İktisat Tarihi II
advertisement
İktisat Tarihi II IX. Hafta 14. ve 15. Yüzyıllarda Ekonomik Değişim • 14. yy’ın başı Orta Çağların ekonomik gelişme döneminin sonu olarak kabul edilebilir. • 14. yy’ın ilk yıllarında Avrupa önceki yüzyılların kazanımlarıyla idare ediyordu. İktisat cephesi durağanlaşmıştı. • Tüketici sayısı azaldı, Pazar massetme yeteneğini kısmen kaybetti, köylüler özgürleşse de serflik devam etti. • Huzursuzluk nedenlerine sık sık meydana gelen savaşların kötülükleri de ekleniyordu. • Batı Avrupa’nın her yerinde yüksek burjuvazi en başından itibaren kent yönetimlerini tekeline almıştı • Büyük endüstrinin ekonomik işleyişini bu işin karlarıyla yaşayan insanların eline terk eden sistemin aksaklıkları kendisini gösterdi. • Kentsel devrimler önce Flemenk’in endüstriyel kentlerinde Ren’de ve İtalya’da meydana geldi. • Nüfusun çoğunluğu esnaf loncaları içinde yer aldığından reform bunları yönetime katma biçiminde oldu. • 14. yy’ın ortalarında küçük zanaatlarda bir proleterya ortaya çıkmaya başladı. • 14. yy’ın ortalarından itibaren umudunu yitiren kalfalar yüksek ücret için grev yaptılar. Ustaların yanısıra yönetime katılmayı talep ettiler. Himayecilik, Kapitalizm ve Merkantilizm • Esnaf loncalarının kentlerin ekonomik düzenlerine egemen olduğu dönem kentsel himayeciliğin en yüksek noktasına ulaştığı dönemdir. • Ayrıcalık bahanesiyle ya da rüşvetle kent dışında dükkan açmak yahut kentte imal edilmemiş malı satmak yasaktı. • Loncaların kapitalist müteşebbislere karşı olan tutumu ileri derecede kuşku ve güvensizlik içeriyordu. • Kentsel bireycilik kentlerin büyük çaplı endüstriyi engellemesine yol açtığı gibi büyük çaplı ticaretin engellenmesine de neden oldu. • Ne kentlerin gelişmesi her yerde aynı derece hızlıydı ne de loncaların egemenliği her yerde aynı yoğunluktaydı. • Kentler büyük çaplı ticareti sömürmek ve vergilendirmek politikasını boşuna izlediler. • 14 ve 15. yylarda kıtanın değişik yerlerinde komisyoncu, muhabir ve uzantılarıyla ticari şirketler ortaya çıktı. • Fransa ve İngiltere ki yüzyıl savaşlarında ikisi de harap olmuş ve sermayenin yayılmasında daha az canlılık ortaya koymuşlardır. • Geç ortaçağlarda kapitalizmin yükselişi ve gücü çeşitli yönlerde kendisini ortaya koymuştur. • Bütün bu hareket loncaların etkisiyle kent ekonomisinin dönüşüme uğradığı bir sırada ortaya çıkan yeni bir sınıf tarafından harekete geçirilmiştir. • Yönetimin gelişmesi ve asker beslemenin artan masrafları kralları ve yöresel lordları belirli görevleri üstlenen danışmanları oluşturmaya zorladı • 14 ve 15. yyların kapitalistleri, lordlarla ilişkiye girmek zorundaydılar ve aralarında tam bir çıkar dayanışması kurulmuştu • Krallar ve büyük lordlar, kapitalizmin gelişmesine karşı gösterdikleri hoşgörüde, yalnızca mali endişelerden etkilenmiyorlardı • Yalnızca büyük lordlar, kentsel ekonomileri kontrol edecek yöresel bir ekonomiyi kavrayabiliyorlardı. • Bu, devletlerin birbirleriyle olan ilişkilerini, kentlerde yüzyıllar boyu olduğu gibi, özel bir bireycilikle birlikte yürüten bir sürecin başlangıcıydı. • Fransa Yüzyıl Savaşları’yla harap olmuştu ve ancak IX. Louis tahta çıktığında ülkenin ekonomik canlanışını sağlayacak önlemler alınabildi. • Merkezi bir yönetimi olmayan Almanya’daki siyasal anarşi, onu Batılı komşularını taklit etmekten alıkoyuyordu. Modern Çağ’ın Başlangıcında Avrupa Ekonomisi • 11 yy başından itibaren Rostow'un deyimiyle kalkışa (take-off) geçen Avrupa, bilhassa 13. yy-14.yy arasında çok önemli ilerlemeler gerçekleştirdi. • Gelişmişlik ve azgelişmişlik ölçüsü ile baktığımızda, zamanın başlıca medeniyet merkezleri ile karşılaştırıldığında Avrupa gelişmemiş bir bölgeydi. • 1000 yıllarından itibaren Avrupa ekonomik bir kalkış'a geçti. 16. yüzyılın başında durum 500 yıl öncesinin tersine dönmüştü. Coğrafi Keşifler ve Avrupa’nın Genişlemesi • Kuznets'e göre 1492 ile 1776 yılları arasındaki ekonomik,sosyal, politik ve kültürel tarihi, coğrafî keşifler ve bununla ilgili olaylarla açıklanabilir. • 17. yüzyıl ortalarındaki ile 15. yüzyıl Avrupa ekonomisi arasında önemli farklar vardı. • Doğuya doğru ilerleme 17. yüzyılın ortalarından itibaren çok hızlı ve acımasız oldu • Avrupa medeniyetinin Amerika 'ya tanıttığı diğer özellikler ateşli silahlar ve alkol ile çiçek, tifüs ve grip gibi salgın hastalıklardı. • İşgücü kıtlığına bir çare olarak İspanyollar, Afrikalı köleleri Batı yarımküresine taşımaya başladılar. • Avrupa kültürünün Yeni Dünya'ya taşınması ve yerli kültürlerin yok edilmesi Avrupaî genişlemenin önemli sonuçlarından biridir. • Pamuk ve şeker daha önce de bilinmekle birlikte yaygın ölçüde üretimi ve ticareti yapılan mallar değildi • Amerika'nın medeniyete en tartışmalı katkılarından biri olan tütün, Avrupa'ya 16. yüzyıl ortalarında ulaştı ve süratle yayıldı. • Deniz aşırı genişlemenin nihaî bir sonucu Avrupa'nın ekonomik merkezinin yer değiştirmesiydi. • 16. yüzyılda İspanya ve Portekiz Avrupa'nın en önde gelen ekonomik güçleri oldular. • Ortaya çıkan ekonomik değişmelerden en kazançlı çıkabilecek bölgeler Aşağı Ülkeler, İngiltere ve Kuzey Fransa'ydı. Nüfus • 15. yy başlarında yarım yüzyıl süren bir düşüş ve durgunluktan sonra Avrupa nüfusu bir kez daha artmaya başladı. • 16. yüzyıldaki nüfus büyümesi genel bir hadise olmakla birlikte tüm bölgelerde aynı oranda gerçekleşmedi. • 16. yüzyıldan itibaren nüfus artışı göçlerle birleşerek şehir nüfuslarının belirgin şekilde büyümesine yol açtı. • 16. yy’ın sonunda kaynaklar üzerindeki nüfus baskısı aşırıydı. 17. yyın ilk yarısında yeni bir veba ve salgın dalgası ile savaşlar, nüfus büyümesini sona erdirdi. • 17. yyda nüfus artışının yavaşlaması nüfusun kendisini yeterli ölçüde besleyebileceği düzeyi aşmış olmasından ileri gelmekteydi. • Doğu Avrupa'da dönem başında sosyal ilişkilerin yaygın şekli olan serflik giderek yaygınlığını daha da arttırdı. • Akdeniz bölgesinde iklim ve toprak tiplerinin benzerliğine rağmen çok farklı özellikler görülüyordu • İspanyol tarımının diğer bir özelliği köylü ile koyun sürüsü sahipleri arasındaki düşmanlıktı. • Batı Avrupa'da Ortaçağ'dan devralınan açık tarla sistemi varlığını sürdürdü. • Avrupa'da en gelişmiş tarıma sahip bölge Aşağı Ülkeler, özellikle de Hollanda idi. • Tarımda olduğu gibi sanayide de Modern Çağ'm başlarında büyük bir teknolojik sıçrama söz konusu değildi • Teknolojik açıdan önemli değişmelerin ortaya çıktığı bir alan okyanus denizciliği idi. • Metalürji sanayiinde önemli gelişme alanlarından biri de demir sanayii idi. • Deniz aşırı keşifler yeni hammaddeler temin ederek yeni sanayilerin doğuşunu teşvik etti • Batı Avrupa'da yeni teknolojilerin yayılması hızlıydı. Sık savaşlara rağmen Avrupa ulusları arasındaki teknolojik mesafe fazla değildi. • Sanayi sektöründe sağlanan önemli gelişmelere rağmen Avrupa ekonomisi henüz ileri derecede ihtisaslaşmış değildi. • Deniz aşırı yayılmanın önemli bir ekonomik sonucu da zengin altın ve gümüş yataklarına sahip olan Meksika ve Peru'nun keşfiydi. • Avrupa'ya taşman kıymetli madenler, mal ve hizmetlere talep yarattı • 16. yüzyıldaki fiyat artışlarının temel açıklamalarından biri, Earl J. Hamilton'un teorisidir. • 1500'lerden itibaren kıymetli maden arzının artışı, fiyat yükselişlerinden muhtemelen çok daha fazlaydı • Kıymetli maden akışının yarattığı efektif talep genişlemesinin fiyatlarda derhal aynı oranda bir yükselmeye yol açacağı görüşü de tenkit edilmiştir • Batı Avrupa'ya kıymetli maden akışının ikinci önemli sonucu faiz hadlerinin düşmesiydi • Kıymetli maden akışının diğer bir önemli ekonomik sonucu ücret artışlarının fiyat artışlarını izleyememesi oldu. • İngiltere için yapılan bir çalışma, Fiyat İhtilâli sırasında rantların da fiyatlarla aynı oranda yükseldiğini göstermiştir. • Kıymetli maden akışının bir başka sonucu, uluslararası ticaretle ilgiliydi. • Avrupalılar, güçlü kalyonları ile Hint Okyanusu'ndaki Müslüman ticaret gemilerinin çoğunu tahrip ederek Asya ticaretinin önemli bir payını ellerine geçirdiler • 16 ve 18. yüzyıllar arasında Avrupa ekonomisinin tüm sektörleri içinde en dinamik olanı şüphesiz ticaretti. • Erken Ortaçağ'da uzak mesafeli ticaret zenginlerin talep ettiği lüks mallarla sınırlı olup, hacimli malların ticareti bölgesel çapta cereyan ediyordu. • İngiltere tarafından 18. yüzyılda Hindistan'ın istilasına kadar ticaret dengesi daima Avrupa'nın aleyhineydi. • Ticaretin diğer bir alanı da köle ticaretiydi. Bu ticaret başlangıçta Portekizlilerin tekelindeydi. • Bu dönemde iş tekniklerinde görülen gelişmeler de önemliydi. • Başlangıçta ortaklıklar yalnız bir seyahat için kuruluyor ve seyahat bitince ortaklık dağılıyordu. • Deniz aşırı ticaretin kârları tarım, madencilik ve imalat sektörlerindeki büyümenin sermaye kaynağını oluşturdu. • Ticarî gelişmelerin önemli sonuçlarından biri değerli ve zengin bir insan sermayesinin oluşmasıydı • 15. yüzyılda Cenova, Lyon, Barselona, Sevilla ve Londra gibi Avrupa'nın tüm önemli ticarî merkezlerinde İtalyan tüccarlarının kolonileri vardı. • Bankacılık alanında da iki önemli değişme oldu. • Öncelikle krallara ait borçların, hükümete ait resmî bir borç olduğu fikri doğdu. İkinci önemli gelişme banknot kullanımının artışıydı. • Modern Çağ'ın başlarında Avrupa ülkelerinin ekonomik politikaları iki amaca yönelikti: – Ekonomik imkânları kullanarak devletin güçlendirilmesi – Devletin gücünü kullanarak ekonomik gelişmenin ve ülkenin zenginleşmesinin sağlanması • 1500 ile 1800 yılları arasında Batı Avrupa ülkelerinin ekonomik politikalarına yön veren iktisadî fikirler ve yapılan uygulamalar merkantilizm olarak adlandırılmıştır. • Merkantilist yönetimlerin tüm uygulamalarının ekonomi üzerinde olumlu etkilerde bulunduğu düşünülmemelidir. • Merkantilist politikaların diğer bir uygulaması da büyük ticarî filolara özel önem verilmesiydi. • Ticarî filolara verilen büyük önemin bir nedeni de uluslararası ticaretin sabit bir hacimde olduğu fikriydi. • Tüm ülkelerin teorisyenleri millî serveti ve gücü arttırmanın bir unsuru olarak sömürgelerin önemini belirtiyorlardı • Merkantilizm uluslararası pazarın önemine ve sanayinin ekonomideki stratejik rolüne dikkat çekerek ekonomik gelişmeye olumlu bir katkıda bulunmuştur. • Ancak ekonomide devletin rolünü abartması ve ülkelerin zenginliğini altın ve gümüşle özdeşleştirmesi onun olumsuz yönleri olarak değerlendirilebilir. • Ekonomik milliyetçiliğin en tipik örneği Fransa'da Colbert dönemi (1665-1683) idi. • Colbert, yönetimi süresince ekonomi üzerinde devlet kontrolünü sistemleştirmeye ve rasyonelleştirmeye çalıştı. • Colbert geniş bir sömürge imparatorluğu oluşturmaya da gayret etti. Dış ticarette tekelci anonim şirketler kuruldu • İngiltere'de ise ekonomik politika kıta Avrupası'ndan daha farklı bir gelişme çizgisi izledi. • Parlamento dış ekonomik ilişkilerde sıkı bir milliyetçilik politikası izledi. • Ülke içinde parlamento, ekonomiyi kontrol etmek istemesine rağmen bürokrasinin zayıflığı nedeniyle bunu gerçekleştirebilecek güçten yoksundu.
