Tarih 5 Ders Notu - Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü

T.C.
M‹LLÎ E⁄‹T‹M BAKANLI⁄I
AÇIK Ö⁄RET‹M OKULLARI
(AÇIK Ö⁄RET‹M L‹SES‹ - MESLEK‹ AÇIK Ö⁄RET‹M L‹SES‹)
Tarih 5
Ders Notu
Haz›rlayan
Semavi DEM‹R
ANKARA-2011
M.E.B E⁄‹T‹M TEKNOLOJ‹LER‹ GENEL MÜDÜRLÜ⁄Ü YAYINLARI
AÇIK Ö⁄RET‹M OKULLARI DERS K‹TAPLARI D‹Z‹S‹
Copyright ©MEB E¤iTek
Her hakk› sakl›d›r ve Millî E¤itim Bakanl›¤›na aittir. Tümü ya da bölümleri izin
al›nmadan hiçbir ﬂekilde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Dizgi
: Naa z m i KEP‹R - ‹ lkay YILMAZ
Resim - Grafik : Nuh ARLIER
TTK ‹nceleyen : Mehmet BA⁄CI
ATATÜRK'ÜN
GENÇL‹⁄E H‹TABES‹
Ey Türk gençli¤i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk
cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu
temel, senin, en k›ymetli hazinendir. ‹stikbalde dahi, seni, bu
hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî,
bedhahlar›n olacakt›r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa
mecburiyetine düﬂersen, vazifeye at›lmak için, içinde
bulunaca¤›n vaziyetin imkân ve ﬂeraitini düﬂünmeyeceksin!
Bu imkân ve ﬂerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür
edebilir. ‹stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düﬂmanlar,
bütün dünyada emsali görülmemiﬂ bir galibiyetin mümessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan›n, bütün kaleleri zapt
edilmiﬂ, bütün tersanelerine girilmiﬂ, bütün ordular› da¤›t›lm›ﬂ
ve memleketin her köﬂesi bilfiil iﬂgal edilmiﬂ olabilir. Bütün bu
ﬂeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin
dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ
h›yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri ﬂahsî
menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler.
Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düﬂmüﬂ olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâd›! ‹ﬂte, bu ahval ve ﬂerait içinde
dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt›r! Muhtaç
oldu¤un kudret, damarlar›ndaki asîl kanda, mevcuttur!
..
MUSTAFA KEMAL ATATURK
SUNU
“E¤itim” kavram› yaﬂam boyu süren çok önemli bir etkinliktir. E¤itim süreci ilk
ça¤lardan beri sürekli olarak geliﬂim göstermektedir. Teknolojinin geliﬂim göstermesiyle
birlikte, yeni bilgi ve iletiﬂim teknolojileri e¤itim sürecinde h›zla kullan›lmaya
baﬂlanm›ﬂt›r.
Günümüzde pek çok problemin çözümünde e¤itimin etkin bir ﬂekilde kullan›lmas›
gereklidir. Pek çok çaba ve çözümün içinde, biliﬂim teknolojisi geleneksel araçlar
aras›ndan s›yr›larak öne ç›kmaktad›r. Öne ç›kan bu teknolojiyle birlikte geliﬂen ve
önemini giderek art›ran yöntemlerden birisi de yer, zaman ve yaﬂ s›n›rlamas›
olmayan uzaktan e¤itimdir.
“Uzaktan e¤itim” yolu ile e¤itim görmekte oldu¤unuz Aç›kö¤retim Lisesi’nde,
Genel Müdürlük olarak sizlere sundu¤umuz hizmetlerden birisi de ders notu
mahiyetindeki kitaplar›m›zd›r. Uzaktan e¤itim ilkelerine uygun olarak haz›rlanan bu
ders materyali lise müfredat programlar›na uygun olarak haz›rlanmaktad›r. Haz›rlanan
bu ders notlar›m›z, müfredat programlar›nda meydana gelen de¤iﬂikliklere paralel
olarak yenilenmekte ve güncelleﬂtirilmektedir.
Bu ders notundan yararlanacak olan
ö¤rencilerimize
baﬂar›lar diliyor, ders
notlar›n›n haz›rlanmas›nda eme¤i geçen tüm Genel Müdürlü¤ümüz çal›ﬂanlar›na
teﬂekkür ediyorum.
Mahmut TÜNCEL
Genel Müdür
SUNUﬁ
De¤erli Aç›k Ö¤retim Lisesi Ö¤rencileri;
Tarih 5 Ders Notu, ö¤retim programlar› çerçevesinde ders kitaplar›na yard›mc›
kaynak olarak düﬂünülmüﬂtür. Bu ders notu, sizlerin düzeyi göz önünde
tutularak haz›rlanm›ﬂt›r. Elinizdeki ders notu, uzaktan e¤itim ve ö¤retim tekniklerine
uygun bir ﬂekilde haz›rlanm›ﬂt›r.
Sevgili Aç›k Ö¤retim Lisesi ö¤rencileri, ders notunuzu dikkatlice okuyup anlamaya çal›ﬂ›n›z. Kitaptaki tan›mlar› ezberlemeden kavramaya çal›ﬂ›n›z. Tan›mlar›
kavramaya çal›ﬂ›rken sizler için haz›rlanan sorulardan yararlan›n›z. Sorulara cevap
veremedi¤iniz takdirde, ilgili konuya tekrar dönüp yeniden çal›ﬂ›n›z. Çal›ﬂman›zda
sizlere yard›mc› olmak amac›yla, konuyla ilgili dikkat çekilmesi gereken yerler çeﬂitli
sembollerle gösterilmiﬂtir.
Ders notunuzun içinde, sizleri çal›ﬂt›¤›n›z konuya daha çok yaklaﬂt›ran,
düﬂündüren ve ö¤rendi¤iniz konuyu hemen pekiﬂtirmenizi sa¤layacak çeﬂitli sorular
haz›rland›. Bu sorular› haz›rlamaktaki amac›m›z, ünitede geçen konu ve kavramlar›
daha iyi ö¤renmenizi sa¤lamakt›r.
Ders notunuzun içinde çeﬂitli tan›m ve kavramlar verildi. Bu tan›m ve kavramlar› dikkatli okumal›, daha iyi ö¤renmek için de kendi cümlelerinizle ifade
etmelisiniz. Ayr›ca siyasi konulara çal›ﬂ›rken mutlaka tarih atlas›ndan yararlan›n›z.
Ders notunuzdaki konular›n zihninizde daha kal›c› olmas› ve yeniden
an›msaman›za yard›mc› olmas› için bölüm sonlar›nda özet oluﬂturuldu. Özeti
dikkatlice okuyunuz. Bunun yan›nda ö¤rendiklerinizi s›nayabilmeniz ve karﬂ›laﬂt›rma
yapabilmeniz için bölüm sonlar›nda o bölümde geçen konularla ilgili de¤erlendirme
sorular› da düzenlendi.
Her konunun baﬂ›nda yer alan “ Bu Bölümün Amaçlar›” ve “ Nas›l
Çal›ﬂmal›y›z?” bölümlerini de dikkatlice okumal›s›n›z. Çünkü bu bölümlerde, ders
çal›ﬂ›rken gereksinim duyaca¤›n›z “ Neyi, nas›l ö¤renece¤im?” sorular›n›n yan›tlar›n›
bulacaks›n›z.
Sevgili Aç›k Ö¤retim Lisesi ö¤rencileri; düzenli ve planl› çal›ﬂmak sizi baﬂar›ya
götürecektir. Hepinize baﬂar›lar diliyorum.
Ayr›ca bu ders notunun haz›rlanmas›nda yard›m ve deste¤ini esirgemeyen
sevgili eﬂime; ders notunun dizgi, tasar›m, grafik, montaj ve bask› sürecinde de¤erli
zaman›n› ay›rarak gösterdi¤i özel ilgi ve alakas› için sevgili dostum ve mesai arkadaﬂ›m, meslektaﬂ›m Say›n Nuh ARLIER’ e teﬂekkürlerimi sunmay› bir borç bilirim.
Semavi DEM‹R
Tarih Ö¤retmeni
‹Ç‹NDEK‹LER
ÜN‹TE I
TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIﬁI
1. TÜRKLER‹N ANA YURDU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
2. ANA YURTTA KURULAN ‹LK UYGARLIKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
3. HUNLARDAN ÖNCEK‹ TÜRKLER‹N YAﬁAYIﬁLARI . . . . . . . . . . . . . . .
6
4. ‹SK‹TLER (SAKALAR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
ÜN‹TE II
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKEN‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BÜYÜK HUN DEVLET‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KAV‹MLER GÖÇÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AVRUPA HUN DEVLET‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AKHUNLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GÖKTÜRKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
UYGURLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
18
22
24
29
30
38
ÜN‹TE III
D‹⁄ER TÜRK DEVLETLER‹
1. KIRGIZLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
47
2. SABARLAR (S‹B‹RLER) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
3. AVARLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
50
4. HAZARLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
51
5. BULGARLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
6. TÜRG‹ﬁLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
57
7. KARLUKLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
58
8. MACARLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
59
9. PEÇENEKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
60
10. UZLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
11. KUMANLAR (KIPÇAKLAR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
ÜN‹TE IV
‹LK TÜRK DEVLETLER‹NDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
TOPLUM YAPISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DEVLET YÖNET‹M‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ORDU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D‹N VE ‹NANIﬁ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HUKUK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
YAZI, D‹L VE EDEB‹YAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
EKONOM‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SANAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
71
72
76
78
81
82
85
87
ÜN‹TE V
‹LK TÜRK DEVLETLER‹N‹N D‹⁄ER DEVLETLERLE ‹L‹ﬁK‹LER‹
1. TÜRK- Ç‹N ‹L‹ﬁK‹LER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
101
2. TÜRK- MO⁄OL ‹L‹ﬁK‹LER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
105
3. TÜRK- ARAP ‹L‹ﬁK‹LER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
106
4. TÜRK- ‹RAN ‹L‹ﬁK‹LER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
108
YANIT ANAHTARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
SÖZLÜK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
KRONOLOJ‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
121
KAYNAKCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
124
TAR‹H 5
ÜN‹TE I
TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIﬁI
Bu ünitede; Türklerin ana yurdunun neresi oldu¤u, burada kurulan ilk uygarl›klar›
ve bunlar›n özelliklerini, Hunlardan önceki Türklerin yaﬂay›ﬂlar› ve ‹skitler (Sakalar)
ile ilgili konular› ö¤renece¤iz.
‹Ç‹NDEK‹LER
1. TÜRKLER‹N ANA YURDU
2. ANA YURTTA KURULAN ‹LK UYGARLIK
K LAR
3. HUNLARDAN ÖNCEK‹ TÜRKLER‹N YAﬁAYIﬁLARI
4. ‹SK‹TLER (SAKALAR)
TAR‹H 5
BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI
Bu üniteyi çal›ﬂt›¤›n›zda;
* Türklerin ana yurdunun neresi oldu¤unu belirtecek,
* Ana yurtta kurulan uygarl›klar› ve özelliklerini ö¤renecek,
* Hunlardan önceki Türklerin yaﬂay›ﬂlar›n› ve ‹skitler (Sakalar) ile ilgili tarihi olaylar›
kavrayacaks›n›z.
*
*
*
*
*
2
NASIL ÇALIﬁMALIYIZ?
Ünitede yer alan konular›n isimlerini ö¤reniniz.
Konulara çal›ﬂ›rken, kitab›n›zdaki haritalardan ve tarih atlas›n›zdan yararlan›n›z.
Konulara çal›ﬂ›rken gerekiyorsa özet ç›kar›n›z.
Konular içerisinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.
Ünite sonundaki özeti okuyup, de¤erlendirme sorular›n› cevapland›r›n›z.
TAR‹H 5
ÜN‹TE I
TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIﬁI
1-TÜRKLER‹N ANA YURDU
Türk tarihinin günümüzden 4000 y›l kadar önce Orta Asya’da baﬂlad›¤›, arkeolojik
kaz›lar sonucunda ortaya ç›kart›lan kal›nt› ve buluntulardan anlaﬂ›lm›ﬂt›r. Yerli ve
yabanc› tarih araﬂt›rmac›lar› Türklerin ana yurdunun Orta Asya oldu¤u konusunda
hemfikirdirler. Son yap›lan araﬂt›rmalar sonucunda Türklerin ilk ana yurdu en geniﬂ
ﬂekliyle; do¤uda Kingan (Kad›rgan) Da¤lar›, bat›da Hazar Denizi ve Ural Da¤lar›,
kuzeyde Baykal Gölü, Yenisey ve Obi nehirleri bölgesi, güneyde ise Sar› Irmak,
Himalaya, Pamir ve Hindukuﬂ da¤lar› ile çevrilidir (Harita1-1).
Harita 1–1: Türklerin Anayurdu
Orta Asya denizden uzak oldu¤u için sert bir kara iklimine sahiptir. Türklerin içinde
yaﬂad›klar› bu co¤rafya, onlar›n göçebe bir hayat tarz›n› benimsemelerine ve mücadeleci
bir karakter kazanmalar›na neden olmuﬂtur. Geniﬂ bozk›r ve meralar, halk›n ço¤unu
hayvanc›l›kla u¤raﬂmaya sevk etmiﬂ, bu sayede baz› tarihçilerin konar-göçer diye
adland›rd›¤› kültürün do¤mas›na neden olmuﬂtur.
Orta Asya neresidir? Haritay› inceleyerek s›n›rlar›n› ö¤reniniz.
3
TAR‹H 5
2- ANA YURTTA KURULAN ‹LK UYGARLIKLAR
Kültür; bir toplumun sahip oldu¤u dil, din, gelenek, sanat ve hayat tarz› gibi
unsurlar›n bir bütünüdür. Bir baﬂka deyiﬂle, bir milletin tarihi boyunca meydana getirdi¤i
maddî ve manevî de¤erlerin bütünüdür.
Medeniyet (uygarl›k ) ise insanl›¤a mal olmuﬂ, bütün insanl›k taraf›ndan be¤enilen
ve benimsenen ortak de¤erlerdir. Örne¤in; ‹slam Medeniyetinin içinde Arap, Fars (‹ran)
ve Türk kültürleri bulunmaktad›r.
Kültür millîdir, uygarl›k ise insanl›¤›n ortak mal›d›r. Bir kültürün oluﬂmas›nda,
içinde yaﬂan›lan co¤rafyan›n özellikleri, insanlar›n ihtiyaçlar› ve do¤a ile olan iliﬂkileri
önemli etkenlerdir.
Orta Asya’da yap›lan kaz›lar sonucunda ortak yanlar› olmakla birlikte, birbirinden
farkl› kültürler ortaya ç›km›ﬂt›r. Bu kültürler, birbiri ard›nca oluﬂmuﬂ, birisi biterken
hemen bir yenisi baﬂlam›ﬂt›r.
Bu kültürler esas itibariyle iki grupta incelenebilir: Bunlardan birisi kuzeyde, her an
hareket halinde bulunan göçebe topluluklar›n kültürüdür. Di¤eri ise, güneyde daha çok
akarsu boylar›na yerleﬂmiﬂ topluluklar›n kültürüdür. Kuzey ve güneydeki farkl› hayat
tarzlar›, farkl› kültürleri ortaya ç›karm›ﬂt›r. Bu kültürler, de¤iﬂik zamanlarda yap›lan
göçler sonucunda Avrupa’da ve Ortado¤u’da etkili olmuﬂtur.
Kültür ve medeniyet kavramlar›n› tan›mlayarak, aralar›ndaki fark› belirtiniz.
Son yap›lan kaz›larda ortaya ç›kan bulgulara göre; Orta Asya’daki en eski kültürler
ﬂunlard›r : (Harita 1-2)
Harita 1-2 : Orta Asya’da Kurulan ‹lk Uygarl›k Merkezleri
4
TAR‹H 5
Anav Kültürü (MÖ 4500–1000)
Anav kültürü, bu günkü Türkmenistan’›n baﬂkenti Aﬂkabat yak›nlar›ndaki Anav
bölgesinde yap›lan kaz›larda ortaya ç›kar›lm›ﬂt›r. Orta Asya’n›n en eski kültürü olan
Anav Kültürü’ne mensup insanlar›n yerleﬂik hayata geçtikleri, tu¤lalardan yap›lm›ﬂ
evlerde oturduklar› yap›lan araﬂt›rmalar sonucunda ö¤renilmiﬂtir. Elde edilen bulgulardan
da tar›m kültürüne sahip olduklar›, koyun, keçi, s›¤›r ve deve gibi hayvanlar› da
besledikleri anlaﬂ›lmaktad›r. Nitekim buluntular içinde yer alan dokuma parçalar›,
nak›ﬂl› seramik parçalar› ve süs eﬂyalar› insanl›k tarihinin en eski eserleri olmas›
bak›m›ndan dikkat çekicidir. Ancak, ele geçen bu eserler bu dönem insanlar›n›n dokumay›
ve seramikten eﬂya yapmay› bildiklerini göstermekle birlikte, onlar›n hangi etnik toplulu¤a
dâhil olduklar› hakk›nda yeterli bilgi vermemektedir.
Orta Asya’n›n en eski kültür merkezi neresidir? Bu kültürün özellikleri nelerdir?
Afanasyevo Kültürü (MÖ 3000–1700)
Altay ve Sayan da¤lar›n›n kuzeybat›s›ndaki bozk›rlarda geliﬂen bu kültür Türklerin
en eski kültürüdür. Afanasyevo toplumunun avc› ve savaﬂç› bir toplum oldu¤u, koyun
ve at gibi hayvanlar› besledi¤i bilinmektedir. Ayr›ca onlar, kartal› kutsal bir hayvan
olarak kabul ediyorlar, mezar taﬂlar›na bu kuﬂun ﬂeklini oyuyorlard›. Mezarlar›n›n içine
de kartal pençesi b›rakt›klar›, Altay yöresinde iki kurganda yap›lan kaz›lar sonucu ele
geçen buluntulardan anlaﬂ›lmaktad›r. Yap›lan kaz›larda ayr›ca çeﬂitli bak›r eﬂyalar, çakmak
taﬂ›ndan yap›lm›ﬂ ok uçlar›, kemikten yap›lm›ﬂ i¤nelerde bulunmuﬂtur. Afanasyevo
kültürü geniﬂ bir bölgeyi etkileyerek Orta Asya uygarl›¤›n›n temelini oluﬂturmuﬂtur.
=
Kurgan: Tepe biçiminde mezar
Afanasyevo kültürünün özellikleri nelerdir?
Kelteminar Kültürü (MÖ 3000’ler)
Kelteminar kültürüne ait buluntular MÖ3000 y›llar›na tarihlenmektedir ve Harizm
(Harezm) bölgesinde (Aral Gölünün güneyi Ceyhun Nehri havzas›) yap›lan kaz›larda
ortaya ç›kar›lm›ﬂt›r. Bu kültürün mensuplar›n›n bal›kç›l›k ve hayvanc›l›k ile geçimlerini
sa¤lad›klar›, esas olarak yerleﬂik bir hayat ﬂekli yaﬂad›klar› anlaﬂ›lmaktad›r.
Kelteminar kültür buluntular› hangi bölgede bulunmuﬂtur?
Kelteminar kültür insan› ne ile geçimlerini sa¤lam›ﬂt›r?
Andronova Kültürü (MÖ 1700–1200)
Altay-Tanr› da¤lar›, Güney Sibirya ve Hazar Denizi’nin do¤usuna kadar olan
bölgede oluﬂmuﬂ bir kültürdür. Orta Asya kültürleri içinde yay›lma alan› en geniﬂ
5
TAR‹H 5
olan›d›r. Afanasyevo kültürü ile olan benzerli¤inden dolay› onun geliﬂmiﬂ devam›
olarak da kabul edilebilir. Bu kültürün en önemli buluntular›; geniﬂ a¤›zl› kulpsuz ve
süslü kaplar, taﬂ kaﬂ›klar, ok uçlar›, kemik i¤neler, kabzalar, hançerler, sapl› baltalar ile
inci, küpe gibi süs eﬂyalar›d›r. Bak›rdan yap›lan eﬂyalar yan›nda, ilk defa tunçtan ve
alt›ndan yap›lm›ﬂ eﬂyalara bu kültürde rastlan›r. Bu kültürün insanlar›, at› binek ve yük
hayvan› olarak kullanm›ﬂlard›r. Bu kültürün izlerine Bat› Türkistan’da da rastlanmaktad›r.
Andronova kültürü hangi co¤rafi bölgede oluﬂmuﬂtur? Bu kültürün özellikleri nelerdir?
Karasuk Kültürü (MÖ 1200–700)
Yenisey Irma¤›’n›n kollar›ndan biri olan Karasuk Nehri’nden ad›n› alan bu kültür,
Orta Asya’n›n uygarl›k tarihi yönünden büyük önem taﬂ›r. Orta Asya uygarl›¤›nda
demir madeni ilk olarak bu kültürde iﬂlenmiﬂtir. At, deve, koyun ve s›¤›r besleyen bu
topluluklar, yün e¤irmesini ve dokumas›n›, keçeden çad›r yapmas›n› ö¤renmiﬂler ve
üzeri çad›rla örtülü dört tekerlekli arabalar yapm›ﬂlar ve kullanm›ﬂlard›r.
Karasuk kültürü ad›n› nereden al›r? Bu kültür ilk olarak hangi madeni kullanm›ﬂt›r?
Tagar Kültürü (MÖ 700–100)
MÖ 700–100 y›llar› aras›nda Karasuk kültüründen sonra Altay da¤lar› bölgesinde
(Abakan ve Minnissk-Minusinsk bölgesinde) görülmüﬂ olan bu kültür, bu bölgedeki
di¤er kültürlerin içinde en genci ve en geliﬂmiﬂ olan›d›r. Bu kültüre ait tunçtan iki yan›
keskin b›çaklar, hançerler, çok say›da ok uçlar›, alt›n süs eﬂyalar›, i¤ne, tarak gibi
eﬂyalar bulunmuﬂtur. Ayr›ca eﬂya üzerinde görülen kabartma hayvan baﬂlar›, gelecekteki
Orta Asya sanatlar›na temel teﬂkil etmiﬂtir.
Tagar kültürünün özellikleri nelerdir?
3- HUNLARDAN ÖNCEK‹ TÜRKLER‹N YAﬁAYIﬁLARI
Hunlardan önce, henüz teﬂkilâtl› bir topluluk haline gelememiﬂ olan Türkler,
toplay›c›l›k, avc›l›k ve göçebelik aﬂamalar›n› takiben yerleﬂik hayata geçmiﬂlerdir.
Bozk›r›n zor koﬂullar› Türklerin karakterini etkilemiﬂ, bu zor koﬂullar, onlara güven,
güçlü bir irade, dayan›kl›l›k ve kanaatkârl›k gibi özellikleri kazanmalar›n› sa¤lam›ﬂt›r.
Bozk›rlar tar›mdan daha çok hayvanc›l›¤a elveriﬂli alanlard›r. Bozk›r yaﬂam›nda,
hayvan sürülerinin otlat›lmas› ve korunmas› için mutlaka bir binek hayvan›na ihtiyaç
vard›r ki, Türkler at› ehlileﬂtirerek, bozk›rda yaya olarak gidilemeyecek yerlerde at›
binek hayvan› olarak kullanm›ﬂlard›r. Bat›l›lar›n eski Türk medeniyetine atl›-göçebe
medeniyeti ismini vermelerinin nedeni budur. At, bozk›r insan›n›n hayat
mücadelesinde en büyük yard›mc›s› olmuﬂtur.
6
TAR‹H 5
Türklerin, hayvanlar› evcilleﬂtirmesi ile baﬂlayan döneme “çoban medeniyeti” ad›
verilir ki; at, s›¤›r, deve ve ren geyi¤i Türklerin ilk dönemlerde evcilleﬂtirdikleri
hayvanlardand›r. Evcilleﬂtirdikleri hayvanlar›n sadece etinden de¤il, sütünden yo¤urt
ve peynir yaparak da yararlanm›ﬂlard›r. Türkler ayr›ca deriden eﬂyalar da imal etmeyi,
kilim, keçe ve hal› dokumas›n› da biliyorlard›. Bilim adamlar›n›n, hal›n›n ana yurdu
olarak Orta Asya’y› göstermelerinin nedeni de budur.
Türkler hayvanc›l›¤a geçiﬂle yar› göçebe bir hayat tarz›na girmiﬂlerdir. Ekonomik
hayatlar› hayvanc›l›¤a dayal› olan Türkler, hayvanlar›na ot ve su bulmak için konar-göçer
hayat yaﬂamak zorunda kalm›ﬂlard›r. Zamanla evcilleﬂtirilen hayvanlar›n beslenmeleri
için ekilen baz› bitkiler, Türkleri tar›mla tan›ﬂt›rm›ﬂ, tar›m hayvanc›l›¤›n yan›nda ikinci bir
geçim kayna¤› olmuﬂtur. Türkler tar›mla u¤raﬂmaya baﬂlad›ktan sonra topra¤a büyük
önem vermiﬂler, saban kelimesi, Türkçede bilinen ilk ziraat aleti sözcü¤ü olarak bu
dönemde ortaya ç›km›ﬂt›r. Türkler, hayvanlar› için yoncay›, tan›d›klar› ilk g›da maddesi
olarak ta kendi beslenmeleri için m›s›r’› yetiﬂtirmiﬂlerdir.
Türk medeniyetine “atl›-göçebe medeniyeti” isminin verilmesinin nedeni nedir?
Türkler hangi hayvanlar› evcilleﬂtirmiﬂlerdir?
Orta Asya Türk Göçleri ve Sonuçlar›
Dünyada hiçbir millet önemli bir neden olmad›kça yaﬂad›¤› topraklar› terk edip, bir
baﬂka co¤rafyaya göç etmek gere¤ini duymam›ﬂt›r. Co¤rafi, siyasi ve ekonomik
nedenlerden dolay› Orta Asya Türkleri de dünyan›n baﬂka yerlerine göç etmek zorunda
kalm›ﬂt›r. Orta Asya’daki göçlerin yo¤un olarak MÖ 1700’lerde baﬂlad›¤› kabul
edilmekle birlikte, yap›lan son araﬂt›rmalara göre bu tarihten önce de göç olaylar›n›n
yaﬂand›¤› anlaﬂ›lmaktad›r (Harita 1-3).
Harita 1-3 : Türklerin Ana Yurdu ve Göç Yollar›
7
TAR‹H 5
Milâttan önceki devirlerden baﬂlay›p, milattan sonraki devirlerde de devam eden Türk
göçlerinin sebepleri ﬂöyle s›ralanabilir:
-
Ana yurt topraklar›ndaki artan nüfus nedeniyle geçim kaynaklar›n›n yetersiz kalmas›,
Orta Asya’daki olumsuz iklim de¤iﬂiklikleri,
Salg›n hayvan hastal›klar›,
Boylar aras›ndaki siyasi anlaﬂmazl›klar ve sonucunda yap›lan savaﬂlar,
D›ﬂ bask›lar karﬂ›s›nda (Çin, Kitan ve Mo¤ol bask›lar›) esaret alt›na girmektense
yurtlar›n› terk edip yeni topraklara yerleﬂme arzusu,
Yeni ülkeler fethetme ve yeni yurt kurma düﬂüncesi
Orta Asya Türk göçleri kronolojik olarak, milattan önceki Türk göçleri ve milattan
sonraki Türk göçleri olarak iki ana baﬂl›kta incelenebilir:
- Milattan Önceki Türk Göçleri: MÖ 1700 tarihinden itibaren baﬂlayan göçler,
MÖ 1100’lü y›llarda daha da yo¤unlaﬂarak devam etmiﬂtir. Bu tarihlerde Türkler,
kalabal›k gruplar halinde Çin’nin kuzeybat›s›ndaki Kansu ve Ordos bölgelerine do¤ru göç
etmeye baﬂlad›lar. Bir Türk toplulu¤u ise ‹ran üzerinden Mezopotamya ve Anadolu’ya,
Yakut ve Çuvaﬂ Türkleri de Sibirya’ya do¤ru göç etmiﬂlerdir.
- Milattan Sonraki Türk Göçleri: Bu dönemde yap›lan göçler daha çok güneye ve
bat›ya do¤ru yap›lm›ﬂt›r. Güneye göç eden Türk toplulu¤u Çin topraklar›n›n içine
yerleﬂerek buralarda çeﬂitli Türk devletleri kurdular. Bat›ya do¤ru giden Türk göçleri
IX. yüzy›l sonlar›na kadar devam etmiﬂtir. Orta Macaristan’a do¤ru göç eden Hunlar,
Avarlar, Bulgarlar ve Macarlar Avrupa’da devletler kurmuﬂlard›r. Bat›ya göç eden Türk
boylar›n›n bir k›sm› da Afganistan ve Kuzey Hindistan’a yerleﬂerek Akhunlar
(Eftalitler) Devleti’ni kurmuﬂlard›r. XI. yüzy›lda ise kalabal›k O¤uz boylar›,
Maveraünnehir’den hareket edip, ‹ran üzerinden Anadolu’ya girmeye baﬂlam›ﬂlard›.
Orta Asya’dan yap›lan Türk göçleri yap›l›ﬂ ﬂekliyle iki ﬂekilde gerçekleﬂmiﬂtir.
Bunlardan biri yeni ülkeler fethetmek, yeni bir yurt edinmek amac›yla Türk hükümdarlar›
ve beylerinin liderli¤inde disiplin ve düzen içinde yap›lan göçlerdir. Di¤eri de s›zma
ﬂekli dedi¤imiz özellikle ekonomik s›k›nt›lar sonucunda parçalan›p da¤›lan boy veya
ailelerin, yabanc› devletlerin ordular›nda görev almalar› ﬂeklinde olmuﬂtur. Bu ﬂekilde
hizmet alanlar üstün baﬂar› göstererek, hizmetine girdikleri devletlerin yönetim
kademelerinde, siyasi ve askerî alanda önemli mevkilere gelmiﬂlerdir. M›s›r ve
Hindistan’da kurulan Türk devletleri buna örnektir.
Orta Asya Türk göçlerinin sonuçlar› ise; göç ettikleri bölgeleri etkileri alt›na alan
Türkler, yerleﬂtikleri yerlerde yeni, büyük ve güçlü devletler kurarak bu bölgelere
hayvanc›l›k ve madencilikle ilgili bilgi birikimleriyle birlikte kültürlerini de taﬂ›m›ﬂlard›r.
Asya ve Avrupa’n›n siyasi ve kültürel yap›s›n›n de¤iﬂmesine, yeni topraklardaki yerli
kavimlerin de baﬂka yerlere göç etmelerine neden olmuﬂlar, böylece bat›ya göç eden
Hunlar, Kavimler Göçü’nün gerçekleﬂmesine ve Roma ‹mparatorlu¤u’nun zay›flay›p
parçalanmas›na yol açm›ﬂlard›r.
8
TAR‹H 5
Göçlere kat›lm›ﬂ olan baz› Türk boylar› da Hazar ve Sabar Türk devletlerini kurarak
Kafkasya’da üç yüz elli y›ldan fazla hâkimiyet sürmüﬂler, o bölgelerde Türk kültürünü
yerleﬂtirmiﬂlerdir. Göç eden ve Horasan topraklar›nda Büyük Selçuklu devletini kuran
O¤uzlar Yak›n Do¤u’ya egemen olmuﬂlard›r.
Ana yurtta kalan göç etmeyen Türk topluluklar›, yeni iklim ﬂartlar›na uyum
sa¤layarak, ‹rtiﬂ Nehri, Baykal Gölü, Orhun ve Selenga ›rmaklar› aras›nda varl›klar›n›
sürdürerek, o bölgede Hun, Göktürk ve Uygur devletleri gibi güçlü ve büyük devletler
kurmuﬂlard›r. Türk kültürünün Orta Asya’da yaﬂamas›na katk› sa¤lam›ﬂlard›r.
Orta Asya Türk göçlerinin nedenleri nelerdir?
Milattan önceki Türk göçleri hangi bölgelere do¤ru yap›lm›ﬂt›r?
Orta Asya Türk göçlerinin sonuçlar› nelerdir?
4- ‹SK‹TLER (SAKALAR)
‹skitler (Sakalar) Orta Asya kökenli atl›-göçebe bir topluluktur. MÖ 7. yüzy›lda
kurakl›k ve di¤er kavimlerin bask›s› yüzünden bat›ya do¤ru göç ederek Hazar denizinin
kuzey ve bat›s›ndaki bölgeye ve Karadeniz’in kuzeyinden Tuna’ya kadar uzanan geniﬂ
co¤rafyaya yerleﬂmiﬂlerdir (Harita1-4).
Harita 1-4 : ‹skitler
Yunanl›lar taraf›ndan ‹skit, ‹ranl›lar taraf›ndan Saka olarak adland›r›lan ‹skitler,
birçok kaynakta Türk olarak gösterilmektedir. Çok geniﬂ alanlara yay›lm›ﬂ olan ‹skit
topluluklar› aras›nda s›k› bir ba¤l›l›k yoktur. ‹skitlerin en yo¤un olarak yaﬂad›klar› yer
K›r›m Yar›madas› ve çevresidir.
9
TAR‹H 5
‹skitler; Kimmerler, Asurlular, Urartular, özellikle de Medler ve Perslerle mücadele
etmiﬂlerdir. Bilinen en önemli hükümdarlar› olan Alp Er Tunga bir Türk’tür ve baz›
tarih kitaplar›na konu olan ‹ran-Turan savaﬂlar› s›ras›nda (‹ran hükümdar› Kirus dönemi)
ölmüﬂtür. Onun ölümü bütün Türk kavimlerini yasa bo¤muﬂ, Alp Er Tunga Sagusu
nesilden nesile söylenmiﬂtir.
=
Sagu: ‹slamiyetten önceki Türk edebiyat›nda a¤›t.
Uzun süren bu ‹ran-Turan savaﬂlar›n› anlatt›¤› ﬁehname adl› eserinde ünlü ﬂair
Firdevsî, Alp Er Tunga’dan Efrasiyap ad›yla bahsetmektedir.
‹skitlerin siyasi tarihi MÖ II. yüzy›l ortalar›na kadar devam etmiﬂ, daha sonralar›
Avrupa’dan Sarmat ve Got ak›nlar›, do¤udan da Orta Asya kavimlerinden Yüeçilerin
sald›r›lar› sonucunda da¤›lm›ﬂlard›r. Ba¤›ms›zl›klar›n› kaybeden çok az bir ‹skit toplulu¤u
13. yüzy›ldaki Mo¤ol istilas›ndan sonra kuzeye çekilmiﬂlerdir. Günümüzdeki Yakut
Türkleri onlar›n soyundand›r.
‹skit Kültürü: Atl›-göçebe bir kavim olan ‹skitler, üstü çad›rlarla örtülü arabalar kullanarak, elveriﬂli bulduklar› yerlerde uzun süre kal›rlar, sonra da daha elveriﬂli yerlere göç
ederlerdi. ‹skitlerin bir k›sm› yerleﬂik hayata geçerek tar›mla u¤raﬂm›ﬂlarsa da,
ço¤unlu¤u oluﬂturan göçebe ‹skitlerce, yerleﬂik yaﬂama geçen ‹skitler horlanm›ﬂt›r.
Sürüler halinde koyun ve s›¤›r besleyen ‹skitlerin ekonomisi, büyük ölçüde hayvanc›l›¤a
dayan›yordu. Türk kavimleri gibi keçeden yap›lma kubbeli çad›rlarda yaﬂayan ‹skitler,
sütün ya¤›n› al›p, yo¤urt ve çökelek yapmas›n› biliyorlard›. Ayr›ca k›m›z denilen k›srak
sütünden yap›lan bir çeﬂit içecek içerlerdi. Elbise olarak uzun etekli ceket ve pantolon
giyiyorlard›. Ayaklar›nda uzun konçlu ayakkab›lar, baﬂlar›nda da sivri börkleri bulunurdu.
Din: ‹skitlerde Gök Tanr› inanc› yan›nda ﬁamanizm de yayg›nd›. Tap›nak ve Tanr›
heykelleri yapmayan ‹skitler, Savaﬂ Tanr›s› için her y›l iki metre yüksekli¤inde bir odun
y›¤›n› yaparlar ve bunun üzerine, Savaﬂ Tanr›s›n› simgeleyen bir k›l›ç dikerlerdi.
Tanr›lar› için adak aday›p kurbanlar kesen ‹skitler, en çok at kurban ederlerdi. Fala ve
büyüye inanan ‹skitlerde falc›lar, kavak dallar›na bakarak ya da ›hlamur kabuklar›n›
parmaklar›na dolayarak fala bakarlar, gelecekle ilgili bilgiler verirlerdi. ‹skitler ölüleri
için k›rk gün cenaze töreni düzenlerler, ölen kiﬂiyi tüm dostlar› evlerine birer gün
götürüp gezdirir, yaﬂad›¤› yerlerde dolaﬂt›r›rlard›. Ölünün ailesi veya bütün boyun
saçlar›n› kesmesi, yüzlerini b›çakla yaralamas›, elbiselerini y›rtmalar› ‹skitlerde
görülen cenaze merasimlerindendi. Bundan sonra, kurgan denilen özel olarak
haz›rlanan mezara savaﬂ aletleri ve ilerde ihtiyac› olaca¤› düﬂünülen eﬂyalar› ile birlikte
konulan ölünün yan›na ayr›ca yak›nlar›ndan biri, varsa hizmetkârlar› ve atlar› da
öldürülerek gömülürdü. Ölümden sonra bir hayat›n varl›¤›na inanan ‹skitler, ölen kiﬂiyi
mumyalarlard›.
10
TAR‹H 5
Resim 1-1 : Savaﬂan ‹skitleri gösteren tarak
Sanat: ‹skitlerin yaﬂad›¤› bölgelerdeki kurganlarda, özellikle Kuban bölgesinde,
Dinyeper k›y›lar› ile Do¤u K›r›m’daki kurganlarda yap›lan kaz›lar sonucu ç›kar›lan
eserlerde, medeniyette oldukça ileri olduklar› görülmektedir. Heredot tarihinde;
‹skitlerin çok medenî bir millet oldu¤u, gümüﬂ iﬂçili¤inde, diﬂçilikte ve ç›k›klar›
sarmakta usta olduklar›na dair bilgi bulunmaktad›r. ‹skit sanat›nda hayvan üslûbu
önemli bir yer tutar. Eﬂya süslemede usta olan ‹skitler, süslemelerde daha çok geyik, kuﬂ
ve di¤er hayvan ve resim kabartmalar›n› tercih etmiﬂlerdir (Resim 1-1). ‹skitler bu resim
ve kabartmalar› kötü ruhlardan korunmak amac›yla kullanm›ﬂlard›r. ‹skitlerin
kulland›klar› alt›n ve gümüﬂten at koﬂum tak›mlar› ile kemer tokalar› daha sonra
Yunanl›larca örnek al›nm›ﬂt›r. Ayr›ca ‹skitler de¤erli madenleri iﬂlemekte de ustayd›lar.
Güney Rusya’daki mezarlarda ço¤unlukla mücevher ve de¤erli silahlar bulunmuﬂtur.
Ço¤u ‹skit mezarlar›nda bronz kazanlar da ele geçmiﬂtir.
‹skitlerin ilk yaﬂad›klar› yer neresidir?
‹skitlere, ‹ranl›lar›n verdi¤i isim nedir?
‹skitler, yapt›klar› eserlerde hayvan motifini hangi sebeple çokça kullanm›ﬂlard›r?
‹skit-‹ran savaﬂlar›n› konu alan edebî eserin ad› nedir?
11
TAR‹H 5
ÖZET
Türklerin ana yurdu Orta Asya’d›r. Türkler bu geniﬂ topraklar üzerinde belli
bölgelerde yaﬂam›ﬂlard›r. Daha sonra bütün Orta Asya’ya yay›lm›ﬂlard›r. Yar› göçebe
bir hayat süren Türkler, hayvanc›l›k ve tar›mla geçimlerini sa¤lam›ﬂlard›r. Daha sonra
da yerleﬂik hayata geçmiﬂlerdir.
Orta Asya’daki en önemli kültür merkezleri; Anav, Kelteminar, Afanasyevo,
Andronova, Karasuk ve Tagar ad›n› taﬂ›r.
Türkler Orta Asya’dan iklim ﬂartlar›n›n de¤iﬂmesi ve d›ﬂ bask›lar nedeni ile göç
etmek zorunda kalm›ﬂlard›r. Ana yurtta kalanlar ise büyük devletler kurmuﬂlard›r.
Orta Asya’da Altay da¤lar›n›n do¤usunda göçebe olarak yaﬂayan ‹skitler, MÖ 7.
yüzy›lda de¤iﬂik nedenlerden dolay› bat›ya do¤ru göç ederek, Hazar Denizi’nin kuzeyindeki
bölgeye ve Karadeniz’in kuzey k›y›lar›ndan Tuna Nehri’ne kadar uzanan alana
yerleﬂmiﬂ atl›-göçebe bir topluluktu.
Gök Tanr› ve ﬁamanizm inançlar›n› benimseyen ‹skitler, hayvanc›l›kla geçinmiﬂler,
öldükten sonra tekrar dirileceklerine inand›klar› için ölülerini mumyalayarak eﬂi, hizmetçileri,
at› ve eﬂyalar› ile birlikte gömmüﬂlerdir.
‹skitler sanat alan›nda da ileri bir medeniyete sahiptiler. Çeﬂitli silahlar, binit ve
koﬂum tak›mlar›, kaplar, vazolar, kemer tokalar›, kopça, ayna ve birçok süs eﬂyalar›
bulunmuﬂtur. Eﬂyalarda hayvan üslubu kullanm›ﬂlard›r.
12
TAR‹H 5
TEST I
1. Orta Asya’n›n bat› s›n›r› aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Tibet Yaylas›
Hazar Denizi
Baykal Gölü
Sar› Irmak
2. Ana yurtta ortaya ç›kan en eski kültür merkezi aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Anav Kültürü
Andronova Kültürü
Tagar Kültürü
Karasuk Kültürü
3. Aﬂa¤›daki kültürlerin hangisinde alt›n iﬂçili¤i çok geliﬂmiﬂtir?
A)
B)
C)
D)
Afenesyevo Kültürü
Kelteminar Kültürü
Andronova Kültürü
Tagar Kültürü
4. Aﬂa¤›dakilerden hangisi Orta Asya Türk göçlerinin nedenlerinden biri de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
‹klim de¤iﬂiklikleri
Salg›n hayvan hastal›klar›
Boylar aras›ndaki siyasi anlaﬂmazl›klar
At›n evcilleﬂtirilmesi
5. Aﬂa¤›daki destanlardan hangisi ‹skitlere aittir?
A)
B)
C)
D)
Alp Er Tunga Destan›
Ergenekon Destan›
Manas Destan›
Göç Destan›
6. Kelteminar Kültürü aﬂa¤›daki bölgelerden hangisinde ortaya ç›km›ﬂt›r?
A) Harezm Bölgesi
B) Abakan ve Minusinsk Bölgesi
C) Aﬂkabat Bölgesi
D) Do¤u Sibirya
13
TAR‹H 5
7. Ünlü ﬂair Firdevsî’nin ‹ran-Turan savaﬂlar›n› anlatt›¤› eseri aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Alp Er Tunga Sagusu
ﬁehname
Dede Korkut Hikâyeleri
Altun Yaruk
8. Aﬂa¤›dakilerden hangisi Orta Asya Türklerinin göç etme nedenleri aras›nda gösterilemez?
A)
B)
C)
D)
Nüfuslar›n›n artmas›
‹klimin de¤iﬂmesi
Gök Tanr› inanc›na sahip olmalar›
D›ﬂ bask›lar›n artmas›
9. Aﬂa¤›daki kültürlerden hangisinde, bak›rdan yap›lan eﬂyalar yan›nda ilk defa tunçtan
ve alt›ndan da eﬂyalar yap›lm›ﬂt›r?
A)
B)
C)
D)
Anav
Andronova
Afanasyevo
Tagar
10. Bir toplumun sahip oldu¤u dil, din, gelenek, sanat ve hayat tarz› gibi unsurlar›n
bütününe ne isim verilir?
A)
B)
C)
D)
14
kanun
medeniyet
sagu
kültür
TAR‹H 5
ÜN‹TE II
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Bu ünitede; atalar›m›z›n nerelerde, nas›l ve hangi ﬂartlar alt›nda devletler kurduklar›n›,
dünya kültür ve medeniyetinin geliﬂmesindeki büyük paylar›n› ö¤renece¤iz. Tarihî
olaylara yön veren devlet adamlar›n›n yerinde ve zaman›nda gösterdikleri uzak
görüﬂlülük, yüksek kavray›ﬂ, cesaret, fedakârl›k ve kahramanl›klar› veya uza¤›
göremeyiﬂleri ve bilinçsiz davran›ﬂlar› sebebi ile olaylar› ve tarihin ak›ﬂ›n› nas›l
etkilediklerini kavrayaca¤›z.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
‹Ç‹NDEK‹LER
TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKEN‹
BÜYÜK HUN DEVLET‹
KAV‹MLER GÖÇ
ÇÜ
AVRUPA HUN DEVLET‹
AKHUNLAR
GÖKTÜRKLER
UYGURLAR
TAR‹H 5
*
*
*
*
16
Bu üniteyi çal›ﬂt›¤›n›zda;
Türk milletinin dünya tarihindeki önemi, milletler ailesi içindeki ﬂerefli geçmiﬂini
kavrayacak,
Atalar›m›z›n çeﬂitli zamanlarda ve yerlerde devletler kurduklar›n› ö¤renecek,
Devlet adamlar›m›z›n yerinde gösterdikleri uzak görüﬂlülük, fedakârl›k gibi yeteneklerini
ya da bilinçsiz davran›ﬂlar› sebebi ile olaylar›n ve tarihin ak›ﬂ›n› nas›l etkilediklerini bilecek,
Millî ba¤›ms›zl›¤›n de¤erini kavrayacaks›n›z.
*
*
*
*
*
BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI
NASIL ÇALIﬁMALIYIZ?
Ünitede yer alan konular›n isimlerini ö¤reniniz.
Konulara çal›ﬂ›rken, kitab›n›zdaki haritalardan ve tarih atlas›n›zdan yararlan›n›z.
Konulara çal›ﬂ›rken gerekiyorsa özet ç›kar›n›z.
Konular içerisinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.
Ünite sonundaki özeti okuyup, de¤erlendirme sorular›n› cevapland›r›n›z.
TAR‹H 5
ÜN‹TE II
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
1- TÜRK ADININ ANLAMI ve KÖKEN‹
Türk milletinin 4000 y›l› aﬂan bir tarihi geçmiﬂe sahip olmas›, Türk ad›n›n nereden
ve ne anlama geldi¤i, tarih ve dil araﬂt›rmac›lar›n› en eski kaynaklarda araﬂt›rmalar
yapmaya yöneltmiﬂtir. Bu amaçla Heredot tarihinden baﬂlayarak Tevrat, Çin, Hint, ‹ran
(Pers) kaynaklar› ve Ön Asya çivi yaz›l› metinler incelenmiﬂtir. Ancak, bu kaynaklara
dayan›larak yap›lan çeﬂitli görüﬂler, günümüzde geçerlili¤ini kaybetmiﬂtir. Bununla
birlikte Türk milletinin ad›n›n ne anlama geldi¤i konusunda pek çok görüﬂ ileri
sürülmüﬂtür ki, bunlardan baz›lar› ﬂunlard›r:
Kaﬂgarl› Mahmut’a göre, Türk kelimesi olgunluk ça¤› anlam›na gelir.
A. Wambery’e göre Türkçede türemek anlam›na gelen Türeçen ve Törü den do¤muﬂ
ve yarat›lm›ﬂ mahlûk anlam›ndad›r.
Rus tarihçi W. Barthold’a göre ise Orhun Kitabeleri’nde geçen kanunla düzenlenmiﬂ,
birlik kazanm›ﬂ halk anlam›na gelen törü ile ilgilidir.
Ziya Gökalp, adet ve gelenek demek olan türeli diye aç›klar.
Alman Türkolog Müller’de, Uygur metinlerini inceleyip, güçlü, kuvvetli anlam›na
geldi¤ini belirtmiﬂtir.
En eski söyleniﬂ ﬂekli Törük-Türük olan bu kelime zamanla de¤iﬂikli¤e u¤rayarak
Türk ﬂeklini alm›ﬂt›r. Bu kelime de do¤an, türeyen, güç ve kuvvet anlamlar›na gelmektedir.
Devlet ismi olarak Türk kelimesini ilk kullanan Göktürk Devleti (Kök-Türk)
olmuﬂtur. Co¤rafi bir terim olarak Türkiye kelimesi, VI. yüzy›l Bizans kaynaklar›nda
kullan›lm›ﬂ; ayr›ca Bizansl›lar’›n Orta Asya’ya Türkiye ismini verdikleri de bilinmektedir.
IX. ve X. yüzy›la ait kaynaklarda Volga’dan Orta Avrupa’ya kadar uzanan bölgeye
Türkiye denmiﬂtir. Bu co¤rafi bölge içerisinde Hazar ülkesi Do¤u Türkiye, Macaristan
ise Bat› Türkiye ismi ile an›lm›ﬂt›r. XIII. yüzy›lda Memluklar zaman›nda Suriye ve M›s›r,
Türkiye ad› ile tan›t›lm›ﬂt›r. XII. yüzy›ldan itibaren Anadolu’nun ad› ebedi olarak
Türkiye olmuﬂtur. Yüzlerce y›l sonra ise Türkiye ismi üzerinde ﬂu an yaﬂamakta
oldu¤umuz devlete resmi ad olarak verilmiﬂtir.
Türk ad›n›n anlamlar›n› belirtiniz.
Anadolu’ya kaç›nc› yüzy›ldan itibaren Türkiye ad› verilmiﬂtir?
17
TAR‹H 5
2- BÜYÜK HUN DEVLET‹
Bilinen Türk tarihi Hunlar ile baﬂlar. Orta Asya Türk göçleri s›ras›nda göçe
kat›lmay›p Orta Asya’da kalarak Orta Asya’n›n do¤usunda, Orhun ve Selenga ›rmaklar›
çevresinde toplanan ve Hun ad› verilen bu Türkler, Çin’in kuzeyine do¤ru
yay›lm›ﬂlard›. Çinlilerin Hiung-Nu (ﬁiyung-Nu) dedikleri Hunlar taraf›ndan Orta
Asya’da ilk Türk hâkimiyeti gerçekleﬂtirilmiﬂtir. ‹nsan, halk anlam›na gelen Hun ad›n›
taﬂ›yan bu Türklerin, Orta Asya’da Asya Hunlar› (Büyük Hun), Orta Avrupa’da Avrupa
Hunlar›, Kuzey Hindistan’da da Ak Hunlar ad›yla üç ayr› yer ve zamanda devlet kurduklar› görülmektedir (Harita 2-1).
Harita 2-1 : Hunlar
Tarihte bilinen ilk Türk devleti Büyük Hun (Asya Hun) Devleti’dir (Resim 2-1).
MÖ 7. yüzy›lda yap›lan Türk göçlerine kat›lmayan Türk topluluklar›nca kurulan Büyük
Hun Devleti, ilk dönemlerde Orhun ve Selenga Irmaklar› ile Ötüken ve Ordos
bölgesinde yaﬂam›ﬂlard›r. Kuruluﬂ tarihleri kesin olarak bilinmeyen Büyük Hun (Asya
Hun) Devleti hakk›nda ilk bilgiler, MÖ 318 y›l›na ait Çin ile yap›lan ve Çince yaz›lm›ﬂ
bir antlaﬂma metnidir. Nitekim Hun Türklerinin ak›nlar›ndan korunabilmek amac›yla
Çin Seddi’nin bu yüzy›l›n sonlar›nda tamamland›¤› bilinmektedir. Bu antlaﬂma ayr›ca,
Orta Asya tarihinde bilinen ilk yaz›l› antlaﬂmad›r. MÖ IV. yüzy›lda Çin beylikleri
aras›ndaki mücadelelere kar›ﬂan Hunlar, Çin topraklar›na yapt›klar› ak›nlar› art›rd›klar›
için, Hun ak›nlar›na karﬂ› koyabilmek amac›yla Çinliler, yerleﬂim ve askerî y›¤›nak
yerlerini surlarla çevirmeye baﬂlad›lar. ‹mparator Shih-Huang-ti (MÖ 247–210) Hun
ak›nlar›n› durdurmak amac›yla, kuzey s›n›r›nda inﬂa edilmiﬂ olan kale ve kuleleri bir
duvarla birleﬂtirerek ünlü Çin Seddi’ni meydana getirmiﬂtir (MÖ 214). Çin Seddi, 2450
18
TAR‹H 5
km uzunlu¤unda, 11 metre yüksekli¤inde ve 7,5 metre geniﬂli¤inde bir duvar olup, her
100 metrede bir gözetleme kulesi bulunmakta idi.
Resim 2-1 : Büyük Hun Devleti Bayra¤›
Hunlar zaman›nda da¤›n›k yaﬂayan Türk boylar› toparlanarak birlikte yaﬂamaya
baﬂlam›ﬂlard›r. Çin’de T’s’in (Tsin) hanedanl›¤›n›n y›k›lmas›yla baﬂlayan iç savaﬂ döneminde,
Hunlar da s›n›rlar›n› Çinliler aleyhine geniﬂletmeye baﬂlam›ﬂlard›. Bu s›rada Hunlar›n
baﬂ›nda Teoman (Tu-man) bulunuyordu.
Teoman Dönemi (MÖ 220–209)
Hunlar›n bilinen ilk hükümdar› olan Teoman’dan, Çin kaynaklar› Tuman olarak
bahseder. ﬁanyü veya Tanhu unvanlar› ile de an›lan Teoman, birbirinden ayr› yaﬂayan
Türk boylar›n› birleﬂtirerek tarihte ilk Türk birli¤ini sa¤lam›ﬂt›r. 11 y›l hükümdarl›k
yapan Teoman ﬁanyü dönemindeki Türklerin askerî üstünlüklerinde, süvarilerin önemli bir
yeri vard›r. Çin’e karﬂ› yap›lan ak›nlarda önemli topraklar kazanan Türk süvarileri,
Çinlileri zor durumda b›rakmakla kalmam›ﬂ, onlar› ünlü Çin Seddi bile durduramam›ﬂt›r.
=
Tanhu veya ﬁanyü: Asya Hun hükümdarlar›n›n unvan›. Gök Tanr›’n›n tahta ç›kard›¤›
hükümdar olarak kabul edilir.
Teoman’›n en büyük o¤lu ve veliahd› Mete idi. Fakat Teoman’›n baﬂka bir eﬂinden
bir o¤lu daha vard›. Mete’nin üvey annesi onun yerine tahta kendi o¤lunun geçmesini
istedi¤inden Teoman’› o¤lu Mete’ye karﬂ› k›ﬂk›rtm›ﬂt›. Teoman, Yüeçilerin kuvvetli
oldu¤u bu dönemde kar›s›n›n da etkisinde kalarak Mete’yi Yüeçilere rehin olarak verdi.
Ard›ndan da Yüeçilere savaﬂ açt›.
O tarihlerde Hunlar›n en güçlü komﬂular› Tung-hular (Mo¤ol-Tunguz kabilelerinin
oluﬂturdu¤u birlik) ile Yüeçiler’di. Mete’nin Yüeçilerin elinde ne kadar süre rehin
kald›¤›na dair bir bilgi yoktur. Bir f›rsat›n› bulunca Mete, Yüeçilerin elinden kurtulmay›
baﬂard›. Geri dönmesine sevinen ve takdir eden babas›, onun emrine 10.000 kiﬂilik atl›
bir kuvvet verdi. Mete çok disiplinli bir ﬂekilde ordusunu yetiﬂtirdi. Babas›n›, üvey
annesini ve kardeﬂini kendisine ba¤l› askerleriyle öldürüp, Hun taht›n› ele geçirdi.
Baﬂka bir rivayete göre ise Mete, bir av s›ras›nda babas›n› öldürerek Hun taht›na
geçmiﬂtir.
19
TAR‹H 5
Mete Dönemi (MÖ 209–174)
MÖ 209 y›l›nda Mete, ﬂanyü unvan›yla Hun taht›na ç›kt›. Çin kaynaklar›nda Mao-tun
olarak geçen bu hükümdara Türk tarihçileri Mete demiﬂtir. Dünyan›n en disiplinli
ordusunu kuran Mete, ülke içindeki kar›ﬂ›kl›klar› önledi. Bu tarihlerde komﬂular›
güneyde Çin ‹mparatorlu¤u, güneybat›da Yüeçiler, do¤uda ise Tung-hular’d›.
Mete Han, ilk askerî zaferini kendisinden sürekli toprak isteyen Mo¤ol kökenli
Tung-hular üzerine yapt›. Onlar› a¤›r bir yenilgiye u¤ratarak topraklar›n› ele geçirdi.
‹kinci seferi için Mete, yönünü bat›ya, ‹pek Yolu’na hâkim olan Yüeçiler üzerine çevirdi.
Onlar› da yenen Mete, ‹pek Yolu’nu kontrolü alt›na ald› (MÖ 203).
Hun-Çin ‹liﬂkileri
Mete, Yüeçilerden sonra Çin’e seferlere baﬂlad›. Bu s›rada Çin’e Han sülalesi hâkimdi.
Çinliler, Teoman zaman›nda, Çin’in kuzeyindeki otlaklar› Hunlardan alm›ﬂlard›. Bu
topraklar› tekrar almak isteyen Mete, Çin’e karﬂ› ilk seferine ç›kt›. Yap›lan bu ilk
seferin sonunda Çin s›n›r›ndaki Hun otlaklar› geri al›nd› (MÖ 201).
MÖ 197’de Çin imparatoru Kao-Ti bunun üzerine ordusuyla Mete’nin üzerine
yürüdü. Ordusunu savaﬂa haz›rlayan Mete bu arada baz› Çin beylerini de kendi yan›na
çekmeyi baﬂard›. Öncü Hun birlikleriyle mücadele etmekten yorulan Kao-Ti’nin 320
bin kiﬂilik ordusunu Mete, pusuya düﬂürmeyi baﬂard› ve onlar› yendi. Kaçan imparator
Kao-Ti, Pai - teng yaylas›ndaki bir kaleye s›¤›nmak zorunda kald›. ‹mparatoru takip
eden Mete onu kalede kuﬂatt›. Daha sonra bar›ﬂ ve dostluk antlaﬂmas› imzaland›
(MÖ 197). Bu antlaﬂmaya göre Çin, Sar› Irma¤›n güney taraflar›n› Hunlara terk etti.
Ayr›ca Çin; yiyecek ve ipek vermeyi, y›ll›k vergi ödemeyi de kabul etti. Bu antlaﬂma
Do¤u Asya tarihinde iki büyük devlet aras›nda imzalanm›ﬂ ilk uluslararas› antlaﬂmad›r.
Mete, bu antlaﬂmaya göre Çin prenseslerinden biri ile evlenmiﬂtir.
Mete Han, bütün Çin ülkesini egemenli¤i alt›na alabilecek güce sahip oldu¤u halde,
bunu yapmad›. Mete’nin böyle davranmas›nda Çin topraklar›n›n geniﬂ bir alana
yay›lm›ﬂ olmas› ile Çin nüfusunun çok oluﬂu etkili olmuﬂtur. Mete, Çin’in fethiyle
buralara yerleﬂecek olan Türklerin Çin kültüründen etkilenerek benliklerini yitirip yok
olacaklar›n› düﬂünüyordu. Bu nedenle sadece Çin’i bask› alt›nda tutup, vergiye ba¤lamakla
yetindi.
Büyük Hun Hükümdar› Mete, MÖ 174 y›l›nda öldü¤ünde devletin s›n›rlar›; do¤uda
Kore’ye, bat›da Aral gölüne, kuzeyde Sibirya’ya, güneyde ise Çin Seddi ve Tibet Yaylas›
ile Karakurum Da¤lar›na kadar uzan›yordu. Büyük Hun Devleti’nin askerî ve idarî
teﬂkilat›, ekonomik ve sosyal yap›s›, hukuk ve sanat› kendisinden sonraki Türk devletlerince
de örnek al›nm›ﬂt›r.
Ki-ok Dönemi (MÖ 174–160)
Mete Han’›n ölümünden sonra yerine o¤lu Ki-ok geçti. Ki-ok, babas›n›n ölümüyle
ayaklanan Yüeçilerin üzerine yürüdü ve onlar› bat›ya sürdü. Hunlar karﬂ›s›nda
tutunamayan Yüeçiler bat›ya göç ederek MS I. yüzy›lda bugünkü Afganistan, Pakistan
ve Kuzeybat› Hindistan’da Kuﬂhan Devleti’ni kurdular.
20
TAR‹H 5
Ki-ok, MÖ 166 y›l›nda Çin’e sefer düzenleyerek baﬂkentteki imparatorluk saray›n›
yakt›. Bu seferden sonra Çin ile olan ekonomik ve siyasî iliﬂkileri geliﬂtirmek için,
babas› gibi Çinli bir prensesle evlendi. Siyasî amaçla yap›lan bu tür evlilikler, genellikle
Türk devletleri için istenmeyen kötü sonuçlar do¤urmuﬂtur. Kalabal›k bir heyetle gelen
Çinli prenseslerin ekibinde casuslar da yer ald›¤›ndan, bu casuslar Türk boylar› ve Türk
beylerini birbirine düﬂürmekten geri durmuyorlard›.
Ki-ok, Çin ile sa¤lanan bar›ﬂ dönemini sürdürmek için özen gösterdi, bu ülke ile
herhangi bir çat›ﬂma ortam› oluﬂturmamaya çal›ﬂt›.
Kün-Çin (Cün-Çin) Dönemi (MÖ 160–126)
Ki-ok’tan sonra Hun taht›na o¤lu Kün-Çin geçti. Çin bu dönemde ekonomik aç›dan
çok güçlenmiﬂti. Çin’in en büyük amac› Hun Devleti’ni ortadan kald›rarak ‹pek Yolu ’ na
tek baﬂ›na hâkim olabilmekti. Bunun için çok sinsi bir politika izleyen Çin, Çinli
prenseslerin ekibinde yer alan casuslar sayesinde Hun beyleri ile Hun devletine ba¤l›
di¤er Türk boylar› aras›na nifak sokarak iç kar›ﬂ›kl›klar›n ve isyanlar›n ç›kmas›na ortam
haz›rlad›. Ayr›ca Türk ülkesine ticaret yoluyla ipek ve lüks eﬂyalar sokarak halk› rahata
ve lükse al›ﬂt›rd›. Zamanla ülke içinde huzursuzluklar ve kargaﬂalar ç›kt›. Baz› Hun
beylerinin de Çin ‹mparatoruna s›¤›nmas› Hun-Çin savaﬂlar›n›n ç›kmas›na zemin haz›rlad›.
Kün-Çin döneminde uzun süren Çin savaﬂlar›, Hun Devleti’ni temelden sarsarak
y›k›ma do¤ru giden bir sürece soktu. Kün-Çin’in ölümü sonras›nda bu süreç h›zlanarak,
isyanlar ve taht kavgalar›n›n baﬂlamas›na neden olmuﬂtur.
Büyük Hun Devleti’nin Parçalan›ﬂ› ve Y›k›l›ﬂ›
Büyük Hun Devleti’nin Çinliler karﬂ›s›ndaki üstünlü¤ünün sona ermesi, Çinlilerin
ödedikleri vergiyi ve ipe¤i kesmesine neden oldu. Bu durum Hun devletini ekonomik
aç›dan zor durumda b›rakt›. Çin’in uygulad›¤› bölücü politika da meyvelerini vermeye
baﬂlay›nca, devlet parçalanma sürecine girdi. Hunlar›n tekrar güç toplay›p Çin’e karﬂ›
baﬂlatt›klar› baﬂar›l› savaﬂlar sonucu kazan›lan zaferler de kal›c› olamad›. Ayr›ca bu
dönemde ülkede k›tl›k ve ﬂiddetli so¤uklar hüküm sürmüﬂ ve taht kavgalar› baﬂlam›ﬂt›.
Bu olumsuz geliﬂmeleri de¤erlendirmek isteyen Çinliler, Hunlara karﬂ› ak›nlar›n›
art›rd›lar. Bu ak›nlar›n sonucunda ‹pek Yolu’nun hâkimiyeti MÖ 60’da Çinlilere
geçmiﬂtir. Bu durum karﬂ›s›nda Hun hakan› Ho-Han-Yeh (MÖ 58–31), Çin himayesine
girmekten baﬂka çare olmad›¤›n› düﬂündü. Bu düﬂünceye kardeﬂi Çi-Çi karﬂ› ç›kt›. Bu
düﬂünceyi utanç verici bulan Çi-Çi, Ho-Han-Yeh’in hükümdarl›¤›n› tan›mad› ve
devletin siyasî birli¤i parçaland›, Do¤u Hunlar› ve Bat› Hunlar› olarak ikiye bölündü
(MÖ 58).
Bat› Hunlar›n›n baﬂ›na geçen Çi-Çi, Çu ve Talas ›rmaklar› aras›ndaki bölgeye
yerleﬂerek ülkesini kurdu. Çi-Çi bu bölgede çevresi surlarla çevrili bir baﬂkent inﬂa etti
ve Çinlilerle mücadeleye baﬂlad›. MÖ 36 y›l›nda Çi-Çi’nin baﬂkentini kuﬂatan Çinliler,
Çi-Çi’ye teslim ol ça¤r›s› yapt›larsa da Çi-Çi kahramanca savaﬂarak ölmeyi tercih etti.
Devletinin y›k›lmas› ve mücadeleyi kaybetmesinde Çi-Çi’nin iki hatas› önemli rol
oynam›ﬂt›r; birincisi, kendine ba¤l› boy beylerine çok sert davranarak onlar› bask›
21
TAR‹H 5
alt›na almak istemesi, ikincisi de bir ﬂehir ve kale inﬂa ederek Türk savaﬂ usullerine ters
düﬂen savunma ﬂekli uygulamas›d›r.
Çin hâkimiyetine giren Do¤u Hunlar› ise, hükümdarlar› Ho-Han-Yeh’in ölümü
ile Çinlilere karﬂ› tekrar mücadeleye giriﬂtiler. Hükümdarlar› Yu-Tanhu (18–46)
zaman›nda tekrar ba¤›ms›zl›klar›na kavuﬂarak, kuzeye do¤ru topraklar›n› geniﬂletmiﬂlerse
de Yu-Tanhu’nun ölümü ile iç kar›ﬂ›kl›klar tekrar baﬂlad›. Ülkede yaﬂanan kurakl›k ve
k›tl›k halk aras›nda açl›¤a sebep oldu. Bu olumsuzluklar›n yan›nda birde Yu-Tanhu’nun
o¤ullar› aras›nda baﬂlayan taht kavgalar›, devletin tekrar Kuzey ve Güney Hunlar› diye
ikiye ayr›lmas›na neden olmuﬂtur (48).
Kuzey Hunlar› Çungarya’dan Orhun’a kadar olan bölgeye, Güney Hunlar› ise Çin
Seddi’nin kuzeyindeki topraklara sahip oldular. Kuzey ve Güney Hunlar› aras›ndaki en
önemli fark, Güney Hunlar›n›n Çin’e tabi olmas›na karﬂ›l›k, Kuzey Hunlar›n›n ba¤›ms›zl›klar›n›
korumak için mücadele etmeleridir. Kuzey Hunlar› ba¤›ms›zl›klar›n› uzun süre korudular.
Çin ordular›n›n ve do¤udan da Siyenpiler’in sald›r›lar› Kuzey Hunlar›n› iyice zay›flatt›
ve 156 y›l›nda Siyenpiler taraf›ndan y›k›ld›lar. Siyenpiler’in hâkimiyetini kabul
etmeyen Hunlar, bat›ya do¤ru (Aral gölü ve Güney Kazakistan) göç ettiler ve Aral
gölünün do¤usundaki di¤er Hun kitlelerine kat›ld›lar.
Güney Hunlar› ise Kuzey Hunlar›n› y›kan Siyenpiler’in sald›r›lar› onlar› da zay›flatt›
ve Çin egemenli¤ini tan›maya sevk etti. Çin hâkimiyeti alt›nda, k›sa ömürlü de olsa
devletler kurarak varl›klar›n› 216’ya kadar devam ettirmiﬂlerdir.
Çin Seddi niçin yap›lm›ﬂt›r?
Mete Han, Çin’i fethetmek yerine, niçin bu ülke ile iyi iliﬂkiler kurmay› tercih etti?
Ho-Han-Yeh ile Çi-Çi aras›ndaki anlaﬂmazl›¤›n sebebi nedir?
Kuzey ve Güney Hunlar› aras›ndaki en önemli fark nedir?
3-KAV‹MLER GÖÇÜ
Çi-Çi’nin ölümünden sonra K›rg›z bozk›rlar›nda (Aral Gölü ve Güney Kazakistan)
toplanan Hunlar, buralarda yaﬂayan Türk boylar›yla birleﬂerek güçlendiler. Avrupa
Hunlar›n›n atalar› olan bu topluluklar 350 y›llar›nda bat›ya yöneldiler. ‹lk olarak Aral
Gölü ve Hazar Denizi’nin kuzeyindeki Alan ülkesini ele geçirdiler. ‹lerlemelerini
sürdüren Hunlar 375 y›l›nda ‹til (Volga) nehrine ulaﬂt›lar. Bu tarihlerde Hunlar›n
baﬂ›nda Balamir ad›nda bir hakan bulunuyordu.
Balamir’in idaresinde Volga’dan bat›ya do¤ru ilerleyen Hunlar, önce Ostrogotlar›
yendiler (374). Daha sonra da Vizigotlar› yenip, onlar›n topraklar›n› ele geçirdiler.
Do¤udan bat›ya uzanan bu Hun ak›n›, Avrupal›lar›n barbar ad›n› verdi¤i Cermen kavimlerini
(Franklar, Ang›llar, Saksonlar, Vandallar, Burgondlar, Lombardlar ve Gepidler)
yerlerinden ederek Roma ‹mparatorlu¤u’nun topraklar›n› alt üst eden bir kavimler
hareketine neden oldu. Barbar kavimlerinin yer de¤iﬂtirmesine ve Avrupa’n›n etnik
yap›s›n›n de¤iﬂmesine neden olan bu büyük olaya tarihte Kavimler Göçü denir (375).
(Harita 2-2).
22
TAR‹H 5
Harita 2-2 : Kavimler Göçü
Sonuçlar›: Hunlar›n neden oldu¤u Kavimler Göçü; gerek Türk tarihi, gerekse
Avrupa tarihi yönünden önemli sonuçlar meydana getirmiﬂtir. Bu sonuçlardan baz›lar›
ﬂunlard›r:
- Barbar kavimlerin topraklar›na girmesini önleyemeyen Roma ‹mparatorlu¤u, Bat›
ve Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u olarak 395 y›l›nda ikiye bölündü.
- 476 y›l›nda Bat› Roma ‹mparatorlu¤u y›k›ld›.
- Avrupa, yüzy›la yak›n bir süre kar›ﬂ›kl›k içinde kald›.
- Çeﬂitli kavimlerin kaynaﬂmas› sonucunda yeni milletler ortaya ç›kt›. (‹spanyollar,
‹ngilizler)
- Günümüz Avrupa devletlerinin birço¤unun temelleri bu dönemde at›ld›. (Fransa,
‹ngiltere, ‹spanya vb.)
- Avrupa’daki krall›klar›n sürekli savaﬂ ve ya¤malar›n etkisiyle eski güçlerini
yitirmeleri, feodalite rejiminin ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlad›.
- Barbar kavimleri aras›nda Hristiyanl›k h›zla yay›lmaya baﬂlad›.
- Avrupa’ya yerleﬂen Türkler, buralarda çeﬂitli devletler kurdular. (Avrupa Hun
Devleti, Avar Devleti vb.)
- Baz› tarihçilere göre bu olay, ‹lk Ça¤’›n sonu Orta Ça¤’›n baﬂlang›c› kabul edildi.
Tarihçilerin bir bölümü Roma’n›n ikiye ayr›l›ﬂ›n› (395) veya Bat› Roma’n›n y›k›l›ﬂ
tarihini (476) Orta Ça¤’›n baﬂlang›c› olarak kabul ediyorlarsa da bu görüﬂ pek geçerli
de¤ildir. Çünkü bu iki olay›n meydana gelmesinin tek sebebi Kavimler Göçü’dür. Bu
yüzden Kavimler Göçü’nün gerçekleﬂti¤i 375 tarihini ‹lk Ça¤’›n sonu olarak kabul
etmek daha do¤ru bir yaklaﬂ›md›r.
23
TAR‹H 5
Kavimler Göçü, Avrupa’n›n siyasî yap›s›n› nas›l etkilemiﬂtir?
Kavimler Göçü neden ‹lk Ça¤’›n sonu olarak kabul edilmektedir?
4- AVRUPA HUN DEVLET‹
IV. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Balamir’in önderli¤inde bat›ya do¤ru göç eden Hunlar,
Kavimler Göçü’ne neden olmuﬂlard›. Hunlar›n bir k›sm› Do¤u Anadolu’ya yönelirken,
bir k›sm› da Balamir’in ölümünden sonra, o¤lu ya da torunu oldu¤u san›lan Uld›z’›n
liderli¤inde Karpat da¤lar›n› aﬂ›p Macaristan’a girerek Avrupa Hun Devleti’ni kurdu
(Harita 2-3).
Harita 2-3 : Avrupa Hun Devleti
ULDIZ DÖNEM‹
Avrupa Hun Devleti’nin d›ﬂ politikas› Uld›z zaman›nda belirlenmiﬂtir. Bu politikaya
göre; Bizans bask› alt›nda tutulacak ve Cermen kavimlerine karﬂ› Bat› Roma ‹mparatorlu¤u
ile iﬂbirli¤i yap›lacakt›. Hunlar, Uld›z yönetiminde önce Karpat da¤lar› bölgesini ele
geçirip Tuna’ya kadar ilerlediler. Hunlar›n Tuna boylar›nda görülmesi Kavimler
Göçü’nün ikinci büyük dalgas›n› baﬂlatt›. Bunun sonucunda Barbar Kavimleri Roma
topraklar›na girmeye baﬂlay›nca, Bat› Roma Uld›z’dan yard›m istemiﬂti. Uld›z’da
Radagais yönetimindeki barbar kavimlerini, bu günkü Floransa’n›n güneyinde yenilgiye
u¤ratm›ﬂt› (406). Uld›z, elde etti¤i bu baﬂar›s›yla bir yandan Bat› Roma’y› Germen
(Barbar) kavimlerden kurtarm›ﬂ, bir yandan da Vandal, Süev, Alan gibi Germen kavimlerini
Ren Nehri ötesine, Galya’ya (Fransa) göçe zorlam›ﬂt›.
409 y›l›nda Tuna’y› geçen ve Bizans’a gücünü göstermek isteyen Uld›z, kendisiyle
bar›ﬂ görüﬂmeleri yapmak için gönderilen Bizans elçisine “Güneﬂin batt›¤› yere kadar
her yeri zapt edebilirim” diyerek meydan okumuﬂtur.
24
TAR‹H 5
Uld›z zaman›nda Hunlar, Orta Avrupa’dan Hazar’›n do¤usuna kadar uzanan geniﬂ
topraklara sahip olmuﬂlard›r. Onun çal›ﬂmalar› sonucunda Hunlar, V.yüzy›lda merkezi
otoriteye sahip kuvvetli bir devlet olarak ortaya ç›kt›lar (Resim 2-2). Uld›z’›n 410
y›l›nda ölümünden sonra yerine Karaton geçti. On y›l kadar hükümdarl›k yapm›ﬂ olan
Karaton dönemi ile ilgili bilgiler son derece azd›r.
Uld›z dönemi Hun d›ﬂ siyasetinin esaslar› nelerdir?
Resim 2-2 : Avrupa Hun Devleti Bayra¤›
RUA DÖNEM‹
Karaton’dan sonra 422 y›l›nda, Hun hükümdar ailesine mensup dört kardeﬂten biri
olan Rua ülkeyi di¤er kardeﬂleri Muncuk, Oktar ve Aybars ile birlikte yönetti. Attila’n›n
babas› olan Muncuk erken yaﬂta ölünce, Aybars ülkenin do¤u kanad›n›n yönetimine,
Oktar ise bat› kanad›n›n yönetimine getirildi. Rua, Uld›z’›n belirledi¤i Hun d›ﬂ
politikas›n› uygulamay› sürdürdü. Rua, Bizans’›n Hun ordusunu isyana k›ﬂk›rtmak ve ba¤l›
kavimleri Hunlardan ay›rmak amac›yla, Hun topraklar›na gönderdi¤i casuslar› bahane
ederek Bizans üzerine bir sefer düzenledi (422). Hiç bir direniﬂ gösteremeyen Bizans,
a¤›r bir vergiye ba¤land›. Bu s›rada Bat› Roma, iç kar›ﬂ›kl›klar içinde
bulunuyordu. Bu durumdan yararlanmak isteyen Bizans ‹mparatoru II. Theodosius
(408–450) ‹talya üzerine ordu ve donanma gönderdi. Bu geliﬂmeler sonucunda Bat›
Roma Rua’dan yard›m istedi. Hun hükümdar› Rua da, 60 bin kiﬂilik bir kuvvetle ‹talya
üzerine yönelince, II. Theodosius savaﬂmay› göze alamadan çekilmek zorunda kald›.
Buna ra¤men Bizans, f›rsat buldukça Hun idaresinde yaﬂayan topluluklar›
k›ﬂk›rtmaktan da geri durmuyordu. Bunun üzerine Rua, Bizansl› tüccarlar›n Hun
ülkesinde ticaret yapmalar›n› ve ücretli asker toplamalar›n› yasaklad›. Bizans üzerine
yapaca¤› yeni bir sefere haz›rlan›rken 434 y›l›nda öldü. Yerine kardeﬂi Muncuk’un o¤lu
Attila geçti.
25
TAR‹H 5
ATT‹LA DÖNEM‹
Rua’dan sonra Hunlar›n baﬂ›na Attila ve kardeﬂi Bleda birlikte geçtiler (434). Attila,
babas›n› küçük yaﬂta kaybetti¤inden dolay› amcas› Rua’n›n yan›nda yetiﬂmiﬂ, birlikte
savaﬂlara kat›lm›ﬂ, devlet yönetimini ve Hun siyasetini ö¤renme f›rsat› bulmuﬂtu. Her
ne kadar büyük kardeﬂi Bleda ile taht› paylaﬂm›ﬂ ise de, tüm yetkiler Attila’da olmuﬂtur.
Macar bilginleri Attila ad›n›n asl›n›n “etel” veya “etil” oldu¤unu söylerler. Buna
göre Attila, ad›n› yak›n›nda do¤du¤u ‹til Nehri’nden alm›ﬂt›r. O zamanlarda ‹til’e
Türkler “etil” diyorlard›. Göl, ›rmak veya yüce bir da¤›n yak›n›nda do¤an çocuklar›na
bunlar›n isimlerini vermek eski bir Türk gelene¤iydi
Attila, Hun-Bizans iliﬂkilerini yeniden düzenlemek istiyordu. 434 y›l›nda Attila’n›n,
Rua’n›n Bizans üzerine yapmay› düﬂündü¤ü ve yapamad›¤› sefer için haz›rl›klara
baﬂlad›¤›n› ö¤renen Bizansl›lar, ona bar›ﬂ elçileri gönderdiler. Hun hükümdar› Attila’da
elçileri, Tuna ve Morova nehirlerinin birleﬂti¤i yerde bulunan Margos Kalesi önünde
karﬂ›lad›. Attila isteklerini, bar›ﬂ koﬂullar› olarak yazd›rd›. Böylece 434 y›l›nda Bizans
ile Margos Antlaﬂmas› imzaland›. Antlaﬂmaya göre;
- Bizans, Hunlara ödemekte oldu¤u vergiyi iki kat›na ç›karacak,
- Bizans, Hunlara ba¤l› kavimlerle görüﬂmeler ve antlaﬂmalar yapmayacak,
- Ticarî iliﬂkiler s›n›r kasabalar›nda devam edecek,
- Bizans, elinde bulundurdu¤u Hun esirlerini iade edecekti.
Bleda’n›n 445 y›l›nda ölmesi üzerine Attila tek baﬂ›na Hun hükümdar› oldu.
Attila’n›n amac›, Do¤u ve Bat› Roma imparatorluklar›n› egemenli¤i alt›na almakt›.
Bizansl›lar, Attila’ya neden elçilik heyeti göndermiﬂtir?
Attila’n›n Bat› Roma’ya Yard›m›
Attila, Margos Antlaﬂmas›’ndan sonra ülkenin do¤u bölgesini denetimi alt›na ald›.
Volga boylar›ndaki Ak- Ogurlar›n ayaklanmalar›n› bast›rd› (435). Bu s›rada iç
kar›ﬂ›kl›klar içinde bulunan Bat› Roma, Hunlardan yard›m istedi. Romal› komutan
Aetyus’a yard›ma gelen Hun birlikleri isyanlar› bast›rd›. Oktar komutas›ndaki bir Hun
ordusu Burgondlara karﬂ› büyük bir zafer kazand› (436). Bu savaﬂ ile ilgili olarak
zamanla efsaneler türemiﬂ ve Almanlar’›n ünlü Nibelungen destanlar›n›n konusunu
Hun-Burgond mücadelesi oluﬂturmuﬂtur.
Attila’n›n Seferleri
I.Balkan Seferi (441–442)
Bizans’›n Margos Antlaﬂmas›’n›n ﬂartlar›na uymamas›, Bizansl› tüccarlar›n ticarî
iliﬂkilerde sahtekârl›k yaparak Hunlar› aldatmalar› üzerine Attila, Bizans üzerine sefere
ç›kt›. Do¤u Trakya’ya kadar ilerleyen Hun ordusundan çekinen Bizans bar›ﬂ istedi
(442). Yap›lan bu antlaﬂmaya göre; Bizans ödemekte oldu¤u vergiyi art›racakt›. Ayr›ca
baz› s›n›r kaleleri ile Tuna boyundaki kaleleri ele geçiren Attila, böylece Balkanlar’›n
yolunu Hun ordular›na açt›.
26
TAR‹H 5
Birinci Balkan seferinin nedenleri nelerdir?
II. Balkan Seferi (447)
Bizans’›n, Hun kaçaklar›n› geri vermekte a¤›r davranmas›, Hun yönetimindeki baz›
Germen kavimlerini k›ﬂk›rtmas›, y›ll›k vergisini ödemek istememesi gibi nedenlerden
dolay› Attila, yeniden Bizans üzerine sefere ç›kt› (447). ‹kiye ayr›lan Hun ordusunun
bir kolu Yunanistan’a girip Teselya’ya kadar ilerledi. Attila’n›n yönetimindeki di¤er kol
ise Sofya, Filibe ve Lüleburgaz ﬂehirlerini ele geçirip Büyük Çekmece önlerine kadar
sokuldu. Bizans ‹mparatoru II. Theodosius bar›ﬂ istemek zorunda kald›. Bizans elçisi
Anatolyos ile Attila aras›nda yap›lan bu antlaﬂmaya Anatolyos Antlaﬂmas› denir.
Buna göre;
- Bizans, ödedi¤i y›ll›k vergiyi üç kat›na ç›karacak,
- Bizans, savaﬂ tazminat› ödeyecek,
- Niﬂ’de bir ortak pazar kurulacak,
- Tuna’n›n güneyinde beﬂ günlük mesafedeki yerler askerden ar›nd›r›lacakt›.
Bizans, üç kat›na ç›kar›lan y›ll›k vergiyi ödeme konusunda isteksizdi. ‹mparator
II. Theodosius, vergilerden kurtulmak için Attila’y› bir suikast sonucu ortadan
kald›rmay› planlad›. Bu durumu ö¤renen Attila, Hun baﬂkentine gelen elçilik heyetindeki
suikastç›y› yakalatarak planlar›n› itiraf ettirince, heyet üyelerine ve suikastç›ya
dokunmay›p imparatora a¤›r bir mektup göndermekle yetindi. Attila, Bizans’›n art›k
Hun Devleti’ne bir zararlar›n›n dokunmayaca¤›n› bildi¤i için askerî bir güç kullanmaya
gerek duymad›.
‹kinci Balkan Seferi’nin nedenleri nelerdir?
Bat› Roma (Galya) Seferi (451)
Bizans üzerinde kesin egemenlik kurdu¤una inanan Attila, bu sefer de Bat› Roma’ya
yöneldi. Bat› Roma üzerine yapaca¤› sefere bir bahane bulmas› gerekiyordu. Kendisine
daha önce bir niﬂan yüzü¤ü gönderen ‹mparator II. Valantien’in k›z kardeﬂi Honoria’n›n
(Honorya) teklifini kabul etti¤ini bildirdi. Çeyiz olarak da imparatorlu¤un yar›s›n› istedi.
Bu iste¤inin kabul edilmemesini savaﬂ sebebi sayan Attila Bat› Roma seferine ç›kt›. ‹ki
ordu, Bat› Roma’n›n asker deposu say›lan Galya’n›n Katalon Ovas›’nda karﬂ›laﬂt›. Bat›
Roma ordusunun baﬂ›nda Aetyus (Aetius) ad›nda bir komutan bulunuyordu. Yap›lan
savaﬂ çok ﬂiddetli geçti. Bir gün boyunca k›ran k›rana süren savaﬂ›n galibi belli de¤ildir.
Ancak bu savaﬂtan sonra, Romal› General Aetyus’un gözden düﬂmüﬂ olmas› ve bir y›l
sonra Roma üzerine yürüyen Attila’n›n karﬂ›s›na askerî bir güç ç›karamamalar›, Bat› Roma
‹mparatorlu¤u’nun asker deposu durumunda olan Galya’y› saf d›ﬂ› b›rakt›¤›n›n
delilidir.
27
TAR‹H 5
Attila hangi bahane ile Galya seferine ç›km›ﬂt›r?
‹talya Seferi (452)
Attila, zaman geçirmeksizin destekten mahrum kalan ve iyice gözden düﬂen
‹talya’ya, 452 y›l›nda yüzbin kiﬂilik bir orduyla Alpleri aﬂarak girdi. ‹talya, Attila’n›n
karﬂ›s›na bir ordu ç›karamad›. Roma Senatosu büyük bir korku içine düﬂtü ve hemen
bar›ﬂ görüﬂmeleri için, Papa I. Leo baﬂkanl›¤›nda bir heyeti Attila’ya gönderme karar›
ald›. Papa I. Leo, Attila’dan tüm Hr›stiyanl›k dünyas› ad›na Roma’y› ba¤›ﬂlamas›n›
istedi. Attila eski bir uygarl›k merkezi olan Roma’y› tahripten kaç›n›p, Papa’n›n ricas›n›
kabul etti ve geri döndü.
Attila, Bizans’› ve Bat› Roma’y› etkisiz hale getirdikten sonra, yönünü ‹ran’daki
Sasanî ‹mparatorlu¤u’na çevirdi. Bu devletinde egemenlik alt›na al›nmas› ile Hunlar
dünya egemenli¤ini gerçekleﬂtirebileceklerdi. Ancak, Attila ‹talya seferi dönüﬂünde
453 y›l›nda öldü ve bu seferini gerçekleﬂtiremedi. Attila öldü¤ünde, Hun s›n›rlar› bat›da
Danimarka ve Ren Nehri’ne, do¤uda ise ‹til (Volga) Nehri ötesine uzan›yordu.
Attila, tarihin yetiﬂtirdi¤i büyük devlet adamlar›ndan biridir. Onun ad› günümüze
kadar dillerden düﬂmemiﬂ, onun ad›na operalar bestelenmiﬂ, filmler çevrilmiﬂ, resimleri
ve heykelleri yap›lm›ﬂt›r. O, güçlü bir iradeye sahipti. Ciddi ve büyük iﬂler yapmaya
yetenekli, sadeli¤i seven ve mütevaz› bir hükümdard›.
Attila, Papa’n›n Roma’y› ba¤›ﬂlama teklifini neden kabul etti?
Avrupa Hun Devleti’nin Y›k›l›ﬂ›
Attila öldü¤ü zaman arkas›nda ‹lek, Dengizik ve ‹rnek adlar›nda üç o¤ul b›rakm›ﬂt›.
Yerine geçen o¤ullar›, devlet idaresinde baﬂar›l› olamad›lar. Taht için yap›lan kavgalar
Hunlar› zay›f düﬂürdü. ‹lk olarak Hunlar›n baﬂ›na geçen ‹lek, ayaklanan Germen kavimleriyle savaﬂ›rken öldü (454).Yerine geçen Dengizik ise zeki idi fakat siyasî yönden yeterli de¤ildi. ‹çinde birçok kavmi bar›nd›ran Hun Devleti’nin birlik ve bütünlü¤ünü koruyamad›. Do¤u Roma ile yap›lan bir mücadelede o da öldü (469). ‹rnek, Hunlar›n Bat› ve
Orta Avrupa’da tutunmalar›n›n mümkün olmad›¤›n› anlam›ﬂt›. Bu nedenle Hunlar›n
büyük bir k›sm› ile Karadeniz’in kuzeyindeki geniﬂ düzlüklere çekildi. Hunlar›n bir
k›sm› buradan Orta Asya’ya geri döndü. Bir k›sm› ise Avrupa’ya do¤ru ilerleyen
Avarlara kat›ld›. ‹rnek idaresindeki bu Hun toplulu¤u daha sonralar› Bulgarlar›n ve
Macarlar›n devlet olarak ortaya ç›k›ﬂ›nda önemli rol oynad›lar.
28
Avrupa Hunlar›n›n y›k›l›ﬂ nedenleri nelerdir?
TAR‹H 5
5- AKHUNLAR
Akhunlar 350 y›llar›nda, Altaylardan bat›ya göç eden Hunlar›n soyundand›rlar. Çin
egemenli¤ine girmek istemeyen Hun Türkleri, Orta Asya bölgesinden göç etmeye
baﬂlad›lar. Göç edenlerden güneye inenler Kuzey Kazakistan’a geldiler, daha sonra
Afganistan’›n Toharistan bölgesine, Seyhun ve Semerkant dolaylar›na hâkim olarak
ba¤›ms›zl›klar›n› ilân ettiler. V. yüzy›ldan itibaren Heftal ad›ndaki hükümdar sülalesi
Akhunlar›n baﬂ›na geçti¤inden Akhunlara Eftalitler de denmiﬂtir (Harita 2-4) (Resim 2-3).
Harita 2-4 : Akhun Devleti
Akhunlar, V. yüzy›l›n baﬂlar›nda Ceyhun Irma¤›’n› geçerek, Sasanî topraklar›n›
iﬂgal etmeye baﬂlad›lar. Sasanî hükümdar› Behram Gur (420–438), Rey ﬂehri önlerine
kadar ilerleyen Akhunlar› yendi. Fakat do¤u s›n›rlar›na kadar gelip yerleﬂen
Akhunlardan Sasanîler, rahats›zl›k duymuﬂlard›.
Resim 2-3 : Akhun bayra¤›
Akhunlar, Sasanî hükümdar› II. Yezdcerd (438–457) döneminde Sasanîlere karﬂ› bask›lar›n›
daha da art›rd›lar. Bu dönemlerde Akhun hükümdar› olan Aksuvar (Ahﬂunvar), Sasanî
Devleti’ndeki taht mücadelelerine taraf olup Firuz’un tahta ç›kmas›n› sa¤lam›ﬂt›r (459).
29
TAR‹H 5
Bu y›llarda Akhunlar›n s›n›rlar› Kuzey Hindistan’a kadar geniﬂlemiﬂ ve buradaki Gupta
devletinin y›k›lmas›nda rol oynam›ﬂlard›r (470).
484 y›l›nda Sasanî hükümdar› Firuz, Akhunlara savaﬂ açt›ysa da yenildi. Merv ve
Herat’› ele geçiren Akhunlar, Sasanîleri de y›ll›k vergiye ba¤lad›lar.
Bu s›rada Sasanî Devleti, büyük bir ekonomik s›k›nt› içindeyken Mazdek ad›nda
birisi ortaya ç›k›p, insanlar›n mutlulu¤unu servet ve kad›n›n bozdu¤unu iddia etti.
Bunlar›n, toplumun ortak mal› olmas› halinde s›k›nt›lar›n sona erece¤ini söyleyerek
yoksul ve cahil halk› etraf›nda toplad›. Böylece ‹ran’da büyük bir dinî ve sosyal sars›nt›
yaratan Mazdek ‹syan› meydana geldi. Din adamlar› öldürülüp, her yer ya¤maland›.
Sasanî hükümdar› ﬁah Kavad, isyan› kontrol edemeyince Akhunlara s›¤›nd›. Akhun
hükümdar› da isyan› bast›rmas› için ﬁah Kavad’a asker yard›m›nda bulundu. Böylece
isyan Akhunlar›n yard›m›yla bast›r›ld› (498–499). Bu olaydan sonra Akhunlar,
Sasanîler üzerinde büyük bir nüfuz elde etmiﬂlerdir.
VI. yüzy›l›n ilk yar›s›nda en güçlü dönemlerini yaﬂayan Akhun Devleti’nin s›n›rlar›
‹ran’dan Orta Asya’n›n iç bölgelerine, Aral ve Balkaﬂ göllerinden ‹ndus Nehri’ne kadar
uzan›yordu. Ayn› zamanda Asya’n›n ipek ticaretinin yönetimi de Akhunlar›n elindeydi.
Bu da Akhun Devleti’ni ekonomik aç›dan zengin k›l›yordu.
Sasanî Devleti’nin baﬂ›na 531’de I. Anuﬂirvan’›n gelmesiyle Sasanîler yeniden
güçlenmeye baﬂlad›lar. Di¤er yandan; 552 y›l›nda Göktürk Devleti kurulunca,
Akhunlar, iki güçlü devletin aras›nda kald›lar. Göktürkler, Akhun Devleti’nin
kontrolündeki ‹pek Yolu’na hâkim olmak istediklerinden, Göktürklerin bat› illerini
yöneten ‹stemi Yabgu, Sasanîlerle anlaﬂarak Akhunlara sald›rd›. Akhunlar,
Göktürklerin ve Sasanîlerin ortak sald›r›lar› sonucunda y›k›ld› ve topraklar› da bu iki
devlet aras›nda paylaﬂ›ld› (557). Böylece üç kol halinde siyasî varl›klar›n› sürdüren
Hunlar, tarih sahnesinden çekilmiﬂ oldular.
Akhunlar devletini kimler y›km›ﬂt›r?
6 – GÖKTÜRKLER
Millî ad›m›zla; Türk ad›yla kurulan ilk Türk devleti Göktürk Devleti’dir. Büyük
Hun devletinden sonra Asya’da kurulan ikinci büyük Türk Devletidir. Göktürkler,
Sibirya’daki Yakutlar ile bat›daki Ogur ( Bulgar ) Türkleri d›ﬂ›nda Orta Asya’daki bütün
Türk as›ll› kavimleri bir yönetim alt›nda toplamay› baﬂarm›ﬂlard›r (Resim 2-4).
30
TAR‹H 5
Resim 2-4 : Göktürk Bayra¤›
I. Göktürk Devleti ( 552 – 630 )
Çin kaynaklar›na göre Göktürklerin kökeni Asya Hunlar›na dayanmaktad›r.
Göktürklerin ilk zamanlar›yla ilgili bilgiler azd›r. Kuzey Hun Devleti’nin y›k›lmas›ndan
sonra Altaylar›n do¤usuna çekilen Türkler, burada demircilikle u¤raﬂ›yorlar ve ba¤l›
bulunduklar› Avarlara ( Juan –Juanlar, Aparlar ) silâh yap›yorlard›.
V. yüzy›l›n ortalar›nda Göktürklerin baﬂ›nda Bumin bulunuyordu. Avarlara ba¤l›
yaﬂayan Tölesler, 546 y›l›nda ayaklan›nca ayaklanmay› bast›ramayan Avar hakan› bu
görevi Bumin’e verdi. Aﬂina boyunun baﬂ›nda bulunan Bumin, ayaklanmay› bast›r›nca bu
baﬂar›s›na karﬂ›l›k Avar ka¤an›n›n k›z›yla evlenmek istedi¤ini bildirdi. Ancak iste¤i
hükümdar›n; “ Sizler bizim kölemiz demircilersiniz, nas›l olur da bizden k›z istemeye
cesaret edebilirsiniz” sözleriyle reddedilince, Bumin bunun üzerine Avarlara savaﬂ açt›.
Onlar› yenerek üstünlüklerine son verdi. ‹I Ka¤an unvan›n› alarak 552 y›l›nda merkezi
Ötüken olan Göktürk devletini kurdu (Harita 2-5).
Harita 2-5 : Göktürk Devleti
31
TAR‹H 5
Kuruluﬂundan itibaren devlet, töre gere¤i do¤u – bat› olarak iki idarî birime ayr›ld›.
Bumin do¤uda büyük ka¤an oldu. Kardeﬂi ‹stemi ise “Yabgu” unvan› ile bat› kanad›n›
yönetti. Türk devlet anlay›ﬂ›na göre do¤uda oturanlar bat›da oturanlara üstün olurdu.
=
Yabgu: ‹lk Türk devletlerinde ka¤andan sonra gelen üst düzeydeki yönetici.
Göktürk Devleti kuruldu¤u zaman Orta Asya’da Yenisey ›rma¤› boylar›nda
Mo¤ollar ve Avarlar, bu ›rma¤›n bat›s›nda Dokuz O¤uzlar ve K›rg›zlar bulunuyordu.
Bumin Ka¤an ile ilgili bilgilerimiz azd›r. Ancak büyük bir asker ve devlet adam›
oldu¤u, k›sa sürede kurdu¤u geniﬂ, güçlü teﬂkilâtl› devleti bunun aç›k bir göstergesidir.
O, millî ad›m›zla tarihte ilk Türk devletini kuran de¤erli bir devlet adam›d›r. Bumin
Ka¤an devleti kurdu¤u y›l öldü (552).Yerine o¤lu Ko-lo geçtiyse de O’da uzun
yaﬂamad›. Bumin Ka¤an’›n di¤er o¤lu Mukan, 553 y›l›nda Göktürk taht›na oturdu.
Göktürk Devleti nerede kim taraf›ndan kurulmuﬂtur?
Mukan Ka¤an Dönemi ( 553–572)
Mukan Ka¤an, Göktürk taht›na oturdu¤u s›rada ülkenin bat›s›n› amcas› Yabgu
unvan›yla ‹stemi Yabgu yönetiyordu. Mukan Ka¤an döneminde Göktürk Devleti en
güçlü dönemini yaﬂad›. Mukan Ka¤an ilk seferini Avarlar üzerine yaparak onlar› yendi
ve yurtlar›n› terk ederek bat›ya göç etmelerini sa¤lad› (555). Daha sonra do¤uda
Kitanlar›, kuzeyde de K›rg›zlar› yenilgiye u¤rat›p, onlara egemenli¤ini kabul ettirdi.
Ayr›ca Çin’deki Chou (Cou) ve Chi (Tsi) hanedanlar›n› bask› alt›na ald›. Amcas› ‹stemi
Yabgu ile Akhunlar üzerine seferlere kat›ld›. Bu mücadeleler sonunda Akhun Devleti
y›k›ld› ve topraklar› Göktürkler ile Sasanîler aras›nda paylaﬂ›ld›. Göktürk Devleti k›sa
zamanda do¤uda Mançurya’dan bat›da ‹ran’a kadar uzanan büyük bir imparatorluk
haline geldi. Mukan Ka¤an 572 y›l›nda ölünce yerine kardeﬂi Tapo geçti.
‹stemi Yabgu ve Bat› Siyaseti ( 552–576)
Devletin bat› kanad›n› yöneten ‹stemi Yabgu, k›sa zamanda emrindeki güçlü bir
ordu ile Altaylar›n bat›s›ndan Tanr› da¤lar›na kadar olan bölgeyi egemenli¤i alt›na
alm›ﬂt›. Böylece Göktürklerin bat›daki s›n›rlar› Akhun ve Sasanî topraklar›na
dayanm›ﬂt›. ‹stemi Yabgu ‹pek Yolu’nun kontrolünü Akhunlar›n elinden almay›
planl›yordu. Bunun için ‹stemi Yabgu, Akhunlara karﬂ› Sasanîlerin deste¤ini alabilmek
için k›z›n› Sasanî hükümdar› ile evlendirdi. Bu iki devletin ortak bir askerî harekât›
sonucunda Akhun Devleti 557 y›l›nda y›k›ld›. Akhun topraklar› Göktürklerle Sasanîler
aras›nda paylaﬂ›ld›. Göktürkler bundan sonra ‹pek Yolu’na egemen olmuﬂlard›r.
Sasanîler, kendi paylar›na düﬂeni almalar›na ra¤men huzursuzluk ç›kar›p, kendi
ülkelerinden Akdeniz limanlar›na ve Bizans’a yap›lmakta olan ipek sevk›yat›n› durdurdular.
‹pek Yolu ticaretinin engellenmesi Göktürkleri oldu¤u kadar Bizans› da olumsuz yönde
etkiledi. ‹stemi Yabgu’nun Sasanîlerle anlaﬂma umudu kalmay›nca, ‹stanbul’a 568
32
TAR‹H 5
y›l›nda bir elçilik heyeti gönderdi. Bu olay tarihte Orta Asya’dan Bizans’a gönderilen
ilk Türk elçilik heyeti olmas› yönüyle önemlidir. Bizans ‹mparatoru II. Justinos’da
bunun üzerine Valentinos baﬂkanl›¤›nda bir elçilik heyetini ‹stemi Yabgu’ya göndermiﬂtir.
Oluﬂturulan Bizans-Göktürk ittifak› sonucunda, Sasanîlerle ortak mücadeleye
giriﬂtiler. Mücadele sonras›nda ‹pek Yolu ticareti üzerindeki Sasanî engeli ortadan
kald›r›larak, Sasanîler zay›flat›ld›. Göktürk-Bizans sald›r›lar› sonucu Sasanî Devletinin
zay›flamas›, ileride Hz. Ömer zaman›nda ‹slâm ordular›n›n ‹ran’› kolayca fethetmelerini
sa¤layacakt›r.
Gerçekleﬂtirilen say›s›z seferlerle Orta Asya’n›n bat› bölgelerinin Türkleﬂmesini
sa¤layan ‹stemi Yabgu 576 y›l›nda öldü.
‹stemi Yabgu’nun Bizans’a elçi göndermesinin nedeni nedir?
Tapo Ka¤an Dönemi ( 572 – 581 )
Mukan Ka¤an’›n ölümü sonras›nda yerine kardeﬂi Tapo geçmiﬂtir (572). Tapo Ka¤an
ülkenin büyüklü¤ü nedeniyle kendi yönetimindeki Do¤u kanad›n› ikiye ay›rd›. Do¤uya
ye¤eni ‹ﬂbara’y›, Bat›yada kardeﬂi Jotan’› yabgu unvan› ile atad›. Bu dönemde Çin
hanedanlar›yla ticarî iliﬂkiler geliﬂti. Çin ile olan ticaretin artmas›, lüks tüketim mallar›n›n
Türkler aras›nda kullan›m›n› yayg›nlaﬂt›rd›. Bu durum Türk soylular› aras›nda Çin’deki
yaﬂant›ya özen duyulmas›na neden oldu. Tapo Ka¤an, Budist misyonerlerin etkisinde
kalarak, Türk karakterine hiç uymayan Buda dinini kabul edip tap›nak yapt›rmas› ve
Çin’e olan hayranl›¤› halk›n tepkisine yol açt›. Bu s›rada Bat› bölgesini yöneten ‹stemi
Yabgu’nun 576 y›l›nda ölmesi üzerine yerine o¤lu Tardu geçti. Tardu, çok ihtirasl› ama
cesaretli, savaﬂç› bir karaktere sahipti. Göktürk Devleti’nin baﬂ›na hakan olmak isteyince
do¤udaki büyük ka¤an Tapo ile aras› aç›ld›. Tapo Ka¤an 581’de ölünce yerine ‹ﬂbara
Ka¤an geçti.
Göktürk Devleti’nin ‹kiye Ayr›l›ﬂ›
Tapo Ka¤an’›n 581 y›l›nda ölümü sonras›nda ülkede kar›ﬂ›kl›klar ç›kt›. Bat›
kanad›n›n baﬂ›nda bulunan Tardu’nun devletin baﬂ›na geçmek istemesi çeﬂitli olaylara
neden oldu. Çin, Göktürklerin bu iç çekiﬂmesinden yararlanmak için Tardu’ya hükümdarl›k
alâmetleri göndererek, onu Göktürk ka¤an› olarak tan›d›¤›n› belirtti. Çin’in bu k›ﬂk›rt›c›
tav›r ve davran›ﬂlar› sonucunda Tardu, ‹ﬂbara’n›n ka¤anl›¤›n› tan›mad›¤›n› bildirdi.
Yap›lan mücadeleler Göktürk Devleti’ni zay›flatt›¤› gibi Do¤u ve Bat› Göktürkleri diye
ikiye ayr›lmas›na da neden olmuﬂtur (582).
Göktürk Devleti’nin ikiye ayr›lmas›n›n nedenleri nelerdir?
33
TAR‹H 5
Do¤u Göktürk Devleti ( 582 –630)
Do¤u Göktürk Devleti’nin baﬂ›nda bulunan ‹ﬂbara Ka¤an’›n Çin ile yapt›¤›
mücadelelerde baﬂar›s›z olmas› sonras›nda Çin, Do¤u Göktürklere ba¤l› kavimleri
devlete karﬂ› ayaklanmaya teﬂvik etti. Çin, ipek ticaretini engelleyip yaklaﬂ›k on bin
kadar tüccar› s›n›r d›ﬂ› edince, Göktürkler aras›nda açl›k ve yoksulluk baﬂlad›. Kendine
ba¤l› boylar›n Bat› Göktürklerine s›¤›nmas› karﬂ›s›nda ‹ﬂbara Ka¤an zor durumda kald›.
‹ﬂbara Ka¤an giderek artan iç olaylar ve d›ﬂ bask›lar sonucunda 585 y›l›nda Çin
hâkimiyetini tan›mak zorunda kalm›ﬂt›r. Çinlilerin Türkleri Çinlileﬂtirme politikas›na
engel olamayan ‹ﬂbara Ka¤an 587’de öldü.
‹ﬂbara Ka¤an’dan sonra baﬂa geçen Yehu ve Tülan dönemlerinde de Çin bask›s›
devam ederek artm›ﬂt›r. 600–609 y›llar› aras›nda Do¤u Göktürk hakan› olan Kimin
Ka¤an, Çince konuﬂmay›, Çinliler gibi yaﬂamay› benimseyerek Çin’in ileri sürdü¤ü
bütün ﬂartlar› kabul etti. Kimin Ka¤an’dan sonra iktidara gelen ﬁi-pi Ka¤an (609–619)
zaman›nda, Do¤u Göktürkleri Çinlilere karﬂ› k›sa süreli de olsa üstünlük sa¤lad›lar. ﬁi-pi
Ka¤an ülkesindeki kar›ﬂ›kl›klar› önleyip, bat›da Tibet’den do¤uda Amur Irma¤›’na
kadarki topraklarda hâkimiyet kurmay› baﬂard›. Çin’e her y›l verilmekte olan harac›
kesti, Çin’i y›ll›k vergiye ba¤lad›. Fakat bu baﬂar›lar ﬁi-pi Ka¤an’dan sonra yerine
geçen kardeﬂi Çu-lo Ka¤an’a kadar sürdü, daha sonra Çinliler üstünlü¤ü tekrar ele
geçirdiler. Çu-lo Ka¤an›n Çinli eﬂi taraf›ndan zehirlenerek öldürülmesi üzerine kardeﬂi
Kie-li (Hieli) Ka¤an ( 621–630 ) tahta geçti.
Do¤u Göktürk Devleti’nin son hakan› olan Kie-li Ka¤an döneminde Çin’e karﬂ›
seferler yap›lm›ﬂt›r. Kie-li Ka¤an’›n Çin üzerine ç›kt›¤› son seferinde esir düﬂmesi
sonucunda devlet y›k›lm›ﬂt›r ( 630 ). Bundan sonra Göktürk tarihinde elli y›l sürecek
olan s›k›nt›l› ve ac›l› esaret dönemi baﬂlam›ﬂt›r.
Bat› Göktürk Devleti ( 582 – 659 )
Göktürklerin bat› k›sm›n› yöneten Tardu, 582 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etti.
Tardu’nun amac› Do¤u Göktürk devletini de egemenli¤i alt›na almakt›. Bat› s›n›rlar›nda
baﬂar›lar kazanan Tardu, ülkesinin s›n›rlar›n› K›r›m Yar›madas›’na kadar geniﬂletmeyi
baﬂard›. Bizans-Sasanî savaﬂlar› nedeniyle zay›f düﬂen Sasanîler üzerinde bask› kurdu.
Tardu 600 y›l›nda Çin’e sefer düzenledi ama bu seferde Tardu’nun ordusu, Çinlilerin su
kaynaklar›n› zehirlemesi nedeniyle çok büyük kay›plar verdi. Bu baﬂar›s›zl›¤› nedeniyle
ülke içinde çeﬂitli ayaklanmalar ç›kt› ve sonunda Tardu 603 y›l›nda öldü.
Tardu’nun ölümü sonras›nda baﬂa geçen Ka¤anlar, Çin’in bask›lar›na karﬂ› koyamad›lar
ve iç kar›ﬂ›kl›klar› önleyemediler. Ancak Bat› Göktürklerini bu zor durumdan Tardu’nun
torunu Tong Yabgu (618–630) kurtard›. Tong Yabgu iç kar›ﬂ›kl›klar› önledi. Töleslerin
ayaklanmalar›n› bast›rd›. Sasanîler üzerine yapt›¤› seferden zaferle döndü, güneyde
Kandehar’a kadar ilerledi. Bu devirde Çin ile dostane iliﬂkiler kuruldu. Fakat 630
y›l›nda meydana gelen On-ok ve Karluk isyanlar› ile geliﬂen olaylar, devletin çöküﬂünü
h›zland›rd›.
Tong Yabgu’nun amcas› S›-bi ( Se-pi) taraf›ndan 630 y›l›nda öldürülmesi üzerine
34
TAR‹H 5
On-ok ve Tölesler ayakland›lar. Bu kar›ﬂ›kl›¤› f›rsat bilen Çin, Bat› Göktürklerini egemenli¤i
alt›na ald›. Ancak Bat› Göktürklerinin tamamen Çin egemenli¤i alt›na girmesi 659
y›l›nda olmuﬂtur.
Türklerin Çin hâkimiyetindeki karanl›k y›llar› 630 y›l›nda baﬂlad› ve yaklaﬂ›k elli
y›l kadar sürdü. Çin’in Türkleri Çinlileﬂtirme politikalar› boﬂa ç›kt›. Türkler geleneklerine
ba¤l› kald›lar. Türklerin ba¤›ms›zl›k özlemleri ufak çapta baﬂ kald›rmalara neden olduysa
da, bu hareketlerin en önemlisi Kürﬂad ayaklanmas› olmuﬂtur. 639 y›l›nda Kürﬂad, 39
arkadaﬂ› ile Çin saray›na düzenledi¤i bask›nda yüzlerce Çinli muhaf›zla mücadele etti.
Kürﬂad’›n amac› Çin imparatorunu yakalamak, Çinle pazarl›k yapmak, Çin saray›n› ele
geçirmek ve baﬂkente hâkim olmakt›. Ancak düzenlenen bask›n baﬂar›l› olamad›. Üzerlerine
gönderilen Çin ordusuyla kahramanca savaﬂan Kürﬂad ve arkadaﬂlar› sonunda yakalanarak
öldürüldüler. Kürﬂad ve arkadaﬂlar›n›n bu kahramanca davran›ﬂlar›, Türk topluluklar›n›
harekete geçirmiﬂ, ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmada lokomotif görevi görmüﬂtür.
Do¤u Göktürk Devleti’nin son hakan› kimdir?
Bat› Göktürk Devleti’nin Çin egemenli¤ine girmesinin nedenleri nelerdir?
Kürﬂad’›n ayaklanmas›n›n Türk tarihi aç›s›ndan önemi nedir?
II. Göktürk ( Kutluk ) Devleti ( 682–744)
630 y›l›nda Do¤u ve Bat› Göktürklerinin Çin egemenli¤i alt›na girmesiyle elli y›l
kadar süren bir esaret dönemi yaﬂanm›ﬂt›r. Bu süre içinde ba¤›ms›zl›k için çeﬂitli isyanlar
ç›km›ﬂsa da, bu isyanlar Çinliler taraf›ndan kanl› bir ﬂekilde bast›r›lm›ﬂt›r. Nihayet
Göktürklerin Aﬂina soyundan gelen Kutluk’un 680 y›l›nda baﬂlatt›¤› ba¤›ms›zl›k
mücadelesi 681’de baﬂar›ya ulaﬂt›. Türklerin kutsal yurt kabul ettikleri Ötüken’i ele
geçirerek II. Göktürk Devleti’ni kurdu (682). Kendisine “devleti derleyen, toplayan”
anlam›nda ‹lteriﬂ unvan› verildi. Kardeﬂi Kapgan’› “ﬂad” di¤er kardeﬂi Tosifu’yu
“yabgu” tayin etti. Ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas› ve devletin kurulmas›nda önemli rol
oynayan Tonyukuk’u kendine dan›ﬂman (Ayguc›) tayin etti. Göktürklerin ikinci defa
kurduklar› bu devlete, kurucusundan dolay› Kutluk Devleti ’de denir (Harita 2-6).
=
ﬁad: ‹lk Türk devletlerinde yabgudan sonra gelen unvan
Kutluk ‹lteriﬂ Ka¤an ( 682 – 692 ), bat›daki On-ok ve kuzeydeki K›rg›zlar d›ﬂ›ndaki
bütün Türk boylar›n› bir yönetim alt›nda toplamay› baﬂarm›ﬂt›r. Çin’i bask› alt›nda tutmak
amac›yla 682–687 y›llar› aras›nda Çin’e 46 sefer düzenleyerek hedefine ulaﬂm›ﬂt›r. Bu
ak›nlarda pek çok Çin ﬂehrini tahrip ederek büyük ganimetler ele geçirdi.
Göktürkleri yeniden eski gücüne kavuﬂturan Kutluk ‹lteriﬂ Ka¤an 692 y›l›nda
öldü¤ünde arkas›nda, s›n›rlar› kuzeyde Köymen Da¤lar›na, do¤uda Kerulen ve Onon
nehirleri vadilerine, bat›da Altay Da¤lar›na kadar uzanan ba¤›ms›z bir ülke b›rakm›ﬂt›r.
35
TAR‹H 5
Harita 2-6 : Kutluk Devleti
Kapgan Ka¤an Dönemi ( 692–716 )
‹lteriﬂ Ka¤an öldü¤ünde çocuklar› Bilge ve Kültigin henüz çok küçük olduklar›ndan
yerine kardeﬂi Kapgan geçti. Uzak görüﬂlü ve büyük bir devlet adam› olan Kapgan
Ka¤an’›n ileriye dönük belirledi¤i hedefleri; Çin’i sürekli olarak bask› alt›nda tutmak,
Çin’de yaﬂayan Türk boylar›n› Ötüken’e çekmek ve Asya’daki bütün Türk boylar›n›
Göktürk birli¤i alt›nda toplamakt›.
Kapgan Ka¤an döneminde baﬂlat›lan Çin seferleri ile Çin bask› alt›na al›nd›. Çin
topraklar›nda yaﬂayan Türkleri iade ederek, büyük miktarlarda tohumluk dar›, tar›m
aletleri ve kumaﬂ verdi. Bundan sonra, devlet yönetiminde ve ordu teﬂkilat›nda yeni
düzenlemeler yapt›.
Kapgan Ka¤an 696–697 y›l›nda Yenisey bölgesini iﬂgal etmekte olan K›rg›zlar›,
düzenledi¤i seferle yendi ve ülkelerini ele geçirdi. Bundan sonra s›ra On-oklara
(Türgiﬂler) gelmiﬂti. Seferlere ç›kmadan önce Kapgan Ka¤an ülkenin do¤u bölgelerinin
yönetimini kardeﬂi To-si-fu’ya, bat› bölgelerinin yönetimini “ﬂad” unvan› ile ye¤eni
Bilge’ye verdi. O¤lu Bögü’ye de ‹nal Ka¤an unvan›n› vererek kendisine veliaht yapt›.
Böylece kendisi Çin üzerine sefer yaparken, Bilge ve ‹nal Ka¤an da Tonyukuk komutas›ndaki
orduyla On-oklar üzerine yürüyebileceklerdi. Kapgan Ka¤an ﬂiddetli hücumlarla Çin’i
bask› alt›na almay› baﬂard›. On-oklar› da yenerek Balkaﬂ Gölü, Is›k Göl ve Talas
bölgelerini Göktürklere ba¤lad›.
Kapgan Ka¤an’›n bundan sonraki hedefi, verimli topraklar› ve zenginli¤i ile ünlü
Maveraünnehir bölgesini fethetmekti. Bu amaçla, Tonyukuk komutas›nda, Bilge ve ‹nal
taraf›ndan yönetilen orduyu, eski Türk-‹ran s›n›r› olarak kabul edilen Demirkap›’ya
36
TAR‹H 5
gönderdi. (701) Ayn› y›l, do¤uda Çin’e karﬂ› yap›lan seferlere de devam edildi
(701–704). Bu arada Çin ile anlaﬂma yapan Basmiller de itaat alt›na al›nd›.
Kapgan Ka¤an’›n devlet yönetiminde uygulad›¤› sert ve k›r›c› politikas› ile Çin’in
bölücü k›ﬂk›rtmalar› iç isyanlar›n ç›kmas›na sebep olmuﬂtur. Bu dönemde ç›kan
Türgiﬂlerin ve Karluklar›n isyanlar› güçlükle bast›r›labildi. Kapgan Ka¤an, en son
O¤uzlar›n ayaklanmas›n› bast›rd›ktan sonra Ötüken’e dönerken, O¤uz boylar›ndan
Bay›rkular taraf›ndan pusuya düﬂürülerek öldürüldü (716).
Kapgan Ka¤an’›n hükümdar oldu¤unda belirledi¤i ilk hedefleri nelerdi?
Türk boylar› Kapgan Ka¤an’a karﬂ› neden ayakland›lar?
Bilge Ka¤an Dönemi ( 716 – 734 )
Kapgan Ka¤an’›n yerine o¤lu ‹nal (Bögü) geçti. Fakat o, devletin içinde bulundu¤u
kar›ﬂ›k durumu düzeltebilecek niteliklere sahip de¤ildi. Giderek ﬂiddetlenen O¤uz
isyanlar›n› bast›rmak Kutluk’un o¤ullar› Bilge ve Kültigin’e kalm›ﬂt›. Sonunda Kültigin
taraf›ndan düzenlenen bir ihtilâl sonucunda ‹nal Ka¤an tahttan indirildi. Kültigin’in
›srar› sonucunda kardeﬂi Bilge tahta ç›kt› (716). Kültigin de Göktürk ordular›n›n komutan›
oldu. Devletin kuruluﬂunda önemli hizmetleri bulunan Tonyukuk ise dan›ﬂmanl›k
görevini (Ayguc›) korudu. Bilge Ka¤an ve Kültigin’in baﬂar›l› olmalar›nda Tonyukuk’un
katk›s› çok büyüktür. Tonyukuk, Çin’de do¤muﬂ ve büyümüﬂ oldu¤undan, Çin politikas›n›n
iç yüzünü çok iyi biliyordu. Bu nedenle devaml›, Çinlilerle olan iliﬂkilerde dikkatli
olunmas›n› tavsiye etmiﬂtir.
Bilge Ka¤an tahta ç›kt›ktan sonra hemen iç isyanlar› bast›rarak yurt içindeki
kargaﬂaya son verdi. Kültigin düzenledi¤i seferlerle Dokuz O¤uzlar›n, 717’de Uygurlar’›n
ve 718’de de Karluklar’›n isyanlar›n› bast›r›p itaat alt›na ald›. Çin; Kitanlar, Tatab›lar
ve Basmillerle Göktürklere karﬂ› anlaﬂma yapm›ﬂt›. Bilge Ka¤an’da Göktürklere ba¤l›
Türk boylar›n› ayaklanmalar› için k›ﬂk›rtan Çin’i cezaland›rmak düﬂüncesiyle 720
y›l›nda sefere ç›kt›. Öncelikle Basmiller yenilgiye u¤rat›larak Beﬂ-Bal›k ﬂehri kuﬂat›ld›.
Kansu’da yap›lan savaﬂta Çin ordusu yenildi, Beﬂ-Bal›k ﬂehri ele geçirildi (720). Bu
tarihten sonra Çin’e karﬂ› peﬂ peﬂe yap›lan seferlerle bir k›s›m topraklar ele geçirildi¤i
gibi Kitanlar, Tatab›lar ve Karluklar itaat alt›na al›nd›lar.
725 y›l›nda Tonyukuk’un, 731 de Kültigin’in ölümü, Bilge Ka¤an’› iki önemli devlet
adam›n›n deste¤inden yoksun b›rakt›. Bilge Ka¤an kardeﬂi Kültigin ad›na kitabe diktirdi.
Kitabe de yer alan Türkçe metni, Kültigin’in atabeyi Yoll›g Tigin yazm›ﬂt›r.
II. Göktürk Devleti’nin Y›k›l›ﬂ›
Bilge Ka¤an önce Tonyukuk’un sonra da Kültigin’in ölümü sonras›nda, önemli
askerî faaliyetlerde bulunmam›ﬂt›r. 734’de Kitan ve Tatab›lara karﬂ› zaferler kazand›ktan
sonra, Çin’le de bir ticaret anlaﬂmas› yapan Bilge Ka¤an, 734 y›l›nda zehirlenerek
öldürülmüﬂtür.
Bilge Ka¤an’›n, Türk milletinin sonsuza kadar yaﬂayaca¤›na olan inanc›, ölümünden
37
TAR‹H 5
sonra onun ad›na dikilen kitabesinde ; “ Ey Türk Milleti! Üstte gök y›k›lmaz, altta yer
delinmezse, devletini, töreni kim bozabilir ?” diye ifade edilmiﬂtir.
Bilge Ka¤an’dan sonra tahta s›ras›yla o¤ullar› Türk Bilge Ka¤an ve Tengri Han geçmiﬂtir.
Tengri Han çocuk yaﬂta oldu¤u için devletin yönetiminde annesi söz sahibi oldu. Ancak
Hatun devleti yönetemedi, hanedan üyeleri birbirine düﬂtü. Bu durumdan faydalanan
Göktürk egemenli¤indeki Basmil, Karluk ve Uygurlar birleﬂerek ayakland›lar. Basmil
hükümdar›n›n ka¤an ilân edilmesiyle ‹kinci Göktürk Devleti sona erdi (742). Ancak bir
süre sonra Basmil ka¤an› da tahttan indirilerek Uygur Baﬂbu¤u Kutluk Bilge Kül,
ka¤an ilan edildi (745). Böylece Ötüken’de Göktürk hâkimiyeti sona ererken, yerini
Uygur Devleti alm›ﬂt›r.
‹kinci Göktürk Devleti’nin y›k›l›ﬂ nedenleri nelerdir?
Tonyukuk kimdir? Göktürk tarihindeki yeri nedir?
Kültigin’in kitabesini kim yazm›ﬂt›r?
7 – UYGURLAR
Soylar› Asya Hunlar›na dayanan Uygurlar, ilk zamanlar Orhun ve Selenga ›rmaklar›
çevresinde yaﬂ›yorlard›. Baﬂlang›çta dokuz boydan oluﬂan Uygurlar, daha sonra Dokuz
Oguz boyunun da kat›lmas›yla On-Uygur ad›n› alm›ﬂlard›r.
I. Göktürk Devleti zaman›nda, 605 y›l›ndan itibaren Selenga Nehri k›y›lar›nda oturan
Uygurlar, 630 y›llar›ndan itibaren giderek güçlenmeye baﬂlad›lar. II. Göktürk Devleti
zaman›nda da bu devletin himayesinde yaﬂamaya devam ettiler.
Uygurlar, Karluk ve Basmillerle birleﬂerek ayaklanm›ﬂlar, sonunda da II. Göktürk
Devleti’ni y›karak yerine, Ötüken merkez olmak üzere Uygur Devleti’ni kurmuﬂlard›r.
(745) (Harita 2-7).
Uygur Devleti’nin ilk hükümdar› Kutluk Bilge Kül idi. Orhun Nehri k›y›s›ndaki
Ordu-Bal›k (Karabalgasun) ﬂehrini kurarak devletin baﬂkenti yapt› (Resim 2-5). Bilge
Kül Ka¤an 747 de ölünce, yerine o¤lu Moyen Çor geçti.
Resim 2-5 : Uygur Devleti Bayra¤›
38
TAR‹H 5
Harita 2-7 : Uygur Devleti
Moyen-Çor Ka¤an Dönemi (747–759)
Moyen-Çor dönemine ait olaylar›, Orhun-Selenga nehirleri aras›nda; ﬁine-Usu gölü
çevresinde bulunan kitabeden ö¤renmekteyiz. Kitabeye göre Moyen-Çor Ka¤an;
Dokuz O¤uzlar›, K›rg›zlar›, Karluklar›, Türgiﬂleri ve Basmilleri kendine ba¤lay›p,
hâkimiyetini Yenisey, Çu-Talas havalisi ve ‹ç Asya’ya kadar geniﬂletmiﬂti. Göktürk
Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra da¤›lan Türk boylar›n› birleﬂtirerek Türk birli¤ini
yeniden kurmuﬂlard›r. Çin, 751 y›l›ndaki Talas Savaﬂ›’nda Müslüman Araplara yenilerek
bu bölgeden çekilince, Moyen-Çor’da Tar›m Havzas›’n› ele geçirmiﬂti.
Bu arada Talas Savaﬂ›’nda u¤rad›¤› yenilgi nedeniyle gözden düﬂen ve itibar›n›
kaybeden Çin imparatoru, ülkede ç›kan iç isyanlar› bast›rmakda baﬂar›l› olamay›nca,
Moyen-Çor’dan yard›m istedi. Moyen-Çor’da imparatora yapt›¤› yard›mlara karﬂ›l›k
Çin’i vergiye ba¤lad› ve imparatorun k›z›yla evlendi (757). Çinli prenses sayesinde
Uygurlar, Çin’in tüm stratejik bölgelerini ö¤renmiﬂlerdir.
759 y›l›nda ölen Moyen-Çor döneminde, Uygurlar en parlak dönemlerini
yaﬂam›ﬂlard›r. Moyen-Çor’dan sonra yerine o¤lu Bögü geçmiﬂtir.
Bögü Ka¤an Dönemi (759–780)
Moyen-Çor’dan sonra yerine geçen o¤lu Bögü Ka¤an (759–780), babas› gibi Çin’e
hâkim olma amac›ndayd›. Tibetlilerin sald›r›s›na u¤rayan Çin’i korumak için düzenledi¤i
sefer dönüﬂünde Bögü Ka¤an, Uygur yaﬂam›n›n de¤iﬂikli¤e u¤ramas›nda etkisi olan
Mani dinini resmen kabul etmiﬂ ve dört Mani rahibini de beraberinde getirmiﬂtir.
Mani dini Hristiyanl›k, Musevilik ve Zerdüﬂtlük dinlerinin kar›ﬂ›m› olan bir dindi.
Bu dinin temel düﬂüncesini; ayd›nl›k ile karanl›¤›n, iyilik ile kötülü¤ün, varl›k ile
39
TAR‹H 5
yoklu¤un mücadelesi oluflturuyordu. Mani dini Bögü Ka¤an döneminde devletin resmî
dini olmufltur. Ancak bu din halk aras›nda fazla yay›lmam›flt›r. Çünkü Mani dini, hayvan
eti yemeyi yasaklad›¤› için Uygurlar›n mücadeleci ve savaflç› ruhlar›n› olumsuz yönde
etkiliyordu.
Mani dininin bu olumsuz yönü yan›nda olumlu etkileri de olmufltur. Uygurlar, bu
dinin etkisiyle yerleflik yaflama geçmifller, bilim ve sanatta önemli eserler meydana
getirmifller, ticarî faaliyetlerde bulunmufllard›r.
“Bögü Kağan, Kırgızlar üzerine de bir sefer düzenledikten sonra Çin’e sefer yapmayı
planladığı sırada, Çin seferi yüzünden anlaşamadığı yakın adamlarından biri olan Tung
Baga Tarkan tarafından 779 yılında öldürülmüştür.”
Tung Ba¤a Tarkan Dönemi (780–789)
Vezir Ba¤a Tarkan, 780 y›l›nda Bögü Ka¤an’› öldürerek ka¤an oldu. Ba¤a Tarkan
cesaretlili¤i, kuvvetli idarecili¤i ve ayr›ca devlet düzenini sa¤lamak için ç›kard›¤›
kanunlarla da tan›nmaktad›r.
Ba¤a Tarkan, K›rg›zlar üzerine düzenledi¤i seferle K›rg›zlar› yendi. Çin ile olan dostane
iliﬂkilerini, Çin’li bir prensesle evlenerek geliﬂtirdi. Çin bask›s›ndan ﬂikâyetçi olan
Uygur tüccarlar›n›n sorunlar›n› çözümledi. Ba¤a Tarkan 789 y›l›nda öldü. Daha sonra
ayn› aileden Uygurlar›n baﬂ›na, dokuz Uygur hakan› geçti ise de onlar Tibetlilerin
sald›r›lar›n› önlemede pek baﬂar›l› olamad›lar.
Bu dönemde di¤er Türk kavimleri ve Çinlilerle mücadele edildi. Çin entrikalar›, iç
ayaklanmalar, Mani dininin olumsuz etkileri de bunlara eklenince Uygurlar iyice
zay›flad›. Bu arada K›rg›zlar da güçlenmeye baﬂlam›ﬂlard›. Ayr›ca 839 y›l›nda yaﬂanan
ﬂiddetli k›ﬂ mevsimi ve bunun neticesinde gelen k›tl›k, Uygurlar› ekonomik ve sosyal
yönden olumsuz ﬂekilde etkiledi. Bu durumdan yararlanmak isteyen K›rg›zlar, 840
y›l›nda Uygur topraklar›na girerek, baﬂkent Karabalgasun’u (Ordu-Bal›k) ele geçirdiler.
Daha sonra da Uygur hakan›n› öldürerek Uygur Devleti’ne son verdiler.
Bu yenilgiden sonra Uygurlar kitleler halinde göç etmeye baﬂlad›lar. Uygurlar›n bir
k›sm› Çin’in Kansu bölgesine, bir k›sm› da Do¤u Türkistan’da Beﬂbal›k, Turfan ve
Koça gibi önemli ticaret merkezleri civar›na göç etmiﬂlerdir.
Uygurlar, göç ettikleri yerlerde yeni devletler kurdular. Yerleﬂtikleri bu bölgelerde
Çin ile dostça geçinerek ticarî faaliyetlerde bulundular. IX. yüzy›l ortalar›nda göçebeli¤i
b›rakarak yerleﬂik hayata geçen Uygurlar, bu yönleri ile daha önce kurulan Türk
devletlerinden de ayr›lmaktad›rlar.
Kansu Uygur Devleti (Sar› Uygur Devleti)
Yurtlar›n› terk eden Uygurlar›n bir bölümü, Çin’de Kansu bölgesine yerleﬂerek
burada bir devlet kurdular (911), Sar› Uygurlar da denilen bu Türkler Buda dininin
40
TAR‹H 5
ateﬂli savunucular› olmuﬂlard›r. Siyasî ve askerî alanda fazla kendilerini gösteremeyen
Kansu Uygurlar›, Çin ile olan akrabal›k ba¤lar› sayesinde ticarî iliﬂkilerini
geliﬂtirmiﬂlerdir.
Kansu Uygur Devleti, 940 y›l›nda Kitanlar›n, 1028 y›l›nda Tangutlar›n yönetimi
alt›na girdiler. Sonunda Mo¤ollar taraf›ndan 1226 y›l›nda ortadan kald›r›ld›lar.
Varl›klar›n› günümüze kadar sürdüren Sar› Uygurlar bu gün Çin’in bat›s›nda yaﬂamaktad›rlar.
Do¤u Türkistan (Turfan) Uygur Devleti
840 y›l›nda K›rg›zlar Uygur Devletini y›k›nca, Uygurlar›n büyük bir k›sm› ‹ç
Asya’ya do¤ru göç ederek Beﬂbal›k, Turfan ve Tanr› da¤lar› çevresine yerleﬂtiler.
K›rg›zlar taraf›ndan öldürülen son Uygur hakan› Alp Külüg Bilge’nin ye¤eni Mengli’yi
kendilerine ka¤an seçtiler (856). Tibetlilerin sald›r›lar›n› önlemelerine karﬂ›l›k Çin,
onlar›n kurdu¤u devleti tan›mak zorunda kald›.
Turfan ovas› içinde yer alan Hoço ﬂehri, Uygurlar›n baﬂkenti idi. Uygur hakanlar›
‹di kut unvan›n› taﬂ›d›klar›ndan bu ﬂehre ‹di kut da denilmiﬂtir.
Uygurlar, yerleﬂtikleri bölgenin özelli¤i gere¤i tar›m ve ticaretle u¤raﬂm›ﬂlar, Çin ve
bat› ülkeleriyle ticaret iliﬂkileri kurmuﬂlard›. Fakat buna karﬂ›l›k siyasî yönde etkili bir
devlet olamam›ﬂlard›r.
Turfan Uygurlar›nda, Mani dininin yan› s›ra Buda dini de yay›lmaya baﬂlam›ﬂ, çok
say›da Budist tap›na¤› inﬂa edilmiﬂtir. Bu dönemde ‹slam dinine giren Karahanl›lar›n,
Uygur ülkesinde ‹slamiyet’i yaymak istemeleri, iki Türk devleti aras›nda uzun süren
savaﬂlara neden olmuﬂtur. Kâ¤›t yap›m› ve hareketli matbaa tekni¤ini kullana bilen
Turfan Uygurlar›na ait çok say›da kitap bulunmuﬂtur.
Turfan Uygurlar›, 1206 y›l›nda Karahitaylar›n, 1209’da da Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun
egemenli¤i alt›na girdiler. Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nda önemli idarî görevler alan
Uygurlar, dillerini Mo¤ollara ö¤reterek, Mo¤ollar›n resmî dillerinin Uygur dili
olmas›n› sa¤lad›lar. Ayr›ca kültür ve medeniyet yönünden de etkili olan Uygurlar,
Mo¤ollar›n Türkleﬂmesinde önemli rol oynad›lar. Mo¤ollar da Uygurlardan hayvanc›l›k,
meyvecilik ve sanatla ilgili pek çok ﬂey ö¤renmiﬂlerdir. Uygurlar›n kültürel etkileri
Asya’da yüzy›llarca sürmüﬂtür. Turfan Uygurlar› bugün, Sincan Uygur Özerk
Bölgesi’nde yaﬂamaktad›rlar.
Mani dininin Türkler üzerindeki olumsuz etkileri nelerdir?
Uygurlar hangi yönleri ile di¤er Türk devletlerinden ayr›lmaktad›rlar?
K›rg›zlar Uygur devleti’ni y›k›nca da¤›lan Uygurlar nerelerde devletler kurmuﬂlard›r?
41
TAR‹H 5
ÖZET
Türk kelimesini Türk devletinin resmî ad› olarak ilk kullananlar Göktürklerdir. Türk
kelimesinin anlam› güç, kuvvet demektir. Bilinen ilk Türk devletini Hunlar kurmuﬂtur.
Bu devlet Orhun, Selenga ›rmaklar› civar›nda Ötüken merkez olmak üzere kurulmuﬂtur.
Hunlar›n siyasî ve askerî hayatlar› genellikle, ‹pek Yolu egemenli¤i için, Çin ile
mücadele etmekle geçmiﬂtir. Güç kullanarak Hunlar› yenemeyeceklerini anlayan
Çinliler, Hun beylerini birbirlerine düﬂürdüler. ‹ktidar mücadeleleri ile zay›flayan Asya
Hunlar› önce ikiye ayr›ld›lar. Bunlar›n bir bölümü Çin himayesine girdi. Çin
egemenli¤ine girmeyen Hunlar›n bir bölümü, bat›ya göç edip iki yüzy›l sakin bir hayat
sürerek güçlendiler. Do¤udan durmadan gelen Türk topluluklar›n›n kendilerine
kat›lmas›yla önemli güce ulaﬂan bu Türk kavimleri, Karadeniz’in kuzeyinden
Avrupa’ya girerek Kavimler Göçü dedi¤imiz olay› baﬂlatt›lar. IV. yüzy›l sonlar›na
do¤ru Avrupa’da yeni bir devlet kurdular. Avrupa devletlerinin birço¤unun temelleri bu
dönemde at›ld›. Yaklaﬂ›k yüzy›l Avrupa siyasetine damgas›n› vuran Avrupa Hun Devleti
V.yüzy›l›n sonlar›na do¤ru y›k›ld›.
Yine ayn› dönemde Çin hâkimiyetini kabul etmeyerek bat›ya göç eden Hun soyundan
gelen Türkler; Seyhun Nehri ve Semerkant yörelerinde Akhunlar ad›yla yeni bir devlet
kurdular. Sasanîler ve Göktürkler aras›nda zamanla s›k›ﬂ›p kalan Akhunlar y›k›ld›lar
(557). Asya Hunlar›na dayanan Göktürkler “Türk” ad› ile Ötüken yöresinde Bumin Ka¤an
yönetiminde yeni bir devlet kurdular (552).
Orta Asya siyasetine damgas›n› vuran Göktürklerin Bizans devleti ile de resmî
iliﬂkilere girdiklerini biliyoruz. Göktürklerin gücünden çekinen Çin, hanedan üyelerini
birbirlerine düﬂürdü. ‹ktidar mücadeleleri ile zay›flayan Göktürkler ikiye ayr›ld›lar
(582). Bir süre ba¤›ms›z yaﬂayan Do¤u ve Bat› Göktürkler daha sonra tamamen Çin
egemenli¤ine girdiler. 682 y›l›na kadar Çin egemenli¤inde yaﬂayan Göktürkler, Kutluk
yönetiminde ayaklanarak ba¤›ms›zl›klar›n› tekrar kazand›lar. Ancak 742 y›l›nda Basmil,
Karluk ve Uygur ittifak›na dayanamayarak y›k›ld›lar.
Göktürk Devleti’nden sonra Orta Asya’da Uygur Devleti kuruldu. Göçebeli¤i
b›rakarak yerleﬂik hayata geçen Uygurlar, bu yönleri ile di¤er Türk devletlerinden
ayr›lmaktad›r. Uygur Devleti 840 y›l›nda y›k›ld›. Devletleri y›k›lan Uygurlar etrafa
da¤›ld›lar. ‹ç Asya’ya ve Çin’e giden Uygurlar, buralarda çeﬂitli devletler kurdular.
Uygurlar›n etkileri Asya’da yüzy›llarca sürmüﬂtür.
42
TAR‹H 5
TEST II
1. “552’de Bumin Han baﬂkanl›¤›nda birleﬂen boylar, Avarlar› y›karak yeni bir devlet
kurdular”
Yukar›daki cümlede özelli¤i belirtilen devlet, aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Kutluk
Uygur
Göktürk
Büyük Hun
2. Tarihimizde “Türk” ad› ile kurulan ilk Türk Devleti aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Kuﬂhanlar
Akhunlar
Avrupa Hun
Göktürk
3. Tar›m›n yan› s›ra ticaret ve zanaata da çok önem veren Türk devleti aﬂa¤›dakilerden
hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Kutluk
Uygur
Avrupa Hun
Göktürk
4. Mani dinini kabul eden Uygur hakan› aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Bögü Ka¤an
Moyen-Çor Ka¤an
Baga Tarkan
Kutluk Bilge Kül Ka¤an
5. Aﬂa¤›dakilerden hangisi Kavimler Göçü’nün sonuçlar›ndan biri de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
Avrupa’da bir Türk Devleti kuruldu.
Roma ‹mparatorlu¤u ikiye ayr›ld›
‹lk Ça¤ sona erdi, Orta Ça¤ baﬂlad›.
Anadolu ﬂiddetli bir Mo¤ol bask›s› alt›na girdi.
43
TAR‹H 5
6. Çinliler taraf›ndan yap›lan Çin Seddi, aﬂa¤›daki Türk devletlerinden hangisinin
sald›r›lar›na karﬂ› önlem almak amac›yla yap›lm›ﬂt›r?
A)
B)
C)
D)
Büyük Hun
Uygur
Avrupa Hun
Kutluk
7. Aﬂa¤›daki kiﬂilerden hangisi, Avrupa Hun hükümdar› Attila’n›n o¤ullar›ndan
biri de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
‹lek
Mengli
Dengizik
‹rnek
8. Aﬂa¤›dakilerden hangisi, II. Göktürk Devleti’nin y›k›lmas›nda rol oynayan topluluklardan
biri de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
Basmil
Karluk
Macar
Uygur
9. Uygur Devleti’nin ilk hükümdar› kimdir?
A)
B)
C)
D)
Moyen-Çor Ka¤an
Bögü Ka¤an
Ba¤a Tarkan
Kutluk Bilge Kül Ka¤an
10. Tarihte “Eftalitler” olarak da bilinen Türk devleti aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
44
Akhunlar
Uygurlar
Kutluk
Avrupa Hunlar›
TAR‹H 5
ÜN‹TE III
D‹⁄ER TÜRK DEVLETLER‹
‹kinci ünitemizde tarihte kurulan ilk Türk devletleri hakk›nda bilgiler vermiﬂtik.
Bu ünitede ise, di¤er Türk kavimleri ile bunlardan baz›lar›n›n daha sonraki dönemlerde
kurduklar› devletler hakk›nda bilgi sahibi olacaks›n›z.
‹Ç‹NDEK‹LER
1.
KIRGIZLAR
2.
SABARLAR (S‹B‹RLER)
3.
AVARLAR
4.
HAZARLAR
5.
BUL
L GARLAR
6.
TÜRG‹ﬁLER
7.
KARLUKLAR
8.
MACARLAR
9.
PEÇENEKLER
10. UZLAR
11. KUMANLAR (KIPÇAKLAR)
TAR‹H 5
BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI
Bu üniteyi çal›ﬂt›¤›n›zda;
* Türklerin tarihte ve tarihin ak›ﬂ›nda oynad›klar› büyük rolü kavrayacak,
* Türklerin çeﬂitli zamanlarda ve yerlerde ayr› ayr› devletler kurduklar›n› ö¤renecek,
* Türk kavimleri ve kurulan devletlerin bulunduklar› yerlerde; sosyal, ekonomik ve
siyasi olaylar› nas›l etkilediklerini belirtecek,
* Türk kavimlerinin ve devletlerinin yaﬂad›klar› dönemlerde meydana gelen
olaylar›n günümüzle k›yaslanmas›n› yapacaks›n›z.
*
*
*
*
*
46
NASIL ÇALIﬁMALIYIZ?
Ünitede yer alan konular›n isimlerini ö¤reniniz.
Konulara çal›ﬂ›rken, kitab›n›zdaki haritalardan ve tarih atlas›n›zdan yararlan›n›z.
Konulara çal›ﬂ›rken gerekiyorsa özet ç›kar›n›z.
Konular içerisinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.
Ünite sonundaki özeti okuyup, de¤erlendirme sorular›n› cevapland›r›n›z.
TAR‹H 5
ÜN‹TE III
D‹⁄ER TÜRK DEVLETLER‹
1-KIRGIZLAR
K›rg›zlar günümüze kadar varl›klar›n› sürdüren en eski Türk kavimlerinden biridir.
K›rg›zlar, Asya Hunlar› zaman›nda Baykal Gölü’nün bat›s›nda, ‹rtiﬂ nehri dolaylar›nda
yaﬂ›yorlard›. Göktürk hakan› Mukan Ka¤an döneminde Göktürklere ba¤lanan K›rg›zlar,
Göktürklerin Çin hâkimiyetine girdikleri 630–680 y›llar›nda ba¤›ms›z olarak yaﬂad›lar.
Fakat II. Göktürk Devleti’nin kurulmas›yla yeniden Göktürklere ba¤land›lar. II. Göktürk
Devleti’nin y›k›lmas›yla da Uygur egemenli¤i kabul etmek zorunda kald›lar (758).
K›rg›zlar daha sonraki y›llarda yapt›klar› isyan ve ak›nlarla 840 y›l›nda Orhun bölgesine
girerek, Uygur Devleti’ne son verdiler. Bundan sonra Ötüken bölgesinde K›rg›z Devleti’ni
kurdular. K›rg›zlar›n kurdu¤u bu devlet uzun ömürlü olmad›. 920 y›l›nda Kitanlar taraf›ndan,
eski yurtlar› olan Baykal Gölü’nün bat›s›na sürüldüler. Mo¤ol Hakan› Cengiz Han
Mo¤olistan’› kendi idaresinde birleﬂtirirken, K›rg›zlar› da itaat alt›na ald› (1207).
K›rg›zlar, Mo¤ol hâkimiyeti alt›na giren ilk Türk kavmi oldu. Böylece Türklerin en eski
yurdu olan Ötüken ve Orhun bölgesi Mo¤ollar›n eline geçti. K›rg›zlar, daha sonralar› Altay
Da¤lar›’n›n kuzeyinde ve Tanr› Da¤lar›’n›n bat› eteklerinde, bugünkü K›rg›zistan’da iki
grup halinde yaﬂamaya devam etmiﬂlerdir (Harita 3-1).
Harita 3-1 : Asya K›tas›’ndaki Türk Kavimleri
Altay Da¤lar›’n›n kuzeyindeki K›rg›zlar, XVII.-XVIII. yüzy›llara kadar küçük
beylikler halinde yaﬂad›lar. Rus istilas›na karﬂ› mücadele ettilerse de yenildiler ve
da¤›larak di¤er Türk boylar›na kat›ld›lar.
47
TAR‹H 5
Tanr› Da¤lar› çevresinde yaﬂayan K›rg›zlar ise varl›klar›n› günümüze kadar devam
ettirdiler. Bu bölgede yaﬂayan K›rg›zlar, XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Ruslar›n egemenli¤i
alt›na girdiler. Ruslar, K›rg›z topraklar›n›n en verimli ve güzel yerlerine Ruslar›
yerleﬂtirince, bu durum K›rg›zlar›n Milli ‹syan hareketinin baﬂlamas›na neden olmuﬂtu
(1916). K›rg›zlar’›n bu milli isyan› karﬂ›s›nda Ruslar, bölgeye modern silahl› Rus
askerleri sevk etmiﬂlerdi. Modern Rus ordusu karﬂ›s›nda büyük kay›plar veren
K›rg›zlar, nüfuslar›n›n neredeyse yüzde otuzunu kaybetmiﬂlerdir. Binlerce K›rg›zl›
Türk, Rus iﬂgalinden kurtulmak için Çin’e kaçarken yolda açl›k ve hastal›ktan ölmüﬂtür.
1926 y›l›nda K›rg›zlar›n yaﬂad›¤› topraklar özerk bir cumhuriyete dönüﬂtürüldü.
1936 y›l›nda da K›rg›zistan ad›yla bu özerk cumhuriyet, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birli¤i’ne (SSCB) ba¤l› 15 cumhuriyetten biri olmuﬂtur. SSCB’nin da¤›lmas›yla, 1991
y›l›nda ba¤›ms›zl›¤› ilan ederek, Biﬂkek merkezli K›rg›zistan Cumhuriyeti kurulmuﬂtur.
=
Özerklik: Bir toplulu¤un baz› ﬂartlar alt›nda da olsa, kendi kendini yönetme hakk›,
otonom, muhtariyet.
-
Manas Destan›
K›rg›zlar›n yaﬂay›ﬂlar›n› bütün yönleriyle anlatan Manas Destan›’n›n çekirde¤i IX.
yüzy›lda meydana gelmiﬂtir. Destan’da, Manas adl› kahraman K›rg›z›n çevresindeki
olaylar anlat›lmaktad›r. Dilden dile anlat›lan bu olaylar XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na
kadar ulaﬂm›ﬂt›r.
1856 y›l›nda Kazak prenslerinden Çokan Valihanov, Manas Destan›’n› ﬂöyle tarif eder:
“Sarp kayal›klarda yaﬂayan K›rg›zlarda tek bir destan vard›r. Bu destan K›rg›zlar›n
bütün mitolojisini, masallar›n›, her türlü geleneklerini bir kahraman çevresine toplam›ﬂ
K›rg›z ansiklopedisidir. K›rg›zlar için eski Yunanl›lar›n ‹liada (‹lyada)’s› gibidir.
K›rg›zlar›n hayat tarzlar›, gelenekleri, ahlak ve dini anlay›ﬂlar›, co¤rafya ve t›p bilgileri,
baﬂka milletlerle olan iliﬂkileri bu destanda ifadesini bulmuﬂtur.”
Asl› beﬂ cilt olan Manas Destan›, çeﬂitli zamanlarda Rus, Macar ve Türk bilginleri
taraf›ndan derlenip yay›nlanm›ﬂt›r.
=
‹liada: Yunan edebiyat›n›n ilk örneklerindendir. Homeros’un bu destan›n da Akalar›n,
Truval›lar ile yapt›klar› savaﬂlar anlat›lmaktad›r.
K›rg›zlar›n ilk yurtlar› neresidir?
K›rg›zlar, hangi devletin y›k›lmas›nda rol oynayarak ba¤›ms›z olmuﬂlard›r?
2- SABARLAR (S‹B‹RLER)
Sabarlar›n ‹lk Dönemleri
Önceleri Tanr› da¤lar›n›n bat›s›nda, Büyük Hun Devleti’ne ba¤l› olarak yaﬂam›ﬂ
olan Sabarlar›n ad› sapan, yol de¤iﬂtiren, baﬂ›boﬂ dolaﬂan anlamlar›na gelmektedir.
48
TAR‹H 5
Sibirlere (Sabar) ait ilk bilgiler, 461–465 y›llar› aras›nda Bat› Sibirya kavimleri aras›nda
görülen göç olaylar› ile ilgilidir. V. yüzy›lda do¤udan gelen Avarlar›n bask›s› ile yurtlar›n›
terk eden Sabarlar, yönlerini bat›ya çevirdiler. Altaylar ve Ural da¤lar› aras›nda yaﬂayan
Ogur Türklerini göçe zorlayan Sabarlar, Tobol ve ‹ﬂim nehirleri dolaylar›na yerleﬂtiler.
503 y›l›nda da Do¤u Avrupa’da görülen Sabarlar, Kafkasya’n›n kuzeyindeki Kuban
Nehri boyunca uzanan topraklara sahip oldular (Harita 3-2).
Sabar kelimesi ne anlama gelmektedir?
Bizans, Sabarlara karﬂ› nas›l bir politika izlemiﬂtir?
Sabarlar›n Siyasi Tarihi
VI. yüzy›l›n baﬂlar›nda Sabar hükümdar› olan Balak, Bizans ve Sasaniler ile iyi
iliﬂkiler kurmuﬂtur. 516 y›l›nda Kafkaslar› aﬂan Sabarlar Anadolu’ya, Avrupa
Hunlar›n›n yapt›klar› ilk ak›nlardan sonra, ikinci büyük ak›n› gerçekleﬂtirmiﬂlerdir.
Sabarlar Anadolu’da Kayseri, Konya ve Ankara’ya kadar ilerlediler. Sabarlar›n sahip
olduklar› askeri güç ve savaﬂ teknikleri Bizans’ta büyük ilgi uyand›rm›ﬂt›r.
Balak ölünce yerine kar›s› Bo¤ar›k Hatun geçti. Bo¤ar›k Hatun idarecili¤i ve güzelli¤i
yan›nda, askerli¤i ile de ﬂöhret yapm›ﬂt›. Ayn› zamanda Sabar ordusuna da komuta ediyordu.
Bizans güçlü bir orduya sahip olan Sabarlar ile anlaﬂma yoluna gitti. Sabarlar bu sefer
Bizansl›lar›n yan›nda Sasanilere karﬂ› mücadeleye girdiler. Ancak bu mücadele Sabarlar›
zay›flatt›. 557 y›l›nda Sabarlar, Avarlardan a¤›r bir darbe yiyerek da¤›ld›lar. Bu s›rada
s›n›rlar› Karadeniz’e kadar ulaﬂm›ﬂ bulunan Göktürklerin hâkimiyetini kabul ettiler.
576 y›l›nda Güney Kafkaslardaki hâkimiyetlerine Bizans taraf›ndan son verildi.
Da¤›n›k bir halde yaﬂamaya baﬂlayan Sabarlar daha sonralar› da Hazar Hakanl›¤›na tabi
oldular. En son Peçenek ak›nlar› sonucunda di¤er kavimlerle kar›ﬂarak büsbütün
ortadan kalkt›lar.
Sabarlar›n Tarihi Rolleri
VII. yüzy›l ortalar›na kadar da¤›n›k bir halde yaﬂayan Sabarlar, Hazar Hakanl›¤›’n›n
esas temelini oluﬂturdular. Sibirya ad› da Sabar Türklerinden kalm›ﬂt›r. Önceleri Sabar
yurdunu gösteren bu ad, daha sonralar› bütün Kuzey Asya için kullan›lm›ﬂt›r.
Sabarlar ileri bir medeniyete, özellikle de çok geliﬂmiﬂ savaﬂ araç ve gereçlerine
sahiptiler. Bizansl› tarihçi Priskos onlar hakk›nda ﬂu bilgileri vermektedir:
“Sabarlar, insan haf›zas›n›n hat›rlayabildi¤i zamandan beri ne ‹ranl›lardan, ne
Romal›lardan hiç kimsenin düﬂünemedi¤i makinelere sahiptirler. Öyle ki, her iki
imparatorlukta mühendis eksik olmam›ﬂ ve her devirde surlar› dövmek için makineler
yap›lm›ﬂt›r, fakat ﬂimdiye kadar böyle bir buluﬂ ne ortaya konmuﬂ ne de onlar gibi
kullan›labilmiﬂtir. Bu ﬂüphesiz insan dehas›n›n bir eseridir.”
Sabarlar›n tarihî rolleri ni aç›klay›n›z?
49
TAR‹H 5
3 – AVARLAR
Avarlar›n ‹lk Dönemleri
Çin kaynaklar›nda Juan Juan, Arap ve Bizans kaynaklar›nda “Avar” diye isimlendirilen
bu kavim, Göktürkler taraf›ndan “Apar” olarak ifade edilmiﬂtir (Resim3-1).
Resim 3-1 : Avar Bayra¤›
Avarlar, Asya Hun Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra IV. yüzy›l sonlar›nda bugünkü
Mo¤olistan’›n bulundu¤u co¤rafyada bir devlet kurmuﬂlard›. Avarlara 552 y›l›nda
Göktürkler son verince, onlarda bat›ya göç ettiler. 558 y›l›nda Sibir devletini y›kan
Avarlar, Karadenizin kuzeyinden bu günkü Romanya’ ya girdiler. Balkanlar› denetim
alt›na alan Avarlar, Bizans’la komﬂu oldular.
Avar Hakanl›¤›n›n Kuruluﬂu ve Avar –Bizans ‹liﬂkileri
Kuzey Kafkasya ve Kuzey Karadeniz yoluyla Tuna boylar›n› ele geçiren Avarlar,
Bizansla iliﬂkiye girip, onlar› vergiye ba¤lad›lar. Daha sonra bugünkü Romanya’ya
giren Avarlar, 562 y›l›nda Macaristan’a yerleﬂerek, baﬂlar›nda Bayan Han’›n bulundu¤u
büyük bir devlet kurdular.
Don nehrinden Galya (Fransa)’ya kadar olan ve ‹talya’y› da içine alan topraklar
Avar hâkimiyetine girdi. Yönetimleri alt›nda ve ordular›nda birçok kavim olmas›na
ra¤men, esas çekirdek Türklerden meydana geliyordu (Harita 3-2).
Büyük bir devlet adam› ve asker olan Bayan Han döneminde Avarlar, Franklar›
yenilgiye u¤ratt›ktan sonra Bizans topraklar›na girdiler. Önceleri Avarlara vergi ödemeyi
kabul eden Bizans, onlar›n Tuna’n›n güneyindeki topraklara geçmelerini istemedi¤inden,
Slav topluluklar›n› Tuna geçitlerinin bulundu¤u bölgedeki kalelere yerleﬂtirdi. Fakat
ald›¤› önlemler Avarlar› durdurmaya yetmemiﬂtir.
Bizans topraklar›na giren Avarlar, Belgrad ve di¤er Bizans s›n›r kalelerini ele geçirerek
kendilerine Balkanlar›n yolunu açt›lar. S›n›r boylar›ndaki kalelerin al›nmas› Bizansta
büyük bir panik yaﬂanmas›na sebep oldu. Bizans, Avarlara y›ll›k vergi vermeyi kabul
ederek geçici bir bar›ﬂ sa¤lad›. Avarlar›n izledi¤i d›ﬂ politika, pazar ﬂehirlerinin ve
ticaret yollar›n›n ele geçirilerek kontrol alt›na al›nmas›yd›.
Avarlar, Bayan Ka¤an zaman›nda 619 ve 626 y›llar›nda iki kez ‹stanbul’u kuﬂat›p,
Bizans ‹mparatoru Herakliyos’u (610–641) zor durumda b›rakt›lar. 619 y›l›ndaki birinci
‹stanbul kuﬂatmas›nda baﬂar›s›z olunca Avarlar ikinci kuﬂatmay› 626 y›l›nda Sasanilerle
ortak gerçekleﬂtirdiler. Ancak donanman›n olmay›ﬂ› yüzünden bu kuﬂatma da di¤eri
50
TAR‹H 5
gibi baﬂar›s›zl›kla sonuçland›. Avarlar, zor ﬂartlar alt›nda geri çekilmek zorunda
kald›lar.
Avar Hakanl›¤›n›n Y›k›l›ﬂ› ve Tarihteki Rolleri
‹stanbul kuﬂatmalar›nda baﬂar›s›z olunmas› Avar Devleti’ni zay›flatt›. Bayan
Ka¤an’›n 630 y›l›nda ölümü ise Avarlar’› zor durumda b›rakt›. Bizans’›nda
k›ﬂk›rtmas›yla Avarlara ba¤l› topluluklar isyan ettiler. Bulgarlar Balkanlar›, Slavlarda
Orta Tuna ve Sava bölgesini ele geçirdiler. Avar Devleti, 791’den itibaren 15 y›l aral›ks›z
devam eden Franklar›n sald›r›lar› sonucunda y›k›ld› ( 805 ).
Balkanlarda ve Orta Avrupa’da 250 y›l kadar (558–805) siyasi güç kuran Avarlar,
birçok Slav toplulu¤una bask› yaparak, onlar›n Do¤u Avrupa ve Tuna Havza’s›na
inmelerine ayr›ca bugünkü Slav topluluklar›n›n oluﬂmas›nda da önemli rol oynad›lar.
Avarlar devlet yönetimi, askerlik, ekonomi ve sanat konular›nda Macar, H›rvat,
Romen, Arnavut, Bulgar, Rus vb. topluluklar üzerinde derin etkiler b›rakm›ﬂlard›r.
Örne¤in Bizans’ta Avar örne¤i ordular kurulmuﬂtur.
Avrupa’da egemenliklerini kaybeden ve Hristiyanl›¤› kabul eden Avarlar, zamanla
yerli kavimler aras›nda millî kimliklerini kaybederek Slavlaﬂm›ﬂlard›r.
Avarlar niçin bat›ya göç etmiﬂlerdir?
Avrupa’da nereler Avar egemenli¤i alt›na girmiﬂtir?
Avarlar hangi y›llarda ‹stanbul’u kuﬂatm›ﬂlard›r? Bu kuﬂatmalar›n›n baﬂar›s›zl›kla
sonuçlanmas›n›n nedenleri nelerdir?
Avarlar, kimler taraf›ndan, kaç y›l›nda y›k›lm›ﬂt›r?
4 – HAZARLAR
Hazarlar›n ‹lk Dönemleri ve Hazar Hakanl›¤›n›n Kuruluﬂu
Hazarlar›n esas kitlesini Sabarlar (Sibirler) oluﬂturdu¤u için Hazarlar, Sabar
Türklerinin devam› say›lm›ﬂt›r. Hazarlar Attila’n›n ölümü s›ras›nda itil boylar›nda
yaﬂ›yorlard›. 630 y›l›nda Göktürk devletinin y›k›l›p itil boyundaki egemenliklerinin
sona ermesi ile Kuzey Karadeniz ve Kafkasya aras›nda ba¤›ms›z Hazar Hakanl›¤›
kurulmuﬂtur (Resim 3-2), ( Harita 3-2).
Resim 3-2 : Hazar Bayra¤›
51
TAR‹H 5
Hazar Hakanl›¤›nda Sabarlar›n yan› s›ra birçok kavimde yaﬂamaktayd›. Hazar
Hakanl›¤›, dönemin en önemli ticaret yollar›n›n kavﬂa¤›nda bulunuyordu. Bu co¤rafi
konum, Hazar Devleti’nin geliﬂip güçlenmesinde büyük rol oynam›ﬂt›r. Ayr›ca
Hazarlar›n yerleﬂik hayata geçmeleri, ticari alanda da ilerlemelerine sebep oldu.
Baﬂkentleri ‹til ile Kuzey Kafkasya’daki Semender, Derbend ve Don nehri boyundaki
Sarkel önemli Hazar ﬂehirlerindendi.
Hazarlar›n Bizans, Sasani ve Araplarla ‹liﬂkileri
Bizans ‹mparatoru Herakliyos (610–641) Sasanilere karﬂ› mücadele ederken
Göktürk Devleti’nin bat› ucunda yer alan ve onlar›n hizmetinde olan Hazarlardan
yard›m alm›ﬂt›. 622–627 y›llar› aras›nda Hazarlar, Sasanilerin Kafkasya’n›n güneyini
ele geçirmeleri üzerine Bizans’la iﬂbirli¤i yaparak Sasanilere karﬂ› mücadeleye
baﬂlad›lar.
Hazar – Bizans iﬂbirli¤i sonucu Sasanilerin zay›flamas›, bu bölge üzerindeki Arap
iﬂgaline kolayl›k sa¤larken, Arap tehlikesi, Hazar-Bizans dostlu¤unu daha da
kuvvetlendirdi. Öyle ki, Bizans imparatorlar› II. Justinyanos ve V. Konstantinos (741–775),
Hazar prensesleri ile evlenerek, Araplara karﬂ› Hazar deste¤ini sa¤lam›ﬂlard›r. Hatta V.
Kostantinos’un o¤lu IV. Leon (775–780) tarihte Hazar Leon lakab› ile tan›n›r. Hazar
ak›nlar› ile gücünü kaybeden Sasani Devleti, ‹slam ordular›nca y›k›ld›. Sasani
Devleti’nin y›k›lmas› ile Türk s›n›rlar›na dayanan ‹slam-Arap ordular› Kafkaslara girdi.
Hazarlar, Bizansla yapm›ﬂ olduklar› ittifak gere¤i, Araplar›n Kafkaslardaki ilerleyiﬂlerini
durdurup, Bizans’› tehdit etmeleri engellenince, Hazar-Arap mücadelesi baﬂlam›ﬂt›r.
Hazar – Arap iliﬂkileri ise Hz. Osman döneminden (644–656) itibaren sürekli
mücadelelerle geçmiﬂtir. Kafkasya’ya giren ‹slam - Arap ordular› Hazarlar taraf›ndan
durduruldu. Hazarlarla ‹slam Arap ordular› aras›ndaki en ﬂiddetli çarp›ﬂmalar Emeviler
döneminde yaﬂand›. Emeviler döneminde Hazarlar, ‹slam – Arap ordular›na yenildiler.
Hazar Hakan› bar›ﬂ istemek zorunda kald›. Emevilerin yerine geçen Abbasiler ise
Kafkasya’n›n kuzeyindeki ülkelerle iliﬂkilerini gevﬂetti. Dolay›s›yla Hazar ile
‹slam- Arap mücadelesi eski önemini kaybetti. Arap fetihleri s›ras›nda Hazarlar,
hâkimiyetlerini daha çok kuzey ve bat› yönlerinde geniﬂletmiﬂlerdir. Yine bu iliﬂkiler
s›ras›nda ‹slam dini Hazarlar aras›nda yay›lmaya baﬂlam›ﬂt›r.
Hazarlar, 665 y›l›nda Büyük Bulgarya Devleti’nin y›k›lmas›nda büyük rol
oynad›lar. Bu devletin y›k›lmas› ile Hazar Devletinin s›n›rlar› Dinyeper Nehri’ne kadar
geniﬂledi. Ayr›ca Bulgarlar›n bir k›sm› ve birçok kavim Hazar hâkimiyetine girdi.
Hazar Haakanl›¤›n›n Y›k›l›ﬂ› ve Tarihi Rolleri
Hazarlar, VIII. ve IX. yüzy›llarda Avrupa’n›n en büyük ve zengin devleti idi. Orta
Ça¤›n en canl› ticaret merkezlerinin bulundu¤u bölgede yer alan Hazarlar, bu ticari
faaliyetleri, güçlü ordular› ile bölgenin huzurunu, ticari yollar›n ulaﬂ›m güvenli¤ini
sa¤lad›lar. Onlar›n bu devresi Hazar Bar›ﬂ Ça¤› olarak adland›r›lm›ﬂt›r. Bu sa¤lanan
bar›ﬂ dönemi IX. yüzy›l ortalar›ndaki Peçenek ak›nlar›na kadar sürmüﬂtür.
52
TAR‹H 5
Hazarlarda dini hoﬂgörü de geliﬂmiﬂti. VIII. yüzy›lda Musevilik hükümdar ailesi ve
yöneticileri aras›nda yay›ld›. Halk aras›nda Musevili¤in yan›nda Hristiyanl›k ve
‹slamiyet de kabul edilmiﬂtir. Hazarlar X. yüzy›lda Peçeneklerle girdikleri mücadelede
iyice güçlerini kaybettiler. Karadeniz düzlükleri Peçeneklerin eline geçti. Hazarlarda
bat›ya do¤ru çekilmek zorunda kald›lar. Bu esnada Macar birli¤ini kendi korumas›
alt›na alan Hazar Hakan› Alm›ﬂ, o¤lu Arpad’› Macar baﬂbu¤u ilan etti. Arpad yönetimindeki
Macarlar, Tuna-Tisa bölgesine gelerek 896 y›l›nda Macaristan Devleti’ni kurdular.
Türk soyundan gelen 1301 y›l›na kadar devam eden Arpad sülalesi mensuplar› 1000
senesinde Hristiyanl›¤› kabul edinceye kadar ço¤unlukla Türkçe isimler
kullanm›ﬂlard›r. O tarihlerde Bizans kaynaklar›nda Macarlara daima Türk denildi¤i gibi
Macaristan’a da Türkiye ad› verilmiﬂti.
Hazarlar daha sonraki y›llarda ticaret yollar› üzerindeki denetimlerini kaybedince
ticari faaliyetleri de durdu. Ekonomileri de bozuldu. Bu durumdan yararlanan Kiev Rus
Knezli¤i, 965 y›l›nda Hazar Devleti’ni y›kt›. Da¤›lan Hazarlar›n bir k›sm› K›r›m’a çekildi.
Bugün Hazar Denizi ismi bu Türk devletinden hat›rad›r.
Hazarlar›n Türk tarihindeki yerini özetle ﬂöyle belirtebiliriz:
-
-
VII.- IX. yüzy›llar boyunca Do¤u Avrupa’da asayiﬂ ve güvenli bir ortam sa¤lad›lar.
Bizans ‹mparatoru Herakliyos ( Herakleius) , Hazarlar›n askeri yard›mlar› ile
Sasaniler üzerine bir sefer düzenlemiﬂ ve bu ﬂekilde Anadolu’yu muhtemel bir
Sasani istilas›ndan kurtarm›ﬂlard›r.
Araplarla mücadele eden Hazarlar, Güney Kafkasya’daki Arap ilerleyiﬂini durdurmuﬂlard›r.
Rus - Slav Devleti’nin kuruluﬂunda etkili rol oynam›ﬂlard›r.
Macar Devleti’nin gerçek kurucusudurlar.
Musevili¤i kabul eden ilk ve tek Türk devletidir.
5 – BULGARLAR
Bulgarlar›n ‹lk Dönemleri
Büyük Hun Devleti’nin y›k›lmas›yla Ogur Türkleri Kafkaslara ve Kuzey Karadeniz
düzlüklerine göç etmiﬂlerdi. Avrupa Hun Hükümdar› Attila’n›n ölümünden sonra,
Avrupa’da yaﬂayamayacaklar›n› anlayan Hunlar, Attila’n›n o¤lu ‹rnek idaresinde
Kuzey Karadeniz sahillerine gelerek orada yaﬂayan Ogur Türkleri ile kar›ﬂ›p
kaynaﬂt›lar ve ortaya ç›kan bu topluluk kar›ﬂmak anlam›na gelen Bulgar ad›yla
an›lmaya baﬂland›.
VI. yüzy›l ortalar›nda Bulgarlar›n ço¤unlu¤unu On-Ogurlar oluﬂturuyordu.
Bulgarlar› meydana getiren di¤er iki önemli boy ise Utigurlar ve Kutigurlar’d›.
Bulgarlar, tarihte Büyük Bulgarya, Tuna Bulgar› ve ‹til (Volga) Bulgarlar› olmak üzere
üç farkl› devlet kurmuﬂlard›r.
53
TAR‹H 5
Bulgarlar kimlerdir?
Tarihte kaç tane Bulgar Devleti kurulmuﬂtur?
Büyük Bulgarya Devleti
630 y›l›nda Göktürk Devleti’nin y›k›lmas› üzerine Kafkaslar›n kuzeyinde Büyük
Bulgarya Devleti kuruldu. Devletin baﬂ›nda Kubrat bulunuyordu. Ancak Büyük
Bulgarya Devleti uzun ömürlü olmad›. Kurucusu Kubrat’›n ölümünden (665) sonra,
devlet Hazar Hakanl›¤›n›n bask›lar›na dayanamayarak y›k›ld›. Bulgar Türk boylar›ndan
bir k›sm› Hazar hâkimiyetine girerek Don ile Kuban nehirleri aras›ndaki yurtlar›nda
kald›lar. Bir k›sm› da ‹til (Volga) Nehri dolaylar›na çekilerek burada ‹til Bulgar
Devleti’ni kurdular. Di¤er bir k›sm› da Balkanlara yönelerek Tuna boylar›nda Tuna
Bulgar Devleti’ni kurdular.
Kubrat kimdir?
Tuna Bulgar Devleti
Büyük Bulgarya Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Kubrat’›n küçük o¤lu Asparuh
yönetiminde Tuna boylar›na gelen Bulgarlar; 679 y›l›nda Tuna Bulgar Devleti’ni kurdular
(Harita 3-2).
Harita 3-2 : Orta ve Do¤u Avrupa ile Kafkaslarda yaﬂayan Türk kavimleri
Halk›n›n ço¤unlu¤unu Slavlar›n oluﬂturdu¤u Tuna Bulgar Devleti, en uzun ömürlü
Bulgar Devleti olmuﬂtur. Ancak Bulgarlar askeri ve idari teﬂkilatlar› sayesinde onlar›
idare etmiﬂlerdir.
54
TAR‹H 5
Bizans ‹mparatoru IV. Kostantinos (668–685), bu savaﬂç› kavmin tehlikesini anlayarak,
Araplarla bar›ﬂ yap›p Bulgarlar üzerine sefere ç›kt› (680). Fakat Bizansl›lar yenildiler.
Bunun üzerine Bulgarlar bu sald›r›ya karﬂ›l›k vererek Varna bölgesine girdiler. Bizans,
bu geliﬂmeler sonucunda Tuna Bulgarlar›n›n siyasi varl›¤›n› tan›mak zorunda kald›
(681).
Böylece k›sa zamanda Tuna Bulgar Devleti’nin s›n›rlar›, bütün Kuzey Bulgaristan,
Baserabya ve Dobruca’dan do¤uda Karadeniz’e, güneyde de Balkan da¤lar›na kadar
uzan›yordu.
Tuna Bulgarlar›, Bizans ile s›k› siyasi ve ekonomik iliﬂkiler kurdular. 718 y›l›nda
Araplar›n ‹stanbul’u kuﬂatmalar› s›ras›nda Bizans’›n yan›nda yer ald›lar. Karﬂ›l›¤›nda
da ticari kolayl›klar elde ettiler.
803 y›l›nda Bulgarlar›n baﬂ›na Kurum Han (803–814) geçince Bizans ‹mparatoru
I. Nikephoros (Nikeforos), Kurum Han›’n› ortadan kald›rmak için harekete geçti. Yap›lan
mücadeleler sonucunda Kurum Han’a yenilen imparator, bu u¤urda hayat›n› da
kaybetti.
Kurum Han, Bizans’›n elinde bulunan Sofya, Niﬂ, Belgrad ﬂehirlerini ele geçirerek,
Orta Avrupa ve Yak›n Do¤u aras›ndaki en büyük ticari ve askeri yolu kontrolü alt›na
ald›. 814 y›l›nda ‹stanbul’u kuﬂatan Kurum Han, kuﬂatma esnas›nda öldü ve yerine o¤lu
Omurtag Han geçti. Omurtag Han Bizans ile bar›ﬂ yapt›.
Omurtag Han (814–831) dönemi, Tuna Bulgarlar›n›n en parlak devridir. Omurtag
Han Bizans ile 30 y›ll›k bir ticaret antlaﬂmas› imzalad›. Frank Krall›¤› ile de anlaﬂmak
isteyen Omurtag Han bunda baﬂar›l› olamad›. Bunun üzerine Franklar üzerine sefer
düzenleyen Omurtag Han onlar› yendi. Tuna havzas›n› ele geçirerek Maroﬂ Nehri
vadisindeki, Orta Avrupa’n›n en büyük tuzlalar›n› iﬂletmeye açarak, devletini ekonomik
aç›dan zenginleﬂtirdi.
«
Bulgarlar, IX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren, ülkede ço¤unlukta bulunan Slav
kitleleri aras›nda erimeye baﬂlad›lar. Boris Han’›n (852–889) , 864 y›l›nda Ortodoks
H›ristiyanl›¤›n› kabul etmesi sonucu Tuna Bulgarlar› giderek Türklük özelliklerini
kaybettiler.
1018 y›l›nda Bizans ‹mparatoru II. Basileyos ( II. Basileios) (976–1025) Tuna
Bulgarlar›n›n topraklar›n› iﬂgal edip bir Bizans eyaleti haline getirerek, devletin siyasi
varl›¤›na son verdi. Bundan sonra Bizans hâkimiyetinde yaﬂayan Bulgarlar, XIV.
yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Osmanl› hâkimiyetine girdiler.
«
Bugünkü Bulgaristan’da yaﬂayan Türkler, Osmanl›lar›n Anadolu’dan Rumeli’ye
yerleﬂtirdi¤i Türkmenlerin soyundand›r.
55
TAR‹H 5
Tuna Bulgarlar› nerede ve kim taraf›ndan kuruldu?
Tuna Bulgar Devleti, en parlak dönemini hangi hükümdar› zaman›nda yaﬂam›ﬂt›r?
Tuna Bulgarlar› ne zaman, hangi hükümdar döneminde Hristiyanl›¤› kabul etmiﬂlerdir?
Bu olay›n Tuna Bulgarlar› üzerindeki etkileri nelerdir?
‹til (Volga) Bulgar Devleti
Büyük Bulgarya Devleti’nin parçalanmas› üzerine ‹til (Volga) boylar›na göç eden
Bulgarlar, bu bölgede ‹til (Volga) Bulgar Devleti’ni kurmuﬂlard›r (Harita 3-2). ‹lk
zamanlar› ile ilgili fazla bir bilgi olmayan bu devletin komﬂular› ise do¤uda Türk
kökenli Baﬂk›rtlar, bat›da Ruslar, güneyde de Hazarlard›.
Baﬂlang›çta Hazar Hakanl›¤›na ba¤l› olarak yaﬂayan ‹til Bulgarlar›, Hazarlar›n
y›k›lmas›yla ba¤›ms›z oldular. Yerleﬂtikleri topraklar›n verimli olmas›, önemli ticaret
yollar›n›n bölgelerinden geçmesi ve ticarette baﬂar›l› olmalar› ‹til Bulgarlar›n› güçlü bir
devlet yapm›ﬂt›r.
«
Devletin baﬂkenti olan Bulgar ﬂehri, IX. ve XII. yüzy›llar aras›nda Do¤u Avrupa’n›n
en önemli ticaret merkezlerinden biri idi.
Bulgar tüccarlar›n›n, Hazar ülkesinde Müslüman tüccarlarla karﬂ›laﬂmalar›, ‹til
Bulgarlar›n›n, X.yüzy›l baﬂ›nda Alm›ﬂ Han zaman›nda ‹slam dinini benimsemelerinde
etkili olmuﬂtur. Nitekim Bulgar Hakan› Alm›ﬂ (Almuﬂ) Han’›n ‹slam dinine girmesiyle
‹til Bulgarlar› ‹slamiyet’i devletin resmi dini olarak kabul etmiﬂtir. Alm›ﬂ Han ülkesinde
‹slam dininin daha iyi ve do¤ru olarak ö¤renilmesi için, 920 y›l›nda Abbasi Halifesi
El-Muktedir’den din adamlar› ile mescit ve kaleler inﬂa edecek mimarlar
göndermesini istemiﬂtir. Böylece ‹slam dinini seçen ‹til Bulgarlar›, Do¤u Avrupa’da
Türk-‹slam kültürünün temsilcisi olmuﬂlard›r.
964 ve 985 y›llar›nda Rus Kiev Prensli¤i’nin Bulgar ülkesine yapt›¤› ak›nlar, bu
zengin ülkeye oldukça zarar verdi. Ticari çekiﬂmeden kaynaklanan Rus-Bulgar
mücadelesi, XIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Mo¤ollar›n ortaya ç›k›ﬂ›na kadar devam etti.
‹til Bulgarlar›na 1237 y›l›nda Mo¤ol hükümdar› Batu Han taraf›ndan son verilerek
baﬂkent Bulgar kenti yak›l›p y›k›ld›. Mo¤ol istilas›ndan sonra Bulgarlar, Alt›n-Orda
Hanl›¤› zaman›nda varl›klar›n› korumaya çal›ﬂt›larsa da 1399 y›l›nda Bulgar ﬂehri Rus
istilas›na u¤ray›nca bir daha toparlanamay›p da¤›ld›lar. Kazan nehri dolaylar›na
yerleﬂen Bulgarlar, 1437 y›l›nda kurulan Kazan Hanl›¤›’n›n esas kitlesini oluﬂturmuﬂlard›r.
56
‹til Bulgar Devleti nerede kurulmuﬂtur?
Alm›ﬂ Han kimdir? Alm›ﬂ Han hangi dini benimsemiﬂtir?
TAR‹H 5
6. TÜRG‹ﬁLER
Türgiﬂlerin ‹lk Zamanlar›
Göktürklerin On-Ok kolundan olan Türgiﬂler, Göktürklerin bat›daki boylar›ndan
biri olup; Talas, Çu ve ‹li nehri dolaylar› ile Is›k Göl civar›nda oturuyorlard›. I.Göktürk
Devleti’nin 630 y›l›nda y›k›lmas›yla ba¤›ms›z kalan Türgiﬂler, Ba¤a Tarkan (U-çe-le)
liderli¤inde, Balasagun merkez olmak üzere devlet kurdular ve bütün On-Oklar›
kendilerine ba¤lad›lar (Harita 3-1).
682 y›l›nda II. Göktürk Devleti kurulunca Ba¤a Tarkan, Göktürklere karﬂ› K›rg›zlar
ve Çin ile iﬂbirli¤i yapt›. Ancak Tonyukuk idaresindeki Göktürk ordusu ile 698 y›l›nda
yapt›¤› Bolçu Savaﬂ›’nda Türgiﬂler yenildiler ve Göktürklere ba¤land›lar. 711 y›l›nda
U-çe-le’nin o¤lu So-ko zaman›nda Çin ile yeniden anlaﬂmak isteyen Türgiﬂler, Kül
Tigin ve Bilge Ka¤an taraf›ndan bir kez daha yenilerek itaat alt›na al›nd›lar.
«
Ba¤a Tarkan kendi ad›yla para bast›ran ilk Türgiﬂ hükümdar› olup, ilk madeni para
Türgiﬂler döneminde kullan›lmaya baﬂlanm›ﬂt›r.
Türgiﬂlerin Araplar ile ‹liﬂkileri
II. Göktürk Devleti’nin kar›ﬂ›kl›k döneminde, Türgiﬂlerin baﬂ›na 717’de Su-lu Ka¤an
(Su-lu Çor) geçti. Su-lu Ka¤an zaman›nda Emevi Arap ordular›, Maveraünnehir’e do¤ru
bir fetih hareketine baﬂlam›ﬂlard›. Su-lu Ka¤an baﬂkanl›¤›ndaki Türgiﬂler, hem Emeviler’in
Horosan Valisi Kuteybe bin Müslim’in fethetti¤i Maveraünnehir’i geri almak, hem de
Orta Asya halk›n›n ekonomik ç›karlar›n› korumak için Araplarla mücadeleye baﬂlad›lar.
Türgiﬂler, 721 y›l›nda Said bin Abdülaziz komutas›ndaki Arap ordusunu yenerek
Semerkant’a kadarki topraklar› geri almay› baﬂard›lar. Türgiﬂler, 724 y›l›nda Seyhun’un
do¤u bölgelerini, 728 de Buhara’y› ele geçirdilerse de 732 de Araplar Buhara’y› tekrar
geri almay› baﬂard›lar. Türgiﬂler bu mücadeleleri s›ras›nda bölge halk›ndan da destek
gördüler. Çünkü Emeviler’in halktan ald›¤› vergiler ve Arap olmayan Müslümanlara
karﬂ› sert davran›ﬂlar› tasvip görmemiﬂti.
Türgiﬂler, her tarafta Arap nüfuzunun k›r›lmas›na sebep olan bu baﬂar›lar›yla,
Araplar› uzun süre müdafaada kalmaya zorlad›lar. Bölge halk›, Türgiﬂler’e kurtar›c›
gözüyle bakt›. Böylece ‹slam-Arap hâkimiyetine karﬂ› Buhara ve Semerkant’ta direnmeyi
destekleyerek tarihi rollerini gerçekleﬂtirdiler.
Türgiﬂ Hâkimiyetinin Sona Ermesi
Su-lu Han, 738 y›l›nda Çin’in k›ﬂk›rt›c› ve Türkleri birbirine düﬂürücü politikas›n›n
bir sonucu olarak, Sar› Türgiﬂ lideri Kül-Çor taraf›ndan öldürüldü. Bu olaydan sonra Sar›
Türgiﬂler ve Kara Türgiﬂler olmak üzere iki boy halinde yaﬂayan Türgiﬂler aras›nda iç
mücadeleler yaﬂand›. Bu iç çekiﬂme ve iktidar mücadeleleri Türgiﬂleri zay›flatt›.
Karluklar bu iç mücadeleden yararlanarak 766 y›l›nda Türgiﬂ Devleti’ne son verdiler.
«
Türgiﬂler gerek Maveraünnehir bölgesinin Türk kalmas›nda, gerekse O¤uz
topluluklar›n›n bat›ya yönelmesinde önemli rol oynam›ﬂlard›r.
57
TAR‹H 5
Emeviler’i Maveraünnehir’den ç›karan Türk hükümdar› kimdir?
Türgiﬂleri y›kan Türk devleti hangisidir?
7- KARLUKLAR
Karluklar›n ‹lk Dönemleri
‹simleri “Karl›k, kar y›¤›n›” anlam›na gelen Karluklar, Göktürklere ba¤l› boylardan biri
idi. Altay da¤lar›n›n bat›s›nda Kara ‹rtiﬂ ve Tarbagatay bölgesinde yaﬂamaktayd›lar. I. ve
II. Göktürk devletlerinin egemenli¤i alt›nda yaﬂayan Karluklar, II. Göktürk Devleti’nin
y›k›lmas›nda Basmiller ve Uygurlar ile birlikte hareket etmiﬂlerdir. Daha sonra 745
y›l›nda kurulan Uygur Devletine ba¤l› olarak yaﬂad›lar. Bu sürede do¤u yabgulu¤u
Uygurlara, bat› yabgulu¤u da Karluklara ait idi. Bir süre sonra Uygurlarla anlaﬂan
Karluklar Basmilleri etkisiz hale getirince, Karluk hakan› Uygur Devleti’nde “sol
yabgu” gibi önemli bir mevkie gelmiﬂti. Türgiﬂ Devleti’nin içinde bulundu¤u kar›ﬂ›k
durumdan yararlanan Karluklar, 766 y›l›nda bu devletin y›k›lmas›na neden olmuﬂlard›r
( Harita 3-1).
Karluk-Arap Mücadelesi
Türgiﬂ hâkimiyetinin zay›flad›¤› dönemde Karluklar, bat›da ‹slam ordular›yla karﬂ›
karﬂ›ya geldiler. Çin, Türgiﬂlerin zay›flamas› sonucunda Orta Asya’da meydana gelen
siyasi boﬂluktan yararlanmak amac›yla bat› seferini baﬂlatm›ﬂt›. Orta Asya Türklerinin
korunmas› gündeme gelince Karluklar, Müslüman olmamalar›na ra¤men ‹slam ordular›n›n
yan›nda yer alarak 751 y›l›nda Talas Savaﬂ›’nda Çinlilere karﬂ› mücadele ettiler.
«
Karluklar, Talas Savaﬂ›’n›n kazan›lmas›yla Çinlilerin yenilmesini ve Orta Asya’n›n
Türk hâkimiyetinde kalmas›n› sa¤lam›ﬂlard›r.
750 y›l›nda Emevilerin yerine geçen Abbasilerin Müslüman ve Arap olmayanlara
karﬂ› yaklaﬂ›mlar› daha yumuﬂakt›. Abbasiler Müslümanlar›n aras›nda eﬂitlik fikrini
yay›yorlard›. Karluklar daha sonralar› Araplarla yak›n iliﬂkiler kurup ‹slamiyet’le tan›ﬂt›lar.
Böylece ‹slamiyet’i kabul eden ilk Türk toplulu¤u oldular.
Karluk Hâkimiyetinin Sona Ermesi
Karluklar, Uygur bask›s› sebebiyle Türgiﬂlerin yerleﬂim sahas›na 766 y›l›nda girerek bu
devlete son verdiler. Böylece Türgiﬂlerin merkezi olan Balasagun ve Talas bölgesine
yerleﬂerek hâkimiyetlerini Kaﬂgar’a kadar geniﬂlettiler. Ancak Uygur Devleti’nin 840
tarihindeki y›k›l›ﬂ›na kadar Uygurlara ba¤l› kald›lar. Daha sonra Karluk yabgusu Bilge
Kül Kadir Ka¤an, Göktürk sülalesine ba¤l›l›¤› nedeniyle kendini “Bozk›rlar›n
Hükümdar›” ilan etti ve “Kara Han” unvan›n› ald›. Kendisine Balasagun ﬂehrinin
yak›n›ndaki Kara Ordu’yu devlet merkezi yapt›.
Daha sonra Karluklar Karahanl› Devleti’nin kuruluﬂunda önemli rol oynad›lar.
Ancak bir süre sonra Karahanl›lara karﬂ› cephe almalar›, Orta Asya’da Karahitay
hâkimiyetinin güçlenmesine neden oldu.
58
TAR‹H 5
Büyük Selçuklu Devleti hükümdar› olan Sultan Sancar (Sencer) Karluklar› itaat
alt›na almak için sefere ç›kt›. Buna karﬂ›l›k Karluklar da, Karahitaylardan yard›m istedi.
1141 y›l›nda yap›lan Katvan Savaﬂ›’n›, Büyük Selçuklular kaybedince, Karahitaylar
bütün Maveraünnehir’de etkili olmuﬂlard›r.
Harzemﬂahlar ile Karahitaylar aras›nda da anlaﬂmazl›klara sebep olan Karluklar,
önceleri Karahanl›lara daha sonra da Karahitaylara ba¤l› bir beylik olarak yaﬂad›lar.
Mo¤ol istilas› sonras›nda ise Karluklar, Mo¤ol hâkimiyetini kabul etmek zorunda
kald›lar. Günümüzde Badahﬂan bölgesi (Afganistan-Tacikistan s›n›r›) Özbekleri aras›nda
Karluk ad›nda bir Türk boyu yaﬂamaktad›r.
Talas Savaﬂ› hangi tarihte, kimler aras›nda yap›lm›ﬂt›r?
Talas Savaﬂ›’n›n; Türkler, Araplar ve Çinliler aç›s›ndan sonuçlar› nelerdir?
Katvan Savaﬂ› ne zaman ve kimler aras›nda yap›lm›ﬂt›r?
8- MACARLAR
Macarlar›n ‹lk Dönemleri
Volga nehri ile Ural da¤lar› aras›nda yaﬂayan Fin-Ugor kavimlerinin en do¤udaki
kolu olan Ugor kolu güneye, bozk›ra inerek burada On-Ogur (Onogur) Türkleriyle
komﬂu oldular. Ugorlar›n ve Onogurlar›n zamanla kar›ﬂmas› sonucu Macar kavmi
ortaya ç›kt›. Bir süre sonra Sibirlerin (Sabar) bat›ya göç etmesiyle ortaya ç›kan bask›
yüzünden, V. yüzy›l›n sonlar›nda Kuban Nehri dolaylar›na yerleﬂtiler (460). Macarlar,
daha sonralar› bu bölgede Hazarlar›n hâkimiyeti alt›na girdiler (Harita 3-2).
Macarlar›n Göçleri ve Tarihteki Rolleri
Uzun y›llar Karadeniz ile Azak Denizi k›y›lar›nda ve Don-Dinyeper nehirleri
aras›nda görünen Macarlar, 889 y›l›na kadar Hazarlara ba¤l› olarak kald›lar. Ayn›
tarihte Peçeneklerin bask›s› sonucu bat›ya do¤ru göç eden Macarlar›n baﬂ›nda Arpad
bulunuyordu. Macarlar, 896 y›l›nda bu günkü Macaristan’a yerleﬂtiler. Macarlar bu
tarihten sonra Avrupa’da büyük bir güç olarak ortaya ç›km›ﬂlard›r.
Almanlarla da uzun süre mücadele eden Macarlar, üstün savaﬂ teknikleri ile
Almanlar› askeri aç›dan etkileyerek onlar›n savaﬂ taktiklerini de¤iﬂtirmelerine neden
oldular. Ayr›ca Macarlar, sonraki tarihlerde Almanlar›n do¤uya yay›lmalar›n› engelleyerek,
Balkan kavimlerini Germenleﬂmekten korudular. Macarlar 995 y›l›nda Germenler
taraf›ndan yenilgiye u¤rat›l›nca eski güçlerini kaybetmiﬂlerdir.
Macarlar, özellikle askeri alanda, gelenek ve göreneklerinde, müziklerinde Türk
kültürünün etkisi alt›nda kalm›ﬂlard›r. Macaristan bir süre Bat› Türkiye diye an›ld›.
1060 y›l›na do¤ru Macarlar, Hristiyanl›¤› resmi din olarak kabul etmeleriyle Türklük
özelliklerini kaybetmeye baﬂlam›ﬂlard›r.
E¤er, bütün Türk topluluklar› Macarlar aras›na, ayn› zamanda kat›lm›ﬂ olsalard›,
Macarlar›n dili, bu günkü Türkçe olacakt›. Buna ra¤men Macar dilinde bugün de
59
TAR‹H 5
yüzlerce Türkçe kelime bulunmaktad›r. 1870 y›l›nda Budapeﬂte’de ilk Türkoloji
Enstitüsü kurulmuﬂtur. Bu olay son dönemlerde, Macarlar›n Türklü¤e ilgilerini göstermesi
bak›m›ndan dikkat çekicidir.
Macarlar kimlerdir?
Macarlar Avrupa’ya ne zaman ve niçin göç ettiler?
Macarlar›n, H›istiyanl›¤› kabul etmelerinin sonuçlar› nelerdir?
9- PEÇENEKLER
Peçeneklerin ‹lk Dönemleri
O¤uzlar›n Üç-Ok koluna ba¤l› olan Peçenekler, ilk devirlerinde Göktürk Devleti’ne
ba¤l› olarak Is›k Göl ve Balkaﬂ Gölü civar›nda yaﬂ›yorlard›. Göçebe hayat yaﬂayan
Peçeneklerin, bu dönemleri ile ilgili bilgilerimiz çok azd›r. VIII. yüzy›lda O¤uzlar›n
(Uzlar›n ) bask›s› sonucunda Hazar denizinin kuzeyine göç ettiler. IX. yüzy›lda HazarO¤uz
bask›s›na
dayanamayan
Peçenekler, Volga
Nehri’ni
geçerek
Don-Kuban nehirleri bölgesine yerleﬂtiler (Harita 3-2).
Don-Kuban nehirleri bölgesinde yaklaﬂ›k 150 y›l kadar kalan Peçenekler, 968
y›l›nda Ruslar› ma¤lup ederek, onlar›n Karadeniz’e inmelerine engel oldular.
Peçeneklerin Göçleri
Peçenekler, Talas Savaﬂ› (751) sonras› güçlenen Karluklar›n ve Uzlar›n da
bask›s›yla, bat›ya göç etmek zorunda kald›lar. Böylece Volga Nehri boylar›na gelen
Peçenekler buralara yerleﬂtiler. Fakat Peçenekler bu sefer de Bulgarlar, Hazarlar ve
kendilerini takip eden Uzlar aras›nda s›k›ﬂ›nca, tekrar göç etmek zorunda kalarak Don
ve Dinyeper nehirleri aras›ndaki topraklara geldiler (IX. yüzy›l sonlar›). Bu bölgede
yaﬂayan Macarlarla mücadeleye giren Peçenekler, Macarlar›n bugünkü yurtlar›na gitmelerine
neden oldular (890’l› y›llar). Zamanla Peçenekler, Don Nehri k›y›lar›ndan Tuna
Nehri’ne kadar olan geniﬂ bir co¤rafyaya hâkim olmuﬂlard›r.
Peçenekler en çok Ruslarla mücadele ettiler. En geniﬂ s›n›r komﬂusu olan Kiyef
Prensli¤i’ni yenerek Ruslar›n Karadeniz’e inmelerine mani oldular. Kiyef Prensli¤i ile
yaklaﬂ›k 915 y›l›ndan 1036 y›l›na kadar süren mücadeleler her iki taraf› da çok etkilemiﬂtir.
Rus vakayinamelerine göre Peçenekler, Rus ﬂehirlerini ya¤mal›yorlar, halk› esir al›yorlard›.
Düﬂmanl›klar ço¤u zaman Ruslar›n sald›rmalar› ya da Peçeneklerin düﬂmanlar› ile
iﬂbirli¤i yapmalar› neticesinde yaﬂanmaktayd›. Bazen de Peçenekler, Rus topraklar›na,
birbirleri ile mücadele eden Rus knezler taraf›ndan yard›m amaçl› ça¤r›l›yorlard›.
Örne¤in; Knez ‹gor, 944 y›l›ndaki K›r›m seferinde Peçeneklerden yard›m istemiﬂtir.
Ancak 1036 y›l›nda Peçenekler, Kiyef Prensli¤i’ne yenilince, Ruslar için bir tehlike
oluﬂturmaktan ç›km›ﬂlard›r.
Peçenekler, X. yüzy›l sonunda O¤uzlar›n bask›s› sonucunda Balkanlara indiler.
Peçenekler bu bölgelerde XI. yüzy›l›n sonlar›na kadar önemli bir güç olarak varl›klar›n›
korumuﬂlar ve XI. yüzy›lda Bizans’›n karﬂ›s›na güçlü bir topluluk olarak ç›km›ﬂlard›r.
60
TAR‹H 5
Peçenek-Bizans ‹liﬂkileri ve Peçeneklerin Sonlar›
Peçeneklerin siyasi ve askeri gücünü kavrayan Bizans ‹mparatorlu¤u, kendisi için
tehlike olarak gördü¤ü Bulgar ve Macarlara karﬂ›, Peçeneklerden yararlanmay›
düﬂünmüﬂ ve onlarla dostane iliﬂkiler kurmaya özen göstermiﬂtir.
1048 y›l›nda Tuna’y› geçen Peçenekler Bizans’a karﬂ› ak›nlara baﬂlay›nca, bu sefer
de Bizans, Peçenek tehlikesini önlemek için Uz ve Kumanlarla anlaﬂma yoluna
gitmiﬂtir. Bu dönemde Peçeneklerin iç çekiﬂmelere düﬂmelerinden Bizans istifade
etmiﬂtir.
1050 y›l›nda Edirne’yi kuﬂatan Peçenekler, 1053 y›l›nda Bizans’› büyük bir yenilgiye
u¤ratt›lar. Böylece Edirne ve çevresi ile Trakya’n›n Marmara’ya kadar olan sahilleri
Peçeneklerin tehdidi alt›na girmiﬂtir.
XI. yüzy›lda Anadolu, Marmara sahillerine kadar Selçuklular’›n eline geçmiﬂti.
Çaka Bey ‹zmir ve dolaylar›n› alarak güçlü bir beylik kurmuﬂtu. ‹stanbul’u almak
isteyen ‹zmir Beyi Çaka Bey, Peçeneklerle temasa geçti. Bu s›rada Peçenekler Büyük
Çekmece’ye kadar bütün Trakya’ya hâkim olmuﬂlard› (1090). Bizans için durum
oldukça endiﬂe verici bir hale gelmiﬂti. Zira Bizans; do¤udan Selçuklular, denizden
Çaka Bey ve Trakya’dan da Peçenekler olmak üzere üçlü bir Türk k›skac›na al›nm›ﬂt›.
Bizans bu ortak hareketi durdurmak için Kuman Türklerini k›ﬂk›rtt›. Peçenekler,
Çaka Bey’in donanmas›yla birleﬂmek üzere Meriç Nehri a¤z›nda beklerken,
Kumanlar›n ani hücumuna u¤rad›lar. Meriç Nehri kenar›nda Lebunium (Omur bey
civar›nda) denilen yerde yap›lan savaﬂta Peçenekler a¤›r kay›plar vererek yenildiler
(1091). Bizans Türkiye Selçuklu Sultan› I.K›l›ç Arslan’› etkileyerek Çaka Bey’in
ortadan kald›r›lmas›n› sa¤lam›ﬂt›r. Bizans, yine Türkler eliyle bir tehlikeden daha
kurtulmuﬂtu. Bu savaﬂtan sonra bir daha eski gücüne kavuﬂamayan Peçenekler, siyasi
bir güç olmaktan ç›kt›lar. Bir k›s›m Peçenek Macaristan’a çekilirken, bir k›sm› da
Vardar Nehri boylar›na giderek yerleﬂtiler ve zamanla Balkan topluluklar› aras›nda
eriyip kayboldular. Peçenekler Avrupa tarihini etkilemelerine ra¤men, yine de ba¤›ms›z
bir devlet kuramam›ﬂlard›r.
Peçeneklerin ilk yurtlar› neresidir?
Peçeneklerin, Çaka Bey ile kurduklar› ittifak›n amac› nedir?
Peçeneklerin da¤›lmas›na neden olan olay nedir?
10- UZLAR (O⁄UZLAR)
O¤uz ad›, kabile anlam›na gelen “ok” sözüne, eski Türkçedeki ço¤ul eki olan “z”
harfi ilavesiyle türemiﬂ olan (ok + uz) olup, kabileler demektir. O¤uzlar, Türk
milletinin en kalabal›k koludur. Say›s›z devlet ve beylik kurmuﬂ olan O¤uzlar, X.
yüzy›lda ‹slamiyet’i kabul etmiﬂlerdir. O¤uzlara Müslüman Türk anlam›na gelen
Türkmen ad› verilmiﬂtir. O¤uz ad›na ilk olarak Yenisey Kitabeleri’nde rastlanm›ﬂt›r.
61
TAR‹H 5
Bizansl›lar›n Uz veya Guz, Ruslar›n da Tork dedikleri O¤uzlar, VII. yüzy›lda
Göktürklere ba¤l› olarak Selenga Nehri havalisinde ve Ötüken bölgesinde yaﬂ›yorlard›.
630 da Göktürk Devleti y›k›l›nca, Tola-Selenga ›rmaklar› bölgesinde dokuz boydan
meydana geldikleri için Dokuz-O¤uzlar ad› ile siyasi bir birlik kurmuﬂlard›r. Bu
dönemde baﬂlar›nda yönetici olarak Baz Ka¤an bulunuyordu. O¤uzlar, Göktürklere baﬂ
kald›rm›ﬂlarsa da, bu isyanlar Göktürklerce bast›r›lm›ﬂ ve itaat alt›na al›nm›ﬂlard›.
Uygurlar döneminde de O¤uzlar, Uygurlara karﬂ› Otuz Tatarlar ile birlik olunca, Moyen
Çor taraf›ndan yenilgiye u¤rat›larak, etkisiz hale getirilmiﬂler, bu yenilgi
sonras›nda O¤uzlar›n bir bölümü bat›ya göç ederek, Seyhun Nehri, Hazar Denizi ve
Aral Gölü havalisine gitmiﬂlerdir ( Harita 3-1).
X. yüzy›l›n ilk yar›s›nda O¤uzlar, merkezi Seyhun Nehri a¤z›ndaki Yenikent olan
O¤uz Yabgu Devleti ad›yla bir devlet kurmuﬂlard›r. Bu devlet 1000 y›llar›na do¤ru
y›k›l›nca, O¤uzlar›n bir k›sm› Horasan’a yönelirken (Selçuklular), bir k›sm› da
yerlerinde kalm›ﬂt›. Di¤er bir k›sm› ise Karadeniz’in kuzeyine göç etmiﬂti. Buraya
yerleﬂen O¤uzlara Bizansl›lar Uz ad›n› vermiﬂlerdir. 1030 y›l›ndan itibaren Don Nehri
bölgesinde güçlenen Kumanlar›n ve Ruslar›n bask›s› nedeniyle bu bölgelerde
tutunamayan O¤uzlar, Balkanlara kadar ilerlediler ve 1065 y›l›nda Bulgar ve
Bizansl›lar› etkisiz hale getirerek Tuna’y› geçip, Trakya ve Makedonya’y› ya¤malayarak
Selanik’e kadar geldiler. Fakat bir yandan ﬂiddetli so¤uklar ve salg›n hastal›klar, bir
yandan da Peçeneklerle yerli halk›n hücumlar› karﬂ›s›nda gittikçe zay›flam›ﬂlard›r.
1068 y›l›nda Macaristan’a ak›nlarda bulundularsa da bir baﬂar› elde edememiﬂler,
zamanla da¤›l›p yok olmuﬂlard›r.
Uzlar›n bir k›sm› Peçeneklerle birlikte Bizans ordusunda yer alarak Malazgirt
Savaﬂ›’na kat›ld›lar (1071). Savaﬂ s›ras›nda taraf de¤iﬂtirip, Büyük Selçuklu
Devleti’nin taraf›na geçerek zaferin kazan›lmas›nda etkili oldular.
Daha sonraki yüzy›llarda Romanya’n›n Dobruca bölgesine yerleﬂen bir k›s›m
O¤uzlar, bugünkü Gagavuzlar’›n atalar›n› oluﬂturmuﬂlard›r.
O¤uz-Yabgu Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Horasan’a yerleﬂip ‹slamiyet’i kabul
eden O¤uzlar, Büyük Selçuklu Devleti’ni kurmuﬂlard›r. Ayr›ca 1071 Malazgirt Zaferi
sonras›nda Anadolu’yu k›sa zamanda fethederek Anadolu Selçuklu Devleti’nin, Türk
beyliklerinin, Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletleri ile Safevi Devleti’nin
kurulmas›nda da rol oynam›ﬂlard›r.
62
O¤uzlar Ön Asya’da hangi devletleri kurmuﬂlard›r?
Türkmen ad› kimlere verilmiﬂtir?
TAR‹H 5
11- KUMANLAR (KIPÇAKLAR)
Bat› Göktürk topluluklar›ndan biri olan Kimekler’in bir kolu olan K›pçaklar
(Kumanlar), IX. yüzy›lda Kimeklerden ayr›larak bat›ya do¤ru göç edip Karadeniz’in
kuzeyine yerleﬂtiler. XI. yüzy›lda Hazar denizinden Tuna Nehri’ne kadar hâkimiyetlerini
geniﬂleten bu halka, Araplar K›pçak, Bizansl›lar Kuman, Macarlar da Kun ismini
vermiﬂlerdir.
Orta Asya’dan Avrupa’ya yap›lan son büyük göç dalgas›; Peçenek, Uz ve Kuman
göçü ile tamamlanm›ﬂt›r. Kumanlar, 1048 y›l›nda Uzlar›n Balkanlara çekilmesinden
sonra Güney Rusya’ya girdiler. 1087 y›l›nda Tuna Nehri boyuna inen Kumanlar,
Balkanlara, Macaristan’a ve Bizans topraklar›na ak›nlarda bulundular. K›pçaklar›n
Balkanlar’a kadar indikleri s›rada, Peçenekler, Bizans için büyük bir tehlike oluﬂturuyordu.
Bizans bu tehlike karﬂ›s›nda K›pçaklarla anlaﬂ›p, Peçeneklere sald›rmalar›n› sa¤lad›.
1091 y›l›nda Meriç Nehri k›y›s›nda yap›lan bu savaﬂta K›pçaklar Peçenekleri a¤›r bir
yenilgiye u¤ratm›ﬂlard›r.
Do¤u Avrupa - Bat› Sibirya bölgesi (Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeler),
XI. yüzy›l›n sonlar›na kadar süren Kuman (K›pçak) hâkimiyeti sebebi ile ‹slam kaynaklar›nda
Deﬂt-i K›pçak (K›pçak Bozk›r›), bat› kaynaklar›nda ise Comania (Komanya) ﬂeklinde
adland›r›lm›ﬂt›r (Harita 3-1).
«
Kumanlar, Rus Prenslikleriyle savaﬂarak onlar› yenmiﬂlerdir. Peçeneklerin yapt›¤›
gibi Ruslar›n Karadeniz’e inmelerini engel olmuﬂlar ve Balkanlar›n Slavlaﬂmas›n› da
geciktirmiﬂlerdir.
Karadeniz’in kuzeyinde yaﬂayan K›pçaklar, ülkelerini iﬂgal eden Alt›n-Orda
hükümdar› Batu Han’a karﬂ› bir üstünlük gösteremediler (1239). Bu yenilgiden sonra
Kumanlar›n bir k›sm› Macaristan’a ve Balkanlar’a gitmiﬂ, bir k›sm› da Mo¤ol
hâkimiyeti alt›nda kalm›ﬂt›r. Macaristan’a giden Kumanlar daha sonralar› Romen
Devleti’nin kuruluﬂunda etkili olmuﬂlard›r (1330). Do¤udaki Kumanlar›n bir k›sm›
Harzemﬂahlar Devleti’nin hizmetinde bulunmuﬂlar ayr›ca Eyyubi Devleti ordusunda da
ücretli asker olarak yer alm›ﬂlard›r. K›pçak beylerinden Aybey, 1250 y›l›nda M›s›r’da
Memluk Devleti’ni kurmuﬂtur. Hristiyanl›¤› kabul eden Güney Rusya’daki Kumanlar
ise zamanla Slavlaﬂarak kaybolmuﬂlard›r.
«
K›pçaklar›n X.yüzy›lda sürekli savaﬂt›klar› Türk kavimlerinden birisi de O¤uzlard›.
K›pçak-O¤uz mücadelelerinden Dede Korkut Hikâyeleri ortaya ç›km›ﬂt›r.
Orta Asya’dan bat›ya yap›lan son büyük göç dalgas›nda hangi boylar yer alm›ﬂt›r?
Deﬂt-i K›pçak neresidir?
63
TAR‹H 5
Codex Cumanicus ( Kodeks Kumanikus )
K›pçak Türk ﬂivesi ile yaz›lm›ﬂ ve ﬂimdiye kadar elimize geçen tek eser olan
Kodeks Kumanikus, günümüzde Venedik’te bir kütüphanede bulunmaktad›r. Kodeks;
Latin, Fars ve Kuman dilleri üzerine üç sütun halinde yaz›lm›ﬂ bir sözlüktür. Eserde
Kuman diline ait gramer kurallar› da yer almaktad›r. Ayr›ca dini ve ticari konular ile ev
yap›s›na, zanaata ve esnaflara ait kelimeler grubuna ve anlamlar›na da yer verilmiﬂtir.
Sözlü¤ün yazar›, yaz›ld›¤› yer ve zamanla ilgili kesin bir görüﬂ birli¤i olmamakla
birlikte, eserin 1292 ile 1360 y›llar› aras›nda yaz›ld›¤› kesindir. Eserin K›r›m’da, Kefe
veya Saray ﬂehirlerinde yaz›lm›ﬂ olabilece¤i ihtimali kuvvetlidir.
Karadeniz’in Kuzeyinden Avrupa’ya Yap›lan Türk Göçlerinii n Sonuçlar›
374 y›l›nda yap›lan Türk göçleriyle; Karadeniz’in kuzeyinde, Balkanlarda, Do¤u ve
Orta Avrupa’da çeﬂitli isimlerde Türk devletleri kurulmuﬂtur. Kurulan bu devletler ve
buralarda yaﬂayan Türkler, siyasi hayatlar›yla daha sonralar› meydana gelecek pek çok
olay›, sebep-sonuç çerçevesinde etkilemiﬂlerdir.
Türkler kültürleriyle etkili olurlarken, yaﬂad›klar› yerlerdeki halk›n kültüründen de
pek çok de¤erler alm›ﬂlard›r. Türkler, Avrupa’ya özellikle devlet yönetimi, ordu yap›s›
ve sosyal hayat konular›nda örnek olmuﬂtur.
Avrupa Hunlar›ndan sonraki Türk göçleri Türkler aç›s›ndan pek olumlu sonuçlar
getirmedi. Çünkü Türkler, Avrupa’da millî benliklerini koruyamayarak eriyip gittiler.
Özellikle Hristiyanl›k dinine girmeleri, onlar›n Türklük özelliklerini koruyamamalar›nda
etkili oldu. Türklerin Avrupa’da silinip gitmelerinin bir baﬂka nedeni de ana yurttan
sürekli Türk göçleriyle beslenememeleridir.
64
Kumanlar›n Türk tarihi aç›s›ndan önemi nedir?
Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus) nedir?
TAR‹H 5
ÖZET
374 y›l›nda Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya Türk göçü baﬂlam›ﬂt›r. Do¤u ve
Orta Avrupa’ya gelen Türk kavimleri buralarda devletler kurmuﬂlard›r. Bu devletler ve
Türk kavimleri bulunduklar› yerlerin siyasi ve kültür tarihlerine etki yapm›ﬂlard›r.
630 y›l›nda Göktürklerin, Çin hâkimiyetine girmeleriyle ba¤›ms›z olan K›rg›zlar,
daha sonra Uygurlara tabi olmuﬂlard›r. Ancak 840 y›l›nda tekrar ba¤›ms›z olmuﬂlarsa
da bu sefer de Kitanlara yenilmiﬂlerdir. Cengiz Han’›n itaat alt›na ald›¤› ilk Türk kavmi
K›rg›zlar olmuﬂtur (1207). K›rg›zlar bu tarihten sonra Altay Da¤lar›’n›n kuzeyinde ve
bu günkü K›rg›zistan’da hayatlar›n› devam ettirmiﬂlerdir. Daha sonra SSCB’ne ba¤l› 15
cumhuriyetten biri olan K›rg›zistan, 1991 y›l›nda tekrar ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›ﬂt›r.
K›rg›zlar›n yaﬂay›ﬂlar›n› bütün yönleriyle aksettiren Manas Destan›’n›n çekirde¤i de
IX. yüzy›lda K›rg›zlar taraf›ndan meydana getirilmiﬂtir.
Ural Da¤lar›’n›n güney do¤usundan, 503 y›l›nda Do¤u Avrupa’ya geçen Sabarlar,
Bizans ve Sasanilerle iliﬂkilere girdiler. Avarlar›n darbesi ile zay›flad›lar ve Peçenek
ak›nlar› sonucunda ortadan kalkt›lar. Sabarlar ileri bir medeniyete sahiptiler.
Bat›ya göç eden Türk kavimlerinden bir di¤eri de Avarlard›. Göktürk devletinin
kurulmas›yla bat›ya göç etmiﬂler, Bayan Hakan’la merkezi Macaristan olmak üzere
büyük bir devlet kurmuﬂlard›. ‹ki kez ‹stanbul’u kuﬂatan Avarlar›n hâkimiyetine Frank
Krall›¤› son vermiﬂti (805). Avarlar, Bizans ordusunu özellikle silah, taktik ve giyim
bak›m›ndan etkilemiﬂlerdi.
Göktürk Devleti’nin y›k›lmas›yla Kuzey Karadeniz ve Kafkasya aras›nda Hazar
Hakanl›¤› kurulmuﬂtur. Co¤rafi konumunun özellikleri dolay›s›yla Hazar Hakanl›¤›
k›sa sürede siyasi ve ekonomik aç›dan geliﬂmiﬂtir. Hazarlar; Bizans’la anlaﬂ›p dost
olurken Sasanilerle ve Araplarla savaﬂm›ﬂlard›r. X.yüzy›lda Peçeneklerle yapt›klar›
savaﬂlarda zay›flam›ﬂlard›r. 968 y›l›nda Rus knezli¤i (Prensli¤i) Hazar Hakanl›¤›na son
vermiﬂtir. 300 y›ldan fazla güçlü bir devlet içinde yaﬂayan Hazarlar, eski Türk idare
anlay›ﬂ›n› ve geleneklerini yaﬂatm›ﬂlard›r. VIII. yüzy›lda Musevili¤i kabul eden
Hazarlar aras›nda Hristiyanl›k ve ‹slamiyet’te yay›lm›ﬂt›r.
Ogur Türkleri ile bir k›s›m Bat› Hunlar›n›n kaynaﬂmas›yla ortaya ç›kan Bulgar
kavmi, Kafkasya’n›n kuzeyinde Büyük Bulgarya devletini kurdu. Uzun ömürlü
olmayan devlet, Hazarlar taraf›ndan y›k›ld›. Bir k›s›m Bulgarlar, Hazar hâkimiyetine
girerken bir k›sm› Balkanlara, di¤er bir k›sm› da kuzeyde ‹til dolaylar›na göç etti.
Böylece Balkanlar’da Tuna Bulgar Devleti, ‹til dolaylar›nda ise ‹til Bulgar Devleti
kuruldu. Tuna Bulgarlar› Hristiyanl›¤›, ‹til Bulgarlar› da ‹slamiyeti kabul ettiler.
Bir di¤er Türk kavmi olan Türgiﬂler, Ba¤a Tarkan’la Türgiﬂ Devletini kurdular.
II. Göktürk Devleti’ne karﬂ› baﬂar›l› olamad›lar. Göktürklerin kar›ﬂ›kl›k döneminde,
Türgiﬂlerin baﬂ›na Su-lu Ka¤an geçti. Su-lu Ka¤an, Maveraünnehir’e giren Araplarla
savaﬂt›. Onlar› geri çekilmek zorunda b›rakt›. Türgiﬂler, böylece Buhara ve
Semerkant’da ‹slam Arap hâkimiyetine karﬂ› direnerek tarihi rollerini gerçekleﬂtirdiler.
65
TAR‹H 5
Önceleri Göktürklere ba¤l› olan Karluklar, Bilge Ka¤an’›n ölümünden sonra Uygur
ve Basmiller ile birleﬂerek II. Göktürk Devleti’nin y›k›lmas›nda rol oynad›lar.
Uygurlara ba¤lanan Karluklar, Türgiﬂ hâkimiyetinin zay›flad›¤› dönemde ‹slam ordular›yla
karﬂ› karﬂ›ya geldiler. Asya siyasi tarihinde önemli bir rol oynayacak Talas Meydan
Muharebesi’nde Çin’e karﬂ› Araplar›n yan›nda yer ald›lar. Bu savaﬂla Çin yay›lmas›
engellenerek Orta Asya yine Türk hâkimiyetinde kald›. Orta Asya’da ‹slamiyet’in
kaderi belirlendi. Karluklar, Karahanl› Devleti’nin kuruluﬂunda da rol oynad›lar. En son
Mo¤ol hâkimiyetini kabul etmek zorunda kald›lar.
Ugorlar ile O¤ur Türklerinin kaynaﬂmas›ndan meydana gelen Macarlar, Avar ve
Sabar bask›s› ile ilk yurtlar›n› terk ettiler. Kafkasya’da Hazar hâkimiyetine girdiler.
Peçenek ak›nlar› ile de bat›ya yöneldiler. Baﬂlar›nda bulunan Arpad’la Macaristan’a
yerleﬂip (896) Avrupa’da önemli bir güç olarak ortaya ç›kt›lar. Hristiyanl›¤› kabul eden
Macarlar Türk kültürünün etkisi alt›nda kald›lar. Macaristan bir süre Bat› Türkiye diye
an›ld›. Macarlar, Hristiyanl›¤›n kabulünden sonra büyük ölçüde Türklük özelliklerini
kaybettiler.
Is›k Göl ve Balkaﬂ Gölü dolaylar›nda yaﬂayan Peçenekler de Uzlar›n bask›s›yla
önce Bat› Sibirya’ya çekilmiﬂlerdi. Hazar-Uz birleﬂmesi sonucunda ise bat›ya göç
etmek zorunda kald›lar. Kuzey Karadeniz’de Don-Dinyeper nehirleri aras›nda
yerleﬂtiler. Ruslar›n Karadeniz’e inmelerine mani oldular. Daha sonralar› Orta Avrupa
ve Balkanlara inen Peçenekler, Bizansla savaﬂt›lar, ‹stanbul’u almak isteyen ‹zmir Beyi
Çaka ile anlaﬂt›lar. Ancak, Bizans, bu ortak hareketi Kuman Türklerini Peçenekler
üzerine k›ﬂk›rtarak engelledi. Ani Kuman bask›n›yla (1091) Peçenekler da¤›larak
eriyip gittiler.
O¤uz Türklerinin bir bölümü olan Uzlar da O¤uz-Yabgu Devleti’nin y›k›lmas›yla
(1000) Karadeniz’in kuzeyinden bat›ya göç etmiﬂlerdi. Tuna Nehri’ni geçerek
Balkanlar’a inen Uzlar, Bizans’a ve Bulgarlara karﬂ› baﬂar›l› oldular. Makedonya ve
Trakya’ya girdiler. Ancak Peçenek sald›r›lar›, so¤uklar ve salg›n hastal›klar yüzünden
buralarda yerleﬂemeden da¤›ld›lar.
Orta Asya’dan Bat›ya yap›lan son büyük göç; Peçenek, Uz ve en son Kumanlar›n
göçüyle tamamland›. 1087 y›l›nda Tuna Nehri boyuna inen Kumanlar (K›pçaklar),
Balkanlar’a, Macaristan’a ve Bizans topraklar›na ak›nlar yapt›lar. Peçenekleri da¤›tan
Kumanlar, XI. yüzy›lda Balkaﬂ gölünden Bat› Karadeniz’e kadar olan topraklara sahip
oldular. Ancak 1239 y›l›nda Mo¤ol ordusu karﬂ›s›nda tutunamad›lar. Kumanlar›n bir
k›sm› Macaristan’a ve Balkanlar’a giderek Romen Devleti’nin kuruluﬂunda etkili oldular.
Do¤uda, Mo¤ol hâkimiyetinde kalanlar ise Harzemﬂahlar Devleti’nin hizmetinde
çal›ﬂt›lar. Eyyubi ordusunda yer ald›lar. K›pçak beylerinden Aybey, M›s›r’da Memluk
Devleti’ni kurmay› baﬂard›. K›pçaklarla O¤uzlar aras›ndaki savaﬂlar ise Dede Korkut
Hikâyeleri’nin ortaya ç›kmas›na sebep oldu.
Avrupa Hunlar›ndan sonra yap›lan Türk göçleri, Türkler aç›s›ndan pek olumlu
sonuçlar getirmedi. Türkler, Avrupa’da milli benliklerini tam koruyamad›lar. Hristiyanl›k
dinine girmeleri onlar› Türklük özelliklerinden ay›rd›. Anayurttan sürekli göçlerle
beslenememeleri de onlar›n Avrupa’da silinip gitmelerinde rol oynad›.
66
TAR‹H 5
TEST III
1. Aﬂa¤›dakilerden hangisi Mo¤ol hâkimiyeti alt›na giren ilk Türk kavmidir?
A)
B)
C)
D)
Uygurlar
K›rg›zlar
Avarlar
Uzlar
2. ‹zmir dolaylar›nda beylik kuran Çaka Bey ile Bizans’a karﬂ› ittifak yapan Türk
kavmi aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Peçenekler
Hazarlar
K›pçaklar
O¤uzlar
3. VI. yüzy›l baﬂlar›nda Anadolu’ya ikinci büyük Türk ak›n›n› gerçekleﬂtiren Türk
kavmi aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Avarlar
O¤uzlar
Sabarlar
Peçenekler
4. Aﬂa¤›da verilen özellikler hangi devlete aittir?
- Slavlara devlet yönetiminde görevler verdiler ve onlarla evlendiler.
- Boris Han döneminde Hristiyanl›¤› kabul ettiler.
A)
B)
C)
D)
Hazarlar
Büyük Bulgarya
Volga Bulgarlar›
Tuna Bulgarlar›
5. Aﬂa¤›dakilerden hangisi II. Göktürk Devleti’nin y›k›lmas›nda rol oynayan topluluklardan
biri de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
Karluklar
Türgiﬂler
Basmiller
Uygurlar
67
TAR‹H 5
6. Aﬂa¤›dakilerden hangisi bir Türk toplulu¤u de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
Kumanlar
Karluklar
Vandallar
Sabarlar
7. 751 Talas Savaﬂ›’ndan k›sa bir süre sonra ‹slamiyet’i kabul eden ilk Türk boyu
aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Karluklar
Peçenekler
Hazarlar
Türgiﬂler
8. Aﬂa¤›daki Türk devletlerinden hangisinin yöneticileri Musevilik dinini kabul
etmiﬂtir?
A)
B)
C)
D)
Avar
Bulgar
Macar
Hazar
9. VIII. yüzy›l baﬂ›nda, ‹slam Devleti ordular›na karﬂ› baﬂar›l› savaﬂlar veren Türk
hükümdar› aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Kurum Han
Su-lu Ka¤an
Bayan Han
Alm›ﬂ Han
10. Manas Destan› aﬂa¤›dakilerden hangisine aittir?
A)
B)
C)
D)
68
Karluklara
K›rg›zlara
Avarlara
Sabarlara
TAR‹H 5
ÜN‹TE IV
‹LK TÜRK DEVLETLER‹NDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
‹kinci ve üçüncü ünitelerde ilk Türk devletleri hakk›nda; onlar›n siyasi tarihleri
çerçevesinde bilgi sahibi oldunuz. Bu ünitede ise, ilk Türk devletlerinde kültür ve
uygarl›k konular›nda bilgi edineceksiniz.
‹Ç‹NDEK‹LER
1.
TOPLUM YAPISI
2.
DEVLET YÖNET‹M‹
3.
ORDU
4..
D‹N VE ‹NANIﬁ
5.
HUKUK
6.
YAZI, D‹L VE EDEB‹YAT
7.
EKONOM‹
8.
SANAT
TAR‹H 5
*
*
*
*
*
70
Bu üniteyi çal›ﬂt›¤›n›zda;
Türklerin insanl›¤a yapt›¤› hizmetleri, dünya kültür ve medeniyetlerinin
geliﬂmesindeki katk›lar›n› kavrayacak,
Millî duygular› geliﬂtirerek, Türk milletinin tarihte büyük medeniyetler kurmuﬂ
oldu¤unu ö¤renecek,
Türk kültürünün geçmiﬂten günümüze devaml›l›k içinde geliﬂti¤ini kavrayacak,
Türk büyüklerinin milli ve evrensel yönlerini ö¤renecek,
Türk milletinin zekâ ve kabiliyetini, çal›ﬂkanl›¤›n›, ilim ve sanatseverli¤ini, estetik
zevkini, insanl›k duygusunun yüceli¤ini ve bu üstün özelliklerin davran›ﬂ haline
gelmesinin gereklili¤ini ö¤reneceksiniz.
*
*
*
*
*
BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI
NASIL ÇALIﬁMALIYIZ?
Ünitede yer alan konular›n isimlerini ö¤reniniz.
Konulara çal›ﬂ›rken, kitab›n›zdaki haritalardan ve tarih atlas›n›zdan yararlan›n›z.
Konulara çal›ﬂ›rken gerekiyorsa özet ç›kar›n›z.
Konular içerisinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.
Ünite sonundaki özeti okuyup, de¤erlendirme sorular›n› cevapland›r›n›z.
TAR‹H 5
ÜN‹TE IV
‹LK TÜRK DEVLETLER‹NDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
1 – TOPLUM YAPISI
‹lk Türk devletlerinde toplumun yap›s›, Orhun Yaz›tlar›nda ﬂöyle s›ralanm›ﬂt›r:
-
O¤uﬂ ( Aile )
Urug ( Aileler Birli¤i – Sülale )
Boy ( Uruglar Birli¤i )
Bodun – Budun ( Boylar Birli¤i )
‹l ( Devlet )
O¤uﬂ ( Aile )
Türk toplumunun en küçük sosyal birimi aile (O¤uﬂ) dir. Aile genelde; anne, baba
ve evlenmemiﬂ çocuklardan meydana gelirdi. Evlenen k›z veya erkek, ailesinden
ayr›larak ayr› bir ev kurard›. Türkçede evlenmek sözünün anlam› da ev kurmak, ev
sahibi olmak demekti. Ailede en küçük erkek kardeﬂ, genellikle baba oca¤›nda kal›rd›.
Türk toplumunda kad›n, genelde erkekle eﬂit haklara sahipti. Türk kad›n› erke¤in
gördü¤ü bütün iﬂleri görür, aile denilen kutsal çat›y› meydana getirirdi. Erkeklerin tek
kad›nla evlenmesi yayg›nd›.
Urug ( Aileler Birli¤i – Sülale )
Türk toplumunda ailenin birleﬂmesinden Urug ( Sülale) meydana gelirdi. Aileler
birli¤i anlam›na gelen urug, genellikle birbirine yak›n akrabal›k ba¤lar›yla ba¤l› olan
ailelerden oluﬂurdu. Sosyal ve ekonomik yönden birbirine destek olan aileler birleﬂerek
bir araya gelir, urug ile ilgili kararlar, aile reisleri taraf›ndan al›n›r ve uygulan›rd›.
Uruglar, ba¤›ms›z bir yap› olmay›p, siyasi yönden bir boyun parças› idiler.
Boy ( Uruglar Birli¤i )
Uruglar›n birleﬂmesi ile boy meydana geliyordu. Boy, siyasi bir nitelik taﬂ›r ve
baﬂ›nda bey bulunurdu. Boy beyleri, baﬂ›nda bulundu¤u toplulu¤u, töreye göre idare
ederdi. Boy beylerinin görevi boyun ç›karlar›n› korumak, adalet ve dayan›ﬂmay›
sa¤lamakt›. Boy beyi cesareti, ekonomik gücü ve do¤rulu¤u ile tan›nm›ﬂ kimseler
aras›ndan seçilirdi. Boy beyini, boyu meydana getiren aile temsilcilerinden oluﬂan bir
kurul seçerdi. Her boyun belli topra¤› ve askeri gücü bulunurdu. Boylar genellikle soy
ve dil birli¤ine sahiptiler. Ayr›ca her boyun özel bir damgas› bulunurdu.
Bodun – Budun ( Boylar Birli¤i – Millet )
Boylar›n birleﬂmesinden budun ( bodun ) oluﬂur ve baﬂ›nda yönetici olarak han
bulunurdu. Han’›n baﬂkanl›¤›nda bir merkezden idare edilen bodun, siyasi yönden
ba¤›ms›z oldu¤u gibi il’ e de ba¤l› olabilirdi. Bodunlar, boylar›n yak›n iﬂbirli¤i sonucu
meydana gelen siyasi bir topluluktu.
71
TAR‹H 5
‹l ( Devlet )
Bodunlar›n ( Budun-millet) birleﬂmesiyle il ( devlet ) meydana geliyordu. ‹l, belli bir
topra¤›, halk›, hukuki düzeni olan siyasi bir topluluktu. ‹l da¤›ld›¤›nda, onu oluﬂturan
alt birlikler aynen özelliklerini korurlard›. Bu yüzden, Türklerde y›k›lan bir devletin
yerine yenisini kurmak hiç zor de¤ildi. Eski Türklerdeki bu sosyal teﬂkilat, Türklerin tarih
sahnesinden silinmemesinde önemli rol oynam›ﬂt›r. ‹lk Türk devletlerinde, Uygurlar
hariç, di¤er Türk topluluklar›nda göçebe bozk›r hayat› hâkimdi.
Türk devletlerinde toplum ekonomik ve dini özgürlü¤e sahipti. Otlaklar ve yaylalar
d›ﬂ›nda, kiﬂiler sahip olduklar› mallar›n› istedikleri gibi özgürce kullanabilirlerdi. Türk
toplumunda soyluluk (asillik) ve kölelik gibi sosyal s›n›flar da yoktur.
Türk toplumunun en küçük sosyal birimi nedir?
Türklerde devleti meydana getiren sosyal birlikler hangileridir?
2 – DEVLET YÖNET‹M‹
‹slamiyet’ten önceki Türk topluluklar›nda siyasi yap›n›n en üst kademesinde “il”,
“el” denilen devlet yer al›yordu. Belirli s›n›rlara sahip toprak parças› üzerinde
ba¤›ms›zl›¤›n› elinde bulunduran bir milletin teﬂkilatlanmas› devleti oluﬂturmaktad›r.
Türkler, devlet arazisini bütün milletin can› pahas›na korumakla görevli oldu¤u ata
yadigâr› olarak görür, üzerinde ancak hür ve ba¤›ms›z yaﬂayabildikleri topra¤› vatan
kabul ederlerdi. Devletin baﬂ›nda hakan (han-ka¤an) bulunurdu.
Türklerde devletin kurulabilmesi için gerekli baz› unsurlar vard›r. Bunlar millet,
ülke ve egemenliktir.
Millet ( Budun)
Daha önce de belirtildi¤i gibi aileler uruglar›, uruglar da boylar› meydana getiriyordu.
Boylar›n birleﬂmesiyle de budun (bodun) denilen millet ortaya ç›k›yordu. Türklerde
millet kavram› çok geliﬂmiﬂtir. Millet, devletin esas kurucu unsuru olarak düﬂünülürdü.
Hükümdar milleti için vard› ve onu baﬂar›l› k›lan milletti. Millet olma bilinci Türklerde
Hunlar zaman›nda ortaya ç›km›ﬂ, Göktürkler döneminde de olgunlaﬂm›ﬂt›r.
Ülke (Uluﬂ)
Türklerin uluﬂ dedikleri ülke; ba¤›ms›z bir devletin bütün hak ve yetkilerini kesin
bir ﬂekilde kulland›¤›, s›n›rlar› belirli co¤rafi sahad›r. Ülkesi (topra¤›) olmayan bir millet
ve devlet düﬂünülemez.
Türklerde ülke daima bütünlü¤ünü korumuﬂtur. Mete Han, kendisinden çorak bir
arazi parças›n› isteyen Tung-hulara, millete ait topra¤› baﬂkas›na vermeye yetkili
olmad›¤›n› söyleyerek savaﬂ açm›ﬂt›r. Türklerde ülke, vatan anlay›ﬂ› daima siyasi
ba¤›ms›zl›k fikri ile beraber düﬂünülmüﬂtür. Nitekim ba¤›ms›zl›klar› sona erdi¤inde
Türkler topraklar›n› kolayca terk edebiliyorlard›.
72
TAR‹H 5
Egemenlik (Erklik – hâkimiyet)
Egemenlik; devletin emretme, icra etme, hak, yetki ve kudretine sahip olma durumudur.
Bir baﬂka deyiﬂle, devletin siyasî otoritesinin kayna¤›d›r. Devlet kuruldu¤unda egemenlik
gücü, devletin askerî, idarî ve siyasî kurumlar› arac›l›¤›yla yürütülmektedir.
Belgeler, Türk egemenlik anlay›ﬂ›n›n karizmatik anlay›ﬂ oldu¤una yani, Türk
hükümdarlar›na devlet idare etme hakk›n›n Tanr› taraf›ndan verildi¤ini belirtir. Tanr›
vergisi kabul edilen siyasi iktidar kut kavram› ile ifade edilmiﬂ, hükümdar›n ﬂahs› ve
ailesi kutlu say›lm›ﬂt›r. Yani siyasi iktidar hakk›, di¤er insanlar aras›ndan seçilmiﬂ
hükümdara ve ailesine verilmiﬂtir. Kut kavram› bir bak›ma ilâhî seçkinli¤in bir ifadesidir.
Hükümdar, Tanr› irade etti¤i, kendisine kut yani devlet, baht ve iyi talih verdi¤i için
hükümdard›r ve siyasî iktidara sahiptir.
Türklerde hükümdar›n ailesine hanedan denilmiﬂtir. Egemenlik anlay›ﬂ›n›n bir
sonucu olarak da hükümdarl›k bir aile miras› kabul edilmiﬂtir. Tanr› ba¤›ﬂ› olan kut’un
kan yoluyla hükümdardan bütün erkek çocuklar›na geçti¤i düﬂünülmüﬂ, bundan dolay›
da hanedan›n her üyesi tahtta hak iddia edebilmiﬂtir. Hükümdar olmak için hanedan
üyelerinin birbirleriyle yapt›klar› mücadelede, üstün gelerek tahta fiilen sahip olan›n
gerçek kut ile donat›ld›¤›na inan›lm›ﬂt›r.
Türk devletlerinde egemenli¤in devam›, siyasî ve ekonomik devaml›l›¤a, ayn›
zamanda adalet düzeninin ve güvenli¤in varl›¤›na ba¤l›yd›. Devletin baﬂ›ndaki hükümdar,
hanedan›n di¤er üyelerini ülkenin çeﬂitli idarî bölümlerine gönderirdi. Orta Asya Türk
devletlerinde, hakanlar genellikle ülkenin do¤usunda otururlar, bat›ya da aileden birini
yabgu unvan›yla gönderirlerdi. Di¤er yörelere de idareci olarak ailenin di¤er fertleri
atan›rd›.
Türk devletlerinde egemenli¤i temsil eden bir tak›m semboller vard›r. En önemli
egemenlik sembolleri; hükümdar›n kulland›¤› unvanlar, ad›na bast›rd›¤› para, devletin
yönetildi¤i saray, taht (örgin), ota¤ (hakan çad›r›), tu¤, mühür, bayrak, davul, yay ve
sorguç idi. Bu semboller sadece hükümdar taraf›ndan kullan›labilir, baﬂkalar›
taraf›ndan kullan›lamazd›. Kullan›lmas› hükümdara isyan etme ile eﬂ anlaml›yd›.
Egemenlik nedir?
Karizmatik egemenlik anlay›ﬂ› ne demektir?
Türklerde kut kavram› ile ne ifade edilmiﬂtir?
Türk devletlerinde hükümdar›n egemenlik sembolleri nelerdir?
Hükümdar
Türk devletlerinde egemenli¤in ve siyasî iktidar›n en baﬂta gelen unsuru hükümdard›.
Türk hükümdarlar›; ﬂanyü, ka¤an, hakan, han, yabgu, il teber, idi-kut ve erkin gibi
unvanlar kullanm›ﬂlard›r.
Hükümdar olman›n kayna¤›n›n ilahî oldu¤unu daha önce görmüﬂtük. Ancak, Türk
devletlerinin en zay›f yönü, veraset (mirasta hak sahibi olma) konusunun belli bir
73
TAR‹H 5
kurala ba¤lanmam›ﬂ olmas›yd›. Kutlu hanedan soyundan olanlar hükümdar olabiliyordu.
Tanr› taraf›ndan hakana verildi¤i düﬂünülen yönetme hakk› (kut), kan yoluyla babadan
erkek çocuklara da geçiyor, bu da tüm çocuklara, taht üzerinde hak sa¤lad›¤›na inan›l›yordu.
Tarih boyu hanedana mensup Türk hükümdarlar›n›n tahta ç›k›ﬂ› baﬂl›ca dört ﬂekilde
gerçekleﬂmiﬂtir:
a) Hanedan üyeleri aras›ndaki siyasi ve askerî mücadeleyi kazanan hükümdar olarak
tahta ç›k›yordu. Türk tarihinde, tahta ç›kmada en s›k rastlanan usul bu idi.
Mücadele, kardeﬂle kardeﬂ aras›nda olabilece¤i gibi amca ile ye¤en, baba ile o¤ul
aras›nda da olabiliyordu. Türk kültüründe ana-babaya itaat esas olmakla birlikte
hükümdar bunun d›ﬂ›nda tutulmuﬂtur. Babas›n› devirip taht› ele geçiren hiçbir Türk
hükümdar›n› kamuoyu suçlamam›ﬂt›r.
b) Hükümdar›n rakipsiz aday olmas› kolayca tahta ç›kmas›n› sa¤l›yordu.
c) Hükümdar›n tahta ç›kmas›ndaki di¤er ﬂekil ise seçim usulü idi. Hükümdar ölünce,
yüksek dereceli meclis (kengeﬂ, toy, kurultay veya meﬂveret meclisi) toplan›r,
hanedan üyelerinden birini hükümdar seçerdi. Meclis deste¤ini alan hanedan üyesi
genellikle hükümdar olurdu.
d) Hükümdar›n tahta ç›k›ﬂ›nda uygulanan di¤er bir sistemde ekberiyet sistemi idi. Bu
sistem uzun süre tart›ﬂ›lm›ﬂ, sonunda XVII. yüzy›l baﬂ›nda Osmanl› Devleti
hükümdar› I. Ahmet (1603–1617), kardeﬂ katli gelene¤ine son vererek ekber ve
erﬂed (hanedan üyelerinin ekber; büyük olan›n›n erﬂed ise, en ak›ll› ve sa¤l›kl›
olan›n›n hükümdar yap›lmas›) sistemini uygulam›ﬂt›r.
Belirtilen tahta ç›k›ﬂ ﬂekillerinin hepsi de Türk töresi çerçevesinde gerçekleﬂtirilmiﬂtir.
Türk örf hukuku da denilen Türk töresi, Türk devlet ve sosyal hayat›n› düzenleyen
hukukî kurallar›n bütünü idi. Yaz›l› olmayan bu kurallar, Türk topluluklar›nda
canl›l›¤›n› sürdürmüﬂ ve vazgeçilmez olmuﬂtur. Türk töresinin vazgeçilmez prensipleri
aras›nda; adalet, iyilik, eﬂitlik, güzel ahlâk, haks›zl›¤a karﬂ› durmak, tüm insanlara karﬂ›
merhametli olmak ve tolerans say›labilir.
Türk hükümdar› görünüﬂte, yapt›klar›ndan ancak Tanr›’ya karﬂ› sorumlu idi. Fakat
hükümdar›n töreye ayk›r› hareket etmesi de zordu. Töreye ayk›r› hareket eden hükümdar
Türk toplumunca Tanr›’n›n kut’u ondan geri ald›¤› inanc›yla, tahttan indirilirdi.
Görüldü¤ü gibi Türk töresi, Türk varl›¤›n› tamamen kuﬂatm›ﬂt›. Bu yüzden eski inan›ﬂta
“‹l gider, töre kal›r” denilerek, törenin devletten bile önde geldi¤i vurgulanm›ﬂt›r.
Türk devletinin baﬂ›nda bulunan hükümdarda birtak›m özelliklerin de bulunmas›
gerekiyordu. Bu özellikler; bilgelik (ak›ll›l›k), alplik (cesaret ve kahramanl›k),
erdemlilik ve âdillik idi. Bu de¤erlere sahip olan hükümdar, halk›n›n hak ve hukukunu
gözeterek huzur ve sükûnu sa¤lard›. Göktürk Kitabeleri’nde belirtildi¤i gibi, Türk
hükümdarlar›n›n görevleri ﬂunlard›r:
“Tebaa (halk) aç ise doyurmak, ç›plak ise giydirmek, say›ca az ise ço¤altmak, halk›
refah içinde yaﬂatmak, töreyi (kanunlar›) düzenleyip uygulayarak, mali istikrar›, dirlik
ve düzenli¤i sa¤lamak, adaleti temin etmekti.”
74
TAR‹H 5
Orta Asya Türk hükümdarlar› kendilerini sadece Türklerin de¤il, bütün insanl›¤›n
hükümdar› kabul ediyorlard›. Büyük Hun hükümdarlar›n›n ald›¤› tanhu veya ﬂanyü
unvanlar› “sonsuz geniﬂlik ve yücelik” anlam›na geliyordu. Bu unvandan kas›t, hükümdar›n
yerdeki ve gökteki tüm canl›lara hükmetmesi idi. Göktürk Kitabeleri’nde de Türk
hükümdar›, dünya hükümdar› olarak kabul edilmiﬂtir.
Dünyan›n tek bir elden yönetilebilece¤i ve bunun Türk idaresi alt›nda olaca¤› fikri,
Türk tarihinin baﬂlang›c›ndan beri vard›r. Bunu baz› tarih araﬂt›rmac›lar› “Türk Cihan
Hâkimiyeti Mefkûresi (Düﬂüncesi)” diye ifade etmiﬂtir. Selçuklu ve Osmanl›
dönemlerinde de varl›¤›n› koruyan bu düﬂünce, sadece Türklere has bir düﬂünce de¤il,
tarihten günümüze kadar kurulan ve çok güçlenen bütün devletlerde Dünya’y› (Roma
‹mparatorlu¤u, Büyük ‹skender Devleti, ‹ngiltere, Fransa, Almanya, Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birli¤i, ABD vb. gibi) tek elden yönetme fikri vard›r.
Türk hükümdarlar› hangi unvanlar› kullanm›ﬂlard›r?
Türk devletlerinde hükümdar›n tahta ç›k›ﬂ› s›ras›nda ençok uygulanan usül hangisidir?
Türk töresi nedir?
Türk hükümdarlar›nda bulunmas› gereken özellikler nelerdir?
Hatun (Katun)
Türk devletlerinde hükümdar›n eﬂine hatun denirdi. Hükümdar›n en baﬂta gelen
yard›mc›lar›ndan biri eﬂleri idi. Devlet yönetiminde de söz sahibi olan hatun, gerekti¤inde
devlet baﬂkanl›¤› yapar, elçileri kabul eder ve devlet meclisine kat›labilirdi. Hatta baz›
hükümdar fermanlar›na bile imza att›klar› olurdu. Türk hükümdarlar› Çinli prenseslerle
siyasî evlilikler yapm›ﬂlarsa da, ancak o¤ullar› hükümdar olan ilk eﬂler (hatunlar) ise
genellikle Türklerden seçilmiﬂtir.
Meclis ve Hükümet
Türk devletlerinde, devlet iﬂlerinin görüﬂülüp karara ba¤land›¤› meclise “toy”,
“kurultay” veya “kengeﬂ” ad› verilmiﬂtir. Bu meclisler, y›l›n belli zamanlar›nda
toplan›rlar ve devletin ana meselelerini görüﬂürlerdi. Hakan, meclisin tabiî baﬂkan›yd›.
Hakan›n kat›lmad›¤› zamanlarda meclise ayguc› denilen vezir baﬂkanl›k ederdi.
Ayguc›; bu günkü baﬂbakan seviyesindeki kiﬂi olup hükümdar ad›na faaliyette bulunur,
gerekti¤inde ona hesap verir ve muntazam olarak da hükümdarla görüﬂebilirdi. Meclise
asker-sivil bütün devlet adamlar›, boy beyleri, ba¤l› bulunan çeﬂitli kavimlerin yöneticileri
ve hükümdar eﬂleri kat›l›rd›. Meclis, genellikle hükümdarlar›n ölümlerinden sonra,
savaﬂ ve bar›ﬂ kararlar›n›n al›naca¤› zamanlarda ve millî felaketlerde toplan›r, en üst
düzeyde kararlar al›rd›.
Meclislerin yan› s›ra siyasî teﬂkilatlanman›n en önemli kurumu hükümet (Ayuki)
idi. Hükümet, hükümdar›n emirlerini ve meclisin kararlar›n› uygular, icraat yapard›.
Hükümetin, her biri de¤iﬂik iﬂlerde görevli üyelerine buyruk (bakan) deniliyordu.
Tamgac›lar ise, devletin çok önem verdi¤i d›ﬂ siyaset iﬂlerini yürüten görevlilerdi.
75
TAR‹H 5
Bunlardan baﬂka, ülkenin denetim ve vergi iﬂleriyle ilgilenen tudun unvanl› görevlileri
de vard›.
Türk devlet yönetimindeki meclislerin görevleri nelerdir?
‹kili Teﬂkilat
Türklerde ilk devlet teﬂkilat›, Asya Hun Devleti hükümdar› Mete Han taraf›ndan
yap›lm›ﬂt›r. Ülke sa¤-sol, do¤u-bat› ﬂeklinde ikiye ayr›larak yönetilmiﬂtir. Bu ikili
teﬂkilat›n kayna¤›, Türklerin Gök Tanr› inanc›yla ilgili idi. Güneﬂin do¤du¤u taraf kutsal
say›ld›¤› için yönetimde do¤u bölgesi bat›ya göre üstün kabul edilmiﬂtir. Bu anlay›ﬂla
hakan ülkenin do¤u kanad›nda otururdu. Bat› kanad›n› ise yabgu unvan›yla hükümdar›n
kardeﬂi yönetirdi. Yabgu, iç iﬂlerinde serbest, d›ﬂ iﬂlerinde ise büyük hakana ba¤l› idi.
Hükümdar çocuklar› olan tiginler, devleti yönetme konusunda deneyim kazanmalar›
için ülkenin çeﬂitli yerlerine ﬂad unvan›yla yönetici olarak gönderilirlerdi. Bu mevkilerin
yan› s›ra; inal, inanç, tarkan, ba¤a, tudun, çor, külü¤, çavuﬂ, apa, ataman gibi unvanlar
taﬂ›yan devlet görevlileri vard› ki, bu unvanlar› taﬂ›yanlar genellikle asker ﬂah›slard›.
Yabgu ve tigin kimlere verilen unvanlard›r?
3 – ORDU
‹lk Türk Devletlerinde Ordunun Yeri ve Önemi
‹lk Türk devletleri askerî temeller üzerine kurulmuﬂlard›. Bu nedenle, sosyal hayatta ve
devlet teﬂkilat›nda askerî bir disiplin egemendi. Türklerin tarihte güçlü ve büyük
devletler kurmalar›n›n nedenlerinden birisi de disiplinli ve güçlü ordulara sahip
olmalar› idi. Bozk›r›n güç yaﬂam koﬂullar›, Türkleri dayan›kl› ve mücadeleci bir millet
haline getirmiﬂti.
Baﬂlang›çta askerlik, Türlerde özel bir meslek olmay›p, kad›nlar da dâhil herkes
savaﬂ sanat›n› bilir, gerekti¤inde kendi beylerinin komutas›nda orduya kat›l›rlard›. Türk
halk›n›n gerekti¤inde ordusunun yan›nda yer almas›, tarihin her devrinde mevcut olmuﬂtur.
Bu bak›mdan Türk toplumu ordu-millet deyimi ile nitelendirilmiﬂtir. Bu düﬂünce
günümüzde hâlâ bütün canl›l›¤› ile devam etmektedir.
‹lk düzenli Türk ordusu, büyük Türk hakan› Mete taraf›ndan kurulmuﬂtur. Bu yüzden,
Mete’nin tahta ç›k›ﬂ tarihi olan MÖ 209 y›l› Türk Kara Kuvvetleri’nin kuruluﬂ tarihi olarak
kabul edilmektedir.
Orta Asya Türk devletlerinde, ordunun dayand›¤› temel kaynak halk idi. Gerek
Mete Han’›n kendine ait daimî muhaf›zlar›, gerekse savaﬂlar s›ras›nda toparlanan askerlerin
tamam›na yak›n› Türklerden oluﬂuyordu. Orta Asya Türk ordu yap›s›ndaki iki temel
unsur teﬂkilat ve teçhizat idi:
76
TAR‹H 5
Ordu Teﬂkilat›
Büyük Hun ve Avrupa Hun devletlerinde ordu en baﬂta sa¤-sol kavramlar›yla ikiye
ayr›l›yordu. Sa¤ ve sol kanatlar 24 ana k›s›ml› sisteme göre yap›land›r›lm›ﬂt›. 24 rakam›
Hunlar›n dayand›¤› boylar›n say›s› idi.
‹lk Türk devletlerinde ordu, 10’lu sisteme göre teﬂkilatlanm›ﬂt›r. Buna göre en
büyük birlik on bin kiﬂiden oluﬂuyordu ki, bu birli¤e Tabgaçlar, Göktürkler ve Uygurlar
tümen ad›n› vermiﬂlerdir. Tümenler binlere, yüzlere ve onlara ayr›l›yordu. Bu birliklerin
baﬂ›nda tümenbaﬂ›, binbaﬂ›, yüzbaﬂ› ve onbaﬂ› rütbelerini taﬂ›yan komutanlar› vard›.
Bunlardan baﬂka Türk ordusunda kül, çor, apa, tarkan ve ﬂad gibi komutanlar da
bulunuyordu. On’lu sistem, Türk ordusunun rahat ve h›zl› bir ﬂekilde hareket etmesine
ve ani bask›nlarla düﬂmana sald›rmas›na uygun bir sistemdi.
Boy beyleri, bar›ﬂ zamanlar›nda kendi bölgelerini yönetir, savaﬂ zaman›nda ise
askerleri ile ka¤an›n ordusuna kat›l›rlard›. Böylece boy beyleri, askerleri ile ka¤an›
destekleyerek onun komutas› alt›ndaki ordunun bir parças› olurlard›.
‹lk Türk devletleri ordular›nda bugünkü flâma ve sancaklar›n benzeri at
kuyru¤undan yap›lm›ﬂ tu¤lar kullan›yorlard›. Hakan›n tu¤unun tepesinde bir kurt baﬂ›
bulunurdu. Komutan ve beylere hakan taraf›ndan verilen tu¤lar›n say›s› da ayn› zamanda
onlar›n rütbelerini gösterirdi. Türklerdeki bu ordu düzeni, göç eden Türkler arac›l›¤› ile
Avrupa’ya da geçmiﬂtir. Türk ordu teﬂkilat› ve donan›m›, Romal›lardan Ruslara,
Mo¤ollardan Çinlilere kadar pek çok ulusça taklit edilmiﬂtir.
=
Flâma: ‹ﬂaret olarak ya da çeﬂitli amaçlarla kullan›lan küçük bayrak
Sancak: Bayrak. Genellikle askerî birliklere verilen yaz› iﬂlemeli, kenarlar› saçakl› ve
gönderli bayrak.
Teçhizat (Askerî Vas›talar)
Türk ordusunun temelinde disiplin vard›. Türkler çocuklar›na küçük yaﬂtan itibaren
ata binmeyi, k›l›ç kullanmay› ve ok atmay› ö¤reterek asker gibi yetiﬂtirirlerdi. Türk
askerlik sistemi içersinde at en önemli vas›ta idi. At, Türklerin günlük yaﬂant›s›nda
oldu¤u kadar, askerlikte de vazgeçilmez bir unsurdu. Türkler at sayesinde her türlü
savaﬂ manevras›n› ve takti¤ini en iyi ﬂekilde uygulam›ﬂlard›r. Bu nedenle Türkler insan,
at ve silah ö¤elerini uyumlu ve etkili bir ﬂekilde kullanarak büyük askerî baﬂar›lar
kazanm›ﬂlard›r. Kaynaklara göre, Orta Asya’da bir Türk at› tipi do¤muﬂtur ki, bu at›n
baﬂ› ve kulaklar› küçük, gö¤sü ve sa¤r›lar› kuvvetli idi. Gür ve uzun yeleli olan bu at›n
genel yap›s› küçüktü. Türk at› ayn› zamanda süratli ve son derece dayan›kl› idi.
‹lk Türk devletleri, ordular›n›n atl› birliklerden oluﬂmas›ndan dolay› genellikle hafif
silâhlar kullanm›ﬂlard›r. Bu silâhlar tek bir askerin taﬂ›yabilece¤i a¤›rl›kta idi.
Kullan›lan silâhlar ise baﬂta ok ve yay olmak üzere k›l›ç, kalkan, karg›, m›zrak, süngü,
hançer ve b›çak idi. Türklerin keskin k›l›çlar›, ›sl›k çalan oklar› ve kavisli
yaylar› ünlü idi. Silâhlar›n› kendileri imal eden Türkler, at üstünde giderken bile çok iyi
ok atabiliyorlard›.
77
TAR‹H 5
Türk Ordusunda Strateji ve Taktik
Strateji; millî politikan›n gayelerini gerçekleﬂtirmek için, silâhl› kuvvetler ve ikmal
maddeleri gibi askerî vas›talar› da¤›tma ve kullanma sanat›d›r. Bir baﬂka ifade ile
orduyu baﬂlang›çtan savaﬂ durumuna getirme faaliyetidir. Taktik ise; düﬂman karﬂ›s›nda
askerî k›talar› en verimli ﬂekilde kullanma bilim ve sanat›d›r.
Tamam› atl› birliklerden oluﬂan Türk ordusu, h›zl› manevra yetene¤ine sahipti.
Bask›n ﬂeklinde yap›lan sald›r›larla düﬂman üzerinde büyük ﬂaﬂk›nl›k yarat›l›r,
düﬂmana en ﬂiddetli darbeyi de keskin okçular vururdu. Bir bölgeyi almak isteyen
Türkler, önce keﬂif seferleri, arkas›ndan da y›pratma savaﬂlar› yaparlard›. Düﬂman
sald›r›lar›ndan korunmak amac›yla s›n›r boylar›nda belirli geniﬂlikte boﬂ alanlar
b›rak›l›rd›. Ani bir düﬂman sald›r›s›na karﬂ› gözcü ve öncü askerî birlikler, daima
haz›rda bekletilirdi.
Türk ordusunun iki önemli savaﬂ takti¤i vard› ki bunlar sahte ricat (sahte geri çekilme)
ve pusu kurma idi. Türklerin uzun y›llar baﬂar›yla uygulad›klar› sahte ricata Turan
takti¤i, baz› kaynaklarda da kurt kapan› ad› da verilmiﬂtir. Buna göre; merkezdeki
kuvvetler düﬂmana karﬂ› sald›r›ya geçtikten k›sa bir süre sonra yenilmiﬂ gibi yaparak
geri çekilirdi. Bu yenilgiye inanan düﬂman birlikleri de geri çekilen Türk askerini takibe
geçerdi. Yar›m ay biçiminde pusuda bekleyen Türk süvari birlikleri, düﬂman›n tam pusu
içine girmesiyle harekete geçer ve düﬂman çember içine al›narak imha edilirdi.
Bu taktik; 1071 Malazgirt, 1396 Ni¤bolu, 1526 Mohaç ve en son olarak da 26 A¤ustos
1922’de Atatürk taraf›ndan Büyük Taarruz’da baﬂar›yla uygulanm›ﬂt›r.
Türk ordusu, sahip oldu¤u üstün özellikleri ve geliﬂmiﬂ silâhlar›yla, Çin baﬂta olmak
üzere Mo¤ol, ‹ran, Bizans ve Roma üzerinde etkili olmuﬂlar, bu devletler kendi ordular›n›
oluﬂtururken, Türk ordular›n› örnek almaya çal›ﬂm›ﬂlard›r.
Orta Asya Türk devletlerinde ordunun dayand›¤› güç nedir?
Sahte ricat ve Turan Takti¤i nedir?
Orta Asya Türk ordular›nda kullan›lan silâhlar hangileridir?
Strateji nedir?
4- D‹N VE ‹NANIﬁ
‹lk Türk devletlerinde Türk halk›, dinî bir toplum olmay›p daha çok siyasî bir karaktere
sahipti. Bu nedenle Türk toplumunda din adamlar›, yerleﬂik kültürlerdekilerden farkl›
olarak ayr› bir s›n›f oluﬂturmam›ﬂt›.
Türklerin etkilendi¤i en önemli inançlardan birisi ﬁamanizm idi. ﬁamanizm, bir din
olmay›p daha çok büyü ve gizli güçlere inanma ﬂeklinde ortaya ç›km›ﬂt›r. ﬁamanl›k
temelde; ruhlara, cinlere, perilere emir ve kumanda ederek gelecekten haber verme
düﬂüncesi olan bir sihir ﬂeklinde ifade edilebilir. Bu inanç sadece eski Türk topluluklar›nda
de¤il, Alaska, Asya, Kuzey Amerika, Amazon bölgesi, Afrika, Avustralya ve Kutup bölgeleri
gibi dünyan›n çeﬂitli yerlerinde de varl›¤› bilinen bir kültürdür. Bu inanc›n temsilcilerine
ﬂaman ya da kam ad› verilmiﬂtir. ﬁamanl›kta ﬂifa vericilik esast›r. ﬁamanlar, ﬁamanizm ile
78
TAR‹H 5
ilgili ayinleri ve törenleri yönetirlerdi. Ruhlarla insanlar aras›nda arac›l›k
yapt›klar›ndan dolay› ﬂamanlar insanlar aras›nda korku ve sayg› uyand›r›rlard›. Fakat
Türklerde ﬁamanizm’in varl›¤› hakk›nda herhangi bir yaz›l› belge yoktur. Ancak
günümüzde Altay Türkleri taraf›ndan ﬂaman manas›nda kullan›lan kam sözcü¤ü, V.
yüzy›ldan beri yaﬂamaktad›r.
Türklerde Totem ‹nanc›
Totem; klan denilen küçük ilkel topluluklarca dokunulmazl›¤›na ve kutsal
say›ld›¤›na inan›lan baz› canl›lard›r. Bu topluluklar, soylar›n›n totem kabul ettikleri
canl›dan geldi¤ine inan›rlard›. Ancak Türklerde bu ﬂekilde bir totem inanc› yoktu.
Sadece, bozk›r›n vahﬂi ve ehlileﬂtirilemeyen hayvan› olan kurdun, Türk inan›ﬂlar›
içinde kutsal bir varl›k olarak görüldü¤ünü bilmekteyiz. Fakat kurda tap›nma olay›
Türklerde söz konusu de¤ildir.
Genel olarak eski Türklerin dinî inançlar›n› üç grupta toplamak mümkündür:
a) Tabiat Kuvvetlerine ‹nanma
Eski Türkler da¤, tepe, kaya, ›rmak, vadi, a¤aç, orman, göl, güneﬂ, ay ve y›ld›z gibi
varl›klarda bir tak›m gizli güçlerin oldu¤una inan›yorlard›. Do¤ada bulunan bu ruhlara
idik yer-su (Kutsal yer-su) ismini vermiﬂlerdi. Türkler ruhlar› iyi ve kötü olmak üzere
ikiye ay›r›yorlard›. Türkler ayr›ca, ya¤mur ya¤d›rmak, rüzgâr estirmek için sihirli
oldu¤una inan›lan yada taﬂ›’n› da kullanm›ﬂlar ve kutsal saym›ﬂlard›r.
Hunlar, Göktürkler ve Uygurlar, y›l›n belirli aylar›nda baﬂta hakan olmak üzere,
tüm yöneticiler ve halk, kutsal say›lan ata ma¤aras›nda Gök- Tanr›’ya, atalara ve kutsal
ruhlara at ve koyun kurban ederlerdi.
Türkler, ölen kiﬂi ad›na yu¤ ad› verilen cenaze töreni yaparlard›. Bu törende ölen
kiﬂi için yas tutulur, ölünün bulundu¤u çad›r›n etraf›nda atlarla dolaﬂ›l›r, at ve koyun
kurban edilerek ziyafetler düzenlenirdi. Göktürkler, cenaze töreni için yaprak
dökümünü (sonbahar) ya da a¤açlar›n yapraklanmas›n› (ilkbahar) beklerlerdi. Bu
bekleyiﬂ s›ras›nda kurgan ad› verilen mezarlar haz›rlan›rd›. Bu süre içerisinde cesedin
bozulmamas› için ölüler mumyalan›rd›. Mezar›n yan›na, ölen kiﬂinin hayatta iken
öldürdü¤ü düﬂmanlar›n, taﬂtan kabaca yontulmuﬂ tasvirleri dikilirdi. Bu taﬂlara balbal
denirdi. Öldükten sonra, ölen kiﬂinin dünyadaki gibi ayn› hayat ﬂeklini öbür dünyada
da yaﬂayaca¤› inan›ﬂ›ndan dolay› ölen kiﬂi ile birlikte ona ait olan at›, silâhlar›, sevdi¤i
eﬂyalar› da gömülürdü.
b) Atalar Kültü
Eski Türklerde ölmüﬂ büyükler ve atalara ait hat›ralar kutsal say›l›rd›. Baba ve
genellikle atalar›n öldükten sonra ruhlar› arac›l›¤› ile aile bireylerini korumaya devam
ettiklerine inan›rlar, bu nedenle de onlara karﬂ› duyduklar› minnet hissi ile atalara
kurbanlar keserlerdi. En de¤erli kurban at idi. Atalara ait hat›ralara verilen önem,
mezarlara yap›lan sald›r›lar›n a¤›r bir ﬂekilde cezaland›r›lmas›ndan da anlaﬂ›lmaktad›r.
Attila’n›n ç›kt›¤› I.Balkan Seferi’nin nedenlerinden biri olarak, Hun hükümdar ailesi
79
TAR‹H 5
mezarlar›n›n, Bizans’›n Margos piskoposu taraf›ndan aç›larak soyulmuﬂ olmas›
gösterilmektedir. Bu harekete sebep, Türklerin ölülerini silâhlar› ve k›ymetli eﬂyalar› ile
birlikte gömmeleri idi. Çünkü Türkler, ölümden sonra ikinci bir hayat›n varl›¤›na ve
ruhlar›n ölümsüz olduklar›na inan›rlard›. Ailenin kurucusu ve koruyucusuna gösterilen
bu sayg› ve minnet hissi ‹slami devirde biraz de¤iﬂerek devam etmiﬂtir. Nitekim
sultanlar›n tahta ç›kt›klar›nda, atalar›n›n mezarlar›n› ziyaret etmeleri bu âdetin bir
devam› say›lm›ﬂt›r.
c) Gök Tanr› ‹nanc› (Dini)
Türklerin as›l dini Gök Tanr› inanc› idi. Orhun Kitabeleri’nde de belirtildi¤i gibi
bütün kâinat› yaratan Gök Tanr› idi. Türk hükümdarlar›na kut verip, iktidar sahibi
yapt›¤›na inan›lan güç de Gök Tanr› idi. Bugünkü Tanr› sözcü¤ü, Orhun Kitabeleri’nde
Tengri veya Tengiri biçiminde geçmektedir. Bu sözcük, baz› söyleyiﬂ farkl›l›klar›yla
hemen hemen bütün Türk lehçelerinde kullan›lm›ﬂt›r.
Türk inan›ﬂ›na göre gök ve yer yediﬂer kat yarat›lm›ﬂt›. Tanr› gö¤ün son kat›nda otururdu.
Yerin ve gö¤ün ortas›nda insanlar ve di¤er canl›lar yaﬂard›. Tanr›dan baﬂka kutsal olan
ﬂeylerde vard›, ama bunlar Tanr› de¤ildi, Tanr› tekti. Türkler için Gök Tanr› çok önemli
idi. Çünkü onlara güç verdi¤ine, onlar› zafere ulaﬂt›rd›¤›na ve millete hayat verdi¤ine
inan›rlard›. Nitekim Asya Hun Hükümdar› Mete Han, MÖ 176 y›l›nda Çin imparatoruna
gönderdi¤i bir mektupta, kendisinin Tanr› taraf›ndan tahta ç›kar›ld›¤›n› belirterek,
askerî zaferlerini Gök Tanr›’n›n yard›m›yla kazand›¤›n› belirtmiﬂtir.
Gök Tanr› inanc›na göre Gök Tanr›; can veren, yaﬂatan ve öldüren, insanlara yol
gösteren, insanlar›n varl›klar›na hükmeden, cezaland›ran ve mükâfatland›rand›r. Gök
Tanr›’n›n iste¤i ile hakan tahta geçmiﬂtir. Tanr›, hakan›n emirlerine uymayanlar›
cezaland›r›rd›. Kut’a lay›k olmayanlardan verdi¤i, ba¤›ﬂlad›¤› kutu geri al›rd›.
Türklerde güçlü bir ahiret inanc› vard›. ‹yi insanlar›n uçma¤ denilen cennete, kötü
insanlar›nda tamu denilen cehenneme gittiklerine inan›rlard›. Gök Tanr› inanc›nda din
adamlar›na kam ad› verilirdi. Kamlar halk içinde sayg› görürlerdi. Ancak din adamlar›
imtiyazl› bir s›n›f halinde de¤illerdi, devlet yönetiminde de rol almazlard›. Gök Tanr›
dinindeki tek tanr› inanc›, gelecekte Türklerin ‹slâm dinine girmelerini kolaylaﬂt›ran
önemli bir neden olmuﬂtur.
Türklerin Kabul Ettikleri Di¤er Dinler
Tarihin çeﬂitli dönemlerinde Orta Asya’dan göç eden Türkler çeﬂitli bölgelerde,
de¤iﬂik kültür ve medeniyetlerle karﬂ›laﬂarak etkileﬂim içinde bulunmuﬂlard›r. Bu etkileﬂimin
sonucunda da çeﬂitli dinlerle tan›ﬂm›ﬂlard›r. ‹lk Türkler aras›nda en yayg›n inanç Gök
Tanr› dini olmakla birlikte, Çin’de devlet kuran Tabgaçlar Budizm’in etkisinde kalarak
ulusal kimliklerini yitirmiﬂlerdir. Uygurlar, Budizm, Mani ve Hristiyanl›k dinlerini
benimserken, Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Tuna Bulgarlar› ve Kumanlarda Hristiyanl›¤›
kabul etmiﬂlerdir. Hazar halk› aras›nda ise Musevîlik, Hristiyanl›k ve ‹slamiyet yay›l›rken,
‹til Bulgarlar› da ‹slamiyet’i seçmiﬂlerdir. Bu devletler içinde dinî hoﬂgörüye daha fazla
sahip olan devletler Uygurlar ve Hazarlard›. Ancak, bu dinlerin hiçbiri ‹slamiyet kadar
80
TAR‹H 5
Türkler aras›nda yay›lmam›ﬂ ve etkili olmam›ﬂt›r. ‹slamiyet d›ﬂ›ndaki dinleri
benimseyen Türk boylar›, bulunduklar› co¤rafyada az›nl›k olman›n da etkisiyle bir süre
sonra Türklük özelliklerini kaybetmiﬂlerdir. Gök Tanr› dininden ‹slamiyet’e geçenler
ise benlik ve kimliklerini korumuﬂlard›r. Bunda Gök Tanr› diniyle ‹slam dini aras›ndaki
benzerlikler ve ‹slam dininin Türk karakterine uygunlu¤u etkili olmuﬂtur.
ﬁamanizm ne demektedir?
Totem ne demektir?
Balbal, ucma¤, tamu, kam terimlerini tan›mlay›n›z.
Türkler, Gök Tanr› dininden baﬂka hangi dinleri kabul etmiﬂlerdir?
5- HUKUK
Hukuk, kiﬂiler aras›ndaki iliﬂkileri düzenleyen kurallard›r. Orta Asya Türk devletlerinde
ve toplumunda, sosyal hayat› düzenleyici hukuk kurallar›na dair özel bir belge yoktur.
Bu yüzden hukuk konusu ile ilgili bilgileri Çin y›ll›klar› ve Orhun Kitabeleri’nden
ö¤renmekteyiz.
Töre, yaﬂanan hayat›n zaman içerisinde sosyal ve hukukî yönden de¤er kazanm›ﬂ ve
benimsenmiﬂ davran›ﬂlar›ndan oluﬂan ve herkesin uymak zorunda oldu¤u kurallar
bütünüdür. Yaz›l› olmayan bu hukuk kurallar› toplum düzenini sa¤layan ana prensiplerdi.
Her konuda törenin ne oldu¤unu küçükler büyüklerden ö¤renerek yetiﬂirlerdi.
Dolay›s›yla araﬂt›rmac›lar Türk töresini, Türk örf hukuku olarak da isimlendirmiﬂlerdir.
Törenin de¤iﬂmeyen hükümleri adalet, iyilik ve eﬂitlikti. Devlet hayat›nda, aile içinde
ve günlük hayatta törenin d›ﬂ›na ç›k›lmazd›. Töreye uymamak en büyük suç say›l›rd›.
Hükümdar da töreye uymak zorunda idi.
Türk devletlerinde, sosyal düzeni sa¤lamada önemli yeri olan mahkemeler vard›.
Mahkemenin baﬂ›nda bulunan kiﬂilere yargan (hâkim) denilirdi. Bu mahkemeler adi
suçlara bakard›. Ka¤an’›n baﬂkanl›k etti¤i mahkemeye ise yargu (yüksek devlet
mahkemesi) denilirdi. Bu mahkemede siyasî suçlara bakard›.
Türk töresi oldukça sert ve kesin hükümleri kaps›yordu. Cezalar› a¤›rd›. Türk
töresinde h›rs›zl›k yapma, adam öldürme, ›rza geçme suçlar›n›n cezas› çok kat› idi ve
tavizsiz uygulan›rd›. H›rs›zlara çald›¤› mal›n (eﬂyan›n ) on kat› ödetilirdi. Daha hafif
suç iﬂleyenler ise on güne kadar hapis cezas›na çarpt›r›l›rlard›. Suçlular›n bizzat devlet
taraf›ndan cezaland›r›lmas› toplumda kan davas› gelene¤inin ortaya ç›kmas›n›
engellemiﬂtir.
Eski Türklerde genellikle tek eﬂlilik mevcuttu. Miras hukukuna göre topraklar en
küçük erkek çocu¤a, taﬂ›nabilir mallar ise di¤er o¤ullara verilirdi.
Uygurlar döneminde ticari iliﬂkilerin geliﬂmesi ile kiﬂiler aras›ndaki anlaﬂmazl›klar›
çözümleyecek kurallar›n yaz›l› hale getirilmesi ihtiyac› ortaya ç›kt›. Türk hukuku ilk
kez Uygurlar taraf›ndan yaz›l› hâle getirilmiﬂtir. ‹slamiyet’in kabulünden sonra, Türk
hukuku de¤iﬂikliklere u¤ram›ﬂt›r. Töreye dayal› örfî hukukla beraber ‹slam hukuku da
benimsenmiﬂtir.
81
TAR‹H 5
Hukuk ne demektir?
Türk töresi nedir?
Ya rgan ve yargu ne demektir?
‹lk Türk yaz›l› hukuk belgeleri hangi döneme aittir?
6- YAZI, D‹L ve EDEB‹YAT
Yaz›; düﬂüncenin harf denilen ﬂekillerle ifade edilmesidir. Türkler tarih boyunca
Göktürk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanm›ﬂlard›r. Bu alfabelerden
Göktürk ve Uygur alfabeleri Türklerin millî alfabeleridir:
Göktürk (Orhun ) Alfabesi; Türklerin en eski millî alfabesidir. Göktürk yaz›s›nda
4’ü sesli, 34’ü sessiz olmak üzere 38 harf bulunmaktad›r. Bu alfabede yaz› sa¤dan sola
do¤ru yaz›l›r ve kelimeler, aralar›na, üst üste iki nokta konarak birbirinden ayr›l›rd›.
Göktürk yaz›s›na ilk olarak Orhun nehri dolaylar›nda bulunan yaz›tlarda rastland›¤›
için Orhun Alfabesi de denilmiﬂtir. Bu alfabe X. yüzy›la kadar ufak de¤iﬂikliklerle
K›rg›zlar, Bulgarlar, Hazarlar ve Peçenekler taraf›ndan da kullan›lm›ﬂt›r.
Göktürk alfabesiyle yaz›lm›ﬂ en önemli eser Türk edebiyat›n›n ilk yaz›l› eseri olan
Göktürk Kitabeleri’dir. Bu kitabelerin en önemlileri Kültigin, Bilge Ka¤an ve
Tonyukuk ad›na yaz›lanlar›d›r. Göktürk Kitabeleri’nde kullan›lan geliﬂmiﬂ alfabe,
Türklerin çok daha önceleri yaz›y› kulland›klar› fikrini kuvvetlendirmiﬂtir. Nitekim
yap›lan son araﬂt›rmalar da bu fikri destekler niteliktedir. Is›k Göl civar›nda MÖ V. ve
VI. yüzy›llar aras›na ait oldu¤u tespit edilen Esik Kurgan›’nda gümüﬂ bir kepçe
bulunmuﬂtur. Bulunan bu kepçenin üzerindeki yaz›n›n Göktürk alfabesiyle yaz›lm›ﬂ
oldu¤u anlaﬂ›lm›ﬂt›r.
Uygur Alfabesi; Türklerin ikinci millî alfabesidir. Bu alfabe So¤d alfabesinden
al›n›p, baz› ilave ve de¤iﬂiklikler yap›larak ortaya ç›kar›lm›ﬂt›r. Uygur alfabesi 3’ü sesli
15’i sesiz olmak üzere 18 harften oluﬂmaktad›r. Bu alfabede yaz› sa¤dan sola do¤ru
yaz›l›rd›. Harfler kelimenin baﬂ›nda, ortas›nda ve sonunda de¤iﬂik ﬂekiller al›rd›.
Harfler, özellikle ince yaz›ld›¤› zaman, belirgin olmad›¤›ndan bu yaz›n›n yaz›lmas›
kolay, fakat okunmas› zordu. Bu alfabe VIII. yüzy›l›n ilk yar›s›ndan XV. yüzy›l›n sonlar›na
kadar pek çok Türk devleti taraf›ndan kullan›lm›ﬂt›r. Hatta Osmanl› saray›nda Fatih
Sultan Mehmet zaman›nda dahi kullan›lm›ﬂt›r. Uygurlar, XIII. yüzy›lda Mo¤ol egemenli¤ine
girmelerinden sonra Uygur alfabesi, uzun bir süre Mo¤ollar›n resmî yaz›s› olmuﬂtur.
Uygurlar Avrupal›lardan yüzy›llar önce kâ¤›t yapmas›n› biliyorlard›. Bu yüzden
Uygurlar yaz›lar›n› kâ¤›t üzerine yazm›ﬂlard›r. Ayr›ca hareketli harf sistemine dayanan
matbaay› da Uygurlar›n buldu¤u, bas›lan Uygurca kitaplar›n çoklu¤undan anlaﬂ›lmaktad›r.
Uygurlar, Çin ve Hint eserlerinin pek ço¤unu Türkçeye çevirmiﬂlerdir. Bunun yan›nda
kendileri de çok say›da yaz›l› eser meydana getirmiﬂlerdir. Uygurlar döneminden kalan
en önemli eserlerden biri olan Altun Yaruk, Çinceden Uygur Türkçesine çeviridir. Bu
eserde Buda dinine ait dinî-ahlâkî konular iﬂlenmektedir. Yine Sekiz Yükmek ve ‹ki
Kardeﬂ Hikâyesi de en ünlü Uygur metinleri aras›ndad›r.
82
TAR‹H 5
Türklerin tarih boyunca kulland›klar› alfabeler hangileridir?
Ünlü Uygur metinlerinin isimleri nelerdir?
Dil
Orta Asya’da Türk diye nitelenen kavimlerin en önemli ortak yönü dil, yani Türkçe
idi. Önceleri çeﬂitli Türk boylar› de¤iﬂik adlarla an›l›rd›. VI. yüzy›ldan itibaren bu boylara
genel olarak Türk denmesinin birinci dayana¤› konuﬂtuklar› dil yani Türk dili idi.
Böylece boylar, konuﬂmalar› sayesinde tek bir millet olduklar›n› anlay›p, birlikte
yaﬂamaya baﬂlam›ﬂlard›r.
Türk dilinin tarihi, milletimizin tarihi kadar eskidir. Türkçe Ural-Altay dil ailesinin
Altay grubu içinde yer al›r. Altay dilleri aras›nda Türkçe ile birlikte Mo¤ol, Mançur ve
Kore dilleri de vard›r. Türkçenin ilk dönemlerine ait yaz›l› belge olmad›¤› için, Türk
dilinin ilk dönemleri hakk›nda aç›k ve kesin bilgilere sahip de¤iliz. Ancak, Orhun
Kitabeleri’ndeki ifade ve kelime zenginli¤ine bak›larak, Türkçenin varl›¤› çok eski
zamanlara götürülmektedir.
Edebiyat
Edebiyat; duygu, düﬂünce ve hayallerin söz ve yaz› halinde etkili bir ﬂekilde
anlat›lmas› sanat›d›r. Türk dilinin edebiyat ürünlerini sözlü ve yaz›l› olmak üzere iki
grupta inceleyebiliriz:
Sözlü Türk Edebiyat›
Türk dilinin edebiyat olarak ilk örnekleri sözlüdür. Halk dilindeki destan ve efsaneler
sözlü edebiyat›n en önemli örnekleridir. Destan ve efsaneler bir milletin fikir ve
düﬂünce tarihidir. Destan ve efsanelerde genellikle Türklerin düﬂünce ve inançlar›, millî
kahramanl›klar› anlat›lmaktad›r. Orta Asya Türklerinin en önemli destanlar›; Saka
Türklerinin Alp Er Tunga ve ﬁu, Hun Türklerinin O¤uz Ka¤an, Göktürklerin Bozkurt ve
Ergenekon, Uygurlar›n Türeyiﬂ ve Göç, K›rg›zlar›n da Manas destanlar›d›r. Bu
destanlar eski Türklerde canl› bir halk edebiyat›n›n varl›¤›n› ortaya koymaktad›r. Dede
Korkut Hikâyeleri de yaz›l› hale gelmeden önce sözlü edebiyat ürünlerindendi.
Sav, koﬂuk ve sagular da Türk edebiyat›n›n sözlü ürünleri aras›ndad›r. Türkler, ölüm
törenleri dedi¤imiz yu¤ merasimlerinde matem ﬂiirleri söylemiﬂlerdir. Bu ﬂiirlerden halka
hizmet eden, halk›n de¤er verdi¤i üstün komutan ve hükümdarlar için söylenenlerine sagu
denilmiﬂtir. Buna örnek olarak Saka Türklerinin hükümdar› olan Alp Er Tunga’n›n
ölümünden sonra ona söylenen saguyu verebiliriz. Koﬂuklar ise ﬂölenlerde kopuz (halk
ﬂairlerinin çald›¤› saz) eﬂli¤inde söylenip çal›nan aﬂk ve tabiat konular›n› iﬂleyen
manzum (naz›m ifade ﬂekli ile ölçülü ve uyakl› biçimde yaz›lm›ﬂ eser) eserlerdir.
Savlar da atasözleridir. Bunlardan baﬂka baz› Bizans kaynaklar›, Hunlar›n kendilerine
özgü halk türküleri söylediklerini yazmaktad›r.
83
TAR‹H 5
Yaz›l› Türk Edebiyat›
Türk edebiyat›n›n bilinen ilk yaz›l› örnekleri VI. yüzy›la ait Güney Sibirya’da Talas
Nehri havzas›nda ve Yedisu bölgesinde rastlan›lan Talas ve Yenisey Yaz›tlar› ile kuzeydo¤u Mo¤olistan’ da Orhun Nehri civar›nda bulunan ve VIII. yüzy›la tarihlenen Orhun
(Göktürk ) Kitabeleri’dir.
Talas ve Yenisey Yaz›tlar›n› ilk olarak ele al›p inceleyen, Finli bilim adam› Heikel
(Heykel) olmuﬂtur. Yenisey Nehri çevresindeki yaz›tlar›n ço¤unlu¤u, bu nehrin
güneyinde, Tuva bölgesindeki Kem Nehri’nin kollar› civar›nda bulunmuﬂtur. Bu
bak›mdan Yenisey Yaz›tlar›, Orhun Yaz›tlar›ndan daha eskidir. Talas ve Yenisey
yaz›tlar›n›, XVIII. yüzy›l baﬂlar›nda gün ›ﬂ›¤›na ç›karan ‹sveçli Strahlenberg’dir. Bu
yaz›tlar›n ço¤u mezar taﬂlar› halindedir.
Orhun Nehri’nin eski yata¤› üzerinde bulunan Orhun Yaz›tlar› (An›tlar›); Kültigin
(732), Bilge Ka¤an (735) ve Tonyukuk (720 - 725 aras›) adlar›na dikilmiﬂtir. An›tlardaki
kitabeler, zaman›na göre çok ak›c› ve edebî bir dille yaz›lm›ﬂt›r. Göktürk alfabesiyle
yaz›lan kitabelerde Türklerin devlet anlay›ﬂ›, devlet görevlilerinin sorumluluklar› ve
vatan sevgisi konular›na de¤inilmektedir. Ayr›ca kitabelerde Türk beyleri ve kavimlerinin
eleﬂtirileri de yaz›lmakta, Türklerin Çinlilerin y›k›c› propagandalar›na nas›l inan›p
birbirlerine düﬂtükleri dile getirilmektedir. Devlet kurma ve ba¤›ms›zl›k fikirlerinin de
iﬂlendi¤i kitabelerde, gelece¤e yönelik de¤erli ö¤ütler verilmektedir.
Orhun Kitabeleri’nin bulunmas› ve okunmas›, Türk kültür tarihi yönünden büyük
önem arz eder. Orhun Kitabeleri Türkçenin, Türk tarihinin ve Türk edebiyat›n›n ilk
yaz›l› belgeleridir. Ayr›ca Türk ad›n›n geçti¤i ilk Türkçe metinler olmas› bak›m›ndan da
önemlidir.
Orhun Yaz›tlar› ilk olarak 1709 Poltova Savaﬂ›’nda Ruslara esir düﬂen ‹sveçli subay
Strahlenberg taraf›ndan 1722 y›l›nda bulunmuﬂtur. 1889 y›l›nda ise Rus bilgin
Yadrinsef (N. M. Jadrincev) taraf›ndan gün ›ﬂ›¤›na ç›kar›lan kitabeleri 1893 y›l›nda
Danimarkal› dil bilgini Wilhelm Thomsen ( Vily›m Toms›n)’ da okumuﬂtur. Wilhelm
Thomsen, kitabelerin tam tercümesini 1922 y›l›nda yay›mlam›ﬂt›r. Kitabelerdeki
yaz›tlardan ilk olarak Tengri, Türk ve Kül Tegin kelimeleri okunmuﬂtur. Bilge Ka¤an
ve Kültigin yaz›tlar›n›n yazar› Kültigin’in atabeyi Yulu¤ (Yollu¤) Tigin’dir. Tonyukuk
yaz›t›n›n ise Tonyukuk’un kendisi taraf›ndan kaleme al›nd›¤› ihtimali büyüktür.
Bu üç önemli yaz›ttan baﬂka bölgede birçok yaz›t da yer almaktad›r. Son y›llarda
yap›lan araﬂt›rmalarda Mo¤olistan’da birçok Türkçe yaz›t bulunmuﬂtur. Bunlardan en
önemlilerinden birisi 1970 y›l›nda tamamen gün ›ﬂ›¤›na ç›kar›lan Taryat ( veya Terhin )
yaz›t›d›r. Granitten ve bir kaplumba¤a heykelinden oluﬂan kaidesi ile birlikte bu an›t
yaz›, Uygur Hakan› Moyen-çor taraf›ndan 753 y›l›nda dikilmiﬂtir. Yaz›tta hükümdar›n
a¤z›ndan Göktürk ve Uygur tarihi anlat›lmaktad›r.
84
TAR‹H 5
Baﬂl›ca Türk destanlar› hangileridir?
Sav, Koﬂuk ve Sagu terimlerini tan›mlay›n›z.
Orhun Yaz›tlar›’n› ilk kim bulmuﬂtur?
Yulu¤ Tigin kimdir? Türk kültür tarihindeki rolü nedir?
7- EKONOM‹
Orta Asya’da kurulan ilk Türk Devletlerinde ekonominin temeli baﬂlang›çta
hayvanc›l›k idi. Daha sonraki dönemlerde ise Türkler tar›m ve ticaretle de
ilgilenmiﬂlerdir.
Hayvanc›l›k
Orta Asya’n›n iklimi ve yeryüzü ﬂekilleri, Türklerin yaﬂad›¤› bu co¤rafya da
hayvanc›l›¤›n geliﬂmesini sa¤lam›ﬂt›r. Bu nedenle ilk Türk devletlerinde ekonominin
temelini hayvanc›l›k oluﬂturmuﬂtur. Geniﬂ bozk›rlarda en çok beslenen hayvanlar at ve
koyun idi. Bunlardan baﬂka Türkler deve ve s›¤›r da beslemiﬂlerdir. Türkler besledi¤i
hayvanlar›n etinden, sütünden, yününden ve derisinden yararlan›yorlard›. Bunlardan
elde edilen iﬂlenmiﬂ ürünler de ticaret mallar›n› oluﬂturuyordu. Koyunun yününü e¤irip
ip yapan Türkler, ipi de hal›, kilim ve kumaﬂ olarak dokuyorlard›. Bilim adamlar›n›n
hal›n›n ana vatan› olarak Orta Asya’y› göstermelerinin nedeni de budur.
Bozk›r hayat›nda sebzeye karﬂ› fazla bir istek duyulmazd›. Türklerin en önemli
yiyecekleri et idi. Türkler en çok at ve koyun eti yerlerdi. Eti konserve yapmay› biliyorlard›.
Etten sonra en çok süt ve sütten yap›lm›ﬂ yiyecekler tüketirlerdi. Sütlü dar›, peynir ve
yo¤urt en çok tercih edilen Türk yiyecekleri idi.
Türkler çeﬂitli hamur iﬂlerini de yapmay› biliyorlard›. Ayr›ca k›srak sütünden elde
edilen k›m›z Türklerin millî içkisi idi.
Hunlarda canl› hayvan ihracat› ticarette ilk s›rada gelirdi. Göktürkler ise ihtiyaç
fazlas› hayvanlar›n› s›n›r kasabalar›nda, Çin ipe¤i ile de¤iﬂtirirlerdi. Uygurlar, yerleﬂik
hayata geçti¤i için hayvanc›l›kta di¤er Türk topluluklar› kadar etkili olamam›ﬂlard›r.
Türkler, k›ﬂ›n korunakl› vadilerdeki k›ﬂlaklarda, yaz›n da verimli otlaklardaki
yaylaklarda yaﬂarlard›. Yaylalardaki gür otlar hayvanlar›n› otlatmalar› için uygun
ortamlard›. Yaylaklarda kurduklar› çad›rlar› tamamen bir ev özelli¤ine sahipti.
K›ﬂlaklardaki evlerini ise genellikle kerpiçten yaparlard›.
Hun Türklerinde hükümdar baﬂkanl›¤›nda yap›lan devlet av› günlerce sürerdi. Bu
ava pek çok kiﬂi kat›l›rd›. Türkler, avlad›klar› hayvanlar›n etinden, kürkünden
yararlan›rlard›.
Türkler genellikle ipek, pamuk, deve tüyü ve yünden imal ettikleri elbiseler giyerlerdi.
Yünlü ve pamuklu kumaﬂlardan yap›lm›ﬂ iç çamaﬂ›rlar› kullan›rlard›. So¤uk günlerde
giydikleri elbiseleri ile börklerini (hayvan postundan yap›lan baﬂl›k) hayvan
kürklerinden yaparlard›.
85
TAR‹H 5
Tar›m
Türkler hayvanc›l›¤›n yan› s›ra iklim ve topra¤› elveriﬂli yerlerde tar›mla da
u¤raﬂm›ﬂlard›r. Hunlar›n bu¤day ve m›s›r yetiﬂtirdi¤inden Çin kaynaklar› bahseder.
Altay ve Sayan da¤lar›nda bu¤day üretiminin en az üç bin y›ldan beri yap›ld›¤›, arkeolojik
kaz›lar sonucu ortaya ç›kar›lm›ﬂt›r. Göktürklerde her ailenin ekip biçti¤i ve sulad›¤›
kendilerine ait topraklar› vard›. Göktürk Hakan› Kapgan Ka¤an, Çin seferinin zaferle
sonuçlanmas› üzerine yapt›¤› anlaﬂma ile Çinlilerden tohum ve tar›m aletleri alm›ﬂt›.
Bu durum Göktürklerin tar›mla u¤raﬂt›klar›n›n bir göstergesidir. Göktürkler dönemine
ait buluntular aras›nda, ziraat iﬂlerinde kullan›lan uzun kürekler ele geçmiﬂtir.
VI. ve VIII. yüzy›llarda Yenisey bölgesindeki K›rg›zlar da ziraatla u¤raﬂm›ﬂlard›r.
Onlar da orak, kürek ve saban kullan›yorlar, sulama kanallar› aç›yorlar, arpa, bu¤day,
yulaf, m›s›r yetiﬂtiriyorlard›.
Uygurlarda tar›m çok ileri bir düzeyde idi. Uygurlar ovadan geçen bir nehrin yolunu
de¤iﬂtirerek kanallar açm›ﬂlar ve böylece bahçe ve tarlalar›n› sulam›ﬂlard›r. Ayr›ca bu
sularla da büyük de¤irmenler iﬂletmiﬂlerdir.
Uygurlar, her çeﬂit sebze ve meyve (kavun, karpuz, üzüm vb.) yetiﬂtirmeyi biliyorlard›.
Hatta Çin’e bu bölgeden kavun ve karpuz ihracat› bile yap›lmakta idi. Türkler tarlaya
tar›glag, çiftçiye tar›kç› derlerdi. Saban kelimesi Türkçe de bilinen en eski tar›mla ilgili
kelimedir. Türklerin tan›d›¤› ilk tar›m ürünü hayvan yemi olan yonca, ilk g›da maddesi de dar›
olmuﬂtur.
Tar›mda sulama çok önemlidir. Bu yüzden Türkler sulama kanallar›n›n yap›m›na
büyük önem vermiﬂlerdir. Hunlar Altay ve Selenga bölgelerinde su kanallar› açm›ﬂlard›r.
Hunlar›n Altay bölgesinde açt›¤› ve Göktürkler taraf›ndan da kullan›lan Tötü Kanal›’ n›n
uzunlu¤u 10 km. ye yak›nd›. Bu kanal günümüzde dahi kullan›lmaktad›r.
Ticaret
Türkler daha Hunlardan itibaren ticaretin önemini kavrayarak buna gereken önemi
vermiﬂlerdir. Türk hükümdarlar› ticaret amac›yla önemli ticaret yollar› üzerindeki Çin,
Sasani ve Bizans gibi ülkelerle birçok antlaﬂmalar yapm›ﬂlard›r. Ticaretin geliﬂmesi için
tüccarlara kolayl›klar sa¤lam›ﬂlar, ticaret yollar›n›n güvenli¤i için askerî seferler bile
düzenlemiﬂlerdir. Türkler komﬂu ülkelere canl› hayvan, konserve, et, deri, kösele, kürk, hayvani g›dalar satarken, karﬂ›l›¤›nda tah›l ve giyim eﬂyas› ile ipek ve ipekli kumaﬂlar
alm›ﬂlard›r.
Bu dönemde Türk devletleriyle komﬂular› aras›ndaki ticaret ‹pek Yolu’ndan
yap›lmakta idi. Tarihi ‹pek Yolu’nun büyük bir bölümü zaten Türk ülkelerinden geçmekte
idi. ‹pek Yolu, Çin’den baﬂlay›p do¤udan bat›ya do¤ru Orta Asya’y› aﬂarak Akdeniz
k›y›lar›nda sona ererdi. Bu yolla yap›lan kervan ticareti, Türk devletlerinin önemli bir
gelir kayna¤› idi. Bu yola egemen olmak için Türk ve Çin devletleri aras›nda birçok
mücadeleler yap›lm›ﬂt›r. Hatta Türk- Çin d›ﬂ siyasetinin temelini de ‹pek Yolu oluﬂturmuﬂtur.
Bu yol tarih boyu uluslar aras› en uzun kara ticaret yolu olmuﬂtur.
86
TAR‹H 5
Hazar ve Bulgar ülkelerinden baﬂlay›p Ural, Güney Sibirya, Altaylar ve Sayan
da¤lar› üzerinden Çin’e ulaﬂan ikinci bir yol daha vard›r ki bu yola Kürk Yolu denirdi.
‹pek Yolu’na kuzeyden paralel olarak uzanan bu yolda da canl› bir ticarî faaliyet vard›.
Kürk Yolu’ndaki ticaret ad›ndan da anlaﬂ›laca¤› gibi Hazar, Sabir, Ogur ve Bulgar
Türklerinin avlad›klar› sincap, sansar, samur, kunduz kürkleri ile imal ettikleri di¤er
mallar›n bu yolla bat›ya taﬂ›nmas›na dayan›yordu.
‹pek Yolu ve Kürk Yolu’nun Türklerin elinde bulunmas› di¤er milletlere karﬂ›
Türklere üstünlük kazand›ran iki önemli avantajd›.
751 Talas savaﬂ›ndan sonra Müslüman Araplarla Türkler aras›ndaki ticari iliﬂkiler
giderek artmaya baﬂlam›ﬂt›r. Böylece Türk tüccarlar› mallar›n› s›n›r boylar›nda kurulan
pazarlarda satma imkan› bulmuﬂlard›r.
Madencilik
Türkler çok eski devirlerden beri çeﬂitli madenleri iﬂlemesini ve bu madenlerden
araç gereç yapmas›n› biliyorlard›. Göktürklerin demircilikle u¤raﬂt›klar›n› ve Avarlara
ba¤l› olarak savaﬂ araçlar› yapt›klar›n›, Hunlar›n Altaylardaki demir madenlerini,
ayr›ca Hazarlar›n da Kafkaslardaki alt›n ve gümüﬂ madenlerini iﬂlediklerini bilmekteyiz.
-
Devlet Gelir Kaynaklar›
Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinin baﬂl›ca gelir kaynaklar› ﬂunlard›:
Halktan toplanan vergiler
Ticaret yollar›ndan sa¤lanan gümrük vergileri
Ba¤l› devletlerden al›nan vergiler
‹ﬂletilen demir, alt›n, gümüﬂ bak›r gibi madenlerden elde edilen gelirler
Türk halk› bu dönemde vergisini canl› hayvan veya ürünle ödemekteydi. Vergiyi
toplayan devletin özel görevlileri vard›. Para olarak üzerinde hükümdar›n resmî mührü
vurulmuﬂ ipek veya pamuk bez parçalar› kullan›l›rd›. Madeni paralar ilk defa
Göktürkler ve Türgiﬂler zaman›nda kullan›lmaya baﬂlanm›ﬂt›r.
Orta Asya Türk ekonomisinin temeli neye dayanmaktad›r?
‹pek Yolu’nun önemi nereden kaynaklanmaktad›r?
Kürk Yolu nerelerden geçmektedir?
Orta Asya Türk devletlerinin gelir kaynaklar› nelerdir?
8- SANAT
Orta Asya Türk sanat›n›n temeli, geleneksel göçebe yaﬂant›ya dayan›r. Bu nedenle
yerleﬂik hayata özgü olan tap›nak, saray, kale gibi sanat yap›lar›na Orta Asya Türk
sanat›nda pek rastlanmaz. Bunun yerine yaﬂad›klar› göçebe hayata uygun ama estetik
de¤eri yüksek eﬂyalar yaparak kullanm›ﬂlard›r. ‹lk Türk devletlerinde geliﬂme gösteren
baﬂl›ca sanatlar ﬂunlard›r:
87
TAR‹H 5
Maden ‹ﬂleme Sanat›
Demircilik ve maden iﬂçili¤i Türklerin millî sanatlar› idi. Alt›n, demir, gümüﬂ gibi
birçok madenden yararlanarak süs eﬂyalar›, eyer ve koﬂum tak›mlar›, çeﬂitli savaﬂ aletleri,
vazo, sürahi gibi birçok mutfak malzemesi gibi araç-gereçler yapm›ﬂlard›r. Yap›lan
eﬂyalar›n ço¤u pars, kaplan, kurt, at, koyun, geyik, keçi gibi hayvan figürleriyle süslü idi.
K›l›ç, kalkan, karg›, m›zrak gibi savaﬂ aletleri yapan Türkler, k›l›çlar›n›n kabzalar›n›
hayvan figürlü alt›n levhalarla kaplarlar ve k›ymetli taﬂlarla süslerlerdi. Türk sanat›ndaki bu
tür süslemeye hayvan üslûbu ad› verilmiﬂtir. Hayvan figürlerinin bu kadar çok kullan›l›yor
olmas›nda, göçebe yaﬂant›n›n yan› s›ra, tabiat kuvvetlerine olan inanc›nda büyük etkisi vard›r.
Çin’den Balkanlara kadar uzanan büyük co¤rafyada bulunan kurganlarda, maden
iﬂleme sanat›na ait say›s›z esere rastlanm›ﬂt›r. Bu kurganlardan en önemlisi;
Kazakistan’›n Almat› ﬂehrine 50 km. uzakl›kta bulunan Esik Kurgan›’d›r. Esik Çay›
k›y›s›nda ortaya ç›kar›lan bu kurgan, MÖ V- IV. yüzy›llara aittir. Kurgandan çok say›da alt›n
eﬂyalar, seramik küpeler, gümüﬂ çanaklar, tahta kaﬂ›klar, iki gümüﬂ kupa ve bir gümüﬂ
çanak ortaya ç›kar›lm›ﬂt›r. Bunlar›n aras›nda bir Türk prensine ait oldu¤u tahmin edilen
Alt›n Adam z›rh›, Türk maden sanat›n›n en önemli örneklerinden biridir (Resim 4-1).
Türklerin maden iﬂleme sanat›ndaki zevk ve incelikleri, Türk ülkelerini ziyaret eden
yabanc› elçilerin ve seyyahlar›n da dikkatini çekerek, hayranl›klar›n› yazm›ﬂ olduklar›
an›lar›nda dile getirmiﬂlerdir. Nitekim 518 y›l›nda Akhunlar› ziyaret eden Çinli Song-Yün,
569’da ‹stemi Ka¤an’› ziyaret eden Bizans elçisi Zemarkhos ve 629’da Bat› Göktürk
Hakan› Tong Yabgu’nun misafiri olan Budist rahip Hiuen- Tsang an›lar›nda, Türk sanat
zevkinin ve inceli¤inin ne kadar ileri bir seviyede oldu¤unu hayranl›kla anlatm›ﬂlard›r.
Türklerde ayr›ca marangoz ustalar› ve tahta oymac›lar› da vard›. Hunlar masa, sandalye,
koltuk, dolap yap›yorlar, karyola ve perde kullan›yorlard›. Çinliler bu ev eﬂyalar›n›n
ço¤unu Hunlardan ö¤renmiﬂlerdir.
Dokumac›l›k
Altay ve Orhun bölgesinde yap›lan arkeolojik kaz›larda giyim eﬂyalar›, hal› ve kilim
örneklerine rastlanmas›, Türkler aras›nda dokumac›l›¤›n geliﬂti¤ini göstermektedir.
Hal› dokumac›l›¤›, Türklerin dünya medeniyetine bir arma¤an› olarak kabul edilmiﬂtir.
Hal› ilk kez Hunlar taraf›ndan koyun yününden dokunarak kullan›lm›ﬂt›r. Güney
Sibirya’da Altay da¤lar› eteklerindeki Paz›r›k’ta yer alan kurganlarda, Hunlara ait
giyim eﬂyalar› ile dünyan›n en eski hal›s› bulunmuﬂtur. Bu hal› dokunuﬂu, üzerindeki
nak›ﬂlar› ve renkleri ile dokuma sanat›n›n bir ﬂaheseri olarak kabul edilmektedir
(Resim 4-2) .
Boyu 200 cm, eni 189 cm, kal›nl›¤› 2 mm. olan Paz›r›k hal›s›nda 10 cm2 de 36.000
dü¤üm bulunmaktad›r. Dünyan›n en eski hal›s› olan Paz›r›k hal›s›, bugün Leningrad
Hermitaj Müzesi’ndedir.
88
TAR‹H 5
Resim 4 -1: Alt›n elbiseli adam
Resim 4-2: ‹lk Türk Hal›s›na ait bir motif
Paz›r›k kurganlar›nda ortaya ç›kar›lan eﬂyalar, resimler, küçük heykelcikler Türk
sanat tarihinin ilk örnekleri olarak kabul edilir.
Dokuma sanat›nda Hazarlar da ileri gitmiﬂti. Bizansl› bir prensle evlenen Hazar
prensesinin çeyizleri aras›nda çok güzel dokuma örneklerinin bulundu¤u bilinmektedir.
Resim ve Heykel
Hunlardan kalma eserler üzerinde insan ve hayvan resimlerinin bulunmas›,
Türklerin resim sanat›yla çok eskiden beri ilgilendiklerinin bir göstergesi idi.
Göktürkler döneminde Bilge Ka¤an ve Kültigin için yap›lan an›tlar›n duvarlar›nda, her
ikisinin de yapt›¤› savaﬂlar›n canland›r›ld›¤› tasvirler bulunmaktayd›. Türk resim sanat›
Uygurlar döneminde ilerleme göstermiﬂtir. Uygurlar arac›l›¤› ile Türk resminde gerek
teknik gerekse düﬂünce yönünden Uzak Do¤u’nun etkisi kendini göstermeye
baﬂlam›ﬂt›r. Saraylara ait duvar kal›nt›lar›nda çok güzel fresk örnekleri bulunmuﬂtur.
Duvar resimlerini ise genellikle Mani ve Buda dinine ait konular oluﬂturmuﬂtur. Uygur
resimlerinde renk olarak parlak ve canl› renkler çokça kullan›lm›ﬂt›r (Resim 4-3).
=
F resk: Yaﬂ duvar s›vas› üzerine kireç suyunda eritilmiﬂ madenî boyalarla resim yapma
yöntemi, bu yöntemle yap›lm›ﬂ duvar resmi.
Uygur ﬂehirlerinin kal›nt›lar›nda görülen minyatürler, Türk resim sanat›n›n ilk
örnekleri olarak kabul edilir. Uygurlardan kalan minyatürler genellikle Mani dini ile
ilgili kitaplarda yer almaktad›r. Minyatür, eski yazma kitaplarda görülen, ince bir sanatla
iﬂlenmiﬂ olan küçük renkli resimlerdir. Uygur minyatürleri, daha sonralar› ‹slam
minyatürlerinin kayna¤›n› oluﬂturmuﬂtur.
89
TAR‹H 5
Resim 4-3: Uygur resimlerine ait birer görünüm.
Türk sanat›ndaki ilk heykel örneklerine Göktürkler döneminde rastlan›lmaktad›r.
Bu döneme ait en önemli eserler Orhun Nehri dolaylar›nda bulunmaktad›r. Bu bölgede
ele geçen Kültigin’in mermerden yap›lm›ﬂ heykelinin baﬂ k›sm› ile eﬂine ait mermer bir
yüz parças› Türk heykelcili¤inin ilk örneklerini oluﬂturur (Resim 4-4).
Resim 4 -4 : Kül Tigin’in büstü.
Resim 4-5 : Balbal
Göktürk heykel sanat›n›n en güzel örnekleri Balballar’d›r (Resim 4-5).
90
TAR‹H 5
Türkler, ölen kahramanlar›n›n mezarlar› baﬂ›na, hayattayken yendi¤i ve öldürdü¤ü
düﬂmanlar›n heykellerini dikerlerdi ki, bu heykellere balbal ad› verilirdi. Yine
Göktürkler dönemine ait kurganlarda bulunan koç heykelleri gelene¤i, daha sonralar›
Anadolu’da da uzun y›llar yap›larak sürdürülmüﬂtür.
Heykel sanat› Uygurlar döneminde oldukça geliﬂmiﬂti. Uygur heykellerinin
kayna¤›, Göktürkler ve di¤er Türk devletlerinde çok yayg›n örne¤i olan balballara
dayan›yordu. Baﬂlang›çta normal insan boyunda yap›lan heykeller, zamanla 10 metreyi
aﬂan heykeller olarak yap›lm›ﬂt›r. Uygur heykel sanat›nda daha çok hayvan üslûbu
kullan›lm›ﬂt›r. Özellikle de at, deve, keçi, fil heykellerinin daha çok yap›ld›¤›
görülmektedir.
Hayvan üslûbu, fresk ve minyatür ne demektir?
Mimarl›k
Türkler, Hun ve Göktürk devletleri döneminde göçebe bir hayat yaﬂamalar›ndan
dolay› kal›c› yap›lar inﬂa etmemiﬂlerdir. Bununla beraber geçici yerleﬂme birimleri inﬂa
ettikleri ve buralarda zaman zaman kerpiçten evler yapt›klar› bilinmektedir. Çin kaynaklar›
Hunlar›n evlerini topraktan inﬂa ettiklerini yazmaktad›r. Fakat Hazarlar evlerini
ahﬂaptan, sadece hükümdar›n saray›n› taﬂ ve tu¤ladan yapm›ﬂlard›r. Volga Bulgarlar› da
evlerini genellikle ahﬂaptan yaparlard›.
Uygurlar döneminde yerleﬂik hayata geçilmesiyle beraber evler, tap›naklar ve
ﬂehirler inﬂa edilmeye baﬂlanm›ﬂt›r. Tek katl› olarak yap›lan Uygur evlerinin
mimarîsinde Mani ve Budizm dinlerinin etkisi görülmektedir. Yap›larda kubbeyi ilk
kullanan Uygurlar olmuﬂtur. Uygur evlerinin etraf› duvarlarla çevrili olup, içinde hayvanlar›n
bar›nd›¤› ah›r da bulunurdu. Uygurlar, kurduklar› ﬂehirlere bal›k ad›n› vermiﬂlerdir.
Beﬂbal›k ve Ordubal›k Uygurlar›n kurdu¤u kentlerden ikisidir. Uygurlar sadece kendi
ﬂehir ve kasabalar›n› inﬂa etmemiﬂler, bunun yan›nda Çin’de Mani ve Buda dinlerine ait
mabetlerde inﬂa etmiﬂlerdir. Uygur sanat merkezleri içinde Hoça, Bezeklik, Turfan,
Sengim ve Sorçuk ﬂehirlerini sayabiliriz.
Müzik
Türk toplum hayat›nda müzi¤in ayr› bir yeri vard›r. Çin kaynaklar› 28 çeﬂit Hun
halk türküsünden bahseder. Türk devletlerinde askerî bando çok yayg›nd›. Göktürk ve
Uygur bandolar›nda davulun yan›nda çeﬂitli nefesli çalg›larda bulunuyordu. Türkler
besteye ›r (veya y›r), müzi¤e kög (küg) derlerdi. Hakan›n huzurunda her gün 9 tane ›r
ve kög çal›nmas› hâkimiyet alâmetlerinden say›l›rd›. Askerî bandonun hükümdar huzurunda
çeﬂitli marﬂlar çalma uygulamas›, daha sonralar› kurulan Selçuklu ve Osmanl› devletlerinde
de devam etmiﬂtir. Türk ordular›ndan Avrupa orkestralar›na geçen çalg›lar›n baz›lar›,
kudüm (timpani bas davul), zurna (obua), çevgân (ç›ng›rakl› asa) ve Türk kanunu
(kithara)’dur.
91
TAR‹H 5
Türk müzi¤inin ilk örnekleri kopuz (halk ﬂairlerinin çald›¤› saz) eﬂli¤inde söylenen
destanlar, kahramanl›k hikâyeleri ve aﬂk türküleridir. Kopuz, Türklerle birlikte M›s›r,
Suriye, Balkanlar, Macaristan, Çekoslovakya, Polonya, Rusya, Ukrayna ve Almanya’ya
kadar yay›lm›ﬂt›r.
Bizans tarihçisi Priskos Attila’y› ziyaretinde, ﬂerefine müzikli ziyafet verildi¤ini ve
bir sefer dönüﬂünde de genç k›zlar›n Attila’y› Hun ﬂark›lar› söyleyerek karﬂ›lad›klar›n›
anlat›r.
Uygurlarda pandomim (iﬂaret, tav›r ve hareketlerle oynanan sözsüz tiyatro), bale,
ﬂan, orkestra ve tiyatro da vard›. Hikâye anlatma sanat› Uygurlarda oldukça ileri idi.
Di¤er Türk Devletlerinde Sanat
Avarlar; Orta Avrupa’ya, Avrupa Hunlar›ndan bir yüzy›l sonra gelerek yeni bir
kültür oluﬂturmuﬂlard›r. Macaristan’da yap›lan kaz›larda Avarlara ait a¤›r dökme
eﬂyalar, at binim tak›mlar› bulunmuﬂtur. At binim tak›mlar›n›n üzerindeki hayvan
üslûbu dedi¤imiz hayvan mücadelelerini gösteren resimler dikkat çekicidir
(Resim 4-6).
Resim 4-6 : Avarlar taraf›ndan yap›lan hayvan figürlerinden birer görünüm.
Avar sanat›nda kay›ﬂ süslemesi de önemli yer tutar. Bu süsler daha çok hayvan ve
bitki motiflerinden oluﬂmaktad›r. Bitki motifi olarak çiçek ve sarmaﬂ›k dallar›n›
kullanm›ﬂlard›r.
Avarlar, maden sanat›nda da oldukça ileri idiler. Demir üzengileri alt›n ve gümüﬂ
kakmal› olarak yaparlard›. Ülkede bulunan alt›n madenini de kuyumculukta ustaca
kullanm›ﬂlard›r.
K›rg›zlar; Göktürk kültürüne yak›n bir üslûp ortaya koyan K›rg›zlar, Çin ve ‹ran
tesiri alt›nda da kalm›ﬂlard›r. Hal› ve keçe gibi gündelik ev eﬂyalar›ndaki süslemelerle
kendilerinden söz ettirmiﬂlerdir.
Bulgar Türkleri; kuyumculuk sanat› yan›nda mimarîde de oldukça ileri bir durumda
idiler. Bulgar Türkleri ﬂehirlerini, dört köﬂe yontma taﬂtan yap›lan kaleler, aslan heykelli
92
TAR‹H 5
saraylar, su yollar›, Avar ve Macar sanat› ile benzerlik gösteren kuyumculuk eserleri ve
süslemeli seramiklerle süslerlerdi.
Karluklar ise; özellikle çanak, çömlek yap›m› ve süslemesinde kendilerini
göstermiﬂlerdir. ‹slamiyet’in etkisi ile süslemede insan figürleri yerini, bitki motifleri ve
geometrik ﬂekilli desenler alm›ﬂt›r. Karluk dönemi kaplar›n en önemli özelli¤i,
motiflerin kab›n üstüne yap›ﬂt›r›lmas› idi. Karluklar bu yap›ﬂt›rma tekni¤ini, testiler ve a¤›zl›
maﬂrapalarda baﬂar›yla kullanm›ﬂlard›r.
Peçenekler’de maden iﬂlemecili¤i ile sürahi, çanak, maﬂrapa gibi araç-gereç
yap›m›nda usta idiler. Peçeneklere ait sanat eserlerine en güzel örnekler, 1799 y›l›nda
Macaristan’›n Torantal ilindeki Nagyszentmiklos Köyü’nde bulunan hazinedir. 23 parça
üründen oluﬂan Peçenek hazinesinde sürahi, çanak, maﬂrapa, vazo, irili-ufakl› taslar yer
almaktad›r. Alt›n kaplar ve üzerlerindeki süslemeleri, Orta Asya figürlerini ça¤r›ﬂt›rmaktad›r.
Günümüzde Viyana’da sergilenmektedir (Resim4-7).
Resim 4-7 : Nagyszentmiklos hazinesine ait olan bir vazo
Türkler, Orta Asya’da sanat›n hangi dallar› ile u¤raﬂm›ﬂlard›r?
Minyatür nedir?
Mimari yap›larda kubbeyi ilk kullanan Türk toplumu hangisidir?
Peçenek hazinesi nerede bulunmuﬂtur?
93
TAR‹H 5
ÖZET
Türklerin en önemli özelliklerinden birisi teﬂkilatç›l›k kabiliyetleridir. Bu sayede
Türkler, tarihte pek çok devlet kurabilmiﬂlerdir. Türk tarihi ve Türk kültürü, bu
devletlerle devaml›l›k göstererek günümüze kadar gelmiﬂtir.
Türk toplumunun temeli, en küçük çekirdek birimi olan aile idi. Aileler sülaleleri,
sülâleler boylar›, boylar da budun denilen milleti meydana getirirdi. Bunlar ayn›
zamanda Türklerde devleti meydana getiren sosyal birliklerdi. Türk devletlerinde halk,
s›n›flara ayr›lmam›ﬂt›. Toplumda eﬂitlik esast›.
Konar göçer hayat yaﬂayan Türkler en çok hayvanc›l›kla u¤ram›ﬂlard›. K›ﬂ›n k›ﬂlaklarda,
yaz›n da yaylaklarda yaﬂarlard›. Türkler, yerleﬂik hayata Uygurlar döneminde geçmiﬂlerdi.
Bu dönemde tar›mla u¤raﬂm›ﬂlar, çiftçilik yapm›ﬂlard›. Avc›l›k ve spor da Türklerin
hayat›nda önemli yere sahipti. Avlad›klar› hayvanlardan çeﬂitli ihtiyaçlar›n› karﬂ›larlard›.
Spor ise, Türklerin vücutlar›n› zinde tutmalar›n› sa¤lard›.
Türkler dini veya millî günleri toy ad› alt›nda milletçe kutlarlard›. Böylece toplumda
sosyal dayan›ﬂma gerçekleﬂmiﬂ olurdu.
Türklerde “‹l” denilen devletin ortaya ç›kabilmesi için ülke, millet ve egemenlik
gibi unsurlar›n bulunmas› gerekiyordu. Türk egemenlik anlay›ﬂ› karizmatik temele
dayanmaktayd›. Devleti idare etmek hak ve yetkisinin kayna¤› hükümdara kut veren
Tanr› idi. Devletin baﬂ›nda bulunan Türk hükümdar› yapt›klar›ndan Tanr›’ya karﬂ›
sorumlu idi. Ancak icraat›nda töreye de uymak zorundayd›. Hükümdarda aranan en
önemli özellik ise bilgelik, alplik ve erdemlilikti.
‹lk Türk devletlerinde, hükümdar eﬂleri kurultaylara kat›l›rlar, elçileri kabul ederler,
fermanlara imza atarlard›.
Toy, kurultay veya kengeﬂ meclisleri y›l›n belli zamanlar›nda toplan›rd›. Devletin
tüm iﬂleri burada görüﬂülüp karara ba¤lan›rd›. Siyasi teﬂkilatlanmada hükümet, önemli
bir kurumdu. Baﬂkan› ayguc› idi. Türk devletleri yön ve bölgeyi belirten Do¤u-Bat›
veya Sa¤-Sol olmak üzere ikili teﬂkilât halinde idare edilirdi.
‹lk düzenli ordu, Mete taraf›ndan onlu sisteme göre kurulmuﬂ ve ordu-millet
gelene¤i yerleﬂtirilmiﬂti. Türkler; ordu teﬂkilâtlar›, savaﬂ taktikleri ve askerî k›yafetleri
ile birçok devleti etkilemiﬂlerdi.
Türklerin bu dönemdeki esas dinleri Gök Tanr› dini idi. Tek Tanr›’ya inan›yorlar ve ona
Tengri diyorlard›. Daha sonralar› Türkler aras›nda Budizm, Manihaizm, Hristiyanl›k ve
Musevilik de yay›lm›ﬂt›. Ancak Gök Tanr› dininden ayr›larak bu dinlere giren Türkler,
benliklerini kaybetmiﬂlerdi.
94
TAR‹H 5
Türk toplumunda töre denilen ana prensipler, toplumda düzeni sa¤l›yordu. Töre
yaz›s›z hukuk kurallar›yd›. Türk töresi, pratik hayat içerisinde nesilden nesile yaﬂanarak
aktar›l›rd›. Türk töresi herkese eﬂit uygulan›rd›. Hükümdar dahi töreye karﬂ› gelemezdi.
Türkler aras›nda ilk yaz›l› hukuk belgeleri Uygurlar döneminde meydana getirilmiﬂti.
Türk Edebiyat›n›n ilk ürünleri destan ve efsanelerdi. Göktürk Yaz›tlar› ise Türk
edebiyat›n›n ilk yaz›l› örnekleri idi. VIII. yüzy›lda Kül Tegin, Bilge Ka¤an ve Tonyukuk
ad›na dikilen yaz›tlarda; Türk devlet anlay›ﬂ›, yöneticilerin sorumluluklar› ve vatan
sevgisi konular›na de¤inilmiﬂti. Orta Asya’daki ilk Türk devletleri, Göktürk ve Uygur
alfabelerini kullanm›ﬂlard›.
Orta Asya’daki ilk Türk devletlerinde ekonomik faaliyetler; hayvanc›l›k, tar›m ve
ticaret üzerinde kurulu idi. Türkler komﬂular›yla olan ticaretlerini ‹pek ve Kürk Yolu
vas›tas›yla yap›yorlard›. Özellikle ‹pek Yolu’na sahip olabilme, Türk-Çin d›ﬂ ticaretinin
temelini oluﬂturmuﬂtu. Ticaret sayesinde Türkler, di¤er komﬂu devletlerin kültürlerini
etkilemiﬂler kendileri de onlardan etkilenerek kültürlerini de zenginleﬂtirmiﬂlerdir.
Uygurlar, kubbeli Manihaist mabetler ve mezar an›tlar› yapm›ﬂlard›. Türkler resim,
heykel ve resmin bir dal› olan minyatür sanat yan›nda müzikle de u¤raﬂm›ﬂlard›. Türk
resim sanat›nda hayvan üslubunu ortaya ç›kar›rlarken, özellikle hal› dokumac›l›¤› ve
taﬂ iﬂçili¤inde çok ilerlemiﬂlerdi.
95
TAR‹H 5
OKUMA PARÇASI
ORTA ASYA TÜRKLER‹NDE KADIN
Orta Asya Türklerini yerleﬂik ﬂehir halk› ve göçebe olarak ikiye ay›r›r›z. Bu her iki
yaﬂant›da kad›n›n ev ve çad›r kültüründe rolü çok önemlidir. Türk kad›n›n›n ﬂalvar
biçimindeki giyimi çiftçilik hayat›na uygun oldu¤u gibi ata binmesinde de bir kolayl›k
sa¤lam›ﬂt›r. Çin kaynaklar›nda Hotan ﬂehri hakk›nda ﬂu bilgi verilir: “Hotan halk›
çiftçilik, ipekçilik ve kenevircilikle u¤raﬂ›r. Bu¤day, dar›, pirinç çok yetiﬂir. Güzel
bahçeleri ve ormanlar› vard›r. Meyveleri boldur. Güzel ﬂarap yaparlar. Yeﬂim taﬂ› çok
ç›kar. Bu taﬂtan mühürleri, a¤açtan yaz› f›rçalar› vard›r. Kad›nlar ﬂalvar, kürk giyerler.
Saçlar›n› örerler. Erkekler gibi ata binerler. Törenlerde hakan ve hatun beraber
otururlar. Selamlaﬂmada kad›nlar da erkekler gibi dizlerini yere kadar bükerler.”
Di¤er bir Orta Asya ﬂehri olan Kaﬂgar halk› için de yine Çin kaynaklar› ﬂu bilgiyi verir:
“Müslüman olan Kaﬂgarl›lar çok yumuﬂak huyludurlar, müzik ve oyundan hoﬂlan›rlar.
Toplum hayat›nda kad›n ve erkekler hep beraber bulunurlar.”
Kuça ﬂehrindeki kad›nlar için ise ﬂu kay›t var: “Ziraat ve meyvecilikle u¤raﬂan bu
ﬂehir halk› maden iﬂçili¤inde, hal› dokumac›l›¤›nda hünerlidirler. Hal› dokumac›l›¤›n›n
hemen her yerde kad›nlar taraf›ndan yap›ld›¤›n› biliyoruz. Kuça hal›lar› da bu Türk kad›nlar›n›n
eseridir.” Kad›n ve erkeklerin saçlar›n› kestikleri de bu metinlerde yaz›lm›ﬂt›r.
Görülüyor ki, Orta Asya ﬂehirlerinde çeﬂitli zamanlarda halk›n dini inan›ﬂlar› ne
olursa olsun Türk kültürüne uygun ortak karakter taﬂ›yan adetler olmuﬂtur. Kad›n boﬂta
oturan bir kiﬂi olmay›p ekonomi hayat›nda yap›c› ve üretici bir varl›kt›r.
Orta Asya Türk kabilelerinden Kalmuklar eski dinlerini de b›rakmad›klar› için Türk
örf ve adetlerine daha çok sad›k kalm›ﬂlard›r. Kalmuklarda tek kad›nla evlilik eski dini
inançlar›n bir kural›d›r.
K›rg›z Türklerinin kad›nlar›ndan bahsedilirken çok çal›ﬂkan olduklar› özellikle
kaydedilir. Bu suretle gerek ﬂehirli veya göçebe olsun Orta Asya Türk kavimlerinde
erkek kad›n eﬂitli¤i daima yürürlükte olmuﬂtur.
P rof. Dr. A. AFET ‹NAN
Tarih Boyunca Türk Kad›n›n›n Hak ve Görevleri
Millî E¤itim Bas›mevi - ‹STANBUL 1982
Sayfa:34-35 (derlenmiﬂtir)
96
TAR‹H 5
TEST IV
1. Aﬂa¤›dakilerden hangisi, ilk Türklerde uruglar›n birleﬂmesiyle meydana gelen
sosyal bir birliktir?
A)
B)
C)
D)
Bodun
Boy
O¤uﬂ
‹l
2. Türk Kara Kuvvetleri’nin kuruluﬂ tarihi aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
MÖ 220
MÖ 209
48
552
3. Aﬂa¤›daki meclislerden hangisi, ‹slamiyet’ten önceki Türk devletlerinde hakan›
seçme, savaﬂ ve bar›ﬂa kara verme yetkilerine sahipti?
A)
B)
C)
D)
Kurultay
Divan
Pankuﬂ
Senato
4. Eski Türk devletlerinde, hükümdar ülkede bulunmad›¤› zaman kurultaya aﬂa¤›da
verilenlerden hangisi baﬂkanl›k ederdi?
A)
B)
C)
D)
Tigin
Subaﬂ›
Buyruk
Ayguc›
5. Türk tarihinin en eski yaz›l› kaynaklar› olan Orhun Abideleri, hangi Türk devleti
zaman›nda dikilmiﬂtir?
A)
B)
C)
D)
Uygur
Kutluk
Hazar
Avar
97
TAR‹H 5
6. Aﬂa¤›daki destanlardan hangisi K›rg›zlara aittir?
A)
B)
C)
D)
Göç
Alp Er Tunga
Manas
O¤uz Han
7. Aﬂa¤›dakilerden hangisi Türklerdeki cenaze törenlerine verilen isimdir?
A)
B)
C)
D)
Yu¤
Toy
Balbal
Kam
8. Aﬂa¤›dakilerden hangisi Türklerin tarih boyunca kulland›klar› alfabelerden biri
de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
Latin
Uygur
Arap
Hiyeroglif
9. Eski Türklerde “devlet” hangi kelime ile ifade edilmiﬂtir?
A)
B)
C)
D)
Uru¤
‹l
Erﬂed
O¤uﬂ
10. “Eski yazma kitaplarda görülen, ince bir sanatla iﬂlenmiﬂ olan küçük, renkli
resimleree” ne isim verilirdi?
A)
B)
C)
D)
98
Minyatür
Sorguç
Fresk
Totem
TAR‹H 5
ÜN‹TE V
‹LK TÜRK DEVLETLER‹N‹N D‹⁄ER DEVLETLERLE ‹L‹ﬁK‹LER‹
Bu ünitede, ikinci ve üçüncü ünitelerde gördü¤ümüz ilk Türk devletlerinin
ça¤daﬂlar› olan di¤er devletlerden hangileriyle, ne amaçlarla iliﬂkilere girdiklerini
ö¤reneceksiniz.
‹Ç‹NDEK‹LER
1. TÜRK- Ç‹N ‹L‹ﬁK‹LER‹
2. TÜRK- MO⁄OL ‹L‹ﬁK‹LER‹
3. TÜRK- ARAP ‹L‹ﬁK‹LER‹
4. TÜRK- ‹RAN ‹L‹ﬁK‹LER‹
TAR‹H 5
BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI
Bu üniteyi çal›ﬂt›¤›n›zda;
* ‹lk Türk devletlerinin gerek kendi ülkelerinde, gerekse çevrelerinde meydana gelen
askerî, ekonomik ve sosyal olaylar› ne ﬂekilde de¤erlendirdiklerini ö¤renecek,
* Tarihî olaylara yön veren kiﬂilerin yerinde ve zaman›nda gösterdikleri ileri
görüﬂlülük, yüksek kavray›ﬂ, cesaret ve fedakârl›¤›n› kavrayacak,
* Tarihî olaylara yön veren ancak uzak görüﬂlü olmayan kiﬂilerin bilinçsiz
davran›ﬂlar›yla olaylar› ve tarihin ak›ﬂ›n› nas›l etkilediklerini ö¤renecek,
* Yaﬂan›lan olaylar çerçevesinde, geçmiﬂle içinde bulundu¤umuz zaman aras›nda
ba¤lant› yapacak,
* Atatürk’ün “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” ilkesinin ve devletimizin ba¤›ms›zl›¤›n›n
ancak yurt ve millet bütünlü¤ümüzün bozulmas›na f›rsat vermemek ve güçlü
olmakla devam ettirilebilece¤i gerçe¤ini kavrayacaks›n›z.
*
*
*
*
*
100
NASIL ÇALIﬁMALIYIZ?
Ünitede yer alan konular›n isimlerini ö¤reniniz.
Konulara çal›ﬂ›rken, kitab›n›zdaki haritalardan ve tarih atlas›n›zdan yararlan›n›z.
Konulara çal›ﬂ›rken gerekiyorsa özet ç›kar›n›z.
Konular içerisinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.
Ünite sonundaki özeti okuyup, de¤erlendirme sorular›n› cevapland›r›n›z.
TAR‹H 5
ÜN‹TE V
‹LK TÜRK DEVLETLER‹N‹N D‹⁄ER DEVLETLERLE ‹L‹ﬁK‹LER‹
1 – TÜRK - Ç‹N ‹L‹ﬁK‹LER‹
Asya’daki Türk ve Çin milletlerinin birbirleriyle olan iliﬂkileri milâttan önceki
y›llara kadar uzan›r. Bu iliﬂkiler bazen siyasi - askerî mücadelelerle, bazen de dostluk
ve kültürel iﬂbirli¤i içinde geçmiﬂtir. Ço¤u zaman da, bu iki millet her alanda aralar›nda
amans›z bir rekabet yaﬂam›ﬂlard›r.
Türk- Çin iliﬂkilerindeki rekabetin birinci sebebi; Orta Asya ve Uzak Do¤u’ya hâkim
olma iste¤i, ikinci sebebi de gerek Çinlilerin gerekse Türklerin birbirlerini ekonomik ve
kültürel aç›dan tesirleri alt›na almak istemeleridir.
Türk - Çin iliﬂkilerini; Hunlar, Göktürkler ve Uygurlar döneminde olmak üzere, üç
ayr› bölümde inceleyebiliriz:
Hunlar Dön
neminde Türk-Çin ‹liﬂkileri
Orta Asya Türk tarihine ait bilgilere en çok Çin kaynaklar›nda rastlamaktay›z. Türk-Çin
iliﬂkilerinde ilk resmî belge MÖ 318 y›l›nda yap›lan Kuzey ﬁansi Savaﬂ› sonunda imzalanan antlaﬂmad›r. Bu tarihlerde Çin’de 14 derebeylik birbirleriyle mücadele halinde idi. Bu
derebeyliklerden Ch’in’in giderek güçlenmesinden hoﬂnut olmayan beﬂ derebeylik, Hunlarla
anlaﬂarak bir antlaﬂma yapm›ﬂlard› (MÖ 318). Daha sonraki y›llarda Hunlar›n Çin
topraklar›na yönelik ak›nlar›n› art›rmalar› üzerine, Çin imparatoru Shih-huang-ti (MÖ
247–210), Hun taarruzlar›na karﬂ› ünlü Çin Seddi’ ni yapt›rm›ﬂt› (MÖ 214). Çin Seddi
dünyan›n en uzun savunma hatt›d›r. Bu set Türk ve Çin kültürlerinin ihtiﬂam›n› ortaya
koyar. Çin Seddi, bir tarafta Türklerin önlenemeyen askerî güçlerini gösterirken, di¤er
taraftan da Çinlilerin her türlü tehlikeye karﬂ› amans›zca ayakta durabilen azim, irade
ve çal›ﬂkanl›klar›n›n âdeta bugün ayakta kalan ﬂahididir.
Hun askerî üstünlü¤ünü Çin Seddi durdurmay› baﬂaramam›ﬂt›r. Bunun üzerine
Çin’deki Chou (Cou) Krall›¤› geniﬂ bir askerî reform yaparak kendini savunmaya
çal›ﬂm›ﬂ; bunun içinde Çin ordusu, Türk askerlerinin silâhlar› ile donat›lm›ﬂ, Çin askerleri
Türk askerleri gibi giydirilmiﬂti. Fakat bütün bu yap›lan reformlar yine de Hun ordular›n›
durduramam›ﬂt›r.
MÖ 220 y›l›nda Hunlar›n baﬂ›na geçen Teoman (Tuman), da¤›n›k Hun boylar›n› bir
yönetim alt›nda toplamay› baﬂarm›ﬂt›r. Teoman Çin’in iç kar›ﬂ›kl›klar içinde
olmas›ndan yararlanarak, Çin’e karﬂ› ak›nlara baﬂlam›ﬂ ve bu ak›nlar sonucunda Çin’in
kuzeyindeki topraklar› ele geçirmiﬂti.
Teoman’dan sonra Hunlar›n baﬂ›na Mete geçti (MÖ 209–174). Mete Han üç y›l süre
ile Çin’le savaﬂt›. Bu savaﬂlar sonunda Mete Han Çin ‹mparatoru Kao-ti’yi,
Pai-teng kalesi civar›nda bozguna u¤rat›nca imparator bar›ﬂ istemek zorunda kald›
(MÖ 200). Yap›lan bu antlaﬂma Türk tarihinde bilinen ilk yaz›l› milletleraras› antlaﬂma
olmas› yönünden önem taﬂ›r. Bu antlaﬂma sonras›nda Mete, bir Çinli prensesle evlenmiﬂ
ve Çin ile olan ticarî iliﬂkilerini geliﬂtirmeye çal›ﬂm›ﬂt›r.
101
TAR‹H 5
Mete’den sonra Ki-ok (MÖ 174–160) baﬂa geçmiﬂtir. Ki-ok, MÖ 166’da Çine
girerek, baﬂkent Ch’ang-an yak›n›ndaki imparatorluk saray›n› yakarak Çin’i bask›
alt›nda tutma politikas›n› sürdürmüﬂtür. Ki-ok bu sefer sonras› Çin ile olan ticarî
iliﬂkileri devam ettirmek için Çinli bir prensesle evlendi. Çinli prenseslerle yap›lan
evlilikler, daha sonraki dönemlerde Türklerin aleyhine oldu. Çinli prensesin himayesinden
yararlanarak serbestçe hareket eden Çinli casuslar, Türk boylar› veya Türk beyleri
aras›nda, propaganda yolu ile düﬂmanl›klar›n do¤mas›na sebep olmuﬂlard›r. Ayr›ca
Çin’den al›nan lüks mallar, ipek ve ipekli kumaﬂlar, Hunlar aras›nda lüks yaﬂant›y›
özendirmekte idi. Nitekim Mete ve Ki-ok’tan sonra Hun devletinin baﬂ›na geçen
hükümdarlar, Çin’in bu faaliyetlerini önleyememiﬂlerdir. Özellikle Çin ‹mparatoru Wu-ti
(MÖ 141–89)’nin ana hedefi, ülkesi için önemli bir gelir kayna¤› olan ipe¤e bat›da yeni
pazarlar bulmak ve ‹pek Yolu’nu kontrol alt›na almakt› (Harita 5-1).
‹pek Yolu ad›n› Çin’in en önemli maddesi olan ipekten alm›ﬂt›r. Çin, MÖ II. yüzy›l›n
baﬂlar›ndan itibaren ‹pek Yolu’nun önemini kavram›ﬂt›. Çin yavaﬂ yavaﬂ Hunlar
karﬂ›s›nda baﬂar› sa¤layarak, ‹pek Yolu’nun geçti¤i Çungarya, Turfan ve Yarkent gibi
merkezleri ele geçirmeye baﬂlam›ﬂt›. ‹pek Yolu’nu ele geçirmek isteyen Çin, bu amaçla
Hunlar› örnek alarak atl› askerî birlikler kurmaya baﬂlad›¤› gibi, bir yandan da çeﬂitli
propagandalarla Hun beylerini birbirine düﬂürmeye çal›ﬂ›yordu. Bu faaliyetleri ile Çin,
Hun devletini parçalay›p, Türk milletini yok etmeyi hedefliyordu.
Harita 5-1 : ‹pek Yolu
102
TAR‹H 5
Çin bu amans›z mücadelenin sonunda Büyük Hun Devleti’ni 48 y›l›nda Kuzey ve
Güney Hun Devleti olarak ikiye bölmeyi baﬂarm›ﬂt›. Güney Hunlar› Çin egemenli¤ini
kabul ederken, Kuzey Hunlar› ise bir süre daha ba¤›ms›zl›klar›n› korumay› sürdürmüﬂtür.
Böylece, Orta Asya da VI. yüzy›l›n ortalar›na kadar sürecek olan Çin hâkimiyeti
baﬂlam›ﬂt›r.
Göktürkler Döneminde Türk-Çin ‹liﬂkisi
Büyük Hun Devleti’nin ikiye ayr›l›p y›k›lmas›ndan, 552 y›l›nda Göktürk Devleti’ nin
kurulmas›na kadar ki geçen sürede Çinlilerin Orta Asya üzerindeki etkinlikleri devam etmiﬂtir.
Bumin Ka¤an’›n 552 y›l›nda Göktürk Devleti’ni kurdu¤u s›rada, Çin do¤u ve bat›
diye ikiye bölünmüﬂ durumda idi. Güçsüz kalan Çin devletleri, destek sa¤lamak
amac›yla Göktürklere çeﬂitli hediyeler gönderiyorlard›.
Mukan Ka¤an (553- 572) zaman›nda Göktürkler, Çin’deki Chou ve Ts’i devletleri
üzerinde bask› kurmay› baﬂard›lar. Mukan Ka¤an’dan sonra baﬂa geçen kardeﬂi Tapo
Ka¤an’da, iki Çin devleti aras›ndaki rekabetten yararlanarak onlar› bask› alt›na ald› ve
ticarî iliﬂkiler kurmay› baﬂard›. Nitekim bu dönemde on bin kadar Türk tüccar› Çin’e
yerleﬂerek ticaretle u¤raﬂm›ﬂt›r.
Çin ile yap›lan ticaretin artmas› ve Türk ülkesinde Çin mallar›n›n kolayca bulunabilmesi,
Türk beyleri aras›nda Çinliler gibi yaﬂamaya ilgi uyand›rm›ﬂt›r. Çin, Göktürkler döneminde
de yine bilinen eski yöntemlerini uygulayarak, Türk beyleri aras›nda anlaﬂmazl›k ç›karmaya
ve onlar› lüks yaﬂama al›ﬂt›rmaya çal›ﬂm›ﬂt›r.
Göktürk Devleti’ndeki Do¤u-Bat› ﬂeklindeki ikili yönetim ve Çin tahrikleri sonucunda
devlet resmen 582 y›l›nda ikiye ayr›ld›. Do¤u Göktürkleri 630 y›l›na kadar
ba¤›ms›zl›klar›n› korumaya çal›ﬂt›larsa da sonunda Çin istilâs›na maruz kalmaktan
kurtulamam›ﬂlard›r. Bundan sonra yaklaﬂ›k 50 y›l kadar sürecek olan Çin hâkimiyetine
giren Göktürkler, zaman zaman ba¤›ms›zl›klar› için isyanlar ç›karm›ﬂlard›r.
Bu ba¤›ms›zl›k için yap›lan ayaklanmalar›n en önemlisi 639 y›l›nda Kürﬂad’›n Çin
saray›na düzenledi¤i bask›n olmuﬂtur. Bu u¤urda hayat›n› kaybeden Kürﬂad, Türk
halk›n›n millî benli¤ini tekrar kazanmas›na ön ayak olmuﬂtur.
Çin, Do¤u Göktürklerden sonra 659 y›l›nda Bat› Göktürk Devleti’ni de egemenli¤i
alt›na alm›ﬂt›r. Göktürklerin Çin hâkimiyetinden kurtulmak için baﬂlatt›¤› mücadeleler,
682 y›l›nda Kutluk’un liderli¤inde baﬂar›ya ulaﬂm›ﬂ ve Kutluk (‹lteriﬂ) Ka¤an, Göktürk
Devleti’ni yeniden kurmay› baﬂarm›ﬂt›r. Kutluk Ka¤an ilk olarak Çin’e seferler düzenlemiﬂtir.
Biliyordu ki, Çin üzerinde bask› oluﬂturulamazsa Göktürklerin güvenlikte olmas› ve
güçlenmesi mümkün olmayacakt›. Bu nedenle Kutluk Ka¤an, Çin üzerine pek çok sefer
düzenlemiﬂtir.
Kutluk Ka¤an’dan sonra yerine geçen kardeﬂi Kapgan Ka¤an da ayn› politika ile
Çin’e birçok seferler düzenleyerek Çin’i sürekli bask› alt›nda tutmaya çal›ﬂm›ﬂt›r. Çin
de¤erli hediyeler göndererek Türk beylerini kand›rmaya ve k›ﬂk›rtmaya çal›ﬂt›ysa da
103
TAR‹H 5
baﬂar›l› olamam›ﬂt›r. Türk yöneticilerini etkileyemeyen Çin bu sefer de Göktürklere
ba¤l› boylar› ayaklanmaya teﬂvik etmiﬂtir. Sonunda Türk boylar› Göktürklere karﬂ›
ayaklanm›ﬂlard›r.
Bilge Ka¤an döneminde ise ünlü vezir Tonyukuk’un önerileri do¤rultusunda, Çin’e
karﬂ› dikkatli bir siyaset izlenmiﬂtir. Bilge Ka¤an, Çin’in k›ﬂk›rt›c› faaliyetlerini sürdürmesi
nedeniyle Çin üzerine sefere ç›km›ﬂ ve Çin’i yenilgiye u¤rat›lm›ﬂt›r (720) . Göktürk
Devleti’nin y›k›l›ﬂ›na kadar Çin ile olan iliﬂkiler bar›ﬂ içinde sürdürülmüﬂ ve ticarî
iliﬂkiler art›r›lm›ﬂt›r.
Türk hakanlar› Çin konusunda Türk milletini her an uyan›k ve dikkatli olmalar›
amac›yla Orhun Kitabeleri’ni yazd›rtm›ﬂlard›r.
Uygurlar Döneminde Türk-Çin ‹liﬂkisi
745 y›l›nda Orta Asya’daki Türk hakimiyeti, Uygurlar›n eline geçmiﬂtir. Uygurlar
döneminde Türk-Çin iliﬂkileri daha önceki dönemlere göre farkl› geliﬂme göstermiﬂtir.
Çin’e karﬂ› askerî seferlere devam edilmekle beraber, bu ülkeyle ticarî iliﬂkilerin
geliﬂmesine de önem verilmiﬂtir. 751 y›l›ndaki Talas Savaﬂ›’nda yenilen Çin, Orta
Asya’daki hâkimiyetini kaybederek çekilmek zorunda kalm›ﬂ ve Tar›m havzas›
Uygurlar›n eline geçmiﬂti.
Talas Savaﬂ› yenilgisi sonras›nda Çin’de iç ayaklanmalar ç›kt›. Zor durumda kalan
Çin imparatoru, Uygur Ka¤an› Moyen Çor (747–759)’dan yard›m istedi. Moyen
Çor’da 757 y›l›nda Çin’e bir sefer düzenleyerek imparatora yard›m etti. Yap›lan bu
seferin karﬂ›l›¤›nda Moyen Çor, Çin’i vergiye ba¤lamay› baﬂarm›ﬂ ve imparatorun
k›z›yla da evlenmiﬂti. Uygurlar bu dönemde Çin’den pek çok kitap tercüme etmiﬂlerdir.
Böylece Çin kültürü ve yaﬂam tarz› Türkler aras›nda taraftar bulmaya baﬂlam›ﬂt›r.
Bögü Ka¤an (759–780) döneminde Çin’de Türk nüfusu artm›ﬂ ve birçok Çin
kentinde Uygurlu tüccarlar, serbestçe ticaret yapmaya baﬂlam›ﬂt›. Bu tarihlerde Tibetlilerin
sald›r›s›na u¤rayan ve sald›r›lardan bunalan Çin, Bögü Ka¤an’dan yard›m istemiﬂti.
Bögü Ka¤an’da bu yard›m iste¤i üzerine Lo-Yang Seferine ç›km›ﬂ ve Tibetlileri yenilgiye
u¤ratm›ﬂt›. Sefer dönüﬂü Bögü Ka¤an, yan›nda Mani dini rahipleri ile birlikte ülkesine
döndü. Uygurlar›n dinî ve sosyal yaﬂamlar›n› etkileyecek olan Mani dinini benimseyen
Bögü Ka¤an, bu dini devletin resmî dini haline getirdi. Hristiyanl›k, Budizm ve
Zerdüﬂtlük dinlerinin kar›ﬂ›m› olan Mani dini, daha çok yerleﬂik hayata geçmiﬂ
Uygurlar aras›nda yay›ld›. Bögü Ka¤an Çin’de yeniden baﬂlayan kar›ﬂ›kl›klardan yararlanmak
düﬂüncesi ile Çin seferine ç›kma haz›rl›¤› içinde iken ye¤eni Ba¤a Tarkan taraf›ndan
öldürüldü ve sefer gerçekleﬂemedi.
Ba¤a Tarkan (780–789) zaman›nda yeniden Çin’le dostluk iliﬂkileri geliﬂtirildi.
Ba¤a Tarkan, Çinli bir prensesle evlendi. Böylece Uygur tüccarlar›n›n Çin’de yeniden
ticaret yapabilmeleri sa¤land›.
104
TAR‹H 5
840 y›l›nda K›rg›zlar›n sald›r›lar› sonucu Uygur Devleti y›k›ld›. Uygurlar›n büyük
bir bölümü, güneye ve bat›ya göç etti. Güneye göç eden Uygurlar, Çin’in Kansu
Bölgesinde Kansu Uygur Devleti’ni kurdular ve Çin ile daha çok ticarî iliﬂkilere girdiler.
1226 y›l›nda Mo¤ol hâkimiyeti alt›na girinceye kadar siyasî varl›klar›n› sürdüren
Kansu Uygurlar›, günümüzde Çin’in bat›s›nda yaﬂamaktad›rlar.
K›rg›zlar›n sald›r›lar› sonucu bat›ya göç eden Uygurlar›n bir k›sm› da Do¤u
Türkistan’a yerleﬂerek burada Turfan Uygur Devleti’ni kurdular. ‹slâmiyet’i kabul eden
Do¤u Türkistan (Turfan) Uygurlar›, bu dinin Çin’e yay›lmas›nda etkili oldular. 1209
y›l›nda Mo¤ollar taraf›ndan y›k›lan Turfan Uygurlar›, günümüzde Çin yönetimi
alt›ndaki Sincan - Uygur Özerk Bölgesi’nde yaﬂamaktad›rlar.
Türk-Çin iliﬂkilerinin geneline bakt›¤›m›zda, askerî üstünlük Türklerde olmuﬂ,
böylece Türkler askerî yönden güçlü olma durumlar›n› Çin’e karﬂ› varl›klar›n› korumada
kullanm›ﬂlard›r. Buna karﬂ›l›k Çin’in sahip oldu¤u topraklar Türklerinkine göre daha
verimli idi. Dolay›s›yla Çin Türklere göre daha zengindi. Çeﬂitli mallar›n ve hediyelerin
Çin’den devaml› Türk illerine gitmesi de bu duruma bir kan›tt›r. Bu sebeple ekonomik
aç›dan güç te genelde Çinlilerin elinde idi.
Tarih boyu yerleﬂik kültür, göçebe kültüre karﬂ› uzun vadede baﬂar› sa¤lam›ﬂt›r.
Çinlilerin yerleﬂik kültüre sahip olmalar›, Türk askerî üstünlü¤üne karﬂ› dayanma gücü
vermiﬂtir. Çin’deki yo¤un nüfus, Türklere karﬂ› Çinlilerin elindeki güçlü bir kozdu.
Türk-Çin mücadelesinde Türkler, Çinlilerin sahip olduklar› kültürel de¤erleri
dengeleyecek unsurlara sahip olmuﬂlar, her alanda onlardan geri kalmak
istememiﬂlerdir. Çin alfabesine karﬂ› geliﬂmiﬂ bir Türk alfabesinin oluﬂu, Çin diline
karﬂ› geliﬂmiﬂ bir Türk dilinin varl›¤› buna güzel bir örnektir. Türklerin aç›k siyasetine
karﬂ› Çinliler, casusluk türü gizli siyaset yapmay› tercih etmiﬂlerdir. Bu durum zaman
zaman Türklerin aleyhine sonuçlanm›ﬂ, buna karﬂ›l›k Türk hakanlar› da halk›n› Çin’e
karﬂ› sürekli uyararak dikkatlerini çekmiﬂlerdir.
‹lk Türk-Çin iliﬂkileri ne zaman baﬂlam›ﬂt›r?
Türk ak›nlar›na karﬂ› Çinliler ne gibi önlemler alm›ﬂlard›r?
Çin Göktürk Hakanlar›n› nas›l etkilemiﬂtir?
‹pek Yolu’nun Türk – Çin iliﬂkilerindeki rolü nedir?
2 – TÜRK - MO⁄OL ‹L‹ﬁK‹LER‹
Tarihte Türk-Mo¤ol iliﬂkileri Hunlar dönemine kadar uzanmaktad›r. Büyük Hun
Devleti hükümdar› Mete Han, daha baﬂlang›çta Mançurya’daki Mo¤ol-Tunguz
kabileleriyle (Tung-hular) anlaﬂmazl›¤a düﬂmüﬂse de devletini güçlendirdikten sonra
üzerlerine giderek onlar› hâkimiyeti alt›na almay› baﬂarm›ﬂt›. Mo¤ollar, yüzy›llarca
Türklerle yan yana yaﬂam›ﬂlar ve bunun sonucu olarakta Türk kültür ve medeniyetinin
etkisinde kalm›ﬂlard›r.
105
TAR‹H 5
Mançurya’da yaﬂayan ilk Mo¤ollar, Çin kaynaklar›na göre Güneﬂ’i, Ay’›, y›ld›zlar›
ve köpe¤i kutsal saym›ﬂlard›r. Avc›l›k yapan Mo¤ollar domuz besleyip yetiﬂtirmiﬂlerdir.
Mo¤ol aile yap›s› ana erkil idi, yani anaya ba¤l›l›k esast›. Mo¤ollar›n ata binmeleri ve
kurduklar› çad›rlar, Türklerinki ile benzerlik gösterirdi.
Mete’den sonra Mo¤ollar, 300 y›l kadar Hun hâkimiyetinde yaﬂad›lar. Mo¤ollar
zaman zaman Hunlarla rekabet ettilerse de Hun Devleti’nden ayr›larak ba¤›ms›zl›klar›n›
elde edemediler.
Mo¤ollar, uzun y›llar Hunlar›n, Göktürklerin ve Uygurlar›n hâkimiyeti alt›nda
yaﬂam›ﬂlard›r. Mo¤ollar, Cengiz Han’›n babas› Yesügey döneminde bir araya gelerek
siyasî güç oluﬂturabilmiﬂlerdir.
Mo¤ollar, Uygur Devleti’nin 840 y›l›ndaki y›k›l›ﬂ› sonras›nda ba¤›ms›z kalm›ﬂlard›.
1206 y›l›nda Cengiz Han’›n önderli¤inde kendi devletlerini kuran Mo¤ollar, 1209
y›l›nda Turfan Uygurlar›n› (Do¤u Türkistan Uygurlar›), 1226’da da Kansu Uygurlar›n›
itaat alt›na almay› baﬂard›lar. Kültür ve medeniyet yönlerinden Mo¤ollardan ileri olan
Uygurlar, Mo¤ollar›n devlet yönetimde önemli görevler ald›lar. Hatta Uygur dilini
Mo¤ollara ö¤reten Uygurlar, devletin resmî dilinin Uygurca olmas›n› sa¤lad›lar. Uygurlar,
Mo¤ollar›n hizmetinde; yönetici, komutan, ö¤retmen ve teknik eleman olarak görev
alarak, bir bak›ma Mo¤ollara kültürel alanda rehberlik yapm›ﬂlard›r. Uygurlar, Mo¤ol
‹mparatorlu¤u’nun zamanla Türk-Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’na dönüﬂmesinde etkili oldular.
Hatta Uygurlar, Mo¤ollardan bir k›sm›n›n Türkleﬂmesini de sa¤lam›ﬂlard›r. Daha sonralar›
haz›rlanan Cengiz Yasas›’nda ve oluﬂturulan Mo¤ol askerî teﬂkilât›nda Türk unsurunun
büyük ölçüde yer almas› bunun sonucudur.
Ayr›ca Cengiz Han’a itaat eden ilk Müslüman-Türk hükümdar› olan Karluk Hakan›
II. Arslan Han’d›r. Cengiz Han zaman›nda devlet idaresinde Karluklar da görev
alm›ﬂlard›r.
Türk-Mo¤ol iliﬂkileri ilk olarak ne zaman baﬂlam›ﬂt›r?
Türk kültürünün Mo¤ol kültürü üzerindeki etkileri nelerdir?
Mo¤ollar ilk kez kimin zaman›nda bir araya gelip önemli bir siyasi güç oluﬂturmuﬂlard›r?
3- TÜRK - ARAP ‹L‹ﬁK‹LER‹
Türklerin Araplarla tan›ﬂmalar› ‹slamiyet’ten öncedir. Türk-Arap iliﬂkileri ilk defa
Sasanî Devleti arac›l›¤› ile baﬂlam›ﬂt›r. Nitekim Sasanîlerin Göktürklerle yapt›klar›
savaﬂlarda, ordular›nda Arap askerlerinin de bulundu¤unu kaynaklar yazmaktad›r.
‹slamiyet öncesi Türk-Arap iliﬂkisinin varl›¤›n›, Cahiliye Devri Arap ﬂiirlerinde de
görmek mümkündür. Bu ﬂiirlerde Türklerin daha çok askerî yönleri ve kahramanl›klar›
anlat›lmaktad›r. Türklerin Araplarla yak›n iliﬂkileri Hz. Ömer’in Nihavend Savaﬂ›
(642) ile Sasanî Devletini y›kmas›ndan sonra, Müslüman Arap ordular›n›n do¤uya
do¤ru ilerleyerek Ceyhun Nehri’ne ulaﬂmas›yla baﬂlam›ﬂt›r. O tarihlerde Ceyhun
Nehri’nin ötesindeki topraklarda Türkler bulunuyordu. Böylece Türklerle Müslüman
Araplar ilk defa karﬂ› karﬂ›ya gelmiﬂ oluyorlard›.
106
TAR‹H 5
Halife Hz. Ömer’den sonra Halife olan Hz. Osman’›n son dönemleri ile Hz. Ali’nin
halifeli¤i dönemlerinde, ‹slâm Devleti’ndeki iç kar›ﬂ›kl›klardan dolay› do¤u yönündeki
fetih hareketleri durmuﬂtu. Emeviler döneminde Müslüman Araplar›n fetihleri yeniden
baﬂlam›ﬂt›r. Türkler ile Araplar aras›ndaki mücadelelerin en ﬂiddetlisi Emeviler
zaman›nda olmuﬂtur. Emevilerin Horasan Valisi olan Ubeydullah bin Ziyad, 674 y›l›nda
önemli bir ticaret merkezi olan Beykend’i ald›, daha sonra Ceyhun Nehri’ni geçerek
Maveraünnehir’in önemli ﬂehirlerinden olan Buhara’y› kuﬂatt›. Buhara’n›n Türk as›ll›
melikesi Kabaç Hatun, a¤›r bir vergi karﬂ›l›¤›nda Ubeydullah bin Ziyad ile anlaﬂma
yapt›. Anlaﬂma gere¤i Ubeydullah bin Ziyad, iki bin Türk gencini asker olarak
ordusuna ald›. Böylece Türkler, ‹slam Devleti’nin ordusunda ilk defa görev alm›ﬂ
oluyorlard›.
Müslüman Araplar, 705’de Horasan’a vali olarak atanan Kuteybe bin Müslim
zaman›nda bütün Maveraünnehir’i alarak Buhara, Semerkant ve Kaﬂgar gibi önemli
Türk ﬂehirlerini ele geçirmiﬂlerdi. Kuteybe bin Müslim’in 715 y›l›ndaki ölümü
sonras›nda Araplar Maveraünnehir’de tutunamad›lar.
Göktürklerin yeniden güçlendikleri bu dönemde Kültigin, Maveraünnehir’deki baz›
yerleri Araplardan geri almay› baﬂard›. Türk-Arap savaﬂlar› Türgiﬂler zaman›nda da
devam etti. Türgiﬂ-Arap mücadelesinde ‹pek Yolu’nun ekonomik önemi de rol
oynam›ﬂt›r. Öte yandan Emeviler, Türk engelini kald›rmak için Çin ile temas kurmaya
çal›ﬂm›ﬂlarsa da bunda baﬂar›l› olamam›ﬂlard›r (719). Çünkü ayn› tarihlerde Çin’in
bat›ya do¤ru yay›lma politikas› da Türgiﬂ engeline tak›lm›ﬂt›.
Maveraünnehir’de baﬂlayan Arap aleyhtarl›¤› Türgiﬂlerin etkisiyle daha da
güçlenmiﬂti. Emevilerin, kendilerinden baﬂka herkesi küçümsemeleri, zalim ve bencil
siyasetleri ve her ulusu mevali (köle) olarak görmeleri bu aleyhtarl›¤› art›rm›ﬂt›.
Maveraünnehir’deki bu karmaﬂa üzerine Halife Hiﬂam (724–743), bu bölgenin valisini
de¤iﬂtirerek yerine Müslim bin Said’i atad› (724). Türgiﬂ hakan› Su-lu Ka¤an
üzerine sefere ç›kan Müslim bin Said komutas›ndaki Arap askerlerini yenen Su-lu
Ka¤an, onlar› Semerkant’a çekilmeye mecbur etti. Su-lu Ka¤an’›n bu baﬂar›s› bölgede
Arap nüfuzunun k›r›lmas›na, Araplar›n ileri harekâtlar›n›n bir süre durmas›na sebep
oldu. Art›k bölge halk› Türgiﬂleri kurtar›c› olarak görmeye baﬂlam›ﬂt›.
Su-lu Ka¤an 728’de Buhara’y› ele geçirdi. Su-lu Ka¤an’›n amac› Araplar›n
Semerkant ’ taki merkez ordugâh›n› ele geçirip, onlar› Maveraünnehir’den tamamen
ç›karmakt›. Fakat Su-lu Ka¤an’›n öldürülmesi ve bir süre sonra Türgiﬂlerin da¤›lmas›,
Maveraünnehir’deki Arap ilerleyiﬂini durduracak bir Türk devletinin kalmamas›na
sebep oldu. Sonuçta Maveraünnehir bölgesi tekrar Araplar›n eline geçti.
Emevilerin, Araplar› di¤er insanlardan üstün tutan bencil ve zorba politikalar›
nedeniyle, Türklerin büyük gruplar halinde ‹slamiyet’e geçmelerini geçiktirmiﬂtir.
Hatta Emevilerin yönetiminden memnun olmayan Türkler, Abbasileri destekleyerek
Emevilerin y›k›lmas›nda önemli rol oynam›ﬂlard›r.
107
TAR‹H 5
Araplar›n Türkler ile karﬂ›laﬂt›klar› ikinci bölge Kafkaslard›r. Maveraünnehir’de
Arap ilerleyiﬂi Türgiﬂlerce durdurulurken, Kafkaslar yönünde ise bu görevi Hazar
Türkleri üstlenmiﬂlerdir.
Arap-Hazar mücadelesi de ayn› Türgiﬂ-Arap mücadelesi gibi ﬂiddetli ve sürekli
olmuﬂtur. ‹lk defa Hz. Osman zaman›nda bir Arap ordusu Hazar baﬂkenti Belencer’e
kadar ilerledi. Hazarlar, Araplar›n bu ilk taarruzunu geri püskürtmeyi baﬂarm›ﬂlard›r.
651–652 y›l›nda gerçekleﬂen ilk çarp›ﬂmay›, uzun y›llar sürecek olan s›n›r çat›ﬂmalar›
izlemiﬂtir. Sonunda Belencer’i ele geçirmeyi baﬂaran Araplar, Hazarlar› yeni baﬂkentleri
el-Beyza’ya taﬂ›nmaya mecbur b›rakm›ﬂlard›r. Mervan bin Muhammed yönetimindeki
Arap ordular› 737 y›l›ndaki ileri harekâtlar›yla el-Beyza’y› kuﬂatarak Hazar ordusunu
a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›lar. Hazar Hakan› bunun üzerine bar›ﬂ istemek zorunda kald›.
Mervan bin Muhammed’de, hakan›n Müslüman olmas› ﬂart›yla Hazarlarla bar›ﬂ yapt›.
Bundan sonra ‹slamiyet, IX. yüzy›lda Hazarlar aras›nda yay›lmaya baﬂlam›ﬂt›r.
Emevilerden sonra Abbasilerin iktidara geliﬂi ile Maveraünnehir bölgesinde oldu¤u
gibi Kafkaslar bölgesinde de Arap ilerleyiﬂi eski gücünü yitirmiﬂtir. Türkler, Abbasi
Devleti döneminde önemli görevler alm›ﬂlard›r. Harun Reﬂit saray muhaf›zlar›n›
Türklerden oluﬂturmuﬂ, Halife Mu’tas›m’ da Horasanl› Türklerden meydana gelen bir
hassa ordusu kurmuﬂtu.
Türkler 751 Talas Savaﬂ›’nda Çinlilere karﬂ› Araplar›n yan›nda yer alarak, Araplar›n
savaﬂ› kazanmalar›n› sa¤lad›lar. Bu savaﬂta yenilen Çin, Asya’ya hâkim olma sevdas›n›
yitirmiﬂ ve kendi tabiî s›n›rlar› içine çekilmek zorunda kalm›ﬂt›. Böylece Orta Asya’da
a¤›r bask› alt›nda olan Türk toplumu rahatlayarak tekrar toparlanma dönemine girmiﬂtir.
Bu olaydan sonra Arap-Türk iliﬂkileri dostça geliﬂmiﬂtir. Talas Savaﬂ› sonras›nda
‹slamiyet, Türkler aras›nda yay›lmaya baﬂlam›ﬂ ve ilk olarak Karluk, Ya¤ma ve Çi¤il
Türkleri ‹slamiyet’i kabul etmiﬂlerdir. X. yüzy›lda O¤uzlar aras›nda ‹slamiyet yay›lm›ﬂ
ve XI. yüzy›lda da ‹slam dünyas›n›n liderli¤i Türklerin eline geçmiﬂtir.
Türk-Arap mücadelesinde Araplar, Türkler karﬂ›s›nda kesin bir baﬂar›ya
ulaﬂamam›ﬂlard›r. Bu mücadeleler s›ras›nda Türkler, kendi ülkelerini Araplar›n iﬂgaline
karﬂ› baﬂar›yla korumuﬂlar, onlar›n hâkimiyeti alt›na da girmemiﬂlerdir.
Tarihte ilk Türk-Arap iliﬂkileri ne zaman baﬂlam›ﬂt›r?
Emeviler dönemi Türk-Arap iliﬂkileri nas›ld›?
Orta Asya’daki ilk Türk devletleri döneminde Türk-Arap mücadelesinin sonuçlar› nelerdir?
Talas Savaﬂ›’n›n Türk tarihî aç›s›ndan önemi nedir?
4 – TÜRK - ‹RAN ‹L‹ﬁK‹LER‹
III. yüzy›l baﬂlar›nda ‹ran’da Part Devleti bulunuyordu. Bu dönemde ilk Türk-‹ran
iliﬂkileri ticarî yönde olmuﬂtur. Hunlar›n Yüeçileri yenmesiyle Hun elçileri ve kervanlar›,
yaz›l› bir güvence taﬂ›malar› ﬂart› ile yol üzerindeki devletlerden rahatl›kla geçebilme
imkân› buluyorlard›.
108
TAR‹H 5
I. Eldeﬂir, Partlar› yenerek 226 y›l›nda Sasanî Devleti’ni kurdu. Böylece Sasanîler,
‹randaki Partlar›n mirasç›s› oldular. Eski ‹ranl›lar, Türklerin yaﬂad›¤› ülkelere Turan
ad›n› vermiﬂlerdir. Firdevsi’nin ﬁehname adl› eserinde ‹ran-Turan savaﬂlar› anlat›lmaktad›r.
Burada sözü edilen Turan kavimlerinin Sakalar (‹skitler) oldu¤u tahmin edilmektedir.
I. ünitede de belirtti¤imiz gibi Afrasyab bir Türk hükümdar› olup, onun ad› muhtemelen,
Türkçe Alp Er Tunga’d›r. Milâttan önceki dönemlerde, ‹ran-Turan mücadelesinde bu
ünlü Türk hükümdar› hayat›n› kaybetmiﬂ ve onun ölümü bütün Türk kavimlerini yasa
bo¤muﬂtu. Onun ad›na söylenen Alp Er Tunga Sagu’su yüzy›llarca nesilden nesile
söylene gelmiﬂtir.
Orta Asya’daki Kuzey Hun devleti y›k›l›nca, Çin egemenli¤i alt›na girmek istemeyen
Hunlar, bat›ya do¤ru göç ederek ‹til’i (Volga) geçip Avrupa’ya do¤ru ilerlediler.
Hunlar›n bir k›sm› güneye yönelerek Afganistan’›n kuzeyine yerleﬂip, burada Akhunlar
(Eftalitler) Devletini kurmuﬂlard›.
Akhunlar, özellikle ‹pek Yolu’na hâkim olmak için Sasanîlerle sürekli olarak
savaﬂm›ﬂlard›r. So¤d bölgesini ele geçirdikten sonra ‹ran üzerine sürekli hücum eden
Akhunlar, bu hücumlar› sonucunda neredeyse Sasanî ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lma
tehlikesi geçirmesine sebep olmuﬂlard›. II. ﬁapur zaman›nda Akhunlarla uzun y›llar
sürecek olan bir bar›ﬂ antlaﬂmas› yap›lm›ﬂt›r. Ancak bu bar›ﬂ dönemi uzun sürmemiﬂ ve
Behram Gur (420 - 438) zaman›nda yeniden baﬂlayan Akhun taarruzlar› baﬂar›yla
püskürtülmüﬂtür. II. Yezdcerd (438 - 457) zaman›nda Akhun Hükümdar› Kün- Han,
Sasanîlerin iç iﬂlerine kar›ﬂarak, himayesine ald›¤› Sasanî veliaht› Firuz’u (459 - 484),
‹ran’ da tahta ç›kmas›n› sa¤lad›.
Sasani-Akhun iliﬂkileri 484 y›l›nda en gergin dönemini yaﬂad›. Herat’› ele geçiren
Akhunlar, Sasanî Devleti’ni y›ll›k vergiye ba¤lad›. Ayr›ca 484 y›l›nda ç›kan Mazdek
‹syan› s›ras›nda ‹ran’da büyük kar›ﬂ›kl›klar meydana geldi. ‹syanc›lar taraf›ndan ele
geçirilen Sasanî hükümdar› Kubad (Kavad) hapsedildi. Bir süre sonra kurtulmay›
baﬂaran Kubad Akhunlara s›¤›nd›. Mazdek isyan›n› bast›rmak için Kubad’a yard›m
eden Akhun hükümdar› isyan› bast›rarak ‹ran’›n tekrar eski düzenine kavuﬂmas›n›
sa¤lad›.
Akhunlar, VI. yüzy›l›n baﬂlar›nda en güçlü dönemlerini yaﬂarlarken, Anuﬂirvan
(Nuﬂirevan) (531–579)’da ‹ran’da güçlü bir hükümdar olarak tahta ç›kt›. Di¤er taraftan
Orta Asya’da II. Göktürk Devleti’nin kuruluﬂu ile ‹stemi Yabgu’nun Maveraünnehir
bölgesine yönelik faaliyetleri de h›z kazanm›ﬂt›.
Göktürkler k›sa zamanda topraklar›n› büyüterek Sasanîler ve Akhunlara komﬂu
oldular. Göktürklerin amac› ‹pek Yolu’na egemen olmakt›. Göktürklerin bat› bölgesini
yöneten ‹stemi Yabgu, bu amaçla Akhunlara karﬂ› Sasanîlerle bir anlaﬂma yapt›. Ayr›ca
k›z›n› Anuﬂirvan’la (Nuﬂirevan) evlendirerek, ‹ran saray›na gönderdi. Bu evlilikten
dünyaya gelen IV. Hürmüz bir ‹ranl›dan çok Türk’e benzedi¤inden Türko¤lu diye
isimlendirilmiﬂtir. Göktürkler ve Sasanîlerin ortak bir seferi ile Akhun Devleti y›k›ld›.
Akhun ülkesinin topraklar›n› Ceyhun Nehri s›n›r olmak üzere Göktürkler ve ‹ranl›lar
109
TAR‹H 5
(Sasaniler) aralar›nda paylaﬂt›lar (557). Böylece Maveraünnehir, Fergana’n›n bir k›sm›,
Bat› Türkistan’›n güneyi, Hotan, Kaﬂgar gibi yerler ile Orta Asya kervan yolunun (‹pek
Yolu) kontrolü de Türklerin eline geçti. Bu paylaﬂ›mdan memnun olmayan Anuﬂirvan,
anlaﬂmaya uymayarak ‹pek Yolu ticaretini engellemeye, ülke içerisinde huzursuzluklar
ç›karmaya baﬂlad›. Hatta ‹stemi Yabgu’nun gönderdi¤i bar›ﬂ elçilerini öldürmekten bile
çekinmedi. Bunun üzerine ‹stemi Yabgu, Sasanîlere karﬂ› Bizans ile anlaﬂt›. Sasanîler
do¤udan Türklerin, bat›dan da Bizans ‹mparatorlu¤unun hücumlar› sonucu iyice
zay›flad›. Fakat daha sonralar› Bizans’›n Sabarlar› da¤›tmas› ve Göktürklere karﬂ›
ikiyüzlü bir politika izlemesi nedeniyle Göktürk - Bizans ittifak› uzun süreli olamad›.
Bat› Göktürk Hakan› Tardu, IV. Hürmüz (Türko¤lu 579–590) döneminde Sasanî
Devleti’nin iç iﬂlerine kar›ﬂmaktan geri durmam›ﬂt›r. Herat Bölgesine giren Göktürk
ordusu, ‹ran üzerinde Göktürk bask›s› kurmaya çal›ﬂm›ﬂt›r.
642 y›l›ndaki Nihavend Savaﬂ› ile son Sasanî Hükümdar› olan III. Yezdcerd’in
‹slam ordular›na yenilmesi, Orta Asya Türklerine adeta bir duvar olan Sasanî
Devleti’nin y›k›lmas› ile sonuçland›. Y›llar boyu Hazar’›n güneyini Türklere t›kayan
‹ran engeli y›k›ld›. Böylece Türkler için yeni siyasî sahalar aç›ld›. Buralardan ‹ran,
Irak, Azerbeycan ve Anadolu’ ya gelen Türkler arka arkaya bu bölgelerde güçlü
devletler kurmuﬂlard›r.
110
Göktürk - Sasanî ittifak›n›n sebepleri nelerdir?
Göktürk – Bizans iliﬂkilerinin Sasanîler aç›s›ndan sonuçlar› neler olmuﬂtur?
Sasanî Devleti’nin y›k›lmas›n›n Türk tarihi aç›s›ndan önemi nedir?
TAR‹H 5
ÖZET
Türk - Çin iliﬂkileri Orta Asya’da MÖ IV. yüzy›lda baﬂlad›. Zaman içinde devam
eden bu iliﬂkiler siyasî, askerî ve kültürel boyutlarda seyretti. Genellikle de aralar›ndaki
rekabet, hemen her dönemde ön s›ray› ald›. Türk - Çin askerî mücadelesinde Hunlar›n
baﬂar›lar›, Çin Seddi’nin yap›lmas›na sebep oldu. Gerek Çin Seddi’nin yap›m›, gerekse
Çin ordusundaki askerî reform Hun ak›nlar›n› durduramad›. Özellikle, Mete ile Çin’e
karﬂ› kesin üstünlük sa¤land›. Çinin ordu reformu ve tarihî ‹pek Yolu’nun önemini kavramas›,
onun MÖ II. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Hunlara karﬂ› baﬂar›l› olmas›nda etken oldu.
Çin Hunlara karﬂ› zenginli¤ini kulland›. De¤erli hediyeler göndererek Türk
idarecileri etkiledi. Ayr›ca, Türk illerine yerleﬂtirdi¤i adamlar›yla Hun Devletini
y›pratt›. Çin Türklere karﬂ› uygulad›¤› siyaset metotlar›nda baﬂar›l› oldu. Sonuçta,
Büyük Hun Devleti’ni ikiye ay›rmay› baﬂard›. Kuzey ve Güney Hun devletlerini y›kan
Çin, böylece Asya’da hâkimiyeti ele geçirdi.
Göktürk Devleti kurulunca, Türk – Çin mücadelesi tekrar baﬂlad›. Çin, eski siyaset
metotlar›n› tekrar kulland›. Türkler üzerinde kültürel yönden egemenlik kurmak istedi.
Hunlar gibi Göktürklerin de ikiye ayr›lmas›nda büyük rol oynad›. Do¤u ve Bat›
Göktürk Devletleri de Çin taraf›ndan y›k›ld› (630).
Çin’in Türkleri Çinlileﬂtirme politikas› ise sonuçsuz kald›. Benliklerini yitirmeyen
Türklerin 50 y›l› aﬂk›n esaret hayatlar›, 682 y›l›nda son buldu. Yeni kurulan II. Göktürk
devletinin idarecileri, Çin tehlikesine karﬂ› toplumlar›n› hep uyard›lar. Orhun Kitabeleri
ile bu uyar›lar›n› zaman içinde de kal›c› hale getirdi.
Uygurlar ise Çin iliﬂkilerinde askerî ve kültürel siyaseti yan yana kulland›lar. Çin
kültürünü ö¤renmeye çal›ﬂt›lar. Çin’de ticaret kolonileri kurdular. Türk töresini ve Türk
kimli¤ini unutmayan Uygurlar›n üzerinde, Çin felsefe ve düﬂünceleri daha etkili oldu.
Orta Asya’da Türk – Mo¤ol iliﬂkileri Mete zaman›nda baﬂlad›. Mete’ye yenilen Mo¤ollar,
Hun egemenli¤ine girdiler. Göktürk Devleti döneminde de onlara ba¤land›lar. Mo¤ollar
ancak Uygurlar döneminde ba¤›ms›z olarak yaﬂamaya baﬂlad›lar. Uygur kültürünün
etkisi alt›nda kald›lar. Cengiz Han’la kendi devletlerini kuran Mo¤ollar, Uygurlar› ve
di¤er Türk kavimlerini hâkimiyetleri alt›na ald›lar. Bu dönemde özellikle Uygurlar,
Mo¤ollara her alanda yol gösterici oldular.
Türk-Arap iliﬂkileri ‹slamiyet’in do¤uﬂundan önce baﬂlad›. 705 y›l›nda ise Kuteybe
ile ‹slâm ordular› Maveraünnehir’e girdi. Türkler, Araplara karﬂ› topraklar›n› savundular.
Fakat Semerkant ve di¤er ﬂehirler Araplar›n eline geçti. Emevilerin sert tutumlar›
Türklerin Müslüman olmalar›n› geçiktirdi. Abbasiler döneminde Türk-Arap iliﬂkileri
daha ›l›ml› bir döneme girdi. 751 y›l›ndaki Talas Savaﬂ›’nda Araplarla Çinliler karﬂ›laﬂt›.
Türklerin ezeli düﬂmanlar› Çin’e karﬂ› Araplar›n yan›nda yer almalar› sonucu etkiledi. Çin
yenilerek durduruldu. Böylece, Orta Asya’daki Türk toplumu rahatlayarak, toparlanma
dönemine girdi. Talas’ta baﬂlayan Türk – Arap iﬂbirli¤i ise daha sonra da devam
edecek sosyal ve kültürel alanlara yans›d›.
111
TAR‹H 5
Eski ‹ranl›lar, Türklerin yaﬂad›klar› ülkelere Turan ad›n› vermiﬂlerdi. Baz› tarih
kaynaklar›na ve ﬁehname’ye göre Alper Tunga ünlü bir Türk hükümdar› idi. Pers (‹ran)
hükümdar› Kirus döneminde yap›lan ‹ran-Turan savaﬂlar›nda ölmüﬂ, Alp Er Tunga
Sagusu’da bunun üzerine söylenmiﬂti.
Yüeçilerin, Mete ve o¤lu taraf›ndan yenilmeleri, onlar›n bat›ya göçlerine sebep oldu.
Hunlarla ‹ranl›lar aras›ndaki Kuﬂhan Devleti, böylece Yüeçiler taraf›ndan kuruldu.
Dolay›s›yla bu dönemde Türkler, ‹ranl›larla siyasî ve askerî iliﬂkilerde pek
bulunmad›lar. Göktürk Devleti zaman›nda ise ‹ran’la ‹pek Yolu yüzünden mücadeleye
girildi. Göktürkler Akhunlarla savaﬂt›lar, onlar›n Çin’le iyi iliﬂkiler içinde bulunmalar›,
Göktürkleri ‹ranl›larla (Sasanîlerle) ittifak yapmaya sevketti. Göktürk ve Sasanîler
birleﬂerek Akhun Devleti’ni y›kt›lar. Bu dönemde Sasanîler, Türklerle yap›lan
anlaﬂmalara uymad›lar Bunun üzerine, Bizans’la anlaﬂma yap›ld›. Göktürk ve Bizans
ak›nlar› ile Sasanî Devleti zay›flat›ld›. Nihayet, ‹slam Devleti ordular› bu devlete son
verdiler. Sasanî Devleti’nin y›k›lmas›yla Türklere yeni siyasi sahalar aç›ld›. Orta
Do¤u’ya gelen Türkler burada büyük devletler kurmay› baﬂard›lar.
112
TAR‹H 5
TEST V
1. Ünlü Çin Seddi, aﬂa¤›daki Çin imparatorlar›ndan hangisinin döneminde
yapt›r›lm›ﬂt›r?
A)
B)
C)
D)
Kao - Ti
Shih - Huang - Ti
Wu - Ti
Yüan - Ti
2. Aﬂa¤›dakilerden hangisi, Türk- Çin iliﬂkilerinde uzun y›llar mücadele konusu
olmuﬂtur?
A)
B)
C)
D)
‹pek Yolu
Maveraünnehir
Çin Seddi
Mançurya
3. ‹lk Türk-Mo¤ol iliﬂkileri, aﬂa¤›daki Türk hükümdarlar›ndan hangisi döneminde
baﬂlam›ﬂt›r?
A)
B)
C)
D)
Ki-ok
Bumin Han
Mete Han
Bayan Han
4. Türklerin Araplarla Maveraünnehir bölgesi d›ﬂ›nda karﬂ›laﬂt›klar› ikinci bölge,
aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Kafkaslar
Anadolu
‹ran
Talas
5. Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nu zamanla Türk - Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’na dönüﬂtüren Türk
kavmi, aﬂa¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Avarlar
Akhunlar
Göktürkler
Uygurlar
113
TAR‹H 5
6. ‹slamiyeti ilk olarak kabul eden Türk boylar›, aﬂa¤›dakilerden hangileridir?
A)
B)
C)
D)
Ya¤ma-‹til Bulgarlar›-Hazar
Karluk-Ya¤ma-Çi¤il
Ya¤ma-Türkiﬂ-Avar
Çi¤il-K›pçak-K›rg›z
7. Su - lu Ka¤an, aﬂa¤›daki Türk devletlerinden hangisinin hakan›d›r?
A) Uygur
B) Hazar
C) Türgiﬂ
D) O¤uz
8. Türklerle Araplar aras›ndaki mücadelelerin en ﬂiddetlisi hangi dönemde olmuﬂtur?
A)
B)
C)
D)
Emeviler
Abbasiler
Hz.Ali
Hz. Osman
9. Talas Savaﬂ› kimler aras›nda yap›lm›ﬂt›r?
A)
B)
C)
D)
Çinlilerle –Araplar
Araplarla-Uygurlar
Karluklarla-Araplar
Çinlilerle-Sasaniler
10. 1206 y›l›nda Mo¤ollar, aﬂa¤›daki hangi hükümdar›n önderli¤inde kendi devletlerini
kurmuﬂlard›r?
A)
B)
C)
D)
114
‹stemi Yabgu
Cengiz Han
Su-lu Ka¤an
Bilge Ka¤an
TAR‹H 5
YANIT ANAHTARI
DE⁄ERLEND‹RME SORULARI
TEST I
1. B
2. A
3. C
4. D
5. A
6. A
7. B
8. C
9. B
10.D
TEST I I
1. C
2. D
3. B
4. A
5. D
6. A
7. B
8. C
9. D
10.A
TEST III
1. B
2. A
3. C
4. D
5. B
6. C
7. A
8. D
9. B
10.B
TEST IV
1. B
2. B
3. A
4. D
5. B
6. C
7. A
8. D
9. B
10.A
TEST V
1. B
2. A
3. C
4. A
5. D
6. B
7. C
8. A
9. A
10.B
115
TAR‹H 5
SÖZLÜK
A
âbide
ahilik
alâmet
âlim
amid
arkeoloji
atabey
avâs›m
ayet
azat etmek
: An›t.
: Kökü eski Türk töresinde olan ve Anadolu'da yüksek bir
geliﬂim gösteren esnaf, zanaatç›, çiftçi gibi bütün
çal›ﬂma kollar›n› içine alan ocak.
: Belirti, iﬂaret, iz, niﬂan.
: Bilgin.
: Komutan, askerî vali.
: Eski kültürlerin toprak veya su alt›nda kalm›ﬂ kal›nt›lar›n›
ç›karan ve bunlar› inceleyen bilim dal›.
: Eski Türk devletlerinde özellikle Büyük Selçuklularda
ﬂehzadelerin e¤itimi veya ba¤›ms›z olarak bir eyaletin
yönetimi ile görevli vezir.
: S›n›r ﬂehirleri.
: Ku'ran-› kerim surelerini oluﬂturan cümlelerden her biri.
: Köle ve cariyelerin özgürlü¤ünü geri vermek.
B
basiret
beynelminel
boy
bozk›r
burç
: Uza¤› görüﬂ, seziﬂ, uyan›kl›k, anlay›ﬂ
: Uluslar aras›, enternasyonal.
: Sülâle(urug)lerin birleﬂmesinden meydana gelen, ortak
bir atadan geldiklerine inanan topluluk, sülâleler birli¤i.
: Kurakç›l otsu bitkilerden oluﬂan, s›cak ve ›l›man iklimlerde
geniﬂ alanlara yay›lan a¤açs›z do¤al bölge, step.
: Kale duvarlar›ndan daha yüksek, yuvarlak, dört köﬂe kale
ç›k›nt›s›.
C
cemaat
: ‹nsan kalabal›¤›, bir dinden veya bir soydan olan insan
toplulu¤u.
D
derebeylik
destan
: Özellikle Bat› Avrupa'da topra¤› ve üzerinde yaﬂayan
köylüleri tek bir kimsenin mal› sayan Orta Ça¤ siyasî
düzeni, feodalite.
: Tarih Öncesi tanr›, tanr›ça. yar› tanr› ve kahramanlarla
ilgili ola¤anüstü olaylar› konu alan ﬂiir.
E
ebedî
116
: Sonsuz, sonu olmayan.
TAR‹H 5
ecdat
edebî
edep
emir
:
:
:
:
entrika
eren
etnik
evrensel
eyalet
:
:
:
:
:
eyer
:
eyvan
ezel
:
:
Atalar, dedeler.
Edebiyatla ilgili.
Toplum töresine uygun davranma, incelik.
Araplarda ve baﬂka Müslüman ülkelerde bir kavim, ﬂehir
veya ülkenin baﬂ›.
Hile, oyun, dolap, düzen.
Kendini Tanr›ya adam›ﬂ, evliya, veli.
kavimle ilgili, budunsal, kavmî.
Evrenle ilgili, bütün insanl›¤› ilgilendiren, dünya çap›nda.
Ço¤unlukla valilerce yönetilen ve yönetim bak›m›ndan bir
tür ba¤›ms›zl›¤› olan büyük il.
Binek hayvanlar›n›n s›rt›na konulan, oturmaya yarayan
nesne.
Bir taraf› d›ﬂar›ya aç›k olan oda.
Baﬂlang›c› olmayan zaman, öncesizlik.
F
ferman
figür
fresk
: Hükümdar taraf›ndan verilen yaz›l› emir, buyruk.
: Resim ve heykel sanatlar›nda varl›klar›n biçimi.
: Yaﬂ duvar s›vas› üzerine kireç suyunda eritilmiﬂ madenî
boyalarla resim yapma yöntemi, bu yöntemle yap›lm›ﬂ
duvar resmi.
G
ganimet
gayrimüslim
: Savaﬂta ve ya¤ma s›ras›nda ele geçirilen mal.
: Müslüman olmayan.
H
halife
hanedan
hat
hendese
hiciv
hicret
hil'at
hükü
ü mranl›k
: Vekil, Hz. Muhammed'in ölümünden onra onun yerine
devlet baﬂkan› olan kimse.
: Hükümdar veya devlet büyü¤ü gibi bir kiﬂiye dayanan
büyük aile, soy.
: Çizgi, yaz›.
: Geometri.
: Yergi.
: Hz. Muhammed'in 622 y›l›nda Mekke'den Medine'ye
göçü.
: Eskiden sultanlara giydirilen süslü elbise, kaftan.
: Hüküm sürme, hâkim olma durumu.
I-‹
Irak-› acem
: Dicle Nehri’nin do¤u taraf›nda kalan Irak topraklar›na
verilen ad.
117
TAR‹H 5
ilâhî
iltica
imaret
iskân
‹stilâ
itaat
: Tanr›ya özgü, tanr›sal, çok güzel, mükemmel.
: S›¤›nma.
: Yoksullara ve ö¤rencilere yiyecek da¤›tmak için kurulan
hay›r kurumu.
: Yerleﬂtirme.
: Bir ülkeyi zor kullanarak iﬂgal etme.
: Boyun e¤me.
K
k›ﬂlak
kitabe
klan
kopuz
kös
kurgan
kurultaa y
: K›ﬂ›n bar›n›lan yer, ordular›n, göçebe oymaklar›n
hayvanlar› ile birlikte yayladan inip konaklad›klar› yer.
: Taﬂ, mermer vb. gibi sert cisim üzerindeki oyma veya
kabartma yaz›, tarih, yaz›t.
: Boy.
: Halk ﬂairlerinin çald›¤› saz.
: Savaﬂlarda alaylarda at, deve veya araba üzerinde
taﬂ›nan ve ‹ﬂaret vermek için kullan›lan büyük davul.
: ‹lk Ça¤'da, mezar üzerine toprak y›¤›larak yap›lan küçük
tepe. Tepe biçiminde mezar, höyük.
: Ulusal toplant›. Bir kuruluﬂun temel iﬂlerini konuﬂmak
için belli sürelerle veya gerektikçe yapt›¤› genel toplant›.
L
lehçe
levaz›m
: Bir dilin tarihî, bölgesel ve siyasî sebeplerden dolay›
ses, yap› ve söz dizimi özellikleri ile ayr›lan kolu.
: Ordunun, silâh ve cephanesinin d›ﬂ›nda kalan yiyecek,
giyecek gibi ihtiyaçlar›n› sa¤layan askeri s›n›f.
M
mabet
malik
manzum
melik
memlûk
menﬂe
menﬂur
meﬂru
meﬂveret
mootif
muhasara
mübadele
118
: ‹badethane.
: Sahip, sahip olmak
: Naz›m ifade ﬂekli ile Ölçülü ve uyakl› biçimde yaz›lm›ﬂ
eser.
: Padiﬂah, hakan, hükümdar.
: Birinin mal› olan kul, köle.
: Kök, esas kaynak.
: Hükümdarl›k sembollerinden, ferman, halifenin onay›n›
belirten ferman.
: Yasal, kanunen do¤ru.
: Bir konu hakk›nda dan›ﬂma.
: Bir ço¤u yan yana gelerek bir bezeme iﬂini meydana.
getiren unsurlardan her biri.
: Çevirme, kuﬂatma.
: De¤iﬂ-tokuﬂ etme
TAR‹H 5
N
naib
nesil
nevbet
nihai
nüfuz
: Tahtta hükümdar olmad›¤› zaman veya hükümdar›n
çocuklu¤u s›ras›nda devleti yöneten kimse.
: Soy, kuﬂak.
: Resmî yerlerde muayyen zamanlarda çalman davul,
dümbelek gibi ﬂeyler.bando, m›z›ka.
: ‹ﬂi sona erdiren, iﬂi bitiren.
: Güç, söz geçirme.
O-Ö
ordugâh
ota¤
ozan
örf
örfî
özerklik
:
:
:
:
:
:
Ordunun konaklad›¤› yer.
Büyük ve süslü hükümdar çad›r›.
Halk ﬂairi.
Âdet.
Adetle ilgili.
Bir toplulu¤un, bir kuruluﬂun ayr› bir yasaya ba¤l› olarak
kendi kendini yönetme hakk›, muhtariyet, otonomi.
R
rasathane
r eaya
rivayet
rubaî
:
:
:
:
Astronomi gözlemlerine uygun ﬂekilde donat›lm›ﬂ yap›.
Verg‹ veren halk
Söylenti.
Ayn› esasta yirmi dört ﬂekilli vezinle yaz›lan dört m›sral›k
ﬂiir.
S-ﬁ
Samarra
sikke
step
ﬂâd
: Abbasîler döneminde Ba¤dat yak›nlar›nda kurulmuﬂ
Türklerden oluﬂturulan ordugâh ﬂehir.
: Madeni para.
: Bozk›r.
: ‹lk Türk devletlerinde yabgudan sonra gelen unvan
T
tâbi
tasvir
tebaa
teçhizat
tefekkür
toy
: Ba¤›ml›, ba¤l›, ba¤›ml› k›lmak.
: Tasarlama, bir ﬂeyi sözle veya yaz› ile anlatma, göz
Önünde canland›rma, betimleme.
: Uyruk.
: Donat›m.
: Düﬂünme, düﬂünüﬂ, derin düﬂünmek
: ﬁölen, ziyafet, yemekli e¤lence.
119
TAR‹H 5
töre
: Bir toplulukta benimsenmiﬂ, yerleﬂmiﬂ davran›ﬂ ve
yaﬂama biçimlerinin, kurallar›n, göreneklerin, ortaklaﬂa
al›ﬂkanl›klarm, tutulan yollar›n bütünü.
U-Ü
ulema
üzengi
üs
: Âlimin ço¤ulu, bilginler.
: Eyerin iki yan›nda as›l› bulunan ve ayaklar›n bas›lmas›na
yarayan alt› düz demir halka.
: Baz› görevleri yürütebilmek amac›yla kurulan, Özel
yap›lar›, donat›mlar›, iﬂlikleri, onar›m yerleri, servis alanlar›
olan sürekli veya geçici olarak konaklan›lan yer.
Harekât›n yürütülebilmesi için gerekli birliklerin, her
türlü gereçlerin tamamland›¤›, teçhizat›n topland›¤›,
da¤›t›ld›¤› bölge.
V
vâris
veliaht
veraset
: Kendine miras düﬂen kimse.
: Bir hükümdar›n taht›na geçmeye aday olan erkek çocu¤u
veya kardeﬂi.
: Varislik, mirasta hak sahibi olma.
Y
ya¤ma
yarguc›
yarl›k
yu¤ruﬂ
zan
n aat
120
: Birçok kiﬂinin zor kullanarak ele geçirdikleri mallar› al›p
kaçmas›. Ak›nc›lar›n düﬂman topraklar›na yapt›klar›
bask›n.
: Hâkim, hâkim heyeti.
: Ferman, berat karﬂ›l›¤›nda kullan›lan tabir.
: Karahanl›larda vezirlik ve dîvan baﬂkanl›¤› yapan kiﬂiye
verilen unvan.
Z
: ‹nsanlar›n maddeye dayanan ihtiyaçlar›n› karﬂ›lamak için
yap›lan, ö¤renimle birlikte tecrübe ve ustal›k gerektiren
iﬂ, el ustal›¤› isteyen iﬂler.
TAR‹H 5
KRONOLOJ‹
MÖ
4500-100
3000-1700
3000
1700-1200
1200-700
318
220
214
209
Orta Asya’da Anav Kültürü
Orta Asya’da Afanasyevo Kültürü
Orta Asya’da Kelteminar Kültürü
Orta Asya’da Andronova Kültürü
Orta Asya’da Karasuk Kültürü
Hun Türkleri ile ilgili ilk yaz›l› belge (Hun-Çin Antlaﬂmas›)
Asya Hun hükümdar› Teoman’›n tahta ç›k›ﬂ›
Çin Seddi’nin yap›lmas›
Asya Hun hükümdar› Mete’nin tahta ç›k›ﬂ›
Türk Kara Kuvvetleri’nin Kuruluﬂu
200
174
58
Pai-teng Bozgunu-Mete Han’›n Çin imparatoru Kao-ti’yi yenmesi
Mete’nin ölümü
Asya Hun Devleti’nin siyasi birli¤inin parçalanarak Do¤u ve Bat›
Hunlar› ad›yla ikiye bölünmesi
MS
48
156
216
375
395
410
422
434
441-442
447
451
452
453
476
498–499
Asya Hun Devleti’nin Kuzey ve Güney Hunlar› olmak üzere ikiye
ayr›lmas›
Kuzey Hun Devleti’nin y›k›lmas›
Güney Hun Devleti’nin Çin taraf›ndan ortadan kald›r›lmas›
Kavimler Göçü’nün baﬂlamas›
Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lmas›
Avrupa Hun Devleti’nin hükümdar› Uld›z’›n ölümü
Avrupa Hun Devleti’nin hükümdar› Rua’n›n tahta ç›k›ﬂ›
Avrupa Hun hükümdar› Rua’n›n ölümü
Attila’n›n Avrupa Hun Devleti’nin baﬂ›na geçmesi
Margos Antlaﬂmas›
Attila’n›n I. Balkan Seferi
Attila’n›n II. Balkan Seferi ve Anatolyos Antlaﬂmas›
Attila’n›n Bat› Roma (Galya) Seferi
Attila’n›n ‹talya Seferi
Attila’n›n ölümü
Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›
‹ran’da ç›kan Mazdek ‹syan›’n›n Akhunlar›n yard›m›yla bast›r›lmas›
121
TAR‹H 5
552
553
557
562
568
572
576
581
582
717
725
I. Göktürk Devleti’nin ikiye ayr›lmas›
Tardu’nun ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etmesi
‹ﬂbara Ka¤an’›n ölümü
Tardu’nun ölümü
Avarlar›n ‹stanbul’u kuﬂatmas›
Avarlar›n ‹stanbul’u ikinci kez kuﬂatmas›
Do¤u Göktürk Devleti’nin da¤›lmas›
Avar Devleti’nin hakan› Bayan Han’›n ölümü
Hazar Hakanl›¤›’n›n kurulmas›
Büyük Bulgarya Devleti’nin Kuruluﬂu
Kürﬂad ayaklanmas›
Bat› Göktürk Devleti’nin tamamen Çin’e kat›lmas›
Büyük Bulgarya Devleti’nin parçalanmas›
Tuna Bulgar Devleti’nin kuruluﬂu
II. Göktürk (Kutluk) Devleti’nin kuruluﬂu
‹lteriﬂ (Kutluk) Ka¤an’›n ölümü
Kapgan Ka¤an’›n II. Göktürk taht›na ç›k›ﬂ›
Göktürkler ile Türgiﬂler aras›nda Bolçu Savaﬂ›’n›n yap›lmas›
Kapgan Ka¤an’›n ölümü yerine o¤lu ‹nal (Bögü)’›n geçmesi
Bilge Ka¤an’›n tahta geçmesi
Su-lu Ka¤an’›n Türgiﬂ taht›na ç›k›ﬂ›
Tonyukuk’un ölümü
731
734
Kültigin’in ölümü
Bilge Ka¤an’›n ölümü
587
603
619
626
630
639
659
665
679
682
692
698
716
122
I. Göktürk Devleti’nin kuruluﬂu
Bumin Ka¤an’›n ölümü
Avar Devleti’nin çöküﬂü
Mukan Ka¤an’›n I. Göktürk taht›na ç›k›ﬂ›
Akhun Devleti’nin y›k›lmas›
Avar Devleti’nin kuruluﬂu
Göktürklerin bat› kanad›n› yöneten ‹stemi Yabgu’nun Bizans’a elçilik
heyeti göndermesi
Mukan Ka¤an’›n ölümü
Tapo Ka¤an’›n tahta ç›k›ﬂ›
‹stemi Yagbu’nun ölümü
Tapo Ka¤an’›n ölümü
TAR‹H 5
738
742
745
747
751
759
766
780
789
803
805
814
840
856
864
896
911
940
965
1018
1071
1091
1141
1207
1209
1237
1709
1916
1991
Su-lu Ka¤an’›n öldürülmesi
II. Göktürk (Kutluk) Devleti’nin y›k›l›ﬂ›
Uygur Devleti’nin Kuruluﬂu
‹lk Uygur hakan› Kutluk Bilge Kül’ün ölümü
Moyen-Çor Ka¤an’›n Uygur taht›na ç›k›ﬂ›
Talas Savaﬂ›
Moyen-Çor’un ölümü
Bögü Ka¤an’›n Uygur taht›na ç›k›ﬂ›
Türgiﬂlere Karluklar›n son vermesi
Bögü Ka¤an’›n ölümü
Tung Ba¤a Tarkan’›n Uygur taht›na ç›k›ﬂ›
Tung Ba¤a Tarkan’›n ölümü
Kurum Han’›n Tuna Bulgar Devleti’nin baﬂ›na geçmesi
Avar Devleti’nin Frank Krall›¤› taraf›ndan y›k›lmas›
Kurum Han’›n ‹stanbul kuﬂatmas› s›ras›nda ölmesi
Omurtag Han’›n Tuna Bulgar Devleti’nin taht›na ç›k›ﬂ›
Uygur Devleti’nin K›rg›zlar taraf›ndan y›k›l›ﬂ›
Mengli’nin Do¤u Türkistan (Turfan) Uygur Devleti’nin baﬂ›na geçmesi
Tuna Bulgarlar›’n›n Hristiyanl›¤› kabul etmesi (Boris Han dönemi)
Macarlar›n bugünkü yurtlar›na geliﬂi ve devlet kurmalar›
Kansu Bölgesi Uygurlar›n›n ba¤›ms›z oluﬂu
Kansu Bölgesi Uygurlar›n›n Kitan Devleti’ne ba¤lanmas›
Hazar Devleti’nin Kiev Rus Knezli¤i (Prensli¤i) taraf›ndan y›k›l›ﬂ›
Tuna Bulgar Devleti’nin Bizans eyaleti haline getirilmesi
Malazgirt Savaﬂ›; Sultan Alp Arslan’›n Malazgirt’te Bizans ‹mparatoru
Romen Diyojen’i yenmesi
Lebunium Savaﬂ› ve Peçeneklerin sonu
Katvan Savaﬂ›, Karahitay kuvvetlerinin Selçuklular› ma¤lup etmesi
K›rg›zlar›n Cengiz Han’a ba¤lanmas›
Do¤u Türkistan (Tufan ) Uygur Devleti’nin Cengiz Han’a ba¤lanmas›
Mo¤ol Alt›norda hükümdar› Batu Han’›n ‹til Bulgar Devleti’ne son vermesi
Poltova Savaﬂ›
K›rg›zlar›n Ruslara isyan etmesi
K›rg›zistan Cumhuriyeti’nin kurulmas›
123
TAR‹H 5
KAYNAKÇA
1. ANIL, Çeçen; Tarihte Türk Devletleri, ‹stanbul, 1986.
2. ARAT, R. R. ; Karluklar Mad. ‹slam Ansiklopedisi, Cilt 6.
3. ARAT, R. R. ; K›pçak Mad. ‹slam Ansiklopedisi, Cilt 6.
4. ARAT, R.R. ; K›rg›zistan Mad. ‹slam Ansiklopedisi, Cilt 6.
5. ARSEVEN, O. Esad; Türk Sanat Tarihi, ‹stanbul, 1955.
6. BANARLI, Nihad Sami; Resimli Türk Edebiyat› Tarihi, Cilt 1, ‹stanbul, 1971.
7. D‹YARBEK‹RL‹, N. ; Hun Sanat›, ‹stanbul, 1972.
8. ERG‹N, Muharrem; Orhun Abideleri, ‹stanbul, 1977.
9. GÜNGÖR, Erol; Tarihte Türkler, ‹stanbul, 1989.
10. GÜRÜN, Kâmuran; Türkler ve Türk Devletleri Tarihi, Ankara, 1984.
11. ‹NAN, Abdülkadir; Eski Türk Dini Tarihi, ‹stanbul, 1976.
12. KAFESO⁄LU, ‹brahim; Türk Milli kültürü, ‹stanbul, 1986.
13. KURAT, A. Nimet; Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972.
14. MEM‹ﬁ, Ekrem; ‹skitler, Konya, 1987.
15. KOCA, Salim; Türk Kültürünün Temelleri, ‹stanbul, 1990.
16. SÜMER, Faruk; O¤uzlar, Ankara, 1972.
17. Türk Dünyas› El Kitab›, Türk Kültürünü Araﬂt›rma Ens. Yay. Ankara, 1976.
18. TOGAN, Zeki Velidi; Umumi Türk Tarihine Giriﬂ, ‹stanbul, 1981.
19. ORKUN, Hüseyin Nam›k, Eski Türk Yaz›tlar› I-II, Ankara, 1946.
20. TURAN, Osman; Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Cilt I-II, ‹stanbul, 1990.
21. YILDIZ, Hakk› Dursun; ‹slamiyet ve Türkler, ‹stanbul, 1980.
22. R’ASONYI, Laszlo; Tarihte Türklük, Ankara, 1988.
23. SERTO⁄LU, Midhat; Osmanl› Tarih Lûgat›, ‹stanbul, 1986.
24. DEL‹ORMAN, Altan; Genel Türk Tarihi 1,‹stanbul, 1999.
25. MERÇ‹L, Erdo¤anÖDEN, Zerrin Günal; Genel Türk Tarihi 1, 1995
26. KAﬁIKÇI, Nihat YILMAZ, Hasan; Tanr› Da¤lar›ndan Malazgirt’e, Türk Metal
Sendikas› Araﬂt›rma Bürosu, 3.Bask›, 2001.
27. KAPLAN, Mustafa. MADEN, Mehmet SEVER, Ak›n; Tarih I Ders Kitab›, MEB Yay,
‹stanbul, 2005.
28. ÇET‹N, Nihat KUTLUAY, Mustafa AVLAR, Mestan; Genel Türk Tarihi Ders Kitab›,
MEB Yay, Ankara, 2005.
29. Tarih Atlas›, Sayg› Yay›nlar›, ‹stanbul, 2003.
124
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
N
)
RB .Ö
AY .C
CA
N
ZE
(A
Ö⁄RETMEN MARﬁI
Aln›m›zda bilgilerden bir çelenk,
Nura do¤ru can atan Türk genciyiz.
Yeryüzünde yoktur, olmaz Türk’e denk;
Korku bilmez soyumuz.
ﬁanl› yurdum, her buca¤›n ﬂanla dolsun;
Yurdum, seni yüceltmeye andlar olsun.
Candan açt›k cehle karﬂ› bir savaﬂ,
Ey bu yolda and içen genç arkadaﬂ!
Ö¤ren, ö¤ret hakk› halka, gürle coﬂ;
Durma durma koﬂ.
ﬁanl› yurdum, her buca¤›n ﬂanla dolsun;
Yurdum, seni yüceltmeye andlar olsun.
‹smail Hikmet ERTAYLAN

Tarih 5 Ders Notu - Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü

Related documents

Products

Support

Tarih 5 Ders Notu - Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib