0,003316
0,006605
0,009102
0
-0,004072
-0,001654
0,000526
0,00354
-0,004591
0,00218
-0,004506
-0,003441
-0,005473
-0,008577
0,008651
0,002528
0,002273
0,004862
-0,002471
-0,005706
-0,001189
-0,00141
-0,001334
-0,002368
0,001257
-0,007556
0,004158
-0,000074
-0,005479
-0,009198
0,006562
-0,006053
0,014537
-0,002652
-0,003782
0,005476
-0,005109
0,003783
0,008723
-0,011773
0,003344
-0,00781
-0,002554
-0,006319
0,003384
0,003643
0,000309
0,001114
0,002326
0,004979
-0,004482
0,00199
-0,004998
0,002511
0,000435
-0,000962
0,00426
0,005813
-0,006186
0,000498
-0,002552
-0,006476
-0,003761
0,010671
0,002616
-0,01421
0,013524
0,004309
0,000814
-0,008606
-0,002202
-0,004143
-0,005845
-0,006085
0,006638
-0,00389
-0,003723
-0,003466
-0,00572
0,005053
-0,001455
-0,004684
0,000362
-0,000603
0,000784
-0,003132
-0,010796
0,007614
-0,003082
0,002363
0,010326
-0,011165
-0,004449
-0,019794
-0,005215
-0,006949
0,007136
0,000965
-0,004091
-0,000855
0,005332
0,002451
-0,002107
0,000688
-0,004781
0,007321
0,000992
0,001209
0,002833
-0,003394
-0,003576
-0,003542
-0,004533
-0,00145
-0,004909
0,01012
-0,001241
-0,014733
0,003949
0,002585
-0,000594
-0,005939
-0,012544
-0,01356
-0,006446
-0,005493
0,002966
-0,002439
0
-0,005365
0,000323
0,000646
-0,003349
-0,002635
0,005984
-0,00347
0,004602
-0,00303
-0,010634
0,00882
0,001007
0,00416
0,010069
-0,010797
0,001133
-0,010333
-0,003081
-0,006789
0,002497
0,002503
0,000675
0,000482
0,004595
0,005054
-0,002239
0,000875
-0,005822
0,004072
0,000291
-0,001359
0,004961
0,005721
-0,008059
-0,000097
-0,003787
-0,006039
-0,004997
0,010261
0,000678
-0,016388
0,016485
0,003009
-0,001263
-0,006146
-0,004429
-0,006225
-0,006708
-0,00737
0,005191
-0,003684
-0,003388
-0,002487
-0,004489
0,003927
-0,003833
-0,005212
0,001208
-0,00195
-0,001761
-0,00319
-0,011289
0,006317
-0,002477
0,004591
0,009665
-0,012422
0,000826
-0,016626
-0,003787
-0,007487
265
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
27.05.2005
26.05.2005
25.05.2005
24.05.2005
23.05.2005
20.05.2005
18.05.2005
17.05.2005
16.05.2005
13.05.2005
12.05.2005
11.05.2005
10.05.2005
09.05.2005
06.05.2005
05.05.2005
04.05.2005
03.05.2005
02.05.2005
29.04.2005
28.04.2005
27.04.2005
26.04.2005
25.04.2005
22.04.2005
21.04.2005
20.04.2005
19.04.2005
18.04.2005
15.04.2005
14.04.2005
13.04.2005
12.04.2005
11.04.2005
08.04.2005
07.04.2005
06.04.2005
05.04.2005
04.04.2005
01.04.2005
31.03.2005
30.03.2005
29.03.2005
28.03.2005
25.03.2005
24.03.2005
23.03.2005
22.03.2005
21.03.2005
18.03.2005
17.03.2005
16.03.2005
1,3811
1,384
1,3805
1,3856
1,3596
1,3741
1,3784
1,3793
1,3645
1,356
1,3678
1,3588
1,3534
1,3454
1,3395
1,3462
1,3698
1,3822
1,3878
1,3763
1,3659
1,3582
1,3598
1,3532
1,3586
1,358
1,3722
1,3753
1,3756
1,3532
1,339
1,3408
1,344
1,3488
1,3388
1,348
1,3677
1,3633
1,3462
1,3494
1,3739
1,3872
1,3606
1,349
1,3516
1,3612
1,3322
1,3329
1,3132
1,3206
1,3256
1,29
1,7328
1,7401
1,7387
1,7393
1,7174
1,7338
1,7417
1,7395
1,726
1,731
1,7626
1,7449
1,7359
1,7428
1,7367
1,743
1,7616
1,778
1,7986
1,778
1,7654
1,764
1,7658
1,7682
1,7771
1,7712
1,7851
1,7842
1,7674
1,7396
1,7326
1,7411
1,742
1,7304
1,729
1,7364
1,7531
1,7572
1,7453
1,7481
1,78
1,7942
1,758
1,7481
1,7564
1,7762
1,7559
1,7604
1,7486
1,768
1,7718
1,7254
2,52
2,5284
2,5285
2,5332
2,4971
2,5182
2,5346
2,537
2,535
2,5309
2,578
2,554
2,5494
2,5532
2,5506
2,5576
2,5926
2,6302
2,6541
2,6204
2,5962
2,589
2,5988
2,5888
2,5978
2,5999
2,619
2,6099
2,5912
2,5514
2,5342
2,5378
2,5383
2,521
2,5164
2,5343
2,5637
2,5566
2,5404
2,5378
2,5834
2,5982
2,5352
2,523
2,5271
2,5598
2,5292
2,5373
2,5168
2,5408
2,5474
2,4742
1,1194
1,1246
1,1231
1,1231
1,1096
1,1232
1,1272
1,125
1,1164
1,119
1,14
1,1272
1,1206
1,1249
1,1231
1,1294
1,141
1,1538
1,169
1,1533
1,1428
1,1422
1,1426
1,1442
1,151
1,146
1,1541
1,1521
1,1368
1,1189
1,1176
1,1233
1,1239
1,1152
1,1143
1,1188
1,1272
1,1304
1,1238
1,1276
1,1457
1,1551
1,13
1,1237
1,1296
1,141
1,13
1,1336
1,1279
1,1422
1,144
1,112
-0,002061
0,002496
-0,003724
0,018942
-0,010572
-0,003124
-0,000653
0,010788
0,006286
-0,008701
0,006638
0,003982
0,005854
0,004432
-0,004952
-0,017416
-0,008976
-0,004043
0,008285
0,007585
0,005616
-0,001104
0,004866
-0,004056
0,000515
-0,010439
-0,002257
-0,000218
0,016381
0,010586
-0,001381
-0,002384
-0,003491
0,007405
-0,006811
-0,014546
0,003222
0,01266
-0,002448
-0,017956
-0,009598
0,019289
0,008636
-0,001926
-0,007151
0,021572
-0,000525
0,014852
-0,005581
-0,003779
0,027223
0,008486
-0,004233
0,000805
-0,000345
0,0127
-0,009562
-0,004517
0,001264
0,00782
-0,002951
-0,01809
0,010121
0,005171
-0,003967
0,003506
-0,003621
-0,010586
-0,009295
-0,011492
0,011492
0,00714
0,000793
-0,001077
-0,001358
-0,004992
0,003354
-0,007845
0,000504
0,009489
0,015826
0,004061
-0,004923
-0,000517
0,00671
0,000809
-0,0043
-0,009572
-0,002364
0,006824
-0,001603
-0,018084
-0,007946
0,020411
0,005619
-0,004765
-0,01121
0,011523
-0,002588
0,006754
-0,011005
-0,002204
0,026594
0,00625
-0,003348
-0,00004
-0,001857
0,014353
-0,008434
-0,006472
-0,000946
0,000789
0,001619
-0,018439
0,009334
0,001842
-0,001489
0,001019
-0,00278
-0,013553
-0,014399
-0,009065
0,012798
0,00924
0,002777
-0,00374
0,003855
-0,003509
-0,000789
-0,0073
0,003462
0,007172
0,015518
0,006745
-0,00142
-0,000197
0,006819
0,001826
-0,007068
-0,011534
0,002793
0,006337
0,001024
-0,017828
-0,005712
0,024566
0,004824
-0,001624
-0,012837
0,012007
-0,003197
0,008092
-0,009471
-0,002575
0,029157
0,008015
-0,004635
0,001335
0
0,012138
-0,012227
-0,003555
0,001954
0,007674
-0,002326
-0,018637
0,011335
0,005872
-0,00383
0,001601
-0,00555
-0,010219
-0,0112
-0,013131
0,013564
0,009102
0,000525
-0,00035
-0,001399
-0,005882
0,004354
-0,007043
0,001734
0,013325
0,015915
0,001163
-0,005087
-0,000534
0,007771
0,000807
-0,00403
-0,00748
-0,002879
0,0059
-0,003376
-0,015924
-0,008171
0,021925
0,005635
-0,005281
-0,010041
0,009687
-0,003092
0,004997
-0,012643
-0,001487
0,028282
0,006948
266
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
15.03.2005
14.03.2005
11.03.2005
10.03.2005
09.03.2005
08.03.2005
07.03.2005
04.03.2005
03.03.2005
02.03.2005
01.03.2005
28.02.2005
25.02.2005
24.02.2005
23.02.2005
22.02.2005
21.02.2005
18.02.2005
17.02.2005
16.02.2005
15.02.2005
14.02.2005
11.02.2005
10.02.2005
09.02.2005
08.02.2005
07.02.2005
04.02.2005
03.02.2005
02.02.2005
01.02.2005
31.01.2005
28.01.2005
27.01.2005
26.01.2005
25.01.2005
24.01.2005
19.01.2005
18.01.2005
17.01.2005
14.01.2005
13.01.2005
12.01.2005
11.01.2005
10.01.2005
07.01.2005
06.01.2005
05.01.2005
04.01.2005
03.01.2005
31.12.2004
30.12.2004
1,2791
1,262
1,2778
1,262
1,2616
1,2571
1,273
1,274
1,2803
1,2799
1,2816
1,2916
1,2936
1,3012
1,2958
1,3048
1,3032
1,3082
1,3094
1,3082
1,312
1,3196
1,3359
1,3252
1,3262
1,3124
1,3146
1,3198
1,3235
1,3284
1,3327
1,3319
1,3372
1,3299
1,3302
1,3373
1,3396
1,3396
1,3349
1,3528
1,3532
1,3765
1,377
1,3856
1,3756
1,4034
1,3808
1,346
1,3416
1,3395
1,3454
1,3558
1,7146
1,6934
1,7154
1,6874
1,6708
1,6606
1,6697
1,6752
1,6798
1,6902
1,699
1,7026
1,7143
1,719
1,7102
1,7041
1,7006
1,7079
1,7058
1,6991
1,7018
1,6979
1,7093
1,6936
1,6914
1,6862
1,7046
1,7182
1,7302
1,731
1,7338
1,7362
1,7458
1,73
1,736
1,7489
1,7473
1,7473
1,7494
1,7734
1,7909
1,8042
1,8108
1,8152
1,8178
1,8504
1,8293
1,802
1,8148
1,8277
1,8312
1,8472
2,4544
2,4226
2,4634
2,432
2,4227
2,4074
2,4272
2,434
2,4471
2,458
2,4641
2,4666
2,4674
2,4826
2,4736
2,4738
2,4672
2,4708
2,4728
2,4698
2,4724
2,4634
2,4834
2,466
2,4595
2,4543
2,4742
2,4892
2,4958
2,4989
2,5094
2,5094
2,517
2,4936
2,4967
2,5142
2,4985
2,4985
2,4933
2,5294
2,5518
2,5785
2,5854
2,5996
2,5862
2,6278
2,5918
2,552
2,5628
2,586
2,5832
2,6098
1,1044
1,0919
1,1068
1,0864
1,0762
1,0708
1,077
1,0834
1,0901
1,0992
1,103
1,103
1,1128
1,1165
1,11
1,1022
1,098
1,1024
1,1018
1,0943
1,094
1,0911
1,0966
1,0864
1,0834
1,0806
1,0924
1,1026
1,1134
1,1143
1,1186
1,1219
1,1278
1,1157
1,123
1,1308
1,1302
1,1302
1,1312
1,1436
1,156
1,1636
1,1698
1,1724
1,1732
1,1922
1,1769
1,164
1,1748
1,1834
1,1844
1,1956
0,013419
-0,012363
0,012363
0,000396
0,003534
-0,01253
-0,000864
-0,004894
0,000312
-0,001327
-0,007772
-0,001547
-0,005819
0,00412
-0,006883
0,001227
-0,00383
-0,000993
0,000917
-0,0029
-0,005776
-0,012239
0,008042
-0,000754
0,010422
-0,001599
-0,003986
-0,0028
-0,003695
-0,003232
0,0006
-0,003971
0,005474
-0,000226
-0,005323
-0,001718
0
0,003515
-0,013357
-0,000296
-0,017035
-0,000363
-0,00619
0,007207
-0,020008
0,016235
0,025563
0,003274
0,001529
-0,004358
-0,007701
0,007403
0,012412
-0,012908
0,016516
0,009857
0,006124
-0,005465
-0,003318
-0,002742
-0,006113
-0,005223
-0,002117
-0,006848
-0,002767
0,005161
0,003573
0,002056
-0,004283
0,00123
0,003936
-0,001588
0,002294
-0,006692
0,009198
0,0013
0,003138
-0,010883
-0,007918
-0,007018
-0,000404
-0,001674
-0,001354
-0,005514
0,009063
-0,003433
-0,007403
0,000915
0
-0,001201
-0,013654
-0,009791
-0,007371
-0,003707
-0,002372
-0,001486
-0,017774
0,011495
0,015064
-0,007133
-0,007056
-0,001913
-0,008672
0,006763
0,013041
-0,016701
0,012808
0,003852
0,006335
-0,00817
-0,002798
-0,005388
-0,004444
-0,002479
-0,001034
-0,000284
-0,006182
0,003672
-0,000081
0,002631
-0,001458
-0,000769
0,001214
-0,001093
0,003667
-0,008106
0,007072
0,002619
0,002116
-0,008055
-0,006064
-0,002648
-0,001241
-0,004213
0
-0,003024
0,00936
-0,001242
-0,007005
0,006284
0
0,002083
-0,014375
-0,008797
-0,010428
-0,002653
-0,005497
0,005187
-0,015996
0,013833
0,015476
-0,004243
-0,009031
0,001083
-0,010225
0,000805
0,011338
-0,013508
0,018558
0,00948
0,004937
-0,00568
-0,005971
-0,006165
-0,008268
-0,003451
-0,000091
-0,008845
-0,003274
0,005794
0,007142
0,003727
-0,003908
0,000454
0,006876
0,000274
0,002654
-0,005028
0,009345
0,002765
0,002542
-0,010814
-0,009339
-0,009747
-0,000763
-0,003851
-0,002946
-0,005245
0,010787
-0,006522
-0,006966
0,000531
0
-0,000884
-0,010902
-0,010741
-0,006596
-0,005228
-0,00222
-0,000767
-0,016065
0,012958
0,011064
-0,009236
-0,007336
-0,000845
-0,00937
0,007683
267
EK- 2 .Tarihsel RMD Hesaplasında Kullanılan Veriler.
USD
Yield
Change
30.12.2005
29.12.2005
28.12.2005
27.12.2005
26.12.2005
23.12.2005
22.12.2005
21.12.2005
20.12.2005
19.12.2005
16.12.2005
15.12.2005
14.12.2005
13.12.2005
12.12.2005
09.12.2005
08.12.2005
07.12.2005
06.12.2005
05.12.2005
02.12.2005
01.12.2005
30.11.2005
29.11.2005
28.11.2005
25.11.2005
24.11.2005
23.11.2005
22.11.2005
21.11.2005
18.11.2005
17.11.2005
16.11.2005
15.11.2005
14.11.2005
11.11.2005
10.11.2005
09.11.2005
08.11.2005
07.11.2005
02.11.2005
01.11.2005
31.10.2005
28.10.2005
27.10.2005
26.10.2005
25.10.2005
24.10.2005
0,6401
0,0006
-0,0009
0,0007
-0,0009
-0,0021
0,0012
0,0015
0,0003
-0,0012
0,0022
0,0030
-0,0037
-0,0040
-0,0018
-0,0009
0,0009
0,0009
-0,0022
-0,0009
0,0016
0,0004
0,0001
-0,0040
0,0031
-0,0007
-0,0007
-0,0060
0,0017
-0,0041
0,0087
0,0004
-0,0034
0,0010
-0,0019
-0,0001
0,0025
-0,0029
0,0023
0,0089
0,0000
0,0012
-0,0042
0,0000
-0,0004
-0,0050
-0,0019
0,0000
-0,0014
EURO
Yield
Change
0,354
-0,0056
0,0040
0,0005
-0,0014
0,0015
-0,0035
-0,0065
-0,0024
-0,0003
0,0008
0,0019
0,0049
-0,0012
0,0065
0,0009
0,0044
-0,0033
0,0025
0,0006
-0,0038
-0,0001
-0,0030
0,0053
-0,0013
-0,0043
-0,0005
0,0014
-0,0076
0,0075
0,0085
-0,0010
-0,0015
-0,0038
0,0013
-0,0066
0,0039
-0,0008
-0,0046
-0,0072
0,0000
-0,0028
-0,0104
0,0000
0,0043
0,0000
0,0039
-0,0071
0,0038
GBP
Yield
Change
0,028
-0,0092
0,0003
0,0012
-0,0022
-0,0027
-0,0070
-0,0055
-0,0003
-0,0036
0,0008
0,0020
-0,0012
-0,0013
0,0065
0,0029
0,0070
-0,0014
-0,0002
0,0023
0,0004
0,0037
0,0000
0,0052
-0,0033
-0,0035
0,0009
-0,0005
-0,0029
0,0006
0,0045
-0,0054
-0,0063
-0,0046
0,0006
-0,0045
0,0065
-0,0001
-0,0042
-0,0041
0,0000
-0,0038
-0,0080
0,0000
0,0044
-0,0039
0,0021
-0,0046
0,0042
CHF
Yield
Change
0,031
-0,0061
0,0037
0,0011
-0,0024
0,0005
-0,0046
-0,0070
-0,0037
-0,0038
-0,0013
0,0025
0,0050
-0,0031
0,0056
0,0007
0,0057
-0,0031
0,0050
0,0001
-0,0016
0,0006
-0,0037
0,0049
0,0000
-0,0031
-0,0013
-0,0001
-0,0065
0,0065
0,0081
-0,0013
-0,0047
-0,0051
0,0002
-0,0048
0,0054
-0,0010
-0,0040
-0,0050
0,0000
-0,0034
-0,0097
0,0000
0,0042
-0,0016
0,0041
-0,0057
0,0072
= wi * portföy %
-0,0021
0,0010
0,0007
-0,0012
-0,0009
-0,0008
-0,0017
-0,0008
-0,0011
0,0017
0,0027
-0,0005
-0,0031
0,0015
-0,0002
0,0025
-0,0007
-0,0004
-0,0003
-0,0003
0,0004
-0,0011
-0,0004
0,0014
-0,0022
-0,0007
-0,0034
-0,0019
0,0002
0,0090
-0,0003
-0,0030
-0,0010
-0,0008
-0,0027
0,0033
-0,0021
-0,0004
0,0029
0,0000
-0,0005
-0,0069
0,0000
0,0015
-0,0034
0,0003
-0,0028
0,0008
K/Z
99.621,11
-46.739,60
-34.722,66
57.799,16
41.438,94
39.568,16
82.665,55
38.022,20
52.682,09
-81.788,82
-131.440,56
26.366,69
151.536,98
-73.349,87
7.500,93
-120.741,68
35.056,63
19.346,00
14.428,34
16.113,48
-17.415,63
52.448,94
18.771,23
-69.855,32
105.085,36
32.042,44
163.688,46
91.572,65
-11.590,83
-434.739,77
12.772,38
146.249,92
46.512,43
36.580,60
131.308,91
-160.526,22
103.124,28
20.323,82
-138.238,78
0,00
22.137,32
332.187,15
0,00
-72.695,14
163.021,46
-16.007,89
136.369,96
-38.293,60
Sırala
968.521,80
913.794,42
752.778,31
728.352,16
680.829,77
678.479,00
648.513,38
639.269,32
630.223,91
620.581,51
590.073,82
553.435,18
520.309,32
512.639,02
501.953,54
475.900,03
473.422,20
453.852,75
443.087,66
414.928,83
413.780,85
401.878,88
394.240,61
387.195,90
376.532,79
353.940,60
334.812,51
332.362,74
332.187,15
311.100,88
304.746,10
304.003,60
303.977,43
300.492,54
293.646,25
280.130,27
277.973,83
276.018,47
264.639,11
248.014,58
244.815,37
241.293,02
229.098,71
228.342,84
224.644,87
223.818,00
222.630,01
217.834,24
268
21.10.2005
20.10.2005
19.10.2005
18.10.2005
17.10.2005
14.10.2005
13.10.2005
12.10.2005
11.10.2005
10.10.2005
07.10.2005
06.10.2005
05.10.2005
04.10.2005
03.10.2005
30.09.2005
29.09.2005
28.09.2005
27.09.2005
26.09.2005
23.09.2005
22.09.2005
21.09.2005
20.09.2005
19.09.2005
16.09.2005
15.09.2005
14.09.2005
13.09.2005
12.09.2005
09.09.2005
08.09.2005
07.09.2005
06.09.2005
05.09.2005
02.09.2005
01.09.2005
31.08.2005
29.08.2005
26.08.2005
25.08.2005
24.08.2005
23.08.2005
22.08.2005
19.08.2005
18.08.2005
17.08.2005
16.08.2005
15.08.2005
12.08.2005
11.08.2005
10.08.2005
09.08.2005
08.08.2005
-0,0042
0,0066
0,0010
-0,0073
0,0023
0,0099
0,0050
0,0033
-0,0071
-0,0037
0,0050
0,0058
-0,0141
0,0101
0,0012
-0,0022
0,0045
-0,0036
0,0048
0,0037
-0,0026
0,0004
-0,0040
0,0048
-0,0011
-0,0002
0,0042
-0,0010
0,0038
-0,0029
0,0023
-0,0008
-0,0013
-0,0026
-0,0014
-0,0097
-0,0025
-0,0016
-0,0085
-0,0003
0,0087
-0,0060
-0,0047
0,0051
0,0015
0,0135
-0,0061
0,0086
0,0138
0,0044
-0,0036
0,0039
0,0035
-0,0008
-0,0016
0,0045
-0,0066
-0,0034
0,0045
0,0085
0,0022
-0,0048
-0,0094
0,0042
0,0139
0,0080
-0,0150
0,0019
-0,0004
0,0003
0,0046
-0,0056
-0,0015
-0,0045
-0,0020
0,0052
-0,0023
-0,0056
0,0022
-0,0056
0,0046
-0,0038
-0,0038
-0,0039
-0,0026
0,0003
-0,0073
-0,0032
0,0128
0,0042
-0,0110
-0,0023
-0,0070
0,0076
0,0059
-0,0028
-0,0022
-0,0008
-0,0028
0,0098
-0,0101
0,0018
0,0185
0,0062
-0,0020
0,0037
0,0034
0,0036
0,0029
0,0104
-0,0072
-0,0020
0,0048
0,0105
0,0026
-0,0018
-0,0126
-0,0038
0,0082
0,0095
-0,0128
0,0057
-0,0006
-0,0030
0,0044
-0,0072
-0,0021
-0,0068
-0,0049
0,0027
-0,0024
-0,0003
-0,0008
-0,0081
0,0059
-0,0041
-0,0010
-0,0037
0,0001
-0,0009
-0,0046
0,0028
0,0145
0,0040
-0,0136
-0,0024
-0,0072
0,0049
0,0065
-0,0066
-0,0019
-0,0007
-0,0002
0,0119
-0,0069
0,0067
0,0207
0,0100
0,0008
0,0036
0,0071
0,0010
-0,0015
0,0065
-0,0082
-0,0052
0,0051
0,0068
0,0021
-0,0038
-0,0098
0,0027
0,0166
0,0080
-0,0130
0,0033
0,0008
-0,0013
0,0057
-0,0061
-0,0021
-0,0059
-0,0030
0,0057
-0,0034
-0,0055
-0,0011
-0,0048
0,0047
-0,0058
-0,0045
-0,0041
-0,0020
0,0004
-0,0081
-0,0029
0,0154
0,0055
-0,0132
-0,0015
-0,0062
0,0121
0,0053
-0,0044
-0,0043
-0,0024
-0,0007
0,0116
-0,0108
0,0033
0,0189
0,0079
-0,0023
0,0063
0,0025
0,0025
-0,0032
0,0063
-0,0021
-0,0061
0,0033
0,0098
0,0041
0,0002
-0,0086
-0,0009
0,0089
0,0071
-0,0151
0,0074
0,0006
-0,0014
0,0048
-0,0046
0,0024
0,0004
-0,0026
0,0024
-0,0036
0,0009
0,0000
-0,0025
0,0046
-0,0023
0,0009
-0,0035
0,0005
-0,0004
-0,0038
-0,0028
0,0045
-0,0044
-0,0063
-0,0020
-0,0083
0,0030
0,0080
-0,0051
-0,0040
0,0029
-0,0001
0,0128
-0,0080
0,0064
0,0166
0,0055
-0,0031
0,0041
0,0037
0,0009
154.716,91
-304.542,92
102.390,39
293.646,25
-161.615,80
-475.631,13
-199.739,46
-10.948,54
413.780,85
44.301,57
-428.901,78
-341.864,82
728.352,16
-355.368,76
-29.765,91
69.808,86
-231.999,67
224.644,87
-116.212,73
-18.559,34
126.837,67
-114.240,34
172.981,52
-42.835,95
-100,06
121.143,96
-224.043,48
109.023,81
-43.656,48
166.763,82
-24.708,36
21.140,79
182.085,00
136.866,26
-218.415,67
212.939,79
304.746,10
94.599,25
401.878,88
-146.445,24
-386.419,81
248.014,58
191.666,93
-139.487,44
4.035,40
-619.184,62
387.195,90
-311.322,84
-799.856,47
-266.915,91
149.465,18
-200.259,40
-179.610,09
-43.811,19
215.972,00
214.688,39
212.939,79
205.561,86
205.193,13
205.001,01
202.590,00
199.670,80
198.535,32
191.666,93
188.505,56
182.085,00
178.685,77
178.517,32
172.981,52
168.456,67
166.763,82
163.688,46
163.367,09
163.021,46
159.475,26
155.573,23
154.716,91
151.536,98
150.618,07
149.465,18
149.117,31
148.230,30
146.249,92
144.354,11
142.503,43
139.043,83
138.402,91
137.208,87
136.866,26
136.369,96
134.801,58
131.308,91
130.491,98
126.837,67
125.094,89
124.047,50
122.466,01
121.143,96
117.884,14
114.375,33
110.530,98
109.023,81
105.372,79
105.085,36
104.524,33
103.124,28
102.390,39
100.224,89
269
05.08.2005
04.08.2005
03.08.2005
02.08.2005
01.08.2005
29.07.2005
28.07.2005
27.07.2005
26.07.2005
25.07.2005
22.07.2005
21.07.2005
20.07.2005
19.07.2005
18.07.2005
15.07.2005
14.07.2005
13.07.2005
12.07.2005
11.07.2005
08.07.2005
07.07.2005
06.07.2005
05.07.2005
04.07.2005
01.07.2005
30.06.2005
29.06.2005
28.06.2005
27.06.2005
24.06.2005
23.06.2005
22.06.2005
21.06.2005
20.06.2005
17.06.2005
16.06.2005
15.06.2005
14.06.2005
13.06.2005
10.06.2005
09.06.2005
08.06.2005
07.06.2005
06.06.2005
03.06.2005
02.06.2005
01.06.2005
31.05.2005
30.05.2005
27.05.2005
26.05.2005
25.05.2005
24.05.2005
-0,0029
-0,0042
0,0022
-0,0045
-0,0071
-0,0044
-0,0033
0,0066
0,0091
0,0000
-0,0041
-0,0017
0,0005
0,0035
-0,0046
0,0022
-0,0045
-0,0034
-0,0054
-0,0086
0,0086
0,0025
0,0023
0,0049
-0,0025
-0,0057
-0,0012
-0,0013
-0,0013
-0,0024
0,0012
-0,0075
0,0041
0,0000
-0,0055
-0,0092
0,0066
-0,0061
0,0145
-0,0027
-0,0037
0,0055
-0,0051
0,0038
0,0087
-0,0118
0,0034
-0,0078
-0,0026
-0,0063
-0,0021
0,0025
-0,0037
0,0189
0,0003
0,0011
0,0024
0,0050
-0,0045
0,0020
-0,0050
0,0025
0,0004
-0,0009
0,0043
0,0058
-0,0061
0,0005
-0,0026
-0,0064
-0,0038
0,0107
0,0026
-0,0142
0,0135
0,0044
0,0008
-0,0086
-0,0022
-0,0041
-0,0058
-0,0061
0,0066
-0,0039
-0,0037
-0,0035
-0,0057
0,0051
-0,0015
-0,0047
0,0004
-0,0006
0,0008
-0,0031
-0,0108
0,0076
-0,0031
0,0024
0,0104
-0,0112
-0,0044
-0,0198
-0,0052
-0,0069
-0,0042
0,0008
-0,0003
0,0127
-0,0041
-0,0009
0,0053
0,0025
-0,0022
0,0007
-0,0048
0,0073
0,0009
0,0012
0,0029
-0,0034
-0,0036
-0,0035
-0,0045
-0,0014
-0,0049
0,0101
-0,0012
-0,0147
0,0040
0,0025
-0,0006
-0,0059
-0,0126
-0,0136
-0,0064
-0,0055
0,0030
-0,0024
0,0000
-0,0054
0,0003
0,0006
-0,0033
-0,0027
0,0060
-0,0035
0,0046
-0,0030
-0,0107
0,0088
0,0010
0,0041
0,0101
-0,0108
0,0011
-0,0103
-0,0031
-0,0068
-0,0033
0,0000
-0,0019
0,0144
0,0008
0,0004
0,0046
0,0051
-0,0022
0,0009
-0,0058
0,0041
0,0003
-0,0014
0,0050
0,0057
-0,0080
-0,0001
-0,0038
-0,0060
-0,0050
0,0102
0,0007
-0,0164
0,0165
0,0030
-0,0013
-0,0062
-0,0044
-0,0061
-0,0068
-0,0074
0,0052
-0,0037
-0,0034
-0,0025
-0,0045
0,0039
-0,0037
-0,0052
0,0011
-0,0019
-0,0019
-0,0031
-0,0113
0,0063
-0,0025
0,0046
0,0097
-0,0125
0,0008
-0,0166
-0,0038
-0,0075
-0,0046
0,0013
0,0000
0,0121
-0,0018
-0,0023
0,0025
-0,0009
-0,0063
-0,0021
-0,0042
0,0054
0,0060
-0,0003
-0,0009
0,0011
-0,0022
0,0023
-0,0041
-0,0011
-0,0045
0,0022
-0,0026
-0,0115
0,0109
0,0033
0,0017
-0,0003
-0,0028
-0,0057
-0,0032
-0,0034
0,0017
-0,0031
-0,0006
-0,0063
0,0005
0,0019
-0,0043
-0,0078
0,0045
-0,0042
0,0096
-0,0030
-0,0069
0,0067
-0,0044
0,0036
0,0098
-0,0122
0,0007
-0,0128
-0,0037
-0,0069
-0,0031
0,0019
-0,0025
0,0174
88.569,53
110.530,98
-122.407,67
44.319,77
304.003,60
100.224,89
202.590,00
-262.669,33
-289.619,22
16.330,24
41.266,30
-51.119,16
105.372,79
-113.093,87
198.535,32
53.735,46
217.834,24
-105.673,22
124.047,50
553.435,18
-526.222,67
-160.911,89
-81.621,00
14.111,86
137.208,87
276.018,47
155.573,23
163.367,09
-83.531,75
149.117,31
31.111,05
303.977,43
-23.858,69
-93.699,42
205.561,86
376.532,79
-218.875,85
205.001,01
-465.346,44
144.354,11
332.362,74
-322.637,70
214.688,39
-171.542,31
-475.151,78
590.073,82
-31.754,90
620.581,51
178.517,32
334.812,51
148.230,30
-94.029,27
122.466,01
-840.159,45
99.621,11
95.823,01
94.599,25
93.198,30
91.572,65
88.569,53
85.266,78
83.634,85
82.665,55
77.647,27
69.808,86
69.118,48
59.495,40
57.799,16
53.861,60
53.735,46
52.682,09
52.448,94
46.512,43
44.319,77
44.301,57
41.438,94
41.266,30
39.568,16
39.347,43
38.022,20
36.580,60
35.056,63
32.042,44
31.111,05
28.223,11
26.366,69
22.137,32
21.140,79
20.323,82
19.346,00
18.771,23
16.330,24
16.113,48
14.428,34
14.111,86
12.772,38
9.501,73
7.592,34
7.500,93
4.035,40
0,00
0,00
0,00
-100,06
-3.077,45
-6.616,47
-10.948,54
-11.590,83
270
23.05.2005
20.05.2005
18.05.2005
17.05.2005
16.05.2005
13.05.2005
12.05.2005
11.05.2005
10.05.2005
09.05.2005
06.05.2005
05.05.2005
04.05.2005
03.05.2005
02.05.2005
29.04.2005
28.04.2005
27.04.2005
26.04.2005
25.04.2005
22.04.2005
21.04.2005
20.04.2005
19.04.2005
18.04.2005
15.04.2005
14.04.2005
13.04.2005
12.04.2005
11.04.2005
08.04.2005
07.04.2005
06.04.2005
05.04.2005
04.04.2005
01.04.2005
31.03.2005
30.03.2005
29.03.2005
28.03.2005
25.03.2005
24.03.2005
23.03.2005
22.03.2005
21.03.2005
18.03.2005
17.03.2005
16.03.2005
15.03.2005
14.03.2005
11.03.2005
10.03.2005
09.03.2005
08.03.2005
-0,0106
-0,0031
-0,0007
0,0108
0,0062
-0,0087
0,0066
0,0040
0,0059
0,0044
-0,0050
-0,0174
-0,0090
-0,0040
0,0083
0,0076
0,0057
-0,0012
0,0049
-0,0040
0,0004
-0,0104
-0,0023
-0,0002
0,0164
0,0105
-0,0013
-0,0024
-0,0036
0,0074
-0,0068
-0,0145
0,0032
0,0126
-0,0024
-0,0180
-0,0096
0,0194
0,0086
-0,0019
-0,0071
0,0215
-0,0005
0,0149
-0,0056
-0,0038
0,0272
0,0085
0,0135
-0,0124
0,0124
0,0003
0,0036
-0,0126
-0,0095
-0,0045
0,0013
0,0078
-0,0029
-0,0181
0,0101
0,0052
-0,0040
0,0035
-0,0036
-0,0106
-0,0093
-0,0115
0,0115
0,0071
0,0008
-0,0010
-0,0014
-0,0050
0,0033
-0,0078
0,0005
0,0095
0,0159
0,0040
-0,0049
-0,0005
0,0067
0,0008
-0,0043
-0,0096
-0,0023
0,0068
-0,0016
-0,0181
-0,0079
0,0204
0,0056
-0,0047
-0,0112
0,0115
-0,0026
0,0067
-0,0110
-0,0021
0,0265
0,0063
0,0124
-0,0129
0,0165
0,0099
0,0061
-0,0055
-0,0084
-0,0065
-0,0009
0,0008
0,0016
-0,0184
0,0094
0,0018
-0,0015
0,0010
-0,0027
-0,0136
-0,0144
-0,0090
0,0128
0,0093
0,0028
-0,0038
0,0039
-0,0035
-0,0008
-0,0073
0,0035
0,0072
0,0155
0,0068
-0,0014
-0,0002
0,0068
0,0018
-0,0071
-0,0115
0,0028
0,0064
0,0010
-0,0178
-0,0057
0,0245
0,0048
-0,0016
-0,0129
0,0120
-0,0032
0,0081
-0,0095
-0,0026
0,0292
0,0080
0,0130
-0,0167
0,0128
0,0038
0,0063
-0,0082
-0,0122
-0,0036
0,0020
0,0077
-0,0023
-0,0186
0,0113
0,0059
-0,0038
0,0016
-0,0056
-0,0102
-0,0112
-0,0131
0,0135
0,0091
0,0005
-0,0004
-0,0014
-0,0059
0,0044
-0,0070
0,0017
0,0134
0,0159
0,0012
-0,0051
-0,0005
0,0078
0,0008
-0,0040
-0,0075
-0,0028
0,0059
-0,0034
-0,0159
-0,0082
0,0220
0,0056
-0,0052
-0,0100
0,0097
-0,0032
0,0050
-0,0126
-0,0016
0,0284
0,0069
0,0114
-0,0136
0,0186
0,0094
0,0050
-0,0058
-0,0108
520.309,32
-0,0039
188.505,56
0,0001
-3.077,45
0,0099
-479.495,92
0,0029
-142.498,88
-0,0130
630.223,91
0,0084
-406.389,13
0,0046
-222.850,27
0,0022
-107.758,66
0,0041
-199.684,62
-0,0047
228.342,84
-0,0156
752.778,31
-0,0098
473.422,20
-0,0073
353.940,60
0,0102
-491.946,11
0,0079
-382.505,27
0,0040
-192.965,03
-0,0012
59.495,40
0,0027
-130.372,70
-0,0046
222.630,01
0,0016
-75.973,79
-0,0098
475.900,03
-0,0011
53.861,60
0,0038
-184.832,43
0,0170
-823.696,52
0,0084
-406.136,55
-0,0028
134.801,58
-0,0017
83.634,85
0,0005
-24.911,86
0,0051
-247.688,55
-0,0062
300.492,54
-0,0132
639.269,32
0,0012
-59.210,82
0,0108
-524.005,47
-0,0022
104.524,33
-0,0189
913.794,42
-0,0094
453.852,75
0,0210 -1.013.598,73
0,0078
-376.321,04
-0,0031
150.618,07
-0,0092
443.087,66
0,0185
-893.458,95
-0,0014
69.118,48
0,0123
-594.107,81
-0,0082
394.240,61
-0,0033
159.475,26
0,0285 -1.377.847,30
0,0081
-390.997,96
0,0137
-663.781,33
-0,0134
648.513,38
0,0147
-711.551,81
0,0041
-198.224,64
0,0048
-231.368,97
-0,0104
501.953,54
-16.007,89
-17.415,63
-18.559,34
-23.858,69
-24.708,36
-24.911,86
-29.765,91
-31.754,90
-34.722,66
-38.293,60
-42.835,95
-43.656,48
-43.811,19
-46.739,60
-51.119,16
-59.210,82
-69.855,32
-72.695,14
-73.349,87
-75.973,79
-81.621,00
-81.788,82
-82.450,88
-83.531,75
-89.654,91
-93.699,42
-94.029,27
-105.673,22
-107.548,79
-107.758,66
-113.093,87
-114.240,34
-116.212,73
-120.741,68
-122.407,67
-130.372,70
-131.440,56
-138.238,78
-139.487,44
-142.498,88
-146.445,24
-160.526,22
-160.911,89
-161.615,80
-171.542,31
-179.610,09
-184.832,43
-192.965,03
-198.224,64
-199.684,62
-199.739,46
-200.259,40
-205.515,85
-218.415,67
271
07.03.2005
04.03.2005
03.03.2005
02.03.2005
01.03.2005
28.02.2005
25.02.2005
24.02.2005
23.02.2005
22.02.2005
21.02.2005
18.02.2005
17.02.2005
16.02.2005
15.02.2005
14.02.2005
11.02.2005
10.02.2005
09.02.2005
08.02.2005
07.02.2005
04.02.2005
03.02.2005
02.02.2005
01.02.2005
31.01.2005
28.01.2005
27.01.2005
26.01.2005
25.01.2005
24.01.2005
19.01.2005
18.01.2005
17.01.2005
14.01.2005
13.01.2005
12.01.2005
11.01.2005
10.01.2005
07.01.2005
06.01.2005
05.01.2005
04.01.2005
03.01.2005
31.12.2004
30.12.2004
-0,0008
-0,0049
0,0003
-0,0013
-0,0078
-0,0015
-0,0059
0,0042
-0,0069
0,0012
-0,0038
-0,0009
0,0009
-0,0029
-0,0058
-0,0123
0,0080
-0,0008
0,0105
-0,0017
-0,0039
-0,0028
-0,0037
-0,0032
0,0006
-0,0040
0,0055
-0,0002
-0,0053
-0,0017
0,0000
0,0035
-0,0133
-0,0003
-0,0171
-0,0004
-0,0062
0,0072
-0,0200
0,0162
0,0255
0,0033
0,0016
-0,0044
-0,0077
-0,0033
-0,0027
-0,0062
-0,0052
-0,0021
-0,0068
-0,0027
0,0051
0,0036
0,0021
-0,0043
0,0012
0,0039
-0,0016
0,0023
-0,0067
0,0092
0,0013
0,0031
-0,0109
-0,0079
-0,0070
-0,0005
-0,0016
-0,0014
-0,0055
0,0091
-0,0035
-0,0074
0,0009
0,0000
-0,0012
-0,0136
-0,0098
-0,0074
-0,0037
-0,0024
-0,0014
-0,0178
0,0115
0,0150
-0,0071
-0,0071
-0,0019
-0,0087
-0,0028
-0,0054
-0,0044
-0,0025
-0,0010
-0,0003
-0,0061
0,0036
-0,0001
0,0027
-0,0015
-0,0008
0,0012
-0,0011
0,0036
-0,0081
0,0070
0,0026
0,0021
-0,0081
-0,0060
-0,0026
-0,0012
-0,0042
0,0000
-0,0030
0,0093
-0,0012
-0,0070
0,0063
0,0000
0,0021
-0,0144
-0,0088
-0,0104
-0,0027
-0,0055
0,0052
-0,0160
0,0138
0,0155
-0,0042
-0,0090
0,0011
-0,0102
-0,0059
-0,0062
-0,0083
-0,0035
0,0000
-0,0088
-0,0033
0,0058
0,0071
0,0038
-0,0040
0,0005
0,0068
0,0003
0,0027
-0,0050
0,0093
0,0028
0,0026
-0,0109
-0,0093
-0,0097
-0,0008
-0,0039
-0,0029
-0,0052
0,0108
-0,0065
-0,0069
0,0005
0,0000
-0,0009
-0,0109
-0,0108
-0,0066
-0,0053
-0,0022
-0,0007
-0,0161
0,0129
0,0110
-0,0092
-0,0073
-0,0008
-0,0094
-0,0019
93.198,30
-0,0045
215.972,00
-0,0024
114.375,33
-0,0029
138.402,91
-0,0058
277.973,83
-0,0037
178.685,77
-0,0050
241.293,02
0,0048
-230.073,58
-0,0029
142.503,43
0,0017
-82.450,88
-0,0041
199.670,80
-0,0002
7.592,34
0,0022
-107.548,79
-0,0024
117.884,14
-0,0027
130.491,98
-0,0106
512.639,02
0,0089
-430.075,25
0,0001
-6.616,47
0,0079
-382.933,89
-0,0055
264.639,11
-0,0058
280.130,27
-0,0046
223.818,00
-0,0026
125.094,89
-0,0029
139.043,83
-0,0002
9.501,73
-0,0047
229.098,71
0,0073
-353.615,59
-0,0016
77.647,27
-0,0064
311.100,88
-0,0006
28.223,11
0,0000
0,00
0,0019
-89.654,91
-0,0141
680.829,77
-0,0042
205.193,13
-0,0140
678.479,00
-0,0018
85.266,78
-0,0051
244.815,37
0,0043
-205.515,85
-0,0200
968.521,80
0,0152
-736.310,05
0,0224 -1.084.135,86
-0,0008
39.347,43
-0,0020
95.823,01
-0,0035
168.456,67
-0,0086
414.928,83
-218.875,85
-222.850,27
-224.043,48
-230.073,58
-231.368,97
-231.999,67
-247.688,55
-262.669,33
-266.915,91
-289.619,22
-304.542,92
-311.322,84
-322.637,70
-341.864,82
-353.615,59
-355.368,76
-376.321,04
-382.505,27
-382.933,89
-386.419,81
-390.997,96
-406.136,55
-406.389,13
-428.901,78
-430.075,25
-434.739,77
-465.346,44
-475.151,78
-475.631,13
-479.495,92
-491.946,11
-524.005,47
-526.222,67
-594.107,81
-619.184,62
-663.781,33
-711.551,81
-736.310,05
-799.856,47
-823.696,52
-840.159,45
-893.458,95
-1.013.598,73
-1.084.135,86
-1.377.847,30