İktisat Tarihi I
advertisement
İktisat Tarihi I 10/11 Kasım 2016 Ortaçağ toplumlarında loncalar • Ortaçağ toplumlarında kentlerde yaşayan nüfusun bir bölümü kendi tüketimlerini karşılamak için üretim yapıyordu. • Ortaçağ toplumlarının durağan koşulları içinde loncaları, – Üyelerine istikrar ve güvence sağlayan – Piyasa ve üretim koşullarını düzenlemeye ve denetlemeye çalışan meslek örgütleri olarak değerlendirmek gerekiyor. • Loncaların tek iktisadi amacı tekelci konumlarını sürdürmek değildi. • Ortaçağ Avrupa’sı kentlerinin yaşamında loncaların çok önemli bir yeri vardı. • Zaman içinde Ortaçağ'ın durağan koşullarında biçimlenen ve rekabeti sınırlamaya çalışan bu tekelci yapıların engelleyici özellikleri öne çıkmaya başladı. Osmanlı loncaları • Loncaların Anadolu’daki ve Batı Asya’nın diğer bölgelerindeki kökenlerine ilişkin bilgiler sınırlıdır. • Erken dönemde Anadolu’da ahiler kentlerde önemli bir siyasal odak oluşturuyordu. • Lonca teşkilâtının ortaya çıkışı Roma İmp.nun kuruluş yıllarına kadar uzanır. • Yerel hayat koşulları ferdin tek başına yaşamasına izin vermemektedir. • Osmanlı kentlerindeki zanaat ve ticaret loncaları iktisadi yaşamın temel ekseni durumundaydılar • Loncalardaki temel ilişki, usta-çırak ilişkisiydi. • Her loncanın başında, loncanın dinsel temsilcisi konumunda ve yönetim işleriyle uğraşmayan bir şeyh bulunurdu. • Üretimi Denetleyen Kurallar______________ • Tekelci meslek örgütleri olarak loncaların temel amacı üyelerinin çıkarlarını korumaktı. • Gedikler, her meslek dalında faaliyet gösteren işyeri, dükkan ve tezgah sayılarını saptarlar, bu sayıların artmasına izin vermezlerdi. • Lonca üyelerinin diledikleri gibi dükkan açma veya üretime geçme hakları yoktu. • Osmanlı loncalarını en fazla ilgilendiren konulardan biri hammaddelerin uygun fiyatlarla sağlanmasıydı. • Hammadde sıkıntısı nedeniyle loncalar sık sık devletten tüccarların faaliyetlerini denetlemesini talep ederlerdi. • Sermaye birikimi____________________________ • 16. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı loncalarının bir bölümünün içinde önemli iktisadi ve toplumsal farklılıklar ortaya çıkmıştı. • Loncalar için kar ve birikim olanakları yaratan önemli bir unsur da saray ve özellikle orduyla donanmadan gelen talepti. Devlet ile ilişkiler • Merkezi yönetimle loncalar arasındaki dengeler, zaman içinde ve bölgelere göre büyük farklılıklar göstermiştir. • Osmanlı yönetiminin loncaları bir yandan desteklerken öte yandan da denetlemeye çalışmasının dört temel nedeni vardı. • Lonca üyeleri ise belirli konularda devletin desteğini aramakla birlikle, genel olarak devlet müdahalelerine iyi gözle bakmıyorlardı • İhtisap uygulamaları içinde en önemlisi, üretilen malların, kalite standartlarına ve fiyatlarına ilişkin düzenlemelerdi. • Loncaları korumak amacıyla devlet hammadde piyasalarına da sık sık müdahale etmiştir. • Devlet, esnaf loncalarını elinin altında tutmaya çalışmakta ve onları belli bir çerçevenin içinde tutmaya zorlamaktadır. • XVIII. yüzyılın 2. yarısından itibaren esnaf, piyasa fiyatlarını kendi kontrolleri altına almış ve fiyatları yükseltmeye başlamıştır. • Devlet talebi karşılayabilecek miktarda ve kalitede uygun fiyatla üretim yapılmasını sağlamak amacıyla esnaf birliklerine çeşitli tekel haklarını vermiştir. Orducu Esnafı • Selçuklular dönemindeki gibi Osmanlı Devletinde de ordu sefere çıktığında kimi esnaf birliği askeri görevler üslenmekle yükümlüydü. – Sefer yürüyüşünün sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesi – ordunun merkez ile olan bağlantısının daimi olarak sürdürülmesinin – ordugâhların ve seferdeki ordunun ikmali Bu uygulamanın temelindeki amaçları oluşturmaktadır. • Ehl-i hiref, ordunun çok çeşitli ihtiyaçlarının giderilmesi gerekliliğine bağlı olarak oldukça farklı meslek gruplarını içerisinde barındırıyordu. • Orducuların belirlenmesi, orduya katılımları ve sefer süresi boyunca yönetimleri ordu ağası ya da orducu başı denilen bir kişi tarafından koordine edilirdi. • Disiplin sorunlarını asgari düzeye indirgemek için Osmanlı ordularının kentlere girmesine çok nadiren izin verilirdi • Merkezi devletin esnaf loncalarından istediği orduculuk mükellefiyeti temelde avârız vergisine dayanmaktaydı. • Orducu esnafının seçiminde devlet, loncayı muhatap olarak kabul etmekteydi. • Osmanlı Lonca Teşkilatı Üzerinde İslami Etkiler • Osmanlı loncaları İslam alemindeki loncalara göre daha iyi karakterize olmuştu çünkü birçok gayrimüslim üyeye sahipti. • 17. yüzyıldan itibaren loncalar İslam dünyasının her büyük şehrinde çalışan nüfusun büyük kısmını kapsayarak bütünsel bir sistem tarzını almıştı. • Loncalar hastalara ve düşkünlere yardımı ortak bir amaç olarak görüyordu. • Osmanlı yönetici sınıfına göre loncalar yararlı ama aynı zamanda tehlikeliydi. • Devlet – lonca pazarlığının en fazla ortada olduğu örnek devletin yiyecek satıcılarıyla ilişkileriydi. • Fiyatların devlet kontrolünde olması İslam aleminde loncaların ortaya çıkmasından çok daha önce de vardı. • Bütün mallarda narh uygulanması sebebiyle en azından prensip olarak fiyatların sabit kalması ümit edilirdi. • Öte yandan rekabetin canlanmasına bir ölçüde izin vererek dini gelenekleri de göz ardı etmiyorlardı. • Pazar denetçisinin yaptığı en önemli ve aynı zamanda İslami açıdan kuşkulu iş loncalara girişi zorlaştırmaktı. • Endüstrileşme öncesi özenilerek üretilen el yapımı malların fiyatları doğal olarak yüksekti. • Gerçekte loncaların fiyat kontrolleriyle elde ettikleri fiyatların sadece kabul edilebilir sınırlar içerisinde tutulmasıydı. • Fütüvvet teşkilatlarında da olduğu gibi loncalar üyelerinin yoksulluğa düşmelerini önlemeye çalışırdı. • Osmanlı loncalarının özerklik dereceleri güçlü uyuşmazlıklara konu olmuştur. • Osmanlı İmparatorluğundaki loncaların özerkliği hususunda karşımıza iki karşıt görüş çıkmaktadır. • İslam alemindeki loncalar tüzel bir statüye ulaşamamışlardı. • Karşıt görüş Osmanlı loncalarının en az Avrupadakiler kadar özerkliğe sahip olduğunu iddia etmektedir. • Osmanlı devleti loncalar üzerindeki kontrolünü yerel farklılıklara göre değiştirebilirdi. • Batılı benzerlerine kıyasla Osmanlı loncaları idarecilerini ya da lonca usullerini değiştirmede biraz hantal kalmış olmalıdırlar. • İkincisi kurumsal ve teknolojik değişiklikleri takip etmede daha az yatkınlık göstermiş olmalıdırlar • Devletin loncaların bazı rekabetçi olmayan etkinliklerden fayda sağladığını görmekteyiz. • Osmanlı loncalarının özerk olmayışlarının bir başka göstergesi de aldıkları önemli kararları mutlaka mahkemeye onaylatıyor olmalarıydı. • Osmanlı loncaları gerçek bir özerklik kazanamadıysa bunun sebebi sadece devletin loncalarla alakalı işleri düzenleme peşinde olması değildir. • Robert Lopez Avrupalı bir lonca üyesinin kapalı bir dairenin mahkumu olduğunu vurgulamıştır. • Loncadan Sanayiye Geçiş_____________________ • Batı Avrupa’da feodalizmden kapitalizme geçiş sürecinde, ticaret sermayesi üretim faaliyetlerini yeniden örgütlemişti. • Loncaların ve onları destekleyen devletin fazla güçlü olmaması nedeniyle, ticaret sermayesi üretimi kırsal alanlara aktarabilmişti. • Küresel ekonominin değişmesi ve loncaların dinamiklerindeki eksilme varlıklarını tehdit etmedi • Ortak noktalarına rağmen lonca sistemi dışındaki fırsatların muazzam farklılıkları sebebiyle iki sistem önemli ölçüde birbirinden ayrılmaktadır. • Osmanlı ekonominin değişememesinin en önemli sebebi İslam hukukunun bireyselciliğinde aranmalıdır. Osmanlı Lonca Sisteminin Sonu • Endüstri devrimiyle ortaya çıkan kriz bazı loncaları diğerlerinden önce etkilemiştir. • Önemli bir etken batı tipi yaşam tarzı ve tatların benimsenmeye başlanmasıdır. • Kötü eğitimli olan ve ilkel metotlarla imalat yapanlar eğitimli ve zengin olanlara göre daha çabuk etkilenmiştir. • Krize karşı alınan resmi önlemler kesin bir kanun haline getirilmedi Endüstrileşmede Dinsel Engellemeler • Osmanlı’da loncaların gidişatı Osmanlı’nın ekonomik gidişatıyla tamamen örtüşmektedir. • Politik istikrar ve sosyal uyumu öngören sisteme olan adaptasyonu baskı altına almak için kurulan sistem başarısız olmuştur. • İslam alimleri ve yöneticileri loncaların kardeşlik ilişkilerini ve rekabet karşıtı prensiplerini zahiri İslami öğretiyle uyumlu saymışlardır
