gürpınar`ın romanında thomas hobbes`un levıathan adlı
advertisement
Yeni Türk y. 3, S. 5, Ocak-Haziran2011.s. 99-114 GÜRPINAR'IN THOMAS HOBBES'UN LEVIATHAN ADLI ROMANINDA Özgür Özet: Bu makalede, Hüseyin Rahmi (1864-1944) ile Thomas Hobbes'un (1588-1679)Leviathanisimli eseri paralellik ve ele olup Hobbes'tan ve ve bu iddia, iki kitap metinsel Söz konusu iki eserde ile Hobbes paralellikler, kurdudur." (insan olumsuz örgütlü din hurafe ve bilimsel m& toda (pozitivizm). yazar arz eden meseleler ise Hobbes, Leviathan'da bir devleti insan ve bir çare olarak sunarken de insan somut bir çözüm önerisi veya bir siyasi proje Anahtar Kelimeler: Hüseyin Rahmi Thomas Hobbes, Leviathan. THE INFLUENCES OF THOMES HOBBES' LEVIATHAN ON THE NOVEL BY GÜRPINAR Abstract: In this article, the convergencesand divergencesbetweenHüseyin Rahmi Gür's (1864-1944)novel and ThomasHobbes'(1588-1679)Leviathana:reanalyzed in terms of the worlds of thought, and it is argued that is openly ar implicitly injluenced by Hobbes,which is supported by textual comparisonbetween the two works. The convergencesbetweenthe two works are the beliefthat "Man is man's wolf" (a negative approachto human nature);the criticism of organizedreligionand oppositionto superstitions; and adherenceto scientific method and positivism. The divergencesare that while Hobbesin Leviathanpresents the absolutiststate as a solution to the conjlictinghuman nain does not present a comprehensiveand concretepoture and anarchy, liticalsolution that could solve the negativitiesarising aut of human nature. Keywords: Hüseyin Rahmi ThomasHobbes, Leviathan. * Dr., Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyah Anabilim Türk Edebiyah Bilim Doktora Mezunu. 99 Yeni ÖZGÜR boyunca, medeniyetinin etkisi kalan ve Türk XIX. itibu çerçevede medeniyetini ve ondan etkilenmeye Bu baren, birlikte giderek reitibarla, Tanzimat ve o kaynaklardan daha çok feranslara söyleyebiliriz. sürecinde Tanzimat dönemiyle Türk zihni, ölçüde etkilenir. sürecini Hüseyin Rahmi (1864-1944), 1889 dan kadar eser vererek Türk en velut birisi olur. bu uzun dönefilozof ve okur, hatta Türkçeye minde, eser tercüme eder. Bu da, kendi tesirini ifade eder. Bu makalede, Türk önemli temsilcilerinden olan yaönde gelen de, filozofu eserinin etkileri, dünyaThomas Hobbes' un Leviathan paralellikler çerçevesinde ele düpozitivist-materyalist felsefebu simalardan birisicilerin çok önemli yeri -nin de, Thomas Hobbes olgösterilmeye gayret edilmektedir. Bu makale, Türk tüm dönemlerinde eser vüve temel problematicuda ortaya koyarken bir zihniyeti temsil eden filozof Thomas sosyal olayHobbes'un hangi anlamada lara ve toplumu sevdi üzerinde göstermek Edebiyat ve edebi metinle ilgili kaynaklarda, daha önce Thomas Hobbes'un üzerindeki etkisine sadece geçen mevcut olmakbir henüz yala birlikte, bu etkiyi analitik olarak bu konuya bir buhedeflemektedir. Makale, üç bölümden bölümde, daki benzer sürecin Thomas Hobbes dönemleri içerisindeki yerine ve Hüseyin Rahmi ca bölümde, ile Leviathan ki paralellikler ve metinlerle örneklendirilmesine, 100 YENiTÜRK lar halinde yer verilmektedir. bölümde, romandan, Leviathan'dan ve genel olarak Hobbes' tan etkilenmenin hangi yönde ve dikkatlere 1. DÖNEM THOMAS HOBBES GÜRPINAR VE filozofu ve siyaset felsefecisi Thomas Hobbes (1588-1679), dönem itibariyle Rönesans'tan dönemi kabul edilir. Avrupa'da skolastik felsefesinin belli, güdümlü sahip, gittikçe sönmeye statik felsefesiyle birlikte Rönesans, ilk modem zihniyet temellerini atar. Rqnesans, içinde ataletin sonucunda devinimsizlikten kirlenen felsefesinin, tekrar Antik daki gibi devinmesi gelir. Rönesans, yine kendi Antik Yunan' dan Dinden hukuk ve devlet felsefesine, oradan da felsefesine kadar her yönünü yeniden ele alarak eden Rönesans felsefesinin, günümüz bile çok büyük bir etkisi olan en büyük daha önceki dönemde bir 'insan' meydana getirmesidir. Rönesans felsefesinin ilk ve en temelli insan sorunu üzerine olur. 'Hümanizm' olarak bu felsefe, cenderesinde orta zaman modern yeni hayat belirler. Bu esaslar, din merkezli olmayan bir insan ve dünya ile ilgili felsefe kurmaya Rönesans, böylece benbireyin hayat sahnesine açar. felsefesinin temellerinin ve Hobbes'un da dönem olan 17. felsefe, temellerinde, matematik ve fizik merkezinde bir' rasyonalizm' edaBu dönemde, bilimlerindeki kayda da matematik formüllerle ya da kavramlarla ile madde ile zihin bir uygunluk fikrinden hareketle rasyonalizm Hobbes da döneminin bu felsefe uyarak tanmerkezli ve Aristotelesçi dünya ve tabiat bilimlerine yönelir. Galilei ve Kepler'in fazlaca etkilenir; ve deneysel yöntemi ön plana Bu Locke, Berkeley ve Hume gibi ampirik bir temsilcisi olur. Var 101 ÖZGÜR olan her 'madde' ve maddenin hareketiyle savunarak mekanik hareket dan yönetilen bir cisimler bütünü" olarak kabul eder. Bunun sonucunda, materyalist bir benimser. Hobbes, dinin ve kilisenin etkisinden uzak, mutlak bir yi Anglikan ve Katolik Kilisesi'nin hedefi durumuna Leviathan, Hobbes'un felsefesini en önemli eseridir. Thomas Hobbes'un felsefesinden önemli ölçüde etkilenen Hüseyin Rahmi toplumunun geserüvenin bir yakonu olan sürecinde toplumumuzun kanayan durumundaki etmek ve roman üzerinden bunlara çareler arama bir ürünüdür. Tanzimat'la ve Cumhuriyet' e sürecinde gelenekten beslenen ve modem hayatta sürdürmesi söz konusu olamayan klasik zihniyet ve bilimin pozitivist bir hayata geçirilmesini savunur. Bunu bu süreçte toplumda görülen ikilikler eski-yeni vb.) ekseninde felsefesini pozitivist-materyalist felsefeden etkilenerek toplumu göre geri kan her türlü engele tabii uygun olan önündeki toplumsal-siyasal nedenler üzerinde durur ve bu noktada, realist-natüralist kaleme üzerinden, Türkiye' deki sosyal tabi tutar. gibi, bilim ve merkeze bir zihniyete giden Bah medeniyetine mensup filozof Hobbes ile geleneksel zihniyet bu zihniyeti toplumun dinamikleri MUine getirmek isteyen iklim ve dönemlerde benzer süreçlerin içerisinde Makalenin bundan sonraki bölümünde, Hobbes'tan etkilenHobbes'un Leviathaneserinin etkileri her iki eserden iktibaslarla 2. LEVIATHAN'DA Hüseyin Rahmi bes'un Leviathan eseri SÜRÜLEN ile Thomas Hobönemli benzerlikler mevcuttur. 102 TÜRKEDEBiYAT! de yer alan ve Hobbes ile paralellik arz eden etkiler, bu bölümde üç ana incelenmektedir: Bunlar; insakurdudur." "Örgütlü Din ve Hurafe ile "Bilimsel Metoda (Determinizm-Pozitivizm)' dir. 2. a. Kurdudur (Homo Homini Lupus Est)1 Thomas Hobbes'un "Homohomini lukurdudur.) felsefesinin çok derin etkileri varolay örgüsünün temelini Hobbes'un bu felsefesinin söylenebilir. denilebilir ki Hobbes'un bu felsefesini tecessüm ettirmek, edebiyata aktararak orada ifadesini buldurmak üzere kaleme Her iki yazar da insan aslen kötü ve nu ve bencilce birbirini yok etmeye söyler. Hobbes, bu felsefesini 'On Citizen' Üzerine) eserinde cümlelerle zikreder: arka pus est" "To speak impartially, both sayings are very true; That Man to Man is a kind of God; and that Man to Man is an arrant Wolfe. This is true, if we compare Citizens amongst themselves; and the second, if we compare Citizens." olarak ifade edersek, iki söz de çok Birincisi, insan insabir nevi ikincisi ise, insan tam kurdudur. Bikendi ikincisi ise rincisi, rin kendi geçerlidir.)2 ana Meftun Bey'in sonuna kadar olay örgüsünün temelini Hobbes'un kurdudur." felsefesini makhr. Meftun Bey, son derece ve bir biçimi arzu eder; ancak ounun için yeteri kadar yoktur. Bu paracimri denebilecek ölçüde tutumlu ve olan KaEfendi' den planlar. Bu için, kardeLebibe'yi Efendi'nin Mahir'le evlendirmek, sonra da Efendi'nin Edibe ile kendisi evlenmek ister. olay örgüsü, Meftun Bey'in sürdürmek bu alafranga hayat biçimi için gerekli olan temin etmek üzere planlar etdüzenlenir. Bu hedefi isteyen Meftun Bey, toplumun ters çok davrasergiler ve da daha fazla Paris' e kaçmak zorunda Meftun Bey, sonunda kendisini bütün 103 ÖZGÜR bu sefalete sürükleyen felsefeyi savunur. burada, onun sözlerin birisini de, Hobbes'un söz konusu felsefesi etmektedir. Meftun Bey, bencillik cereyan eden bir içerisinde sürüp bencillibir tatmin edilerek refaha ve zamanda bir tabiat kanunu Paris'ten Raci'ye mektuptaki sözlerle ifade eder: "( ... ) hayat nazariyesinin Bütün insanlar 1 kendilerinden datesis ve tevsi etmek gibi bir ha kaide ile ... Ministr 1 tacir1 sahibi, edip, hekim, filozof her nail bulunanlar mükellef kim olursa olsun hayat zaman etrafta ne kadar aç, muhtaç sefiller nu akla bile getirmeksizin teskine ... çünkü sefaleti bir meseledir. kadar ve edilemiyor ... Bunu zihne getirerek ihlalde ne mana var. servet ve anahelde edinceye kadar rahim 1 hamiyetperver olurlar ... Ondan sonbir maraz ve rahm-ü-rikkat ra kendileri için 'sefalet' tedavi kabul etmez, müzmin birer sinir menzilesine iner ... Avrupa'da gibi burada zaruretin tehvin verilen müsamereler, balolar zengüçsüz zengin can icad ettikleri bir ginlerin, ... " s. 481). nevi 1 Felsefesini, Meftun Bey'in sözleriyle dikkatlere sunan nar' a göre, refaha bir bu geçtikten soma sürüklenir. Bu, halledilmeyen temel sorunudur. için ve bencillik "iyi" hasletler de refaha birer avuntusudur. bütün insani olana yönelme bu geçme mücadelesidir. tek bencilce üste gücü elde etmek ve insanlar adaletin güçlülerin gücünü sürdürebilmek için ürettikleri bir mekanizma Meftun Bey'in ifade eder: daima kendinden tepeleyip üst tabakaya mak ve gayretindedir. O sahte adalet-i itaatte daima altta kaidetutmak için tertip si Fakat bazen altta kalanlar pek O zaman demir kafeslerini çak eden müfteris hayvanlar gibi gözlerini kan bürüyor. Kükreyerek, sahte adaletin bütün haillerini su-i idare mahbesinden ... " o zaman hükümdarlar tekerleniyor, her alt üst oluHerkes hamiyetperyor, kan gövdeyi götürüyor ... Zengin ver oluyor. .. " 104 TÜRK "Bu dünyada her evvel hüküm süren hodbinliktir. Herkes kendi nazaran ef'alini tanzim yolunu arar. Bir ferdin, hodbiayni emeline muhalif adalet ve kavaninin tesisiniye tatbik biri (kendi) hodbinisini kanun zane lüzum hissolunur. man ve zemini müsait buldukça daima her hakikati ... Milyonlarca halkeyif ve esir etmekten çekinmez." s. 481-482). hayatta harekete geçiren temel sebebin benve isteklerinin durumunda, kacillik nunla icra edilen adalet ortaya konmazsa türlü mücadelenin vurgular. burada tam olarak kurdubahsetmektedir: dur." felsefesinin "Büyük filozoflardan biri bu sadette ne diyor: Bir insan mutlak surette ve ilanihaye mevcuHodbinlik tabiaten azade kalmak, mümkün diyetini muhafaza etmek, yeis ve kadar refaha nail olmak ister. Bu hodbinane hail olan her nefbir ret, hiddet ve infialini tahrik eder. Bu haili izalesi vacip ve addeyler. Her her her benim olsun der ... Bu kabil dan hiç olmazsa her kendi arzusuna ram etmek hakimiyetine yol arar. Her benim olsun bir zerre bile hareketin budur. Hodbini doldurup s. 482). gibi, olan sonsuz bir arzu var vurgular: "Bir insana: Binnefs mahv ve nabud olmakla bütün mahvoldugörmek hangisini tercih edersin? sualini ekseriya hangi kefesi izaha lüzum yoktur zannedebu sual rim; her kendi nefsani bir kainat bir hodbinlik merkezidir. Hodbinlik haricen maddi manevi korkular, hailler ile bulmasa ehemmiyet vermiyerek gayeye varmak ister. Sonra hodher bir binlerin tehalüf ve taarruz ve amalinden zuhur edecek tasavvur hali ne olur? filozofu buyurulsun. O zaman (Hop )un kavlince "La guerre de tours contre tours"3 felaketi zahir olur. bu sebebe mebni aklen bir hükumetin teessüs lüzumu tebeyyün eder: Binahaiz kuvvetle ilka etenaleyh hükumet tikleri mütekabil korku sebebiyle vücut faziletine gelince gelen yahut taassuptur. Evvela bunbu haslete ekseriya ve derecelerini inceleyelim. henüz cüz'i lardan birincinin bir hal pek çoktur; umumidir; hemen herkeste ve pek suhudereceleri bulur. Alman edibi Göyte'nin letle adavetin bu dünya tamam sözü pek Bizim teenni ve nezaket örtülerini üzerine için ne saadettir ki da bu çirkin ne kadar umumi ve mütekabil ve cümlenin cümleye harp hakikatinin manen fikren olsun ne mertebede hüküm görmekten bizi menediyor. 105 ÖZGÜR ittihaz Raci, bu sözler benim hakikati büyük bir filozofunundur." hayat s. 481-482). filozoflar Schopenhauer ve Hobbes'un felsefesi ile desteklemektedir. Meftun Bey üzerinden Hobbes'la benzer insan bencil gelen bu durumun her merkezine vurgular. bunun sonucu olarak paykabul ve böylece olarak bir mücadelenin ortaya vurgular. nar, beraberinde halinin ancak toplumsal sonucu kurulacak hükümetle bir mektedir ki bu, Hobbes' un felsefesinin tastamam kendisidir. Hobbes, tabiaten getirdikleri bir gibi görülmemesi ve herkesin daha güçlü bu gibi görünen bir nevi telafi vurgular. Buradan hareketle, olma halinin insanlar umut ve bunun neticesinin ve onun da meyil beolarak ifade eder. O, lirtir. Hobbes bunu "herkesin herkesle idamesinde, giden hiçbir ortak bir bilakis, bunun onlar için çok büyük bir vesilesi olve ne ki, bir korkmaktan kurtaraçizer: cak bir kudretin de güvensizlik Bu yetenek umudunun Bundan ötürü, iki anda sahip olamabir arzu ederse, birbirine olurlar ve esas olarak m korumak ve bazen de sadece zevk almak olan birbirlerini yok etmeye veya egemenlik alhna almaya ( ... ) Güvensizlikten Herhangi bir kimsenin olan güiçin, kendisi için tehlikeli olabilecek kadar büyük bir kuvvet görünceye kadar, cebren veya hileyle, kadar çok hakimiyeti alhna akla bir yol yoktur: ve bu, o kendi için gerekli ötesinde bir deve buna genellikle cevaz verilir. Aynca, fetihler yoluyla güçlerini, güvendaha fazla arthrmak isteyenler için; duliklerinin gerekli rum böyle içinde kalmakla yetinecek olan istila yoluyla kendi güçlerini arthrmazlar ise, sadece savunma yaparak uzun zaman dayanamazlar. bir kendi korumak için insanlar üzerindeki bir gerekli oldubuna da cevaz verilmelidir. 106 YENiTÜRK Hepsini korkutmaya yeterli güç vakit, insanlar zevk almazlar, tersine bir hayli üzüntü duyarlar. Çünkü, herkes, tarakendi kendine ölçüsünde verilmesini ister: ve, hakir görme veya küçümsenme belirtileri ise, olarak, cesaret edebildikleri kadar (ki bu cesaret, içinde tutacak bir gücün yokherkesi birbirine yetecek kadar büyüktür) kendisini küçümseyenlerden, zarar vererek, da, korkutma yoluyla, daha büyük bir koparmaya Bu durumda, insan üç temel kavga nedeni buluyoruz. Birincisi, rekabet; ikincisi, güvensizlik; üçüncüsü de, ve Birincisi kazanç için; ikincisi, güvenlik için, üçüncüsü ise, için mücadele etmeye iter. Devlet herkes herkese daima halindedir." (Leviathan,s. 92- 93). Hobbes'a göre, insanlar Bu sonuçta, amaçumudunun Buradan hareketle insanlar, anda sahip bir isterlerse Çave albna ya da yok etmeyi kendi korumak için gerekli her yapacaküç temel nedeni mevcuttur; rekabet, güBirincisi kazanç, ikincisi güvenlik, üçüncüsü vensizlik ve ise toplumsal statü için mücadele etmeye iter. Birincisinde insan, kazanmak için çevresindeki fiziki ve sosyal katmak ister, bunun için bile rur. kendini korumak için, ikincisinde ve üçüncüsünde gerekçelerle yani sonuç olarak birlikte yade herkes herkese halindedir. Bu bir durumbu noktada önlemek için devlet dur. Herkesin herkesle halinde böyle bir topluma güvensizlik hakimdir. Böyle bir toplumda; hiçbir sosyal, ekonoönemi yoktur. Hobbes buradan hareketle insanmik, siyasi lara ne gösterip sonra en uygun siyasi örgütlenme biçimiortaya ni önerir. Toplumun neden devlete gereksinim çünkü devlet hem isteklerini frenler, hem koymaya güvenli bir ortam hem de önler. ak..:. ön plana alarak insanlara ihtiyaa bilincinden hareyani yönelecektir. Tüm ketle toplu insanlarda var olan kendini koruma durumunda neden olurken toplumsal durumda neden Yani inkorumak, güvencede olmak için ve orsanlar Özetle, Hobbes'un tak bir 'egemen' sosyal insan kurdudur, sürekli birbirini kemi- 107 ÖZGÜR rir, yok etmeye Bu durum kendi kendini koruma san sosyal insana 2. b. Örgütlü Din da tehlikeye atacazorunlu ve in- ve Hurafe bir olay örgüsüne sahip olan de, kendi alafranga bir aile ile zihni kültürüne la ve hurafelerle bir ailenin getirildiklerini görürüz. Romanda; din bir temsil eden, zihni ve hurafelerle Efendi ailesinin fertleri ile romanda yer alan dicahil ve olaylar tutum ve dinin bizzat kendisini cahil kendi ve dini bir inanç olarak benimsediklerini tenkit eder. hurafeleri Efendi ve ailesinin fertlerini merkeze alarak komik unsurlar ve hurafeleri din seviyesi cahil kiüzerinden Meftun Bey'in Edibe'nin, Mefalafranga intitun Bey'le evlendikten sonra dert olan çaçaron, dedikoducu ve bak sorunu cahil mahalle Azize çatalla ilgili cümleleri onun. hurafelerle ve din alzihninin ortaya koyar: ri lah' "Dünyada o yemek yiyenlere ahrette zebaniler sivçatallarla yemek verecekler. Aman Rabbim 1 Alparmaklar dururken demir yemek yenir mi?" s. 325). Meftun Bey'in evinde Edibe'nin Azize yine benzer bir tepki gösterir: "Söyleme çekilecek." ha!.. Sonra ahrette sana azap olacak. Dilin s. 326). Frenkçe ensenden Azize Edibe'ye 1 Meftun Bey'in ailesiyle mücadele etmedin yolunda girmek kadarsesinin önemini "onlarla s. 328) girdisöyledikten sonra okumak, üflemek tütsü yap1 108 TÜRK mak, su gösterir: okuyarak tükürmek gibi telafi da "Bilirsin ya, ben Eskici Hoca' dan izinliyim. Senin tükürüp ben de vakit sana oku, bardasana izin veririm. Senden su içine tükür, ver içsin. insan öylelerine Utanmazkiminin surabna kiminin suyuna tükürmeli. Bilmez misin? da bizim Saim ne kadar içkiye Ben çocuTam yedi gün orada durdu. Sonra o parayla biraz gebe Dur .. Müzeyyen o zaman gebeydi. Hiç Ondan sonra bir renme geldi. Sonunda tövbe mi etti kurtuldu. bana hala dua eder." s. 328-329). Edibe, Azize Meftun Bey' in evine Meftun Bey'in bulunan "dekadan Verlaine'in gazeteden resminden ürker, onu "papaz"a benait büstleri ve resimleri "na-mahrem" kabul etzetir. Ünlü tiklerinden etekleriyle yüzlerini kaparlar ve tövbe ederler. Evin salonunu gezen Efendi de büstleri ile insan ve hayvan Meftun Bey'in Lebibe, Azize Harum'a Promete tablosu bilgi verirken Azize "Çok Alah ... Böyle bana etmedi. bundan sonra da etmez. Gelininiz Edibe da pek toydur. birlikte 'Ahmed Bican' hazretlerini yirmi defa hatmettik." s. 336) diyerek zihin dikkatlere sunar. din ve hurafeleri toplumu geri bir neden olarak gören gibi Hobbes da devlet kilise düzeni ve hurafeleri Hobbes, Leviathan'da "din", "hurafe" ve "gerçek din" "Zihnin veya herkesçe kabul edilen hikayelerden hayal edilen bu hikayeler herkesçe kabul edilgörünmez bir güçten güç gerçekten hayal gibi ise, miyorsa, HURAFE. Hayal GERÇEK (Leviathan,s. 51). Hobbes, de 1642' de kraliyet kilise da patlak veren ve pek çok kraliyet Avrupa'ya sürüldüiç trajedisini birisidir. O, kilisenin devlet yönetimi üzerindeki toplumsal hayatta ortaya (duality) "devlet"in lehisavunur ve din skolastine ile her kendi yorumlama kar- 109 ÖZGÜR Skolastik gelenek içerisinde din kisvesinde tatbik edilen huHobbes, din kisvesi kilirafelere de bu zeminde savunulan hurafelerin gelenekten gelen birer se yarulgilar "Gelenekten ileri gelen Son olarak, gerçek olmayan veya tarihten kaynaklanan gelirsek; azizlerin hayat hikilyelerindeki bütün bu bahl mucizeler efsanesi ve Cehennem, Araf, türünden fikirlerini ve ne ne de Kutsal Kitap'ta yeri olmayan fikirleri savunmak için Roma Kilisesi illimleri taraiddia olunan bütün görüntüler, ve hortlaklar hikilyeleri ve yaolmayan dedikleri bütün o gelenekler, ka nedir ki? Bunlar, eski kilise bir ölçüde bulunsalar da; o babalar, olmayan hikilyelere inanabilen insan(Leviathan,s. 473). Hobbes; dini, 'devlet'le olarak Hobbes' a göre üstün güçleri duyulan korkudan (çok tandinler, perilere, cinlere ve en yüksek neden üzerindeki dü(tek Her birine göre de kendi. ötekilerinki ve ama inanç ile yaninanç bu tek keyfine olmaktan kurtularak yine devlette Din, toplumsal örgütlenmenin bir Devlete hükmeden devletin sürdürmelidir. Çünkü girmeyen kilise, devletin belli bir otoritenin yol açan tehlikeli bir kurum olabilir. Bu nedenle, toplum düzenlenir ve hayata Bütün dini kurumlar, devletin pozitif tabidir. Bu yüzden devlete üstünlük idtemelsiz ve anda iki efendiye birden söyleyen Hobbes, iç sürdürebilmenin hizmet · tek yolunun, devlet zamanda kilisenin de ve dini de denetim söyler. 2. c. BilimselMetoda (Determinizm-Pozitivizm) da bir pozitivizm söz konusudur. O, vet-i Edebiyye eserinde; "Ben her eserimdekari'lerimi, yat yüksek birfelsefeye der. "yüksek felsefe"yle, bütün eserlerinde gibi di'de de, yolunda eksen toplumun halk kitlelerinin gelenekten gelen kronik- 110 YENiTÜRK ve dine akla ve bilime bahl pozitivist zihniyetini topluma söyleyebiliriz. dinden ve gelenekten getirdikleri ve lerin toplumsal yasalara ve la ve insan tabiahyla potansiyel olarak bir fikrini geneline Bu felsefesini romanda cümlelerle zikreder: "Tabiat gel- lan, kendi dir." beyhudeyorulur. tabiat bütün olanlan, bedbahtbilmediklerinden- s. 200). geleneksel ahlak romanda serbest savunur. Oysaki, genel ahlak içerisinde buna imkan yoktur. Bundan romanda mutlu bir yoktur. de geleneksel hayahn temsilcilerini, okuyucuyu komik durumlara karikatürize ederek "Hiçbir nedensiz her her sürecin ve her olubir nedeni her kendisini üreten taraftndan bu sürecin zorunluluk öne süren..."6 felsefe terimi olarak Bey'in Lebibe'nin determinizm, de Meftun da; "Herfiilin bir sebep, bir saik tesiriyle daimabize izah ederdurursunuz... (...) Mademki herfiili bir sebep .. Benim .. hissimi, niçin insaf göziyle görmüyorsunuz." s. 249) cümleleriyle adeta Meftun Bey, için her türlü yalan, hile ve ahlak yollara bir görmez. O, alafranga tarz yaemellerine için dostu Mösyö Makferlan' önce kendisine Piyangosu'ndan ikramiye uydurarak Efendi'nin gönlüne ve keseBu ortaya yine fikir Mössine girmeye yö Mahir'i kendisi gibi alafranga hayat ona, senedini ve mührünü Determinist bir cümlelerle vurur: "-Birader!. Bu dünyada bütün ahmaklar nasip olan mukadderata boyun ... sivri ise nasibin ararlar ... Bu alemde her bir sebebe, bir nazariyeye, görünen, görünmiyen bir kanuna Bu mehma emken netayicinden istifade Yoksa halimiz bitiktir.( ... ) çok yerde insan nasietmenin çaresine 111 ÖZGÜR bini kendi tevlid etmek diye kadere haizdir. Benim de bu ... böyle s. 391). de pozitivist da dile getirmektedir: "En büyük tabiat, kütüb-i tahsil, ve irfan yine taHilkatin olan her birer ezeli sahifedir. Fakat onda münderiç maddeleri her zaman ayan Bunu her göz göremez, herkes muhitin, tahsilin lfüuf ve muavenetiyle Hilkaokuyamaz. ten kör olarak dünyaya ne bakar körler Alim, cahil, genç, ihtiyar hepimiz bu bakar gözlerimizle her gün ne büyük hakikatleri geçiriyoancak birkaç defa ruz. Pastör'ler, Küri'ler gibi deha yor." s. 201). Hobbes'ta bilimsel metot ve pozitivizmin dönemi) ilk halleri görülür. Determinist felsefeyi benimseyen Hobbes, her sebebini bilimsel nedenlere 11 ve bir olgunun bir olguya bilgisi••• Bilim, dir: bilim sayesinde, halen olup bir veya bir zamanda benzer bir bilida riz; çünkü bir hangi nedenlerle ve ne meydana bilirsek, benzer nedenleri vakit, o nedenlerden benzer sonuçlar da (Leviathan,s. 45). ilgili gerçeklerin ya da evrenin paralellik arz dair bir bilim amaçbir rasyonalist gibi, geometrinin layan Hobbes felsefesinde, zira geometri ona göre kesin, "a priori" yöntemini ve bilgi veren sonuçlardan, önermelerbirkaç ilkeden bir den meydana gelir. Hobbes'a göre; "Geometricilerçok Zira gözlemlenmesinin,yeryü:yer elde etmeyi zünün ölçülmesinin ve uzak mesafe sonucunda insan için olan tümü binalardaki savunma mevzileriningücü, makinelerinmükemmelmodern her neredeyse tamamengeometrinin bir hediyesidir."7 Felsefeyle bilim bir yapmayan Hobbes, her problemin ilke olarak bilimiçin pozitivist bir lerinin yöntemleriyle olarak kabul edilir. neHobbes'a göre, tabiatta somut ve soyut olan her denler'le birbirine ve nedenler 'tek anve zorunlu olarak belirlenir. nedenler, her yerde hep · birdir ve hep Bu yönü ile Hobbes'un sistemi çok bir natüralizmdir. 112 TÜRK SONUÇ inceleme sonucunda Hüseyin Rahmi ile Thomas Hobbe's'un Leviathan eseri beMakalede gibi, lirgin benzerlikler tespit de Hobbes'un bizzat zikretmesi, içerik ile Leviathan paralellikler olarak Hobbes'tan ana Meftun Bey olmak üzere kahtutum ve özellikle Hobbes'un insan üzerindeki felsefesini roman düzleminde derecede Hobbes'la uyumlu bu tesirin bir Özellikle, insan pozitivizme ve bu benzerliklerin en din gelenleridir. Hobbes'un insan dair ve Rönesans sisteminden ve bilimi ön pozitivist bir çizgiye sahip benzer bir süplana oldukça gelir. recin içinden geçen sevdi ile Hobbes'un bu dünya adeta düzleminde Romanda, toplumuna mahsus yerel ve özel sorunlar ele da, özellikle insan kin olmak üzere pek çok evrensel meseleye de ve bunlafelsefi ortaya konulur. Bu Hobbes'un ra fazlaca paralellik arz eder. bu felsefi leri ifade etmek yerine roman üzerinden vermeyi tercih eder. Özellikle Meftun Bey'in sözleri üzepek çok öne Barinden özellikle Hobbes' a yer olonun ve pozitivist dünya ile insan tailgili genel olarak olumsuz bir sahip bir sonucu olarak degerlendirilebilir. 1 2 "Homohaminilupus est." sözünü Ahmet Cevizci, FelsefeTerimleri (Paradigma 2000) eserinin 163. kez olarak ozan Plautus tarabirlikte, filozofu Hobbes dan bir toplumsal bir egemen bir yöneticiye devretmelerinden ve devletin önceki kendi hayata geçirmek için her yola ifade etmek üzere yeniden ortaya ve kurdu gelen Latince deyim." olarak "Homo homini lupus est." kurdudur.) sözü Hobbes'un On Citizen Üzerine) eserinde bizzat zikredilir. Fakat Thomas Hobbes'un en önemli eseri olarak ka- 113 ÖZGÜR bul edilen Leviathan'dabu felsefe üzerinde uzunca (On Citizen, ed. Richard Tucke-Michael Silverthone, Cambridge University Pres, 1998, s. 3). 3 "La guerre de tours contre tours", Thomas Hobbes'a ait "Herkesin herkese olarak tercüme edilebilir. 4 Romanda Meftun Bey ile Efendi ailelerinin iki zihniyeti temsil ettiklerini isimberi lerine eklenen unvanlarda da gözlemleyebiliriz. Zira Tanzimat alaturka zihniyete mensup "Bey"; Doalafranga zihniyete sahip de "Efendi" Ali Bey tibah: Ali Bey), Felatun Bey (FelatunBey ile Efendi),Bihruz Bey (ArabaSevdaBey (H. R ilk ana Meftun Bey, Efendi, Naim Efendi, Efendi alaturka alafranga zihniyeti temsil ederlerken alan sürecinde genellikle muhazihniyeti temsil ederler. Efendi fazakiir; ama din taciri, softa, sahtekiir vb. olumsuz tipleri temsil ederler. s Hüseyin Rahmi, (1329/1913), Edebiye,Matbaa-i Hayriye ve Dersaadet, s. 68. 6 Cevizci, Ahmet, (2000), FelsefeTerimleri Paradigma, s. 237. 7 Hobbes, Thomas, (2007), ElementaPhilosvphicaDe FelsefesininTemelleri,(çev. s. 3. Deniz Zarakolu), Belge KAYNAKÇA Cevizci, Ahmet, (2000), FelsefeTerimleri Paradigma, Gökberk, Macit, (1985), FelsefeTarihi,2. bs., Remzi Kitabevi, Hüseyin Rahmi, (1946), Hilmi Kitabevi, .............................................., 1329 (1913), Edebiye,Matbaa-i Hayriye ve Dersaadet. Hobbes, (2007), Leviathan,Leviathanveya Bir Din ve Dünya Devletinin Biçimi ve Kudreti,YKY, .............................., (2007), PhilosvphicaDe Temelleri,(çev. Deniz Zarakolu), Belge . .............................., (1998), On Citiz:en Üzerine), (ed. Richard Tucke-Michael Silverthone), Cambridge University Pres. Moran, Berna, (1997), Türk Bir l, 6. bs., http://www.plato.stanfort.edu/ 31.10.2010. 114
