Kavun (Cucumis melo L.)

Kavun (Cucumis melo L.) Türünün Kökeni, Yayılışı ile
Batı Anadolu’ da Bulunan Doğal Form ve Kültür Varyeteleri
Yrd. Doç. Dr. Feyza CANDAN* Prof. Dr. Teoman KESERCİOĞLU**
*Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü
**Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü
Özet
Kavun (Cucumis melo L.) türü diğer kültür bitkileri ile karşılaştırıldığında oldukça yeni kültür
tarihine sahip bir bitkidir. Türün kültüre alınışının M.Ö 3000 tarihinden daha önce bir tarihte
gerçekleşmiş olduğu düşünülmektedir. Kavunun gen merkezi Batı Afrika ve Hindistan’ dır. Ancak
kültürü her iki kıtada farklı zamanlarda başlamıştır. Kavunun Anadolu’ da 2 mikrogen merkezi
bulunmaktadır. Avrupa ve Amerika’ da bugün tarımı yapılan kavunların gen merkezi, Türkiye’ nin
Doğu Bölgesi ve özellikle Van ili çevresidir. Bu mikrogen merkezlerinden olan Batı Anadolu, coğrafik
yapısı nedeni ile Cucumis melo L. türünün zengin varyasyon gösterdiği bir alandır. Batı Anadolu’ da
kavunun 2 alttürü ile bu alttürlerden birine ait toplam 22 kültür varyetesi bulunmaktadır.
Anahtar kelimeler: Cucumis melo, kavun, kültür varyete
Abstract
Melon (Cucumis melo L.) has a new culture history when it is compared with the other
culture plants. It is thought that culture activities regarding this species has started before 3000 BC in
the world. Gene centers of melon are West Africa and India, but its culture activities has started at
different times in these two continents. 2 microgene centers are found in Anatolia. East of Anatolia
especially Van is the gene center of the melon being cultivated in Europa and America. West Anatolia
the other microgene center of melon is the area that melon shows different variations because of
area’ s geographical situation. 22 culture variates and 2 subspecies of melon can be seen in West
Anatolia.
Kavunun (Cucumis melo L.) Kökeni
Kavun (Cucumis melo L.) diğer kültür bitkileri ile karşılaştırıldığında oldukça yeni kültür
tarihine sahip bir bitkidir. Türün kültüre alınışının M.Ö 3000 tarihinden daha önce bir tarihte
gerçekleşmiş olduğu düşünülmektedir. Arkeolojik araştırmalarda kavunun tohum ve diğer vejetatif
kısımlarına rastlanmamıştır. Ancak M.Ö. 2400’ lü yıllara ait yapılan kazılarda bulunan eski eserler
üzerinde kavuna benzer meyve figürleri bulunmuştur. Ayrıca Çin’ de Ch’ ian Shan Yang yöresinde
yapılan kazılarda tarihi tam belirlenememiş olması ile birlikte bazı kavun tohumları gözlenmiştir.
Bitkinin kökeni hakkındaki modern bilgiler De Candolle (1882) ile başlamıştır. De Candolle
kavunun gen merkezinin batı Afrika ve Hindistan olduğunu, ancak kültürün her iki kıtada farklı
zamanlarda başladığını belirtmiştir. Hooker (1897)’ e göre kavunun primer gen merkezi Afrika’ dır.
Sekonder gen merkezi ise İran, Hindistan, Rusya ve Çin’ dir. Vavilov (1926) kavunun Anadolu’ da 2
mikrogen merkezinin olduğunu belirtmiştir. Bu gen merkezlerinden biri Batı Anadolu’ dur. Harlan
(1951) ve Zhukovsky (1951, 1965) Anadolu’ nun coğrafik yapısı nedeni ile kavunun özellikle Batı
Anadolu’ da zengin varyasyon gösterdiğini belirtmiştir. Mansfeld (1959) tatlı kavunların gen
merkezinin Ön Asya olduğunu ifade etmiştir. Günay (1976), Avrupa ve Amerika’ da tarımı yapılan
kantalop kavunlarının gen merkezinin Doğu Anadolu Bölgesi özellikle de Van ili ve çevresi olduğunu
ifade etmiştir.
Kavunun (Cucumis melo L.) Yayılışı
Hooker (1897)’e göre kavun türünün doğal formları Nijerya ve Gine’ den ticaret yolu ile
Hindistan’ a geçmiştir.
Candolle (1882) Hindistan’da yerli halkın kavunun doğal formlarını topladıklarını ancak
tarımını yapmadıklarını söylemiştir. Afrika’da da bitkinin meyvelerinin yendiğini ifade etmiştir. Kavun
Afrika’ da kültürü başladıktan sonra sekizinci yüzyılda Çin’ e götürülmüştür. Güney Asya
kavimlerinden Tamul dilinde kavun için ‘molam’ ismi kullanılmıştır. Bu isim bitkinin latince adında
bulunan ‘melo’ ile benzerlik göstermektedir.
Komarov (1955) türün Orta Asya, İran ve Afganistan’ da .ok görüldüğünü belirtmiş ve çevre
alanlarda yetişen kültür formları nedeni ile kalitesinin melezleme yoluyla sık sık bozulduğunu
belirtmiştir.
Yurdumuzun tarım bitkileri florasına önemli katkısı olan Zhukovsky (1951) ve Dillingen (1956)
yaptıkları araştırmalara göre Avrupa ve Amerika’ da tarımı yapılan kantalop kavununun onbeşinci
yüzyılda Romalı misyonerlerce Doğu Anadolu’dan alındığını, İtalya’ da yetiştirilmesinden sonra 1700
yılında Fransa’ da geniş ölçüde kültüre alınmıştır.
Kavunun Amerika’da tarımı, Amerika’nın keşfinden çok önceleri başlamıştır. Colomb 1494
yılında Amerika çevresindeki adalara çıktığında kavuna rastladığını notlarında belirtmiştir. Kavun daha
sonraları Avrupalıların etkisi ile 1516 yılında Orta Amerika’ da, 1609 yılında Virginia’ da 1629 yılında
Hudson Nehri kenarlarında ve daha sonra da Brezilya’ da yetiştirilmeye başlanmıştır.
Günümüzde kavun dünyanın subtropik ve tropik bölgelerinde yetiştirilmekte ve tarım alanları
gittikçe genişlemektedir.
Kavun (Cucumis melo L.) Üzerinde Yapılan Taksonomik Çalışmalar
Kavunlar üzerinde deneylere dayalı ilk bilimsel çalışmalar Naudin (1859) ile başlamıştır.
Araştırıcı dünyanın farklı yerlerinden 2000’ den fazla kavun örneği toplamış ve bunların birçoğu
arasında melezlemeler yaparak kökenlerini araştırmıştır. Naudin kavunları 10 grup altında toplamıştır.
Genetik denemeler da yaparak kavunun tür ve varyetelere ayrımında faydalı olabilecek önemli veriler
elde etmiştir.
Daha sonraları Kurz (1877), Cogniaux (1881), Rane (1901) ve Harms (1924) doğal ve kültür
kavun formlarını özellikle meyve karakterine göre sınıflandırmaya çalışmışlardır.
Rus araştımacı Pangalo (1925) kavunların kültür formları üzerinde yirmi yıldan fazla bir süre
çalışmıştır. Araştırmacı ilk kez kavunun kültür formları için dikotomik bir tayin anahtarı düzenlemiştir.
Bu incelemede ilk kez Anadolu kavunlarının sınıflandırılmış olması önemlidir. Pangalo Anadolu
kavunlarını ‘gracilior’ tipi altında inceler. Bu tip kavunlar ufak ve ince yapılıdır ve Asya, İran tipinden
ayrıcalık gösterir.
Zhukovsky (1951) ‘Türkiye’ nin Zirai Bünyesi’ adlı eserinde Anadolu kültür kavunlarının
bazılarını sınıflandırmış ve bunları adlandırmıştır. Araştırmacı Anadolu kavunlarını series Casaba ve
series Adana gibi iki gruba ayırmıştır.
Ekinci (1957) batı Anadolu’ da yaptığı araştırmalarda Zhukovsky’ nin çalışmalarını esas alarak
bazı varyeteleri morfolojik karakterlerine göre sınıflandırmıştır.
Bayraktar (1970) kavunun Anadolu varyetelerini meyvenin birçok karakterini ele alarak
sınıflandırmıştır.
Jeffrey (1972) Davis’ in ‘Flora of Turkey’ adlı eserinde Cucumis melo türünü incelerken doğal
formları ile subtropik bölgelerde yetişen kültür formları arasında belirgin ayrıcalıklar olduğunu ifade
etmiştir.
Günay (1975) gen merkezi Anadolu olan kantalop kavunları ile çalışmış ve bu kavunları 8 grup
altında toplamıştır.
Kesercioğlu (1981), Batı Anadolu’ da bulunan ve kültürü yapılan kavun (Cucumis melo L.)
formları üzerinde taksonomik ve sitotaksonomik çalışmalar yapmıştır. Kesercioğlu 1973-1980 yılları
arasında batı Anadolu’ da yayılış gösteren kavunlar üzerinde inceleme gezileri yaparak gözlediği
örneklerin tohumlarını toplayarak deneme arazilerine 4 yıl süre ile devamlı ekerek gözlemiştir.
Araştırmalarda özellikle mesafe izolasyonu ile bitkiler arasındaki melezlenme olasılığını önlemiştir. Bu
şekilde yetiştirilen kavun örneklerinde bitkilerin karakteristik özellikleri korunmuştur. Çalışmalarının
sonucunda, Batı Anadolu’ da yayılış gösteren alttür ve kültür varyetelerine ilişkin meyve özelliklerine
dayalı bir tayin anahtarı oluşturmuş ve gerekli izolasyon sağlandığı zaman bu tayin anahtarının
işlerliğini koruyacağını belirtmiştir. Kesercioğlu tarafından hazırlanan ve Batı Anadolu’ da yayılış
gösteren 2 alttür ve bu alltürlerden birine ait genellikle yetiştiği yere göre adlandırılmış olan 22 kültür
varyetesinin (cv) toplandığı yerler ile birlikte isimleri aşağıda bulunmaktadır.
C. melo subsp. dudaim; B1 İzmir: Bayındır, Foça, Menemen; B2 Uşak:Eşme; C2 Denizli:
Babadağ
C. melo subsp. melo (Yenebilen Kültür Kavunları)
C. melo subsp. melo cv. Düğmeli; C2 Denizli:Tavas
C. melo subsp. melo cv. Donbaylı; B2 Uşak:Güneli
C. melo subsp. melo cv. Taş düğeleği; B1 İzmir:Menemen, Balıkesir:İvrindi, Sındırgı,
Manisa:Kırkağaç, C2 Muğla:Merkez ilçe.
C. melo subsp. melo cv. Kırkağaç; B1 Manisa:Kırkağaç, Akhisar, Saruhanlı; B2 Balıkesir:Devlet
Üretme Çiftliği, Sındırgı, Manisa:Kula, Uşak:Merkez ilçe, C2 Denizli:Acıpayam, Muğla:Yayla
C. melo subsp. melo cv. Demir; B2 Denizli:Buldan
C. melo subsp. melo cv. Kumkısık, C2 Denizli:Kumkısık, C1 Muğla:Datça
C. melo subsp. melo cv. Çitilli, B1 Balıkesir:Sındırgı
C. melo subsp. melo cv. Beyaz, B2 Uşak:Güneli
C. melo subsp. melo cv. Hasanbey, B1 Manisa:Saruhanlı, Kula
C. melo subsp. melo cv. Okçular, A1 Çanakkale:Okçular Köyü, Bayramiç; Saçaklı Köyü
C. melo subsp. melo cv. Şekerpare, C2 Muğla:Yayla
C. melo subsp. melo cv. Pıtraklı, C2 Muğla:Yayla
C. melo subsp. melo cv. Topatan, A1 Çanakkale:Merkez ilçe
C. melo subsp. melo cv. Bağrıbütün, B3 Eskişehir:Kızılinler Köyü (Bu bitkinin Bulgaristan’ da
tarımı yapılmaktadır.
C. melo subsp. melo cv. Bigadiç, B2 Balıkesir:Bigadiç
C. melo subsp. melo cv. Ahıllı, C2 Denizli:Sarayköy, Ahıllı Köyü
C. melo subsp. melo cv. Uşak, B2 Uşak:İkisaray
C. melo subsp. melo cv. Kavun düğeleği, C2 Dennizli:Acıpayam, Alaaddin Köyü
C. melo subsp. melo cv. Dilimli, C2 Muğla:Yayla, Denizli:Tavas
C. melo subsp. melo cv. Paşalar düğeleği, B2 Uşak:Karahallı, Paşalar Köyü
C. melo subsp. melo cv. Çeşme, B1 İzmir:Çeşme, Alaçatı
C. melo subsp. melo cv. Hacırahmanlı, B1 Manisa:Saruhanlı, Hacırahmanlı Köyü
Kaynak
Kesercioğlu T. Batı Anadolu’ da Bulunan ve Kültürü Yapılan Cucumis melo L. Formları üzerinde
Taksonomik ve Sitotaksonomik Araştırmlar, Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Sistematik Botanik
Kürsüsü, Doktora Tezi (TUBİTAK Proje No:TBAG-403), İzmir, 1981.