Eğitim SiStEmindE Ayrımcılığın izlEnmESi rEhbEri
advertisement
Ulaş Karan Lisans eğitimini Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde, yüksek lisans eğitimini insan hakları hukuku üzerine İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde ve doktora eğitimini kamu hukuku alanında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. 2005 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde eğitimci ve araştırmacı olarak çalışıyor. Halen İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde Anayasa Hukuku Anabilim Dalı’nda öğretim üyesidir. Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumlar; Sanatta İfade Özgürlüğü, Sansür ve Hukuk; Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme (İdil Işıl Gül’le birlikte), Ayrımcılık Yasağı Eğitim Rehberi (İdil Işıl Gül’le birlikte) adlı kitapların yazarıdır. Ayrıca İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme; Gezi Parkı Olayları: İnsan Hakları Hukuku ve Siyasi Söylem Işığında Bir İnceleme adlı kitapların yazarları arasındadır. Anayasa hukuku ve insan hakları hukuku alanında yayınlanmış çeşitli makaleleri ve yazıları mevcuttur. Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Ulaş Karan 9 7 89758 81376 6 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Ulaş Karan Türkiye’de Formel Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi İçin Sivil Toplumun Mobilize Edilmesi Projesi (Eğitimde Ayrımcılığın İzlenmesi Projesi) Proje koordinatörleri: Gülay Kayacan, Nurcan Kaya Proje asistanı: Neslihan Yürük Proje Danışma Kurulu: Gamze Sarışen, Gürel Tüzün, Işık Tüzün, Kenan Çayır, Ulaş Karan, Yıldız Ayyıldız Eğitimde İzleme Ağı Bileşenleri: Betül Dinçer (KAFFED Genel Merkez), Muzaffer İris (MEZODER), Adnan Avcı Bucaklişi (Laz Enstitüsü), Hacı Sayın (İstanbul Kürt Enstitüsü), Alper Tolga Akkuş, Hüseyin Fırat Mavigök (Mersin Ayrımcılıkla Mücadele Platformu), Zeynep Duygu Ulusoy (Sıfır Ayrımcılık Derneği), Halit Keser (ROMFO), Ali Neseboğlu (Mardin EĞİTİM-SEN), Turan Şallı (Edirne Roman Eğitim Gönüllüleri Derneği), Ali Kenanoğlu (Hubyar Sultan Alevi Kültür Derneği), Selin Dağıstanlı (Eşit Haklar Derneği), Levon Demirci (Ermeni Kültür ve Dayanışma Derneği), Ali Öner (MAZLUMDER), Umut Şahin (Protestan Kiliseler Derneği), Tuma Çelik (Süryani Dernekleri Federasyonu), Yakup Çardak, Alper Yağlıdere (İzmir Roman Kültürü Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği), Talat Çetinkaya (Göç Vakfı) Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Yazar: Ulaş Karan Yayıma Hazırlayan: Gülay Kayacan Düzelti: Derya Önder Tasarım ve Uygulama: Aysel Kazıcı Özalp (ŞemalMedya) Kapak Fotoğrafı: Adnan Avcı Bucaklişi Baskı: G.M. Matbaacılık ve Tic. A.Ş. 100 yıl Mah. MAS-SİT 1.Cad. No:88 Bağcılar/İstanbul Tel: (0212) 629 00 24 / 122 Faks: (0212) 629 20 13 © Tarih Vakfı, Uluslararası Azınlık Hakları Grubu (MRG) 2014 Ragıp Gümüş Pala Cad. Zindankapı Değirmen Sok. No: 10 Eminönü, Fatih, İstanbul Tel: 0212 522 02 02 Faks: 0212 513 54 00 www.tarihvakfi.org.tr Birinci Basım, İstanbul, Ocak 2015 ISBN 978-975-8813-76-6 Eğitimde Ayrımcılığın İzlenmesi Projesi, Uluslararası Azınlık Hakları Grubu (MRG) ile Tarih Vakfı ortaklığında AB Türkiye Delegasyonu’nun mali desteğiyle yürütülmektedir. Bu yayında dile getirilen görüş ve düşünceler kitabın yazarına aittir ve hiçbir şekilde AB Türkiye Delegasyonu’nun görüşlerini yansıtmamaktadır. Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Ulaş Karan İÇİNDEKİLER GİRİŞ, 06 I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR, 08 A- Genel Olarak Eğitim Hakkı, 09 B- Ayrımcılık Yasağı Kavramı ve Devletin Yükümlülükleri, 12 C- Ayrımcılık Yasağının Güncel Biçimleri, 14 1. Doğrudan Ayrımcılık, 15 2. Dolaylı Ayrımcılık, 16 3. Bağlantılı Ayrımcılık, 17 4. Taciz, 17 5. Makul Uyumlaştırma Yapılmaması, 18 6. Çoklu Temelde Ayrımcılık, 19 7. Mağdurlaştırma, 20 D- Eğitim Sisteminde Ayrımcılık Yasağı Örnekleri, 21 II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ, 24 A- İzlemeye Dair Genel Bilgi, 25 B- Proje Kapsamında Yürütülecek İzleme Çalışmasının Kapsamı, 26 1. İzlemenin Kişi Bakımından Kapsamı, 27 2. İzlemenin Yer Bakımından Kapsamı, 27 3. İzlemenin Zaman Bakımından Kapsamı, 28 4. İzlemenin Konu Bakımından Kapsamı, 28 C- İzleme Faaliyeti Sırasında Yapılacak Yüz yüze Mülakatlarda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar, 28 III. EKLER, 30 A- Temel Mevzuat , 31 B- Sözlük, 36 C- İzleme Formları, 45 1- Yüz Yüze Mülakat Formu, 46 2- Medya İzleme Formu, 56 GİRİŞ 7 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Elinizdeki bu rehber Tarih Vakfı ve Uluslararası Azınlık Hakları Grubu (MRG) ortaklığında Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu’nun mali desteğiyle yürütülen Türkiye’de Formel Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi İçin Sivil Toplumun Mobilize Edilmesi (Eğitimde Ayrımcılığın İzlenmesi) adlı proje kapsamında hazırlanmıştır. Türkiye’de yaşayan farklı etnik, dini ve dilsel toplulukların formel eğitim sisteminde maruz kaldığı ayrımcılık biçimlerinin izlenebilmesini ve raporlanabilmesini kolaylaştırmak için hazırlanan rehberin ilk bölümünde eğitim hakkı, ayrımcılık yasağı kavramları tartışılarak; doğrudan, dolaylı, bağlantılı, taciz, makul uyumlaştırma yapılmaması, çoklu temelde ayrımcılık ve mağdurlaştırma gibi kavramlarla ifade edilen ayrımcılık yasağının güncel biçimleri ele alınıyor. Ayrıca bölümün sonunda eğitim sisteminde ayrımcılık örnekleri verilerek, ayrımcılık türleri arasındaki farklılıklar irdeleniyor. İkinci bölüm, ayrımcılığın izlenmesinin nasıl yapılacağı, izlemenin kapsamı ve uygulamadaki adımlar yer alıyor. Rehberin üçüncü ve son bölümü ise eklerden oluşuyor: Temel mevzuat dokümanı, yasal mevzuatın anlaşılmasını kolaylaştırmak için hazırlanmış bir sözlük ve rehber kullanıcılarının izleme sırasında yüz yüze mülakatlarda ve medya izlemede kullanacakları formlar yer alıyor. Rehberin en son sayfalarına yerleştirilen izleme formları fotokopiyle çoğaltılarak kullanılabilecek biçimde hazırlandı. Bu rehberin eğitimde ayrımcılığın izlenmesi konusunda çalışacak kişiler ve kurumlar için yol gösterici olmasını diliyoruz. Gülay Kayacan-Nurcan Kaya Proje Koordinatörleri I kavramsal çerçeve ve tanımlar A- Genel Olarak Eğitim Hakkı 1 Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, 13 no’lu Genel Yorum, paragraf 1. 2 Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, 13 no’lu Genel Yorum, paragraf 6. 9 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Eğitimde ayrımcılık kavramını ve bu kavramın kapsamını ortaya koymak için öncelikle eğitim hakkının tanımlanması ve kapsamının ortaya koyulması gerekmektedir. Eğitim hakkı, hem Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelerde yer alan, hem de Anayasa’da düzenlenmiş temel bir insan hakkıdır. Bu hak, diğer insan haklarının gerçekleşebilmesi için de vazgeçilemez bir araçtır. Eğitim, ekonomik ve sosyal eşitsizliklerin bertaraf edilebilmesine olanak sağlayan, toplum dışına itilmiş yetişkinlerin, gençlerin ve çocukların kendilerini yoksunluktan ve yoksulluktan kurtarabilecekleri, yaşadıkları toplumda farklı statüleri edinebilmelerini, farklı toplumsal ağlara katılabilmelerini sağlayacak yolların önünü açan temel bir araçtır.1 Devletlerin yurttaşlarına hem eğitimle ilgili gerekli altyapıyı sağlama, hem de mevcut eğitim kurumlarına erişimlerini kolaylaştırma yükümlülükleri vardır. Eğitim hakkı kapsamında devletler, eğitimin mevcut olması (mevcudiyet); erişilebilir olması (erişilebilirlik); kabul edilebilir olması (kabul edilebilirlik) ve çocukların ihtiyaçlarına uyarlanabilir olması (uyarlanabilirlik) şeklinde ifade edilen dört ilkeyi2 aynı anda sağlamak zorundadır. Aksi durumda eğitim hakkının ihlali söz konusudur. Mevcudiyet ilkesi ile eğitimin ücretsiz ve zorunlu oluşuna, eğitimde anne babanın seçimlerinin gözetilmesine, her türlü farklılığa saygı duyan ve bu farklılıkları içeren ve yansıtan bir eğitimin varlığına vurgu yapılır. Eğitimde mevcudiyet ilkesi, okulların ve öğretmenlerin mevcut olması anlamına gelmekle birlikte, aşağıda sıralanan konular eğitim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir: Devletin inşa ettiği okul sayısı Okulların düzgün bir şekilde eğitim ve öğretim verilmesine olanak verecek şartlara ve altyapı imkânlarına sahip olup olmadığı Okullara sağlanan maddi kaynağın yeterliliği Devletin hiçbir makul neden göstermeksizin mevcut okulları kapatması İsteyen gerçek ya da tüzel kişilerin özel okul kurma ve idare etme hakkının mevcut olup olmadığı Öğretmen sayısı Mevcut öğretmenlerin yeterli mesleki nitelik ve donanıma sahip olup olmadığı I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR 10 Mevcut eğitim materyallerinin niteliği ve yeterliliği Erişilebilirlik ilkesi, eğitim hakkına erişimde ayrımcılığın yasaklanmasını, eğitimde fırsat eşitliğini sağlayacak tedbirlerin alınmasını ve eğitimin içeriğinin ayrımcı olmamasını gerektirir. Bu ilke ayrıca eğitim kurumlarının ve programlarının, ayrımcılık olmaksızın herkes için erişilir olmasının altını çizer. Bu kapsamda aşağıda sıralanan konular eğitim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir: Eğitimin herkes için erişilebilir olup olmadığı Dezavantajlı gruplar için gerçek anlamda eşitliği sağlamak amacıyla geçici özel tedbirlerin alınıp alınmadığı Engellilere, kadınlara ve kız çocuklarına ya da ırk veya etnik köken, din veya inanç ya da cinsel yönelim temelinde ayrımcılık yapılıp yapılmadığı Eğitimde kullanılan materyallerin ayrımcı nitelikte olup olmadığı Eğitimin coğrafi olarak makul uzaklıkta olan bir mekânda yapılıp yapılmadığı Eğitimde modern teknolojinin kullanılıp kullanılmadığı Eğitimin herkes için maddi açıdan karşılanabilir olup olmadığı Kabul edilebilirlik ilkesi, eğitim ve öğretim altyapısının (kullanılan yöntemlerin ve öğretmenlerin) kalitesini, çocukların yeteneklerinin ve yeterliliğinin gözetilmesini, eğitim dilini, eğitim hayatı sonrasında da fırsat eşitliği sağlayacak nitelikte ve içerikte bir eğitimi ve eğitimde uygulanacak disiplin tedbirlerini kapsar. Kabul edilebilirlik, eğitimin veriliş şekli, kapsamı ve öğretim teknikleri gibi eğitim ve öğretim sürecine yönelik asgari standartlara ilişkindir. Bu kapsamda aşağıda sıralanan konular eğitim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir: Eğitimin veriliş şekli Eğitimin kapsamı ve öğretim teknikleri Eğitimin kaliteli olup olmadığı Eğitimin öğrencinin temel öğrenme ihtiyaçlarını giderip gideremediği Eğitimin öğrencilerin etnik, dini, toplumsal sınıf farklılıklarına, kültürel kimliklerine ve aidiyetlerine saygılı olup olmadığı Devletin ebeveynlerin ve vasilerin, çocuklarının kendi inançlarına uygun bir biçimde dini ve ahlaki eğitim görmelerini sağlama özgürlüklerine saygı gösterip göstermediği Eğitim yöntemlerinin çocuğun onuruna saygı gösterip göstermediği Ders kitaplarının kapsamlarının ve içeriklerinin önyargılardan ve kalıp yargılardan arınmış, özcü ya da çoğulcu olup olmadığı Öğretmenlerin tavırları ve tutumları Okullardaki disiplin önlemlerinin çocukların onuruyla ve insan haklarıyla bağdaşıp bağdaşmadığı Uyarlanabilirlik ilkesi, çocukları eğitim sistemine uyum sağlamaya zorlayan bir anlayışı reddeder. Bunun yerine, eğitim sisteminin çocukların ihtiyaçlarına uyumlu hale getirilmesini ve eğitimin çocuğun diğer insan haklarından ve özgürlüklerinden yararlanmasını sağlayacak niteliğe ve 11 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Devletin öğrencilerin okuldaki sağlığını ve güvenliğini temin edip etmediği içeriğe sahip olmasını kapsar. Uyarlanabilirlik ilkesi, eğitimde esnekliğin sağlanması ve özellikle küreselleşme ile yerelleşme arasındaki ilişkiyle sürekli değişen toplumun ihtiyaçlarına ayak uydurabilen bir eğitim sisteminin varlığına ilişkindir. Bu kapsamda aşağıda sıralanan konular eğitim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir: Değişen toplumun ihtiyaçlarına ayak uydurabilen bir eğitim sisteminin mevcut olup olmadığı Mülteci çocuklara yönelik bir eğitim müfredatı oluşturulması ve uygulanması Dilsel, dinsel ve etnik azınlıklara yönelik bir eğitim müfredatı oluşturulması ve uygulanması I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR 12 Anadilleri resmi dilden farklı çocuklara yönelik bir eğitim müfredatı oluşturulması ve uygulanması Göçmen işçilerin çocuklarına yönelik bir eğitim müfredatı oluşturulması ve uygulanması Tutuklu veya hükümlü çocuklara yönelik bir eğitim müfredatı oluşturulması ve uygulanması Engelli çocuklara yönelik bir eğitim müfredatı oluşturulması ve uygulanması Çalışan çocuklara yönelik bir eğitim müfredatı oluşturulması ve uygulanması B- Ayrımcılık Yasağı Kavramı ve Devletin Yükümlülükleri Ayrımcılık kısaca, eşit durumda olduğu düşünülen kişilere, bir hakla veya yükümlülükle ilgili, geçerli bir neden olmaksızın eşit muamele edilmemesi olarak tanımlanabilir. Ayrımcılık yasağı kavramı ile sıklıkla gündeme gelen eşitlik ilkesi arasında yakın bir ilişki mevcuttur. Ayrımcılık yasağı, negatif sorumluluk içerir; eşit olduğu kabul edilen kişilere farklı muamele yapılmasını yasaklar. Eşitlik ilkesi ise pozitif sorumluluk içerir, eşitliğin sağlanması için devletler tarafından adım atılmasını gerektirir. Eşitlik ilkesi kapsamında devletler eşitliği sağlamakla yükümlüdür. Devletler ayrımcılığın bütün biçimlerini önlemeli ve eşitliği sağlamak 13 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi üzere önlemler almalıdır. Örneğin, toplumda dezavantajlı konumdaki bir etnik gruba mensup çocukların eğitim gördüğü okullarda bu öğrenciler, genellikle diğer öğrencilere göre daha düşük eğitim seviyesine sahiptirler. Bu öğrencilerin diğer öğrencilerle “eşit” eğitim hakkına sahip olmaları ileride, örneğin üniversite sınavlarına girdiklerinde, başarısız olmalarına yol açabilecektir. Bu noktada mevcut eşit olmayan durum ortadan kaldırılmadığı sürece, herkesin eğitim hakkının olduğunun belirtilmesinin ve bu konuda herkese eşit fırsat sunulduğunun ifade edilmesinin bir anlamı kalmamaktadır. Mevcut eşitsizliğin giderilmesi için, dezavantajlı durumdaki bu öğrencilere daha fazla sosyal yardım veya ek ders imkânının sağlanması gibi kamuoyunda “pozitif ayrımcılık” olarak adlandırılan bazı özel önlemlerin alınması gerekmektedir. Ayrımcılık yasağının ihlali, bir kişinin bir özelliği ya da bir toplumsal gruba mensup olması nedeniyle bir hakkına erişiminin veya bir özgürlüğünü kullanmasının engellenmesi ile oluşmaktadır. Yukarıda bahsedilen eğitim hakkı ile ilgili göstergeler, yalnızca eğitim hakkının ihlali ile ilgilidir. Söz konusu ihlaller bir kişinin bir özelliği (örneğin engelli olması) ya da bir toplumsal gruba mensubiyeti (örneğin bir azınlık grubun üyesi olması) nedeniyle ortaya çıktığı durumda ise eğitim hakkının ihlali ve aynı zamanda eğitimde ayrımcılık oluşmaktadır. Ayrımcılık isteyerek veya istemeyerek, bir davranışla veya bir davranışın ihmal edilmesi şeklinde gerçekleşebilir. Ayrımcılık yalnızca kötü niyetli kişilerin yol açtığı bir durum değildir. Bazı mevcut önyargıların etkisiyle iyi niyetli olarak gerçekleştirilen bir muamele sonucunda da ortaya çıkabilir. Bir uygulamanın ya da hukuki düzenlemenin iyi niyetli olsa dahi kendisi nedeniyle değil, ama sonuçları itibariyle ayrımcılık oluşturması yine mümkündür. Farklı bir muamelenin ayrımcılık oluşturup oluşturmadığına dair bir değerlendirme yapılırken, o muameleyi gerçekleştiren kişinin ayrımcılık yapmaya dair bir amacının olup olmaması bu noktada önemli değildir. Eğitimle ilgili ayrımcılıktan bahsedildiğinde ırk ve etnik köken, dil, din veya inanç, cinsiyet, cinsel yönelim/cinsiyet kimliği, engellilik gibi temellerin yanında bir sağlık kurumunda ya da evinde uzun süreli tedavi gö- I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR 14 ren, özgürlüğünden yoksun bırakılmış veya devletin bakımı ve gözetimi altındaki çocuklar; sığınmacı, mülteci, göçmen, yabancı ya da vatansız çocuklar; kırsal kesimde yaşayan veya çalışan çocuklar da gündeme gelebilmektedir. Ancak ayrımcılık bu sayılanlarla da sınırlı tutulmamaktadır ve ayrımcılığın başka temellerde de gündeme gelmesi her zaman mümkündür. Bu proje kapsamında eğitimde ayrımcılık bağlamında ırk veya etnik köken, renk, din veya inanç ya da dile dayalı ayrımcılığa odaklanılmaktadır. Günümüzde sadece devletin değil, bireylerin veya birey gruplarının da yaygın insan hakları ihlallerine yol açtığı kabul edilmektedir. Ayrımcılık yasağı da aynı şekilde, artık sadece devlet kaynaklı değil, bireyler arasında da gerçekleşebilir bir kavram olarak kabul edilmektedir ve bu alanda mücadele devletler açısından birçok yükümlülük getirmektedir. Devletin, örneğin eğitim alanında eğitimcilerin öğrencilere ayrımcılık yapmamasının yanında, öğrencilerin birbirlerine yönelik ayrımcı muamelelerini engelleme, ayrımcılığı müfredatın bir parçası haline getirerek bu konuda bilinç artırıcı çalışmalar yürütme yükümlülüğü de söz konusudur. Bu proje kapsamında eğitimde hem devlet ve birey, hem de bireyler arasında ortaya çıkan ayrımcı muamelelere odaklanılmaktadır. Proje kapsamında yapılacak izleme faaliyeti ile eğitim alanında ırk veya etnik köken, din veya inanç ya da dile dayalı ayrımcılık vakaları değerlendirildikten sonra, bu alanda devletin yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğine dair somut verilere ulaşılması hedeflenmektedir. C- Ayrımcılık Yasağının Güncel Biçimleri Ayrımcılık yasağının günümüzde ulusal ve uluslararası hukuk tarafından tanınan çok sayıda biçimi söz konusudur. Aşağıda, ortaya çıkan güncel biçimlerle ilgili kısa bilgi verilmektedir. Proje kapsamında yapılacak izleme faaliyetinde ülkemizde eğitim alanında ırk veya etnik köken, din veya inanç ya da dile dayalı ayrımcılık vakalarının hangi biçimlerde ortaya çıktığının ortaya koyulması da hedeflerden biridir. Bu sayede, atılacak adımların daha doğru bir şekilde tespiti mümkün olabilecektir. 15 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi 1. Doğrudan Ayrımcılık Ayrımcılığın en geleneksel biçimi, doğrudan ayrımcılıktır. Doğrudan ayrımcılık yasağı aynı veya benzer konumdaki kişiler arasında fark yaratılmasını engellemeyi amaçlamaktadır. Doğrudan ayrımcılığı bir kişinin veya grubun, ayrımcılığın yasaklandığı nedenlerden (dil, etnik köken, vs.) birine dayalı olarak insan haklarından ve özgürlüklerinden, aynı veya benzer konumda olduğu diğer kişilerle eşit bir şekilde yararlanmasının engellenmesi olarak tanımlamak mümkündür. Doğrudan ayrımcılık, bir grubun bir hukuki düzenlemenin kapsamına alınmaması ya da açıkça hukuki düzenlemenin kapsamının dışında tutulması veya mevcut herhangi bir doğrudan ayrımcılık içermeyen bir hukuki düzenleme uygulanırken, bir kişiye, mensubu olduğu veya olduğu düşünüldüğü gruptan dolayı farklı muamele yapılması biçiminde ortaya çıkabilir. Doğrudan ayrımcılığa verilebilecek tipik bir örnek, bir kişinin etnik kimliği nedeniyle bir okula öğrenci olarak kaydının yapılmamasıdır. Doğrudan ayrımcılığın ortaya koyulabilmesi için: - İlk olarak, farklı bir muamelenin tespit edilmesi gerekmektedir. - İkinci olarak ayrımcılık aynı veya benzer konumdaki kişiler arasında olabileceği için kişiler karşılaştırılabilir bir konumda olmalıdır. - Üçüncü olarak, yapılan farklı muameleyi meşru kılan bir amacın olup olmadığı değerlendirilir. Amacın meşru kabul edilebilmesi için nesnel ve makul olması ve varılmak istenen amaç ile kullanılan araç arasında orantılılık bulunması gerekir. Örneğin bir okulda 6. sınıfta okuyan Roman/Çingene öğrencilerin ayrı bir sınıfta öğrenim görmeye zorlanması uygulamasında (segregasyon uygulaması), Roman/Çingene öğrenciler farklı bir muameleye maruz kalmaktadır. Bu öğrenciler 6. sınıfta okuyan ve Roman/Çingene olmayan diğer öğrencilerle aynı konumdadır ve karşılaştırılabilir durumdadır. 6. sınıfta okuyan Roman/Çingene öğrencilerin, kendi aralarında farklı eğitim seviyesine sahip oldukları ve yalnızca Roman/Çingene oldukları için ayrı bir sınıfta yalıtılarak öğrenim görmeye zorlanmalarının meşru bir amaç taşıması mümkün değildir. Böyle bir durumda, bu örnek olayda doğrudan ayrımcılığın mevcut olduğu rahatlıkla ileri sürülebilir. I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR 16 2. Dolaylı Ayrımcılık Ayrımcılığın ikinci önemli ve yaygın biçimi, dolaylı ayrımcılıktır. Dolaylı ayrımcılığı herkes için aynı şekilde geçerli ve görünüşte tarafsız olan ancak bazı kişiler ve gruplar üzerinde diğerlerinden farklı şekilde veya diğer gruplardan daha fazla olumsuz etki yaratan yasal düzenlemeler veya uygulamalar olarak tanımlamak mümkündür. Dolaylı ayrımcılığa örnek olarak, boyu 175 cm’nin altındaki kişilerin polislik mesleğine kabul edilmesini yasaklayan bir yasal düzenleme gösterilebilir. Burada görünüşte bir ayrımcılık yoktur, kural herkes için geçerlidir ve hiçbir grup adı belirtilerek bu mesleğe kabul etmede kapsam dışında bırakılmamıştır. Ancak kadınlar ve bazı etnik gruplar değerlendirildiğinde söz konusu kural dolaylı olarak ayrımcılık yaratabilecektir. Dolaylı ayrımcılığın üç unsuru vardır: - İlk olarak ortada görünüşte tarafsız bir kuralın veya uygulamanın bulunması gerekmektedir. - İkinci olarak bu tarafsız kuralın veya uygulamanın olumsuz sonuçlar doğurması veya böyle bir ihtimali yaratması gerekmektedir. - Son olarak tarafsız kuralı veya uygulamayı meşru kılacak bir nedenin bulunup bulunmadığı değerlendirilmektedir. Örneğin, gayrimüslim veya alevi ebeveynlerin çocuklarına okullarda zorunlu din kültürü ve ahlak bilgisi dersinden muaf tutulma imkânı tanınmış olabilir. Buna rağmen, üniversite giriş sınavlarında tüm öğrencilerin din kültürü ve ahlak bilgisi dersi ile ilgili soruları cevaplaması zorunluluğu getirilebilir. Böyle bir durumda herkes için muafiyet imkânı tanınması nedeniyle görünüşte tarafsız bir uygulama söz konusudur. Ancak tarafsız görünen bu uygulama sonucunda üniversiteye giriş sınavlarında din kültürü ve ahlak bilgisi dersine girmek istemeyen öğrenciler için olumsuz bir sonuç ortaya çıkabilmektedir. Muafiyet imkânı getirilen bir dersle ilgili tüm öğrencilere üniversiteye giriş sınavında soru yöneltilmesinin ise meşru bir amacı bulunmamaktadır ve bu nedenle, bu olayda bir dolaylı ayrımcılığın söz konusu olduğu söylenebilir. 3. Bağlantılı Ayrımcılık Ayrımcılığın bir başka biçimi olan bağlantılı ayrımcılık, bir kişinin, kendisiyle bağlantılı bir başka kişinin nitelikleri nedeniyle ayrımcılığa uğraması olarak tanımlanabilir. Bazı ayrımcı muamelelerde doğrudan bir ayrımcılık söz konusudur; ancak burada kişi kendisi ile ilgili değil, yakın ilişkide olduğu bir başka kişinin bir özelliği nedeniyle ayrımcılığa uğramaktadır. Bu duruma örnek olarak, bir çocuğun öğrenim gördüğü eğitim kurumunda ebeveynlerinden birinin ten rengi nedeniyle ayrımcılığa uğraması verilebilir. Burada doğrudan ve renk temelinde ayrımcı bir muamele söz konusudur. Ancak, ayrımcılığa uğrayan kişinin değil, onunla bağlantılı bir başka kişinin nitelikleri nedeniyle ayrımcılık söz konusu olmaktadır. 17 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi 4. Taciz Ayrımcılık aynı zamanda insan onurunu ihlal eden bir muameledir. Ayrımcılık oluşturan taciz, ırk veya etnik köken, din veya inanç gibi nedenlerden herhangi biriyle ilgili bir kişinin onurunu zedeleyen, düşmanca, aşağılayıcı, küçük düşürücü ya da saldırgan bir ortam yaratmak amacıyla veya etkisiyle o kişi için istenmeyen bir fiilin gerçekleştirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Tacizin ayrımcılığın özel bir biçimi olarak yasaklanmasıyla korunmak istenen menfaat, sadece haklardan ve özgürlüklerden yararlanılmasının sağlanması değil, bu yararlanmanın insan onuruna yaraşır bir ortamda gerçekleşmesidir. Taciz, eğitim kurumlarında sıklıkla karşılaşılan bir olgudur ve eğitimciler veya diğer öğrenciler tarafından gerçekleştirilebilmektedir. Kişinin görünüşüyle, kıyafetiyle veya özellikleriyle alay edilmesi, utandırıcı ya da hoş karşılanmayan şakalar veya yorumlar yapılması, mağduru ayrı tutma amaçlı düşmanca hareketler, istenmeyen fiziksel temas, fiziksel saldırı vb. fiillerden oluşabilmektedir. Tacizin belirli bir biçimi yoktur. Sözlü, yazılı ya da bir resimle veya benzer nitelikteki diğer materyallerle bu şekilde bir sonuca yol açılması mümkündür. Taciz olarak nitelendirilen davranışın somut bir mağdura yönelik olmasına da gerek yoktur. Örneğin bir eğitim kurumunda etnik kökeni farklı I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR 18 kişilere yöneltilen aşağılayıcı nitelikteki genel ifadeler, o kurumda eğitim gören etnik kökeni farklı olduğu bilinen kişilere yönelik taciz olarak kabul edilebilecektir. Tacizin mobbing gibi sistematik ve belirli bir süre devam etmesi gerekmemektedir. Bir kez dahi ortaya çıkması, ayrımcı nitelikte bir taciz olarak kabulü için yeterlidir. Ayrıca taciz olarak değerlendirilecek davranışın iyi niyetle veya kötü niyetle gerçekleştirilmesi yine önemli değildir. Tacize maruz kalan mağdur üzerinde doğurduğu etki, iyi niyetle gerçekleştirilen bir davranışın taciz olarak kabul edilmesine yol açabilir. Örneğin bir dinsel gruba yönelik aşağılayıcı bir ifadenin, söz konusu dini grup açısından bu tür bir niteliğe sahip olduğunu düşünmeksizin bir fıkra ile dile getirilmesi dahi taciz olarak kabul edilebilecektir. Burada hakaret içerikli sözün, bu hakaretten rahatsız olan kişiye yönelik söylenmiş olması veya kötü niyetle değil şaka amaçlı söylenmiş olması bir önem taşımamaktadır. Tacizin dört unsuru vardır: - Tacize maruz kalan kişi tarafından istenmeyen bir davranışın söz konusu olması gerekmektedir. - İstenmeyen bir davranışın ayrımcılık temellerinden biri ile bağlantılı olarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir. - Söz konusu davranışın bir kişinin onurunu zedeleyecek, düşmanca, aşağılayıcı, küçük düşürücü veya saldırgan bir ortam yaratacak nitelikte olması gerekmektedir. - Belirtilen nitelikteki bir davranışın, belirtilen amaçla veya böyle bir amaç taşımasa dahi bu tür bir etki doğuracak biçimde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. 5. Makul Uyumlaştırma Yapılmaması Makul uyumlaştırma yükümlülüğü, haklara erişimlerin ve özgürlüklerin kullanılması noktasında kişilerin bir özellikleri veya bir gruba mensubiyetleri nedeniyle önlerine çıkan engellerin ortadan kaldırılması yükümlülüğü anlamına gelmektedir ve aksi bir durum ayrımcılık olarak kabul edilebilmektedir. Makul uyumlaştırma konusunda, tekerlekli sandalye kullanan engelli öğrencilerin eğitim kurumlarına erişimi için bu kurumlarda bir dizi değişikliğin yapılması örnek verilebilir. 6. Çoklu Temelde Ayrımcılık Ortaya çıkan ayrımcı muameleler bazen birden fazla ayrımcılık temelini içinde barındırabilmektedir. Hatta bazı durumlarda ayrımcılık temelleri iç içe de geçebilmektedir. Örneğin bugün ayrımcılığın bir türü olarak değerlendirilebilecek antisemitizm söz konusu olduğunda, ırk veya etnik köken temelinde ayrımcılık ile din veya inanç temelinde ayrımcılık iç içe geçebilmektedir. Bazı durumlarda ise ayrımcı muameleler birden fazla ayrımcılık temelinin bir araya gelmesi ile mağdurlar üzerinde daha fazla olumsuz sonuç doğurabilmektedir. Örneğin ırk veya etnik kökeni nedeniyle ayrımcı muamelelere maruz kalan bir grubun üyesi olan bir kadının aynı zamanda kadın olmaktan kaynaklı toplumsal cinsiyet temelinde ayrımcılığa uğradığı durumlarda ikinci bir mağduriyet daha ortaya çıkabilmektedir. 19 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Makul uyumlaştırma yükümlülüğü değerlendirilirken şu unsurlar göz önünde tutulmaktadır: - Makul uyumlaştırma yükümlülüğü altında olan kişinin, buna ihtiyaç duyan kişinin durumu hakkında bilgi sahibi olması gerekmektedir. Bu noktada ilgili kişinin bu yönde bir bilgi sunması beklenmektedir. - Makul uyumlaştırmanın makul, diğer bir deyişle uyumlaştırmaya ihtiyaç duyan kişinin yürüteceği faaliyetle ilişkili olması gerekir. - Makul uyumlaştırma ihtiyacının, bu yükümlülük altında olan kişi bakımından aşırı yük getirmemesi veya imkânsız olmaması gerekir. - Makul uyumlaştırma yükümlülüğünün yerine getirildiği durumda, bu durumun uyumlaştırmaya ihtiyaç duymayan üçüncü kişiler bakımından faaliyetlerin gerçekleştirilmesini önemli ölçüde güçleştirmemesi gerekir. Örneğin ülkemizde Müslümanlar açısından kutsal olan ramazan ve kurban bayramları resmi tatil kabul edilmiştir. Diğer dinlerde veya inançlarda da dini açıdan kutsal kabul edilen çok sayıda gün ve bayram söz konusudur. Musevi inancına mensup bir çocuğun dini bayramlarda tatil yapabilmesine dair bir düzenleme yapılması, bu kişiler için bir makul uyumlaştırma uygulaması olarak kabul edilebilir. Bu tür bir uygulama yukarıda belirtilen unsurların her biri ile rahatlıkla uyumlu olabilecektir. I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR 20 Çoklu temelde ayrımcılık üç şekilde ortaya çıkabilmektedir: - Bir kişinin kimliğini oluşturan birden fazla özellik çerçevesinde farklı özellikler açısından farklı zamanlarda ayrımcılığa uğraması (Örneğin etnik kökeni farklı bir kadının çalışma yaşamında terfi etmesine kadın olduğu gerekçesiyle izin verilmemesi ve bu kişinin bir kamu hizmetinden yararlanmasının etnik kimliği nedeniyle engellenmesi); - Bir kişinin kimliğini oluşturan birden fazla özellik çerçevesinde aynı anda birden fazla temelde ayrımcılığa uğraması (Örneğin işe alım sürecinde işveren tarafından öngörülen yaş, deneyim, ülkenin resmi dilini iyi derecede konuşma gibi kriterlerden dolayı anadilinin farklı olması sebebiyle o ülkenin resmi dilini iyi derecede konuşamayan ve yaşı işverenin öngördüğü yaştan fazla olan bir kişinin işe alınmaması); - Bir kişi, kişisel kimliğinin bir parçası olan farklı temellerde aynı anda ayrımcılığa uğrayabilmektedir. Ancak söz konusu ayrımcılık farklı zamanlarda değil aynı anda iç içe geçmiş tek temelde gerçekleşmektedir (Örneğin bir kişinin hem siyah hem de kadın olduğu gerekçesiyle işe alınmaması veya Çingene/Roman kadınlara yönelik geçmişte bazı ülkelerde uygulanan zorla kısırlaştırma uygulamaları). Bu uygulamalarda kişinin etnik kökeni ve cinsiyeti nedeniyle farklı muamele görmesi ve farklı etnik kökene sahip kadınların veya aynı etnik kökene sahip erkeklerin yüz yüze kalmadığı bir muamele söz konusudur). Eğitim hakkı söz konusu olduğunda bir öğrencinin etnik kökeni, dini veya inancı ya da dili ile birlikte özellikle cinsiyeti, engellilik hali ve cinsel yönelimi de ayrımcı muamelelerin nedeni olabilmektedir. Proje kapsamında yapılacak izleme çalışmasında özellikle bu üç temeli içeren çoklu ayrımcılık vakalarının da tespit edilmesi hedeflenmektedir. 7. Mağdurlaştırma Mağdurlaştırma, bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle yaptığı şikâyet sonucunda kötü davranışla karşılaşması veya farklı muamele görmesi ya da bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle bir şikâyette bulunan kişiyi desteklemesi sonucunda benzer muamelelerle karşılaşmasıdır. Kişiler olumsuz tepki görmemek veya olumsuz yönde sonuçlar- D- Eğitim Sisteminde Ayrımcılık Yasağı Örnekleri Aşağıda eğitim hakkı bağlamında ortaya çıkabilecek ayrımcı muamele örnekleri verilmektedir. Belirtilen bu örnekler yalnızca sayılanlarla sınırlı olarak düşünülmemelidir. İzleme çalışması sürecinde eğitimde ayrımcılık olarak değerlendirilebilecek başka muamelelerle karşılaşılması da mümkündür. Okula kayıtta engel çıkarma: Bir eğitim kurumuna kayıt sırasında öğrenciye veya velisine ırkı, rengi veya etnik kökeni ya da dini veya inancı nedeniyle zorluk çıkarılması veya kayıt talebinin reddi veya diğer öğrencilerden farklı olarak belirli bir okula kaydının yapılması; Ayrı tutma (segregasyon): Bir eğitim kurumuna kayıtlı öğrencilerin, öğrencinin veya velisinin ırkı veya etnik kökeni ya da dini veya inancı nedeniyle farklı bir binada veya sınıfta toplanması, aynı sınıfta belirli bir bölümde oturtulması, bu tip öğrencilerin özellikle aynı sırada yan yana oturtulması; Ekonomik erişimin sağlanmaması: Parasız eğitim ilkesi geçerli olmasına rağmen eğitim kurumlarına yeterli kaynak gönderilmemesi, eğitim kurumlarının ihtiyaçlarının velilerin sağladığı maddi destek ile karşılanması ve bu desteği sunamayan belirli bir dezavantajlı gruba mensup 21 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi la karşılaşmamak için, ayrımcılık yasağına dair şikâyette bulunma, delil sağlama, tanıklık yapma veya bu yönde bir şikâyette bulunan kişiye herhangi bir biçimde destek olma noktasında isteksiz olabilmektedir. Ayrımcılık mağdurlarının toplum içerisinde büyük oranda dezavantajlı gruplara mensup oldukları düşünüldüğünde, mevcut güç dengesizliğinin giderilmesi noktasında mağdurlara daha fazla koruma sağlanmalıdır. Mağdurlaştırmaya, taciz veya ayrımcılık yasağının ihlalini oluşturan başka bir nedenden dolayı şikâyette bulunan bir öğrencinin okul yönetimi tarafından disiplin cezasına maruz bırakılması veya öğretmeni tarafından başka bir olumsuz davranışa maruz kalması örnek verilebilir. Proje kapsamında yapılacak izleme çalışmasında, ayrımcılık mağdurlarının başvuru yollarını kullanırken karşılaştıkları sıkıntıların ve varsa yaşadıkları mağdurlaştırma deneyimlerinin tespiti büyük önem taşımaktadır. I- KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TANIMLAR 22 kişilerin yaşadığı yerdeki eğitim kurumlarının gerekli desteği göremediği için daha niteliksiz bir eğitim ortamının ortaya çıkması; Fiziksel erişimin sağlanmaması: Belirli bir dezavantajlı gruba mensup kişilerin yaşadıkları yere yakın bir eğitim kurumunun mevcut olmaması nedeniyle dezavantajlı gruba mensup bir çocuğun yerleşim yerine uzak bir eğitim kurumunda eğitim görmeye zorlanması; Sağlıklı eğitim ortamının mevcut olmaması: Parasız eğitim ilkesi geçerli olmasına rağmen eğitim kurumlarına yeterli kaynak gönderilmemesi, eğitim kurumlarının ihtiyaçlarının velilerin sağladığı maddi destekle karşılanması ve bu desteği sunamayan belirli bir dezavantajlı gruba mensup kişilerin yaşadığı yerlerdeki eğitim kurumlarının sağlıksız koşullarda eğitim vermesi. Sağlıksız eğitim ortamı, hem okulların hijyen koşullarını, hem de okulun ısıtma, havalandırma sistemleri ve öğrenci başına düşen kullanım alanı gibi konuları içermektedir; Anadilde eğitimin sağlanmaması: Anadili Türkçeden farklı çocukların anadillerinde hiçbir şekilde eğitim görememesi durumu; Anadilin öğrenilmesi: Anadilini seçmeli ders olarak almayı tercih eden çocuklara, bu olanağın sağlanmaması veya sağlanması halinde yaşanan güçlükler (öğretmen, eğitim materyali…vb); Anadili Türkçe olmayan çocuklara yeterli Türkçe eğitiminin sağlanmaması: Anadili Türkçeden farklı olan çocukların eğitim sırasında öncelikle Türkçe öğrenmek zorunda kalmaları nedeniyle anadili Türkçe olan çocuklara göre daha başarısız olmaları durumu; Disiplin cezası uygulamaları: Disiplinle ilgili mevzuat hükümlerinin öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya etnik köken ya da din veya inancı nedeniyle işletilmiş olması; Bedensel ceza uygulanması: Hukuk düzeni tarafından yasaklanan bedensel ceza uygulamasının öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya etnik köken ya da din veya inancı nedeniyle bir öğrenciye uygulanması; Hakarete uğrama ve fiziksel veya psikolojik kötü muameleye maruz bırakılma: Bir eğitim kurumuna kayıtlı öğrencilerin, öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya etnik kökeni ya da din veya inancı nedeniyle hakarete, fiziksel veya psikolojik kötü muameleye maruz kalması; Okul ortamında ayrımcılığa maruz bırakılma: Bir eğitim kurumuna kayıtlı öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya etnik kökeni ya da din veya inancı nedeniyle farklı bir (olumsuz) muamele görmesi (Örneğin öğrencinin hak ettiğinden daha düşük not alması, öğrencinin okulda düzenlenen müsamere türü etkinlikte görev alamaması veya etkinliğe katılamaması…vb); Eğitimin içeriğinin ayrımcı nitelikte olması: Bir eğitim kurumunda okutulan müfredatın veya eğitim materyallerinin belirli gruplara yönelik ayrımcı nitelikte görüşlere yer vermesi, belirli gruplara yönelik önyargı içermesi, hoşgörüsüzlüğü teşvik etmesi; Etkinlik, kutlama veya anmaların ayrımcı nitelikte olması: Okulbelirli gruplara yönelik ayrımcı nitelikte görüşler içermesi, belirli gruplara yönelik önyargı içermesi, hoşgörüsüzlüğü teşvik etmesi; Müfredatta kültürel çoğulculuğun mevcut olmaması: Bir eğitim kurumunda okutulan müfredatın belirli grupların kültürüne veya inancına hiçbir şekilde yer vermemesi ve bunları yok sayması; Kıyafet ile ilgili yasaklar: Bir eğitim kurumuna kayıtlı olan ve belirli gruplara mensup öğrencilerin, eğitim kurumu tarafından üniforma zorunluluğunun mevcut olmadığı yönünde alınan bir karar sonrasında kendi kültürlerinin bir parçası olan kıyafetleri, kılık kıyafetle ilgili mevzuat hükümlerine aykırı olmamakla birlikte eğitim kurumunda giyememesi; Eğitimde belirli bir dinin veya inancın endoktrinasyonu: Bir eğitim kurumunda okutulan müfredatta toplumda mevcut olan tüm dinlere veya inançlara yer vermeksizin yalnızca belirli bir dinin veya inancın tanıtılması veya bu yönde bir din eğitimi sağlanması, bu tür bir derse girme zorunluluğunun olması veya bu tür bir dersten muaf tutulamama veya böyle bir muafiyet nedeniyle dezavantajlı duruma düşme; Eğitim ortamında belirli bir dinin veya inancın sembollerinin kullanılması: Bir eğitim kurumunda yalnızca belirli bir dine veya inanca ait sembollerin kullanılması veya bunlara yer verilmesi. 23 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi da veya MEB tarafından düzenlenen bir kutlama, etkinlik veya anmanın II EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ A- İzlemeye Dair Genel Bilgi1 1 İzleme ile ilgili bu bölüm İdil Işıl Gül tarafından kaleme alınan Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme adlı kitabın “Ayrımcılıkla Mücadeleye İlişkin Savunu Faaliyetlerinde İzleme ve Belgeleme” adlı bölümünden alınmıştır. 2 Anette Faye Jacobsen (ed.), Human Rights Monitoring: A Field Mission Manual, Hollanda: Martinus Nijhoff Publishers, 2008, s. 1. 25 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi İzleme ve belgeleme kavramı, sistemli şekilde bilgi toplama, toplanan bilgilerin doğruluğunu çeşitli araçlarla test etme ve bu bilgileri savunu faaliyetlerinde kullanılabilecek hale getirmeyi ifade eder.2 İzleme ve belgelemenin kendisi tek başına bir amaç değildir. İzleme ve belgeleme, ayrımcılık yasağı alanında yürütülecek savunu faaliyetleri için gerekli sistematik bilgiyi sağlayarak, insan haklarına saygının ve demokrasinin gelişimine katkıda bulunur. İzleme yoluyla sistematik bilgi toplanması ve bu bilgilerin belgelenmesi, savunuculuk faaliyetlerinin hangi alanlarda, kimlere yönelik ve ne süreyle yapılması gerektiğinin daha etkili ve verimli şekilde planlanabilmesini sağlayacaktır. Zira bir sorunun kapsamı, kaynağı, nedeni ve etkileri ayrıntılı olarak bilinmeksizin, sorunun çözümüne yönelik her çalışma eksik ve büyük ihtimalle sonuçsuz kalacaktır. Savunu faaliyetlerinin tahminler veya salt iddialar üzerinden değil, gerçekte var olan durum üzerinden yapılması ancak izleme ve belgeleme ile mümkündür. İzleme ve belgeleme, yukarıda belirtilen savunu amaçlarına ulaşmanın ve böylece ayrımcılıkla mücadelenin tek yolu olmasa da zorunlu bir unsurdur. Zira izleme ile elde edilebilecek ve belgelenecek veriler olmaksızın, ayrımcılık yasağı alanında yürütülecek herhangi bir savunu faaliyeti dayanaktan yoksun kalacaktır. Ayrımcılık yasağı alanında izleme ve belgeleme özellikle aşağıdaki nedenlerle gereklidir: - Genel olarak ayrımcılığın var olup olmadığını, yaygınlığını ve boyutlarını tespit etmek; - Somut bir olayda ayrımcılığın var olup olmadığını tespit etmek, ayrımcılığın tespit edildiği hallerde ise idari ve yargısal makamlara yapılacak başvurularda ayrımcılık iddialarını destekleyecek delil sağlamak; - Hangi alanlarda (örneğin eğitim) ayrımcılığın var olduğunu tespit etmek; II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 26 - Hangi kişilerin veya kişi gruplarının ayrımcılık mağduru olduklarını tanımlamak; - Çoklu ayrımcılık vakalarını tespit etmek; - Ayrımcılıkla mücadelede öncelikli konuların neler olduğunu tespit etmek; - Ayrımcılığın veya eşitsizliğin mevzuattan mı yoksa uygulamadan mı kaynaklandığını anlamak; - Mevzuatın ve buna bağlı olarak yaptırımların ayrımcılıkla mücadele için yeterli ve etkili olup olmadığını tespit etmek; - Ayrımcılığın münferit olarak kişilerden mi, yoksa kurumsal yapılardan ve politikalardan mı kaynakladığını belirlemek; - Mevzuatta veya uygulamada değişiklik olması halinde, bunun etkilerinin ne yönde olacağını değerlendirmek; - Ayrımcılık mağdurlarının hak arama yollarını kullanıp kullanmadıklarını ve kullanmıyorlarsa bunun nedenlerini tespit etmek; - Ayrımcılığı ortadan kaldırmak ve eşitliği sağlamak üzere alınması gereken tedbirleri tespit etmek. B- Proje Kapsamında Yürütülecek İzleme Çalışmasının Kapsamı İzleme ve belgelemenin kapsamını savununun amacı belirler. İzlemenin her açıdan kapsamı, savunu faaliyetlerinin amacına elverişli olmalıdır. Bir ülkede eğitim kurumlarında ırka veya etnik kökene dayalı ayrımcılığın ortadan kaldırılması yönünde bir amaç söz konusu ise, o ülkedeki tek bir eğitim kurumunda gerçekleştirilecek izleme yeterli olmayacaktır. Eğitim hakkından yararlanma bakımından etnik kökene dayalı ayrımcılığın Türkiye çapında yaygın olduğu iddiası varsa ve kamuoyunun dikkati bu hususa çekilmek isteniyorsa, izleme ve belgelemenin kapsamı tek bir okul, tek bir şehir veya bir bölge ile sınırlı olmamalıdır. Zira tek bir okulda ayrımcılık olması, bu ayrımcılığın ülke genelinde de var olduğunu ortaya koymaya yetmez. Bu nedenle kapsamın doğru tayini büyük önem taşımaktadır. İzleme ve belgelemenin kapsamı, izleme ve belgelemeye başlamadan önce, savununun amacı gözetilerek belirlenmelidir. Bu belirlemeyi dört ayrı başlık altında yapmak faydalı olacaktır. 2. İzlemenin Yer Bakımından Kapsamı İzlemenin yer bakımından kapsamını belirlemek, izlemenin yapılacağı fiziksel alanın belirlenmesini ifade eder. İzleme, tüm Türkiye’yi kapsayabileceği gibi, bir bölge, il, ilçe, mahalle, sokak ve benzerleri ile sınırlı da olabilir. Proje kapsamında tüm Türkiye’deki okul öncesi eğitim kurumları ile ilk, orta, lise ve dengi okullarda izleme faaliyeti yürütülmeye çalışılacaktır. 27 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi 1. İzlemenin Kişi Bakımından Kapsamı İzlemenin kişi bakımından kapsamı hem mağdurlar hem de mağduriyete yol açan aktörler açısından gündeme gelmektedir. Bu kapsamda ayrımcılığa uğrayan hangi grupların ve devlet veya özel kişiler tarafından gerçekleştirilen ayrımcı muamelelerin hangilerinin izleneceğine karar verilmesi gerekmektedir. Proje kapsamında yürütülecek izleme faaliyeti Türkiye’de ırk veya etnik köken, renk, din veya inanç (mezhep ve inançsızlık dahil) veya dil (herhangi bir dilin lehçeleri dahil) temelinde devlet okullarında ve özel okullarda öğrencilerin karşılaştığı ayrımcı muamelelerle sınırlıdır. Karşılaşılan vakalarda belirtilen temellerin yanı sıra, cinsel yönelim/cinsiyet kimliği, engellilik veya cinsiyet gibi temellerde çoklu ayrımcılık vakalarına rastlandığı durumda, bu tür vakalar da izleme kapsamında dikkate alınacaktır. Yine proje kapsamında sadece ayrımcılığa maruz kalan, mağduriyetin öznesinin öğrenci olduğu vakalar izlenecektir. Eğitim kurumlarındaki öğretmen, memur ve diğer çalışanlara yönelik ayrımcılık vakaları izleme kapsamının dışında tutulmuştur. Yalnızca öğrencinin öğrenciye, öğretmenin öğrenciye, idari personelin öğrenciye, okul görevlilerinin öğrenciye uyguladığı ayrımcı muameleler proje kapsamında izlemenin konusu olacaktır. 3. İzlemenin Zaman Bakımından Kapsamı Proje kapsamında eğitim kurumlarının eğitim faaliyetlerini yürüttüğü süre göz önünde bulundurularak kayıt döneminden itibaren ilk dönemin sonuna kadar ve ikinci dönemin başından sonuna kadar olmak üzere iki dönem izleme yapılması hedeflenmektedir. Böylece yılda iki kez eğitimde ırk, renk veya etnik köken, din veya inanç ya da dil temelinde ayrımcılık vakaları izlenecektir. II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 28 4. İzlemenin Konu Bakımından Kapsamı Proje kapsamında yürütülecek izleme faaliyetinde eğitim okul öncesi, ilk, orta ve lise eğitimi ile sınırlandırılmıştır ve yükseköğrenim, proje kapsamı dışında tutulmuştur. Öğretmenlerin de eğitim sisteminde aynı temellerde ayrımcılığa maruz kaldığı görülmekte ise de projenin temel konusunun eğitim hakkı olması nedeniyle kapsamını eğitim sisteminde öğrencilerin maruz kaldığı ayrımcılığın izlenmesi ile sınırlı tutmak gerekmiştir. C- İzleme Faaliyeti Sırasında Yapılacak Yüz Yüze Mülakatlarda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar - Mülakatlar doğrudan öğrencilerle yapılmamalıdır. Vaka/olay öyküsü mağdur öğrencilerin velilerinden alınmalıdır. Ayrımcılığa mağdur kalmış öğrencinin lise öğrencisi olduğu durumda velisi yanında olmak koşuluyla öğrenci ile de görüşme yapılabilir. - Mülakatlar mağdur ya da mağdur yakının belirleyeceği bir mekânda, yüz yüze yapılmalıdır. - Mülakatlarda mağdurdan ve/veya mağdur yakınından izin alınmadan ses ya da görüntü kaydı alınmamalıdır. - Mülakatlarda, mağdur ve/veya mağdur yakının sadece olayı anlatması istenmelidir, yargı belirtici ifadeler kullanmaktan kaçınılmalıdır. - Mülakatlardan önce vakaya ilişkin ön bilgi edinilmeli ve görüşmeye hazırlıklı gidilmelidir. - Mülakat yapılan kişiye, vakanın kişi ismi verilmeksizin hazırlanmakta olan Eğitimde Ayrımcılığın İzlenmesi 2014-2015 Türkiye Raporu adlı çalışmada kullanılacağı belirtilmeli ve rızası alınmalıdır. Ayrıca vakanın, yine isim kullanılmadan medyada haber yapılabileceği bilgisi de verilmelidir. - Mülakatlarda, mağdur ve/veya mağdur yakınının olayı anlatırken duygusal travmayı yeniden yaşayacağı unutulmamalı, anlatıcının kendini kötü hissettiği anlaşıldığında görüşme sonlandırılmalı ve ertelenmelidir. Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi 29 III EKLER A- Temel Mevzuat Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi Madde 13 1. Bu Sözleşme’ye Taraf Devletler, herkesin eğitim görme hakkına sahip olduğunu kabul ederler. Taraf Devletler, eğitimin, insanın kişiliğinin ve onur duygusunun tam olarak gelişmesine yönelik olacağı ve insan hakları ile temel özgürlüklere saygıyı güçlendireceği hususunda mutabıktırlar. Taraf Devletler, ayrıca, eğitimin, herkesin özgür bir topluma etkin bir şekilde katılmasını sağlayacağı, tüm uluslar ve tüm ırksal, etnik ve dinsel gruplar arasında anlayış, hoşgörü ve dostluğu geliştireceği ve Birleşmiş Milletler’in barışın korunmasına yönelik faaliyetlerini güçlendireceği hususlarında mutabıktırlar. amacı ile aşağıdaki hususları kabul ederler: (a) İlköğretim herkes için zorunlu ve parasız olacaktır; (b) Teknik ve mesleki eğitim de dahil olmak üzere, orta öğretimin çeşitli biçimlerinin, her türlü uygun yöntemle ve özellikle parasız eğitimin tedricen yaygınlaştırılması yoluyla herkes için açık ve ulaşılabilir olması sağlanacaktır; (c) Yükseköğretimin, özellikle parasız eğitimin tedricen geliştirilmesi yoluyla, kişisel yetenek temelinde herkese eşit derecede açık olması sağlanacaktır; (d) İlköğretim görmemiş ya da ilköğretimi tamamlamamış olanlar için temel eğitim elden geldiğince teşvik edilecek veya yoğunlaştırılacaktır; (e) Her düzeyde okullar sisteminin geliştirilmesi aktif bir şekilde yürütülecek, yeterli bir burs sistemi yerleştirilecek ve öğretim personelinin maddi koşulları sürekli olarak iyileştirilecektir. 3. Bu Sözleşme’ye Taraf Devletler, ana-babaların veya –bazı durumlarda– yasal yoldan tayin edilmiş velilerin çocukları için, kamu makamlarınca kurulmuş okulların dışında, Devletin koyduğu ya da onayladığı asgari eğitim standartlarına uygun diğer okulları seçme özgürlüğüne ve çocuklarına kendi inançlarına uygun dinsel ve ahlaki eğitim verme serbestliklerine saygı göstermekle yükümlüdürler. 4. Bu maddenin hiçbir hükmü, bireylerin ve kuruluşların eğitim kurumları kurma ve yönetme özgürlüklerini kısıtlayacak şekilde yorumlanamaz; bu öz- 31 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi 2. Bu Sözleşme’ye Taraf Devletler, bu hakkın tam olarak gerçekleştirilmesi gürlüğün kullanılması, daima, bu maddenin 1. fıkrasında ortaya konmuş olan ilkelere uyulmasına ve böyle kurumlarda verilen eğitimin Devlet tarafından belirlenebilecek asgari standartlara uygun olması gereğine bağlıdır.1 Çocuk Hakları Sözleşmesi Madde 28 1. Taraf Devletler, çocuğun eğitim hakkını kabul ederler ve bu hakkın fırsat eşitliği temeli üzerinde tedricen gerçekleştirilmesi görüşüyle özellikle: a) İlköğretimi herkes için zorunlu ve parasız hale getirirler; b) Ortaöğretim sistemlerinin genel olduğu kadar mesleki nitelikte de olmak üzere çeşitli biçimlerde örgütlenmesini teşvik ederler ve bunların tüm çocuklara açık olmasını sağlarlar ve gerekli durumlarda malı yardım yapılması ve öğretimi II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 32 parasız kılmak gibi uygun önlemleri alırlar; c) Uygun bütün araçları kullanarak, yükseköğretimi yetenekleri doğrultusunda herkese açık hale getirirler; d) Eğitim ve meslek seçimine ilişkin bilgi ve rehberliği bütün çocuklar için elde edilir hale getirirler; e) Okullarda düzenli biçimde devamın sağlanması ve okulu terk etme oranlarının düşürülmesi için önlem alırlar. 2. Taraf Devletler, okul disiplininin çocuğun insan olarak taşıdığı saygınlıkla bağdaşır biçimde ve bu Sözleşme’ye uygun olarak yürütülmesinin sağlanması amacıyla gerekli olan tüm önlemleri alırlar. 3. Taraf Devletler eğitim alanında, özellikle cehaletin ve okuma yazma bilmemenin dünyadan kaldırılmasına katkıda bulunmak ve çağdaş eğitim yöntemlerine ve bilimsel ve teknik bilgilere sahip olunmasını kolaylaştırmak amacıyla uluslararası işbirliğini güçlendirir ve teşvik ederler. Bu konuda, gelişmekte olan ülkelerin gereksinimleri özellikle göz önünde tutulur. 1 Türkiye 13. maddeye, “Türkiye Cumhuriyeti, Sözleşme’nin 13. maddesinin (3). ve (4). paragrafları hükümlerini, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 3., 14. ve 42. maddelerindeki hükümler çerçevesinde uygulama hakkını saklı tutar” şeklinde bir çekince koymuştur. Madde 29 1. Taraf Devletler çocuk eğitiminin aşağıdaki amaçlara yönelik olmasını kabul ederler: a) Çocuğun kişiliğinin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel yeteneklerinin mümkün olduğunca geliştirilmesi; b) İnsan haklarına ve temel özgürlüklere, Birleşmiş Milletler Antlaşması’nda benimsenen ilkelere saygısının geliştirilmesi; c) Çocuğun ana-babasına, kültürel kimliğine, dil ve değerlerine, çocuğun yaşadığı veya geldiği menşe ülkenin ulusal değerlerine ve kendisininkinden farklı uygarlıklara saygısının geliştirilmesi; d) Çocuğun, anlayışı, barış, hoşgörü, cinsler arası eşitlik ve ister etnik, ister ulusal, ister dini gruplardan, isterse yerli halktan olsun, tüm insanlar arasında hazırlanması; e) Doğal çevreye saygısının geliştirilmesi. 2. Bu maddenin veya 28. maddenin hiçbir hükmü gerçek ve tüzel kişilerin öğretim kurumları kurmak ve yönetmek özgürlüğüne, bu maddenin 1. fıkrasında belirtilen ilkelere saygı gösterilmesi ve bu kurumlarda yapılan eğitimin Devlet tarafından konulmuş olan asgari kurallara uygun olması koşuluyla, aykırı sayılacak biçimde yorumlanmayacaktır.2 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Ek Protokolü Madde 2 Hiç kimse eğitim hakkından yoksun bırakılmayacaktır. Devlet, eğitim ve öğretimle ilgili olarak üstlendiği herhangi bir görevi yerine getirirken, ebeveynlerin bu tür eğitim ve öğretimin kendi dini inançlarına ya da felsefi kanaatlerine uygun nitelikte olmasını temin etme hakkına saygı gösterecektir. 2 Türkiye 29. maddeye, “Türkiye Cumhuriyeti Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 17, 29 ve 30. maddeleri hükümlerini T.C. Anayasası ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlaşması hükümlerine ve ruhuna uygun olarak yorumlama hakkını saklı tutmaktadır” şeklinde bir çekince koymuştur. 33 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi dostluk ruhuyla, özgür bir toplumda, yaşantıyı, sorumlulukla üstlenecek şekilde Anayasa Kanun önünde eşitlik Madde 10 Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun önünde eşit- II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 34 lik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. Ailenin korunması ve çocuk hakları Madde 41 Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır. Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı kurar. Her çocuk, korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve sürdürme hakkına sahiptir. Devlet, her türlü istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır. Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi Madde 42 Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir. Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz. Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasa’ya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz. İlköğretim kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır. Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir. Devlet, maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez. rında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası antlaşma hükümleri saklıdır. Milli Eğitim Temel Kanunu (1739 sayılı) Genellik ve eşitlik Madde 4 Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet, engellilik ve din ayırımı gözetilmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Fırsat ve imkân eşitliği Madde 8 Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır. Maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır. 35 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına anadilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumla- B- Sözlük3 Açık ilköğretim okulu: Çeşitli nedenlerle ilköğretim sürecini tamamlayamayan ve zorunlu ilköğretim yaşı sınırını aşarak eğitim-öğretim sisteminin dışında kalan yetişkinlere, uzaktan eğitim ilkeleri ve teknikleri ile her yerde ve her durumda eğitim-öğretim olanağı verme amacını taşıyan okul türü. Adli yardım: Avukatlık ücretini ve/veya yargılama giderlerini karşılama olanağı olmayan kişilerin avukatlık ücretinin ve/veya mahkeme harçlarının ve diğer yargılama masraflarının devlet tarafından karşılanması. Adli yardım bürosu: Hukuksal yardıma ihtiyacı olup avukatlık hizmetinden yararlanmak için maddi olanağı bulunmayanlara baroların ücretsiz sağladığı hizmetleri sunan merkez. Anayasa: Bir devletin temel yapısını, yönetim biçimini, devletin temel or- II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 36 ganlarının kuruluşunu, işleyişini ve birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen, temel hak ve özgürlüklere yer vererek bireylerin ve birey gruplarının bu hak ve özgürlüklerini gerek devlete gerekse diğer bireylere ve birey gruplarına karşı güvence altına alan en üst düzeydeki hukuk kuralları. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS): Avrupa Konseyi tarafından insan haklarının etkin biçimde tanınmasını ve korunmasını hedef alarak hazırlanan ve 1953 yılında yürürlüğe giren uluslararası sözleşme. Sözleşme’nin resmi adı İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşme’dir. Ayrı tutma (segregasyon): Eğitim kurumlarında, konut, kamusal alan veya ticari kuruluşlarda değişik ırktan, sınıftan veya etnik kökenden vs. kişileri ayrı tutma politikası veya uygulaması. Ayrımcılık: Irk, etnik köken, renk, cinsiyet, cinsel yönelim, yaş, dil, din, inanç, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, engellilik, doğum, siyasal ya da diğer görüşlere dayalı olarak veya benzer bir nedenle gerçekleştirilen ve bütün hak ve 3 Sözlükte yer alan başlıklar ve bilgiler şu kaynaklardan yararlanarak hazırlanmıştır: Uluslararası belgeler ve iç hukukta geçen tanımlar; European Roma Rights Center (Avrupa Roman Hakları Merkezi), Haklarımızı Bilmek ve Onlar İçin Mücadele Etmek: Roman/Çingene Aktivistler İçin Bir Rehber, Budapeşte, 2006; Şahin Antakyalıoğlu, Türkay Asma, Dilek Kumcu, Zeynep Oya Usal, Sevgi Usta Sayıta ve Özge Yücel Dericiler, İlköğretimde Haklarımız Var: İlköğretimde Haklar ve Hak Arama Yolları, Eğitim Reformu Girişimi, İstanbul, 2009. özgürlüklerin herkes tarafından tanınmasını ve kullanılmasını engelleyen veya sınırlandıran muameleler. Ayrımcılık yasağı: Irk, etnik köken, renk, cinsiyet, cinsel yönelim/cinsiyet kimliği, yaş, dil, din, inanç, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, engellilik, doğum, siyasal ya da diğer görüşlere dayalı olarak veya benzer bir nedenle gerçekleştirilen farklı muamelenin hukuken yasaklanması. Azınlık hakları: Azınlık grubu mensuplarının, evrensel olarak güvenceye alınmış bireysel insan haklarına ek olarak, belirli bir korunma hakkına sahip olması. Bu “özel haklar”, azınlık grubu mensuplarının konumlarından kaynaklanan ayrıcalık değil, azınlık gruplarının kimliklerini, özelliklerini ve geleneklerini korumalarını sağlamak için alınmış önlemlerdir. Azınlık okulu: Gayrimüslim azınlıklara mensup Türkiye Cumhuriyeti vatanlığa mensup Türkiye Cumhuriyeti uyruklu öğrenciler ile bu azınlığa etnik veya dini köken itibariyle mensup yabancı uyruklu öğrencilerin devam ettiği okul öncesi eğitim, ilköğretim ve ortaöğretim özel okulları. Bedensel ceza: Çocuğun davranışlarında belirli bir yönde değişiklik oluşması için, çocuğa fiziksel şiddet uygulanması Birleşmiş Milletler (BM): II. Dünya Savaşı’nın ardından uluslararası ilişkileri istikrara kavuşturmak ve dünya barışını sağlam temeller üzerine oturtmak amacıyla 1945 yılında kurulan, 192 devletin üyesi olduğu uluslararası kuruluş. Birleştirilmiş sınıf: Az sayıda öğrencisi olan ilköğretim okullarında birden fazla sınıftan öğrencilerin aynı derslikte tek öğretmen tarafından okutulduğu sınıf. Cinsel yönelim: Kişinin cinsel dürtülerinin hangi cinse yöneldiğini belirler. Belli bir cinsiyetteki bireye karşı süregelen duygusal ve cinsel çekim olarak tanımlanabilir. Heteroseksüellik, eşcinsellik ve biseksüellik gibi... Çocuk: On sekiz yaşını doldurmamış kişi. Çocuk eğitimevi: Çocuk hükümlüler hakkında verilen cezaların, bu çocukların eğitilmeleri, meslek edinmeleri ve yeniden toplumla bütünleştirilmeleri amaçları güdülerek yerine getirildiği tesis. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (ÇHS): Birleşmiş Milletler tarafından 1989 tarihinde kabul edilen, çocukların temel hak ve özgürlüklerini güvence altına alan uluslararası sözleşme. 37 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi daşlarınca kurulan, Lozan Antlaşması ile güvence altına alınan, söz konusu azın- Çoklu temelde ayrımcılık: Bir kişinin birden çok temelde ayrımcılığa uğraması durumu. Disiplin cezası: Öğrencilere, kendilerinden beklenen davranışları göstermemeleri ve belirlenen kurallara uymamaları durumunda verilen uyarma, kınama, okuldan kısa süreli uzaklaştırma, tasdikname ile uzaklaştırma ve örgün eğitimin dışına çıkarma cezaları. Doğrudan ayrımcılık: Ayrımcılığın yasaklandığı nedenlerden (dil, ırk vs.) birine dayalı olarak, bir kişi veya grubun insan hak ve özgürlüklerinden, aynı veya benzer konumda olduğu diğer kişilerle eşit bir şekilde yararlanmasını ve bunları kullanmasını engelleme ya da zorlaştırma niyet veya etkisine sahip her türlü fark, dışlama, sınırlama ya da tercih Bağlantılı ayrımcılık: Bir kişinin, kendisiyle bağlantılı bir başka kişinin nite- II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 38 likleri nedeniyle ayrımcılığa uğraması durumu. Dolaylı ayrımcılık: Herkes için aynı şekilde geçerli ve görünüşte tarafsız olan, ancak bazı kişi ve gruplar üzerinde diğerlerinden farklı olarak veya diğer gruplardan daha fazla olumsuz etkiler yaratan yasal düzenleme, uygulama ve tedbirler. e-kayıt: Okul kayıt işlemlerinin internet aracılığıyla Milli Eğitim Bakanlığı’nın sitesinden form doldurarak yapılması. e-okul: Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2007 yılının Ocak ayında kullanıma açılmış olan okul yönetim bilgi sistemi. Bir öğrencinin okula kaydından başlayıp, mezuniyetine kadar olan sürece ilişkin bilgilere internet ortamından ulaşılmasını sağlar. Eğitim tedbiri: Korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen çocuğun bir eğitim kurumuna gündüzlü veya yatılı olarak devam etmesine, iş ve meslek edinmesi amacıyla bir meslek veya sanat edinme kursuna gitmesine veya meslek sahibi bir ustanın yanına veya kamu ya da özel sektöre ait işyerlerine yerleştirilmesine yönelik koruyucu ve destekleyici tedbir. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (ESKHS): Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilen ve 1976 yılında yürürlüğe giren ekonomik, sosyal ve kültürel hakları düzenleyen temel sözleşme. Engelli kişi: Diğerleri yanında, çeşitli engellerle etkileşerek diğer kişilerle eşit bir şekilde topluma tam ve etkili şekilde katılmasını engelleyen uzun süreli fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yetileri olan kişi. Evde eğitim: Zorunlu eğitim çağında olup eğitim kurumlarından doğrudan yararlanamayacak durumda olan, özel eğitim gerektiren bireylerin eğitimlerini evde tamamlaması esasına dayanan eğitim türü. Genelge: Kanunların ve yönetmeliklerin uygulanmasında yol göstermek üzere yetkili makamlarca hazırlanan ve ilgililere gönderilen emir-yazı. Gezici okullar: Yılın bazı dönemlerinde, yaylacılık, göçebelik ve benzer nedenlerle yer değiştiren toplulukların çocuklarının yararlanabileceği ilköğretim kurumları. Irk ayrımcılığı: Siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel veya toplumsal yaşamın herhangi bir alanında, insan hakları ve temel özgürlüklerin tanınmasını, uygulanmasını, bu hak ve özgürlüklerden yararlanılmasını ortadan kaldırmak veya zayıflatmak amacına ya da etkisine yönelik, ırk, renk, soy ya da ulusal veya etnik Irkçılık: Belirli gruplar hakkında önyargılara ve kalıpyargılara sahip olma; ırkın, insan özelliklerini ve kabiliyetlerini belirleyen önemli bir etken olduğu inancına dayanan veya bu inanç tarafından desteklenen, soy ile aktarılan veya kültürel olarak edinilen farklılıkların bir ırkın diğer bir ırka göre üstün veya aşağı olmasını belirlediğini savunan düşünce. İdare/kamu idaresi: Hükümetin denetimi altında kamu hizmeti gören örgüt. İlköğretim: Türkiye’de, 6-14 yaş arasındaki çocukların eğitim ve öğretimi. Kamu hizmeti: Devlet veya diğer kamu tüzel kişileri tarafından veya bunların gözetimi ve denetimi altındaki diğer kişilerce, kamunun genel ve ortak gereksinimlerini sağlamak için sürdürülen etkinlikler. Kanun: Anayasa tarafından yetkili kılınan, TBMM tarafından Anayasa’da öngörülmüş usullere uygun olarak kabul edilip yürürlüğe koyulan veya değiştirilen genel, objektif, herkes için bağlayıcı ve sürekli hukuk kuralları. Kanun hükmünde kararname (KHK): Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kabul ettiği bir yetki kanununa dayalı olarak, yetki kanununda izin verilen süreler ve sınırlar içerisinde Bakanlar Kurulu tarafından belirli konuları düzenlemek amacıyla çıkarılan ve yürürlükteki kanunları değiştirebilen, yürürlükten kaldırabilen ya da yeni bir hukuk kuralı ortaya koyan kanunla eşdeğer hukuk kuralları. Karma eğitim: Kız ve erkek öğrencilerin aynı okulda bir arada eğitim alması. 39 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi kökene dayalı her türlü ayrım, dışlama, kısıtlama ya da tercih. Kaynaştırma: Özel eğitim gereksinimi duyan bireylerin, eğitim ve öğretimlerini böyle bir gereksinimi olmayan akranları ile birlikte sürdürmeleri esasına dayanan, destek hizmetlerinin sağlandığı özel eğitim uygulaması. LGBTİ: Lezbiyen, gey, biseksüel, travesti, transseksüel ve interseks kelimelerinin kısaltması. Mağdur: Bir haksız fiil ve suç sonucunda zarar gören kimse. Mağdurlaştırma: Bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle yaptığı şikâyet sonucunda kötü davranışla karşılaşması veya farklı muamele görmesi ya da bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle bir şikâyette bulunan kişiyi desteklemesi sonucunda benzer muamelelerle karşılaşması. Makul uyumlaştırma: Engelli kişiler açısından, işverenin veya herhangi bir kişinin ya da kuruluşun, bir hükmün, ölçütün veya uygulamanın beraberinde II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 40 getirdiği dezavantajları ortadan kaldırmak için uygun tedbirlerin alınması. Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (MSHS): Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilen ve 1976 yılında yürürlüğe giren uluslararası sözleşme. Yaşam hakkı, işkence ve kötü muamele yasağı, kişi özgürlüğü ve güvenliği, düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, ifade özgürlüğü, etnik azınlıklar için kültürlerinden yararlanma, dinlerine inanma, dinlerini öğretme ve dillerini kullanma hakları gibi hak ve özgürlüklere yer vermektedir. Mevzuat: Yürürlükte olan anayasa, kanun, tüzük, yönetmelik vs. hukuk kaynaklarının tümü. Mülteci: Irkı, dini, tabiyeti, belli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya siyasi düşünceleri yüzünden zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için, vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve bu ülkenin korumasından yararlanamayan veya söz konusu korku nedeniyle yararlanmak istemeyen, tabiyeti yoksa ve bu tür olaylar sonucu önceden yaşadığı ikamet ülkesinin dışında bulunan, oraya dönemeyen veya söz konusu korku nedeniyle dönmek istemeyen, başka bir ülkeye sığınma talebinde bulunan ve bu talebi o ülke tarafından kabul edilen kişi. Nefret söylemi: Irkçı nefret, yabancı düşmanlığı, antisemitizm (Yahudi düşmanlığı) ve hoşgörüsüzlük temelli saldırgan milliyetçilik, etnik merkeziyetçilik, ayrımcılık ve azınlıklara, göçmenlere ve göçmen kökenli kişilere karşı düşmanlık gibi diğer nefret biçimlerini yayan, teşvik eden, savunan ya da haklı gösteren her tür ifade biçimi. Nefret suçu: Mağdurun, mülkün ya da işlenen bir suçun hedefinin, gerçek veya hissedilen ırk, ulusal ya da etnik köken, dil, renk, din, cinsiyet, yaş, zihinsel ya da fiziksel engellilik, cinsel yönelim veya diğer benzer faktörlere dayalı olarak benzer özellikler taşıyan bir grupla, gerçek ya da öyle algılanan bağlantısı, ilgisi, bağlılığı, desteği ya da üyeliği nedeniyle seçildiği, kişilere veya mala karşı suçları da kapsayacak şekilde işlenen her türlü suç. Okul-aile birliği: Okul ile aile arasında bütünleşmeyi gerçekleştirmek, veli ve okul arasında iletişimi ve işbirliğini sağlamak, eğitim-öğretimi geliştirici etkinlikleri desteklemek, maddi olanaklardan yoksun öğrencilerin zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak ve okula maddi katkı sağlamak görevlerine sahip, okul yönetiOkul öncesi eğitim: Zorunlu ilköğretim çağına gelmemiş çocukların eğitimi. Okul öncesi eğitim kurumları, bağımsız anaokulları olarak kurulabileceği gibi, gerekli görülen yerlerde ilköğretim okuluna bağlı anasınıfları halinde veya ilgili diğer öğretim kurumlarına bağlı uygulama sınıfları olarak da açılabilir. Ortaöğretim: İlköğretimi izleyen, genel, mesleki ve teknik öğretim kurumlarınca sunulan en az üç yıllık öğretim. Örgün eğitim: Amaca göre hazırlanmış programlar ile okul çatısı altında, belirli yaş gruplarındaki ve aynı düzeydeki bireyler için yapılan düzenli eğitim. Okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretimi kapsar. Özel eğitim: Özel eğitime gereksinimi olan bireylerin eğitim ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri, bu bireylerin tüm gelişim alanlarındaki özellikleri ile akademik disiplin alanlarındaki yeterliliklerine dayalı olarak uygun ortamlarda sürdürülen eğitim. Özel eğitim gerektiren çocuk: Çeşitli nedenlerle bireysel özellikleri ve eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenen düzeyden anlamlı farklılık gösteren birey. Özel eğitim okul ve kurumları: Özel eğitime gereksinimi olan bireylere hizmet veren, özel olarak yetiştirilmiş personelin bulunduğu, geliştirilmiş eğitim 41 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi cisi, öğretmen ve velilerden oluşan topluluk. programları ve yöntemlerin uygulandığı, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı her tür ve kademedeki yatılı ve gündüzlü resmi veya özel okul ve kurumlar. Özel önlem: Ayrımcılığı ortadan kaldırma, fırsat eşitliğini sağlama ve toplumsal hayata tam katılım kapsamında toplumda korunması gereken dezavantajlı gruplara tanınan imtiyaz. Protokol: Bir uluslararası sözleşmeye ilave usuller veya yeni maddeler eklenmesi amacıyla kabul edilen, sözleşmede bu anlamda değişiklik yapan ayrı bir uluslararası sözleşme. Re’sen: Kendi başına, kendiliğinden, bağımsız olarak ve kimseye bağlı olmaksızın. Rehber öğretmen: Eğitim-öğretim kurumlarındaki rehberlik ve psikolojik lik ve psikolojik danışma hizmeti veren, psikolojik danışma ve rehberlik ya da II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ danışma servisleri ile rehberlik ve araştırma merkezlerinde öğrencilere rehber- 42 eğitimde psikolojik hizmetler alanında lisans eğitimi almış personel. Rehberlik: Bireyin kendini tanıması ve kabul etmesi, problemlerini çözmesi, gerçekçi kararlar alması, kapasitesini geliştirmesi, çevresine dengeli ve sağlıklı biçimde uyum sağlaması ve böylece kendini gerçekleştirebilmesi için uzman kişilerce bireye verilen sistematik ve profesyonel yardım süreci. Savunuculuk: Yasaları veya politikaları değiştirmek için, karar alıcıları etkileyerek kamu politikasını etkileme girişimi. Sığınmacı: Mülteci ile aynı nedenlerden dolayı başka bir ülkede olan ancak henüz resmi, sürekli bir izin almamış, başvuru ya da dava aşamasında olan kişi için, mülteci olana kadar süren geçici statü. Ancak Türkiye, yalnızca “Avrupa’da meydana gelen olaylar”dan kaynaklanan iltica taleplerini kabul ederek diğer tüm talepleri “sığınmacı” olarak değerlendirir. Sığınmacılık uluslararası hukukta mülteci statüsü elde edilene kadar var olan geçici bir statüyken, Türkiye’de hem mülteci hem de sığınmacı nihai birer statüdür. Sivil toplum kuruluşu (STK): Hükümetten bağımsız, belli amaçlar için gönüllü olarak ve kâr amacı gütmeden hizmet sunmak veya kamu politikalarını etkilemek üzere bir araya gelmiş insan veya kuruluş topluluğu. Şiddet: İhmal, başta fiziksel, cinsel ve psikolojik olmak üzere her tür istismar, intihar veya diğer kendi kendine zarar veren hareketleri de içerecek biçimde, bir kişinin kendisine, diğer bir kişiye veya bir gruba ya da topluluğa karşı, yaralanma, ölüm, psikolojik zarar, gelişim bozukluğu veya malullük ile sonuçlanan veya sonuçlanma riski doğuracak biçimde kasten fiziksel güç kullanması, zorlama ya da tehdit yollarına başvurması. Taciz: Irk veya etnik köken, din veya inanç, yaş, engellilik ve cinsel yönelim gibi nedenlerden herhangi biriyle ilgili olarak bir kişinin onurunu zedelemek ve gözdağı veren, düşmanca, aşağılayıcı, küçük düşürücü ya da saldırgan bir ortam yaratmak amacıyla veya etkisiyle o kişi için istenmeyen bir fiil gerçekleştirilmesi. Taşımalı ilköğretim: Yakın çevresinde ilköğretim okulu bulunmayan veya birleştirilmiş sınıf uygulaması yapan ilköğretim okullarına devam eden çocukların, seçilen merkezlerdeki ilköğretim okullarına günü birlik taşınarak eğitim-öğretim görmeleri. coğrafyalarda kadınlara ve erkeklere toplumsal olarak yüklenen roller ve sorumluluklar bütünü. Kadınlar ve erkekler hakkında genel olarak kabul edilen görüşler ve beklentiler, normlar bütünü olarak da tanımlanabilir. Bu tanım, tipik olarak kadınlara ya da erkeklere ait olduğu kabul edilen özellikler ve beceriler ile değişik durumlarda kadınlardan ve erkeklerden genellikle beklenen davranış biçimlerini de içerir. Toplumsal cinsiyet kavramı, kadının ve erkeğin toplum içindeki farklı rollerini, sosyal konumlarını, ekonomik ve politik güçlerini yansıtır ve aynı zamanda tüm bunları etkiler. Tüzel kişi: Belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere örgütlenmiş, hukukun bağımsız birer varlık olarak tanıdığı kişi veya mal toplulukları. Tüzük: Bir kanunun uygulanmasını göstermek ve emrettiği işleri belirtmek üzere, kanunlara aykırı olmamak ve Danıştay’ın incelemesinden geçirilmek şartıyla Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan yazılı hukuk kuralları. Uluslararası hukuk: Ülkeler arasındaki uluslararası ilişkileri, uluslararası kuruluşların kuruluşunu ve işleyişini düzenleyen hukuk. Uluslararası sözleşme: İnsan hakları hukuku özelinde, ülkeler arasında düzenlenen, kişilerin hak ve özgürlüklerini genişleten ve güvence altına alan ve uygulanması uluslararası kuruluşlar tarafından denetlenen hukuk belgesi. Uzaktan öğretim: Bilişim teknolojileri kullanılarak belirli bir mekândan bağımsız olarak yapılan öğretim. 43 Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Toplumsal cinsiyet: Farklı kültürlerde, farklı tarihsel zamanlarda ve farklı Yabancı düşmanlığı: Bilinmeyen kişilere ya da yabancılara karşı duyulan ve çoğunlukla belirli bir hedef gruba karşı reddetme, düşmanlık veya şiddet olarak kendini gösteren korku. Yabancı okullar: Yabancılar tarafından açılmış özel okullar. Yatılı ilköğretim bölge okulları (YİBO): Nüfusu az ve dağınık yerleşim birimlerinde aynı yönetim altında kurulan sekiz yıllık parasız yatılı ilköğretim kurumu. Yetiştirici sınıf: Zorunlu ilköğretim çağında bulunmalarına rağmen öğrenimlerini yaşıtlarıyla birlikte zamanında yapamamış olan çocukların ilköğretime hazırlanması ve eğitime devamlarının sağlanması amacıyla açılan sınıf. Yönetmelik: Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişilerinin kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere II. EĞİTİMDE AYRIMCILIĞIN İZLENMESİ 44 ve bunlara aykırı olmamak şartıyla çıkardıkları yazılı hukuk kuralları. Yükümlülük: Hukuken zorunlu kılınan ve yerine getirilmesi gereken görev. Zorbalık: Çocuklar özelinde, daha güçlü bir çocuğun ya da bir grup çocuğun başka bir çocuğa karşı yaptığı ve sürekliliği olan fiziksel, psikolojik, sosyal veya sözel saldırı. C- İZLEME FORMLARI Proje kapsamında yürütülecek izleme çalışmasında kullanılmak üzere iki izleme formu tasarlanmıştır. Bu formlardan ilki, ayrımcı muamele mağdurları veya mağdur yakınları ile yapılacak yüz yüze mülakatlarda kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Diğer form ise medya organlarında yer alan eğitimde ayrımcılık vakalarının raporlanması amacıyla hazırlanmıştır. Bu formlar vasıtasıyla yürütülecek izleme çalışmasında birbiriyle karşılaştırılabilir sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır. Kitabın sonunda yer alan bu formları fotokopiyle çoğaltarak kullanabilirsiniz. Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi 45 1- Yüz Yüze Mülakat Formu EĞİTİMDE IRK, RENK VEYA ETNİK KÖKEN, DİN VEYA İNANÇ YA DA DİL TEMELİNDE AYRIMCILIK YÜZ YÜZE GÖRÜŞMELER İÇİN İZLEME FORMU (DİKKAT: FOTOKOPİYLE ÇOĞALTARAK KULLANINIZ) Formu Dolduran Kişi Adı soyadı: ............................................................................................................................ Üyesi olduğu STK: .............................................................................................................. STK’nın adresi: .................................................................................................................... Doldurulma tarihi: _ _ / _ _/_ _ _ _ Vakayla ilgili bilgiye ulaşılan kaynak: Mağdurun kendisi Diğer (Lütfen belirtiniz) ................................................. Mağdurun yakını (Lütfen belirtiniz) ........................................................................... Vakayla ilgili kiminle mülakat yapıldı? Mağdurun kendisi Mağdurun yakını (Lütfen belirtiniz) ......................... Mülakat yapılan yer: ......................................................................................................... Mülakat ne şekilde gerçekleştirildi? Yüz yüze Telefon E-posta Skype ve benzeri Mülakata başlamadan önce lütfen aşağıdaki bilgiyi görüşme yapılan kişiye açıklayınız ve kişinin yazılı onayını alınız. “Bu çalışma Türkiye’de eğitim alanında ırk, renk veya etnik köken, din veya inanç ya da dil temelinde ayrımcılık vakalarını izlemek amacıyla yürütülmektedir. Size, sizin veya çocuğunuzun ya da bir yakınınızın başına gelen bir ayrımcı muamele hakkında kısa sorular yöneltilecektir. Ayrımcılık vakalarının ortaya çıkarılabilmesi ve bu alanda ortaya çıkan sorunların gerçekçi bir biçimde tespiti açısından formdaki soruları gerçekçi bir şekilde yanıtlamanız çok önemlidir. Sorulara verdiğiniz cevaplar sizin izniniz olmadığı sürece resmi veya özel herhangi bir kişiyle veya kurumla asla paylaşılmayacaktır ve gizli tutulacaktır.” Yukarıda açıkça tanımlanan çalışmanın ne amaçla, kimler tarafından ve nasıl gerçekleştirileceği anlayabileceğim bir ifade ile bana anlatıldı. Verdiğim bilgileri hiçbir baskı ve zorlama altında olmaksızın gönüllü olarak aktarıyorum. Verdiğim cevapların konu ile ilgili hazırlanacak ve kamuoyuyla paylaşılacak bir raporda kullanılmasına, İzin veriyorum İzin vermiyorum Raporda adımın ve soyadımın kullanılmasına, İzin veriyorum İzin vermiyorum Geçersiz _________________________________ _________________ İmza Tarih I. Ayrımcılık Mağduruna İlişkin Veriler Adı soyadı:.................................................................................................................... Adı ve soyadının yazılmasını istemiyor: Cinsiyet: ........................................................................................................... Yaş: ................ Engellilik hali: Var Yok Bilinmiyor Velisi, Vasisi veya Kanuni Temsilcisinin İletişim Bilgileri Adı soyadı:............................................................................................................................... Adı ve soyadının yazılmasını istemiyor: Adres:............................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... Adres bilgilerini paylaşmak istemedi: İlçe: ................................................................. Şehir:...................................................... TelefonEv .................................................. Cep:........................................................ E-posta 1. ................................................... @............................................................... 2. ....................................................@............................................................... Ayrımcılık temeli: (Birden fazla ise her biri işaretlenecek) Irk Din Ulusal köken Renk İnanç Etnik köken Mağdurun beyan ettiği etnik/dini/dilsel aidiyet: ........................................................................ Dil II. Ayrımcılığın Sorumlularına İlişkin Veriler Kişinin/Kişilerin adı soyadı: 1. .................................................................... 2. .......................................................... 3. .................................................................... 4. .......................................................... Bilinmiyor Eğitim kurumunun adı: .............................................. Gizli tutulacak.................................. Eğitim kurumu: Özel okul Devlet okulu Bilinmiyor Adres: ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... İlçe:............................................................... Şehir: ..................................................... III. Ayrımcılık Oluşturan Fiile İlişkin Veriler Ayrımcı muamelenin ilk gerçekleştiği tarih:_ _ /_ _/_ _ _ _ Hatırlanmıyor Ayrımcı muamele devam ediyor mu? Evet Hayır Ayrımcılığın biçimi: Doğrudan Dolaylı Bağlantılı Makul uyumlaştırma Çoklu temelde Taciz Mağdurlaştırma Çoklu temelde ayrımcılık söz konusu ise diğer ayrımcılık temelleri: Geçersiz Cinsiyet Engellilik Cinsel yönelim/Cinsiyet Kimliği Ayrımcı muamelenin türü: Anadilde eğitim Fiziksel erişim Ayrı tutma (segregasyon) Fiziksel veya psikolojik kötü Bedensel ceza muamele Disiplin cezaları Kıyafet Eğitim ve dini semboller Kültürel çoğulculuk Eğitimde din veya inanç Okula kayıtta engel çıkarma Eğitimin içeriği Sağlıklı eğitim ortamı Ekonomik erişim Diğer (Lütfen kısaca açıklayınız) ................................................................................ Ayrımcı muameleye tanık olan kişi var mı? Evet Hayır Bilinmiyor Eğer tanık mevcutsa bu kişi/kişilerin iletişim bilgileri (Tanığın rızası alınarak bilginin verilmesi): ............................................................................................................................ Bilinmiyor Vakayla ilgili yazılı bir belge var mı? Evet Hayır Bilinmiyor Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmuş mu? Evet Hayır Bilinmiyor Yukarıdaki soruya yanıt “Evet” ise arka sayfadaki kutu içindekileri yanıtlayınız. Başvuru yollarını kullanmaktan vazgeçirilmeye çalışılmış mı? Evet Hayır Bilinmiyor Başvuru yolları kullanıldıktan sonra ikinci kez ayrımcılık yaşanmış mı? Evet Hayır Bilinmiyor Hangi makamlara başvuru yapıldı? Yapılmadı Adli İdari Bilinmiyor Başvuru sonuçlandı mı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor Mağdur lehine mi sonuçlandı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor Başvuru yanıtsız mı bırakıldı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor Başvuru sırasında herhangi bir kurumdan yardım aldı mı? Evet Hayır Bilinmiyor Başvurunun Sonucu: ............................................................................................... ........................................................................................................................................... Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise sebebi nedir? ............................................................................................................................. ............................................................................................................................. Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise başvuru yapmayı düşünür mü? Hangi şartlarda? ............................................................................................................................. ............................................................................................................................. IV. Vaka Özeti (Vakayı kısa ve kronolojik bir şekilde özetleyiniz) .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 2- Medya İzleme Formu EĞİTİMDE IRK, RENK VEYA ETNİK KÖKEN, DİN VEYA İNANÇ YA DA DİL TEMELİNDE AYRIMCILIK MEDYADAN İZLEME FORMU (DİKKAT: FOTOKOPİYLE ÇOĞALTARAK KULLANINIZ) Formu Dolduran Kişi Adı soyadı: ............................................................................................................................. Üyesi olduğu STK: .............................................................................................................. STK’nın adresi: ..................................................................................................................... Doldurulma tarihi: _ _ / _ _/_ _ _ _ Vakayla ilgili bilgiye ulaşılan medya organı: .................................................................................................................................................... I. Ayrımcılık Mağduruna İlişkin Veriler Adı soyadı: ............................................................... Tespit edilemiyor. Cinsiyet: ................................................................................................................................. Yaş: ................ Engellilik hali: Bilinmiyor Var Ayrımcılık temeli: Renk Irk İnanç Yok Bilinmiyor Din Ulusal Köken Etnik Köken Dil Mağdurun mensubu olduğu grubun adı: ..................................................................................................................................................... II. Ayrımcılığın Sorumlularına İlişkin Veriler Kişinin/Kişilerin adı soyadı: 1........................................................ 2................................................................ 3........................................................ 4................................................................ Bilinmiyor Geçerli Değil Eğitim kurumunun adı: ................................................................................................................................................ Bilinmiyor Eğitim kurumu: Özel okul Devlet okulu Bilinmiyor Eğitim kurumunun adresi: ........................................................................................... ..................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... İlçe:.......................................................... Şehir: ....................................................... III. Ayrımcılık Oluşturan Fiile İlişkin Veriler Ayrımcı muamelenin ilk gerçekleştiği tarih: _ _ /_ _/_ _ _ _ Ayrımcı muamele devam ediyor mu?: Evet Hayır Bilinmiyor Ayrımcılığın biçimi: (Birden fazla ise her biri işaretlenecek) Doğrudan Dolaylı Makul uyumlaştırma Çoklu temelde Bağlantılı Taciz Mağdurlaştırma Çoklu temelde ayrımcılık söz konusu ise diğer ayrımcılık temelleri: Geçersiz Cinsiyet Engellilik Cinsel yönelim/Cinsiyet Kimliği Ayrımcı muamelenin türü: Anadilde eğitim Fiziksel erişim Ayrı tutma (segregasyon) Fiziksel veya psikolojik kötü Bedensel ceza muamele Disiplin cezaları Kıyafet Eğitim ve dini semboller Kültürel çoğulculuk Eğitimde din veya inanç Okula kayıtta engel çıkarma Eğitimin içeriği Sağlıklı eğitim ortamı Ekonomik erişim Diğer (Lütfen kısaca açıklayınız) ................................................................................ Medyadan aşağıdaki bilgilere ulaşabiliyorsanız doldurunuz. Ulaşılamıyor Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmuş mu? Evet Hayır Bilinmiyor Yukarıdaki soruya yanıt “Evet” ise aşağıdaki kutu içindekileri yanıtlayınız. Başvuru yollarını kullanmaktan vazgeçirilmeye çalışılmış mı? Evet Hayır Bilinmiyor Başvuru kolları kullanıldıktan sonra ikinci kez ayrımcılık yaşanmış mı? Evet Hayır Bilinmiyor Hangi makamlara başvuru yapıldı? Geçersiz Adli İdari Bilinmiyor Hayır Bilinmiyor Hayır Bilinmiyor Hayır Bilinmiyor Başvuru sonuçlandı mı? Geçersiz Evet Mağdur lehine mi sonuçlandı? Geçersiz Evet Başvuru yanıtsız mı bırakıldı? Geçersiz Evet Başvuru sırasında herhangi bir kurumdan yardım aldı mı? Evet Hayır Bilinmiyor Başvurunun Sonucu: ..................................................................................................... .................................................................................................................................................. Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise sebebi nedir?: .................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise başvuru yapmayı düşünür mü? Hangi şartlarda? .................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... IV. Haberin Örneği (Lütfen medya organında yer alan haberin fotokopisini veya çıktısını bu formun arka kısmına ekleyiniz.) .................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Ulaş Karan Lisans eğitimini Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde, yüksek lisans eğitimini insan hakları hukuku üzerine İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde ve doktora eğitimini kamu hukuku alanında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. 2005 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde eğitimci ve araştırmacı olarak çalışıyor. Halen İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde Anayasa Hukuku Anabilim Dalı’nda öğretim üyesidir. Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumlar; Sanatta İfade Özgürlüğü, Sansür ve Hukuk; Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme (İdil Işıl Gül’le birlikte), Ayrımcılık Yasağı Eğitim Rehberi (İdil Işıl Gül’le birlikte) adlı kitapların yazarıdır. Ayrıca İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme; Gezi Parkı Olayları: İnsan Hakları Hukuku ve Siyasi Söylem Işığında Bir İnceleme adlı kitapların yazarları arasındadır. Anayasa hukuku ve insan hakları hukuku alanında yayınlanmış çeşitli makaleleri ve yazıları mevcuttur. Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberi Ulaş Karan 9 7 89758 81376 6
