Hidrostatik Dümenleme Sistemine Sahip Bazı Traktörlerde
advertisement
115 Tarımsal Mekanizasyon 23. Ulusal Kongresi, 6-8 Eylül 2006, Çanakkale Hidrostatik Dümenleme Sistemine Sahip Bazı Traktörlerde Farklı Çalışma Şartlarında Dümenleme Etkinliğinin Belirlenmesi * Gülden Özgünaltay Engin Çakır Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, 35100, -Bornova / İzmir ÖZET Bu çalışmada, hidrostatik dümenleme sistemine sahip bazı traktörlerde farklı çalışma şartlarına bağlı olarak dümenleme etkinliğinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırma materyali olarak ülkemizde en çok kullanılan iki marka; New Holland-Trakmak (Model: TD 95D) ve Massey Ferguson (Model: 3.085 D) traktörü seçilmiş ve bu iki traktörün farklı zemin ve koşullarda dümenleme etkinliği ölçülmüştür. Traktörler, asfalt ve sürülmüş tarla yüzeyi olmak üzere iki farklı zeminde, alet bağlanarak yüklü, alet bağlanmadan yüksüz olarak, 1 m/s, 1,2 m/s ve 2 m/s ‘lik üç farklı dönme hızında, üç değişik tekerlek açısında 15º, 30º ve 45º (tam dümenleme), tek aks tahrikli ve iki aks tahrikli olarak dümenlenmiştir. Dümenleme etkinliği olarak dönme yarıçapı, tekerlek tur sayısı ve dönme zamanı ölçülmüştür. Yük olarak 420 kg kütleye sahip tandem diskaro kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; dönme açısındaki 15º’den 45º’ye değişim DDYÇ’yi eksponensiyel olarak azaltmış, traktörlerin tek aks tahrikli (2 WD) veya çift aksı tahrikli (4 WD) kullanımı düşük hızda DDYÇ’yi arttırırken yüksek hızda ise azaltmış, ve 2 m/s ilerleme hızında traktörün 4 WD kullanımı tur sayısını azaltmıştır. Anahtar Kelimeler: Traktör, hidrostatik dümenleme, dümenleme etkinliği, dönme yarıçapı Determination of Steering Effectiveness of Some Tractors Having Hydrostatic Steering System in Different Working Conditions ABSTRACT In this research, steering effectiveness of some tractors having hydrostatic steering system in different working conditions was determined. In research, two most used and common tractor brand in Turkey; New Holland-Trakmak and Massey Ferguson tractors were used in different working ground and steering conditions. Tractors were steered in asphalt road and tilled soil with three turning speeds of 1 m/s, 1,2 m/s and 2 m/s, three steering angles of 15º, 30º and 45º (full turn) , two wheel drive or four wheel drive conditions with load or no load on three-point-hitch. In each condition, turning radius, tire tour, and turning time were measured as steering effectiveness. For loading conditions disc harrow with 420 kg mass was hitched on three-point-hitch of the tractor. Keywords: Tractor, hydrostatic steering, steering effectiveness, turning radius. GİRİŞ İnsanoğlunun beslenme, barınma ve giyinme gibi giderek artan temel ihtiyaçları için vazgeçilmez kaynak tarımdır. Birim alanda daha nitelikli ve daha nicelikli bir tarımsal üretim için yeni ve ileri üretim teknolojilerinin uygulanması gerekir. Bu gereksinim sonucunda ulaşılan en büyük sonuç teknoloji üretimidir ve günümüzde artan teknolojik gelişmelerden her alanda olduğu gibi tarım sektörü de etkilenmektedir. Traktör; beraberinde çalışan çeşitli makinalarla, üretim işlemlerinin kısa sürede, zahmetsiz ve düşük maliyetlerle yapılmasını sağlayan; modern tarımın “vazgeçilemez” aracıdır. Tarımda makina yatırımlarının yaklaşık yarısını traktör yatırımı anahtar makina oluşturmaktadır. Tarımda konumundaki traktörün teknik ve ekonomik kullanımı ancak traktör hakkında yeterli düzeyde bilgi sahibi olunmasıyla mümkündür (Keçecioğlu ve Gülsoylu, 2003). Bir ülkedeki traktör parkının büyüklüğü ve niteliği, o ülke tarımının gelişmişliğinin önemli göstergelerindendir (Evcim, 2004). Türkiye, 2003 yılı itibarı ile hektar başına traktör sayısı bakımından 39,841 adet ile dünya genelinde 7. sıradadır. Ülkemizde 1985 yılında 152.500 adet olan yıllık üretim kapasitesi, üretici firma sayısının azalması ile 1990’lı yıllardan itibaren azalarak 2003 yılında 80.000 adet seviyesine gerilemiştir. Traktör üretim sektöründe en iyi yıllardan biri olan 2000 yılında bile traktör üretim kapasitesinin %41’i kullanılabilmiş, bu değer 2003 yılında %36 düzeyine kadar gerilemiştir (UZEL Mak. San. ve Tic. A.Ş., 2004). 2000 yılı itibarıyla üretilen traktör sayısı 37.434 iken, 2001 yılında 15.052 adete, 2002 yılında 10.652 adete kadar düşmüştür. 2003 yılında ciddi bir * E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsünde yapılmış yüksek lisans tezi özetidir. 116 Tarımsal Mekanizasyon 23. Ulusal Kongresi, 6-8 Eylül 2006, Çanakkale artış ile bu rakam 28.794 adete ve 2004 yılında 38.627 adete yükselmiştir. Ülkemiz tarımındaki traktör sayısı oranı ise düşüktür. 2000 – 2001 yılları arasında traktör parkında yakalanan büyüme, takip eden yıllarda ancak 2003 – 2004 yılları arasında yakalanmıştır. Çiftçi gelirleri ve ülke ekonomisindeki istikrarsızlık nedeniyle, Türkiye traktör satışları yıldan yıla büyük dalgalanmalar göstermiş, bunun sonucunda traktör parkının yaş ortalaması da değişken bir seyir izlemiştir Traktör Parkı’nın oluşmasında yerli traktör sanayiimizin önemli katkısı olmuştur. Yerli traktör sanayii yurt geneline hakimdir. Mevcut traktör parkının %88 gibi büyük çoğunluğunun yerli modellerden oluştuğu tahmin edilmektedir (Evcim Ü., 2004). Ayrıca son yıllarda ihracatta da belirgin şekilde artış görülmüştür. Günümüz traktörleri kapasite ve kullanım şartlarına bağlı olarak hızlı bir değişim göstermektedir. Traktörler daha güçlü ve yüksek kapasiteli olmasının yanında, sürücüye en rahat kullanımı da vermek için dizayn edilmektedir. Bu amaç doğrultusunda gelişmeye devam eden traktör bölümlerinden biri de dümenleme sistemidir. MATERYAL ve YÖNTEM Denemelerde kullanılan traktörler Denemelerde UZEL firmasına ait Massey Ferguson marka 3.085 D model ve TRAKMAK firmasına ait New Holland marka TD 95D model traktörler kullanılmıştır. Denemeler iki aşamada yapılmış olup birinci ve ikinci denemede kullanılan traktörlerin teknik özellikleri çizelge 1’de verilmiştir. Çizelge 1. Denemede kullanılan traktörlerin teknik özellikleri New Holland TD 95 D Deneme 1 Deneme 2 Massey Ferguson 3.085 D Deneme 1 Deneme 2 Traktör ağırlığı 4100 kg 4100 kg 4380 kg 4510 kg Traktör ön ek ağırlığı 400 kg 400 kg 400 kg 400 kg Traktör arka ek ağırlığı 300 kg 300 kg 380 kg 380 kg Ön iz genişliği 1760mm 1680mm 1680 mm 1680 mm Arka iz genişliği 1530mm 1580mm 1630 mm 1630 mm İki aks açıklığı 2300 mm 2340 mm 2300 mm 2300 mm Ön lastik 13,6 R 24 13,6 R 24 1,4 Bar 1,7 Bar 16,9 R 34 16,9 R 34 1,8 Bar 1,7 Bar Ön lastik hava basıncı Arka lastik Arka lastik hava basıncı 13,6 R 24 1,6 Bar 16,9 R 34 1,8 Bar 13,6 R 24 1,7 Bar 16,9 R 34 1,7 Bar Traktörler, asfalt ve sürülmüş tarla yüzeyi olmak üzere iki farklı zeminde, alet bağlanarak yüklü, alet bağlanmadan yüksüz olarak, 1 m/s, 1,2 m/s iki farklı dönme hızında, üç değişik tekerlek açısında 15º, potansiyel ihtiyacın çok gerisinde; traktör parkının yaş ortalaması yüksek, güç ortalaması ve nitelikli model 30º ve 45º (tam dümenleme), tek aks tahrikli ve iki aks tahrikli olarak dümenlenmiştir. Hızın etkisini daha iyi irdelemek ve aynı ön aks açıklığında faktörlerin etkisini kıyaslamak için ikinci deneme 2 m/s dönü hızında gerçekleştirilmiştir. Dümenleme etkinliği olarak dönme yarıçapı, tekerlek tur sayısı ve dönme zamanı ölçülmüştür. Yük olarak 420 kg kütleye sahip tandem diskaro kullanılmıştır. Yapılan denemeler sonucunda oluşan dönme dairelerinin izinden ölçüm kartonuna ölçülen mesafeler Mechanical Desktop 6.0 programına girilmiş ve oluşturulan çizimler üzerinde dönme dairesi yarıçapları belirlenmiştir (Şekil 1) Şekil 1. Mechanical Desktop 6.0’da DDYÇ çizimi (MF yüklü,1.tekerrür, 2wd, 45º, 1.2 m/s) Üç tekerrürlü yapılan denemelerden elde edilen verilerle belirlenen dönme dairesi yarıçaplarının istatistiksel eğerlendirmelerinin yapılması amacıyla COSTAT ve Microsoft Excel programları kullanılmıştır. BULGULAR ve TARTIŞMA 1. Dönme Dairesi Yarıçapına Göre Sonuçların Değerlendirilmesi Tüm faktörlerin; dönme açısı, hız, tahrik konumu, yüklenme durumunun dönme dairesi yarıçapına etkileri istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. 1.1. Dönme Açısının DDYÇ’ye Etkisi Deneme sonuçları irdelendiğinde, tüm faktörlerin dönme dairesi yarıçapına (DDYÇ) etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Her iki traktörde de dönme açısı arttırıldığında DDYÇ azalmaktadır. Bu azalma eğilimine bir örnek Şekil 2 ve 3’de görülmektedir. 15º’lik tekerlek açısı ile 30º’lik açı arasındaki değişim 30º ile 45º arasındaki değişimden 2-3 kat daha fazla olmaktadır. DDYÇ eğrisi her iki traktörde de zemine, yüke ve hıza bağlı olmaksızın eksponansiyel bir değişim göstermektedir. 117 Tarımsal Mekanizasyon 23. Ulusal Kongresi, 6-8 Eylül 2006, Çanakkale 600 1300 550 DDYÇ (cm) DÖNME DAİRESİ YARIÇAPI (cm) Açının DDYÇ'na Etkisi 900 4WD 450 500 400 100 NH 15 30 1. Deneme Şekil 2. Toprak zeminde NH TD 95D Traktörü yüklü iken, tek akstan tahrikli, 1 m/s ilerleme hızında açının dönme dairesi yarıçapına etkisi Açının DDYÇ'na Etkisi 1300 900 500 30 NH MF 1.3. Yükleme Durumunun DDYÇ’ye Etkisi Traktörün üç nokta asma sisteminde alet takılı halde (Yüklü) ve aletsiz durumda (Yüksüz) dönmesi DDYÇ’ye etkisi her iki denemede de istatistiksel olarak önemsiz çıkmıştır . Sadece NH traktrörü ile 2 m/s hızda yapılan dönülerde yük DDYÇ’yi önemsiz oranda (10 cm) azaltmıştır (Şekil 5). 600 45 AÇI Dönme açısının arttırılması dönme dairesi yarıçapını eksponansiyel arttırdığı için, dönme açısı dışındaki faktörlerin etkisi maksimum dümenleme açısı olan ve minimum DDYÇ’yi veren 45 º’de irdelenmiştir. 1.2. Tahrik Durumunun DDYÇ’ye Etkisi Traktörlerin tek aks tahrikli (2 WD) veya çift aksı tahrikli (4 WD) kullanımı DDYÇ’yi etkilemektedir. Aynı şartlar altında çalışmada her iki traktörde de tahrik konumu DDYÇ yönünden istatistik olarak önemli bulunmuştur. Dönü hızının yüksek olduğu ikinci denemede traktörün dönmesi sırasında 2 WD yerine 4 WD tahrik kullanımı DDYÇ’yi azaltırken 1 m/s dönü hızının kullanıldığı birinci denemelerde ters etki yapmakta DDYÇ’yi 20 cm arttırmaktadır (Şekil 4). Ön aks açıklığının aynı olduğu ikinci denemelerde tahrik konumu traktörler arasında bir fark yaratmazken, ön aks açıklığının fazla olduğu NH traktörü daha büyük bir DDYÇ gerektirmektedir. 550 DDYÇ (cm) Şekil 3 :Toprak zeminde MF 3.085D Traktörü yüklü iken, tek akstan tahrikli, 1 m/s ilerleme hızında açının dönme dairesi yarıçapına etkisi 2. Deneme Şekil 4. NH ve MF traktörleriyle 45 º’lik dümenlemede tahrik durumunun DDYÇ’ye etkisi 100 15 MF 45 AÇI DÖNME DAİRESİ YARIÇAPI (cm) 2WD 500 YÜKSÜZ 500 YÜKLÜ 450 400 NH MF 1. Deneme NH MF 2. Deneme Şekil 5. NH ve MF traktörleriyle 45 º’lik dümenlemede yüklemenin DDYÇ’ye etkisi 1.4. Zeminin DDYÇ’ye Etkisi Traktörün asfalt veya toprak zeminde dönmesi DDYÇ’yi istatistiki olarak etkilemektedir. Toprak zeminde dümenleme zorluğu DDYÇ’yi olumsuz etkilemekte ve asfalt zemine göre traktörler daha büyük bir DDYÇ gereksinimi göstermektedir (Şekil 6). Özellikle 1 m/s dönü hızında MF ile dönülerde toprak zemin DDYÇ’yi 30 cm arttırmaktadır. İkinci denemelerde aks açıklıkları aynı olan traktörler zemin şartlarından aynı oranda etkilenmiştir. 118 Tarımsal Mekanizasyon 23. Ulusal Kongresi, 6-8 Eylül 2006, Çanakkale 580 15 560 12 ASFALT 520 TOPRAK 500 TUR DDYÇ (cm) 540 480 9 NH 6 MF 3 460 0 440 45 MF NH Şekil 6. NH ve MF traktörleriyle 45 º’lik dümenlemede asfalt ve toprak zeminin DDYÇ’ye etkisi 1.5. Traktör Dönü Hızının DDYÇ’ye Etkisi Denemede kullanılan traktörlerden birinci ve ikinci denemede aynı özelliklere sahip Massey Ferguson traktöründe 1 m/s, 1,2 m/s ve 2 m/s hızlarının DDYÇ’ye etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Hızlar arasında, 1 m/s ile 1,2 m/s, fark çok önemli bulunmamasına rağmen ( DDYÇ’de 18 cm lik bir fark) 2 m/s hız DDYÇ’yi %10 arttırmaktadır. Hızın tahrikle olan interaksiyonu incelendiğinde; düşük hızların 4WD tahrik konumunda DDYÇ’yi arttırırken 2 m/s hızda DDYÇ düşmektedir. Dönü hızının artması toprak zeminde az da olsa DDYÇ’yi arttırmaktadır (Şekil 7). 600 DDYÇ (cm) 550 1 m/s 500 1,2 m/s 2 m/s 450 400 2 WD 4 WD asfalt 2 WD 30 15 45 Asfalt 2. Deneme 4 WD toprak Şekil 7. MF traktöründe asfalt ve toprak zeminde, 2WD ve 4 WD tahrikte dönme hızının DDYÇ’ye etkisi 2. Tekerlek Dönü Sayısına (Tur) Göre Sonuçların Değerlendirilmesi Tüm faktörlerin; dönme açısı, hız, tahrik konumu, yüklenme durumunun tekerlek dönü sayısına (Tur) etkileri istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. 2.1. Dönme Açısının Tekerlek Dönü Sayısına (Tur) Etkisi Dönme açısının DDYÇ’ye etkisinde olduğu gibi; tüm faktörlerin tekerlek turuna etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Her iki traktörde de dönme açısı arttırıldığında gerek birinci denemede düşük hızlarda gerekse 2 m/s yüksek hızda dönülerde tekerlek turu azalmakta ve eğri eksponansiyel bir değişim göstermektedir (Şekil 8-9). 30 15 Toprak Şekil 8. NH ve MF traktörlerinde 1 m/s dönme hızında asfalt ve toprak zeminde dönme açısının tekerlek turuna etkisi 15 12 TUR 1. Deneme MF 9 NH MF 6 3 0 45 30 15 45 Asfalt 30 15 Toprak Şekil 9. NH ve MF traktörlerinde 2 m/s dönme hızında asfalt ve toprak zeminde dönme açısının tekerlek turuna etkisi 2.1.1. Tahrik Durumunun Tekerlek Dönü Sayısına (Tur) Etkisi Tahrik durumu traktörün tur sayısını istatistiki olarak 1 m/s ilereleme hızında etkilememektedir. Ancak 2 m/s ilerleme hızında traktrörün tahrik durumunun tur sayısına etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur. İlerleme hızı 2 m/s olduğunda traktörün 4 WD kullanımı tur sayısını azaltmaktadır. Örneğin NH traktröründe 2 m/s hızda tur sayısı 4 WD tahrik kullanılarak 5.67 tur sayısı 4.3’e düşmektedir. Nitekim benzer şekilde 4 WD tahrik MF traktöründe tur sayısını 5,87 ‘den 4,8’e azaltmaktadır (Şekil 10). 7 6 5 TUR NH 4 2 WD 3 4 WD 2 1 0 NH MF 1. Deneme NH MF 2. Deneme Şekil 10. NH ve MF traktörlerinde tahrik durumunun tekerlek turuna etkisi 119 Tarımsal Mekanizasyon 23. Ulusal Kongresi, 6-8 Eylül 2006, Çanakkale konumu ile olan interaksiyonu istatistiki olarak önemli bulunmamıştır (Şekil 12). 30 DÖNME SÜRESİ (s) 2.1.2. Yükleme Durumunun Tekerlek Dönü Sayısına (Tur) Etkisi Traktörün üç nokta askı sisteminden yüklenmesi asfalt ve toprak zeminde tekerlek tur sayısını istatistiki olarak etkilememektedir. Sadece NH traktöründe birinci denemelerde tur sayısı istatistiki olarak önemli bulunmuştur. NH traktöründe yükleme ile tur sayısı 4.75’den 4.32’ye azalmıştır (Şekil 11). 25 1 m/s 1,2 m/s 20 2 m/s 15 10 2 WD 7 5 YÜKSÜZ TUR 4 YÜKLÜ 3 2 WD 4 WD toprak Şekil 12. MF traktöründe asfalt ve toprak zeminde, 2WD ve 4 WD tahrikte dönme hızının dönme süresine etkisi 2 SONUÇLAR Araştırma sonuçları aşağıdaki şekilde özetlene bilir; 1 0 NH MF 1. Deneme NH MF 2. Deneme Şekil 11. NH ve MF traktörlerinde yükleme durumunun tekerlek turuna etkisi 2.1.3. Traktör Dönü Hızının Tekerlek Dönü Sayısına (Tur) Etkisi Traktörün dönü hızının tur sayısına etkisinin irdelendiği sadece MF traktöründe (aks açıklığının aynı olduğu birinci ve ikinci denemelerdeki traktör) hızın tura etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Dönü hızının 1 m/s’den 1,2 m/s hıza çıkarılması tur sayısını etkilemezken (3,99 ve 4,067); hızın 2 m/s olması ile tur sayısı 5,14 değerine yükselmektedir (Şekil 12). Ancak 4 WD tahrik kullanıldığında tur sayısı yüksek hızda değişmemektedir. Zeminin asfalt veya toprak olması tur sayısını değiştirmemektedir. 7 6 5 TUR 4 WD asfalt 6 1 m/s 4 1,2 m/s 3 2 m/s 2 1 0 2 WD 4 WD asfalt 2 WD 4 WD toprak Şekil 12. MF traktöründe asfalt ve toprak zeminde, 2WD ve 4 WD tahrikte dönme hızının tekerlek turuna etkisi 2.2. Traktörün Dönme Zamanına Göre Sonuçların Değerlendirilmesi Faktörlerin dönme zamanına etkisi DDYÇ ile aynı bulunmuştur. Nitekim dönü hızları sabit tutulduğundan, azalan DDYÇ dönme zamanını da azaltmaktadır. Dönme hızının artması dönü süresini azaltırken bu etkinin zemin şartları veya tahrik Dönme açısındaki 15º’den 45º’ye değişim DDYÇ’yi eksponensiyel olarak azaltmaktadır. Nitekim 15º’lik tekerlek açısından 30º’lik açı arasındaki değişim 30º ile 45º arasındaki değişimden 2-3 kat daha fazla olmaktadır. Dönme açısının etkisi benzeri şekilde tekerlek tur sayısında da görülmüştür. Açının artması ile tur sayısı da eksponensiyel olarak artış göstermiştir. Traktörlerin tek aks tahrikli (2 WD) veya çift aksı tahrikli (4 WD) kullanımı düşük hızda DDYÇ’yi arttırmakta yüksek hızda ise azaltmaktadır. Ön aks açıklığının aynı olduğu ikinci denemelerde tahrik konumu traktörler arasında bir fark yaratmazken, ön aks açıklığının fazla olduğu NH traktörü daha büyük bir DDYÇ gerektirmektedir. Tur sayısına tahrik şartlarının etkisi 1 m/s ilereleme hızında görülmemesine rağmen 2 m/s ilerleme hızında traktörün 4 WD kullanımı tur sayısını azaltmaktadır. Traktörün yüklü veya yüksüz olması DDYÇ ve tur sayısını bir istisna dışında (NH traktöründe 1 m/s dönü hızında yükleme ile tur sayısı 4.75’den 4.32’ye azalmıştır) etkilememektedir. Toprak zemindeki dümenleme asfalt zemine göre daha büyük DDYÇ gereksinimi göstermektedir. Zeminin asfalt veya toprak olması tur sayısını değiştirmemektedir. Traktrörün dönü hızı (MF 3.085 D) DDYÇ’yi etkilemektedir. Düşük hızlarda (1 m/s ve 1,2 m/s) DDYÇ değişmezken hızın 2 m/s’ye çıkarılması DDYÇ’yi %10 arttırmaktadır. Traktörün 2WD veya 4 WD tahrikle dönüsünde hızla olan interaksiyonu önemlidir. Düşük hızlarda 4 WD DDYÇ’yi 120 Tarımsal Mekanizasyon 23. Ulusal Kongresi, 6-8 Eylül 2006, Çanakkale arttırırken 2 m/s yüksek hızda bu değer düşmektedir. Kısacası yüksek dönü hızında 4 WD DDYÇ’de olumlu etki yaparken düşük hızlarda olumsuz bir etkiye sahiptir. Bu nedenle düşük hızlarda traktörün 4 WD’den 2 WD’ye alınması, eğer yüksek hızda dönüyorsa bunun tersinin yapılması gereklidir. Toprak zemin hızın artması ile DDYÇ’yi olumsuz etkilemektedir. Dönme hızının artması dönü süresini azaltırken bu etkinin zemin şartları veya tahrik konumu ile interaksiyonu önemsiz bulunmuştur. Tam dümenleme (Lock-to-Lock) ile 45º sabit dümenleme arasında önemli bir fark bulunmamıştır. KAYNAKLAR Evcim,Ü.(2004).Türkiye’de Traktör Parkının Durumu http://www.trakmak.com.tr/nhsohbet/ index.asp?Subject=4_5_td_bahce Keçecioğlu, G., Gülsoylu, E. (2003). Tarım Traktörleri. İzmir. E.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, ISBN: 975-288-193-9, s: 247-262 OSD, (2005). Otomotiv Sanayi Genel ve İstatistik Bülteni. s: 18, 21, 22 UZEL MAK. SAN. ve TİC. A.Ş. (2004). Aylık Ekonomi ve Finans Bülteni. Temmuz sayısı, s:50– 55
