Rosa Luxemburg Milliyetler sorunu ve özerklik

ROSA-LUXEMBURG-STIFTUNG HESSEN
ROSA LUXEMBURG
MİLLİYETLER
SORUNU VE
ÖZERKLİK
ÇEVİREN VE DERLEYEN MURAT ÇAKIR
ROSA LUXEMBURG
MİLLİYETLER SORUNU
VE ÖZERKLİK
ÇEVİREN VE DERLEYEN MURAT ÇAKIR
IMPRESSUM
ROSA-LUXEMBURG-STIFTUNG HESSEN
FORUM FÜR BILDUNG UND ANALYSE E.V.
NIDDASTR. 64, 60329 FRANKFURT AM MAIN
TELEFON 069 271 359 77
TELEFAX 069 271 359 78
[email protected]
www.hessen.rosalux.de
FRANKFURT AM MAIN 2014
İÇİNDEKİLER
Murat Çakır:
Rosa Luxemburg - Vatanı yeryüzü, milleti insanlık olan bir devrimci kadın......................................
7
Rosa Luxemburg:
1. Ulusların kendi kaderini tayin hakkı.................................................................................................
19
2. Ulus devlet ve proletarya....................................................................................................................
41
3. Federasyon, merkezîleşme ve partikülarizm.....................................................................................
53
4. Merkezîleşme ve özyönetim...............................................................................................................
67
5. Milliyet ve özerklik.............................................................................................................................
83
6. Polonya Krallığı’nın özerkliği.............................................................................................................
99
7. Rus Devrimi Üzerine.......................................................................................................................... 133
Ekler:
EK 1 – Ülke tanımlamaları hakkında.................................................................................................... 153
EK 2 – Partiler........................................................................................................................................ 155
EK 3 – Gazete ve Dergiler...................................................................................................................... 157
EK 4 – Biyografik veriler........................................................................................................................ 159
MURAT ÇAKIR
Rosa Luxemburg
Vatanı yeryüzü, milleti insanlık olan bir devrimci kadın
»Lasalle’in dediği gibi, yüksek sesle ›neyin ne olduğunu‹ söylemek,
en devrimci eylemdir ve en devrimci eylem kalacaktır«.
Rosa Luxemburg
Yerkürenin hemen hemen her köşesinde ezilen ve sömürülenlerin oluşturduğu direniş hareketlerinin eylemlerinde kitlelerin ellerinden resimlerini düşürmedikleri pek az devrimci vardır. Bu
devrimcilerden birisi Rozalia Luksenburg – bilinen ismiyle Rosa Luxemburg’dur. Çağdaşlarınca
anlaşılmak istenmeyen bu, küçük boyu ile kürsüde devleşen mücadeleci kadın, ilkeleri, kılı kırk
yaran sorgulaması ve bilinçli işçi sınıfı davasına olan sarsılmaz inancıyla her zaman rahatsız edici
olmuştur. Görüşleri ile öngörüleri bugün dahi güncelliklerini kaybetmeyen Rosa Luxemburg’un
vahşi doğa gibi dizginsiz mirasıyla başa çıkmayı ne çağdaşı sosyaldemokratlar, sosyalistler ve komünistler, ne de 20. Yüzyıl’daki sosyalizm denemelerinin önderleri başaramadılar.
15 Ocak 1919 gecesi Berlin’de sosyaldemokrat savunma bakanı Gustav Noske’nin onayı ve yüzbaşı
Waldemar Pabst’ın emri ile karşı devrimci çete tarafından katledilişine kadar devrim ve sosyalizm
için mücadele eden Rosa, kâh ikonlaştırılarak, kâh da susuş kumkumasıyla unutturulmaya çalışıldı
– sadece sınıf düşmanlarınca değil, yoldaşlarınca da... Ama o, hafızalarda hep canlı kaldı.
20. Yüzyıl’ın sosyalizm denemelerinin hüsranından, bilhassa devlet sosyalizminin bürokratik aparatının kaçınılmaz yıkılışından sonra bir çok eseri gün yüzüne çıkan Rosa Luxemburg, her ne kadar
kimi teorik noktada yanılmış olsa da – yanılmazlığı hiç kabul etmemişti –, okurlarını bugün de heyecanlandırmaya devam ediyor. Eğer bugün eserlerinin büyük bir bölümünü okuyabilme fırsatını
buluyorsak, bunu bir kaç cesur insana borçluyuz.
Rosa’nın katledilmesinden sonra, 31 Aralık 1918 gecesi bizzat Rosa’nın ve kendisi gibi karşı devrimci çetelerce katledilen Karl Liebknecht’in kurucuları olduğu Almanya Komünist Partisi KPD’den
gelen tüm baskılara direnerek, Rosa’nın başta »Rus Devrimi Üzerine« adlı el yazması olmak üzere
1922’den itibaren bazı eserlerini yayımlayan Paul Levi (1883-1930) ile dönemin Sosyalist Birlik
Partisi (SED) yönetiminin tüm kısıtlamalarına rağmen, Rosa’nın bütün eserlerini derleyen ve hâlen
Rosa Luxemburg araştırmaları yapan Annelies Laschitza bu cesur insanlardandır. Aynı şekilde
Rosa’nın toplu eserlerini yayımlayan Karl Dietz Verlag Berlin yayınevi yöneticisi Jörn Schütrumpf
ile Rosa’nın şimdiye kadar Almancaya çevrilmemiş olan Lehçe makalelerini derleyen Holger Politt,
Rosa’nın eserlerinin tanınmasına büyük katkılar sunmuşlardır.
Rosa Luxemburg’un eserlerinin Türkçeye kazandırılmasında büyük katkıda bulunan insanlardan
birisi de hiç kuşkusuz Ragıp Zarakolu’dur. Ragıp Zarakolu, Türkçe yayımladığı kitaplar ile büyük
bir teşekkürü hak etmektedir.
*
Elinizdeki bu derlemede yer alan makaleler bu bütünlükte ilk kez Türkçeye çevrilmişlerdir. Ancak
çevirilerin Lehçe orijinal metinlerden değil, Holger Politt’in çevirisiyle Karl Dietz Verlag Berlin tarafından 2012’de yayımlanan »Nationalitätenfrage und Autonomie« adlı Almanca kitaptan yapıldığını belirtmeliyiz. [1]
Rosa’nın üyesi olduğu »Polonya Krallığı ve Litvanya Sosyaldemokrat Partisi« SDKPiL’nin yayın
organı olan »Prezegląd Socjaldemokratyczny« (Sosyaldemokrat Bakış) adlı teori dergisinin 6-7-8[1] Holger Politt, Rosa Luxemburg – Nationalitätenfrage und Autonomie (Milliyetler Sorunu ve Özerklik),
ISBN 978-3-320-02274-7, Karl Dietz Verlag Berlin 2012.
7
ROSA LUXEMBURG
9-10 (1908) ve 12-13-14 (1909) numaralı nüshalarında yayımlanan bu makaleleri, Rosa’nın sosyalizm, demokrasi, parti ve milliyetler sorunu konularındaki anlayışının temelini ve 1922’de yayımlanan »Rus Devrimi Üzerine« başlıklı el yazmasında Lenin ve Troçki ile girdiği ünlü polemiğinin
özünü oluşturmaktadır. Bu nedenle ve bütünselliği tamamlamak amacıyla bu derlemeye, Rosa’nın
anılan 6 makalesinden sonra »Rus Devrimi Üzerine« başlıklı el yazmasını da eklemek durumundaydık. Böylelikle bugüne kadar, başta Lenin ve Stalin’inkiler olmak üzere, Rosa’ya yönelik eleştirilerin asıl kaynaklarını okura sunmayı da amaçlamaktayız.
Rosa’nın diğer eserleri 20. Yüzyıl’ın son on yılına kadar sosyaldemokrat, sosyalist ve komünist
hareketler içerisinde hayli tartışmalı olmalarına rağmen, her zaman ilgi çekmiş olsalar bile, bu
derlemede yer alan ve solun günümüzde de çözümü konusunda zorlandığı milliyetler sorunu ile
ilgili çalışmaları şimdiye kadar pek kaale alınmadı. Elbette bu çalışmaların Lehçe kaleme alınmış olmaları ve bir – iki tanesinin sadece İngilizceye çevrilmekle kalması, bu kaale alınmayışın
bir nedeni olabilir. Ancak makaleleri Almancaya çeviren Holger Politt bunun iki temel nedeni olduğunu iddia ediyor: »Birincisi, yazar [R.L.] milliyetler sorunu üzerine yaptığı analizinde, kendisinin 1908-1909’larda kesinlikle öngöremeyeceği bir biçimde Birinci Dünya Savaşı sonrasında
tamamıyla altüst olan bir Avrupa durumunu resmetmekteydi. [R.L.] Batı Avrupa ülkelerinin yanı
sıra, bilhassa üç büyük devletin, Almanya’nın, Avusturya-Macaristan’ın ve Rusya’nın belirleyici
aktörleri olacakları ve kalacakları bir Avrupa’dan hareket ediyordu. Böylelikle onun için – kısacası – bu büyük imparatorluklarca parçalanmış ve bu durumu değiştirme denemelerinin hepsinin
fiyaskoyla sonuçlanmış olması nedeniyle Polonya Sorunu hemen hemen çözülmüştü. Ancak, ikincisi, Lenin’in [R.L.’un] bu çalışmalarının bir marksist açısından değersiz ve temelsiz bir çalışma
olduğunu vurgulayan 1913/1914 tarihli yazıları mevcuttu.« [2]
Politt’in bu iddiasına katılmakla birlikte, Rosa’nın bilhassa dünya komünist hareketi içerisinde görüşleri dikkate alınmaması gereken, yararlı bir ikon hâline getirilmesinin ardında Stalinizmin büyük etkisi olduğunu vurgulamamız gerekiyor. Bilhassa Stalin’in »Luxemburgizm« icadıyla birlikte
1930’lardan itibaren »o bir kartaldı ve kartal olarak kalacaktır« (Lenin) tespiti hem alıntılanacak,
hem de Rosa’nın görüşlerinin »radikal sol sapkınlık« (Stalin) olduğu tezi genel kabul görecekti.
Elbette Rosa’nın yanılmadığını hiç kimse iddia edemez. Ancak Rosa’ya ve görüşlerine yönelik eleştirilerin bolca yayımlandığı, ama kendi eserlerinin unutturulmaya çalışıldığı bir ortamda bu eleştirilerin tutarlılığı sorgulanmalıdır. Böylesi eleştirilerin salt Lenin, Stalin ve Ernst Thälmann’dan
yapılan alıntılarla nasıl biçimlendiği gösteren iyi bir örnek, H. Yeşil’in »Eserleri ve Mücadelesiyle
Rosa Luxemburg« adlı kitabıdır. [3] Bu kitapta Rosa’nın bazı makalelerinden yapılan ve bağlamından kopartılmış bir kaç alıntının haricinde hiç bir görüşüne yer verilmemekte, ama Marx, Engels,
Lenin, Stalin ve Thälmann üzerinden veya onların ağzından »Luxemburgizm« yergisi yapılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, elinizdeki bu derleme bir yerde Rosa’ya kendi savunmasını yapabileceği bir ortam ve okurun, karşılaştırmalı okumalar sonunda, Rosa Luxemburg hakkında kendi
yargısını verme olanağı sunmaktadır.
*
Elinizdeki bu derlemede yer alan makalelere gelirsek, öncelikle Kürt Sorunu olarak adlandırılan
kadim milliyetler sorunu bağlamında »Demokratik Konfederalizm – Demokratik Cumhuriyet –
Demokratik Özerklik« konseptlerinin tartışılır olduğu Türkiye’de Rosa’nın bu çalışmalarının ufuk
açıcı olacağına inancımızı vurgulamamız gerekir. Ulusların kaderlerini tayin ilkesi, ulus devlet, federalizm, merkeziyetçilik, özyönetim, milliyet ve özerklik konularında Rosa’nın tarihsel maddecilik temelinde kaleme aldığı görüşleri, PKK lideri Abdullah Öcalan’ın geliştirdiği ve kitlesel Kürt hareketinin sahiplendiği konseptler ile büyük ölçüde örtüşmektedir. Diğer yandan, Prusya Polonya’sı
– Polonya Krallığı – Çarlığa ait Polonya ve Litvanya toprakları üçlemesinden hareket ederek,
Rosa’nın yaşadığı dönemdeki üçe bölünmüş Polonya ile günümüzün dört parçalı Kürdistan’ı arasında, egemenlikler, kapitalist gelişme, gerici feodal yapıları, milliyet ve dil çeşitliliği gibi konular
[2] A.g.e., S. 10-33.
[3] H. Yeşil, Eserleri ve Mücadelesiyle Rosa Luxemburg, ISBN 975-8286-00-5, Dönüşüm Yayınları Nisan
1998.
8
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
temelinde küçümsenemeyecek benzerlikler bulabiliriz – tabii ki bu benzerlikler izafîdir, çünkü tarihsel özelliklerin farklılıkları göz önünde bulundurulmalıdır. Bu izafiliğe rağmen ve »bağımsız
ulus devlet« müdafiliği yapan eski ve yeni burjuva milliyetçilikleri arasındaki mutlak örtüşmelerin
altını çizerek, taşıyıcı unsurları yoksul halk kitlelerinden ve kadınlardan oluşan kitlesel Kürt hareketi için Rosa’nın çalışmalarında Kürt halkının özgürleşmesi ve milliyetler sorununun çözüme
yakınlaştırılması anlamında geliştirmeye açık hayli öğretinin bulunabileceğini söyleyebiliriz. Aynı
şekilde Rosa’ya dayanarak, Anadolu-Mezopotamya coğrafyasındaki sosyalistlerin kitlesel Kürt hareketi ile ortaklaşarak demokratik ve özerk bir ülke için ortak mücadele vermelerinin, sosyalistler
için neden günümüzün en ivedi görevlerinden birisi olduğunu gerekçelendirebiliriz.
Ama önce Rosa’nın bu makalelerde ifade ettiği görüşlerine ulaştığı sürece kısaca değinmek gerekiyor. [4]
Rosa, Józef Piłsundski [5] gibi sosyaldemokratların savunduğu, üç parçanın birleşerek »Polonya’nın
yeniden kuruluşu« fikrinin oldum olası, bir hayal, hatta gerici bir ütopi olduğu görüşündeydi.
Rosa’ya göre, modern toplumların belirleyici sınıfları olan proletarya ve burjuvazinin çıkarları Polonya ulusal fikri ile örtüşmüyordu. Ayrıca – en azından Avrupa’da – burjuva ulus devlet oluşumuna yarayan ve farklı milliyetleri tek bir »ulusta« eriterek bütünleştiren »ulus potasının« çoktan
soğuyup, donduğuna inanıyordu. Bu inancının temelini ise, Polonya’da (daha doğrusu 17. Yüzyıl’a
kadar ayakta kalabilen Leh-Litvanya Birliğinde) bir ulusal burjuvazinin feodalizmi alaşağı edecek
devrim gerçekleştirmemiş olması oluşturuyordu. Rosa, Polonya-Litvanya’nın Prusya, AvusturyaMacaristan ve Rusya tarafından ancak yüzyıl sonra üçe bölünmüş olmasını, bu mutlakîyetçi imparatorlukların merkezîleşme gelişimlerini geç tamamlamış olmalarına bağlıyor ve asıl sorunun,
Polonya’nın neden üçe bölündüğü değil, modern proletaryanın kaderini şekillendirmek olduğunu
düşünüyordu. Ve bu nedenle de Lehçe kaleme aldığı bütün yazılarında, sosyaldemokrasinin en
temel görevi olduğunu belirttiği, proletaryanın kurtuluşu sorununa odaklanmıştı.
1892 Kasım’ında Paris’in bir banliyösünde 20 kadar Polonyalı mülteci, Polonya işçi hareketi için
örgütsel ve siyasî merkez yaratma amacıyla Polonya Sosyalist Partisi PPS’i kurduklarında, o sıralar Zürih’te olan Rosa bu adımı desteklemişti. Ancak PPS kurucularının sosyalizme ulaşma hedefini programatik olarak »Polonya’nın yeniden kuruluşu« fikri ile bağlantılı hâle getirmeleri,
Rosa’nın PPS’den uzaklaşmasına neden oldu. Rosa ve arkadaşları – Leo Jogiches, Julian Marchiewski ve Adolf Warski – sosyalizme ancak Çarlığın yıkılmasıyla ulaşılabileceğini savunuyorlardı.
»Polonya’nın yeniden kuruluşu« programının işçi hareketine ihanet ve sosyalist düşüncenin sulandırılması anlamına geldiği inancıyla, kendi ülkelerinde işçi çıkarlarının çağdaş siyasî ifadesinin
ancak bir sosyaldemokrat partinin olacağını savunarak, Polonya Krallığı Sosyaldemokrat Partisi
SDKP’yi kurdular.
SDKP’nin kurulmasıyla birlikte »Sprawa Robotnicza» (İşçi Davası) adlı bir gazete yayınlamaya
başladılar. Gazete, SDKP’nin PPS programatiğine karşı verdiği ideolojik mücadelenin bir organı hâline geldi. PPS de aynı dönemde »Robotnik« (işçi) adlı bir gazete yayınlıyor ve her ikisi de
Polonya’ya illegal yollardan gönderiliyordu.
İki parti arasındaki tartışmalar, Piłsundski’nin »Rusya« başlıklı ve Rosa’nın »Bağımsız Polonya ve
İşçi Davası« başlıklı broşürleriyle zirveye ulaştı. Sert polemiklerin yaşandığı tartışmada Piłsundski
ve PPS faaliyetlerini Polonya’nın bütünü için tanımlarlarken, Rosa ve SDKP, partinin adından da
anlaşılacağı gibi, sadece Polonya Krallığı’nda faaliyet yürütüyordular. 20. Yüzyıl’ın arifesinde ise,
Litvanyalı sosyaldemokratlarla birleşerek, partinin adını Polonya Krallığı ve Litvanya Sosyaldemokrat Partisi SDKPiL olarak değiştirdiler.
[4] Süreci anlatmaya çalışırken belirttiğimiz tarihsel gelişmeler için Holger Politt’in anılan derlemesinden, Jörn Schütrumpf’un »Rosa Luxemburg, ya da: özgürlüğün bedeli« başlıklı broşüründen (ISBN 9783-320-02143-6, Karl Dietz Verlag Berlin 2008) ve Annelies Laschitza başta olmak üzere, Almanya’daki
Rosa Luxemburg Vakfı web sayfalarında (www.rosalux.de) makaleleri yayınlanan yazarların çalışmalarından faydalandığımızı belirtmeliyiz.
[5] Kişilerle ilgili bilgiler için derlemenin son bölümündeki eklere bakınız.
9
ROSA LUXEMBURG
PPS, Polonya işçi sınıfının en büyük düşmanının Rus Çarlığı olduğu görüşündeydi. PPS’e göre Rus
proletaryası henüz mücadelenin başlangıcındaydı ve toplum çoğunluğunu oluşturan köylü kitleleri
arasında görünür olmadığından, kapitalizm, dünyanın diğer yerlerinde karşılaştığı siyasî direnişle
Rusya’da karşılaşmıyordu. PPS, Çarlığa karşı devletin bütününde yıkıcı bir darbe vurulamayacağını, en azından Polonya’nın işçi sınıfı mücadelesiyle Çarlığın boyunduruğundan kurtulması ve diğer
ezilen halkların da aynı şekilde bağımsızlıklarına kavuşmalarıyla, Çarlıkta devrimin başlayabileceği görüşündeydi.
Rosa ise, bağımsız Polonya düşüncesinin işçi hareketinin hedefi olamayacağı gerekçesiyle bu görüşlere karşı çıkıyor ve PPS’i »sosyal yurtsever« olarak nitelendiriyordu. Anılan broşüründe 1895’de
şunları yazıyordu: »Polonya Sosyalist Partisi, Rusya’da mutlak barbarlığın egemen olduğunu, orada halkın Çarın tanrı olduğuna inanan geri kalmış köylülerden oluştuğunu ve kentlerde az sayıda
işçinin bulunduğunu, ama bunların da mücadele etmediklerini yazıyor. Tam da bu nedenle bizi
Rusya’dan ayrılmaya ikna etmek istiyorlar, çünkü Çar Rusya’da daha kim bilir ne kadar hakim
kalabilirmiş ve biz de hiç bir şey yapamazmışız.« [6]
Rosa, PPS’in yaptığı tespitin yarım yüzyıl öncesinin Rusya’sına uyduğunu, ama Rusya’daki durumun çoktan değiştiğini ve Çarlığa karşı en etkin mücadelenin proletaryanın demokrasi ve burjuva
özgürlükleri için vereceği kavga ile verilebileceği görüşündeydi. Demokratik koşulların yaratılması
için bütün ezilen milliyetlerin proletaryalarının ortak mücadelesinin, bunun içinse siyasî ve örgütsel birlikteliğinin gerekli olduğunu savunan Rosa, daha 1895’de Çarlığın temellerinden sarsıldığı,
devrimin yaklaşmakta olduğu iddiasındaydı. Rosa bu görüşüyle Komünist Parti Manifestosunun
ikinci Lehçe baskısının önsözünde yer alan Friedrich Engels’in »ayaklanmacı Polonya, Çarlık Rusya’sının gerici etkilerine karşı verilen mücadelenin en güvenilir müttefiki olacaktır« görüşüne de
karşı çıkmış oluyordu.
Ancak Rosa 1903’lere gelindiğinde Polonya Krallığı’nın özerklik sorununun ne denli karmaşık bir
mesele olduğunu ve bu güncel sorunun yanıtlarının detaylı bir çalışma ile aranması gerektiğini
kavramıştı. Zaten »ulusal sorun« nedeniyle SDKPiL’in Çarlık Rusya’sında fiilen yeniden kurulan
sosyaldemokrat parti ile örgütsel birleşmesi gerçekleşememişti. Dönemin hengameleri, patlak veren 1905 Devrimi Rosa’nın milliyetler sorunu ve özerklik konularına ancak yıllar sonra yoğunlaşabilmesine fırsat tanımıştı.
Bu arada PPS 1906’da parti içerisinde baş gösteren ideolojik çatışmalar nedeniyle bölünmüş ve
Henryk Walecki önderliğindeki bir grup PPS’den ayrılarak PPS-Lewica’yı (PPS-Solu) kurmuştu.
PPS-Lewica 1905 Devrimi’nin etkisiyle »Polonya’nın yeniden kuruluşu« programını terk etmişti.
Walecki, Rusya’nın cumhuriyet olacağından hareketle, tam bağımsızlık yerine, federalizm programını savunmaya başlamıştı. Rosa, bu düşüncenin işçi hareketinin çıkarlarıyla örtüşmediği ve
modern burjuva toplumundaki sınıf mücadelesinin gereklerini yerine getiremediği gerekçesiyle,
federalizm programına karşı çıktı. Federasyon durumunda Polonya Krallığı’nın çok çabuk gerici
feodal güçlerin kontrolüne gireceğini savunan Rosa, federalizm programının Çarlıktaki milliyetler
sorununu çözemeyeceği inancındaydı. Bu düşüncelerini SDKPiL’nin gazetesinde yayınladı.
PPS-Lewica’nın teorik yayın organı olan »Myśl Socjalistzcyna« (Sosyalist Düşünce) adlı derginin
yazı kurulunda görev yapan Walecki, Rosa’nın sert eleştirilerine yanıt veren bir karşı eleştiri yayımladı. Walecki, PPS-Lewica’nın bağımsızlık programını terk ettiğini, SDKPiL’in de milliyetler
sorununun çözümü için Polonya’nın özerkliğini önerdiğini, ama Çarlığın bir cumhuriyete dönüşmesiyle bu özerkliğin federal yapı olmadan nasıl gerçekleştirilebileceğini bilmediğini yazıyordu.
Walecki bu eleştirisiyle Rosa’nın konseptindeki önemli bir açığa, konseptinin zayıf yanına dokunmuştu. Aslında Rosa PPS’nin »Polonya’nın yeniden kuruluşu« programını eleştirirken, daha çok
nesnel nedenler ileri sürmüştü. Eleştirisini Polonya’nın bağımsızlık sorusunun tarihsel gelişmelerle olumsuz yanıtlandığı düşüncesi üzerine oturtmuştu. Onun için belirleyici olan, 1863 Ocak
[6] Rosa Luxemburg: Niepodlegla Polska a sprawa robotnicza (Bağımsız Polonya ve İşçi Davası). Alıntılanan bölüm, Klaus Kinner’in 2011’de Leipzig’de yayınladığı »Neue Texte von Rosa Luxemburg« (Rosa
Luxemburg’un yeni metinleri) başlıklı derlemeden yapılmıştır. Bkz. S.80.
10
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Ayaklanmasının bastırılmasından sonra başlayan süreçti. Rosa, bir geri dönüşün olanaksız olduğu
görüşündeydi.
Gençliğinin Polonya’sı hem üçe bölünmüştü, hem de üç parçadaki hızlı sanayileşme sonucunda devasa bir proleter kitle oluşmuştu. Modern burjuva toplumunun çağı başlamış ve bununla birlikte,
artık reformlarla bile yıkılmaktan kurtulamayacak olan Rus Çarlığında kaçınılmaz sınıf mücadelelerinin koşulları ortaya çıkmıştı. Zaten Polonya’nın sanayileşmesini ulusal ekonomi çerçevesinde
1898’de Zürih’te tamamladığı doktora tezinin konusu yapmıştı.
Rosa’ya göre bağımsız Polonya düşüncesi geçmişin bir görüngüsü olduğundan, verili koşullar altında ne burjuvazinin, ne de proletaryanın çıkarlarına uyuyordu. Çarlıktaki farklı milliyetlerden
proleter kitlelerin ortak mücadele verme zorunluluğunun Polonya Krallığı’ndaki kapitalist gelişme
nedeniyle de Polonya proletaryasına özel bir sorumluluk yüklediği görüşündeydi. PPS’e yönelik
olan eleştirilerinde bu görüşüne ağırlık vermesi, sadece PPS tarafından değil, SDKPiL içerisindeki
kimi yoldaşlarınca da »Polonya proletaryasını Rus proletaryasına asimile etmeye çalışıyor« suçlamasının yükseltilmesine neden oldu. Mektuplarından okuyabildiğimiz kadarıyla bu sorunda en
fazla anlaşabildiği kişi, belirli bir dönem yaşam arkadaşı da olan Leo Jogiches’di, ki 1905 Ekim’inde
Jogiches’e yazdığı bir mektubunda özyönetim konusunda ne kadar zorlandığını itiraf etmişti. [7]
Ve nihâyet 1908’de, Lehçe kaleme aldığı çalışmalarının en önemlisi sayılan makalelerini yazmaya başladı. Bu makaleleri, 20. Yüzyıl’ın en büyük devrimcisi olarak tarih sayfalarına geçecek olan
Wladimir I. Lenin’in kendisinden hiç beklenmeyen sert bir reaksiyon göstermesine neden oldu.
Rosa’nın makalelerine temel olan sorun ulusların kaderlerini tayin hakkı ilkesiydi. Her ulusun,
başka uluslardan ayrılarak kendi »ulus devletini« kurmak istemesinin demokratik bir hak olduğunu ve işçi sınıfının özellikle Rusya’daki koşullar altında mücadele veren Rus proletaryasının bu
hakkı tanımasının zorunlu olduğunu savunan Lenin, Rosa’ya »meseleleri Krakau’nun dar bakış
açısından ele alıyor« suçlamasını yapıyordu. Lenin bunları yazarken bizzat Krakau’daydı [8], ama
Rosa yaşamı boyunca Krakau’ya adım dahi atmamıştı. Kaldı ki Rosa’nın mücadele alanı olarak
gördüğü Polonya Krallığı’ndaki koşullar ile Krakau’dakiler arasında dağlar kadar fark vardı. Polonya Krallığı’ndaki kapitalist gelişme her geçen gün hızlanırken, Lenin’in gözlemlerini dayandırdığı
Krakau’da (Krakau Avusturya’nın kontrolü altındaki Galiçya eyaletindeydi) feodal koşullar henüz
aşılamamıştı.
Öyle ya da böyle; Rosa ve Lenin arasında 1903’de başlayan ulusların kaderini tayin hakkı konusundaki tartışma, Rosa’nın katledilmesinde sonra – Lenin’in ölümüne dek – devam etti. 1903 yılında Polonya ve Rusya sosyaldemokrasileri arasında yaşamsal önemde bir adım atılması, yani
SDKPiL’nin Rus Sosyaldemokrat İşçi Partisi SDPAR ile örgütsel bütünleşmesi söz konusuydu. 25
– 29 Temmuz 1903 tarihlerinde toplanan SDKPiL 4. Parti Kurultayı – Rosa katılamamıştı – örgütsel bütünleşmede dikkate alınmasını istedikleri yedi koşulu karar altına almıştı. Bu koşulların
kaleme alınmasında Rosa’nın da katkısı olmuştu. SDKPiL’nin SDAPR tarafından kabul edilmesini
istediği koşullar şöyleydi:
1. SDKPiL’in Polonya Krallığı’ndaki siyasî çalışmalardaki bağımsızlığı, özellikle kendi parti kurultaylarını düzenleme, kendi parti komitelerini seçme ve kendine ait merkezî bir yayın organı
yayınlama hakları saklı kalacaktı;
2. O zamana kadar »Rus« Sosyaldemokrat İşçi Partisi adını taşıyan SDAPR, bütünleşmeden sonra »Rusya« Sosyaldemokrat İşçi Partisi adını alacaktı;
3. Polonya’daki sosyalist örgütler ortak partiye üye olabilmeleri için önce SDKPiL’e üye olmak
zorundaydılar;
[7] Bkz.: Leo Jogiches’e gönderdiği 24/25 Ekim 1905 tarihli mektup. Gesammelte Briefe (Toplu Mektupları) Bd. 2, S. 216.
[8] Bkz. W.I. Lenin: Über das Selbstbestimmungsrecht der Nationen (Ulusların kaderlerini tayin hakkı
üzerine), Werke (Eserleri) Bd. 20, S. 397.
11
ROSA LUXEMBURG
4. Ortak partinin merkezî yayın organının yazı kuruluna bir SDKPiL temsilcisi üye kabul edilecekti;
5. Ortak partinin programındaki kendi kaderini tayin ilkesini içeren madde kaldırılacaktı;
6. Parti programına Polonya Krallığı ve Litvanya’ya özerklik verilmesi talebi alınacaktı ve
7. ortak parti, SDKPiL’in sosyal yurtseverlik ve PPS karşıtı pozisyonunu kabul edecekti.
Rosa ve yoldaşları ilk üç maddenin »olmazsa olmaz ön koşul« olduklarını ve diğer maddeler üzerinde tartışılarak anlaşılabileceğini ilân ettiler. Özellikle Rosa bu kriterlerin pek büyük sorun yaratmayacağını düşünüyordu. Bu düşüncesini, SDAPR’nin merkezî yayın organı olan »Iskra«da
(Kıvılcım) yayımlanan ve parti görüşü olarak gördüğü imzasız bir makaleye dayandırıyordu (Rosa
bu makaleyi Lenin’in kaleme aldığını hiç bir zaman öğrenemedi).
Lenin, »Iskra«daki imzasız makalesinde şunları yazmıştı: »Federalizm ve ulusal özerkliği propaganda etmek, proletaryanın görevi değildir; kaçınılmaz olarak bir özerk sınıf devleti kurma talebine yol açacak taleplerde bulunmak, proletaryanın meselesi değildir.« [9] Örgütsel bütünleşmeye
öncelik veren Rosa, bu makalede yer alan görüşün parti içerisinde yaygın kabul gördüğüne inandığından, »olmazsa olmaz« üç koşulun dışındakileri dayatmayı gereksiz görüyordu.
Böylelikle SDAPR’nin 1903 yazında, önce Brüksel’de, sonra da Londra’da toplanan 2. Parti Kurultayına SDKPiL’yi temsilen Warski ve Hanecki gönderildi. Kurultaya 43 asil ve 14 gözlemci delege
katılmıştı. SDKPiL temsilcileri, gözlemci delege statüsündeydiler.
Kurultay öncesinde PPS, SDAPR’nin program taslağına yönelik bir eleştiri yayımladı. Lenin’in bu
eleştirilere yanıt olarak kaleme aldığı bir makale, tam da kurultayın yapıldığı günlerde Iskra’nın
44. numarasında yayımlandı. Lenin şöyle yazıyordu: »Polonya sorununun günümüzde elli yıl öncesinden esas itibariyle farklı olduğu şüphe götürmez. Ancak günümüzdeki durumu, ebediyen devam edecektir diye görmemek gerekir. Hiç kuşku yok ki, sınıf antagonizmi ulusal sorunları hayli
arka plana attı, ancak doktrinerliğe kapılma tehlikesine düşmemek için, o ya da bu ulusal sorunun
geçici olarak siyasî olayların ön plana geçmesinin olanaksız olduğunu da kategorik olarak iddia
etmememiz gerekir. Polonya’nın yeniden kuruluşunun kapitalizm yıkılmadan pek olası olmadığı
şüphe götürmez, ama Polonya burjuvazisinin belirli koşullar altında bağımsızlık tarafına geçmesinin vs. olanaksız olduğu da söylenemez. Bu nedenle Rus sosyaldemokrasisinin elleri hiç bir şekilde
bağlı değildir. Sosyaldemokrasi, programında ulusların kaderlerini tayin hakkını kabul ettiğini ilân
ederken, olanaklı olan, hatta akla gelebilecek bütün değişken durumları hesaba katmaktadır. [10]
Rosa’nın bu makalede yer alan görüşe yönelik tepkisi çok sert oldu. Artık SDKPiL’nin bütünleşme
için ilân ettiği »olmazsa olmaz ön koşullar« önemini yitirmiş ve temel sorun, o tarihlerde parti programının 7. maddesinde ifade edilen ulusların kaderini tayin hakkı ilkesi olmuştu. Rosa
ve yoldaşları parti kurultayına gönderdikleri temsilcilerinden Warski’ye bir mektup yazdılar ve
Warski’den »7. madde değiştirilmediği müddetçe birleşmeye onay vermeyeceğimizi« bildirmesini
istediler. Warski yoldaşlarının isteğini yerine getirdi, ama parti kurultayının maddeyi »devlete ait
olan ulusların kaderlerini tayin hakkı tanınır« biçiminde kabul etmesini engelleyemedi. Bunun
üzerine SDKPiL bu kurultayda SDAPR’ye üye olmadı.
Ancak 1905 Devrimi durumu değiştirdi. PPS’nin devrim koşulları altında »Polonya’nın yeniden
kuruluşu« programını savunabilmesinin maddî koşulları kalmamıştı. Rosa, 1905 Devrimi’nin patlak vermesiyle Lenin’in Iskra’nın 44. sayısında yayımlanan makalesinin anlamını yitirdiği görüşündeydi. Daha doğrusu, her ne kadar bu konuda Lenin’den farklı bir pozisyonu savunuyor olsa
da, bu tartışmanın ertelenebileceğini ve devrim günlerinin acil sorularının yanıtlanmasının daha
önemli olduğunu düşünüyordu. Nitekim parti programının 7. maddesine (daha sonraları 9. mad[9] Bkz. W.I. Lenin: Das Manifest der armenischen Sozialdemokraten (Ermeni sosyaldemokratlarının
manifestosu), Werke, Bd. 6, S. 322. Lenin’in makalesinin yer aldığı Iskra’nın 33 nolu nüshası 1 Şubat
1903 tarihinde yayımlanmıştı.
[10] Bkz. W.I. Lenin: Die nationale Frage in unserem Programm (Programımızda ulusal sorun), Werke,
Bd. 6, S. 457. Iskra’nın 44 nolu nüshası 15 Temmuz 1903 tarihinde yayımlanmıştır.
12
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
de oldu) – şimdilik – tahammül edilebileceğinden hareket eden SDKPiL, SDAPR’nin 1906 Haziran’ında Stockholm’de gerçekleştirilen 6. Parti Kurultayı’nda SDAPR’ye katıldı.
Rosa, iki partinin bütünleşmesi sorununa hep ilkesel yaklaşmıştı. Sosyalist (onun deyimiyle sosyaldemokrat) partilerin bütünleşme sürecinde örgütsel değil, esas itibariyle ilkesel sorunlara öncelik verilmesi gerektiğini savunmaktaydı. Mektuplarındaki bilgilerden SDAPR’nin 1903’deki 2.
Parti Kurultayı’ndan önce »Polonya ve Rusya sosyaldemokratlarının karşılıklı ilişkileri« başlıklı
bir makale üzerine çalıştığı ve bu makaleyi Iskra’da yayımlatmak istediği biliniyor. Lenin’in anılan
makalesi nedeniyle Rosa bu çalışmasını tamamlamadı.
Tartışmanın çetrefilliğini de göze alarak milliyetler sorunu üzerine çalışması gerektiğine karar
verdi, ama 1903’de başladığı çalışmalara defalarca ara vermek zorunda kaldı. Daha sonraları,
SDAPR’nin Stockholm’deki 6. Parti Kurultayı’na gitmeye hazırlık yaptığı bir dönemde, illegal yaşadığı Varşova’da 4 Mart 1906’da tutuklanınca, çalışmalarını ancak 1908’den itibaren yayımlayabildi.
Bu derlemede yer alan makalelerine önce en temel soruna, ulusların kaderlerini tayin hakkı ilkesine değinerek başlamaktadır. Rosa ilk makalesinde Rusya gibi devasa bir devletteki milliyetler
sorununun çözümünün tek tek bu milliyetlerden proletaryaların çıkarları ile uyumlu hâle getirilmesi zorunluluğundan hareketle, sorunun ilkesel çözümünü proletaryanın sınıf çıkarlarının bakış
açısıyla ele alma gerekliliğini gerekçelendirmektedir.
»Ulus devlet ve proletarya« başlıklı ikinci makalesinde ulus devletin burjuva toplumu koşullarında
oluştuğunu kanıtlamaya çalışmakta, Rusya’daki toplumsal gelişmenin pratikte yeni ulus devletlerin oluşması olanaklarını engellediği gerekçesiyle, »Polonya Sorununun« ulusal sorun olarak değil, milliyetler sorununun bir parçası olarak ele alınması gerektiğini savunmaktadır.
»Merkezîleşme ve öz yönetim« başlıklı dördüncü makalesini burjuva toplumlarının merkezîleşme
tandansının en önemli düzelticisi olarak gördüğü öz yönetime ayırmakta ve güçlü merkezî hükümet ile güçlü öz yönetimin birbirlerini gerekli kıldıklarını kanıtlamaktadır.
Özerklik sorununu ise beşinci makalesinde ele almaktadır. Rosa çok açık bir biçimde milliyetlerin özerkliği yerine, coğrafî özerkliği savunmaktadır. Onun için belirleyici olan, bir veya birden
fazla milliyet değil, bu milliyetin veya milliyetlerin yaşadıkları coğrafyadır. Bu açıdan Polonya
Krallığı’nın bulunduğu coğrafyanın, özerkliğin bütün koşullarını yerine getirdiğini düşünmektedir.
Ve altıncı makalesinde de Polonya Krallığı’nın özerkliği konusunu geniş bir biçimde ele almaktadır. Muhtemelen bu makale Türkiye’deki okur için zor anlaşılır olacaktır, çünkü makalede Polonyalıların haricinde az kişinin bilebileceği bazı tarihsel koşullar ve gelişmeler anlatılmaktadır. 1905
– 1907 arasındaki gelişmelerin Polonya Krallığı’nda etkin bir işçi hareketi olduğu yönündeki görüşünü teyit ettiğini düşünen Rosa, Polonya Krallığı’nın Birinci Dünya Savaşı sonrasında kurulacak
olan Polonya Cumhuriyeti’nde kaybolacağını öngörememişti.
Rosa, Rusya’daki mutlakîyetçiliğin ancak Polonya Krallığı’ndaki proletaryanın devletin bütünündeki proletarya ile birlikte mücadele etmesi sonunda yıkılabileceği görüşünde ısrar ediyordu. Bu
makalelerini kaleme aldığı dönemde Avrupa çapında büyüyen işçi hareketlerinin kitlesel güçleriyle
Avrupa’daki devletlerin birbirleriyle büyük bir savaşa girmelerine izin vermeyeceğini düşünüyordu. Daha sonraları ise, kendi deyimiyle »barbarlığa geri dönüşün« işçi hareketlerinin zayıflığı nedeniyle olanaklı olduğunu itiraf edecekti.
Gene de Rosa’nın milliyetler sorunu ve özerklik konusundaki çalışmalarını sadece Birinci Dünya Savaşı ve sonrasındaki değişimler çerçevesinde değerlendirmek, yanlış olacaktır. Rosa için söz
konusu olan, burjuva toplumunu aşmak için mücadele etmesi gereken işçi hareketinin, bu mücadelesini sürdürebilmesi ve sosyalizmi kurduğu andan itibaren atacağı adımları için demokratik
gelişmenin ve çağdaş demokratik koşulların korunması ve geliştirilmesi yönünde taşıdığı sorumluluktu. Bu sorumluluk, ona göre, su içmek, yemek yemek kadar yaşamsal değerdeydi. Ve Rosa
Çarlıktaki milliyetler sorununu tam da bu anlamda ele almaktadır.
O açıdan bilhassa Lenin’in Rosa’ya yönelttiği »Krakau ufkundan dar bakış« eleştirisini büyük bir
haksızlık diye nitelendirilmek gerekmektedir. Eğer Rosa’nın bu derlemedeki çalışmalarına sahiden
13
ROSA LUXEMBURG
»dar bakış« eleştirisi getirilecekse, o da sadece soruna modern burjuva toplumundaki proletaryanın çıkarları açısından baktığı için ileri sürülebilir, ki kanımızca Rosa gibi bir devrimciden beklenmesi gereken de tam olarak böylesi bir pozisyon alıştır. Rosa’nın insanlığın geleceğinin şekillendirilmesinde modern burjuva toplumlarının fikir özgürlüğü, örgütlenme ve toplanma özgürlüğü
gibi temel demokratik değerlerinin her halükârda korunması ve geliştirilmesi gerektiği yönündeki
uyarısının, bugün de aynen geçerliliğini yitirmediğini tekrar anımsatmak yeterli olacaktır.
Nitekim Rosa’nın bu yaklaşımı, 1918 yazında Breslau hapishanesinde kaleme aldığı ve bu derlemeye eklediğimiz »Rus Devrimi Üzerine« başlıklı el yazmasında kalın bir kırmızı çizgi olarak
kendisini göstermektedir.
Rosa Breslau’daki hücresindeyken dünyada devrimci süreçler hızlanarak devam ediyor ve direniş
her yerde yükseliyordu. Ama nedense tüm bu hareketlilik Rosa’nın beklediği gibi işçi şuralarına,
devrime dönüşmüyordu. Diğer yandan yoldaşları, Bolşevikler Rusya’da iktidarı ele geçirmiş durumdaydılar. İşte Rosa’nın o günlerde yazdıklarını okuduğumuzda, arzusuyla yanıp tutuştuğu sosyalizm ideasının yerini derin bir hayal kırıklığının aldığını görebiliriz.
Hücrede olmasına rağmen o dönemin devrimcilerinin yaptıklarının tam tersini, aslında beklenmedik bir şey yapar Rosa: Bolşeviklere hem sahip, hem de karşı çıkar. Rosa, Rusya’daki yoldaşları
olan Bolşeviklerin kapitalizmin, halklar arası düşmanlığın ve savaşların nedenlerine karşı yeterince kararlı bir mücadele vermediklerine inanmaktadır. Ona göre Bolşevikler köylüye toprak, ezilen halklara ulusal bağımsızlık vererek ve Brest-Litowsk Barışı ile Almanya’ya karşı savaşmaktan
vazgeçerek, doğrudan sosyalizme giden yoldan uzaklaşmışlardı. Büyük bir hiddetle Bolşeviklerin
diktatorya ilân etmelerini eleştirir. Makalesini yazdığı kâğıdın kenarına şu sözleri not eder: »Sadece hükümetin taraftarları, sadece – sayıları ne kadar çok olursa olsun – bir partinin üyeleri için
tanınan özgürlük, özgürlük değildir. Özgürlük her zaman farklı düşünenin özgürlüğüdür. ›Adalet‹
fanatizmi için değil, politik özgürlüğün tüm canlandırıcılığı, iyileştiriciliği ve temizleyiciliği bu esasa bağlı olduğu ve ›özgürlük‹ imtiyaz hâline geldiğinde, etkisini yitirdiği için«.
Rosa hiç kuşku duyulmayacak bir sosyalizm aşkı ile Bolşevikleri yerden yere vurmakta, ama bir o
kadar güçlü olarak da Rusya’daki devrime sahip çıkmaktadır. Zaten makalesinin ilk cümlesi gümbür gümbür bunu ilân eder: »Rus Devrimi, Dünya Savaşı’nın en muazzam olgusudur«. Ve gene son
cümlesinde bunun altını çizer: »Ve bu anlamda gelecek her yerde Bolşevizmindir«.
Ancak Rosa Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmelerini ve sosyalist bir hükümet kurmalarını değil,
Bolşeviklerin işçi sınıfının ve kitlelerin devrimci eylem yetisini geliştirmiş olmasını önemsemekte
ve makalesinin asıl hedef kitlesi olan »üşengeç« Almanya işçi sınıfına seslenmektedir.
Rosa Rusya’daki devrime sahip çıkmasıyla, toprak reformu, ulusların kaderlerini tayin hakkı ilkesi ve demokrasinin »boğulması« eleştirisi bir bütünsellik teşkil etmektedir. İşte tam bu noktada
Rosa’nın işçi sınıfının burjuva toplumları içerisinde mücadelelerle elde ettiği kazanımların, devrim sonrasında da korunması gerektiği görüşü belirginleşmektedir. Kendisinin de aşılması için
mücadele verdiği burjuva toplumunun demokratik değerlerini ne denli şiddetle savunduğu, şu
satırlarda kendisini gösterir: »Proletaryanın tarihsel görevi, bir kez iktidara geldiğinde, burjuva
demokrasisinin yerine sosyalist demokrasiyi yaratmaktır, her türlü demokrasiyi yok etmek değil.
Ancak sosyalist demokrasi mukaddes topraklarda, sosyalist iktidarın altyapısı kurulduktan sonra, bir avuç sosyalist diktatörü sadık bir biçimde destekleyen uslu halka verilecek hazır bir Noel
hediyesi olarak başlamaz. Sosyalist demokrasi, sınıf egemenliğinin tasfiyesi ve sosyalizmin inşası
ile başlar. [Sosyalist demokrasi], sosyalist partinin iktidarı ele geçirdiği andan itibaren başlar. O,
proletaryanın diktatörlüğünden başka bir şey değildir.
Elbette: Diktatorya! Ancak bu diktatörlük demokrasinin kullanımından ibarettir, [demokrasinin]
yok edilmesinden değil; burjuva toplumunun kazanılmış haklarına ve iktisadî ilişkilerine yönelik, olmadıkları takdirde sosyalist dönüşümün gerçekleşmeyeceği, enerjik, kararlı müdahalelerden
[ibarettir]. Ancak bu diktatörlük sınıfın eseri olmalıdır; sınıf adına hareket eden küçük, yönetici bir
azınlığın değil. Yani, [bu diktatörlük] her an ve her adımda kitlelerin katılımının içinden çıkmalı,
[kitlelerin] doğrudan tesiri altında olmalı, bütün kamuoyunun kontrolüne tabi olmalı, halk kitlelerinin artan politik eğitiminin içinden çıkmalıdır.«
14
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Yaşamı boyunca radikal bir sosyalizm savunucusu olan Rosa, genel seçimlerin, engelsiz basın ve
toplantı özgürlüğünün, kısacası en geniş demokrasi olmadan sosyalizmin olamayacağı görüşünü
bu şekilde formüle etmekte, demokrasiyle »aynı parçası olduğu organik doğa gibi« gerçek toplumsal gereksinimlerin tatmin edilmesini sağlayan araçları yaratacak olan sosyalizmin kurulabileceğini vurgulamaktadır. Rosa’nın bu düşüncelerinden demokrasiyi olgunlaşması bitmiş, değişmez
bir olgu olarak görmediğini, aksine sürekli kendini yenileyen, denemelerle zenginleşen, yaşamın
merkezinde her gün kendisini yeniden kurmak zorunda olan bir demokratikleşme süreci olarak
algıladığını anlayabiliyoruz.
Rosa’nın bizlere miras bıraktığı eserlerini bu temel görüşleri ışığında ele aldığımızda, AnadoluMezopotamya coğrafyasındaki kadim milliyetler sorununun çözümü için ne denli zengin öğretileri
elimizde tuttuğumuzu fark edebileceğizdir. 1918 Kasım’ında Breslau’daki hapishaneden serbest
bırakılıp, Berlin’e dönmekte olan Rosa, daha henüz başlamış olan sosyalizm denemelerinin 20.
Yüzyıl’ın sonlarına doğru uğrayacağı hazin sonu belki öngörememişti. Ancak, 20. Yüzyıl’ın devlet
sosyalizmi deneyleri »Rus Devrimi Üzerine« başlıklı makalesinde savunduğu görüşlerinin haklılığını sonuna kadar kanıtladı. Kapitalizmin hiç bir zaman tarihin sonu olamayacağına inanan,
burjuva toplumunu aşmak ve sosyalizmi kurmak uğruna yaşamı pahasına mücadele veren Rosa
Luxemburg’un eserlerinin temel öğretisi şüphe götürmeyecek derecede açık ve nettir: Demokrasi
olmadan sosyalizm, sosyalizm olmadan demokrasi asla mümkün değildir!
*
Sözü Rosa’ya teslim etmeden önce bu derlemeye ilişkin bazı editoryal açıklamalarda bulunmamız
gerekiyor.
Bu derlemede yer alan ilk altı makalenin Lehçe orijinalinden değil, Holger Politt’in yaptığı Almanca çevirilerden Türkçeye çevrildiklerini daha önce belirtmiştik. Yedinci makale olarak eklediğimiz
»Rus Devrimi Üzerine« başlıklı el yazmasını Jörn Schütrumpf’un derlediği ve Rosa Luxemburg
Vakfı adına Karl Dietz Verlag Berlin tarafından 2008’de yayımlanan »Rosa Luxemburg ya da: Özgürlüğün bedeli« başlıklı kitapçıkta ilk kez Türkçeye çevirmiştik. Bu derlemedeki çeviri anılan bu
kitapçıktan alınmadır.
Çevirilerde hiç bir şekilde bir değişiklik veya ekleme yapılmamıştır. Orijinal metindeki uzun cümle kullanma stiline sadık kalınarak, sadece Türkçede cümle düşüklüklerini engellemek amacıyla
[...] içinde kelimeler kullanarak, yazarın kurgusu olduğu gibi verilmeye çalışılmıştır. Dipnotlar her
bölümde [1]den başlamaktadır. Rosa Luxemburg’un kullanmadığı, ama açıklamayı gerekli gördüğümüz yerlere konulan dipnotlar [2*] gibi, bir (*) ile işaretlenmiştir. Tarafımızdan eklenen dipnotlarda, günümüzde tarih kitapları veya internet üzerinden erişilebilecek bilgilerin olduğundan
hareketle ve »dipnot enflasyonu« yaratmama kaygısıyla, seçici davranmak durumundaydık.
Gerek metinlerde, gerekse de dipnotlarda anılan kişiler, gazete ve dergiler ile siyasî parti ve gruplar, derleme sonundaki eklerde açıklanmaktadırlar. Ayrıca Rosa Luxemburg’un kullandığı ülke ve
coğrafî bölge tanımlamaları ile devlet isimleri eklerde açıklanmaktadır. Türkçe çeviriye temel olan
Almanca derlemenin ekinde, Lenin’in Rosa Luxemburg’a yönelik eleştirilerinden bazı alıntılar yer
almaktadır. Bu eleştirilerin Türkçeye yeterince ve tam çevrilmeleri söz konusu olduğundan, bu
derlemede de eklemeyi gerek görmedik.
Kent isimlerini çoğunlukla orijinal isimleriyle – Almanca, Lehçe, Rusça gibi – derlemeye aldık.
Kısaltmalarda ise her defasında Almanca kısaltmalar temel alınmıştır. Dipnotlarda belirtilen kaynaklarda orijinal dil ve parantez içerisinde Türkçe çevirisi verilmiş, ancak kaynak belirtilirken sadece orijinal kısaltmalar kullanılmıştır.
Rosa Luxemburg Polonya Krallığı’ndan bahsederken, kimi yerde »bizde«, kimi yerde ise »ülkemizde« tanımını kullanmaktadır. Örneğin »bizde ve Rusya’da« derken, Polonya Krallığı ile Çarlık
Rusya’sını kast etmektedir. Aynı şekilde »proletaryamız« veya »burjuvazimiz« diye belirttiğinde,
Polonya Krallığı’ndaki proletaryayı veya Polonya Krallığı burjuvazisini kast etmektedir.
Diğer yandan Rosa Luxemburg makalelerinde »tüm devlet« veya »devletin bütünü« gibi kavramlar kullanmaktadır. Bu kavramlar ile devlet olarak Çarlık, yani Rusya ve Çarın egemenliğindeki
bütün ülkeler kast edilmektedir. Döneme ait kimi Türkçe çevirilerde genellikle »tüm Rusya« tanı15
ROSA LUXEMBURG
mı kullanılmasına rağmen, orijinal metne sadık kalmak amacıyla Rosa Luxemburg’un kullandığı
tanımları Türkçeye çevirmeyi gerekli gördük. Bu çerçevede Avusturya-Macaristan İmparatorluğu
ile bağlantılı olarak bazı makalelerde »tahta bağlı ülkeler« tanımı kullanılmaktadır. Burada kast
edilen, Habsburg hanedanlığının egemenliği altındaki bölgelerdir.
Rosa Luxemburg son makalelerinde sıkça sosyaldemokrasinin (veya »sosyaldemokrasimizin«)
programına atıfta bulunmaktadır. Aslında böylesi bir parti programı bulunmamaktadır. Kast ettiği
metin, toplu eserlerinde (Almanca) bulabileceğiniz ve Leo Jogiches ile birlikte kaleme aldığı »Ne
istiyoruz? Polonya Krallığı ve Litvanya Sosyaldemokrasisinin Programının Yorumu« başlıklı programatik makaledir. Önce gazete makalesi olarak yayımlanan bu metin, 1906 yılında Varşova’da
broşür olarak yayımlanmıştır. Metin, SDKPiL tarafından parti programı olarak kabul edilmemiş
olmasına rağmen, Almanya’daki marksist literatüre Polonya sosyaldemokrasisinin »programı«
olarak girmiştir.
Murat Çakır
Hessen Rosa Luxemburg Vakfı
16
Rosa Luxemburg
1. Ulusların kendi kaderini tayin
hakkı
I
Rus devletinde devrim, diğerlerinin yanı sıra, milliyetler sorununu gündeme oturttu. O zamana
kadar bu sorun Avrupalı devletler arasında sadece Avusturya-Macaristan’da acil bir soruydu. Şimdi ise Rusya’da güncel oldu, çünkü devrimci hadiselerin gelişimi bütün sınıfları ve siyasî partileri,
milliyetler sorununu pratik politikanın ve dolaysız görevlerin bakış açısından çözme zorunluluğu
ile doğrudan karşı karşıya bırakıyor. Rus devletindeki, oluşmuş veya oluşmakta olan bütün partiler
– ister radikal, liberal veya ister gerici olsun – kendilerini, programlarında milliyetler sorununa,
devletin iç ve dış politikasının tüm sistemiyle bağlantılı olan bu soruya, o ya da bu pozisyonu yerleştirme zorunluluğu karşısında görüyorlar. İşçi partisinde bu sorun sadece programatik bölümü
değil, aynı zamanda sınıf örgütlenmesini de ilgilendirmektedir. İşçi partisinin, tüm diğer sorunlarda olduğu gibi, milliyetler sorununda alacağı pozisyon, sorunun esas itibariyle ele alınma metodu
açısından hem radikal burjuva partilerinin, hem de sözde sosyalist ve küçükburjuva partilerinin
pozisyonundan farklı olmalıdır. Siyaseti tarihsel materyalizmin bilimsel metodu ve sınıf mücadelesi temeli üzerine kuran sosyaldemokrasi, milliyetler sorununda da istisnaya izin veremez. Diğer
taraftan bu göreve ancak esas açısından bir bakış, [yani] bilimsel sosyalizm pozisyonundan bakış
sosyaldemokrasinin siyaseti için esaslı bir bütünsel çözüm ve anlayışı garanti edebilir, her ne kadar
milliyetler sorununun biçimlerinin, Rus İmparatorluğu’ndaki sosyal, tarihsel ve etnik alacalılıktan
kaynaklanan farklılıkları dikkate alınmak zorunda olsalar da.
Rusya Sosyaldemokrat İşçi Partisi’nin programında, milliyetler sorununun tüm özgül görünüm
biçimleriyle genel çözümünü kapsayan formülünü, partinin, anayasası »devlet içerisindeki bütün
milliyetlere kendi kaderini tayin hakkını« tanıdığı bir »demokratik cumhuriyet« talep ettiğini belirten [programın] dokuzuncu maddesi içermektedir. [1*]
Ancak Rus partisinin programı aynı konuyu ilgilendiren son derece önemli diğer iki talebi de içermektedir. Sınıfların kaldırılmasını ve yurttaşların cinsiyetleri, inançları, ırkları ve milliyetlerinden
bağımsız eşitliğini talep eden yedinci madde ve devlet nüfusunun kendi ana dillerinde, giderleri
devlet kasasından karşılanacak okul özyönetimi çerçevesinde okula gitme haklarının verilmesi ile
tüm devlet ve kamu dairelerinde ve toplantılarda devletin resmî dilinin yanı sıra ve eşit haklı olarak
kendi ana dillerini kullanma hakkının verilmesi gerektiğini ilân eden sekizinci madde. Nitekim
programın, özgül koşulları gösteren ve özgül nüfus bileşimi olan bölgeler için geniş yerel ve bölgesel özyönetimi (oblastnoje samouprawknije) talep eden üçüncü maddesi de milliyetler sorunu ile
sıkıcasına bağlantılıdır. Ama görüldüğü kadarıyla, program yazarlarına yurttaşların eşitliği, ana
dil hakkı ile bölgesel ve yerel özyönetim milliyetler sorununun düzenlenmesi için yeterli gelmemiş
olmalı ki, her milliyete ayrıca »kaderini tayin hakkı« hediye eden özel bir maddenin eklenmesi bir
zorunluluk olarak görülmüş.
Bu formülde öncelikle dikkat çeken, [formülün] özgül olarak sosyalizm veya işçi politikalarıyla bağı
olan hiç bir şeyi içermemesidir. »Ulusların kendi kaderini tayin hakkı« ilk bakışta tüm zamanların
ve bütün ülkelerdeki burjuva milliyetçiliğinin eski parolasının: »ulusların özgürlük ve bağımsızlık
[1*] Bkz.: Wtoroj sesd RSDRP. Protokoly (RSİP’nin İkinci Parti Kurultayı. Tutanaklar) Moskova 1958, S.
418-424.
19
ROSA LUXEMBURG
hakkının« dolamlamasıdır. »Ulusların doğal özgürlük hakkı« bizde de, Polonya’da, Demokratik
Toplumdan (Towrzystwo Demokratyczne), Limanowski’nin »Pobudka«sına, sosyalist-ulusalcı »Pobudka«dan, bağımsızlık programından vazgeçtiği dönemden önceki antisosyalist »Ulusal
Lig«e (Liga Narodowa) kadarki milliyetçilerin klasik formülüydü. [2*] 1848’de Windischgrätz’in
panslavist süngülerince dağıtılan Prag Panslavistler Kongresi’nin ele alınabilecek tek sonucu,
»ulusların eşitliği« kararıdır. [3*] Diğer yandan, sadece Rusya’daki değil, Almanya’da, Avusturya-Macaristan, İsviçre ve İsveç, Amerika ve Avustralya’da yaşayan uluslara seslenen »ulusların
kendi kaderini tayin hakkı« ilkesi, tüm genellemeciliğine ve kapsamına rağmen, günümüz sosyalist
partilerinin hiçbirinin programında yer almamaktadır. Özellikle milliyetler sorununun birincil rol
oynadığı [ve] nüfusunun çok karışımlı olduğu bir ülkede faaliyet gösteren bir parti olan Avusturya
sosyaldemokrasisinin programı, yukarıda anılan böylesi bir ilkeyi içermemektedir.
Avusturya partisinin programı, milliyetler sorununu, her ulusa [bu sorunu] kendi takdirine bırakan metafizik bir formülle değil, sadece tam belirlenmiş bir devletsel-siyasal plan yardımıyla
çözmektedir. Çünkü Avusturya sosyaldemokrasisi, Habsburgların Orta Çağ’daki hanedan siyasetleriyle bir araya getirilen ve tek tek her biri teritoryal açıdan farklı biçimde bir çok milliyeti içinde barındıran »krallıklar ve tahta bağlı ülkeler«-parça bohçasından ibaret olan Avusturya devlet
sisteminin ortadan kaldırılmasını talep etmektedir. Parti, buna karşın bu krallıkların ve ülkelerin
ulusal karakterleri birbirine yakın olarak birleşik olan bölgelere ayrılmalarını ve ancak böyle oluşan ulusal bölgelerin bir devlet çatısı altında birleşmelerini talep etmektedir. Ancak sosyaldemokrasinin programı, bu milliyetlerin Avusturya’nın bütününde en az belirli bir dereceye kadar karışık
olmasından dolayı, yeni oluşturulacak ulusal bölgelerde, ulusal azınlıklara kendilerine ait olan bir
korunma hakkını da öngörmektedir. Avusturya’daki koşulların en deneyimli tanıyıcılarından olan
ve Avusturya sosyaldemokrasisinin zihinsel atalarından sayılan Karl Kautsky, »Milliyet ve Enternasyonalite« [Alm.: »Nationalität und Internationalität«] adlı yeni broşüründe çok inandırıcı bir
biçimde, bu planın da, gerçekleştirilmesi durumunda bile, milliyetler arasındaki tartışmaları ve
zorlukları tam olarak çözemeyeceğini gösteriyor. Nasıl değerlendirilirse değerlendirilsin, [Avusturya partisinin bu uğraşı] en azından bu zorlukların pratik çözümünün bir denemesidir; ve Avusturya’daki milliyetler sorununun önemi nedeniyle metnin bütününü burada alıntılamak istiyoruz:
Avusturya partisinin 1899 Brünn Parti Kurultayı’nda kabul edilen milliyetler programı şöyle:
»Avusturya’daki ulusal karışıklıklar, her siyasî ilerlemeyi ve halkların her kültürel gelişimini felç ettiğinden; bu karışıklıkların kaynağı en başta kamusal kurumlarımızın siyasî
geri kalmışlığı olduğundan ve ulusal tartışmanın devamla sürmesi, egemen sınıfların egemenliklerini güvence altına almalarının ve gerçek halk çıkarlarının güçlü ifade edilmesinin
engellenmesinin aracı olması dolayısıyla, Parti Kurultayı şunu beyan eder:
Avusturya’daki milliyetler ve diller sorununun eşit haklar ve eşitlik ile sağduyu anlamındaki nihaî düzenlemesi, öncelikle bir kültürel taleptir, bu nedenle de proletaryanın yaşamsal
çıkarları arasındadır; [bu düzenleme] ancak genel, eşit ve doğrudan seçim hakkı ile kurulacak olan, devlette ve [tahta bağlı] ülkelerdeki tüm feodal imtiyazların kaldırıldığı gerçek
demokratik devlet içerisinde olanaklıdır, çünkü devleti ve toplumu asıl koruyucu unsurlar
olan çalışan sınıflar, ancak böylesi bir devlette söz söyleyebilirler;
[2*] 1865 yılında Ludwik Mieroslawski tarafından kurulan »Demokratik Toplum«, 1870’de dağıldı. Bu
örgüt, Kasım Ayaklanması yenilgisinden sonra 1832’de Paris’te kurulan ve zamanın en önemli siyasî örgütü olan »Polonyalı Demokratik Toplumu«nun gelenekleri ile bağlantı kurmaya çalışmıştı. Mieroslawski, Polonya’nın öncülüğünde Slavları birleştirmeye çabaladı.
»Ulusal Lig«, daha sonraları burjuva milliyetçisi Ulusal Demokrasi Partisi’nin (Narodowa Demokracja)
siyasî çekirdeğini oluşturacak olanlarca 1893’de kurulan bir gizli örgüttü. Örgüt, silahlı ayaklanmayı siyaset aracı olarak kullanmayı reddediyor, ama Polonya’nın çıkarlarının ancak toplumsal yaşamın ulusallaştırılması ile korunabileceğini savunuyordu.
[3*] 1848 Haziran’ında Prag’da gerçekleşen »Slav Kongresi«ne üç seksiyondan (Çek-Slovak, Polonya-Ukrayna ve Güney Slavlar) 340 delege katılmıştı. Kongrenin bitiminde Prag’da patlak veren »Haziran Ayaklanması«, Kont Alfred zu Windischgrätz komutasındaki ve farklı Slav ülkelerinden getirilen askerlerden
oluşan imparatorluk ordusunca bastırılmıştı.
20
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Avusturya’daki halkların ulusal özelliklerinin korunması ve geliştirilmesi, ancak eşit haklar temelinde ve her türlü baskıların engellenmesi ile olanaklıdır [ve] bu yüzden, hepsinden önce, her bürokratik-devletsel merkeziyetçilikle, aynı [tahta bağlı] ülkelerdeki feodal
imtiyazlarla olduğu gibi, mücadele edilmelidir. Bu koşullar altında, ama sadece bu koşullar altında, Avusturya’daki ulusal nifakın yerine ulusal düzen yerleştirilebilir; şu yönlendirici ilkelerin tanınmasıyla:
Avusturya, milliyetlerin demokratik birlik devleti hâline getirilmelidir. Tahta bağlı tarihsel
ülkelerin yerine, yasaması ve idaresi genel, eşit ve doğrudan seçim hakkı temelinde oluşturulan ulusal parlamentolarca gerçekleştirilecek ulusal sınırlardaki özyönetim organları
yerleştirilecektir.
Aynı ulusun bütün özyönetim bölgeleri, kendi ulusal meselelerini tamamen özerk biçimde
halleden ulusal birleşik birlik oluştururlar.
Ulusal azınlıkların hakları, Rayh Parlamentosu’nca kabul edilecek özgül bir yasayla korunacaktır.
Ulusal ayrıcalıkları tanımıyoruz, o nedenle tek devlet dili [resmî dil] talebini reddediyoruz;
ortak anlaşma dilinin gerekli olup olmadığına Rayh Parlamentosu karar verecektir.
Avusturya enternasyonal sosyaldemokrasisinin organı olan Parti Kurultayı, bu yönlendirici ilkeler temelinde halkların anlaşabileceğine dair inancını beyan eder;
[Kurultay] her milliyetin ulusal varoluş ve ulusal gelişme hakkını tanıdığını, ama halkların
kendi kültürlerinin her ilerlemesini, birbirlerine karşı verdikleri dar kafalı tartışmalarla
değil, birbirleriyle sıkı dayanışma içerisinde gerçekleştirebileceklerini; özellikle her dilden işçi sınıfının, tek tek her ulusun ve bütünlüğün çıkarları için enternasyonal mücadele
yoldaşlığı ve kardeşliğini sıkı sıkı tuttuğunu ve siyasî ve sendikal mücadelesini birleşik
kararlılıkla sürdürmesi gerektiğini törenle beyan eder.« [4*]
Rus İşçi Partisi, enternasyonal sosyalizm saflarındaki partiler arasında »uluslara kaderlerini tayin hakkını« garantileyen tek partidir; bu formülü Rus sosyaldemokrasisinin dışında sadece »Rus
sosyalist-devrimcilerinin« programında devlet federalizmi ilkesiyle birlikte kullanıldığını görebiliyoruz. Sosyalist-Devrimciler Partisi’nin siyasî deklarasyonundaki ilgili paragraf şöyledir: »Tek
tek milliyetlerin aralarındaki ilişkilerde federalizm ilkesinin olanaklı olan en geniş uygulaması,
[milliyetlerin] sınırsız kendi kaderini tayin hakkının tanınması.« [5*]
Ama bu formül, Londra Enternasyonal Sosyalistler ve İşçiler Kongresi’nin 1896’da ulusal sorunla
ilgili olarak aldığı kararın yeniden yazılımı olması nedeniyle, enternasyonal sosyalizmle başka bir
bağlantıdadır. Ne var ki, kararın kabul edilmesine yol açan şartların ve [kararın] tam metninin
açıkça gösterdiği gibi, Rus partisinin programındaki dokuzuncu madde, Londra Kararı’nın uygulanmasıymış diye algılanmasının, bir yanlış anlaşılma olduğu görülmelidir.
Londra Kararı, hiç bir şekilde enternasyonal kongrede genel olarak milliyetler sorunu üzerine konuşma niyetini veya gereksinimini takip etmedi; [karar] farklı ülkelerdeki işçi partilerinin bu sorunu fiilen çözebilecekleri bir formül olarak da [kongreye] sunulmadı veya [kongre tarafından] bu
anlamda kabul edilmedi. Aslında mesele tam tersine gelişti. Londra Kararı, Polonya hareketinin
sosyal-yurtsever akımınca, yani »Polonya Sosyalist Partisi« (PPS) tarafından verilen [ve] bağımsız
Polonya’nın yeniden kurulmasını enternasyonal sosyalizmin ivedi gereksinimi olarak kabul edilmesini talep eden bir karar tasarısı nedeniyle alınmıştı. [6] Enternasyonal Kongre, Polonya sos[4*] Klaus Berchthold (Derl.): Österreichische Parteiprogramme 1868-1966 (1868-1966 Avusturya Parti
Programları) Viyana 1967, S. 144.
[5*] Bkz.: Sosyalist-Devrimciler Partisi’nin 1905 Aralık’ında kabul edilen programı. »15 büyük Rus siyasî
partisinin pozisyonları«, St. Petersburg 1906, S. 19-28.
[6] Karar tasarısının tam metni şöyleydi: »Kongre, bir ulusun başka bir ulus tarafından boyunduruk altına alınmasının sadece kapitalistlerin ve despotların çıkarına olduğu, çalışan halk içinse, gerek ezilen,
gerekse de ezen ulus için felaket getirdiği; özellikle iç güçlerini ve dış önemini Polonya’nın boyunduruk
21
ROSA LUXEMBURG
yaldemokrasisi tarafından kongrede yapılan eleştirilerin ve sosyalist basındaki, bununla bağlantılı
tartışmaların [7] etkisiyle, ayrıca Rusya’daki kitlesel işçi hareketinin ilk belirtisi olan St. Petersburg
tekstil sanayii işçilerinin 1896 Mayıs’ındaki 40.000 kişilik dikkate değer grevinin etkisi altında,
argümantasyonu ve toplam karakteriyle Rus devrimci hareketine karşı yöneltilen Polonya karar
tasarısını kabul etmedi. Ama, Polonya’nın yeniden kurulmasını talep eden karar tasarısının reddi
anlamına gelen »Londra Kararı«nı aldı:
Karar şöyle: »Kongre, bütün ulusların tam kaderini kendi tayin hakkını savunduğunu ve şu an
askerî, ulusal veya başka despotizmlerin boyunduruğu altında olan işçilere sempati duyduğunu
beyan eder, bütün bu ülkelerin işçilerini, birlikte enternasyonal kapitalizmi aşmak ve enternasyonal sosyaldemokrasinin hedeflerini gerçekleştirme mücadelesini vermek için, tüm dünyanın sınıf
bilinçli işçilerinin saflarına katılmaya çağırır.« [8*]
Gördüğümüz gibi Londra Kararı içeriği itibariyle salt Polonya Sorununun dikkate alınması yerine,
bütün ezilen ulusların hakkının genelleştirilmesini koyuyor, sorunu böylece ulusaldan enternasyonal temele yerleştiriyor ve PPS karar tasarısının – bağımsız Polonya’nın yeniden kurulası – biçiminde talep ettiği gibi, pratik politikanın belirli, tamamen somut bir talebinin yerine, genel sosyalist ilkeyi ifade ediyor: Ezilen bütün ulusların proletaryasına sempati ve onların kaderlerini tayin
hakkının kabulü. Kongrenin bu ilkeyi, enternasyonal işçi hareketinin eline milliyetler sorunu için
pratik bir çözüm verme düşüncesiyle kabul ettiğinden en ufak bir şüphe yok. Tam tersine, Londra
Kararı’nın sosyalist politika için verdiği asıl pratik ipucunu, [kararın] birinci, giriş bölümü değil,
ikinci, »bütün bu ülkelerin işçilerini« (ulusal boyunduruk altındakileri) enternasyonal sosyaldemokrasisinin saflarına katılmaya ve ilke ve hedeflerinin gerçekleştirilmesi için çalışmaya davet
eden bölümü içermektedir. Orada, kararın birinci bölümünde ifade edilen ilkenin, [yani] ulusların
kaderini kendi tayin hakkının, sadece böyle, yani enternasyonal sosyalizmin ilke ve hedeflerinin
gerçekleştirilmesi yolu üzerinden, nihaî hedeflere ulaşıldıktan sonra, yaşama geçirilebileceği açıkça vurgulanmaktadır.
Gördüğümüz gibi sosyalist partilerden hiç birisi Londra Kararı’nı milliyetler sorununun pratik çözümü olarak algılamadı [ve] onu bu anlamda programına almadı. Bilhassa, milliyetler sorununun
çözümü kendisi için varoluş sorunu olan Avusturya sosyaldemokrasisi bunu yapmadı; yerine kendisi için ve bağımsız olarak, daha önce anılan 1899 yılındaki pratik »Milliyetler Programını« yarattı. Ve, sanki Londra Kararı’nı sosyal-yurtseverlik »anlamında« bir formülmüş gibi göstermeye
çalışması açıkça belli olan, ama daha çok Polonya’nın yeniden kurulması karar tasarısını reddeden,
en azından herhangi bir pratik karakteri olmayan bir genel formülasyon olarak [bu karar tasarısını] tamamen sulandıran bir sonuca ulaşan [Londra] kararı[nı] genişletme çabalarına rağmen, PPS
bile [Londra Kararı’nı programına] almadı; ki bu daha anlamlıdır. [9]
altına alınmasından çıkartan Rus Çarlığının uluslararası işçi hareketi için süregiden bir tehdit oluşturduğu düşüncesiyle: Polonya’nın bağımsızlığının hem uluslararası işçi hareketinin bütünü, hem de Polonya
proletaryası için aynı önemde zorunlu siyasî talep olduğunu beyan eder.« [Bkz.: Rosa Luxemburg (R.L.):
Der Sozialpatriotismus in Polen (Polonya’daki sosyal-yurtseverlik), Gesammelte Werke (tüm eserleri –
GW), Bd. 1/1, S. 39.
[7] Bkz.: Kwestia polska a ruch socjalistyczny. Zbiór artykulów o kwestli polskiej. R. Luxemburg, K. Kautskyego, F. Mehring, Parvusa i innych z przedmową R. Luxemburg i urawagami wydawców oraz dodatkiem [Polonya Sorunu ve sosyalist hareket. Polonya Sorunu üzerine R. Luxemburg, K. Kautsky, F. Mehring, Parvus ve başkalarının toplu makaleleri. R. Luxemburg’un önsözü, derleyenlerin notları ve eklerle.],
Krakau 1905.
[8*] Bkz.: Verhandlungen und Beschlüsse des Internationalen Sozialistischen Arbeiter und Gewerkschafts-Kongress zu London vom 27. Juli bis 1. August 1896 (27 Temmuz’dan 1 Ağustos 1896 tarihine
kadar süren Londra Sosyalist İşçiler ve Sendikalar Kongresi Görüşmeleri ve Kararları), Berlin 1896, S. 18.
[9] Londra Kararı’nı sadece Prusya’daki PPS, Alman sosyaldemokrasisiyle tartışmaları sürerken, programına almayı gerekli görmüştü. PPS [Prusya’nın işgali altındaki Polonya topraklarında kurulu olan parti],
daha sonra yeniden Alman [sosyaldemokrat] partisine katılınca, Erfurt Programını önkoşulsuz kabul etti.
[SPD’nin 14 Ekim – 20 Ekim 1891 tarihleri arasında Erfurt kentinde yapılan Parti Kurultayı’nın kabul
ettiği program. Erfurt Programı, Ferdinand Lassale’in öncülüğünde kabul edilen ve reformist çizgide
22
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Esas itibariyle modern işçi partilerinin siyasî programlarının hedefi, sosyalist idealin soyut ilkelerini ilân etmek değil, aksine bilinçli proletaryanın burjuva toplumu çerçevesinde verdiği sınıf
mücadelesinin hafifletilmesi ve nihaî zaferi için gerek duyduğu ve talep ettiği o pratik sosyal ve
siyasî reformları formüle etmektir. Siyasî programın talepleri, gündelik politikasına ve gereksinimlerine yol gösterici olarak hizmet etmek; işçi partisinin politik eylemini oluşturmak ve uygun yöne
çevirmek; sonucunda da proletaryanın devrimci politikası ile burjuva ve küçükburjuva partilerinin
politikaları arasına sınır koymak için, proletaryanın sınıf mücadelesi alanına müdahale eden belirli
hedefleri, toplumsal ve politik yaşamdaki o yakıcı sorunların doğrudan, pratik ve burjuva toplumu
içerisinde gerçekleştirilecek çözümlerini olanaklı kılmak için kaleme alınmıştır.
»Ulusların kendi kaderlerini tayin hakkı« formülasyonu, kolayca görülebileceği gibi, bu karakterde
değildir. [Bu formülasyon] proletaryanın gündelik politikası için hiç bir pratik ipucu ve milliyetler
sorunu için hiç bir pratik çözüm içermemektedir. Bu formülasyon, örneğin Rusya’daki proletaryaya
Polonya ulusal sorununun, Fin sorununun, Kafkasya sorununun, Yahudi sorununun vs. çözümünü
hangi biçimde talep edebileceğini göstermemekte, sadece ilgili »uluslara«, kendi ulusal sorunlarını
hepsinin istediği gibi çözmeleri için sınırsız bir yetki vermektedir. Yukarıdaki formülasyondan işçi
sınıfının gündelik politikası için çıkartılabilecek tek pratik sonuç, ulusların ezilmesinin her türlü
görüngülerine karşı mücadele edilmesinin, [işçi sınıfının] kendi yükümlülüğü olduğu uyarısıdır.
Eğer her ulusun kendi kaderini tayin hakkını kabul edersek, o zaman bunun mantıkî sonucu olarak, bir ulusun başka bir ulus üzerinde durmaksızın, bir ulusun başka bir ulusa şiddet yoluyla
ulusal varoluşun o ya da bu biçimini dayatmak isteyen her denemeyi tabiî ki mahkûm etmeliyiz.
[Ama] proletaryanın sınıf partisinin ulusların ezilmesine karşı protesto ve mücadele yükümlülüğü
nasıl özel bir »uluslar hakkına« dayanmıyor ise, [partinin] cinsiyetlerin sosyal ve politik eşitliği
için verdiği uğraşlar da, kadın hakları savunucularının burjuva hareketinin kendisine temel aldığı
»kadın haklarından« değil, aksine sadece sınıf sistemine, her türlü sosyal eşitsizliğe ve toplumsal
egemenliğe olan genel karşıtlıktan, tek cümle ile, sosyalizmin ilkesel duruşundan kaynaklanmaktadır. Pratik politika için belirtilen uyarının karakteri bunun dışında tamamen negatiftir. Ulusların ezilmesinin her türlü biçimine karşı mücadele yükümlülüğü, Rusya’daki bilinçli proletaryanın
bugünkü aşamada Polonya, Letonya, Yahudi vs. ulusal sorununun çözümü için hangi koşulları,
hangi biçimleri hedeflemesi, günümüzün sınıf ve partiler mücadelesinde çeşitli burjuva, milliyetçi
ve sözde sosyalist programları karşısına hangi programı çıkarması gerektiği konusunda hiç bir
açıklık getirmemektedir. Tek cümle ile, »ulusların kendi kaderlerini tayin hakkı« formülasyonu
esas itibariyle milliyetler sorunu için siyasî ve programatik bir kılavuz değil, aksine sadece bu sorudan kaçmanın belirli bir türüdür.
II
Rusya Sosyaldemokrat Partisi’nin programındaki dokuzuncu maddenin genel ve şablonvarî karakteri dahi, sorunu böyle ele alma biçiminin marksist sosyalizm pozisyonuna yabancı olduğunu gösteriyor. Bütün ülkeler ve zamanlar için aynı doğrulukta geçerli olan bir »ulus hakkı«, »insan hakları«
ve »yurttaş hakları« türünden metafizik boş söylemden başka bir şey değildir. Bilimsel sosyalizmin
temeli olan diyalektik materyalizm böylesi »ebedî« formüllerden bağını nihaî olarak kopartmıştır.
Çünkü tarihsel diyalektik, »ebedî« gerçeklerin ve de »yasaların« olmadığını, Engels’in cümlesiyle
söyleyecek olursak, »şimdi ve burada iyi olanın, orada veya o zaman, kötü veya tersinin de olacağını« [10*], belirli koşullar altında doğru ve akıllı olanın, başka koşullar altında haksızlık ve saçmalık
olabileceğini göstermiştir. Çünkü tarihsel materyalizm bizlere, bu »ebedî« gerçeklerin, yasa ve formüllerin gerçek içerikleri hakkında, verili muhitlerin ve verili tarihsel dönemin maddî toplumsal
koşullarından başkasının belirleyici olamayacağını öğretmiştir.
Bilimsel sosyalizm bu pozisyondan hareketle, burjuvaziden kalan demokratik boş laflar ve ideolojik metafiziğin hazine kasacığının bütününü revize etmiştir. »Demokrasi«, »burjuva özgürlükleri«,
»eşitlik« ve benzer güzel şeyler, günümüz sosyaldemokrasisi için halklar ve zamanlardan yüce, bulutların üzerinde süzülen gerçekler ve haklar olmaktan uzun zaman öncesinde çıkmışlardır. Tam
olan Gotha Programı’nın (1875) aksine, partiyi yeniden marksist çizgiye oturtmuştu. Her ne kadar Karl
Kautsky programın teorik bölümünün Marx’ın Das Kapital’inden bölümler içerdiğini vurgulasa da, Erfurt
Programı proleter devrimi talep etmiyordu.]
23
ROSA LUXEMBURG
tersine, marksizm onları sadece belirli tarihsel koşulların ifadeleri, maddî içeriklerinde, yani siyasî
geçerliliklerinde de, böyle bakıldığında tek »ebedî« gerçek olan ebedî değişimlere tabi kategoriler
olarak incelemekte ve algılamaktadır.
Eğer bir Napolyon veya benzer bir despot, halk kitlelerinin siyasî geriliği ve ekonomik bağımlılığından faydalanarak, siyasî demokrasinin en radikal biçimi olan referandumu, Sezarlık’ın hedefleri
için kullanırsa, o zaman hiç çekinmeden [ve] tüm kararlılığımızla, hem de burjuva demokrasilerinin metafizikçileri için dokunulmaz tanrısal varlık gibi görünen halk gücü majestelerine karşı en
ufak utangaçlığı göstermeden, bu »demokrasiye« karşı çıkarız.
Eğer Alman Tessendorf, bu Çarlık jandarması veya »öz Polonyalı« ulusal-demokrat, grev kırıcılarının »kişisel özgürlüğünü«, onları örgütlü işçilerin ahlâkî ve bedensel baskısından koruyarak savunursa, o zaman gözümüzü kırpmadan, [örgütlü işçilere] aydınlanmamış rakiplerini dayanışmaya
zorlamaları için tam ahlâkî ve tarihsel hakkı tanırız; her ne kadar bu »iş arayanlar«, liberalizmin
formalist bakış açısından hiç kuşkusuz »özgür birey« hakkına, yani mantıklarının veya mantıksızlıklarının kendilerine emrettiğini yapma [hakkına] sahip olsalar da.
Nihayetinde, eğer Manchester Okulu’nun liberalleri, »burjuva eşitliği« adına ücretli emeği, sermayeye karşı verdiği mücadelede kaderine bırakırlarsa, o zaman ardında büyük ekonomik eşitsizliğin
gizlendiği bu metafizik lafazanlığın maskesini indirir ve formel »yasa önünde eşitliği« kararlı bir
biçimde çiğneyerek, ücretli emek sınıfı için devlet koruması talep ederiz.
Milliyetler sorunu, modern sosyalizmce incelenen tüm diğer siyasî, sosyal ve ahlâkî soruların istisnası olamaz ve [bu sorun], »tüm ulusların kendi kaderini tayin hakkı« gibi kulağa hoş gelen de
olsa, herhangi bir genel şablonla ele alınamaz. Çünkü bu formülasyon ya hiçbir anlamı olmayan,
içi boş ve hiç bir yükümlülük getirmeyen bir söylemdir, ya da, sosyalistlerin bütün ulusal özlemleri
önkoşulsuz destekleme yükümlülüğünü ifade etmektedir, ki bu durumda tamamen yanlıştır.
Tarihsel materyalizmin genel ilkelerinden hareketle, sosyalistlerin milliyetler sorunlarına gösterecekleri tavır, öncelikle her durumda, değişik ülkelerde birbirlerinden önemli ölçüde farklılık gösteren ve ayrıca her ülkede zaman içerisinde önemli değişimler gösteren somut koşullara bağlıdır.
Gerçekler hakkındaki yüzeysel bilgi bile, Osmanlı sarayının kucağında olan Balkanlar’daki ulusal
mücadeleler sorununun, İrlandalıların İngiltere egemenliğine karşı verdikleri mücadele sorunundan farklı iktisadî ve tarihsel nedeninin, farklı uluslararası öneminin ve geleceğe farklı bir bakışının olduğunu ve Avusturya’yı oluşturan milliyetler arasındaki ilişkilerdeki kırılmaların, Polonya
Sorunu’nu belirleyen şartlardan değişik olduğunu görmeye yeter. Ayrıca milliyetler sorunu zaman
içerisinde her ülkede karakterini değiştirmektedir, ki bu da [milliyetler sorununun] değerlendirilmesinde değişimi gerekli kılar. Ve böylelikle üç ulusal hareketimiz ancak, aristokrat-katolik ideolojinin, Szujski gibi, Polonya’nın »ulusların İsa’sı« olduğuna inanan metafizikçileri veya günümüzün
sosyal-yurtsever »okulunun« kızıl cahilleri baktığında, Kościusko Savaşı’ndan [11*] başlayarak,
aynı tarihsel tiyatronun stereotipik üç tekrarı, yani »boyunduruk altındaki ulusun bağımsızlık mücadelesi« hâline gelebilir. [Ama] her kim ki, isimle materyalist tarih araştırmacıları, araştırmanın
ameliyat bıçağı ile üç ulusal kalkışmamızın yüzeylerinin derinine inerse, o orada, sadece her defa[10*] R.L. burada »Sosyalizmin Ütopyadan Bilime Gelişmesi« başlıklı, 1882’de Lehçe’ye çevrilen çalışmadan alıntı yapıyor. Alıntı yapılan bölüm şöyle (Almancadan çeviri): »Yakından incelediğimizde bir
karşıolumun, pozitif veya negatif olsun, her iki kutbunun [da] birbirlerinden hem ayrılmaz, hem de [birbirlerinin] tam karşısında durduklarını ve, tüm karşıtlıklarına rağmen, karşılıklı olarak birbirlerine nüfuz
ettiklerini görüyoruz; aynı, sebep ve sonucun, sadece bir tek meseleye uygulandıklarında böyle geçerlilikleri olan, ama o tek meseleyi dünya çapındaki bütün ile genel bağlantısı temelinde ele aldığımızda birleşen, sebep ve sonucun sürekli yerlerini değiştirdikleri, şimdi ve burada sonuç olanın, orada veya o zaman
sebep veya tersi olduğu evrensel karşılıklı etkileşim görüşünde çözülen tasavvurlar olduklarını [gördüğümüz gibi].« Karl Marx/Friedrich Engels: Werke (Tüm eserleri – kısaca MEW), Bd. 19, S. 204. Aynı alıntı,
neredeyse kelimesi kelimesine »Anti Dühring«de de bulunmaktadır. Bkz.: Marx/Engels, MEW, Bd. 20,
S. 23.
[11*] R.L. burada 1794 yılında Polonya yurtseverlerinin general Tadeusz Kościuszko önderliğinde,
Polonya’nın bölünmüşlüğünü bitirmek için, hem Rusya’ya, hem de Prusya’ya karşı başlatılan silahlı ayaklanmaları kast etmektedir.
24
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
sında dış şartlar nedeniyle işgalcilerle mücadele biçimini alan üç farklı toplumsal-siyasî hareketi
görebilecektir. Kasım Ayaklanması [1830/1831] ile Kościusko Savaşı’nı ve Ocak Ayaklanmasını
[1863/1864] aynı, »boyunduruk altındaki ulusun« kutsal halklarının ölçüsüyle değerlendirmek,
aslında hiç bir değerlendirmenin olmadığı, tarihsel ve siyasî eleştirisizlik anlamına gelmektedir.
Şark sorunu olarak adlandırılan [sorun], tarihsel koşulların değişmesinin, sosyalistlerin milliyetler
sorunundaki değerlendirme ve tavırlarını nasıl etkilediğini gösteren açık bir örnektir. 1855’deki
Kırım Savaşı döneminde bütün demokratik ve sosyalist Avrupa’nın sempatisi Türkiye tarafında
ve Güney Slavların özgürlük uğraşlarının karşısındaydı. Halkların özgürlük »hakkı«, Marx, Engels [ve] Liebknecht’i Balkan Slavlarına karşı düşmanca tavır almaktan ve bütünsel Türkiye’nin
davasını savunmaktan alıkoymadı. Onlar, o zamanlar Türkiye’nin bağrındaki Slav kabilelerinin
ulusal hareketlerini, liberalizmin o ya da bu »ebedî« duygusal formülasyonları açısından değil,
kanılarına göre bu ulusal hareketlerin içeriğini belirleyen maddî koşulların bakış açısından değerlendirdiler. Marx ve Engels, toplumsal olarak geri kalmış Balkan Slavlarının o zamanki özgürlük
uğraşlarını, Rus Çarlığının Türkiye’yi parçalama hedefiyle geliştirdiği entrikalar diye algılayarak,
Rus gericiliği karşısında bütünsel Türkiye’nin bir savunma seti olacağında ısrar ettiler [ve] Slavların ulusal özgürlük davalarını, hiç tereddüt etmeden, Avrupa demokrasisinin çıkarlarına kurban
ettiler. Alman sosyaldemokrasisinde bu politika geleneksel olarak 1890lı yılların ortasına, yaşlı
Wilhelm Liebknecht’in Türkiye Ermenilerinin mücadele sorunu çerçevesinde bu anlamda sahneye
çıkmasına dek, geçerli kaldı. Ancak tam da o zamanda Alman ve enternasyonal sosyaldemokrasinin Şark Sorunu’ndaki pozisyonu ters yöne doğru değişmişti. Sosyaldemokrasi, Türkiye’de ezilen
ulusal uğraşların, kültürel varoluş koşullarına kavuşmalarını o ya da bu biçimde açıkça desteklemeye ve bütünün sunî birlikteliğine riayet etmemeye başlamıştı. Ve bunu yaparken de kendisini,
ezilen ulusalar olan Ermenilere ve Makedonyalılara karşı sorumluluk hissi ile değil, aksine öncelikle yüzyılın ortasından itibaren Şark’ta söz konusu olan maddî güç ilişkilerinin analizi ile yönlendiriyordu. Bu analizden hareketle Türkiye’nin siyasî çözülüşünün, 19. Yüzyıl’ın ortalarından itibaren
süren kendi iktisadî-siyasî gelişiminin bir sonucu [ve] ayrıca, Türkiye’nin geçici muhafazasının,
Rus mutlakîyetçiliğinin gerici diplomasisinin çıkarlarına olduğu kanaatine varan sosyal demokrasi, tüm diğer örneklerde olduğu gibi, nesnel gelişmenin önüne geçmedi; aksine [nesnel gelişme]
ile uyumlu olarak ve sonuçlarından da faydalanarak, Türkiye’deki ulusal hareketleri desteklemesiyle, Avrupa medeniyetini savundu; aynı şekilde, her ne kadar toplumsal temelleri zayıf olsa da,
Türkiye’nin yenilenmesi ve reforme edilmesi uğraşlarını da destekledi.
Bu yönde ikinci örneği Marx ve Engels’in 1848 Devrimi esnasında Çeklerin ve Polonyalıların ulusal uğraşlarına karşı aldıkları birbirleriyle çelişen tavırları veriyor. Çeklerin, »ulusların kendi kaderlerini tayin hakkı« pozisyonundan hareketle, Avrupa demokratları ve sosyalistlerinin desteğini
Polonyalılardan daha az hak etmedikleri şüphe götürmez. [12*] Ama böylesi soyut formüle hiç bir
şekilde değer vermeyen Marx [Engels] ise, uğraşlarını devrimci duruma zarar veren çatallaşmalar
olarak gördüğünden Çeklere ve özgürlük uğraşlarına bir yıldırım gibi çarptı, ki Marx’ın [Engels’in]
tasavvurunda Çekler yok olmaya mahkûm olduklarından, daha sert bir cezalandırmayı hak etmişlerdi. »Komünist Manifesto« yazarları, yurtseverlerimizin bütün ilerici ve devrimci güçleri yardıma çağırıp Polonyalıların ulusal hareketini tüm güçleriyle destekledikleri aynı günlerde işte böylesi
düşünceleri açıklıyorlardı.
Marx’ın [Engels’in] bu devrim esnasında ulusal sorunları nasıl her türlü duygusallıktan uzak net
bir realizmle ele aldığı, özellikle Polonya ve Çek sorunlarını ele alış biçimlerinde açığa çıkmaktadır.
Marx [Engels], Amerikan gazetesi »[New York] Daily Tribune« için 1851 ve 1852’de devrimle ilgili
olarak kaleme aldığı yazılarda şunları yazıyordu:
»1848 Devrimi ile birlikte ezilen uluslar hemen kendi varoluşları ve kendi sorunlarını ken[12*] R.L. burada 1851/1852 yıllarında kaleme alınan ve Karl Kautsky’nin 1896’da İngilizceden Almancaya çevirttiği »Devrim ve Karşıdevrim« başlıklı makale dizisine atıfta bulunuyor. Dizi, »New York Daily Tribune« de Karl Marx imzasıyla yayımlandığından 1913’e kadar Marx’ın kendisinin kaleme aldığı
makaleler dizisi olarak biliniyordu. 1913’de bu makaleleri Marx ile sıkı işbirliğinde kaleme alan kişinin
Friedrich Engels olduğu tespit edildi. R.L. bu diziden yaptığı alıntıların Marx’a ait olduğundan hareket
ediyordu.
25
ROSA LUXEMBURG
dilerinin tayin hakkını talep ettiklerinden, Polonyalıların da devletlerinin 1772 öncesi eski
Polonya Cumhuriyeti sınırları içerisinde yeniden kurulmasını talep etmeleri son derece
doğaldı. Gerçi bu sınır daha o zamanlar Alman ve Leh milliyetlerini ayırma çizgisi olma
vasfını çoktan kaybetmiş ve süregiden Cermenleşme nedeniyle [milliyetleri ayırma çizgisi olma] özelliğinden her geçen yıl daha çok uzaklaşıyordu, ama Almanlar Polonya’nın
yeniden kurulması yönünde öylesine heyecan göstermişlerdi ki, sempatilerinin gerçek olduğunun ispatı için ganimetten aldıkları paydan feragat etmelerinin isteneceğini beklemek zorundaydılar. Öte yandan, çoğunlukla Almanların yerleşik olduğu büyük bölgeler,
tamamen Alman olan büyük kentler, henüz köylü serfliği üzerine kurulu feodal durumun
ötesine geçebileceğini kanıtlayamamış bir halka mı bırakılacak sorusu sorulmalıydı. Tek
olası çözüm, Rusya ile savaşmakta yatıyordu. Bu şekilde, farklı devrimci ulusların kendi aralarında sınırlama sorunu, önce ortak düşmana karşı güvenli sınır yaratma görevi
karşısında ikincil [görev] olacaktı. Eğer Polonyalılara doğuda geniş bölgeler verilseydi, o
zaman kendileriyle batı [bölgeleri] üzerine makul bir şekilde konuşulmasına izin verirler
ve sonuçta Riga ve Mitau onlar için Danzig ve Elbing gibi aynı önemi kazanırdı. Rusya ile
girişilecek bir savaşı kıtadaki hareketin çıkarları için zorunlu gören ve Polonya’nın, sadece
bir bölümü dahi olsa bile, yeniden kurulmasının mutlaka böylesi bir savaşa yol açacağına
inanan Almanya’daki radikal parti bu nedenle Polonyalıları destekliyordu; buna karşın
hükümet eden liberal burjuva partisi, Rusya ile girişilecek ulusal savaşın daha azimli ve kararlı adamları direksiyona geçirerek kendisinin alaşağı edileceğini net bir biçimde öngörmesi nedeniyle Alman ulusunun alanının genişletilmesi için yapmacık bir coşku sergiledi
ve Polonya devrimci hareketinin ana merkezi olan Prusya-Polonyası’nı geleceğin Alman
Rayh’ının bütünleştirilmiş parçası olduğunu ilân etti.« [13*]
Marx [Engels], aynı siyasî realizmle Çek sorununu irdeliyor:
»Milliyetler sorunu Böhmen’de başka bir mücadeleyi ortaya çıkardı. İki milyon Alman ve
Çek dilini konuşan üç milyon Slav’ın yerleşik olduğu bu ülkenin tarihinde, hemen hepsi Çeklerin eski egemenlikleri ile bağlantılı olan büyük tarihsel olaylar mevcuttur. Ancak
Slav halklar ailesinin bu dalının gücü, 15. Yüzyıl’daki Hussitler Savaşları’ndan bu yana
kırılmış durumda. Çek dili bölgeleri paramparça olmuşlardı; bir bölümünü Böhmen Krallığı, diğer bir bölümünü de Mähren Kontluğu oluşturuyordu; bir üçüncüsü, Slovakların
Karpat Dağları ülkesi, Macaristan’a aitti. Mährenliler ve Slovaklar, dillerini büyük ölçüde
korumalarına rağmen, ulusal duygularını ve ulusal yaşam güçlerini çoktan yitirmişlerdi.
Böhmen üç tarafından saf Alman bölgeleriyle çevriliydi. Alman unsuru Böhmen içerisinde
büyük ilerlemeler kaydetmişti, hatta başkentte, Prag’da, her iki milliyet te hemen hemen
dengedeydi ve bilhassa sermaye, ticaret, sanayii ve zihinsel kültür Almanların elindeydi.
Çek milliyetinin baş mücadelecisi, bugüne kadar Çekçeyi hatasız ve aksansız konuşmayı
becerememiş çılgın bir Alman bilgin olan Profesör Palacký’dir. Ama genellikle olduğu gibi,
ölmekte olan – son dört yüz yıldaki tarihin bilinen gerçeklerine göre ölmekte olan – Çek
milliyeti, 1848’de eski yaşam gücünü yeniden elde etmek için, başarısızlığı tüm devrimci mülâhazalardan bağımsız olarak, Böhmen’in, her ne kadar nüfusunun belirli bir kesimi daha yüzyıllar boyunca Almanca olmayan bir dili konuşacak olsa da, gelecekte ancak
Almanya’nın bir parçası olarak var olabileceğini kanıtlayan son bir çaba gösterdi.« [14*]
Yukarıdaki pasajları Marx ve Engels’in milliyetler sorununda kullandıkları metodun, soyut formüllere hiç bir şekilde riayet etmeyen, aksine her ayrı durumda sadece reel koşulları hesaplayan
metotlarının altını çizmek için alıntılıyoruz. Bu metot elbette onları yanlış değerlendirmelerden
veya o ya da bu konuda yanlış pozisyon almaktan koruyamadı tabii. Çek milliyetinin yok olacağını varsaymasıyla ve – tersinden – Polonya’nın daha o zamanki iç gelişmesi nedeniyle kendisini çöküşte gören Polonya milliyetçiliğinin uluslararası önemini abartmasıyla, ne denli yanıldığını
kanıtlamaktadır. Ancak bu tarihsel yanılgılar, zaten kendine göre her durumda önceden yanlış
[13*] Friedrich Engels: Revolution und Konterrevolution in Deutschland (Almanya’da devrim ve karşıdevrim), MEW, Bd. 8, S. 50.
[14*] A.g.e., S. 52.
26
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
uygulamalardan koruyan tek bir metot olmadığı için, marksçı metodun [metot olarak] değerini hiç
bir şekilde azaltmazlar. Marx’ın kendisi hiç bir zaman yanılmazlık iddiasında bulunmadı ve son
haddede yanılmaz tarihsel karar gibi hiç başka bir şey [Marx’ın] öğretisinin anlamıyla böylesine çelişmez. Marx [Engels] tek tek ulusal hareketler konusundaki tavrında yanılabilirdi, buna karşın bu
çalışmanın yazarı 1896 ve 1897’de Marx’ın [Engels’in] Polonya ve Şark sorunlarındaki yanılgısını
ve aşılmışlığını göstermeye çalışmıştır. [15*] Ama buna rağmen Marx ve Engels’in gerek Türkiye ve
Güneyslavları sorununda, gerekse de Çeklerin ve Polonyalıların ulusal hareketlerine karşı aldıkları
eski tavır, bilimsel sosyalizmin kurucularının bütün milliyetler sorunlarını tek ve aynı örneğe, verili bir şemaya göre çözmekten ne denli uzak durduklarını ve bununla birlikte, Avrupa gelişmesinin
elle tutulur maddî seyri söz konusu olduğundan, kendilerini ulusların metafizik »kanunlarınca«
sınırlandırmasına ne denli az izin verdiklerini göstermektedir.
En nihâyetinde Helvetyalıların 14. Yüzyıl’daki özgürlük hareketinin, modern sosyalist politikanın
yaratıcıları tarafından yapılan, güncel politikanın bütün yaklaşım ve tutkularından arındırılmış
saf tarihsel değerlendirmesi, onların ulusal sorundaki tutumlarının daha izanlı bir örneğidir. Friedrich Engels, İsviçre kantonlarının Habsburgların despotizminin kanlı zulmüne karşı o ayaklanmaları, liberal burjuva idealist romantizminin Tell’in tarihsel miti biçiminde taptığı ayaklanmayı
şöyle değerlendirdi:
»Eski İsviçrelilerin Avusturya’ya karşı verdikleri mücadele, Grütli’deki görkemli yemin,
Tell’in kahraman cesaretiyle yaptığı atış, ebediyen anılası Morgarten Zaferi; tüm bunlar
tarihsel gelişmenin isteklerine karşı inatçı çobanların mücadelesi, ulusun bütününün çıkarlarına karşı direşken, istikrarlı yerel çıkarların mücadelesi, eğitime karşı gaddarlığın,
medeniyete karşı barbarlığın mücadeleleriydi. O zamanki medeniyete karşı zafer elde ettiler, [ama] tüm diğer medeniyetlerin devamından dışlanarak cezalandırıldılar.« [16*] Karl
Kautsky bu değerlendirmeye şu yorumunu ekliyor: »Ama bunu yaparken en fazla on dördüncü yüzyıl Habsburglarının medeniyet misyonuna soru işareti koyabilir. Buna karşın
kanton özgürlüğünün korunmasının son derece muhafazakâr, pek de devrimci olmayan
ve zaman içerisinde Avrupa’nın göbeğinde en kara gericilik ocağını muhafaza etmenin
aracı olan bir hadise olduğu kesindir. 1531 Kappel Muharebesi’nde Zwingli’nin ordusunu
yenenler ve İsviçre’de protestanlığın ilerlemesinin önüne set çekenler, eski kantonlardı.
Ardından her Avrupa despotuna ordularını verenler, devrime karşı 16. Ludwig’in savunucuları olanlar da onlardı, ki Luzern’deki cumhuriyet onlar için anıt dikti.« [17]
Macarların 1848 yılındaki ulusal ayaklanması ise, bu hareketin doğrudan karşıolumudur, ama bunun yanı sıra Macarların zaferiyle, bu ülkedeki toplumsal ve milliyetler koşulları nedeniyle, Macar
azınlığın yabancı, yenilgiye uğrayan milliyetler üzerindeki mutlak hakimiyetine yol açan, kolayca
öngörülebilir tarihsel sonuca da yol açtı. Ulusal bağımsızlık mücadelelerinin – 1848’deki Macar ve
beş yüz yıl önceki Helvetya [mücadelelerinin] – yan yana koyulması, her ikisinin de aynı düşmana,
Avusturyalı Habsburgların mutlakîyetçiliğine karşı verilmiş olması nedeniyle, çok daha anlamlıdır.
Bu yan yana koyma, bu ortak arka planın önünde Marx ve Engels’in milliyetler politikasına asıl bakış açılarını çok daha belirgin bir şekilde ortaya çıkartmaktadır. Bilimsel sosyalizmin yaratıcıları,
İsviçre hareketinin tüm devrimci dış emarelerine rağmen ve Macar hareketinin, dahası Macar devrimcilerinin İtalyan devrimini boğmak için Viyana Hükümeti’ne uşakça yardım etmeleriyle kendisini ifade eden iki anlamlı karakterine rağmen, 1848 Macar ayaklanmasını ısrarla desteklerlerken,
Helvetyalıların ayaklanmasını tüm sertlikleriyle gerici görüngü olarak eleştiriyordular. Yani her iki
durumda da kendilerini, Macarlardan ziyade Helvetyalılar için daha yüksek ölçüde uygun olabi[15*] R.L. burada »Almanya ve Avusturya’daki Polonyalı sosyalist hareketlerde yeni akımlar«, »Polonya’daki sosyal-yurtseverlik«, »Polonya sosyaldemokrasisinin taktiği üzerine«, »Türkiye’deki ulusal mücadeleler ve sosyaldemokrasi«, »Vorwärts’in Şark politikası üzerine«, »Yeniden Şark sorunu«, »Polonya’daki sosyalizm« ve »Basamaktan basamağa« başlıklı ve Almanca olarak kaleme aldığı makalelerine
atıfta bulunuyor. Bu makaleler R.L.’un tüm eserlerinde okunabilir. Bkz.: Rosa Luxemburg, GW, Bd.1/1.
[16*] Friedrich Engels: Der schweizer Bürgerkrieg (İsviçre iç savaşı), MEW, Bd. 4, S. 393.
[17] Karl Kautsky: Die Rebellion in Schillers Dramen (Schiller’in Dramalarındaki İsyan), Die Neue Zeit,
23. Jg. 1904/1905, 2. Bd., S. 146.
27
ROSA LUXEMBURG
lecek »ulusların kaderlerini tayin hakkı« üzerinden değil, hareketin tarihsel ve siyasî pozisyonundan yapılan gerçekçi analizi üzerinden yönlendiriyorlardı. Engels’in gözünde parçalanmış köylü
kantonlarının partikülarizmleriyle 14. Yüzyıl’da Habsburgların merkezî iktidarlarına karşı ayaklanmaları, o zamanların tarihsel ilerlemesinin bir faktörü olan Kont iktidarının toparlanıp merkeziyetçiliğe ulaşmaya çalışan mutlakîyetçiliği ile aynı ölçüde tarihsel gerici görüngüydü. Lasalle
ise Köylü Savaşları’nı ve bununla birlikte 16. Yüzyıl Almanya’sında oluşmakta olan Kont iktidarına
karşı as şövalye asilzadelerinin kalkışmalarını dahi gerici görüngü olarak tanımlamaktaydı. Ancak
1848’de Habsburgların mutlakîyetçiliğinin kendisi gerici bir Orta Çağ kalıntısı hâline gelmişti ve
Macaristan’da ona karşı gelişen, iç Alman devriminin doğal müttefiki olan ulusal ayaklanma, doğal
olarak tarihsel ilerlemenin bir faktörü olarak kabullenilmek durumundaydı.
III
Bu arada Marx ve Engels bu tavırlarıyla kesinlikle ve görüldüğünden farklı olarak, parti ve sınıfın
egoizmine saygı göstermediler, [ve] ulusları Batı Avrupa demokrasisinin gereksinimlerine ve bakış
açısına kurban etmediler.
Tabiî ki sosyalistler tüm var olan ulusların özgürlüğü için genel ve dünya çapında bir af ilân ederlerse, bu bir genç »entelektüelin« kulağına cömert ve gönül okşayıcı gelebilir. Ancak tüm halklara,
ülkelere, gruplara ve her türlü insanî varlığa, özgürlük ve eşitlik hakları ile benzeri mutlulukları tek
bir kalem çizgisiyle hediye etmek, sosyalist hareketin gençliğinin, ama en fazla anarşizmin tumturaklı kabadayılığının özelliği olabilir.
Modern işçi sınıfının sosyalizmi, bilhassa bilimsel sosyalizm, kendisini toplumsal ve ulusal sorunların olanaklı olan radikal ve cömert çözümlerini dillendiriyor olmaktan hoşlanmaz, aksine önce
bu görevlerin reel koşullarını inceler.
Şimdi, sosyaldemokrasinin programatik belirlemeleri, »cömerttirler« diye tanımlanamazlar ve
bilimsel »doktrinlere« bağlı olmadıklarını söyleyip, bu nedenle ceplerinde her zaman ve herkese
hediye taşıyan sosyalist partiler [bu programatik belirlemeleri] gölgelemektedirler. Örneğin Rusya’daki sosyalist-devrimcilerin partisi, sanayii üretiminde böylesi devinim koşullarını hiç beklemeden, sosyalizmin hemen kısmî uygulanmasıyla tarım sorununda köylülere sunduğu reçete ile
sosyaldemokrasiyi çok arkasında bırakmaktadır. Böylesi partilerle karşılaştırıldığında, sosyaldemokrasi acıklı durumda olan bir partidir ve öyle kalacaktır; aynı Marx, zamanında ayrıntılı ve yüksek ruhlu Bakunin ile karşılaştırıldığında, nasıl acıklı bir durumda kaldıysa; aynı Marx ve Engels
»gerçek« ve »felsefî« sosyalizmin temsilcileriyle karşılaştırıldıklarında, nasıl acıklı kaldılarsa. Ancak anarşist taramalı her türlü sosyalistin cömertliğinin ve sosyaldemokrasinin acıklı hâlinin sırrı,
devrimci varoluşun anarşist türü »planları güçlere göre değil, güçleri planlara« göre, uğraşlarını
salt spekülatif ve ütopinin çöllerinde spekülasyon yapan akıllarının insanlığın kurtuluşu için »iyi«
ve »kaçınılmaz« olarak kabul ettiklerine göre ölçerken, sosyaldemokrasinin tamamen tarihsel temelde durarak ve bu nedenle tarihsel olanakları hesaplayarak uğraşlarını vermesinde yatmaktadır.
Bunun ötesinde marksist sosyalizm, cebinde tarihsel gelişmede ortaya çıkan her delik için uygun
bir yama parçası taşıdığını iddia etmemesiyle tüm diğer »sosyalizmlerden« farklı olduğunu göstermektedir.
Sosyalistler olarak ulusların hepsinin bağımsızlık hakkını hemen kabul etsek bile, bu durumda
ulusların fiili durumları kesinlikle ve hiç şüphesiz, zerre kadar değişmezdi. Ulusun özgürlük »hakkı«, işçinin ekonomik »hakkı«, [hak olarak], Nikolai Çernişevski’nin her an Ruble karşılığı satabileceğini söylediği, her insanın altın tabaklardan yemek yeme »hakkı« kadar değerlidir. Fransa’da,
1840lı yıllarda o zamanın ütopik sosyalistleri arasında »çalışma hakkı« müjdesi çok sevilen bir
talepti, ki sosyal sorunun acil ve radikal çözümünün rolünü oynuyordu. Ancak bu »hak« 1848
Devrimi’nde kısa bir denemeden sonra, ünlü »ulusal atölyelerin« tamamen farklı örgütlenmeleri
durumunda dahi önlenemeyecek feci bir fiyasko ile sonuçlandı. Marx’ın »Kapital«inde gösterdiği
gibi, günümüz iktisatının gerçek şartlarının analizi, günümüz hükümetlerinin genel bir »çalışma
hakkı« müjdesini vermeye zorlanmalarında bile, [bu müjdenin] kulağa hoş gelen bir söylem olarak
kalacağı ve sanayiinin yedek ordusunun sokakta yatan tek bir askerinin bile, bu hak ile çocuklarına
bir tas çorba pişiremeyeceği inancına yol açmak zorundadır.
28
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Sosyaldemokrasi bugün »çalışma hakkının« ancak, içerisinde sanayii proletaryasının belirli bir
kısmı için kronik çalışma [olanağı] azlığının değişmez bir üretim şartı olduğu kapitalist sistem
ortadan kaldırıldıktan sonra, boş bir yankı olmaya devam etmeyeceğine inanmaktadır. Ve sosyaldemokrasi şimdi var olan sistem temelinde bu hayalî »hakkı« savunmak veya müjdelenmesini talep etmek yerine, sınıf mücadelesi üzerinden sistemin ortadan kaldırılmasını hedeflemekte, geçici
yardım araçları olarak meslek örgütlerine, işsizlik sigortasına vs. dikkat çekmektedir.
Ve kapitalizm temelinde milliyetler sorununu, tüm uluslar, kabileler, aileler için bir »kaderini tayin hakkı« olanağının tanınması veya güvence altına alınması ile çözme umudu aynı şekilde bir
ütopidir. Siyasî ve sınıf güçlerinin dış şartları sosyaldemokrasinin siyasî programının bir talebini
genelde fiilen olanaksız yapıyor diye ütopi değildir. Örneğin uluslararası işçi hareketinin saflarındaki önemli isimler, egemen sınıfların giderek sertleşen toplumsal reaksiyonu, sosyal reformların
genel durgunluğu, güçlü girişimci birliklerinin ortaya çıkışı vs. nedeniyle, burjuva toplumunda genel sekiz saatlik işgünü uygulanması talebinin yasa yolu üzerinden gerçekleştirilmesinin başarı
şansının olmadığı görüşündeler. Buna rağmen sekiz saatlik işgününün bir ütopi olabileceği hiç
kimsenin aklına gelmemektedir, ki [bu talep] burjuva toplumunun gelişmesine uygundur. Ama
bütün etnik gruplara, ya da herhangi bir şekilde belirlenen »milliyetlere« şimdi fiili »kaderini tayin hakkını« tanımak, günümüz toplumlarının tarihsel gelişimlerinin seyri nedeniyle bir ütopidir.
Bakışımızı, modern devletlerin tarihlerinin başlangıcında milliyetlerin sürekli farklı yönlere kayma içinde oldukları, birleştikleri, kaynaştıkları, bölündükleri, o ya da bu [milliyeti] çiğnedikleri
eski zamanlara yönlendirmeden de, bütün eski devletlerin, istisnasız bu uzun ve devinimlerle dolu
siyasî ve etnik tarihin sonucunda, ulusal bakış açısından karışık varlıkları oldukları, değişmez bir
gerçek olarak kalmaktadır. Hatta Marx [Engels] zamanında bu ulus kalıntılarının kaderi, [bunlar]
devrimin ya da bir dünya savaşının kasırgasınca dünyadan silinene dek, karşı devrimin destekçisi olmaktır diyordu. »Neue Rheinische Zeitung«da şöyle yazıyordu: »Avrupa’da, herhangi bir
köşesinde bir veya daha fazla halk harabesine, sonrada tarihsel gelişmenin taşıyıcısı olan ulusça
geri itilen ve boyunduruk altına alınan eski yerleşiklerin kalıntılarına sahip olmayan ülke yoktur.
Hegel’in söylediği gibi, tarihin adımlarınca acımasız bir biçimde çiğnenen bu ulus kalıntıları, bu
halklar çöplüğü, her defasında tam olarak yok olana veya ulussuzlaştırılana kadar, karşı devrimin
fanatik taşıyıcıları olacak ve öyle kalacaklardır, ki zaten tüm varoluşlarının kendisi büyük tarihsel
devrime karşı yükseltilen bir protestodur. 1640’dan 1795’e kadar İskoçya’da Gaellerin, Stuartların
destekçisi oldukları gibi. Bretonların, 1792’den 1800’e kadar Fransa’da Bourbonların destekçisi
oldukları gibi. Avusturya’daki, bin yıllık, son derece karmaşık tarihin halk çöplüğü olan panslavist
Güneyslavlar gibi.« [18*] Marx [Engels] bütün Slav uluslarının bağımsızlığı için verilen panslavist uğraşları konu alan bir makalesinde şöyle yazıyor: »... aslında Avrupa’da büyük monarşilerin
›tarihsel zorunluluk« olduğu zamanda Almanlar ve Macarlar, o bütün küçük, sakatlanmış, baygın
ulusçukları, döverek büyük imparatorluk altına sokmasalar ve onlara böylece tarihsel gelişmeye
katılma yetisini vermeselerdi, kendi kendilerine bırakıldıklarında tamamen birbirlerine yabancı
kalacaklardı! ... Şimdi ise siyasî merkezîleşme, sanayiinin, ticaretin, iletişimin devasa ilerlemesi
sonucunda, 15. ve 16. Yüzyıl’dakinden çok daha acil bir gereksinim oldu. Merkezîleşmesi gereken,
merkezîleşti.« [19*] Marx’ın [Engels’in] Güneyslavları hakkındaki o zamanki görüşlerine önceden
değinmiştik, ama tarihsel gelişmenin, bilhassa modern kapitalist gelişmenin her milliyete bağımsız varoluşunu verme yönünde değil, tam tersine uğraştığı gerçeği bugün, aynı »Neue Rheinische
Zeitung« zamanında olduğu gibi, kesin kabul görmektedir. Karl Kautsky »Milliyet ve enternasyonalite« adlı yeni çalışmasında, tarihsel ulusların kaderleri hakkında şu kısa özeti yapmaktadır.
»Dilin, toplumsal ilişkilerin en önemli aracı olduğunu gördük. Aynı dili konuşanların sayısı, bu ilişkilerin ekonomik gelişmeyle birlikte genişledikleri ölçüde artmak zorundadır.
Buradan tek tek ulusların genişleme, dillerini kaybeden veya çoğunluktaki ulusun dilini ya
da karışık bir dili konuşmaya başlayan başka ulusları içlerine alma tandansı çıkmaktadır.«
[18*] Friedrich Engels: Der magyarische Kampf (Macar Mücadelesi), MEW, Bd. 6, S. 172. R.L. yazarın
Marx olduğunu düşünüyor.
[19*] Friedrich Engels: Der demokratische Panslavismus (Demokratik Panslavizm), MEW, Bd. 6, S. 278.
R.L. yazarın Marx olduğunu düşünüyor.
29
ROSA LUXEMBURG
Kautsky’e göre aynı anda insanlığın üç büyük kültür birliği; Hristiyan, müslüman ve budist [birlikleri] oluşmuştur.
»Ancak bu kültür çevreleri türlü türlü dilleri ve ulusları içermektedirler. Her bir [kültür
çevresi] içerisindeki kültür çoğunluğu enternasyonaldir, ulusal değil. Dünya çapındaki trafiğin etkisi daha da ileridir. Giderek genişlemekte ve her yerde aynı kapitalist üretim tarzını egemen kılmaktadır... Çeşitli halklar arasında nerede uzun süren samimi trafik ve kültür
birliği varsa, orada bir veya bir kaç ulus daha yüksek ekonomik, bilimsel veya sanatsal başarılar sayesinde üste çıkar. Bu enternasyonal kültür çevresindeki her ticaret adamının ve
her okumuşun, [üste çıkan ulus veya ulusların dilini] bilmesi bir zorunluluktur; kültürleri
– iktisat, sanat, edebiyat – tüm kültür birliğine karakterini verir. Sonucunda Yunanca ve
Latince Akdeniz havzasında böylesi bir role kavuşmuş, islam dünyasında bu rolü Arapça
üstlenmiştir; -tabiî ki Yahudileri ve ateistleri de içeren – Hristiyan kültür çevresinde Almanca, İngilizce, Fransızca dünya dilleri hâline gelmişlerdir... Ekonomik ve siyasî gelişmenin bu üç dile bir dördüncüsünü, Rusçayı eklemesi olasıdır. Ama aynı zamanda bunlardan
sadece bir tanesinin, İngilizcenin, tek evrensel dil olması da olanaklıdır... Ulusların enternasyonal kültür birliklerinde birleşmeleri, tüccarların ve okumuşların dünya dillerinin
doğuşu biçiminde gerçekleşmektedir. Ve bu birleşme hiç bir zaman şimdiki gibi sıkışık,
hiç bir zaman saf ulusal kültür şimdiki gibi daha az olanaklı olmamıştır. Otto Bauer’in her
zaman sadece ulusal kültürden bahsediyor olması, halk kitlelerinin ulusal kültüre sahip
edilmesini sosyalizmin hedefi olarak göstermesi, çok tuhaf gelebilir... Eğer sosyalist toplum halk kitlelerini okumuş yaparsa, o zaman onlara bir çok dili, dünya dillerini öğrenme
olanağını verecek ve böylece onların, sadece tek bir ulusal dil birliğinin özel kültürünün
değil, kültür çevremizin enternasyonal kültürünün bütününün katılımcıları olmalarını
sağlayacaktır. Ama [günün birinde] kültür devletlerinin nüfus kitlesi, ulusal dillerin yanı
sıra, bir veya bir kaç dünya dilini öğrendiğinde, işte o zaman önce küçük ulusların dillerinin kaybolmasının, aynı Makedonyalı Alexander döneminden sonra Doğu Akdeniz havzası halklarının Helenizm altında, Batı Akdeniz havzası halklarının ise Roman milliyeti
içerisinde kaynaşmaları gibi, tüm kültür insanlığının tek bir dil ve tek bir milliyette nihaî
birleşmesinin temeli oluşmuş olacaktır.
Kendi kültür çevremiz içerisindeki dil çeşitliliği, [çevremizin] farklı uluslarının üyelerinin birbirleri arasında anlaşmasını zorlaştırmakta, onların kültürel ilerlemesinin engeli
hâline gelmektedir. Ama sadece sosyalizm bu engeli aşmayı başarabilecektir ve tüm halk
kitlelerinin ilerleme kaydedebilecek derecede öylesine yüksek eğitimini sağlayana dek,
uzun bir sürede etkide bulunmak zorunda kalacaktır. Bugün ise enternasyonalizmimizin,
farkının sadece burjuva [milliyetçiliği] gibi saldırgan olmaması olan özel bir milliyetçilik
olmadığını, aksine her ulusa kendi ulusumuz için talep ettiğimiz aynı hakkı ve herkese tam
bağımsızlığı tanıdığını bilincimize çıkartmamız gerekir. Anarşizmin pozisyonunu bireylerden uluslara aktaran görüş, modern kültür ulusları arasında var olan sıkı kültür birliğine
uymamaktadır. Gerçekten de tüm bunlar, ilerlemesi, parçalarının, ancak herkesin kendisini bütüne tabi kılmasıyla ulaşılacak olan birleşik armonik etkide bulunması üzerine kurulu
tek bir iktisadî ve kültürel toplum bedenini oluşturmaktadırlar. Sosyalist Enternasyonal,
diğerlerinin eşitliğini zedelememek kaydıyla, isteyenin istediğini yapabildiği bir bağımsız
uluslar konglomerası değil, aksine parçaları ne denli anlaşabilir, ne denli tek ağızdan, ortak planlara göre hareket edebilirlerse, o denli mükemmel işleyen bir organizmadır.« [20]
Kautsky’nin çizdiği tarih şeması, işte böyledir. Tabiî ki Marx [Engels], politik yanı ve dış silahı, fethi
vurgularken, o dikkatini kültürel, barışçıl gelişmeye verdiğinden, meseleyi Marx’tan [Engels’ten]
farklı bir açıdan ele almakta. Her ikisi de milliyetin, tarihin gidişatındaki kader seyrini, ayrılma ve
bağımsızlığa giden olarak değil, tam tersi yönde karakterize ediyorlar. Kautsky – bilgimize göre
günümüz sosyalist literatüründe ilk kez – sosyalist sistemde ulusal özelliklerin yok edilmesine ve
tek ulus içerisinde insanlığın medeniyet basamağına yönelen tarihsel tandansını açıkça vurgula[20] Karl Kautsky: Nationalität und Internationalität (Milliyet ve enternasyonalite), Stuttgart 1908, S.
12-17.
30
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
maktadır.
Kuramcı, gerçi diye belirtiyor, şimdiki zamanların kapitalist gelişmesi aynı zamanda bununla görüntüde çelişen, yani ulusal bilinç ile »devletin, görevlerini en kolay yerine getirebileceği, modern
koşullara uygun biçimi« [21] olarak ulus devlet gereksiniminin uyanması ve güçlenmesi görüngüsünü ortaya çıkartıyor.
Ancak »en iyi« ulus devlet de, sonucunda sadece kolayca geliştirilebilecek ve teorik olarak savunulabilecek, ancak gerçekliğe uymayan bir soyutlamadır. İnsanlığı kapsayan medeniyet birliğine doğru giden tarihsel gelişme, aynı toplumsal gelişme gibi, esas itibariyle çelişkiler tarafından gerçekleşmektedir; ama enternasyonal medeniyetin standartlaşan gelişimindeki bu çelişki, Kautsky’nin
aradığı yerde, yani »ulus devletin« ideal tandansında değil, Marx’ın [Engels’in] gösterdiği yerde:
ulusların kendi aralarındaki canice mücadelede, büyük medeniyet çevrelerinin yanında ve onlara
karşı büyük kapitalist devletler yaratma tandansında duruyor.
Modern zamanların belirgin emaresi olan ve kapitalizmin ilerlemesiyle giderek daha üstünleşen
büyük devlet gelişimi, küçücük ve küçük milliyetlerin büyük bir bölümünü başından beri siyasî
güçsüzlüğe mahkûm eder. Kapitalist gelişmenin savunucusu, iktisadî ve siyasî bağımsızlıkları için
gerekli maddî ve zihinsel araçlara sahip olan en güçlü ulusların yanında küçücük ve küçük ulusların bağımsız var oluşu, giderek daha büyük bir illüzyon hâline gelmektedir. Bugün yenilgiye uğramış ulusların hepsinin veya önemli bir kesiminin bağımsız var oluşlarına geri dönüşleri, ancak
kapitalist çağdaki küçük devletsel varoluşun şans ve gelecek ümidine sahip oldukları ölçüde olanaklıdır. Bu arada büyük devlet ölçülerine uygun olan iktisadî ve siyasî koşullar kapitalist ulusların
var oluş mücadeleleri için öylesine gerekli hâle geldi ki, Avrupa’daki siyaseten bağımsız, formel açıdan eşit haklı devletler de, Avrupa’nın siyasî yaşamında figüran rolünü ve hatta çoğunlukla günah
keçisi rolünü oynamaktadırlar. Bu durumda Karadağlıların, Bulgarların, Romanyalıların, Sırpların, Yunanlıların, aslında bağımsızlığının kendisinin »Avrupa konserindeki« siyasî mücadeleler ile
diplomatik oyunların bir ürünü olan İsviçre’nin bile bağımsızlığından ciddî olarak bahsedilebilir
mi? Böyle bakıldığında, tüm »uluslara« kaderini tayin hakkı olanağını vermek, en azından büyük
kapitalist gelişmeden, 15. ve 16. Yüzyıl’ın Orta Çağ küçük devletlerine geri dönüş perspektifine
benzemektedir.
Modern gelişmenin ikinci karakteristik özelliği, bu düşünceyi başka açıdan ütopi olarak nitelendiren kapitalist emperyalizmdir. İngiltere ve Hollanda örnekleri, bir kapitalist ülkenin belirli koşullar altında »ulus devletin« geçiş sürecinden tamamen sakınabileceğini ve manifaktür döneminde
hemen sömürgeci devlet hâline gelebileceğini göstermiştir. Henüz 17. Yüzyıl’ın başlarında sömürgelerinin fethine başlayan İngiltere ve Hollanda örneklerini 18. ve 19. Yüzyıllarda bütün büyük
kapitalist devletler takip etti. Hep daha çok ülke ve halkların, hatta kıtaların bağımsızlığının kalıcı
harabelere dönüşmesi, bu tandansın meyvesi oldu.
Kapitalist dönemdeki küresel ticaretin gelişmesi, bütün ilkel toplumların, yavaş yavaş olsa da, kesin yıkımına yol açmakta, onların »kaderlerini tayin haklarının« tarihsel var oluş biçimini enkaza
dönüştürmekte, onları kapitalist gelişmenin ve dünya politikasının çiğneyici çarkının bağımlısı
yapmaktadır. Sadece formalist bir körlük, örneğin Çin ulusunun, eğer bu ülke nüfusunu bir kereliğine tek veya bir kaç ulus olarak ele almak istersek, bugün fiilen »kendi kaderini tayin ettiğini«
iddia edebilir. Küresel ticaretin yıkıcı faaliyetlerini, sömürge ülkelerinin farklı basamaklar ve biçimlerdeki ilhakı veya siyasî bağımlılığı takip etti. Ve eğer sosyaldemokrasi sömürge politikasına
ve her türlü görüngüsüne karşı tüm gücüyle kararlı bir mücadele veriyor ve bunların daha fazla
ilerlemesini tüm baskısıyla engellemeye çalışıyorsa, o zaman sömürge politikasının ortaya çıkışının ve gelişiminin tam olarak kapitalist üretimin temellerinde kökleştiğini, kapitalizmin daha ileri
gitmesine refakat ettiğini ve günümüz devletlerinin bu yoldan olası geri dönüşlerine ancak burjuva
»barış« havarilerinin inanabileceklerini çok iyi biliyor demektir. Bütün büyük kapitalist devletlerin uluslararası piyasada, dünya politikasında ve sömürge mülklerindeki var oluş mücadeleleri
olan bu gelişimin ve kaçınılmazlığın pozisyonunda, »modern koşullara«, yani kapitalist sömürünün gereksinimlerine »en uygun biçim«, Kautsky’nin varsaydığı gibi »ulus devlet« değil, aksine
[21] A.g.e.
31
ROSA LUXEMBURG
fetih devletidir. Ve bu sözde ideale yaklaşımdaki farklı tonlamaları incelediğimizde, bu icaplara
ne, ulusal açıdan en azından Avrupa’daki parçasında geniş ölçüde bütünsel kalan Fransız devletinin, ne de, sömürgelerini elden çıkartarak neredeyse emperyalist karakterinden »ulusala« dönen
İspanyol [devletinin], hem de en az biçimde, uyduğunu, aksine daha çok, Avrupa’da ve dünyanın
muhtelif yerlerindeki ulusal zulme dayanan Britanya devletinin, Alman devletinin ve kucağında siyahlar ile boyunduruk altına alınan Asya halkları üzerindeki baskısının cerahatli yarasını saklayan
Kuzey Amerika Birleşik Devletlerinin [uyduğunu görürüz].
Emperyalist tandansın, ulusal fetihler tarafından hangi sayılarla kendini gösterdiği, aşağıdaki tablodan okunabilir. Şu anda sömürgelerde aidiyete göre fethedilen nüfus şöyledir:
Britanya
Fransa
Almanya
Hollanda
Belçika
Asya’da
361.445.000
18.073.000
120.041
37.734.000
0
Afrika’da
40.028.000
31.500.000
11.447.000
o
19.000.000
7.557.300
428.819
0
142.000
0
Amerika’da
Avustralya’da
Danimarka
İspanya
Portekiz
ABD
Asya’da
0
0
810.000
7.635.426
Afrika’da
0
291.000
6.460.000
0
42.422
0
0
953.243
0
0
0
13.000
Amerika’da
Avustralya’da
Belirtilen ve yaklaşık 500 milyonluk müthiş sayıya, sömürge olarak görülmeyen, ama fiilen Avrupalı ülkelere tamamen bağımlı olan ülkelerin devasa sayısı eklenmelidir ve o zaman ortaya çıkan sayı, kapitalist emperyalizmin bu ulusların kaderleri ve »kaderlerini tayin hakkı« olanakları
üzerindeki şimdiye kadarki etkiyi göstermek için, milliyetlerin ve etnik grupların sayılamayacak
miktarına bölünmelidir.
Kapitalizmin sömürgeci yayılışının tarihi, şüphesiz aynı zamanda sömürge ülkelerinin iktisadî ve
ardından siyasî bağımsızlıklarının birbiriyle çelişen tandansını göz önüne çıkartmaktadır. Kuzey
Amerika Birleşik Devletleri’nin 18. Yüzyıl sonunda İngiltere’den veya 1820li ve 1830lu yıllarda Güney Amerika ülkelerinin İspanya ve Portekiz’den ayrılmaları, aynı zamanda, Avustralya devletlerinin İngiltere’ye karşı özerklik kazanmaları da bunun için karakteristik, renkli örneklerdir. Ancak,
yakından yapılan bir inceleme hemen bu görüngülerin oluşumundaki özel koşullara dikkat çekmektedir. Gerek Kuzey, gerekse de Güney Amerika 19. Yüzyıl’a kadar, kapitalist üretimin rasyonel
sömürüsü yerine, sömürge politikasının daha çok ülkeyi ve doğal zenginlikleri Avrupalı güçlerin lehine talan eden aslî sisteminin kurbanıydılar. Buralarda söz konusu olan, bağımsız kapitalist gelişmenin tüm koşullarını yerine getiren, ancak siyasî bağımlılığın çürümüş kelepçelerini kırarak yolu
açmak zorunda kalan kıtalardır. Ama kapitalist gelişmenin saldırısının gücü daha çok İngiltere’ye
bağımlı olan Kuzey Amerika’da etkide bulunurken, iktisadî açıdan geri kalmış İspanya ve Portekiz,
o zamana kadar genellikle tarımın biçimlendirdiği Güney’e çok az direnç gösterebildiler. Doğrusu, böylesi olağanüstü zengin koşullar her sömürgede kural değildi. Diğer taraftan bugünün sömürge sistemi, eskisinden çok daha az yüzeysel olan bir bağımlılığı ortaya çıkartmaktadır. Ama
Amerika’daki sömürgelerin bağımsızlıklarını elde etmiş olmaları, ulusal bağımlılığı hiç bir şekilde
ortadan kaldırmadı, sadece [bağımlılığı] başka uluslara aktardı, rolünü değiştirdi. İçerisinde yerli
Kızılderililerin harabeleri ve cesetleri üzerine yerleşerek, İngiltere’den kopan, ama [İngiltere’ye]
yabancı olmayan, aksine Amerika’ya göç etmiş İngilizlerin oluşturduğu ulusa sahip – ki bu aynı şekilde İngiltere’nin, nüfuslarının yüzde 90’ını İngilizlerin oluşturduğu Avustralya sömürgeleri için
de geçerlidir – Birleşik Devletler, bugün emperyalist fetihlerin en önemli ocaklarından birisidir.
Brezilya, Arjantin ve göçmenlerin – Portekizliler ve İspanyollar – öncü unsuru oluşturduğu diğer
eski sömürgeler ise, Avrupa devletlerinden bağımsızlıklarını her şeyden önce köle ticaretini bağımsız sürdürmek ve siyahları fidanlıklarda sömürmek, çevredeki bütün zayıf sömürgeleri ilhak etmek
32
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
için elde ettiler. Muhtemelen, yakınlarda İngiltere’ye karşı hayli ciddîye alınması gereken bir »ulusal« hareketin ayağa kalmak üzere olduğu Hindistan’da da koşullar bu biçimdedir. Hindistan’daki
toplumsal ve medenî gelişimin farklı basamaklarında bulunan çok büyük sayıda milliyetin bağımsız var oluşu ile karşılıklı bağımlılık, Hint hareketinin »ulusların hakkının« basitleştirici ölçüsü ile
aceleci değerlendirilmemesi için uyarıcıdır.
Bu yüzeysel örnekler ciddî bir analizde, modern kapitalist gelişmenin bütün milliyetlerin gerçek
bağımsızlığı ile bağdaşmaz olduğu tespitini teyit etmektedir.
Sömürge fetihleri sorunu milliyetler sorunundan ayrı ele alınırsa eğer, çok daha kolayca algılanabilir. Hatta bu pozisyon, »ulusların hakkının« savunucularınca bilinçli veya bilinçsiz olarak alınmakta ve örneğin Alman sosyaldemokrasisinde Eduard David’in veya Hollanda [sosyaldemokrasisinde] van Kol’ün sömürge politikalarında aldıkları, sömürgelerin fethedilmesinin Avrupa halklarının
medenîyetleştirme misyonunun bir ifadesi olduğu, hatta sosyalist sistemde de zorunlu olacaklarını
[iddia eden] tavırlarına da uymaktadır. Bu tavır, Fichte’nin felsefî ilkesinin »Avrupaî« uygulamasının, Ludwig Börne tarafından yazılan dolamlamasına kısaltılabilir: »Ben benim ve dışında olan,
sadece gıda maddesidir« [22*] Eğer sadece Avrupa halkları asıl uluslar, sömürge halkları ise »gıda
maddeleri« olarak görülürse, o zaman Avrupa’da Fransa, Danimarka veya İtalya’nın dahil olabileceği »ulus devletlerden« bahsedilebilir; ama bu da milliyetler sorununu Avrupa içi bir arbedeye
indirgemek anlamına gelir. İşte bu durumda »ulusların kaderini tayin hakkı« egemen ırkların teorisi hâline gelir ve »Avrupaî« krenizmiyle burjuva liberalizminin ideolojisinin asıl kökeni olduğunu
açıkça ele verir. Sosyalistlerin bakış açısından bu hak elbette küresel karakter taşımalıdır ve bu
anılan »hakkın« verili sistemin temelinde gerçekleşmesi umudunun, sosyaldemokrasinin var oluşunun gerekçesi olan kapitalist gelişme tandansı ile doğrudan çelişen bir ütopi olduğunu, yani var
olan bütün devletlerin ulusal birimlere parçalanmasına ve bunların ulus devletler ve ulusal küçük
devletler örneğine göre dönüştürülmesine genel dönüşün, tamamen umutsuz ve tarihsel açıdan
açıkça gerici bir girişim olduğunu göstermek konusunda net olmak, yeterlidir.
IV
»Ulusların hakkı« formülü, sosyalistlerin milliyetler sorununda alacakları tavrın gerekçelendirilmesi için, sadece her verili durumdaki tarihsel koşulların (yerin ve zamanın) bütün çeşitliliği
dikkate alınmadığı ve küresel ilişkilerin genel gelişme yönü hesaplanmadığından değil, öncelikle
modern sosyalizmin esaslı teorisi olan sınıf toplumu teorisi ihmal edildiğinden, yeterli değildir.
Eğer biz »ulusların kaderini tayin hakkından« bahsediyorsak, o zaman »ulus« kavramını bir bütün, bir benzer toplumsal ve siyasal birim anlamında kullanmaktayız. Halbuki böylesi bir »ulus«
kavramı, marksist teorinin »burjuva özgürlüğü«, »yasa önünde eşitlik« vb. gibi kavramların sis
perdesi arkasında tamamen belirli tarihsel içerik durduğunu göstererek radikal bir biçimde revize
ettiği burjuva ideolojisinin kategorilerinden birisidir.
Sınıf toplumunda birleşik toplumsal-siyasal bütün olarak algılanan bir »ulus« mevcut değildir,
ama her ulusun içerisinde antagonistik çıkarları ve »haklarıyla« sınıflar vardır. En kaba maddî
[koşullardan] başlayarak, en zarif ahlâkî koşullara kadar, mülkiyet sahibi sınıflar ile proletaryanın, farksız »ulusal« bir bütünlüğün alacağı gibi, harfi harfine bilinçli olarak alabilecekleri tek bir
aynı pozisyon yoktur. Burjuva sınıfları ekonomik koşullar alanında her fırsatta sömürü çıkarlarını
temsil ederler, proletarya ise emeğin çıkarlarını. Hukuk ilişkileri alanında özel mülkiyet burjuva toplumunun temel taşıdır, buna karşın proletaryanın çıkarı, mülksüz insanın mülkiyetin egemenliğinden kurtuluşunu gerekli kılar. Yargıda burjuva toplumu sınıf »adaleti«, karnı tokların
ve egemenlerin adaletince temsil edilir, proletarya ise bireyin üzerinde etkide bulunan toplumsal
şartların dikkate alınması ilkesini ve insanlık ilkesini savunur. Uluslararası ilişkilerde burjuvazi
bugünkü aşamada gümrük sistemi ve ticaret savaşı olan savaş ve fetih politikalarını temsil eder,
proletarya ise genel barış ve serbest ticaret politikasını. Toplum bilimleri ve felsefe alanında burjuva okullarıyla, proletaryanın pozisyonunu temsil eden okullar, birbirlerine açık aleyhtarlıkla karşı
karşıya durmaktadırlar; mülk sahibi sınıflar ve dünya görüşleri, idealizmi, metafiziği, mistisizmi,
[22*] Ludwig Börne: Menzel der Franzosenfresser (Fransız yiyici yamyam Menzel), Dreieich 1977 basımında, Cilt 3, S. 897.
33
ROSA LUXEMBURG
eklektizmi, proletarya ise kendi okulunu – diyalektik materyalizmi temsil eder. Ve genel insanî
ilişkiler alanında da, etikte, sanat anlayışında, eğitimde, bir tarafta burjuvazinin, diğer tarafta da
proletaryanın çıkarları, dünya görüşleri ve idealleri, araları bir uçurumla ayrılmış iki kampı oluşturmaktadırlar. Ama orada, proletaryanın formel uğraşları ile çıkarlarının burjuvazininkilerle tam
ya da büyük ölçüde aynı veya ortak gibi göründüğü yerde, örneğin demokratik talepler gibi, işte
orada biçim ve slogan kimliği arkasında, içerikte ve gerçek siyasette en mükemmel uyumsuzluk
saklanmaktadır.
Böyle biçimlenmiş bir toplumsa ortak ve birleşik bir iradeden, »ulusun« kaderini tayin edebilmesinden bahsedilemez. Eğer modern toplumların tarihinde »ulusal« hareketleri ve »ulusal çıkarlar«
için mücadeleleri görürsek, o zaman bunlar, »ulusal çıkarlar« biçimde tarihsel gelişmenin ilerici
biçimlerini savunduğu sürece ve çalışan sınıfların burjuvazi öncülüğündeki »ulusun« kitlesinden
bağımsız, bilinçli siyasî sınıf olarak ayrılmadıkları müddetçe, verili durumda diğer halk katmanlarının çıkarlarını da savunabilen burjuvazinin egemen katmanlarının olağan sınıf hareketleridir.
Fransız burjuvazisi Büyük Devrim esnasında üçüncü sınıf olarak Fransız »ulusu« adına sahneye çıktığında, bu anlamda haklıydı; ve Alman burjuvazisi bile 1848’de, her ne kadar »Komünist
Manifesto« ve kısmen »Neue Rheinische Zeitung« proletaryanın bağımsız sınıf politikasının ileri
karakolları olmuşlarsa da, kendisini belirli bir dereceye kadar Alman »ulusunun« temsilcisi olarak görebilirdi. Bu, her iki durumda da toplumsal gelişmenin o zamanki aşamasında burjuvazinin
devrimci sınıf sorununun aynı zamanda burjuvazi ile birlikte egemen feodalizme karşı birleşik bir
siyasî kitle oluşturan bütün halk kitlelerinin davası olduğu gerçeğinden başka bir anlama gelmemektedir.
Sadece bu durum bile sosyalist partinin milliyetler sorunundaki pozisyonu için »ulusların hakları«
yönteminin belirleyici olamayacağını göstermektedir. Aslında böylesi bir partinin sadece varlığı
bile, burjuvazinin artık tüm halk kitlelerinin temsilcisi olmadığını, proletarya sınıfının burjuvazinin dalına binmeden, aksine [burjuvaziden farkı] kendi toplumsal ve siyasî tahayyülleri olan bağımsız bir sınıf olarak ayrıldığını kanıtlamaktadır. Ama şimdi birleşik bir bütün anlamında »ulus«,
»haklar« ve »ulus iradesi« kavramı, dediğimiz gibi, proletarya ve burjuvazi arasındaki olgunlaşmamış ve bilinçsiz antagonizm zamanlarının bir kalıntısı olduğundan, demek ki bu kavramın sınıf
bilinçli ve bağımsız örgütlenmiş proletarya tarafından kullanılması, göze batan bir çelişkidir – okul
mantığı çelişkisi değil, daha çok tarihsel bir çelişkidir.
Sosyalist parti, günümüz toplumundaki milliyetler sorununda öncelikle sınıf çelişkisini hesaplamalıdır. Çek milliyetler sorunu, genç Çek küçük burjuvazisinde başka, Çek proletaryasında başka
görünüm alır; Polonya ulusal sorununun aynı çözümünü hem bay Kościelski ve Miloslaw’daki yanaşmasında, hem Varşova ve Łodź’daki burjuvazide, hem de Polonyalı işçide [aynı biçimde] bulamayız [ve] Yahudi sorunu da basitçe Yahudi burjuvazisinin düşüncesine farklı, devrimci Yahudi
proletaryasının bilincine farklı yansımaktadır. Sosyaldemokrasi için milliyetler sorunu, aynı tüm
diğer toplumsal ve siyasî sorunlar gibi, öncelikle sınıf çıkarları sorunudur.
Almanya’da 1840lı yıllarda hüküm süren ve gerçek sosyalistler Karl Grün ve Moses Hess tarafından temsil edilen, kırk sene sonra Polonya, dolayısıyla bozuk varyasyonu Limanowski okulu olan
– 1880li yılların başında »Lud Polski« ve sonunda da »Pobudka« ile karşılaştırın – [23*] mistikduygusal sosyalizmin pozisyonuna göre, sosyalistlerin görevi, güzel ve iyi olan her şeye ulaşmak
için uğraş vermektir. Ve daha sonra PPS’in önderi olan bay Limanowski bu temelde, sosyalizmin
kuşkusuz güzel bir fikir, ama yurtseverliğin de [ondan geri kalmayan] güzel bir fikir olduğunu ve
»neden bu kadar güzel fikirler birleşmesin« tespitini yaparak, Polonya sosyalizmini Polonya’nın
yeniden kurulması göreviyle birleştiriverdi.
Bu duygusal sosyalizmdeki tek doğru, proletaryanın uğraşlarının nihaî hedefi olan sosyalist sistemin sınıf egemenliğini ortadan kaldırarak, sınıflı toplumların tarihinde ilk kez toplumsal koşulların biçimlendirilmesinde en yüksek genel insanî ideallerin gerçekleştirilmesi için garanti verdiğine
dair fikrin, ütopik parodisi olduğudur.
[23*]R.L. »Lud Polski« ile »Stowarzyszcme sosjalistyczne Lud Polski« (Polonya Halkı Sosyalist Derneği)
adlı 1881’de Limanowski tarafından sürgünde kurulan örgütü kast ediyor. »Pobudka« (Uyanış Çağrısı)
1889’da Paris’te kurulan bir gazetedir.
34
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Ve enternasyonal Londra Kongresi’nin anılan kararınca kabul edilen ilkenin asıl içeriği, asıl anlamı
budur. »Ulusların kaderlerini tayin hakkı« ancak, içerisinde »çalışma hakkının« da boş bir yankı
olmayacağı o toplum düzeninde salt söylem olmaktan kurtulacaktır. Sosyalist düzen radikal bir biçimde, sadece bir toplumsal sınıfın diğeri üzerindeki egemenliğini değil, aynı zamanda bu şekilde
toplumsal sınıfların ve çelişkilerinin var oluşunu, toplumun farklı çıkarları olan sınıflara bölünmesini ve böylesi uğraşları ortadan kaldıran işte o düzen, toplumu harmoni ve çıkar dayanışması
üzerinden birleşik bütünsellikte ortak iradeye ve [bu iradenin] gereğini yerine getirme olanağına
sahip bireylerin toplamı olarak gerçekleştirir. Tek cümle ile, toplum ulusal var oluşu hakkındaki
özgür kaderini tayin hakkının fiili olanağını ancak, iktisadî var oluşu ile üretim koşulları üzerine
bilinçli karar verme olanağına sahip olursa, elde edebilir. »Uluslar« tarihsel var oluşlarına, ancak
insan toplumunun toplumsal süreçlere hükmettiği zamanda hükmedebileceklerdir.
O nedenle, bazen »ulusların kaderlerini tayin hakkının« savunucularının yaptığı gibi, bu hak ile fikir özgürlüğü, basın özgürlüğü, birleşme ve toplantı hakları gibi diğer demokratik talepler arasında
yapılan her türlü benzetme tamamen yanlıştır. Eğer denildiği gibi, özgür birleşme hakkının tanınması, siyasî özgürlük partisi olarak kendi yükümlülüğümüz ise, bu, bizi düşman burjuva partilerinin birleşmeleri ile mücadele etmemizden engelleyemez; aynı şekilde »ulusların hakkının« tanınması da, her ne kadar demokratik yükümlülük olsa da, her defasında bizi ulusların »kaderlerini
tayin hakkını« desteklemeye yükümlü kılamaz. Dernekleşme, toplanma, konuşma ve basın hakları
vs., olgun burjuva toplumunun hukuksal olarak formüle edilmiş var oluş biçimleridir. Buna karşın
»ulusların kaderlerini tayin hakkı« ise burjuva toplumunda hiç bir şekilde uygulanamayacak olan,
ancak sosyalist sistem temelinde gerçekleştirilebilecek bir fikrin metafizik formülasyonudur.
Bugünkü pratiğindeki sosyalizm hiç bir şekilde bütün mistik »asil« ve »güzel« taleplerin toplandığı bir pota değildir, aksine tamamen belirli koşulların, özellikle modern proletaryanın burjuvazinin
egemenliğine karşı verdiği sınıf mücadelesi ile günümüzün üretim biçimini ortadan kaldırma hedefiyle kendi sınıfının diktatörlüğünü kurma uğraşının siyasî ifadesidir. Proletaryanın partisi olarak sosyalist parti için bu görev başlıca ve yön gösterici [görevdir] ve [bu görev] partinin, toplumsal
yaşamın bütün sorunları ile bağlantılı olan tavrını belirler.
Sosyaldemokrasi, proletaryanın sınıf partisidir. Tarihsel görevi, proletaryanın sınıf çıkarlarını ve
aynı zamanda kapitalist toplumun sosyalizmin gerçekleşmesi yönündeki devrimci gelişmenin çıkarlarını ifade etmektir. Demek ki sosyaldemokrasi, ulusların kaderlerini tayin hakkının gerçekleştirilmesi için değil, aksine çalışan sınıfların, sömürülen ve ezilen sınıfın – proletaryanın kendi
kaderini tayin hakkının [gerçekleştirilmesi] için vazifelendirilmiştir. Sosyaldemokrasi istisnasız
bütün sosyal ve siyasî sorunları bu pozisyondan hareketle formüle etmektedir. Sosyaldemokrasi
»uluslara«, ne devlet içinde talep ettiğimiz siyasî biçimler sorununda, ne de devletin iç veya dış
politika sorunlarında, adliye veya okul idaresinde, vergiler veya askerî idarede kendi kanaatlerine
ve »kaderini tayin hakkına« göre karar vermeleri takdirini bırakır. Ancak ulusal-siyasî ve ulusalkültürel var oluş koşulları meselesi, proletaryanın sınıf çıkarları alanına sayılan sorunlardan daha
az girmez, tam tersine, bu sorunlar ile ulusal-siyasî ve kültürel koşullar arasında en sıkı karşılıklı
bağımlılık ve izafet ilişkisi söz konusudur. Sosyaldemokrasi bunu nazarı itibara alarak, burada da
her defasında proletaryanın verili ülkedeki ve verili zamandaki çıkarlarına ve sınıf mücadelesine,
ayrıca devrimci toplumsal gelişmenin çıkarlarına en fazla uygun olan böylesi taleplerde bulunma
ve böylesi biçimlerin aktif ulusal-siyasî ve kültürel var oluşunu talep etme yükümlülüğünden muaf
tutulamaz, ama hiç bir şekilde de bu sorunlarda kararı »uluslara« bırakmamalıdır.
Bu, sorunu soyutlamanın bulutlarından alarak, somut koşullar temeline indirdiğimizde, tamamen
açık görülür.
»Ulusun« kaderini tayin »hakkı« varmış. Peki, »ulusun« ve iradesinin sözcüsü olma gücüne,
»hakkına« kim sahip? »Ulusun« aslında ne istediğini nasıl anlayacağız? Ve hangi siyasî parti, tüm
diğerleri arasında sadece kendisinin »ulus« iradesinin asıl, gerçek temsilcisi, ama tüm diğerlerinin
ise ulusal iradenin deforme olmuş, sahte ifadesi olduğunu iddia edebilir? Burjuva-liberal partilerin
hepsi kendilerini doğal olarak yüzde yüz ulus iradesi olarak görmekte, »ulusu« temsil etme tekelini
ellerinde tuttuklarını ısrarla iddia etmektedirler. Ve muhafazakâr ve gerici partiler de, onlardan
hiç bir şekilde geri kalmadan ulus iradesi ve çıkarlarına dayandıklarını iddia ediyorlar. Kuşkusuz
35
ROSA LUXEMBURG
Büyük Fransız Devrimi, Fransız ulusunun iradesinin ifadesiydi, ama 18. Brumaire’de devrimin
eserini bir darbeyle silip süpüren Napolyon, kelimenin tam anlamıyla »La volonté générale« [kanun iradesi] ilkesini tüm devlet reformunun temeli hâline getirdi.
1848 yılında »ulus« iradesi önce cumhuriyeti ve geçici hükümeti, ardından ulusal meclisi ve sonunda, hem cumhuriyeti, hem de geçici hükümeti ve ulusal meclisi fesheden Louis Bonaparte’ı
göreve getirdi. Rusya’daki devrim esnasında liberalizm ulus adına »Kadetler« bakanlığı talep ediyor, mutlakîyetçilik aynı ulusun adına Yahudi pogromlarını gerçekleştiriyor ve devrimci köylüler
aristokratların mülklerini kundaklayarak, ulusal iradelerini ifade ediyorlardı. Polonya’da ise kara
birliklerin partisi »Nasyonal Demokrasi«, »ulusun kaderini tayin hakkı« adına »ulusal« işçileri,
işçi-sosyalistlere karşı kardeş katline kışkırtarak, ulusun iradesine sahip çıkıyordu.
Herhalde »ulusun« »gerçek« iradesinin başına Lessing’in »Bilge Nathan« hikâyesindeki yüzüğün
başına gelenin benzeri geliyor: [Yüzük kayboluyor ve] onu sahtelerinden ve taklitlerinden ayırmak
neredeyse olanaksızlaşıyor. Demokratizm ilkesi sadece görünüşte ulusun gerçek iradesini çoğunluk olarak tanımlama üzerinden anlama olanağını vermektedir.
Ulus, çoğunluğun istediğini ister. Ama sosyaldemokrat parti hele bir bu ilkeyi kendisi için belirleyici olarak kabul ederse: bu devrimci parti olarak sosyaldemokrasinin ölüm kararı olur. Sosyaldemokrasi doğal olarak ulusun büyük bir çoğunluğunun çıkarlarını temsil eden bir partidir. Yine de,
bilinçli iradenin ifadesi söz konusu olduğunda, burjuva toplumunda, şimdilik, çoğunluk elde etmeye çalışan bir azınlık partisidir. Ancak gayretlerinde, politikasında, programında ulusun çoğunluğunu yansıtıyormuş gibi değil, aksine tersinden, bütün bir ulusun değil, proletarya sınıfının bilinçli
iradesinin tercümanı olmaya çalışma yolu üzerinden hareket eder; çünkü sosyaldemokrasi bu sınıfın etrafında çoğunluk iradesinin tercümanı olmaya karşı çıkmaz, ki sadece büyük kent sanayii
proletaryasının, kendi çıkarlarını bilinçlerine çıkartarak çalışan halkın çoğunluğu hâline gelmek
istediği öncü, en devrimci katmanlarının iradesini ve bilincini, bu iradeyi geliştirmeye çalışarak
ifade eder. Demek ki »ulusun« veya çoğunluğunun »iradesi« sosyaldemokrasi için önünde huşu
içerisinde eğildiği bir put değildir, tam tersine, sosyaldemokrasinin bütün tarihsel misyonu »ulusun«, yani çalışan çoğunluğun iradesinin devrimcileştirilmesi, biçimlendirilmesidir. Çünkü burjuva toplumlarındaki ulus çoğunluğundaki, yani çalışan sınıflarındaki o geleneksel bilinç biçimleri,
genellikle sosyalizm ideallerine ve gayretlerine düşman olan burjuva bilinç biçimleridir. Sosyaldemokrasinin en güçlü siyasî parti hâline geldiği Almanya’da bile toplam 13 milyon seçmen arasında,
[sosyaldemokrasi] 3 ¼ milyon seçmeniyle burjuva partilerinin sekiz milyon seçmeni karşısında bir
azınlıktır. Reichstag Seçimleri istatistikleri, tam olmasa da, belirli bir dereceye kadar durgun zamanlardaki güç ilişkileri üzerine bir tasavvur verebilir. Alman ulusu, çoğunlukla muhafazakârları,
ruhbanları ve liberal düşüncedekileri seçerek ve siyasî kaderi onların ellerine vererek, »kaderini
tayin etmektedir«. Ve aynısı çok daha yüksek ölçüde tüm diğer ülkelerde de söz konusudur.
V
»Ulus kendi kaderini tayin eder« ilkesini uygulamak için somut bir örnek alalım.
Eski »Iskra« redaksiyonu üyesi olan bir Rus sosyaldemokrat, 1906’da şu andaki devrimci aşamada
Polonya ile bağlantılı olarak Varşova Kurucu Meclisi’nin kaçınılmaz olduğu düşüncesini şu şekilde
geliştirmişti: [24*]
»Sadece Rusya’nın politik örgütlenişinin var olan ulusal baskı sorununda belirleyici bir
faktör olduğu varsayımından hareket edilse bile, ezilen milliyetlerin ve işgal edilmiş ülkelerin proletaryasının Bütün Rusya Anayasa Koyucu Meclisi’nin organizasyonunda en aktif
payı alması gerektiği sonucuna varılmalıdır.
Bu meclis, isterse, devrimci misyonunu yerine getirmeli, Çarlığın ›egemen‹ ve ezilen milliyetleri birbirine bağlayan zulmünün prangalarını parçalamalıdır.
Ve bu sorunun, milliyetlerin kendi kaderlerini tayin hakkının gerçekleştirilmesinden baş[24*] R.L. burada Rusya Sosyaldemokrat İşçi Partisi’nin (Menşevikler) önde gelen kuramcılarından
birisinin, PPS’in merkezî yayın organı »Robotnik« (İşçi) gazetesinde yayımlanan makalesinden alıntı
yapıyor.
36
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ka daha tatmin edici, yani devrimci bir çözümü yoktur. Tüm milliyetlerin yasa koyucu
meclisteki birleşik proleter partisinin görevi, milliyetler sorununu işte bu çözümüne ulaştırmaktır ve parti bu görevini, tabiî ki halk kitlelerinin hareketine ve bunların yasa koyucu
meclis üzerinde kuracağı baskıya dayanması durumunda yerine getirebilecektir.
Ancak çoktan tanınmış olan kendi kaderini tayin hakkı hangi somut biçimde gerçekleşecektir?
Esas olarak Polonya’da olduğu gibi, milliyetler sorununun öyle ya da böyle hukuksal-devletsel sorunla uyuştuğu yerlerde, işte o yerlerde, verili ›sınır ülkesi‹ ile bütünsel devlet
ilişkisini, devamla devlete ait olup olmayacağını veya ondan ayrılıp ayrılmayacağını, iç idaresini ve devlet bütünlüğü ile gelecekteki bağlantısını belirleme görevi olan, ülkeye ait yasa
koyucu meclis bu nedenle ulus tarafından elde edilen kaderini tayin hakkını kullanacak
organ olabilir ve olmalıdır.
Yani Polonya yasa koyucu meclisi, Polonya’nın yeni Rusya’nın demirbaşı içinde çözülüp
çözülmeyeceğine ve hangi anayasa sahip olacağına karar vermelidir. Ve Polonya proletaryası, ulusal özyönetimin bu organını kararlarına sınıf iradesinin karakteristik damgasını
vurmak için her türlü çabayı göstermelidir.
Eğer Bütün Rusya Yasa Koyucu Meclisi’nden Polonya ulusal sorununun pozitif çözümünü
Varşova’daki parlamentoya bırakmasını istersek, o zaman bu benim için, bu parlamentonun toplanmasını Petersburg Kurucu Meclisi’nin milliyetler sorununu görüşeceği zamana
kadar ertelemek anlamına gelmemektedir.
Tam tersine, Varşova Kurucu Meclis şiarı bugünden Bütün Rusya Kurucu Meclis şiarı ile
birlikte yükseltilmelidir. Nihâyet Bütün Rusya için yasa koyucu bir meclisi toplantıya çağıracak bir hükümet, Polonya için de yasa koyucu bir Sejm’i [diyeti] toplantıya çağırmalıdır
(veya en azından toplantıya çağrılmasını desteklemelidir). Bütün Rusya Meclisi’nin görevi Varşova Sejm’inin faaliyetlerini tanımaktır ve Petersburg’daki yasa koyucu mecliste
bir rol oynayacak farklı sosyal güçlerin nazarı itibara alınması çerçevesinde bu tanınma,
Polonya halkı ulusal iradesini ne denli kararlı ve açık bir şekilde ifade ederse, güvenli ve
demokrasinin gerçek ilkeleriyle [o denli] uyumlu olacaktır; ki [Polonya halkı bu iradesini] Polonya’nın gelecekteki kaderi üzerine karar vermek için bir araya gelecek olan Sejm
Seçimlerinde en açık biçimde ifade edebilecektir. Polonya ve Rusya proletaryasının Bütün
Rusya Yasa Koyucu Meclisi’ndeki temsilcileri Sejm tarafından alınacak kararlara dayanarak kendi kaderini tayin hakkının gerçek tanınması için enerjik bir biçimde savunmaya
başlayabilirler.
Şiarımız şu olmalıdır: Bütün Rusya ve Polonya yasa koyucu meclisleri aynı anda toplantıya
çağırılmalıdırlar.
Proletaryanın Polonya için yasa koyucu meclis talebi, hiç bir şekilde Polonya halkının Bütün Rusya Yasa Koyucu Meclisi’nde Varşova Sejm’inin herhangi bir delegasyonuyla temsil
edilmesi anlamına gelmemelidir.
Bütün Rusya Meclisi’nde böylesi bir temsilin devrimci gelişmenin çıkarlarına uymadığını
düşünüyorum. [Böylesi bir temsilîyet] Polonya Sejm’indeki proleter ve burjuva unsurlarını, çıkarlarının gerçek ilişkisine çelişkili bir biçimde dayanışma ve karşılıklı sorumluluk
içerisinde birbirine bağlar.
Bütün Rusya Yasa Koyucu Meclisi’nde Polonya proletaryası ve burjuvazisi tek bir delegasyonla temsil edilmemelidirler, ama Sejm, bütün Sejm partilerinin sayılarına orantılı bir
biçimde bir araya getirilmiş bir delegasyonu [Kurucu] meclise gönderirse, tam olarak bu
söz konusu olacaktır. Bu durumda Çarlığın bütün siyasî mirasının yok edilmesinin karakterini belirleyecek olan o Meclis’te Polonya proletaryasının doğrudan ve bağımsız temsilciliği kaybolur, Polonya’da gerçek siyasî partilerin kurulması zorlaşır. Kaldı ki, temel görevi
Polonya ve Rusya arasındaki siyasî ilişkileri belirlemek olan Polonya Yasa Koyucu Meclis
Seçimleri, yerel ve bölgesel, o zamanın ve spesifik ulusal sorunların yanı sıra siyasetin ve
sosyalizmin modern toplumları açıkça ayırt eden genel sorularını ön plana çıkaran Bütün
37
ROSA LUXEMBURG
Rusya Meclis Seçimleri kadar birbirleriyle yarışan partilerin siyasî, özellikle sosyal yüzlerini ortaya çıkaramazlar.«
Rusya sosyaldemokrasisinin kucağındaki oportünist kanadın, PPS’in ilk devrim aşamasında dile
getirdiği Varşova Kurucu Meclisi talebine moral desteğini sağlayan bu makalenin hiç bir pratik
sonucu olmadı. PPS’in bölünmesinden sonra bu partinin sözde solu, kamuoyuna Polonya’nın yeniden kurulması programından ayrıldığını açıkladıktan sonra, milliyetçiliğin Varşova Kurucu Meclis
şiarı biçimindeki parçalı programından da ayrılmak zorunda kaldı. [25*] Buna rağmen bu makale,
pratikte »ulusların kaderlerini tayin hakkı« ilkesine göre adım atılması denemesinin dikkat çekici
bir örneğidir.
Farklı açılardan değerlendirilebilmesi için tüm uzunluğunda alıntıladığımız yukarıdaki argümantasyonda bazı şeyler dikkat çekiyor. Öncelikle yazarın görüşüne göre bir tarafta »Polonya Yasa
Koyucu Meclisi... Polonya’nın Rusya’nın yeni demirbaşı içerisinde çözülüp çözülmeyeceğine ve
anayasasının nasıl olacağına karar vermeli«, diğer taraftan da »Polonya proletaryası... ulusal özyönetim organının kararlarına sınıf iradesinin karakteristik damgasını vurmalıdır«. Daha burada
Polonya proletaryasının sınıf iradesi açık bir biçimde Polonya »ulusunun« ortak iradesinin karşısına konulmaktadır. Proletaryanın sınıf iradesi »kendi damgasını« Varşova Kurucu Meclisi’nin
kararlarına tabiî ki sadece net ifade ve açıkça formüle ettiğinde basabilir; diğer bir deyişle, Polonya
proletaryasının partisinin, yani sosyalist partinin ulusal sorunda, Varşova Kurucu Meclisi’nden
geçirmeye çalışacağı bir program olmak zorundadır; »ulusun« iradesine değil, Polonya proletaryasının iradesine ve çıkarlarına uygun olan bir program. Polonya Kurucu Meclisi’nde ulusal sorunda
bir irade, yani »proletaryanın kaderini tayin hakkı«, başka bir iradeyle, yani »ulusun kaderini tayin
hakkı« ile karşı karşıya geliyor. Polonya sosyalistleri için »ulusun kaderini tayin hakkı« fiilen kayboluyor ve ulusal sorunda yerine belirli bir siyasî program geçiyor.
Böylece tuhaf bir sonuç ortaya çıkıyor. Rusya Sosyaldemokrat İşçi Partisi Polonya sorununun çözümünü Polonya »ulusuna« bırakıyor, ama Polonya sosyalistleri bunu yapmamaları, aksine bütün
güçleriyle bu sorunun proletaryasının çıkarları ve iradesi çerçevesinde çözülmesi için uğraş vermeleri gerekiyor. Ancak Polonya proletaryasının partisi örgütsel olarak devletin bütünündeki partinin
bir parçasıdır; örneğin Polonya Krallığı ve Litvanya Sosyaldemokrasisi bilindiği gibi Rusya Sosyaldemokrat İşçi Partisi’nin bir parçasıdır. Demek ki Rusya’daki düşünceye göre ve fiilen birleşik
sosyaldemokraside iki farklı tavır var: Bütünü itibariyle »ulusların« pozisyonunda, parçalarında
[ise] her ulusun kendi proletaryasının pozisyonunda duruyor – ancak bu pozisyonlar çok farklı
olabilir, hatta birbirlerinin zıttı olarak karşı karşıya durabilirler. Tüm Rusya’da keskinleşen sınıf
çelişkileri, proletarya partilerinin aynı iç politikada olduğu gibi, ulusal-siyasî sorunlarda da tek tek
ulusların burjuva ve küçük burjuva partilerininkilerden tamamen farklı bir pozisyonda durduğuna
işaret ediyor. Rusya’nın işçi partisi böylesi bir çelişkide hangi tavrı alacaktır?
Örnek olarak devlet çapındaki Kurucu Meclis’e Polonya tarafından birbirleriyle çelişen iki programın sunulduğunu farz edelim: ruhlarına, iç tandanslarına ve siyasî içeriklerine göre birbirlerinden
esaslı farklılık gösteren Nasyonal Demokrasi’nin özerklik Programı ve Polonya sosyaldemokrasisinin özerklik programı. Rusya sosyaldemokrasisi bu duruma hangi tavrı gösterecektir? İki programdan hangisini Polonya »ulusunun« iradesinin ve »kaderini tayin hakkının« ifadesi olarak kabul
edecektir? Polonya sosyaldemokrasisi hiç bir zaman »ulus« adına konuştuğunu iddia etmemiştir.
Buna karşın Nasyonal Demokrasi ise resen »ulusal« iradenin temsilcisi olarak ortaya çıkmaktadır;
bir an için bu partinin, bütün geri kalmış ve küçükburjuva unsurlar ile proletaryanın bazı katmanlarını yanına çekerek Kurucu Meclis seçimlerinde çoğunluğu kazandığını düşünelim. Bütün Rusya
proletaryasının temsilcileri bu durumda programlarındaki formülasyona uymak istediklerinde,
Polonya’daki yoldaşlarının karşısına geçip Nasyonal Demokrasi’nin planlarına destek mi çıkar[25*] PPS 1906 Kasım’ında PPS-Frakcja Rewolucyjna (Devrimci Fraksiyon) ve PPS-Lewica (PPS-Solu)
olarak ikiye bölündü. Devrimci Fraksiyon devamla Çarlığın şiddet yolu ile alaşağı edilmesini savunurken, PPS-Solu bağımsızlık programından ayrıldı. 1907/1908 yılbaşında yapılan 10. Parti Kurultayı’nda,
Polonya’nın kendine ait yasa koyucu meclisi olan özerkliğe kavuşması gerektiğini savunmaya başladı.
PPS-Solu »merkeziyetçi devlet bürokrasisinin« devlet kurumlarının desantralizasyonuyla çözülebileceğini iddia ediyordu.
38
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
lardı, yoksa »ulusların hakkının« hiç bir yükümlülüğü olmayan boş söylem olarak bir yana koyup,
Polonya proletaryasının programına mı katılırlardı? Ya da Polonyalı sosyaldemokratlar programdaki bu çelişkiyi denkleştirmek için Varşova Kurucu Meclisi’nde ve Polonya’daki siyasî ajitasyonda
kendi özerklik programını savunmak, devlet çapındaki Kurucu Meclis’te ise, Rusya Sosyaldemokrat İşçi Partisi’nin üyeleri olarak disipline uymak zorunda olduklarından, Nasyonal Demokrasi’nin
programını savunmak, yani kendi programlarına karşı çıkmak zorunda mı kalacaklar?
Başka bir örnek daha alalım. Sorunu saf soyut biçimde ele alalım, çünkü yazarın görevi koyduğu
biçimiyle, ilkenin açıklanabilmesi için Rusya devletindeki Yahudi nüfusun ulusal meclisteki çoğunluğunun, Bütün Rusya Kurucu Meclisi’nden Yahudi kitlesinin göç edebilmesi için bir fon oluşturulmasını talep eden Siyonist partide olduğunu varsayalım – yazarın istediği gibi, özel bir kurucu
meclis neden sadece Polonyalılarla sınırlı kalsın ki? Yahudi proletaryasının temsilcisi bu durumda
Siyonistlerin tutumunu zararlı ve gerici ütopi diye nitelendirip savaş açtığını düşünelim. Şimdi,
Rus sosyaldemokrasisi bu ihtilafta hangi tutumu sergileyecektir?
İkisinden birisini: Ya esas itibariyle Rusya sosyaldemokrasisi için »ulusların kaderini tayin hakkı«
ilgili proletaryaların ulusal sorundaki tutumuyla, yani söz konusu sosyaldemokrat partilerin ulusal programıyla eşanlamlıdır; ama bu durumda Rus partisinin programındaki »ulusların hakkı«
formülasyonu sınıf pozisyonunun aldatmacı dolamlaması olur. Ya da, Rusya proletaryası, Rusya
tarafından ezilen milliyetlerin ulusal çoğunluğunun iradesini, her ne kadar bu »ulusların« proletaryası kendi sınıf programında açıkça bu çoğunluğa karşı çıkıyor olsa da, gerçekten [irade olarak]
tanımak ve saygı duymak zorundadır. Bu durumda, »ulusal« ve sınıf pozisyonları arasındaki, devlet çapındaki işçi partisi ile tek tek ulusların [devlet çapındaki partiyi] oluşturan partiler arasındaki
ihtilaf biçiminde ortaya çıkan tezatı ifade eden özel bir siyasî düalizm türü söz konusudur.
Özel Polonya Kurucu Meclisi bir de ulusun kaderini tayin hakkının gerçekleştirilmesi için bir organ olmalıymış. Ancak bu hak yazar tarafından, hem de iki yönde hayli sınırlandırılmakta: Önce
Varşova’daki yasa koyucu meclisin yetkileri, Polonya’nın Rusya ile ilişkilerine ve Polonya anayasasının kabul edilmesine indirgeniyor, ardından da »Polonya ulusunun« kararları bu anlamda Bütün
Rusya Yasa Koyucu Meclisi’nin onayını gerekli kılıyor. [Bütün Rusya Meclisi] bu onayı verebilir veya reddedebilir, sanki çekincenin bir anlamı varmış gibi. Çünkü bu koşullar altında sınırsız
»ulusların kaderini tayin hakkı« hayli sorunlu bir mesele olur. Varşova Kurucu Meclisi şiarının
milliyetçi taraftarları, [meclisin] yetkilerinin Polonya ve Rusya arasındaki ilişkilerin dar alanı içinde sınırlandırılması ile hiç yetinmeyecekler, dahası meclisi Polonya toplumsal yaşamının iç ve dış
ilişkilerinin bütünü üzerine nihaî bir karar almak için kullanmaya çalışacaklardır. Ve »ulusun kaderini tayin hakkı« pozisyonundan hak ve sonuç şüphesiz onların tarafındadır. Çünkü »kaderini
tayin hakkının« neden sadece ulusun kaderi için dışa yönelik olmakla ve kendi anayasasını kabul
etmekle sınırlandırıldığı, ama tüm diğer sosyal ve siyasî soruları içermediği açık değildir. Ayrıca
Polonya’nın Rusya ile ilişkileri ve Polonya anayasası sorunlarının »siyasetin ve sosyalizmin genel
sorunlarından« ayrılması ve sınırlandırılması son derece sunî bir konstrüksiyondur. Eğer »Polonya anayasası« - kendiliğinden anlaşıldığı gibi – seçim hakkı, dernek ve toplantı hakkı, basın hukuku vs. vs. gibi konular üzerine karar veriyorsa, o zaman devlet çapındaki Kurucu Meclis’in Polonya
bağlantısında alacağı kararlar için hangi siyasî soruların kaldığı açık değildir. Bu açıdan tabiî ki iki
pozisyondan sadece biri geçerlidir: Ya Varşova Kurucu Meclisi, Polonya ulusunun gerçek kaderini
tayin organı olacaktır ve bu durumda Petersburg Kurucu Meclisi ile tamamen eşit, sınırsız yetkili
organ olmalıdır, ya da Varşova Kurucu Meclisi sadece devlet çapındaki meclise bağımlı ve onun
altında olan bir eyalet parlamentosu rolünü oynayacaktır; ancak bu durumda Rus »ulusunun«
onayına bağlı olan »ulusun kaderini tayin hakkı« fazlasıyla kötü şöhretli Alman »tepesinde Grandük oturan cumhuriyet« [26*] fikrini anımsatır.
Yazısının başında, kendi anlayışıyla Varşova Kurucu Meclisi biçiminde törenle ilân ettiği »ulus
hakkının« sonunda Petersburg Kurucu Meclisi’nin yetkileri ve onaylama hakkı ile kaldırılacağı
tahminini yazarın kendisi destekliyor. Menşevik yazar, Varşova Kurucu Meclisi’nin ulusal çıkarlar
organı, ama devlet çapındaki meclisin tüm toplumun, sınıf çıkarlarının organı, proletarya ve bur[26*] R.L. burada Badenli köylülerin 1848 yılında attıkları »biz, tepesinde Grandükümüzün oturduğu bir
cumhuriyet istiyoruz« sloganına alaycı bir şekilde atıfta bulunmaktadır.
39
ROSA LUXEMBURG
juvazi arasındaki sınıf mücadelesinin alanı olacağı varsayımını takip ediyor. Yazar bu nedenle de,
Petersburg Kurucu Meclisi’ne Varşova Parlamentosu’ndan delegasyon gönderilmesine doğrudan
karşı çıkarak ve Polonya proletaryasının daha iyi çıkar temsilciliğinin sağlanması için Polonya’da
da [Petersburg Kurucu Meclisi’ne] doğrudan seçimlerin yapılmasını talep ederek, »ulusal iradenin« Varşova’daki organına hayli temkinli yaklaşıyor. Bu iki kurucu meclisin savunucusu, Varşova
Meclisi’nin tek başına ayrımı nedeniyle, genel ve eşit seçimlerde Polonya proletaryasının konumunu zayıflatacağını, ama devletin bütünündeki proletarya ile birlikte genel kurucu mecliste hareket
edilmesinin sınıf pozisyonunu ve bu pozisyonun savunulmasını teşvik edeceğini içgüdüsel olarak
hissediyor. Birinci ve ikinci pozisyon arasında gidip gelmeler ve »ulusal« irade organının, sınıf
mücadelesinin organına bağımlı olmasını istemesi bundandır. Yani siyasî tavırda yeniden düalizm
– bu sefer »ulusal« ve sınıf pozisyonunun çatışmasının, Varşova ve Petersburg kurucu meclisleri
arasındaki tezat biçiminde [ortaya çıkan bir düalizm].
O zaman birleşimi, Polonya proletaryasının sınıf savunması için daha avantajlı olacak devlet çapındaki meclis, bu konuda da Polonya proletaryasının iradesine ve çıkarlarına olanaklı olan en
büyük ağırlığı sağlayacağından, neden Polonya ulusal sorununun çözümünü üstlenmesin sorusu
geriye kalıyor. Bu denli kararsızlık ve çelişkiyi, »ulusun« pozisyonunu proletaryanın sınıf pozisyonuyla bağlama arzusu ortaya çıkartmaktadır.
Ayrıca, ülkelerin ulus devlet bağımlılıklarının veya bağımsızlıklarının kaderi parlamentolardaki
çoğunluk oylamalarıyla değil, aksine sosyo-ekonomik gelişme, maddî sınıf çıkarları ve dış politika
açısından silahlı mücadele, savaş veya ayaklanma tarafından belirlendiği müddetçe Varşova Kurucu Meclisi’nin »kaderini tayin hakkının« ulusal organı olarak tüm konstrüksiyonunun iskambil kâğıtlarından kurulu olan bir eve benzeyeceği de buna eklenmelidir. Varşova Kurucu Meclisi
Polonya’nın kaderi üzerine gerçek kararını, bundan önce başarılı bir ayaklanma ile Rusya’dan fiili
bağımsızlığı elde ettiği zaman alabilecektir. Diğer bir deyişle: Polonya ulusu, kaderini tayin »hakkının«, ancak şiddet yolu ile eline geçirdiği ve »hak« ilkesine göre değil, beceriler ilkesine göre
zorla gerçekleştirdiği fiili beceriye sahip olursa, kullanabilecektir. Ama günümüz devrimi bir tarafta Polonya’da herhangi bir bağımsızlık hareketine yol açmadığından ve Polonya’nın Rusya’dan
ayrılmasına yönelik hiç bir tandansı göstermediğinden, aksine bu tandansın kalıntılarının biri
olan milliyetçi partiyi – Nasyonal Demokratları – Polonya’nın yeniden kurulması programından
vazgeçmeye ve diğerini – PPP’si – parçalara ayırıp, bir yarısını bu programdan feragat etmeye
zorladığından, Polonya ulusunun kaderini tayin »hakkından« geriye kalan tek şey, yemeğini altın
tabaklardan yiyebilme hakkıdır.
Varşova Kurucu Meclisi talebi, tabiî ki hiç bir siyasî veya teorik ağırlığı olmayan, sadece yıkılmakta olan Polonya milliyetçiliğinin anlık doğaçlama denemesi, ortaya çıkar çıkmaz patlayıveren bir
sabun köpüğüdür. Ancak bu talep, »ulusların kaderini tayin hakkının« pratikteki uygulamasını
göstermeye yaramaktadır. Bu illüstrasyon, ya sosyaldemokrasinin günümüz sistemi çerçevesinde
»ulusların kaderlerini tayin hakkını« tanıyarak, »uluslara«, »güçler« temelinde yapabileceklerine
vereceği ucuz bir onay, ya da içi boş, etkisiz bir söylem olacağının bir başka kanıtıdır. Ancak böylesi
bir tavır sosyaldemokrasiyi, bilimsel sosyalizmin yaratıcılarının milliyetler sorununun değerlendirilmesinde her zaman dayandıkları proletaryanın sınıf çıkarlarının ve toplumun devrimci gelişmesinin savunulması göreviyle kafa kafaya çarpışmasına neden olur.
Rusya Sosyaldemokrat İşçi Partisi’nin programında bu metafizik boş söylemin kalmasında ısrar
etmek, programın tüm detaylarında partinin uymaya çalıştığı o sınıf pozisyonuna tam anlamıyla
ihanet demektir. Dokuzuncu paragrafın yerine, milliyetler sorununun çözümünün tek tek milliyetlerin proletaryalarının çıkarlarıyla uyuştuğu somut, genel bir formülasyon konulmalıdır. Ama bu,
ilgili milliyetin sosyaldemokrat örgütünün programının eo ipso [kendiliğinden] devlet çapındaki
partinin programı hâline gelmesi gerektiği anlamına kesinlikle gelmez. Gerekli olan, tek tek her
programın esaslı bir eleştirel değerlendirilmesidir – toplumdaki gerçek koşulların pozisyonundan,
kapitalist gelişmenin genel tandanslarının bilimsel analizi ve proletaryanın, partinin bütününe ve
parçalarına tek başına birleşik ve kararlı bir tavır verebilen, sınıf mücadelesi çıkarları pozisyonundan yapılacak bir değerlendirme.
40
2. Ulus devlet ve proletarya
I
Sosyalistlerin milliyetler sorununu, proletaryanın sınıf çıkarları pozisyonundan incelemesi gerektiği itirazı, kendi başına soruna yanıt vermez. Bilimsel sosyalizmin işçi hareketinin bütünü üzerindeki etkisi, kendisini şu andaki her sosyalist veya her işçi partisinin marksizmin, düşünce tarzını olmasa da, en azından terminolojisini almış olmasıyla göstermektedir. Bunun şu andaki tipik
örneği, teorilerinde – teoriden bahsedilebilirse eğer – en azından popülistlerden ve Narodnaja
Wolja’dan kalıntılar kadar, marksçı okuldan alınan unsurların olduğu »Sosyalist-Devrimcilerin«
Rus partisidir. Rusya’daki küçükburjuva ve milliyetçi tarzdaki bütün sosyalist grupları özel siyasî
garabetlerini tabiî ki sadece »proletarya ve sosyalizmin çıkarları« adına savunmaktalar. Şimdi de
yıkılmakta olan Polonya sosyal-yurtseverliği tam da [bu terminolojiyi] kullanarak, naif babalık bay
Limanowski’nin, bir kereliğine şöyle tanımlayalım, nasyonal sosyalizmiyle arasına mesafe koydu;
çünkü bay Limanowski bir Karl Marx’ın adını dahi anmamıştı – ki zaten [Marx’ın adını anması],
sosyal-yurtseverlik ta baştan kendi programını marksist terminoloji anlamında »proletaryanın sınıf çıkarı« olarak meşrulaştırdığından, boşuna olurdu.
Elbette, herhangi bir talebin sınıf karakterini, [bu talebin] bir sosyalist partinin programına mekanik bağlanmasını tek başına belirlemez. O ya da bu partinin proletaryanın »sınıf çıkarı« olarak
gördüğü bir şey, sadece uydurma, özel hükümlere dayanan bir çıkar olabilir. Örneğin, asgarî ücretin yasa yoluyla uygulamaya sokulmasını işçi sınıfının çıkarlarının gerektirdiği, çok kolay kanıtlanabilir. Böylesi bir yasa, işçileri geri kalmış bölgelerden gelen rekabet baskısından koruyabilir,
onlara belirli bir asgarî yaşam standardını vs. güvence altına alabilir. Ancak bu talep sosyalist partilerin bütününce haklı nedenlerden dolayı üstlenilmedi, çünkü özel sektörde bugün söz konusu
olan anarşik koşullardan dolayı yasa koyucunun ücretlerin genel belirlemesini yapması, kapitalist
sistemde ücret ile bütün ürün fiyatlarının »özgür rekabetin« ve sermayenin atılgan hareketlerinin
etkisince belirlenmesi nedeniyle, bir ütopidir. Bu nedenle emek ücretinin yasal düzenlenmesi ancak, belediyenin çalıştırdığı işçilerle olan ilişkisi gibi, çok özel, sınırları belirli alanlarda gerçekleşebilir. Aynı düzeyde yasal düzenlenmiş asgarî ücret, kapitalist ilişkilerin seyri ile çeliştiğinden, onu,
kanıt göstermenin bütün mantıksallığına rağmen, proletaryanın gerçek değil, sadece hayalî çıkarı
olarak görmeliyiz.
Proletarya için sosyalist programda salt söylemden ibaret olan bütün farklı »sınıf çıkarları« aynı,
saf soyut tarz ile hesaplanabilirler. Diğer unsurlar, özellikle burjuva aydınları ve küçük burjuvazi
işçi hareketinin etrafında ne denli çok toplandıkça, sosyalist partilere üşüşen bu unsurların gerçekleştirilemez arzuları veya yerine getirilemez isteklerinin proletaryanın sınıf çıkarları olarak atfedilmesi tandansı o deni güçlü olur. Eğer sosyalist partilerin elinde, proletaryanın sınıf çıkarlarına neyin gerçekten uyduğunu tespit etmek için nesnel bir ölçüt olmasaydı, o zaman sosyalistlerin
programları, çeşitli öznel ve çoğunlukla tamamen ütopik taleplerle dolu, işçiler için iyi ve yararlı
olduğu düşünülen ve böyle toplanan rengârenk koleksiyona benzerlerdi.
Sosyaldemokrasi tarihsel temel üzerinde, kapitalist gelişimin toprağında durduğunda, nihaî hedefleriyle kısmî çıkarlarını, proletaryanın bugünkü taleplerini öznel olarak veya proletarya için »iyi«
veya »yararlı« olanın tahmini üzerinden çıkartmaz, proletaryanın gerçek çıkarlarının görülebilmesinin mihenk taşını ve bu çıkarların korunmasının maddî araçlarını toplumun nesnel gelişmesinin
41
ROSA LUXEMBURG
kendisinde arar. İşte milliyetler sorununun, tarihsel örneklerle gösterilebilecek ve sosyalist çevrelerde kullanılan şiarlara uygun olan en önemli pratik çözüm biçimleri, bu pozisyondan hareketle
irdelenmelidirler.
İlk etapta ulus devlet fikriyle ilgileneceğiz. Bu fikri esaslı bir biçimde değerlendirebilmek için, bu
fikir içerisinde öncelikle tarihsel içerik aranmalı, bu örtünün arkasında hangi maddî içeriğin durduğuna bakılmalıdır.
Kautsky milliyetler mücadelesi ve Avusturya’da sosyaldemokrat program üzerine kaleme aldığı ve
on yıl önce yayımlanan yazısında, ona göre büyümesinin »tüm Avrupa’da modern devletin ortaya
çıkışına refakat eden modern ulusal fikrin köklerini« oluşturan üç faktörü sıralıyor. Bu faktörler
şunlar: »Burjuvazinin kendi üretimi için bir iç pazarı güvence altına alma gereksinimi, ardından
siyasî özgürlük, demokrasi isteği, sonuçta da halk kitlelerinin edebî ulusal eğitiminin yaygınlaştırılması.« [1*]
Milliyetler sorununu öncelikle bir tarihsel kategori olarak algılama ilkesi, Kautsky’nin kuramının
daha bu formülasyonunda görülmektedir. Ulusal fikir, anılan düşüncede, modern gelişmenin belirli bir devresiyle sıkı sıkıya bağlıdır. Burjuvazinin Pazar çıkarları, demokratik akımlar, halk eğitimi – tüm bunlar burjuva toplumunun tipik görüngüleridirler.
Tabiî ki burada kendine ait belirli bir etnografik ve kültürel grup olarak milliyetten bahsedilmiyor;
çünkü böylesi bir milliyet, daha yüzyıllar öncesinde ulusal özellikler var olduğundan, bu burjuva çağına uygun değildir. Ancak, ulus devlet olarak tanımlamanın oluşmasını zorlayan o ulusal
hareketler ne zaman siyasî yaşamın görüngüleri olarak görülürlerse, o zaman şüphesiz burjuva
dönemiyle bir bağlantı söz konusudur. Bunun tipik bir örneği, Almanya’daki ulusal birleşme sürecinin tarihidir, çünkü, daha sonra etrafında Alman Rayh’ının kristalize olacağı çekirdeği o zamanların Zollverein [Gümrük Birliği] ve Zollparlament [Gümrük Parlamentosu] [2*] oluşturmaktaydı.
Almanya’nın ulusal birliğinin gerçek Mesihi olmayı, genelde Almanya’nın yeniden doğuşunun havarisi diye tanımlanan idealist Fichte’den ziyade, beylik »Ulusal Ekonomi« kuramıyla [o çekirdeğin] taraftarı Friedrich List çok daha fazla hak etmektedir. Fichte döneminde Alman »halkları
ve prenslerini« içine alan ve gürültü kahramanlığını sözde devrimci Buschenschaft’ların [öğrenci
birlikleri] yaptığı »ulusal« hareket, esas itibariyle ve Fichte’nin Büyük Fransız Devrimi’ne beslediği tüm sıcak sempatiye rağmen, sadece Napolyon’un Almanya’ya getirdiği devrim tohumlarına
ve modern burjuva sisteminin unsurlarına Ortaçağ’ın gösterdiği reaksiyondan ibaretti. Böylece
»ulusal yeniden doğuşun« bu tumturaklı romantik rüzgârı kısa sürede sustu ve Mart öncesinde
Almanya’nın feodal parçalanmışlığa ve gericiliğe geri dönüş zaferinin ardında kayboldu. Ama
List’in, Alman sanayisinin bu bayağı ajanının incili ise 1830lu ve 1840lı yıllarda »ulusal yeniden
doğuşu« burjuva gelişmesinin unsurlarına – sanayii ve ticarete, »iç piyasa« kuramına dayandırdı.
19. Yüzyıl’ın otuzlu ve kırklı yıllarında Almanya’da böylesine güçlü siyasî, bilimsel, felsefî, edebî
akımı yaratan o yurtsever hareketin maddî temeli, onlarca küçük feodal devlete parçalanmış ve
gümrük ve vergi engellerince bölünmüş olan Alman bölgesini, makine-sanayii büyük üretimine
yeterli temel oluşturacak tek büyük ve birleşik kapitalist »anavatan« içerisinde yoğunlaştırma gereksinimine dayanmaktadır.
Almanya ticaret ve sanayii birliğinin tarihi, siyasî birliğinin becerileriyle iç içe geçmiştir, ki
Zollverein’ın tarihi, tamamen organik ve tamamlanmış süreklilik çerçevesinde günümüz Alman
Rayh’ının doğum hikâyesine girecek şekilde Almanya yaşamının bütün siyasî deveranlarını ve
olaylarını yansıtmaktadır. 1834’de, Prusya’nın etrafında 17 küçük devleti toplayan Zollverein kurulur, ardından diğer ülkeler peş peşe birliğe katılırlar, ama Avusturya, [İkinci] Schleswig-Holstein
Savaşı [1864] meseleyi Prusya planlarının lehine sonuçlandırana dek, bütün araçlarla birliğin dışında tutulur. 1867’de son kez yenilenen Zollverein, devlet birliğinin oluşmasıyla yavaş yavaş gereksiz hale gelir ve Norddeutscher Bund [Kuzey Almanya Birliği] Prusya-Fransa Savaşı sonrasında
[1*] Karl Kautsky: Der Kampf der Nationalitäten und das Staatsrecht in Österreich (Milliyetler Mücadelesi ve Avusturya’daki Devlet Hukuku), Die Neue Zeit, 16. Jg. 1897/1898, 1. Bd., S. 517.
[2*] R.L. Lehçe kaleme aldığı orijinal metinde de »Zollverein«, »Zollparlament«, »Zollbundesrat«, »Bundesrat« ve »Reichstag« gibi tanımlamaları Almanca olarak kullanıyor.
42
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
gümrük hak ve yükümlülüklerini yeni oluşmakta olan Rayh’a miras olarak bırakır: Zollbundesrat [Gümrük Birliği Şurası] ve Zollparlament yerine Bundesrat [Birlik Şurası] ve Reichstag [Rayh
Parlamentosu] geçerler. Almanya’nın modern tarihi işte bu açıklıkta modern ulus devletlerin asıl
ekonomik altyapısını mükemmel bir biçimde yansıtmaktadır.
Kapitalist burjuvazinin »kendi« malları için Pazar iştahı öylesine yumuşak ve öylesine büyüktür ki,
keyifle hemen tüm dünya küresini tekeline alabilir. Ama modern burjuva »ulus« fikrinin doğası,
her ülkenin burjuvazisinin gözünde öncelikle »kendi ulusu«, kendi »anavatanı« [piyasaya] sürüme
hizmet veren alan olarak görülmesidir, sanki [bu alan] Tanrı Merkür’ün [burjuvaziye] verdiği ve
sadece ona ait olan Patrimonium’muş [3*] gibi. İşte ulusal mesele kapitalizmin sıçramasız »olağan« gelişmesinin olduğu yerlerde, yani kendi pazarı için üretimin, genişletilmiş ihracat için üretimden önce başladığı yerlerde kendisini böyle gösteriyor. Aynı Almanya ve İtalya’da olduğu gibi.
Ancak, Kautsky’nin formülasyonlarını, sanki sadece sanayii burjuvazisinin kendi ürünleri için kabalaştırılmış »yurt« pazarı iştahı, modern ulusal hareketlerin maddî temeliymiş anlamında algılamak yanlıştır. Kapitalist burjuvazi kendi uygun gelişimi için, her ne kadar en dar bağlamı burada
olsa da, piyasanın yanı sıra daha fazla şarta gereksinim duyar: bu »anavatanın« dokunulmazlığının
garantisi olarak güçlü bir orduya, dünya pazarına giden yolu açmak için silahlara, ayrıca dışa yönelik uygun bir gümrük politikasına, uygun bir biçimde oluşturulmuş bir idareye, trafik sistemine,
yargıya, eğitim sistemine, uygun malî politikalarına gereksinim duyar; tek cümle ile, kapitalizm
uygun gelişimi için sadece pazarlara değil, aynı zamanda modern kapitalist devletin bütün aparatına gereksinim duyar. Burjuvazinin olağan var oluşu için sadece dar anlamda ekonomik üretim
ilişkilerine değil, aynı ölçüde sınıf egemenliğinin siyasî koşullarına da ihtiyacı vardır.
Tüm bunlardan devletsel bağımsızlığın, ulusal gayretlerin burjuvazinin sınıf çıkarlarına uygun o
özel biçimi olduğu sonucu çıkar. Ulus devlet aynı zamanda burjuvazinin ulusal defanstan saldırı
pozisyonuna, savunma ve kendi milliyetini birleştirme pozisyonundan, ilhak politikalarına ve diğer milliyetleri boyunduruk altına almaya geçtiği vazgeçilmez tarihsel biçimdir. Günümüzün bütün
»ulusal« devletleri, komşu ülkeleri ilhak ettiklerinden veya sömürge hâline getirdiklerinden ve
boyun eğen milliyetleri pervasız baskı altına aldıklarından, bunun örnekleridirler.
Bu bakış açısından, burjuvazi için, aslında »ulus devletin« olağan ideolojisinin pozisyonu açısından bir paradoks olan, hem kendi milliyetinin birleşmesi ve savunulması için bir ulusal hareketin, hem de yabancı [bir milliyetin] baskı altına alınmasının neden aynı anda olanaklı olduğunu
gösteren görüngü anlaşılır olmaktadır. Bunun etkili bir örneğini, Alman burjuvazisinin 1848’de
Polonya Sorunu karşısında aldığı tavırda görmekteyiz. Karl Marx, bilindiği gibi, Devrim esnasında
ve Alman millî yurtseverliğinin oluk oluk aktığı zamanlarda, çevresi ile birlikte Polonya’nın bağımsızlığının tek gerçek savunucusu ve bu sorunda, aynı diğer sorunlarda olduğu gibi, çöldeki yalnız
sesti. Yani gerçekte Alman »ulus devleti« henüz ortaya çıkarken bile, milliyet bakış açısından bu
kavramdan anlaşılana uymuyor ve [bu kavramın] tam anlamıyla bir parodisiydi. Alman »ulusal«
devleti, Alman milliyetini Avusturya ve Rayh arasındaki devlet sınırıyla bölerken, yabancı Polonyalı, Danimarkalı ve Fransız ilhak bölgelerini Almanların çevresine bağlıyordu.
Daha göze batan bir örneği, milliyetler sorunu açısından, Macar azınlığa dokuz milliyetli bir ülkedeki sınıf egemenliğini sağlama ve [bu milliyetleri] acımasızca baskı altına alma çabasından başka
bir şey olmayan ve en tepesinde Bern’deki eski ayaklanma öncülerimiz Wysocki ve Dembiński’nin
hararetle savunarak öne çıkartılan ve pohpohlanan bağımsızlık mücadelesiyle, Macaristan vermektedir.
Macarların ulusal »bağımsızlığı«, Karpat Slovaklarının kardeş Sudet Çeklerinden, Pressburg, Temeswar ve Siebenbürgen Almanlarının Avusturya Almanlarından ayrılması, Dalmaçya Hırvatları
ile Sırplarının Hırvatistan ve Slovenlerden fiili ayrılması ile satın alındı. [4]
[3*] Patrimonium (Lat.): Egemenin, devlet varlığının ötesindeki özel varlığı veya babadan kalan miras
varlığı.
[4] Milliyetler arasındaki sayısal ilişki o zamanlar şöyleydi: Macarlar: 5.000.000; Romanyalılar:
2.300.000; Slovaklar: 1.670.000; Almanlar: 1.500.000; Hırvatlar: 900.000; Sırplar: 830.000; Ukraynalılar: 443.000
43
ROSA LUXEMBURG
Çeklerin ulusal uğraşları da aynı antagonisttik karakteri taşır. Bu uğraşlar, kesin bir şekilde Sudetlerdeki Alman nüfusun Alp ülkelerindekilerden ayrılmasını hedeflediğinden, ki bu şekilde Wenzel
Tacının [5*] hakimiyeti altında kalacak olan Almanlar, azınlık olarak kültürel ve idarî meselelerde tamamen Çeklere bağımlı olacaklar, Almanlar arasında bu nedenle şüpheye yol açmaktadır.
Böhmen’in devlet olarak ayrılması, Çekler için bile bir ampütasyonla eş anlamlıdır. Çünkü bu
program, 5,33 milyon Çeki 3 milyon Alman ve neredeyse 250.000 Polonyalı ile bir araya getirmeyi,
ama bunun içinse Çekler ile sıkı akraba olan 2 milyon Karpat Slovak’ını Çek »ulusal« devletinden
dışlayarak, Macarlaşmaya terk etmeyi öngören plana dayanmaktadır. [Karpat Slovakları] zaten
hayli gürültülü bir şekilde davalarının Çek milliyetçilerince tamamen savsaklanmasından şikâyet
etmektedirler. [6]
Ve nihâyetinde, fazla uzaklara gitmemek için belirtiyoruz, Polonya burjuva milliyetçiliği çok açık
bir şekilde hem Ukraynalılara, hem de Litvanyalılara karşı yönelmektedir. Bölücü devletler Prusya
ve Rusya’nın inatçı imha siyasetine maruz kalan bir milliyet, şimdi de başka milliyetlerin bağımsız
var oluşunu yok saymaktadır. Stańczyk Teorisi’ne [7*] göre, Galiçya’daki Ukraynalılar bir milliyet
bile değil, sadece milliyet olma yolundaki »etnografik bir malzeme« ve Galiçya’da özerk özgürlüğün başlamasından bu yana baskı altında tutulan Ukraynalıların »haksız taleplerine« karşı verilen
mücadele, Galiçya gelişiminin geçen yüzyıldaki siyasî tarihinde baştan sona hep var olmuştur. Kısa
bir süre önce ortaya çıkan Litvanyalıların ulusal yeniden doğuş fikri de Polonya milliyetçi çevrelerinde aynı şekilde düşmanlıkla karşılanmıştır. [8]
Burjuvazinin dikkate değer bu, barışçıl birliğin değil, aslen milliyetlerin çıkar ilişkileri üzerine kurulu olan yurtseverliğinin iki tarafı keskin karakteri, ancak burjuvazinin sınıf egemenliği çabasından başka bir şey olmayan yeni zaman ulusal hareketlerinin tarihsel temeli dikkate alınırsa
anlaşılabilir, ki bu çabanın ifadesini bulduğu spesifik toplumsal biçim, modern, yani bir milliyetin
burjuvazisinin ülkenin bütün karışık nüfusu üzerindeki egemenliği anlamında »ulusal« kapitalist
devlettir. Demokratik kurumlar, halk eğitimi, ulusal fikrin, Kautsky’nin saydığı daha çok ideolojik olan unsurları, sadece modern burjuva devletinin özellikleridir ve burjuvazinin gereksinimleri olarak [burjuva devletinin] çerçevesinde, daha doğrusu: anlamında gerçekleşmenin yeterince
olanağını bulmaktadırlar. Bu nedenle bağımsızlık ve devletsel birleşme, burjuvazinin ulusal hareketlerinin asıl yayını oluşturmaktadır. [9] Bağımsız sınıf olarak proletarya için kapitalist toplum
[5*] Wenzel Tacı (Alm.: Wenzelkrone; Çekçe: Svatoráclavská Koruna): Eski Böhmen Krallığı’nın tacı. 19.
Yüzyıl’dan itibaren Böhmen devlet hukuku ve bağımsızlığının sembolü olarak görülmüştür.
[6] 1898 Haziran’ında yapılan Prag Bütün Slav gazeteciler Kongresi’nde Slovak delege Liptau’lu Karol
Salva Çeklere şöyle seslenmişti: »Aramızda karşılıklılık olacaksa, o zaman sadece biz değil, siz de buna
dahilsiniz! Şimdiye kadar bize bu kadar az ilgi duymanızın nedenini biliyorum: Slovakların ülkesi, az
sayıda övgüye değer istisna dışında, Çek milliyeti için deniz aşırı teritoryadır!«
[7*] R.L. burada, adını efsanevî bir saray palyaçosundan alan ve 1869’da hazırladığı programıyla
muhafazakâr tarih pozisyonunu savunan Stańczyk Çevresine atıfta bulunuyor.
[8] 1906 yazında Wilna’da yayımlanan »Kurier Litewski«, Litvanya Katolik Kilisesi’nde Litvanya lisanının yeniden kullanılması amacıyla kurulan bir dernek gibi son derece zararsız niyet hakkında şunları
yazmıştı: »Tarihsel gelişme bu yoldan başkasını takip etmediği için, Polonyalılara yönelik asılsız Polonyalılaştırma tandansları suçlaması kaç kez çürütüldü, kaç kez Litvanyalıların Polonyalılara yönelttikleri
asılsız suçlamalar çürütüldü. Hayır, Polonyalılara Polonyalılaştırma suçlaması yöneltilebilir, ama tersinden Litvanyalılara da Litvanyalılaştırma hevesleri. Eğer Litvanyalılar, karşılıklı riayetler ve barışçıl rekabet üzerinden ulaşılacak olan iyi komşuluk perspektifini gülünç duruma düşürmek, eğer rakibi kızdırma
ve yok etmenin her olanağını kullanmak isterlerse, o zaman Polonyalılara meydan okuduklarını ve [olacak olanların] sorumlusu olacaklarını düşünmelidirler.«
Bir milliyete bir başkasından üstün olduğunu garanti eden »tarihsel gelişmeye« dayanma iddiası, kendi
milliyetlerinin var oluşu için mücadele edenlere yönelik şovenizm suçlaması ve üstü kapalı tehditler, kelimesi kelimesine, tehdit altındaki Almanlığı »Polonya heveslerine« karşı savunan Prusya Hakaristlerinin
dilini; aynı şekilde Ukraynalılarla, Polonyalıları kötü niyetle »taciz« etmekle uğraşıyorlar diye alay eden
Kont Stanislaw Tarnowski’nin dilini anımsatmaktadır.
[9] Burjuva hukuk kuramcılarının çoğunluğu bu nedenle bağımsız devletin var oluşunu, »ulusal fikrin«
44
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ve burjuva devleti, soyut kavramlar olarak değil, aksine tarihsel seyrin her ülkede yarattığı gibi,
hissedilen şekliyle en baştan itibaren verili tarihsel çerçevedir. Burjuva devleti – ulusal olması veya
olmamasından bağımsız – halk iktisatının biçimi olarak kapitalist üretimin yanı sıra, işçi sınıfının
büyüdüğü ve yarıldığı tabandır. Burjuvazi, feodal-aristokrat iktidar sisteminin kucağında gelişir
ve ayağa kalkar. Üretim biçimi olarak kapitalizmin zaferini güvence altına almaya uğraşmasıyla, aristokrasi sisteminin harabeleri üzerinde modern devleti yaratır. Kapitalizmin gelişmesine ve
burjuvazinin egemenliğine uygun olarak proletarya, daha burjuva sınıf devletinin kucağında iken,
kendisini siyasî olarak ayırır. Demek ki bu devlet en başından itibaren, aynı kuluçkadaki civciv için
yumurta kabuğu neyse, proletarya için de döl yatağıdır. Modern proletaryanın bağımsız ve çıkarlarını bilincine çıkarmış bir sınıf olarak modern ulus devleti yaratabilir düşüncesi, tarihsel perspektiften, herhangi bir ülkenin burjuvazisi, hem de doğal olarak gerçekleşemediği yerde veya özel
bir biçim aldığı Rusya örneğinde, önce feodalizmi uygulamaya soksun önerisine benzemektedir.
Burjuvazinin tarihsel-sınıfsal görevi, vazifelendirilişi, »ulusal« devleti yaratmaktır; proletaryanın
tarihsel görevi ise, içerisinde kendisinin bilinçli bir sınıf olarak dünyaya geldiği kapitalizmin siyasî
biçimi olan bu devleti, sosyalist sistemi uygulamaya sokmak için, ortadan kaldırmaktır. Proletarya,
halk kitlesi olarak, Almanya’da olduğu gibi, burjuva gelişiminin »ulusal« devletin yaratılmasını
gerekli kıldığı yerlerde burjuvazinin ulusal hareketlerine katılabilir. Ancak o zaman [bu harekete]
kendi siyasî programıyla bağımsız sınıf olarak değil, burjuvazinin öncülüğünde katılır. Alman sosyalistlerinin 1840lı yıllardaki ulusal programı, burjuvazinin ulusal programıyla açıkça çelişen iki
talep yükseltmişti: kesin milliyetler sınırı içerisinde birleşme ve cumhuriyetçi iktidar biçimi.
Sonuç itibariyle işçi sınıfının doğrudan temel çıkarlarının bakış açısından ulusal sorunda aldığı
tavır, burjuvazinin aldığı tavırdan tamamen farklıdır. İç pazarın »anavatan« sanayisi için güvence
altına alınması kaygısı, yeni pazarları fetih, sömürge ve askerî politikalar aracılığıyla, belirli gümrük politikaları aracı ile ele geçirme – burjuvazinin »ulusal« devleti yaratırken, ulaşmaya çalıştığı
tüm bunlar, sınıf bilinçli proletaryanın görevi olamaz.
Ancak proletarya, kapitalist gelişmenin meşru çocuğu olarak, kendi gelişmesi ve siyasî olgunluğunun tarihsel temeli olan kapitalist gelişmeyi ve ön şartlarını hesaba katar. Sosyaldemokrasi ise gericiliğin çıkarına burjuvazi tarafından yoluna koyulan kapitalist gelişmenin sadece devrimci ifadesidir. Ama sosyaldemokrasi, sanayii ve ticareti olduğunca desteklemeyi hiç bir zaman kendi görevi
olarak görmez, tam aksine, gümrük korumacılığıyla, militarizm ve sömürgecilikle, aynı var olan
sınıf devletinin bütün aparatıyla – idaresi, yargı ve okul sistemiyle vs. esaslı bir biçimde mücadele
ettiği gibi, mücadele eder. [10]
Demek ki proletaryanın ulusal politikası, özü itibariyle savunucu, ama hiç bir zaman fethedici olmadığından [ve] birinin diğerini fethetmesi ve boyunduruk altına alması değil, bütün milliyetlerin çıkarlarının harmonisi üzerine kurulu olduğundan, burjuvazinin ulusal politikasıyla esastan
niteliği olarak görmektedirler. Bay Blentschli ve diğer beyler, sınıflarının ideologları olarak soyut tanımlamanın sert yolunda bunu ortaya koymaktadırlar ve bunun tahlili, burjuvazinin sınıf egemenliği amacının tarihsel yolunda nereye ulaştığından başka bir şey değildir.
[10] Kautsky, »Sosyaldemokrasinin toplumsal gelişmenin partisi olduğu doğrudur: [Sosyaldemokrasi]
toplumun kapitalist devrenin ötesindeki gelişimini amaçlar – bilindiği gibi evrim, evrimin sadece bir epizodu olan devrimi dışlamaz. Nihaî hedefi, proletaryanın, toplumsal üretimi fethederek ve [üretime] hükmederek işçilerin artık proleter olmayacakları ve özel bir toplumsal sınıfı oluşturmayacakları biçimde,
ortadan kaldırılmasıdır. Bunun için belirli ekonomik ve siyasal ön şartlar gereklidir. Kapitalist gelişmenin
belirli bir yüksekliği gereklidir. Demek ki proletaryanın görevi ekonomik gelişmeyi teşvik etmektir. Ama
bu nedenle görevi, sermayenin genişlemesi için uğraş vermek, yani kârın teşvik edilmesi değildir. Bu kapitalist sınıfın tarihsel görevidir ve [kapitalist sınıf] bu göreve sadıktır. [Kapitalist sınıfı] bunu yaparken
biz onu destekleyemeyiz ve gelişmenin kapitalist metotlarına ne denli karşı çıkarsak, o kadar az desteklemiş oluruz... Ne makinaların işçileri işsiz bırakmasını, ne de fabrikalar ve benzerlerinin zanaatkârları işlerinden etmelerini savunabiliriz. Ekonomik gelişmedeki görevimiz proletaryanın sınıf mücadelelerinde
örgütlenmesi ve desteklenmesidir« diyor. Ve Kautsky [bu görevi] çok daha az kısıtlı olarak siyasî ilişkiler
alanında da geçerli olduğunu ekliyor. Karl Kautsky: Das böhmische Staatsrecht und die Sozialdemokratie
(Böhmen Devlet Hukuku ve Sosyaldemokrasi), Die Neue Zeit, 17. Jg. 1898/1898, 1. Bd., S. 292.
45
ROSA LUXEMBURG
ve olabildiğince çelişir. Her ülkenin bilinçli proletaryası, uygun gelişimi için barışçı var oluşa ve
kendi milliyetinin kültürel gelişimine gereksinim duyar, kendi milliyetinin bir başkası üzerindeki
egemenliğine ihtiyacı yoktur. Yani böyle bakıldığında, burjuvazi için diğer milliyetler üzerindeki
egemenliğin ve fethin aparatı olarak vazgeçilmez olan »ulusal« devletin, proletaryanın sınıf çıkarları için hiç bir önemi yoktur.
Bu yüzden, Kautsky’nin saydığı »modern ulusal fikrin üç kökünden« sadece ikisinin: demokratik
kurumlar ile halk eğitiminin sınıf olarak proletarya için esas itibariyle bir önemi vardır. İşçi sınıfı
için siyasî ve zihinsel olgunluğunun koşulları olarak özgür anadil, ulusal kültürün – bilim, edebiyat ve sanatın – cebren kısıtlanmamış ve tanınmaz hale sokulmamış gelişimi ile, elbette burjuva
sisteminde ne kadar »normal« olabilecekse, normal ve milliyetin ezilmesiyle dejenere edilmemiş
halk eğitimi zorunludur. İşçi sınıfı için kendi milliyetinin devlet içerisindeki tüm diğer milliyetlerle birlikte yurttaş eşitliğini paylaşması vazgeçilmezdir – önce genel demokratik ilkeler nedeniyle,
sonra da tek tek milliyetlerin siyaseten zayıflatılmasının, ezen milliyetin burjuvazisinin elinde sınıf
çelişkilerini gizlemenin ve kendi proletaryasını aldatabilmesinin aracı olduğundan.
Tabiî burada »en iyi« toplumsal koşulların hayranları, hangi meseleyi ele alırsak alalım, her milliyetin kültürel gelişiminin ve yurttaş haklarının en güvenli ve en mükemmel garantisinin esasında
devletsel bağımsızlığın, her ne kadar burjuvazininkinden farklı bir öncelikten hareket etsek de,
kendi ulus devletinin proletaryanın sınıf çıkarına olduğu itirazını yapacaklardır. Ancak mesele,
böylesi irdelemelerin hiç bir değeri olmadığından, proletarya için neyin »en iyi« olup olmadığını
irdelemek değil ki; aksine, eğer bu »en iyi olanın« ne olduğu konusunda soyut düşünme temelinde
hareket edersek, o zaman bu kaçınılmaz olarak proletaryanın sınıf pozisyonu açısından sosyalist
sistemin ulusal baskıya ve her türlü toplumsal ıstıraba karşı şüphesiz en iyi ilaç olduğu sonucuna
vardırır. Ütopik düşünce metodu »geleceğin devletine« zıplayarak, sorunun hep daha ütopik çözümüne yol açıyor; halbuki asıl mesele, sorunu şu andaki burjuva zamanının içerisinde ve temelinde
çözmektir.
Yukarıdaki fikir silsilesi bu metodun bakış açısından bir başka tarihsel yanlış anlamayı da içermektedir. Bağımsız ulus devletin, ulusal var oluş ve gelişme için »en iyi« garanti olduğu tespiti, ulus
devleti tamamen soyut bir kategori gibiymiş gibi ele almak anlamına gelmektedir. Ulus devleti, salt
ulusal pozisyondan özgürlük ve bağımsızlığın garantisi olarak görmek, Almanya’da, İtalya, Macaristan ve tüm Avrupa’da 19. Yüzyıl’dan kalan ve modası geçmiş çürük burjuva ideolojisi, kokuşmuş
burjuva liberalizminin hazine kasacığından alınan boş bir söylemdir. O zamanlardan beri süren
burjuva gelişimi modern ulus devletin, »özgürlüğün« ve ulusal »bağımsızlığın« sisli şemasından
ziyade, çok daha gerçek ve somut, sihirli ve ideal değil, kesin belirlenmiş içeriği olan tarihsel bir görüngü olduğunu etkili bir biçimde göstermektedir. Çünkü modern devletin içeriği ve özü, »ulusun«
özgürlüğü ve bağımsızlığı değil, burjuvazinin sınıf egemenliği, gümrük politikası, dolaylı vergiler,
militarizm, savaş ve fetihtir. Ulus devletin bu tüm acımasız cevherini ince bir ideolojik doku, yani
»ulusal bağımsızlık ve özgürlüğün« saf negatif mutluluğu ile örtmek ve gizlemek, burjuva ideolojisinin anlaşılır ve zamanında ödüle değer sınıf tandansıydı. Tam da bu nedenle, bu spekülasyonun
tarihsel-toplumsal temelini anımsamak, proletaryanın sınıf pozisyonunun ne olduğunun ve ne olması gerektiğinin tam tersi olduğunu anlamak için yeterlidir.
Görünüşe göre burjuva liberalizminin karşıtı olan anarşizm kendisini, aynı bir çok başka meselelerde olduğu gibi, ele aldığımız meselede de, [burjuva liberalizminin] çocuğu olarak gösteriyor.
Liberal ideolojinin boş söylemlerini kendine özgü »devrimci« ciddiyetle gerçek kabul eden ve tarihsel-toplumsal içeriği hor görerek cezalandıran anarşizm, ulus devleti, »özgürlüğün«, »hakların
iradesinin« ve daha başka güzel şeylerin tecessümü [cisimleşmesi] olarak görmektedir. Örneğin
Bakunin 1849 yılında Orta Avrupa’daki ulusal hareketler hakkında şunları yazıyordu: »Devrimin
ilk işareti« (1848) »eskimiş zulme karşı nefretin bir çığlığı, ezilen bütün milliyetler için merhametin ve sevginin çığlığıydı... Tek bir ağızdanmış gibi, ezenler defolsun: ezilenlere, Polonyalılara, İtalyanlara ve herkese kurtuluş! Artık tek bir fetih savaşı daha yok, ama sonuna kadar sonuncu savaş
verilecek, tüm halkların nihaî kurtuluşu için devrimin iyi savaşı! Despot kongrelerince sözde tarihî,
coğrafî, ticarî ve stratejik zorunluluklar nedeniyle ve şiddet yoluyla kurulan tüm [sınır] bariyerleri
yıkılsın! Doğaya uygun, adalet ve demokrasi anlamında, halkların bağımsız iradesinin kendi ulusal
46
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
özellikleri temelinde çizilenlerden başka ayırıcı sınır olmasın. Halkların yükselttiği çağrı buydu.«
[11*]
Marx [Engels] ulusal bağımsızlık ve »halkların iradesi« konulu şişirme hitaba şöyle yanıt verdi:
»Gerçeklerden hiç bahsedilmiyor, ya da dikkate alınsa bile, ›Despot Kongreleri‹ ve ›diplomatlarca‹ keyfî olarak oluşturulan, tamamen kınanması gereken olarak gösteriliyor.
Bu kötü gerçeğin karşısına, sözde halk iradesinin, doğrusu mutlak ›özgürlük‹ talebiyle kategorik emri koyuluyor... ›Adalet‹, ›insancıllık‹, ›özgürlük‹ vs. isterlerse binlerce
kere onu ya da bunu talep etsinler; ama mesele olanaksızsa, o zaman gerçekleşmez ve
her şeye rağmen ›içi boş hayalî tahayyül‹ kalır... ›Genel halk kardeşliği‹ ve ›halkların
bağımsız iradesinin ulusal özellikler temelinde çizdiği sınırlar‹ üzerine tek bir kelime:
Birleşik Devletler ve Meksika iki cumhuriyettirler; her ikisinde de halk egemendir. Peki,
o zaman nasıl oldu da, ahlâkî kurama göre ›kardeş‹ ve ›federatif‹ olması gereken bu iki
cumhuriyet arasında Texas nedeniyle savaş çıktı, nasıl oldu da Amerikan halkının, Amerikalı gönüllülerin kahramanlığına dayanan ›bağımsız iradesi‹ doğanın çizdiği sınırları, ›coğrafî, ticarî ve stratejik zorunluluklar‹ nedeniyle birkaç yüz mil güneye çekti?«
[12*]
Marx’ın [Engels’in] bu ironik sorusunun yanıtı çok açık: »Ulus devletler«, hatta cumhuriyetler
bile, liberal teorinin boş söyleminin tınladığı ve anarşizmin boş söyleminin bunu tekrarladığı gibi,
»halkların iradesinin« herhangi bir ifadesi ve yarattığı bir şey değildir. Bugün »ulus devletler«,
aynı ulusal olmayan yayılmacı devletler gibi, burjuvazinin sınıf egemenliğinin aynı araç ve biçimidirler, ki bu şekilde fetih, savaş, zulüm tandansına sahiptirler, bu şekilde »ulusal olmayan«
devletlere dönüşürler. Bu nedenle »ulusal« devletler arasında sürekli çatışmalar olmakta, çıkar
karşıtlıkları ortaya çıkmaktadır ve bugün bir mucize misali bütün devletlerin »ulusal« olması başarılırsa bile, hemen ertesi gün karşılıklı savaşın, fetihlerin ve zulmün resmi ortaya çıkar. Marx’ın
[Engels’in] verdiği örnek bunun için tipiktir. Birleşik Devletler ve Texas arasında neden savaş çıktı,
söz konusu olan neydi? Kaliforniya, Birleşik Devletlerin kapitalist gelişimi için vazgeçilmezdi – bir
taraftan, kelime anlamında, altın madeni olarak, diğer taraftan da Sessiz Okyanus’a açılan kapı
olarak. Birleşik Devletler kapitalizmi ancak bu bölgenin fethinden sonra kendini geliştirebilir, siper alabilir ve hem Doğu’ya, hem de Batı’ya geçişler açabilirdi, ama geri kalmış Meksikalılar için
Kaliforniya sadece basit bir toprak mülkiyetiydi. Burjuva gelişmesinin gereklilikleri karar verdi ve
»ulus devlet« ile »halkın iradesi«, anarşistlerce çok sevilen ve idealize edilen cumhuriyet biçiminde, kapitalizmin çıkarlarına fetih için etkin bir araç olarak hizmet verdiler.
Bu türün çok daha katmerli örneklerini Güney Amerika’nın yakın tarihi vermektedir. 19. Yüzyıl’ın
başlarında İspanya ve Portekiz sömürgelerindeki »ulusal« kurtuluşun iki yanı keskin karakterini
daha önce anımsatmıştık. Burada bizi ilgilendiren, çoktan bağımsız olmuş »ulusal« devletlerin,
aynı zamanda anarşist »ulusal özgürlük« ve »halk iradesi« söyleminin renkli bir illüstrasyonu olan
şu siyasî tarihidir.
Brezilya 1825’de ağır mücadeleler sonucunda, Brezilya ile gene kısa süre önce İspanya’nın asasından kurtulan Arjantin arasında, her iki genç »ulus devletin« ilhak etmeye çalıştığı ve sonuçta
Avrupalı sömürge güçlerinin silahlı müdahalesinin yardımıyla Uruguay Cumhuriyeti olarak kendi
bağımsızlığını kazanan Banda Oriental vilâyeti üzerine bir savaşın çıktığı o yıl, Portekiz’den bağımsızlığını kazandı. Fransa ve İngiltere, Uruguay ve Paraguay’ın bağımsızlığını tanımamakta ısrarla
direnen Arjantin’e ültimatom verdiler, ki Arjantin’in inatçı direnişi gerekçe gösterilerek 1845’de
Paraguay, Uruguay ve Brezilya arasında savaş çıktı. 1850’de ise Brezilya ve Arjantin arasında bir
savaş daha çıktı; bu savaşta Brezilya, Paraguay ve Uruguay’ın yardımıyla Arjantin’i yenebildi ve
ardından Uruguay’ı fiilen boyunduruğu altına aldı. 1864’de formel »bağımsızlığı« olan Uruguay,
silah zoruyla itaat ettirildi. Paraguay [bu zorla itaate] direndi ve bu sefer Arjantin ve Uruguay ile
ittifaka giren Brezilya’ya karşı savaş açtı. 1865’den 1870’e kadar süren ve »halkın iradesinden« çok
[11*] Bkz. Friedrich Engels: Der demokratische Panslawismus (Demokratik Panslavizm), MEW, Bd. 6, S.
271. R.L. Engels’in satırlarını Marx’ın yazdığını düşünüyordu.
[12*] A.g.e., S. 272.
47
ROSA LUXEMBURG
kahve ekicilerinin iradesi ve çıkarlarının hakim olduğu bu savaş Brezilya’nın Güney Amerika’da
egemen olan büyük devlet pozisyonunu nihaî olarak güvence altına aldı. Ancak Brezilya’nın bütün
bu dış tarihi, toplam nüfusunun üçte birini oluşturan beyazların, siyahlar ve sonraki kuşakları olan
melez nüfus üzerindeki egemenliğine hiç dokunmadı. Ülke içindeki mücadelelerin hükümet üzerinde yarattığı baskı sonucunda 1871’de kölelerin özgürlüğü ilân edildi, ama köle sahiplerine devlet
kasasından tazminat vererek. Ekicilerin elindeki bir enstrüman olan parlamento ise bunu onaylamadı ve köle sistemi devam etti. 1886 yılında 60 yaşını aşmış kölelerin serbest bırakılmasına karar
verildi, diğerleri daha 17 yıl özgürlüklerini beklemek zorunda kaldılar. 1888 yılında parlamentodaki hanedan partisi köleliğin tazminatsız kaldırılmasını dayattı, böylece cumhuriyetçi hareketin
perspektifi kesinleşti. Ekiciler, kitlesel olarak cumhuriyet bayrağının altına koştular ve askerî ayaklanma esnasında da cumhuriyeti ilân ettiler. [13]
Eğer kapitalizmin gereksinimleri ve burjuvazinin sınıf çıkarları açısından, ulusal sorun burjuva
sınıfları için böyle siyasî bağımsızlık, yani ulus devlet biçimini alırsa, çünkü sadece [bu biçim] egemenlik ve fetihin uygun enstrümanıdır, o zaman ulusal sorunun kültürel ve demokratik yanları,
yani ulusal yaşamın momentlerinin özgür gelişimini – sadece savunma yolu üzerinden, saldırı politikası aracılığıyla değil, tarihsel olarak tek bir burjuva devletinde bir araya gelen farklı milliyetlerin dayanışmacı birlik ruhu ile garanti eden siyasal biçimleri, kesinlikle işçi sınıfının çıkarlarına
uygundur. Milliyetlerin yurttaş eşitliği ve kültürel-ulusal gelişmesini güvence altına alan siyasî kurumlar, burjuva milliyetçiliğinden farklı olarak, proletaryanın sınıf pozisyonunu takip eden doğal
sınıf programının genel biçimidir. [14*]
II
Devlet içerisindeki en önemli sorun olan Polonya sorunu, bu genel ilkelerin klasik tasdiki ve imtihanıdır.
Polonya’daki ulusal sorun en önden ve en baştan itibaren Batı Avrupa’dakinden tamamen farklı
karakterdedir. Almanya ve İtalya’nın modern tarihinde Polonya ulusal fikri için tarihsel uygunluk
arayanlar, hem Almanya ve İtalya’daki, hem de Polonya’daki ulusal hareketin asıl tarihsel içeriği
hakkında hiç bir şey bilmediklerini itiraf etmiş olurlar. Bizde ulusal fikir hiç bir zaman burjuvazinin ulusal fikri olmamıştır, aksine aristokratların [ulusal fikridir]. Polonya ulusal uğraşlarının
maddî temeli, 19. Yüzyıl’da Orta Avrupa’da olduğu gibi, modern kapitalist gelişme değil, aksine
kökleri natürel-toprak sahibi iktisadına dayanan aristokrasinin sınıfsal fikriydi. Polonya’da bu ilişkilerle birlikte ulusal hareketlerde kayboldu. Kapitalist gelişmenin tarihsel yediemini olarak burjuvazi, bizde başından itibaren anti nasyonal faktördü. Sadece 19. Yüzyıl’ın başında asıl olarak
karışık unsurlardan oluşan ve sömürgeleştirmenin bir ürünü, dışarıdan Polonya toprağına ekilen
bir ürün olan burjuvazinin spesifik kökeni nedeniyle değil. Polonya sanayiinin 1820li ve 1830lu
yıllardaki başlangıcında, iç piyasaya egemen olmasından, hatta iç piyasayı oluşturabilmesinden
çok önce ihracat sanayii olarak ortaya çıkmış olması, hayli belirleyici olguydu. Burada ülkemizdeki
resmin bütününü ve sınaî gelişmenin sayfalar dolusu sayılarını vermek istemiyoruz; okuyucunun
dikkatini daha çok Rusça da yayımlanmış olan »Polonya’nın sınaî gelişimi« başlıklı tezimiz ile
[13] Gerçekten de, hâlâ devam eden köleliğin formel olarak kaldırılmasında sonra da, »kahve« sermayesinin bu »ulusal« cumhuriyetteki »halk iradesinin« tek regülatörü olmaya ne denli devam ettiğini şu örnek
kanıtlıyor: Verimlilikleri ölçülmez derecede yüksek olan kahve plantasyonları geçen yıl uluslararası kahve
pazarında devasa bir krize, yani müthiş bir fiyat düşüşüne yol açtıklarında, Brezilyalı ekiciler hükümeti
bütün kahve üretim fazlasını devlet kasasından satın almaya zorladılar. Müthiş derecede sallantıya giren
malî durum ve tüm nüfusun yoksullaşması, tabiî ki bu özgün deneyin bir sonucu oldu.
[14*] R.L. burada, SDAPR’in 1903’deki İkinci Parti Kurultayı’nda, parti programındaki ulusların kaderlerini tayin hakkını içeren maddenin yerine konulmasını istediği öneriye atıfta bulunuyor. Öneride yer
alan ilgili cümle şöyle: »Devletin varlığına ait bütün milliyetlerin tam kültürel gelişimini güvence altına
alan kurumlar«. Bkz. Rosa Luxemburg’un Adolf Warski’ye yazdığı mektup, 6 Ağustos 1904, Gesammelte
Briefe (Toplu Mektupları – GB), Bd. 6, S. 79 – 82.
48
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
»Polonya Sorunu ve Sosyalist Hareket« Kraków 1905 nüshasına çekmek istiyoruz. [15*] Burada
sadece genel çizgileri çizeceğiz.
Kapitalist sanayiinin temel alanlarındaki, fibrin üretimindeki Rusya’ya yönelik ihracat, en başından itibaren Polonya kapitalizminin ve böylelikle aynı zamanda Polonya burjuvazisinin de var oluşu ve gelişiminin temeli oldu. Sonuç olarak burjuvazi ilk andan itibaren siyasî ağırlığını Batı’ya
– Galiçya ve Posen Kontluğu ile ulusal birleşmeye değil, aksine Doğu’ya, Rusya’ya yönlendirdi. Büyük sanayiinin gelişimi ile bağlantılı olarak Rusya ve Polonya Krallığı arasındaki gümrük sınırının
kalkmasıyla bu ağırlık daha da güçlendi. Burjuvazinin toplum içindeki asıl sınıf egemenliği Ocak
Ayaklanmasının bastırılmasından sonra başladı, ulusal bağımsızlık uğraşlarına sırt çevirmek anlamına gelen organik çalışma programıyla açıldı. [16*] Demek ki Polonya’da burjuvazinin sınıf egemenliğinin, Almanya’da ve İtalya’da olduğu gibi birleşik ulus devletin yaratılmasına ihtiyacı yoktu,
aksine Polonya’nın boyunduruk altına alınması ve bölünmesi temeli üzerinde büyüdü. Birleşme ve
ulusal bağımsızlık fikri bizdeki kapitalist gelişmeden yaşam bulmadı, aksine, bu gelişmenin seyri içerisinde tersinden tarihe gömülen bir fikir oldu. Ve bu durum, kapitalist burjuvazinin ulusal
fikirle olan bu özel tarihsel ilişki, bu fikrin kaderini ve sosyal karakterini belirledi. Almanya’da,
İtalya’da ise »ulusal yeniden doğuş«, aynı yarım yüzyıl öncesinde Kuzey Amerika’da olduğu gibi,
devrimci, ilerici bir hareketin bütün özelliklerini taşıyordu. Kapitalist gelişmenin nefesi, ulusal
fikre yaşam verdi ve devrimci burjuvazinin siyasal idealleri ile sıkı tarihsel bağlantıda kanatları
üzerinde taşıdı: demokrasi ile, liberalizm ile. Ulusal fikir bu bağlantıda burjuvazinin genel sınıf
programının: modern burjuva devletinin programının sadece tarihsel bir detayıydı. Polonya’da ise
ulusal fikir ile burjuva gelişmesi arasında ulusal fikre sadece ütopik değil, aynı zamanda gerici bir
karakter veren tezat ortaya çıktı. Polonya’nın ulusal bağımsızlık fikrinin tarihindeki üç devre, bu
ilişkinin gerçek yansımasını vermektedir.
En önce aristokrasinin silahlı mücadelesindeki iflası. Polonya ayaklanma hareketlerinin çöküşünü,
tarih felsefesindeki »kargaşa ve şiddet« kuramının en inatçı taraftarları bile sadece Rus süngüleri
daha fazlaydı diye açıklayamazlar. Polonya’nın sosyal ve iktisadî tarihini biraz da olsa tanıyanlar,
ayaklanmacı aristokratların yenilgisine, başka yerlerde de, Kautsky’nin sözleriyle belirtecek olursak, modern ulusal fikrin en önemli kökleri olan aynı kapitalist Pazar çıkarlarının neden olduğunu
bilirler. Burjuvazinin, kapitalist büyük üretimin şartlarını güvence altına alma dürtüsü, bu örnekte
ulus devlet biçimini değil, aksine tersinden ilhaktan maddî faydalanma biçimi olarak, aristokrasinin ulusal hareketini felce uğrattı. Saf burjuva fikri olan ulus devlet fikri, Ocak Ayaklanmasındaki
aristokrat biçiminde nihaî yenilgiye mahkûm oldu.
İkinci devre – Polonya ulusal fikrinin küçük burjuvazi tarafından üstlenilmesi. [Ulusal fikir] bu
biçiminde silahlı mücadeleden kaçınma siyasetine dönüşür ve böylelikle zayıflığını ortaya koyar.
Küçükburjuva milliyetçiliği yirmi yıl boyunca toplumun dışında sefil bir yaşam sürdükten sonra,
çünkü 1880li ve 1890lı yıllarda yarım düzine »tüm Polonyalı« göçmen biçimindeki hayaleti ortalıkta dolaşıyordu, Çarlıktaki günümüzün devrim sürecinde nihâyet aktif politikanın devresine
[15*] Rosa Luxemburg: Die industrielle Entwicklung Polens. Inaugural-Dissertation (Polonya’nın sınaî
gelişimi. Açılış tezi), GW, Bd. 1/1, S. 113-216. İlk kez 1898’de Leipzig’de yayımlandı. Aşırı derece sansüre
uğrayan Rusça nüshası ise 1899’da St. Petersburg’da yayımlandı. Anılan diğer makale için bkz.: Kwestia
polska a ruch socjalistyczny. Zbiór artykulów o kwestli polskiej. R. Luxemburg, K. Kautskyego, F. Mehring, Parvusa i innych z przedmową R. Luxemburg i urawagami wydawców oraz dodatkiem [Polonya
Sorunu ve sosyalist hareket. Polonya Sorunu üzerine R. Luxemburg, K. Kautsky, F. Mehring, Parvus ve
başkalarının toplu makaleleri. R. Luxemburg’un önsözü, derleyenlerin notları ve eklerle.], Krakau 1905.
[16*] »Organik Çalışma Programı«, Varşova Pozitivizmi olarak adlandırılan ve 1864-1890 yılları arasında Ocak Ayaklanması yenilgisinden sonra ülkeye yurtsever gelişme perspektifi vermek isteyen çok sesli
edebî ve ideolojik akımın programatik köşe taşı oldu. Bu akım, romantik ayaklanma geleneğinden feragat
ettiğini açıklayarak, Polonya toplumunun ekonomik ve kültürel gelişimi için »toplum temellerinde organik çalışma« programını savundu. Varşova Pozitivizmi 1870li ve 1880li yıllarda en parlak dönemini yaşadı ve Galiçya’yı da etkiledi. 1890lı yıllarda edebî-sanatsal mirasını neoromantik »Genç Polonya«nın devraldığı Varşova Pozitivizminin siyasî izleri Nasyonal Demokratların ve işçi hareketinin (özellikle PPS’in)
oluşturduğu ilerici cephe içerisinde kayboldu.
49
ROSA LUXEMBURG
geçişiyle birlikte ulusal bağımsızlık programının, bu ulaşılamayacak ütopinin reddini ilân ediyor ve
buna karşın programına sadece ikili özerklik ve karşı devrimin şiarını alıyor. Nasyonal Demokrasi
şimdi, geleneksel ulusal programın yükünü attıktan sonra, toplumda hızla gerçek bir siyasî güç
oluyor. Hem de ikinci kere, ama bu sefer ulus devletin küçükburjuva biçiminde iflas eden programı
yerine, amaca hizmet eden ve burjuva Polonya’sı temelinde uygulanabilecek bir programı, özerklik
programını koyarak. [17*]
Ve Polonya ulusal fikrinin üçüncü ve son devresi – [Bu fikri] proletaryanın sınıf hareketiyle bağlantılı hale getirme deneyi. Sosyal-yurtsever PPS’nin, ulus devlet şiarını sosyalist programa alan
on iki yıllık deneyi, uluslararası işçi hareketinin tarihinde tek örnektir. Ve bu eşsiz deney de, başlangıcından on iki yıl sonra, küçükburjuva deneyi gibi, aynı kritik anda ve aynı tarzda sonlanıyor...
PPS, Rusya’daki işçi devriminin başlamasıyla, reel siyasete ve toplumsal yaşama katılmak için,
Polonya’nın yeniden kurulması programından ayrıldığını ilân ediyor. [18*] Nasyonal Demokrasi
[yeniden kurulma programından] ayrıldığını, burjuva karşıdevrimine aktif katılım için ilân etmişti, PPS’de proletaryanın devrime giden sınıf hareketine katılmak için bunu ilân ediyor.
PPS’nin bu şekilde başlayan krizi, çözülmesi ve çöküşü, şimdi de Polonya ulus devleti fikrinin proletarya kıyafetindeki üçüncü ve son iflası gerçeğinin altını çiziyor. Yaşamın bütün tohumlarını büyüten ve olgunlaştıran ve aynı zamanda devasa bir saban gibi toplumsal toprağın tümünü altüst
eden bu devrim, yeni zamanların bu muazzam toplumsal devinimi, Polonya ulus devleti fikrinin
son izlerini de kenara attı – aynı tarihsel gelişmenin tüm içeriğini sıkıp boşalttığı, en fazla gericilik
döneminin apatisinde toplumsal geleneklerin pılıpırtısı arasında şaşkın dolaşan boş bir kâse gibi.
Ancak Polonya milliyetçiliğinin tarihsel kariyeri böylelikle daha sonra ermedi. Gerçi ulus devlet
fikri olarak ömrü tamamlandı, ama milliyetçilik bu metaformoz sonucunda ütopik hayalî yapıdan, reel toplumsal yaşamın bir faktörüne dönüşüyor. Polonya’nın burjuva-kapitalist gelişimi,
Polonya’yı Rusya’ya lehimledi ve ulusal bağımsızlığı ütopi olarak kalmaya ve yenilgiye mahkûm
etti. Ancak bu burjuvaî sürecin diğer yanı, Polonya toplumunun devrimci gelişmesidir. Polonya’daki toplumsal ilerlemenin bütün görüngüleri ve faktörleri, en başta tabiî ki en önemlisi, Çarlıktaki
devrimde olan payı ile Polonya proletaryası, aynı burjuva-kapitalist gelişmenin toprağında büyüdüler ve büyümekteler. Polonya’daki toplumsal ilerleme ve devrimci gelişme bu şekilde, Polonya’yı
Rusya’ya bağlayan ve Polonya ulusal fikrini altına gömen o kapitalist sürecin koparılamaz tarihsel
ipi ile bağlıdır. Sonuç olarak, Polonya ve Rusya’daki toplumsal yaşamın suni biçimde ayrılmasına
yönelik bütün ayrılıkçı uğraşlar, doğaları gereği toplumsal ilerleme ve devrimci gelişimin çıkarlarına aykırıdırlar; diğer bir deyişle gerici görüngülerdir. Böylece ulusal fikir, ulus devlet ve ulusal
bağımsızlık programının nihaî iflasından sonra, ulusal ayrılıkçılığın genel ve tanımlanmamış fikrine buharlaştı. Ve Polonya milliyetçiliği bu biçimiyle, Polonya’daki toplumsal gericiliğin gelenek
üzerinden kutsanan şekli olduğundan, bütün burjuva sınıflarının, aristokrasinin, burjuvalığın ve
küçük burjuvalığın toplandığı cephenin gerici uğraşlarının ideolojik rezervuarı hâline geldi. Tarihsel diyalektik burada da, »ulusların hakkının« soyut çölünde spekülasyon yapan politikacıların, sülük gibi şablonlara yapışan akıllarından çok daha fazla yaratıcı, esnek ve çeşitli olduğunu
gösterdi. Bir çok Rus, Alman ve başka devrimcilerin, doğası gereği bütün devrimci uğraşları her
defasında emmek ve taşımak durumunda olan, aynı kıyıya vurmuş ve kulağa doğru tutulduğunda
denizin uğultusunu tekrarlayan midye kabuğu misali hemen tarihsel kâse olarak görmeye hazır
[17*] »Geleneksel Ulusal Program« Nasyonal Demokrasi’nin reddettiği ayaklanma geleneğidir. »Özerklik
Programı« ise Nasyonal Demokrasi’nin Rusya-Japonya Savaşı’ndan ve 1905 Devrimi’nin başlamasından
sonra Polonya’nın bağımsızlık fikrine kararlı bir biçimde karşı çıktığı siyasetini tanımlıyor. Bu siyaset
sonucunda Polonyalı milliyetçiler arasında geleneksel olan Rusya karşıtlığı yumuşamış ve Nasyonal Demokrasi, işçi partilerinin boykot ettiği ilk Duma Seçimlerinden Polonya’daki en güçlü siyasî parti olarak
çıkmıştı. Nasyonal Demokrasi’nin bu çizgisini, partinin tartışmasız önderi olan ve giderek zayıflayan Çarlığın Polonya’daki yerini siyasî ve iktisadî gücü artan Almanya’nın alacağı tehdidinin altını çizen Roman
Dmowski belirliyordu.
[18*] R.L. burada PPS’nin 1892 Kasım’ında yapılan ilk kurultayında parti programına alınan Polonya’nın
yeniden kurulması talebine atıfta bulunuyor. 1905 Devrimi’nden sonra bağımsızlık tartışmaları sertleşmiş ve 1906’da partinin nihaî bölünmesine yol açmıştı.
50
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
oldukları »ulusal gelenek«; işte bu »ulusal gelenek« Polonya’da, günümüz Polonya’sında oluşan
somut tarihsel ve toplumsal şartlar altında tam tersine döndü: her türlü gericiliğin kâsesine, karşıdevrimin doğal tabelasına. Kazaklar tarafından Polonya proletaryasının eleştiri ve protestosundan
korunan Nasyonal Demokrasi, birinci Duma Seçimlerine »ulusal« şiar altında girdiler. Nasyonal
Demokrasi, »ulusal fikir« adına işçi sosyaldemokratları tabanca kurşunlarıyla seçim toplantılarından geri püskürttü ve Varşova, Łódź ve Pabianice’de düzinelerce işçinin cesetlerini yerlerde bıraktı.
Nasyonal Demokrasi ulusal şiar adı altında, proletaryanın ekonomik mücadelesine ve devrimci
eylemine karşı etkide bulunmak için »ulusal« işçi »sendikaları« kurdu. Nasyonal demokrat demiryolu işçileri, 1905 Aralık’ında ulusal şiar altında silahları çekip, grevci demiryolu işçilerini çalışmaya zorlayarak, Polonya’daki demiryolu grevini kırdılar. Nasyonal Demokrasi, ulusal şiar altında,
tek tek grevlere ve genel greve karşı, »ülkenin sanayisi ve ulusal zenginliği« harabeye çevrilecek
gerekçesiyle haçlı seferi yürüttü. Ulusal şiar altında Nasyonal Demokrasi tarafından, sosyalistlerin
öldürülmesi, grev kırıcılığı ve daha başka şeyleri yapmak üzere »Polonya Şahinleri«, yani silahlı
mücadele birlikleri örgütlendi. Nasyonal Demokrasi’nin lideri bay Dmowski kendi yayın organlarında ulusal fikir adına »sosyalistler toplumun dışında durmaktadırlar« ve bu nedenle »dış düşmanlardır« diye yazarak, sosyalistlere karşı örgütlenen »ulusal« cinayetler için başından itibaren
teorik gerekçeyi verdi. [19*] Ve nihâyetinde Polonya burjuvazisi, ulusal fikir, ulusal gelenek, ulusal
savunma ve »Neopanslavizm« bayrağı altında, başta Nasyonal Demokrasi ile olmak üzere, hatta
karşıdevrimin sunağında siyasî »ulusal« programının son görünüşünü – Polonya’nın özerkliğini
kurban ederek, mutlakîyetçiliğin ve Rus »devlet fikrinin« paralı ordusunun saflarına katıldı. Tarihsel kariyerini uluslararası devrimin hayran kaldığı romantik aristokrat ayaklanması biçiminde
başlayan, ama tarihsel gelişme tarafından hırpalanan Polonya ulusal fikri, şimdi mutlakîyetçiliğin
ve Rus emperyalizminin Kara Birlikleri’nin yanındaki bir gönüllü, bir ulusal zorba biçiminde sona
eriyor.
[19*] R.L. burada »Przegląd Wszechpolski« (Tüm Polonya Bakışı) adlı dergiye atıfta bulunuyor. Roman
Dmowski bu dergide 1902’de ve 1905’de, daha sonra »Modern Polonya üzerine düşünceler« başlıklı bir
kitap hâline gelecek yazılarını yayımlamıştı. Dmowski bu yazılarında sosyalizmin, ulusal olmayan ve yanlış ilkeleri takip eden bir ideoloji olması nedeniyle zararlı olduğunu savunuyordu. Dmowski’nin yazıları
Polonya’daki siyasî milliyetçiliğin teorik temeli olarak tanınır.
51
3. Federasyon, merkezîleşme ve
partikülarizm*)
I
Şimdi de ulusal sorununun başka bir çözüm biçimine, federasyona değinmek zorundayız. Federalizm, uzun zamandır anarşist çizgideki devrimcilerin gözde fikri ola gelmiştir. Bakunin
1848 Devrimi esnasında manifestosuna: »Devrim mutlak gücüyle despot devletlerin, Prusya
İmparatorluğu’nun... Avusturya’nın... Türk İmparatorluğu’nun... nihâyet son despot kalesi Rus
İmparatorluğu’nun dağıldıklarını ve her şeyin nihaî hedefi olarak – Avrupa cumhuriyetlerinin genel federasyonunu ilân etmiştir« [1*] diye yazıyordu. Federasyon fikri o zamandan beri az çok
ütopik küçük burjuva nitelikteki, sosyaldemokrasiden farklı olarak tarihsel temelde değil, aksine
aynı Rusya’daki sosyalist-devrimciler partisi, aynı geçiş sürecinde ulus devlet programından her
türlü pozisyonu kaybeden PPS gibi, bu bölümün sonunda daha yakından tanıtacağımız Rus devletindeki bir çok sosyalist grup gibi »ideallerin« sübjektif temeli üzerinde duran sosyalist partilerin
programlarında bütün ulusal sorunların ideal çözümü iddiası ile dolaşıp durmaktadır.
Federasyon şiarının anarşist çizgideki devrimciler arasında neden bu kadar büyük popülaritesi
olduğunu sorsaydık eğer, yanıtını çok kolay bulabilirdik: »Federasyon« - en azından bu sosyalist
devrimcilerin hayalinde – ulusların »bağımsızlık« ve »eşitliğini«, »kardeşlikle« birleştiriyor. Bu,
ulusların ve ulus devlet hukuku açısından sert gerçekliğe tanınmış olan bir taviz; »uluslar« doğal
olarak kendi hukuklarının çölünde, bir şekilde aralarında bazı bağlantılar bulunduğundan, yalıtılmış ve kendi kendine yeten »ulus devletler« olarak yaşayamayacaklarından, gözden kaçırılamayacak olan duruma bir biçimde verilen ideolojik bir bedeldir. Farklı uluslar arasında tarihsel olarak
gelişmiş bağlantılar, ulus farklılıklarını hiç dikkate almadan bütün alanları birbiriyle kaynaştıran
maddî gelişme, burjuva gelişmesinin merkezîleşmesi – tüm bunlar bu devrimci doğaçlamacıların kafalarında uluslar arasındaki ilişkilerde »kaba kuvvet« yerine »gönüllülüğü« koyacak şekilde yansımaktadır. Cumhuriyetçilik de kendiliğinden anlaşıldığından, bütün uluslara bağımsızlık
ve eşitliği geri veren »halkların [özgürleştirilmiş] iradesinin« tabii öylesine güzel bir tadı var ki,
fırsat bu fırsat, bütün monarşist kalıntılar aşağılanarak tarihin çöplüğüne atılır, burjuva dünyası
da tek vuruşla bağımsız cumhuriyetlerin gönüllü birliğine, yani bir federasyona dönüşüverir. Burada tarihsel gerçekliğin, Çarlık Rusya’nın güney Slavlar üzerindeki iştahının Bakunin’in deyiş biliminde anarşizmin panslavist idealine, »Slav halklarının federasyonuna« dönüşmesine yardımcı
olan »devrimci« karikatürün bir örneği ile karşı karşıyayız. Gerçeğin »devrimci« yeniden işleme
metodunun bir diğeri, daha küçük bir ölçekte, PPS’in 1906’da 8. Parti Kurultayı’nda kabul ettiği
*) Alm. Partikularismus: Bölgeselcilik; Bir ülkenin herhangi bir bölgesinde devletsel yapı oluşturmaya
çalışmak, tekil çıkarları genel çıkarların üzerinde tutmak. R.L. partikülarizmi alaylayıcı bir anlamda kullanmaktadır.
[1*] Engels’ten alıntı: Der demokratische Panslawismus (Demokratik Panslavizm), MEW Bd. 6, S. 272.
R.L. Engels’in kaleme aldığı satırları, Marx’ın yazdığını düşünüyordu.
53
ROSA LUXEMBURG
programdı: Prusya’nın Rusya ile cumhuriyetçi federasyonu [2*] devrim öncesindeki zamanda sosyal-yurtsever pozisyon tüm saflığı ve tutarlılığı ile ayaktayken, PPS sadece ulus devlet programını
tanıyor, ama aynı Rus sosyalist-devrimcilerin savunduğu federasyon düşüncesi ise hor görülüyor
ve nefretle reddediliyordu. Devrimin patlak vermesiyle bu pozisyon sallanmaya başlayınca ve PPS
göze batan gerçeğe, ifadesi, henüz patlak vermiş ortak devrim olan ve Polonya ile Rusya’nın toplumsal bir bütün oldukları gerçeğine ödün vermek zorunda kalınca, bu ödün daha önce hor görülen
Polonya-Rusya Federasyonu Programı biçimini aldı. Ancak PPS, aynı bu tip »devrimciler« gibi, şu
gerçeği göremedi: Sosyaldemokrasi Polonya ve Rusya’daki ortak kapitalist gelişmeyi programının
ve taktiğinin tarihsel temeli hâline getirirken, sadece, [bu temelden] proletaryanın birleşik Polonya-Rusya sınıf mücadelesi biçimindeki devrimci öğretilerin çıkartılacağı, sosyalistlerin iradesinden
bağımsız nesnel tarihsel olguyu teyit ediyordu. PPS ise, Polonya-Rusya Federasyonu Programı’nı
ortaya koyarken, çok daha ileriye gidiyordu: Tarihsel durumun salt tanınması yerine, Polonya’nın
Rusya ile aktif birliğini önerdi, yani birliği sahiplendi [ve] nesnel gelişmenin yerine, »devrimci«
biçimde sosyalistlerin öznel rızasını koydu.
Ancak siyasal ilişkiler biçimi olarak federalizmin, aynı »ulus devlet« gibi, kendisine ait, tamamen
farklı ve öznel ideolojiden bağımsız, bu biçimiyle bağlantılı tarihsel içeriği vardır. Federasyon düşüncesini proletaryanın sınıf duruşundan değerlendirmek, ancak bu düşüncenin modern toplumsal gelişme içerisindeki beceri ve rolünü tanıyorsak, başarılabilir.
II
Kapitalist gelişmenin bütün ülkelerdeki karakteristik tandansı içsel, iktisadî ve kapitalist
merkezîleşmedir, yani tek devlet toprağı içerisinde – iktisadî, hukuksal, idarî, yargısal, askerî vb.
açısından yoğunlaştırma ve kaynaştırma uğraşısıdır. Orta Çağ’da, feodal ilişkiler egemenken, aynı
devletin farklı bölgeleri arasındaki bağlantı alışılmadık ölçüde gevşekti. Her büyük kent çevresiyle
birlikte gereksinimi olan gündelik kullanım mallarının çoğunluğunu kendisi üretiyordu, ama aynı
zamanda kendi yasamasına, kendi hükümetine, kendi ordusuna sahipti; Batı’daki büyük ve zengin
kentler çoğunlukla kendi hesaplarına savaşa giriyor ve yabancı güçlerle antlaşmalar imzalıyorlardı. Daha büyük komünler de aynı şekilde kendi kapalı ve yalıtılmış yaşamlarını sürdürüyor ve her
feodal beyin kendi bölgesi, hatta şövalyelere ait olan topraklar bir nevi bağımsız küçük devlettiler.
Dağınıklık ve bütün devlet normlarının gevşek bağlantısı, o dönemin koşulları için karakteristikti.
Her kent, her köy ve her bölge farklı hukuka, farklı yargıya, farklı vergilere sahipti; aynı devlet
içerisinde, satranç tahtasındaki gibi devletin farklı bölgelerini birbirlerinden ayıran sayısız hukuk
ve gümrük engelleri vardı. Bu desantralizasyon, o dönemin doğal ekonomisinin ve o zamanlar başlamakta olan zanaat üretiminin uygun niteliğiydi.
O zamanlar, doğal ekonomi ve devlet organizmasının tek tek bölümlerinin zayıf birlikteliği ile bağlantılı olarak kamu yaşamının bu parçalanmışlığının temelinde bölgelerin, hatta bütün ülkelerin
bir elden başka bir ele geçmesi olanaklıydı; bütün Orta Çağ boyunca Orta ve Batı Avrupa’da gördüğümüz gibi, devletlerin satın alma, değişim, rehin, miras veya evlilik yoluyla birleşmeleri olanaklıydı – ki, Habsburg devleti bunun klasik örneğidir.
Orta Çağ’ın sonuna doğru üretim ve mübadele ilişkilerindeki köklü değişimler, uluslararası ticaret ile mal üretiminin ve para ekonomisinin güçlenmesi, ordulardaki dönüşüm, şövalyeliğin çöküşü ve muvazzaf orduların oluşması, tüm bunlar siyasî ilişkilerde asilzadelerin iktidarına ve mutlakîyetçiliğin oluşmasına yol açan faktörlerdi. Ancak, mutlakîyetçiliğin ana tandansı
merkezîleştirilmiş devlet aparatının yaratılmasıydı. 16. ve 17. Yüzyıllar, mutlakîyetçiliğin merkeziyetçi tandansları ile feodal partikülarizmin kalıntıları arasında süren mücadeleler dönemidir.
[2*] PPS’in 8. Parti Kurultayı 1906 Şubat’ında Galiçya’nın Lemberg kentinde yapıldı. Kurultay, partinin
1906 Kasım’ında vuku bulan nihaî bölünmesi öncesinde gerçekleştirilen son kurultay oldu. Bu kurultayda Kongre Polonya’sı-Rusya Federasyonu Programını savunan »Gençler«, mutlak bağımsızlık çizgisini
savunan »İhtiyarlara« karşı zafer elde ettiler. »Gençler« PPS-Lewica’yı (PPS-Solu), »İhtiyarlar« da PPSFrakcja Rewolucyjna’yı (PPS-Devrimci Fraksiyonu) kurdular. PPS-Lewica 1907/1908’de yapılan 10. Parti
Kurultayı’nda artık doğrudan federatif cumhuriyeti değil, merkeziyetçiliğin devlet bürokrasisini desantralizasyon ile ortadan kaldırmayı savunuyordu.
54
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Mutlakîyetçilik burada iki yöne doğru gelişme göstermiştir: bir tarafta eyalet meclislerinin ve bölge
meclisleri ile kentsel özyönetimin fonksiyonlarını ve yetkilerini absorbe etmiş, diğer tarafta da idarede ve yargıda yeni merkezî idareler yaratarak, ayrıca medenî, ceza ve ticaret yasalarıyla devletin
bütün alanlarında idareyi standartlaştırmıştır. Avrupa’daki merkeziyetçilik nitekim 18. Yüzyıl’da,
çok geçmeden karanlık, bürokratik-polisiye despotizmine dönüşen sözde aydınlanmış despotizm
biçiminde her alanda zafere ulaştı.
Mutlakîyetçiliğin modern devlet merkeziyetçiliğinin ilk ve en önemli teşvikçisi olduğu bu tarihsel
durumdan, merkeziyetçiliği mutlakîyetçilikle, yani gericilik ile eşanlamlı gören yüzeysel yatkınlık
gelişmiştir. Gerçekte ise mutlakîyetçilik, Orta Çağ’ın sonlarında feodal parçalanmışlık ve partikülarizmle mücadele ettiği ölçüde, hiç kuşkusuz tarihsel ilerlemenin bir ifadesidir. Staszic, asilzade
cumhuriyetinin »otokratların ortasında« ayakta kalamayacağını vurgularken, bunu çok iyi kavramıştı. [3*] Öte yandan mutlakîyetçilik feodalizmi yıkarak ve harabeleri üzerinde modern, tek tip
büyük devleti kurarak, modern burjuva toplumuna siyasî ve toplumsal yolu açan sadece bir üzengi
tutucusu rolünü oynadı. Mutlakîyetçiliğin tarihsel yok oluşundan sonra burjuva toplumu ondan
büyük ölçüde bağımsız, ama aynı [mutlakîyetçiliğin] gücü veya kararlılığı ile merkezîleştirme tandansını sürdürdü. Fransa’daki günümüz merkeziyetçiliği, siyasî alan olarak görüldüğünde, Büyük
Devrim’in [1789] eseridir. Büyük Devrim, Avrupa’da etkide bulunduğu her yerde merkezîleştirici
oldu. Devrim merkeziyetçiliğinin böylesi bir binası, 1798’de aniden, önceden gevşek konfederasyon altındaki İsviçre kantonlarından oluşturulan »République Helvétique«dir. Ve Almanya’daki
Mart Devrimi’nin [1848] ilk kendiliğindenci eylemi, Mauthäuser’lerin [gümrük kulübelerinin],
yani Orta Çağ partikülarizminin sembollerinin halk kitleleri tarafından yıkılmasıdır.
Yaşam ilkesi yoğunlaştırma olan kapitalizm büyük makina üretimiyle devamla Orta Çağ’ın iktisadî,
siyasî, hukukî parçalanmışlığının bütün kalıntılarını silip süpürmüş ve silip süpürmektedir. Büyük
sanayii, pazarlara ve geniş alanlarda hiç bir şekilde engellenmeyen ticaretin serbestliğine gerek
duyar. Ancak, geniş alanlara yönelen sanayii ve ticaret olanaklı olduğunca uluslararası pazarın
bütünü için, ama en azından her devletin kendi sınırları içerisinde, tek tip idare, yol ve haberleşmenin tek tip düzenlenmesini, tek tip yargı ve yasamayı gerekli kılar. Modern burjuvazinin ilk
eseri, tek tek kentler ve asilzadelerin mülklerinin gümrük ve vergi özerkliği ile muhakeme ve hukuk
pratiklerindeki özerkliği kaldırmak oldu. Ve böylelikle de, bütün fonksiyonlarını kendi elinde tutan büyük ve tek devlet mekanizmasını yarattı: idareyi tek bir merkezî hükümetin eline, yasamayı
[da] tek yasa koyucu organın – parlamentonun eline vererek, silahlı kuvvetleri merkezîleştirilmiş
ve merkezî hükümete bağlı orduya dönüştürerek, gümrük ilişkilerini tüm devlet topraklarını kapsayan bir gümrük sınırı içerisine koyarak vs. Modern devlet buna uygun olarak da, eğitim ve okul
kurumlarında, kilise ilişkilerinde vs. devletin bütünü için tek tip ilke temelinde düşünsel yaşamda
da en geniş tekdüzeliği dayattı. Tek cümle ile, toplumsal yaşamın her alanında en güçlü merkeziyetçilik kapitalizmin öne çıkan yönüdür. Kapitalizm ne denli güçlü olursa, merkeziyetçilik o denli
güçlü olarak bütün setleri deler ve sadece tek büyük devletin alanında değil, aynı zamanda uluslararası yasama yolu ile bütün kapitalist dünyada bir dizi tek tip kurumlara yol açar. Posta ve telgraf
hizmetleri, aynı zamanda demiryolu trafiği de on yıllardır uluslararası yasamanın konusudur.
Kapitalist gelişmenin bu merkeziyetçi tandansı, üretimin kendisinin ve mübadelenin en yüksek
yoğunlaşması, toplumsallaşan ve dünya çapında tekdüze bir plana göre yönlendirilen iktisada zemin hazırladığından, geleceğin sosyalist sisteminin en önemli temellerinden birisidir. Öte yandan gerek işçi sınıfının, yani mücadele eden gücün, gerekse de devlet gücünün yoğunlaşması ve
merkezîleşmesi, proletaryanın bu devlet gücünü proletarya diktatoryasının kurulması ve sosyalist
bir devinimin başlatılması hedefiyle, ele geçirilmesini olanaklı kılar.
Proletaryanın sınıf mücadelesinin vuku bulacağı ve kazanılacağı uygun siyasî çerçeve bu nedenle
büyük kapitalist devlettir. Gene de sosyalist saflarda, bilhassa ütopik akımın [saflarında] kapitalist
gelişmenin sadece ekonomik yanına dikkat edilir ve kategorileri – sanayii, sömürü, proletarya,
kriz – sosyalist hareketin nesnel temelleri olarak alınır. Siyasî alanda genelde sadece demokratik
[3*] Bu alıntı, Stanislaw Staszic’in 1787’de kaleme aldığı »Uwagi nad źyciem Jana Zamoyskiego« (Jan
Zamoyski’nin yaşamı üzerine notlar) adlı eserinden alınmıştır.
55
ROSA LUXEMBURG
devlet kurumları, yani parlamentarizm ve çeşitli »özgürlükler«, bu hareketin vazgeçilmez koşulları
olarak görülürler. Ancak, çoğunlukla modern devletin de modern sınıf mücadelesinin gelişiminin
ve sosyalizmin zaferinin kaçınılmaz temeli olduğu gözden kaçırılır. Proletaryanın tarihsel misyonu, dünyanın her farklı parçasına uyumlandırılmış »sosyalizm«, en son köşedeki diktatörlük değil,
aksine, çıkış noktası büyük devletsel gelişim olan dünya devrimidir.
Böylelikle modern sosyalist hareket, kapitalist gelişmenin bu meşru çocuğu, içerisinde aynı burjuva toplumu ve burjuva devleti gibi belirgin merkeziyetçi eğilimi taşır. Bu nedenle bütün ülkelerdeki
sosyaldemokrasi partikülarizm ve federalizmin kararlı bir karşıtıdır. Örneğin Almanya’daki Bavyera ve Prusya partikülarizmi, imparatorluğa karşı Bavyera veya Prusya’nın siyasî özgünlüğünü, o
veya bu sorudaki bağımsızlığını, yani her zaman asilzade veya küçük burjuva gericiliğinin önündeki paravanı ayakta tutma uğraşısıdır. Alman sosyaldemokrasisi bütün gücüyle, örneğin güney
Almanya partikülaristlerinin Bavyera’da, Baden’de, Würtemberg’de özel demiryolu politikasını
muhafaza etme uğraşlarına karşı mücadele eder. Aynı zamanda işgal edilmiş olan Elsass ve Lothringen vilâyetlerindeki küçük burjuvazinin Fransız milliyetçiliği ile bütün Alman Rayh’ı ile olan
siyasî ve düşünsel birliğinden kopma çabalarına karşı da mücadele verir. Almanya’daki sosyaldemokrasi, Rayh’ın iç kesimlerinde hâlâ muhafaza edilen Alman devletleri arasındaki federatif
durumun kalıntılarının da kararlı bir karşıtıdır. Kapitalist gelişmenin genel yönü, sadece her devlet
içerisindeki tek tek vilâyetlerin siyasî birliğini değil, aynı zamanda bütün devlet federasyonlarının
aynı ölçüde ortadan kaldırılmasını ve gevşek bir biçimde oluşturulan devlet birliklerinin tekdüze
devlette birleşmelerini, bu olanaklı olmadığında da, tamamen çözülmelerini dayatır.
İsviçre Konfederasyonu’nun, Amerikan Birliği’nin, Alman Rayhı’nın ve Avusturya-Macaristan’ın
yakın tarihi, bunun bir ifadesidir.
III
Büyük Devrim’in İsviçre’de yarattığı birleşik cumhuriyetin ilk merkeziyetçi anayasası, restorasyon
dönemlerinde iz bırakmayacak biçimde yok edilir ve İsviçre’de Kutsal İttifak’ın koruyuculuğu altındaki gericilik hızla kantonların bağımsızlığına, partikülarizme ve bunları sadece gevşek olarak
bir arada tutan konfederasyona geri döner. Anarşistlerin ve »federasyonun« diğer tapıcılarının
içeride »bağımsız grupların ve devletsel birimlerin gönüllü birliği« ideallerinin bu gerçekleşme
biçimi, çalışan geniş kesimlerin dışlandığı aristokrat-hanedan oluşumunun veya katolik ruhbanlığın egemenliğine benzemektedir. İsviçre federasyonunun demokratikleşmesi ve merkezîleşmesi
yönündeki yeni muhalefet hareketi, İsviçre federasyonu yerine daha sıkı bir devlet birliği biçimine
yönelme ve asilzade aileleri ile katolik ruhban sınıfının siyasî egemenliğinin alaşağı edilmesiyle
kendini gösteren Temmuz [1830] ve Mart [1848] Devrimleri arasındaki devrimci kaynama döneminde oluştu. Burada merkeziyetçilik ve demokratikleşme başlangıçtan itibaren omuz omuza
geliştiler ve federasyon ve partikülarizm şiarı altında mücadele eden gericiliğin direnişi ile karşılaştılar. Bugünkü İsviçre konfederasyonunun 1848 tarihli ilk anayasası, Sonderbund [4*] olarak
adlandırılan [birliğe], yani 1847’de kantonların bağımsızlığı ile eski aristokrat-hanedan sistemini
ve ruhbanlığı kurtarmak adına konfederasyona isyan eden yedi katolik kantonun [oluşturduğu]
federasyona karşı verilen zorlu mücadeleden doğdu. Elbette kalkışmalarını hayli gürültülü olarak
konfederasyonun »despotizmine« karşı kantonların »özgürlüğü ve bağımsızlığı« bayrağı altında
ve bilhassa protestan hoşgörüsüzlüğüne (asıl iç tartışma nedeni demokratik-radikal partilerin
manastırları kapatmasıydı) karşı »vicdan özgürlüğü« sloganı ile sürdürdüler, ama bu yanıltıcılık
başarısız kaldı, çünkü demokratik ve devrimci Avrupa, konfederasyonun vahşi silahlı güçle, yani
»şiddet« ile federalizm taraftarlarını geri adım atmaya ve iktidarı konfederasyona teslim etmeye
zorladığında, tüm kalbiyle alkışlıyordu. Ve »Neue Rheinische Zeitung«un ozanı Freiligrath:
»Yaylada atıldı ilk kurşun, yaylada papazlara karşı...« [5*]
4*] »Sonderbund«, tutucu katolik Lozan, Uri, Schwyz, Untenwalden, Zug, Freiburg ve Wallis kantonlarının oluşturduğu savunma birliğine verilen addır. »Sonderbund« 1845’de kuruldu ve 1847 savaşında
yenildikten sonra dağıldı.
[5*] Ferdinand Freiligrath’ın 1848’de kaleme aldığı şiirin ilk mısraı.
56
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
diyerek, merkeziyetçiliğin süngülerinin zaferini Mart Devrimi’nin uyanış şarkısı olarak överken,
Metternich gericiliğinin [6*] destekçileri olan Almanya’nın mutlakîyetçi hükümetleri, federalistlerin ve kanton bağımsızlığının savunucularının davasını sahiplendiler. Ardından İsviçre’de bugüne
kadar süren gelişme, büyük sanayii ve uluslararası ticaretin, demiryollarının ve Avrupa militarizminin etkisi altında sürekli ilerleyen hukuksal ve siyasî merkezîleştirmeye benzemektedir. 1874’de
kabul edilen ikinci anayasa, 1848 anayasası ile karşılaştırıldığında, merkezî yasamanın, merkezî
hükümet kurumlarının, ama özellikle merkezî yargının yetkilerini önemli ölçüde genişletti. Ve
1874’deki esaslı anayasa değişikliği öncesinde bile sürekli konfederasyonun merkez kurumlarının
lehine yeni maddeler katılarak, merkezîleştirme durmaksızın ilerledi. Ve İsviçre’nin gerçek siyasî
yaşamı modern kapitalist devlete doğru gelişmeyle birlikte, giderek daha çok konfederal kurumlarda yoğunlaşırken, kantonların özerk yaşamı çözülmekte ve daha verimsiz hâle gelmektedir. Sadece bu değil. Halkın doğrudan seçimiyle oluşan yasama ve hükümetin Nationalrat [Ulusal Şura]
ve Bundesrat [Birlik Şurası] olarak adlandırılan konfederal organları giderek daha önem ve güç
kazanırlarken, federatif temsilcilik organı, yani kantonların (Ständerat olarak adlandırılan) temsilciliği giderek, yaşamın gelişimi sonucunda yavaş bir ölüme mahkûm edilen bir anakronizme,
içeriksiz bir biçime dönüşmektedir. [7] Aynı zamanda merkezîleşmenin bu süreci, tek tek kantonların yasamalarında sürekli gerçekleştirilen revizyonlar ve aralarındaki karşılıklı taklitler ve ödünç
almalar yolu üzerinden gerçekleşen bir diğer paralel kanton anayasalarını aynılaştırma süreci ile
tamamlanmaktadır, ki bu şekilde eski farklılıklar ve rengârenk kantonal partikülarizm çabucacık
yok olurlar. Kantonların garabetinin ve siyasî bağımsızlıklarının bugüne kadarki en önemli paladyumu [koruyucusu], içerisinde tarihsel kökeninin, geleneğinin ve kantonal partikülarizmin tüm
karışıklığının muhafaza edildiği kendi medenî ve ceza yasalarıydı. Ve şimdi kantonlar tarafından
bağımsızlıklarının dişleriyle savundukları kalesi de, İsviçre’deki kapitalist gelişmenin – sanayiinin,
ticaretin, demiryolları ve telgrafın, uluslararası ilişkilerin, kantonların hukuk ilişkisi üzerinden de
düzleyici dalga olarak geçen baskısı sonucunda düşecek. Sonuçta, daha şimdiden medenî hukukun
kimi bölümleri kabul edildi ve uygulanıyor, tüm konfederasyon için ortak bir medenî ve ceza hukuku projesi geliştirildi bile. Merkezîleşme ve standartlaştırmanın bu iki, aynı ölçüde yukarıdan
ve aşağıdan etkide bulunan ve birbirini karşılıklı olarak tamamlayan akımı, pratikteki her adımda
en geri kalmış, en küçük burjuva Fransız ve İtalyan kantonlarının sosyal ve ekonomik karşıtlığı ile
karşılaşıyorlar. İsviçreli desantralistlerinin ve federalistlerinin biçimlerini ve renklerini bile almaktadır: Fransız Helvetyalıları, konfederasyonun gücünün kantonal partikülarizmin aleyhine genişlemesini Alman unsurunun üstünlüğünün artması ile eşanlamlı görmekte ve bununla bu anlamda
açıkça mücadele etmektedirler. Başka bir durum da daha az karakteristik değil. Konfederasyonun
olası merkezîleşmesini destekleyen o Alman kantonlarının komünlerinde en demokratik özyönetim, gerçek bir halk iktidarı varken, federasyon ve bağımsızlık adına devletsel merkezîleşmeye
karşı mücadele eden aynı Fransız kantonları en az gelişmiş komünal özyönetime sahiptirler. Ve
merkezîleşme, gerek en altta gerekse en yukarıda devlet kurumlarında, gerek günümüz İsviçre’sinin gelişiminin yakın sorunlarında, gerekse de başlangıç noktasında demokrasi ve ilerleme ile el
ele yol alıyor; buna karşın federalizm ve partikülarizm gericilik ve geri kalmışlıkla birlikte gidiyor.
Aynı görüngüler Kuzey Amerika Birleşik Devletleri’nin tarihinde de, başka biçimlerde tekrarlanıyor.
Burada da devrim, Kuzey Amerika’daki o zamana kadar tamamen bağımsız, birbirlerinden sosyal
ve siyasî olarak açık bir şekilde fark gösteren, çıkarları açısından farklı olan İngiliz sömürgelerinin
birleşmesinin ilk başlangıç noktasını yaratmıştı. Devrim, o zamandan beri bugüne kadar durdurulamayan siyasî merkezîleşme sürecinin savunucusu ve yaratıcısıydı. Ve burada da, aynı İsviçre’de
[6*] Avusturya Monarşisinde 12 Aralık 1836’da Kayser I. Ferdinand’ın ruhsal rahatsızlığı gerekçesiyle
iktidarı ele geçiren »Gizli Devlet Konferansı«nın dış politikadan sorumlu üyesi olan Kont Metternich
gericiliğin sembolü olmuştu. Metternich 13 Mart 1848 Viyana Mart Devrimi sonrasında istifa etmek ve
İngiltere’ye kaçmak zorunda kaldı.
[7] İsviçre halkı arasında, »gereksiz« kurum olarak görülen federatif »Ständerat«a karşı yaygın olan isteksizlik, karakteristiktir. Bu sadece, bu federatif organın içeriğinin tarihsel gelişmenin nesnel seyri tarafından işlevsel »boşaltılmasının« öznel ifadesidir.
57
ROSA LUXEMBURG
olduğu gibi, anarşist idealin bilinçli ve bilinçsiz taraftarlarının görüşüne göre modern toplumsal
gelişmenin sonundaki demokratizmin tacı ve zirvesi olan aynı »gönüllü federasyon«, gelişmenin
sadece tohum hâlindeki, olgunlaşmamış biçimidir.
Birleşik Devletlerin 1777’den 1781’e kadar olan sürede hazırlanan ilk anayasasında tamamen sömürgelerin »özgürlüğü ve bağımsızlığı«, onların tam »kaderlerini tayin hakkı« zaferini kutluyordu. Birlik henüz öylesine gevşek ve gönüllülük üzerine kurulmuştu ki, esas itibariyle bir merkezî
yürütmeye sahip değildi ve oluşmasının neredeyse ertesi günü »eşit ve özgür« üyeleri arasında
kardeş kanlısı gümrük savaşına müsaade etti – tam »bağımsızlığın« ve »kaderini tayin hakkı« olanağının kutsaması altında New York ve New Jersey, Virginia ve Maryland arasında ve Massachusetts devleti içinde bir iç savaş başladı: Devletlerin zengin burjuvazisinde güçlü bir merkezî iktidar
özlemini ateşleyen, borçlu çiftçilerin ayaklanması oldu – çünkü ayaklanma bu burjuvaziye, burjuva
toplumlarındaki en güzel »ulusal bağımsızlığın« ancak »iç düzenin« meyvelerinin bağımsız keyfine varılmasına, yani özel mülkiyet ile sömürünün berrak egemenliğine hizmet ettiğinde gerçek
içeriğine ve »değere« sahip olabilineceğini göstermişti.
1787’deki ikinci anayasa federasyon yerine, merkezî yasama gücü ve merkezî yürütmesi olan bir
birlik devletini [konfederal devleti] yarattı. Yine de merkeziyetçilik uzun süre federalistlerin, sonunda güney devletlerinin açık ayaklanması, patlak veren ünlü Ayrılma Savaşları [War of Secession veya American Civil War] biçimindeki ayrılıkçı tandanslarına karşı mücadele etmek zorunda
kaldı. Burada da, 1847 İsviçre’sindeki durumların göze çarpan tekrarını görmekteyiz. Merkeziyetçiliğin savunucuları, ücretli emek sisteminin, burjuva demokrasisi ve burjuva ilerlemesinin tipik
kardeşleri olan modern kapitalist gelişmeye, makina sanayiine, kişisel özgürlüğe ve yasa önünde
eşitliğe sahip olan kuzey devletleriyken, köle emeğinin ilkel sömürüsünü temsil eden güneyli fidanlık sahipleri [Planter], ayrılıkçılık, federasyon ve partikülarizm bayrağını, en küçük taşra kasabasının bile »bağımsızlık« ve »kaderini tayin hakkı« bayrağını sallandırıyorlardı. Merkeziyetçilik, aynı
İsviçre’de olduğu gibi – Avrupa’nın bütün ilerici ve demokratik unsurlarının hep birden alkışları
arasında – Amerika’da da silah zoruyla, federalizmin ayrılıkçı eğilimlerini fiziksel zor altına sokarak yolu açmaktadır. Modern dünyadaki kölecilik uğraşlarının son emareleri, aynı bütün gericilik
gibi partikülarizm bayrağı altına saklanmaya çalışırlarken, köleciliğin yok edilmesinin kapitalist
merkeziyetçiliğe bağlanıyor olması, karakteristiktir. Amerikan birliğinin anayasası, ayrılıkçılara
karşı verilen savaşta elde edilen zaferden sonra, yeniden merkeziyetçilik lehine revize edildi, kalıntıları ise o zamandan bu yana büyük kapitalist, büyük devlet ve emperyalist gelişme tarafından
halledildi: demiryolları, dünya çapındaki ticaret, tröstler, nihâyet son dönemde gümrük korumacılığı, fetih savaşları, sömürge sistemi ve bunlarla bağlantılı olarak ordu ve vergilendirmenin reorganizasyonu vs. Bugün merkezî yürütme, birlik başkanının şahsında en ileri giden güce sahiptir ve
idare ile yargı, Batı Avrupa monarşilerinin çoğundan daha fazla merkezîleşmiştir. Ancak, merkezî
işlevlerin adım adım genişletilmesi İsviçre’de yasama yolu ile gerçekleştirilen anayasa değişiklikleri üzerinden federalizm aleyhine genişlemelerle ilerlerken, Kuzey Amerika’da bu, kendi tarzında,
herhangi bir anayasa değişikliği olmadan, yani anayasal hükümlerin yargı gücünün [hakimlerin
gücünün] daraltılmamış yorumlaması yolu üzerinden gerçekleşmektedir.
Avusturya’nın yakın tarihi de merkeziyetçi ve federalist akımların bitmek bilmeyen mücadeleleri
tablosunu sergilemektedir. Bu tarihin başlangıç noktası, 1848 Devrimi, şu rol dağılımını göstermektedir: Merkeziyetçiliğin savunucuları olan Alman liberalleri ve demokratlar devrimin önderleridirler, ama [devrimin] federalizm bayrağı altında engellenmesi Slavist karşı devrimci partilerinin
davasıdır: Galiçya aristokratları, Böhmen, Mähren ve Krain vilâyet meclisleri, Slav Panslavistler ve
anarşist »özgür halklar özerkliğinin« peygamberi ve süslü sözcük ustası Bakunin’in hayranları. Ve
Marx [Engels] Çek federalistlerinin 1848 Devrimi’ndeki siyasetlerini ve rollerini şöyle karakterize
ediyordu: »Böhmen ve Hırvat Panslavistler« diyordu, »doğrudan Rusya’nın çıkarları için çalışıyorlardı; kimi bilinçli olarak, kimi de bilmeden, en iyi ihtimalde Rus egemenliği altındaki Polonya milliyetinin kaderine ortak olacak bir milliyetin hayali için devrimin davasına ihanet ettiler«.
[8*] - »Avusturya’nın anayasa koyucu olan Rayh Meclisi’ndeki Böhmenli, Mährenli, Dalmaçyalı
[8*] Engels: Revolution und Konterrevolution (Devrim ve Karşıdevrim), MEW, Bd. 8, S. 54. R.L. bu satırları Marx’ın yazdığından hareket ediyordu.
58
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ve bir kısım Polonyalı milletvekilleri (aristokratlar) bu mecliste Alman unsuruna karşı sistematik
bir mücadele yürüttüler. Almanlar ve Polonyalıların bir diğer kısmı (yoksullaşan aristokratlar) ise
bu mecliste devrimci ilerlemenin ana temsilcileriydiler; ancak, onlara karşı çıkan Slav milletvekillerinin büyük bir kısmı, sadece bu karşı çıkışlarıyla açıkça hareketlerinin gerici tandansını göstermekle yetinmediler, aksine Prag’daki meclislerini dağıtan aynı Avusturya hükümeti ile birlikte
dolaplar çevirecek ve konspirasyona girecek derecede batağa batmışlardı. Onlar da bu utanç verici
davranışlarına hak ettikleri ödülü aldılar; Rayh Meclisi’nde kendilerine çoğunluğu sağlayan Ekim
Ayaklanması [1848] esnasında hükümetin saflarına geçmelerinden sonra, neredeyse tamamen
Slavlardan oluşan Rayh Meclisi, aynı Prag Kongresi gibi Avusturya askerlerince dağıtıldı ve Panslavistlere, en ufak hareketlerinde zindana atılacakları gözdağı verildi. Ve sadece Slav milliyetinin
her yerde Avusturya merkezîleşmesi tarafından baltalanmasını başarabildiler; kendi fanatizmlerine ve körlüklerine borçlu oldukları bir sonuç.« (Marx [Engels] bu cümleleri 1852’de, devrimin
nihaî yenilgisinden ve meşrutiyetin ilk döneminden sonra, Avusturya’da yeniden mutlakîyetçi hükümet kurulduğunda yazmıştı) [9*]
Avusturya’nın yakın tarihinde federalizmin ilk ortaya çıkışı böyleydi.
Anarşist fantezilerin, bu sloganın demokratik ve hatta devrimci karakteriyle bağlantılı olarak,
yanlışlığı ve federasyon programının toplumsal-tarihsel içeriği, başka hiç bir devlette olmadığı kadar, şöyle diyelim, Avusturya’da olduğu gibi sembolik bir biçimde ortaya çıkmıştır. Siyasî
merkezîleştirmenin kademeli olarak ilerlemeleri burada, kademeli demokratikleşmenin dört evresinden geçtikten sonra Habsburg Monarşisinin devlet yapısını bir arada tutan en önemli bağlayıcısı olan Viyana Parlamentosu’na seçim hakkına bakıldığında, kolayca görülebilir. Avusturya’da
ikinci anayasa dönemini açan 1860 Ekim Beratı, delegasyonlara seçilme hakkını halka değil, aksine sadece imparatorluğa bağlı ülkelerin vilâyet parlamentolarına vererek, tam da federalizme yarayan zayıf bir merkez yasama organı yaratmıştı. Daha 1873’de, Slav federalistlerinin muhalefetini
kırmak için merkezî parlamento (Reichsrat) seçim hakkını vilâyetler yerine halka vermek, kaçınılmaz olmuştu – elbette bu bir sınıf hakkı, [yani] eşitsiz ve dolaylı bir hak idi. Habsburg Monarşisinin varoluşunu ve birliğini tehdit eden süregiden milliyetler mücadeleleri ve Çeklerin desantralist muhalefeti, 1896 yılında bu sınıfsal seçim hakkının, bir beşinci Kurie (genel seçmen sınıfı)
eklenmek suretiyle, genel [seçim] hakkına dönüşmesini zorladılar. Ve sonuçta kısa bir süre önce
Avusturya’da, devleti konsolide etmek ve Slav federalistlerinin merkezkaç eğilimlerini kırmanın
tek aracı olmayı hedefleyen genel ve eşit seçim hakkı yönünde gerçekleştirilen en yeni seçim hakkı
reformuna tanık olduk. Galiçya’nın bu açıdan rolü oldukça dikkat çekici. 1861 Nisan’ında Viyana
Reichsrat’ının (merkezî parlamentonun) ve Galiçya Eyalet Parlamentosu’nun ilk toplantısının hemen başında, Galiçya aristokratları »ulusal bağımsızlık« ve ulusların »kaderini tayin« hakkı adına,
yani vilâyet parlamentolarının özerk hakları adına liberal reformlara şiddetle karşı çıkarak, liberal
Schmerling-Kabinesi’ne radikal muhalefet olarak ortaya çıktılar.
Bu siyaset çok geçmeden Tarnowski, Popiel, Wodzicki ve Koźmian’ların, Krakaulu Parti olarak
adlandırılan partinin Stańczyk-Programı’nda berraklaştı ve Galiçya Eyalet Parlamentosu’nun,
tarzı ile »Galiçya’nın ayrılması« için bir nevi Magna charta anlamına gelen 28 Eylül 1868’deki
kötü şöhretli »kararında« ifadesini buldu. Karar, Eyalet Parlamentosu’nun yetkilerinin öylesine
genişletilmesini talep ediyordu ki, merkezî parlamentoya sadece en önemli [ve] tüm ülkeyi ilgilendiren meseleler kalmalıydı; buna karşın merkezî idare, [idare] sadece eyalet kurumlarının sorumluluğunda olduğundan, tamamen lağvedilecek, sonuçta eyalet yargısı tamamen bağımsızlaşacaktı. Galiçya’nın Avusturya ile olan devlet bağı öylesine buharlaşıyordu ki, Polonya milliyetçiliğinin
manevra kabiliyetini henüz tanımayan kimi heyecanlı zihinler bu ideal federalizm programında
»neredeyse« ulusal bağımsızlığı, ama en azından o istikamete yönelik cesur bir adımı görmeye
hazırdılar. Stańczyk Partisi, böylesi yanılgıları engellemek için Avusturya’daki siyasî kariyerine bu
federasyon programıyla değil, aksine sadece Galiçya Parlamentosu’nun klasik formülünü ilân ettiği, kötü şöhretli 10 Aralık 1866 tarihli imparatora bağlılık yeminiyle başladı: »Ulusal fikrimizi terk
etme korkusu olmadan, Avusturya misyonuna olan inancımızla, (...) sen lütufkâr efendimizin ya[9*] A.g.e., S. 54. R.L. Lehçe orijinal metinde kaynak olarak »K. Marx, Devrim ve Karşıdevrim 1848«
notunu düşmüş.
59
ROSA LUXEMBURG
nında durduğumuzu ve durmak istediğimizi kalbimizin derinliğinden ilân ederiz!« [10*] Bu sadece, »Przegląd Polski« etrafında kümelenen aristokrat partisinin [11*] Ocak Ayaklanması sonrasında, ayaklanmaya ve ayaklanmacılara, »komploya«, »illüzyonlara«, »caniyane niyetlere«, »yabancı
devrimci etkilere«, »toplumsal anarşinin aşırılıklarına« karşı sürdürdüğü, sonucunda organik
çalışma sloganı ve Rus tarafıyla olan dayanışmadan feragat ilânı altında ulusal hareketlerimizin
son döneminin tasfiye edildiği kanlı seferinin veciz bir formülasyonuydu. Federalizm ve siyasî ayrılıkçılık gerçekte ulusal tandansların ifadesi değildiler; dahası neredeyse [ulusal tandansların]
reddedilişi, kamu önünde [bunlardan] kopuşun ilânıydılar. Federasyonun Stańczyk-Programı’nın
ikinci armonik tamamlayıcısı Böhmen ve Mähren federalistleri ile Alman ruhban-gerici partisiyle
girilen koalisyonla Avusturya’daki bütün liberal reformlara karşıtlık ve engelleyicilik oldu: liberal
komün yasasına, liberal ilkokul yasasına, merkezî parlamento için halka doğrudan seçim hakkının
verilmesine karşıtlık, ama buna karşın hükümetin, örneğin Taafle Yasası başta olmak üzere, askerî
yasası gibi, bütün gerici planlarının desteklenmesi. Aşırı gericilik, Galiçya eyalet politikalarında
da bununla birlikte yürüdü ve yürümeye devam ediyor, ki bunun en açık ifadesi, Galiçya Eyalet
Parlamentosu için seçim hakkı reformuna gösterilen sert dirençtir. Galiçya federalizminin üçüncü
tamamlayıcısı nihâyetinde Polonya aristokratlarının Ukraynalılara yönelik politikalarıdır. Avusturya devletinin desantralizasyonunun Galiçyalı taraftarları, İsviçre’deki Fransız federalistlerine
tamamen benzerlikleriyle, içeride [Galiçya’da] en sert merkeziyetçi oldular – Ukrayna milliyetine karşı. Galiçya aristokratları başından itibaren Ukraynalılar için özerklik tanınması, [ülkenin]
Doğu ve Batı Galiçya olarak bölünmesi ve Ukrayna dili ile alfabesinin Lehçe’nin yanında eşit olarak
kullanılması taleplerine karşı inatçı mücadele verdiler. Avusturya’daki »ayrılma« ve federalizm
programı daha 1878’de merkezî parlamento için doğrudan seçim uygulamasıyla kesin yenilgiye
uğradı, ama Stańczyk Partisi o zamandan itibaren, tam da oportünist ilkeleri çerçevesinde engelleme politikasını terk etti ve Avusturya merkeziyetçiliği ile barıştı. Ancak Galiçya federalizmi, her
ne kadar reel siyaset programından fazla olmasa bile, gene ne zaman ciddî demokratik reformların
geri püskürtülmesi söz konusu olsa, sahneye çıkmaktadır. »Galiçya’nın ayrılması« programının
kamu sahnesinde son perde alışı, Galiçya aristokratlarının yeni seçim hakkı reformuna, Viyana
Parlamentosu için genel ve eşit oy hakkının uygulanmaya sokulmasına karşı verdiği mücadeledir.
Ve Avusturyalı sosyaldemokrat milletvekilleri 1906 Nisan’ında, sanki federalist programın gerici
içeriğinin altını böylelikle daha kalın çizmek istercesine, hep birlikte Galiçya’nın ayrılma tasarısına
ret oyu verdiler. Ne var ki [sosyaldemokrasi adına] konuşan ve »Galiçya’nın ayrılmasına« ret oyu
veren, Avusturya İşçi Partisi’nin bütünsel devlet politikacısı sıfatıyla, ama diğer yandan da yurtsever PPS’nin Polonya Krallığı’nın Rusya’dan ayrılmasını politik programı hâline getiren üç parça
lideri bay Ignacy Daszyński oldu. Avusturya sosyaldemokrasisi buna rağmen merkeziyetçiliğin kararlı ve açık bir taraftarı, Avusturya’nın devletsel konsolidasyonunun bilinçli bir savunucusu ve her
türlü ayrılıkçı tandansların bilinçli bir karşıtıdır.
Kautsky, »Rayh’ın geleceği sosyaldemokrasinin gücüne ve etkisine bağlıdır. [Sosyaldemokrasi],
devrimci olduğundan bu durumda devlet koruyucu partidir... Bu anlamda, öylesine tuhaf gelse de,
yarım yüzyıl önce Grillparzer’in siyah-sarı [12*] gericiliğin kahramanı Radetzky’e atfettiği ›Senin
cephen Avusturya’dır!‹ sloganı, kızıl devrimci sosyal demokrasi için de geçerlidir« der. [13]
Avusturya sosyaldemokrasisi, aynı »Galiçya’nın ayrılması« gibi, Çek federalistlerinin programı olan Böhmen’in ayrılmasını da kararlı bir şekilde reddetmektedirler. »Bu devlet hukukunun
[10*] R.L. bu açıklamayı kısaltarak alıntılamış. Açıklamanın tam metni şöyle: »Ulusal fikrimizi terk etme
korkusu olmadan, Avusturya misyonuna olan inancımızla ve senin monarş sözünle değişmez niyet diye
ilân edilen değişimlerin sürekliliğine olan güvenimizle, sen lütufkâr efendimizin yanında durduğumuzu
ve durmak istediğimizi kalbimizin derinliğinden ilân ederiz!«
[11*] R.L. burada, 1866’dan itibaren siyasî aylık dergi olan »Przegląd Polski«yi (Polonya Bakışı) merkezî
organ olarak yayımlayan Stańczyk Çevresini kast ediyor.
[12*] »Siyah-sarı«, Avusturya-Macaristan’ın ulusal renkleridir.
[13] Kautsky: Der Kampf der Nationalitäten und das Staatsrecht in Österreich (Milliyetler mücadelesi ve
Avusturya’daki devlet hukuku), Die Neue Zeit, Jahrgang 16, 1897/1898, 1. Bd., S. 564.
60
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
nüfuz etmesi« der Kautsky, »sadece kıtanın bütün büyük ülkelerindeki gericiliğin genel nüfuzudur« [14] - »Ancak devlet hukuku Böhmen’i henüz bağımsız bir devlet hâline getirmez; [Böhmen]
Avusturya’nın bir parçasıdır. Merkezî parlamento lağvedilmemekte, son derece önemli meseleler,
savunma, gümrükler vs., [merkezî parlamentonun] sorumluluğunda kalmaktadırlar. Böhmen’in
ayrılması, zaten bugün öylesine zayıf olan merkezî parlamentonun gücünü kırmasıyla olanaklı olur. Sadece eyalet parlamentolarında değil, merkezî parlamentodan da kopmalıdır« (Burada,
Avusturya-Macaristan denkleşmesini düzenleme, yani her iki ülke tarafından birlikte karşılanan
devlet giderlerinin karşılıklı ilişkisini düzenleme ve sayıca az, ortak hükümet meselelerini halletme
görevi olan Viyana ve Pest Parlamentolarınca seçilmiş olan Avusturya ve Macaristan delegasyonları kastedilmektedir) »Reichsrat her şeye evet diyen sefil bir duruma indirgenmek zorunda; merkezî
hükümetin askerî ve gümrük meseleleri ile dış politikadaki tasarruf hakkı... o zaman sınırsız olmalıdır. Böhmen devlet hukuku, Alp dağları ülkelerindeki küçükburjuva – köylü ruhbanların, Galiçya’daki Schlachta’nın, Böhmen’deki kapitalist aristokratların egemenliğinin güçlenmesi anlamına
gelmektedir. Bu üç katman merkezi parlamentoda egemenliklerini kullanmak zorunda kaldıkça,
çıkarları özdeş olmadığından [ve] bir arada tutulmaları zor olduğu için, asıl güçlerini geliştiremezler. Güçleri, her bir katman belirli bir alana yoğunlaşabilirse, artırılabilir. Ruhbanlar Insbruck ve
Linz’te, Schlachzisler Krakau ve Lemberg’de ve Böhmenli yüksek aristokratlar Prag’da, Viyana’da
birlikte olduklarından daha güçlüdürler. Gericilik Almanya Rayhı’nda olduğu gibi, Avusturya’da
da partikülarizm ve merkezî parlamentonun zayıflatılmasından yeni güç kazanmaktadır; burada
ve orada partikülarizme moral desteği vermek, gericiliği desteklemek demektir; burada ve orada
merkezî parlamentonun zayıflatılmasını dayatan güncel akıma karşı koymak zorundayız.« [15] Kautsky yazısını şu sözlerle bitiriyor: »Böhmen devlet hukuku«, Böhmen’in ayrılma programı, »ile,
gericiliğin ürünü ve talep aracı olduğu için, Avusturya proletaryasını bölme aracı olan [bu devlet
hukukuyla] mücadele etmeliyiz. Kapitalizmden sosyalizme giden yol, feodalizmden geçmez. Nasıl
antisemitizm, Yahudi sermayesine karşı yürütülen tek yanlı mücadele, sosyaldemokrasinin öncül
meyvesi değilse, Böhmen devlet hukuku da halkların özerkliğinin öncül meyvesi değildir.« [16]
Avrupa’da bugüne kadar nerede federalizmin kalıntısı kaldıysa, onlar her defasında monarşizmin
kılıfıdırlar. Almanya’daki gerçek, yani Rayh’ın birliği parlamento için tanınan genel ve eşit seçim
hakkına dayanırken, Bismarck’ın dediği gibi »en iğrenç« üç sınıflı seçim hakkına sahip Prusya’dan
başlayarak, saf sınıf anayasası ile Ortaçağ devleti olan Mecklenburg’a kadar tek tek Alman devletlerinin gerici eyalet anayasalarına sahip olma gerçeği, bunun en belirgin görüngüsüdür. Hamburg
kenti, ilerleme ve demokrasi merkeziyetçilikle, gericilik ise partikülarizm ve federalizmle bağlantılı
olduğundan, kendisi açısından çok daha iyi bir örnektir. Alman Rayhı’nın üç seçim bölgesini oluşturan Hamburg kenti, genel seçim hakkı ilkesine göre oluşan Reichstag’da [merkezî parlamento]
sadece sosyaldemokrat milletvekillerince temsil edilmektedir. Demek ki, Rayh anayasası ilkesine
göre Hamburg’da mutlak egemenliği olan [parti] işçi partisidir. Ancak, Hamburg tek küçük devlet
olarak, farklı olma ilkesi çerçevesinde, kendisi için şimdiye kadar olduğundan daha gerici bir seçim hakkını yürürlüğe soktu; işçi sınıfına sosyaldemokratları eyalet parlamentosuna göndermesini
olanaksız kılan bir seçim hakkını. Avusturya-Macaristan’da da aynısını görmekteyiz. Bir tarafta
Avusturya ve Macaristan arasındaki federatif ilişkiler özgürlük ve ilerlemenin değil, tam tersine
monarşist gericiliğin ifadesidir; çünkü bilindiği gibi Avusturya-Macaristan düalizmi sadece Habsburgların hanedan çıkarları nedeniyle ayakta tutulmaktadır ve Avusturya sosyaldemokrasisi bu federasyonun lağvedilmesi ve Macaristan’ın Avusturya’dan tam ayrılması taraftarı olduğunu açıkça
ilân etmiştir.
Ancak bu pozisyon, Avusturya sosyaldemokrasisinin desantralizme genel bir eğiliminden kaynaklanmamaktadır; tam tersine, Avusturya ve Macaristan arasındaki federatif birlik Avusturya’nın
kendi büyük siyasî merkezîleşmesi ve [bu merkezîleşmenin] konsolidasyonu önünde bir engeldir,
çünkü aynı sosyaldemokrat parti burada imparatorluk ülkelerinin olanaklı olan en sıkı birliktelik[14] Kautsky: Das böhmische Staatsrecht (Böhmen devlet hukuku), Die Neue Zeit, Jahrgang 17,
1898/1899, 1. Bd., S. 293.
[15] A.g.e., S. 296.
[16] A.g.s., S. 301.
61
ROSA LUXEMBURG
lerinin savunucusu ve Galiçya’nın, Böhmen’in, Triest’in, Trient’in vs. ayrılma tandanslarının karşıtıdır. Kendi gelişmesinde genel ve eşit seçim hakkına ulaşan merkezî politika, Viyana Merkezî
Parlamentosu, özerk eyalet parlamentoları – Galiçya, Aşağı Avusturya, Böhmen – en vahşi aristokrat ve küçükburjuva gericiliklerinin kaleleri olduklarından, esas itibariyle Avusturya’daki siyasî ve
demokratik ilerlemenin tek kurumudur.
Nihayetinde federatif ilişkilerin en yeni örneğine, zamanında sosyal-yurtsever basın (örneğin Krakau’daki »Naprzód«) tarafından alelacele devletlerin ayrılma tandanslarının gücünün ve ilericiliğinin iyi habercisi olarak görülen, ama hemen peşinden federalizmin ve bunun sonucu olarak söz
konusu olan devletsel ayrılmanın ne ilerlemenin, ne de demokrasinin ifadeleri olamayacağının
kanıtına dönüşen Norveç’in İsveç’ten ayrılması [örneğine gelelim]. İsveç kralının tahttan indirilip,
Norveç’ten sürülmesinden ibaret olan Norveç »devriminden« sonra Norveçliler, halk oylamasında
cumhuriyetin kurulmasını reddedip, sessiz sedasız kendilerine bir başka kral seçtiler. Her ulusal
hareketin ve bağımsızlığın her türlü işaretinin yüzeysel tapıcılarının »devrim« diye alkışladıkları,
köylü ve küçükburjuva partikülarizminin basit bir ifadesiydi; yani devrimci olma ile hiç, ama hiç
bir alakası olmayan bir hareket, İsveç aristokrasisinin yerleştirdiğinin yerine, kendi paralarıyla
»kendi« krallarını koyma iradesiydi. İsveç-Norveç birliğinin çözülüm hikâyesi aynı zamanda federasyonun sadece ne denli saf hanedan çıkarlarının, yani monarşizm ve gericilik biçiminin ifadesi
olduğunu da gösterdi.
IV
Federalizm fikri, ulusal sorunun çözümü ve genelde uluslararası ilişkilerdeki siyasî sistemin »ideali« olarak, daha altmış yıl öncesinde Bakunin ve diğer anarşistlerce ortaya konduğu biçimiyle, bugün Rusya’da bir dizi sosyalist grup içerisinde taraftar bulabilmektedir. Kısa bir süre önce, devrim
esnasında Rusya’nın her tarafından gelen böylesi federalist grupların katılımıyla gerçekleştirilen
ve tartışmaları özel bir tutanak cildinde yayımlanan bir kongre [17], bu fikrin ve proletaryanın günümüzdeki sınıf mücadelesi ile ilişkisinin mükemmel bir illüstrasyonunu sunmaktadır.
Bu grupların özellikle siyasî oryantasyonlarının ve »sosyalizmlerinin« karakteristiği dikkat çekicidir. Kongreye Gürcü, Ermeni, Belorus, Yahudi, Polonyalı ve Rus federalistler katıldı. Sosyalistfederalistlerin Gürcü partisi, kendi verilerine göre kent nüfusu arasında değil, genelde taşrada faal,
çünkü sadece burada Gürcü unsurunun 1,2 milyonluk nüfus ile Tiflis, Kutaissi ve kısmen Batum’da
yaşayan kapalı bir ulusal kitlesi mevcut. Bu parti neredeyse tamamen köylülerden ve taşra aristokratlarından oluşmaktadır. »Kendi yaşamını bağımsız düzenleme uğraşısı içerisinde olan« diye
beyanda bulunan GPSF delegesi, »ve ister mutlakîyetçi, ister meşrutiyetçi, isterse de sosyaldemokrat olsun, her türlü merkeziyetçi devlet memurlarının Cevdetlerini geri çeviren Gürcü köylülüğü,
mutlaka şu anda tarlasında oturan ve mülkiyet hacmi ve yaşam biçimi açısından köylülükten pek
farkı olmayan Gürcü aristokrasinin ilgisini ve yardımını alacaktır« diyor. O nedenle partisi, «ve
hatta ilkesel (!) riayetlerden bağımsız olarak, Gürcü tarımının pratik koşullarının tarım sorununa
bakışı, ister köylü, ister aristokrat olsun, sınıf sorunu olarak değil, aksine toplumun genelini ilgilendiren bir sorun, toplumsal (!) bir sorun, bir emek (!) sorunu olarak görülmesini gerektirdiği«
düşüncesindeymiş. Gürcü federalistleri bu varsayımdan hareketle [ve] Rus sosyalist-devrimcileri
ile uyum içerisinde, »toprağın, daha henüz kapitalist veya burjuva sisteminin egemenliği altında toplumsallaştırılmasının gerçekleştirilmesi« için çaba harcıyorlar. Programın hoş bir eki ise,
»toplumsallaştırmanın«, »bir veya bir kaç yıl içinde denkleştirilemeyecek derecede emek ve maddî
araçlar harcanmasını gerekli kılan« ve bunlardan ayrılmanın »Gürcü köylüsü için zor olacağı«
alanlar olduğundan, bahçe ve üzüm bağları ile diğer »özel kültürleri« içermeme çekincesidir. Yani
»sosyalizm« sadece, Kafkaslarda hemen hemen bulunmayan tahıl ekimi ve tabii ki bir de deniz kenarındaki kumullar, nadas arazileri, bataklıklar ve ormanlar için geçerli olacak, ama »kültürlerde«
özel mülkiyet kalacak.
Ama sosyalist-federalist beylerin bastırarak en çok önemsedikleri itiraz, »yaşam, soruyu nasıl yanıtlarsa yanıtlasın, Gürcü sınırları içerisindeki toprağın en başta Gürcü halkına ait olması kuşku[17] Bkz.: Protokoly konferenzii Rossijskich Nazonalno-Sozialistitscheskich Parti 16-20 aprel 1907 (Rus
ulusal-sosyalist partilerin 16-20 Nisan 1907 tarihli konferans tutanakları), St. Petersburg 1908.
62
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
suz tek belirleyici (!)« olduğundan, Gürcistan’daki tarım sorununun bundan itibaren kurucu meclisten veya merkezî parlamentodan alınarak, zorunlu olduğu gibi, sadece özerk ulusal kurumlarda
çözülmesi şartıdır. Gürcü federalistlerinin delegeleri, bir »sosyalist« partiye nasıl oluyor da [küçük
toprak sahibi] aristokratlar ile küçük burjuvalar kitlesel olarak katılabiliyor sorusuna, sadece »bu
katmanların taleplerini formüle eden başka parti olmadığından« yanıtını veriyorlar.
1890lı yılların başlarında Ermenileri Türk egemenliğinden kurtarmak için kurulan Ermeni Devrimci Federasyonu veya [diğer] adıyla Taşnakzütyun, »halkın silahlanması«, yani Türkiye’ye karşı
silahlı mücadele birlikleri kurmak, silahları tedarik etmek, Türk ordusuna baskınlar düzenlemekle
vs. ilgileniyordu. Ancak faaliyetlerini kısa bir süre önce, yani yüzyılın başında, Kafkaslara genişletti
ve sosyal bir renk aldı. Kafkaslardaki devrimci harekete ve terörist eyleme neden olan, 1903 yılında
Ermeni din adamlarının mülklerinin devlet kasası lehine istimlâk edilmesiydi. Parti, bu gelişmenin
arka planı önünde Kafkasya’daki kırsal halk arasında, asıl »mücadeleci« eyleminin yanı sıra propagandaya ve Çarlığa karşı mücadeleye başladı. Taşnakzütyun’un tarım programı, aristokratların
mülklerinin tazminatsız istimlâk edilmesini, toplumsallaştırılmasını ve eşit bir biçimde dağıtılmaları için, cemaatlere verilmesini talep etmektedir; Trans Kafkasya’nın merkezî bölümlerinde hâlâ
genel olarak yaygın olan cemaat mülkiyeti, bu reformun ana sütunu olarak gösteriliyor. Kısa bir
süre önce Ermeni federalistleri arasında, Taşnakzütyun Partisi’nin, kucağında birbirlerinden tamamen farklı toplumsal unsurları ve faaliyetinde, aynı bir tarafta Türkiye ve diğer tarafta Kafkasya
gibi, temelden farklı sosyo-politik topraklar üzerindeki eylemi birleştiren bir örgüt, son derece tartışmalı sosyalist renkteki burjuva-milliyetçi bir örgüt olduğunu iddia eden »genç« bir akım oluştu.
Kendi raporuna göre parti, federalizm ilkesini hem devlet ilişkilerinin, hem de Kafkasya’daki koşulların temelden yeniden yapılandırılmasının ilkesi olarak, sonuçta da partinin örgüt ilkesi olarak
kabul ediyor.
Belorus örgütü, Belorus Devrimci Hromada adı altında 1903’de kuruldu. Rusya’dan ayrılma ve
iktisadî ilişkiler alanında toprağın ulusallaştırılması, temel programatik talepleriydi. 1906’da bu
program revize edildi ve parti o zamandan beri Rusya için, Litvanya’nın teritoryal özerkliği ile
Wilna’da eyalet parlamentosunun [kurulmasını], ayrıca Litvanya’da yerleşik olan diğer milliyetler için teritoryaya bağlı olmayan özerkliği kapsayan bir federasyon talep etmektedir. Tarım sorunun da ise şu talepler ileri sürülmektedir: devlet elindeki mülkler, kilise ve manastır toprakları
ile 80-100 Desjatin [18*] üzerindeki büyük toprak mülkleri istimlâk edilmeli ve yoksulluğun ortadan kaldırılması ve ülkenin üretici güçlerinin geliştirilmesi hedefiyle, iltizam mülkiyeti temelinde
topraksız ve küçük köylülüğe toprak dağıtacak olan bir gayrimenkul fonuna dönüştürülmelidir.
[Onlara göre] Belorus köylülerinin düşük bilinç düzeyi, toprağın toplumsallaştırılmasından bahsedilmesine izin vermiyormuş. Partinin görevi, sekiz Desjatinlik normal büyüklükteki köylü ziraatını
yaratmak ve korumakmış, ha bir de toprak ıslahı. Buna karşın ormanlar, sular ve bataklıklar ulusallaştırılmalıymışlar. Hromada, Wilna, Minsk, Grodno ile kısmen Witebsk’de yerleşik olan yaklaşık yedi milyon Belorus köylüsü içerisinde faaldir.
Bir kaç yıl önce »Sosyalist-Devrimcilerin« Rus partisindeki mızıkçılarca kurulan Yahudi federalist
grubu »Serp«, Rus devleti içerisindeki bütün milliyetler için teritoryaya bağlı olmayan bir özerkliği ve [bu milliyetler] arasında gönüllü bir hukuksal-devletsel birlik, yani bu yol üzerinden nihaî
hedefe – Yahudiler için teritoryal (!) özerkliğe ulaşmak için, ortak devletsel federasyon içerisinde
birleşmeyi talep ediyor. Faaliyetlerini genelde Witebsk, Jekatarinoslaw, Kiew’deki örgütlü işçilere
yönelten [grup], sosyalist partilerin Rus devletindeki zaferiyle programını yaşama geçirmeyi umuyor.
Kalan iki örgütü, PPS »Devrimci Fraksiyon« ve sosyalist-devrimcilerin Rus partisini karakterize
etmek, köken ve nitelikleri iyi bilindiğinden, burada gereksiz.
Günümüzde o eskimiş ve proletaryanın sınıf hareketince reddedilen federalizm fikrinin içerisinde muhafaza edildiği federalistler topluluğu işte böyledir. PPS »Devrimci« Fraksiyonu ve Yahudi
federalistlerinin haricinde, milliyetçi programın esas, sosyalist programın ise sadece tali olduğu,
esasen oportünist muhalif köylülüğün kaotik uğraşlarını temsil eden ve çoğunlukla devrimci fır[18*] Desjatin, 10.930 metrekareye eşit olan eski Rus yüzölçümü birimidir.
63
ROSA LUXEMBURG
tınalar esnasında bilinen proleter sınıf partilerinin yanından, bunların karşıolumu olarak doğan
partilerin, bir dizi küçükburjuva partilerinin topluluğu. Küçükburjuva unsurlarının bu topluluğunda Rus teröristlerinin partisi sadece en eski akımı değil, aynı zamanda en radikal solu oluşturuyor;
diğerlerinin tümü ise, özellikle ziraî alanlarda küçük özel mülkiyeti yaratmaya yarayan ve »sosyalizme« sadece ormanları, bataklıkları ve nadas arazilerini bırakan tarım programlarıyla açıkça
proletaryanın sınıf mücadelesiyle hiç alakaları olmadıklarını ifşa ediyorlar.
Milliyetçilerin bu renkli karışımını bir arada tutan ortak neden, hepsinin gerek siyasî-devletsel
ilişkilerin, gerekse de parti ilişkilerinin temeli olarak gördükleri federasyon fikridir. Ve buna rağmen, ne zaman bu ortak idealin gerçekleştirilmesi için pratik planlara geçilse, o zaman bu tuhaf
harmoninin arkasında her taraftan uzlaşmaz çelişkiler ortaya çıkmaktadır. Yahudi federalistleri,
kaderin onlara kendilerine ait »teritorya« verdiği »ulusların« pohpohlanmalarına, ama bilhassa
teritoryadan bağımsız ulusal özerkliğe en büyük direnci gösteren Polonyalı sosyal-yurtseverlere
mızmızlanıyorlar; Yahudi milliyetçileri aynı zamanda Gürcü federalistlerine umutsuzca, sadece
Gürcü milliyetine ait olduğu ilân edilen bölgede başka bir milliyete »izin« verip vermeyeceklerini soruyorlar. Öte yandan Rus federalistleri Yahudi [federalistlerini], kendi özgül pozisyonlarından hareketle bütün diğer milliyetlere teritoryadan bağımsız özerkliği dayatmakla suçluyorlar.
Kafkas federalistleri, Ermeniler ve Gürcüler ise, geleceğin federatif sistemindeki diğer milliyetler
[konusunda], yani diğer milliyetlerin Gürcistan’ın teritoryal özerkliğine katılıp katılmayacakları,
»nitekim çoğunlukla Ermenilerin yaşadığı Achalkalakski gibi bölgelerin veya karma nüfusa sahip
Bartschalinski’nin nüfuslarının bileşimine uygun olarak bağımsız özerk teritoryalar veya kendileri
için özerklik oluşturup oluşturamayacakları« konusunda aralarında anlaşamamaktadırlar. Şimdi
de Ermeni federalistleri Tiflis kentinin, çoğunlukla Ermenilerin yerleşik olduğu bir merkez olduğundan, özerk Gürcü teritoryasının dışında tutulmasını talep ediyorlar. Öte yandan hem Gürcü,
hem de Ermeni federalistleri, Tatar-Ermeni Katliamı [19*] nedeniyle »kültürel açıdan olgunlaşmamış milliyet« olan Tatarların özerk Kafkas halkları federasyonundan çıkartılmalarını istiyorlar.
Ve böylece federasyon fikri üzerinde tek ses hemfikir olan milliyetçiler konglomerası birbirleriyle
çelişen çıkarlar ve tandanslar yığınına dönüşüyor; teorik soyutlamada ve tarih üstü anarşizmde
milliyetler sorununun bütününe kusursuz çözümü sunan federalizm »ideali« ise, gerçekleştirilmesinin ilk denemesinde kendisini hemen çelişkilerin ve karşıolumların kaynağı olarak gösteriyor.
Güya bütün milliyetleri barıştıran federalizm fikri burada çarpıcı bir biçimde sadece boş bir laf
olduğunu ve farklı milliyetçi gruplar arasında, tam da tarihsel temelde durmadıklarından, birbirleriyle çelişen sorunları çözebilmek için ortak bir temel yaratabilen hiç bir gerçek birleştirici fikir
olmadığını teyit ediyor.
Ama ayakları tarihsel temele değmeyen aynı federalizm, bütün güçsüzlüğünü ve çaresizliğini sadece milliyetler arasındaki uzlaşmaz karşıolumlar pratiğinde değil, esas olarak ulusal sorunun genelinde göstermektedir. Rusya’daki kongrenin ana konusu, bazı »dogmalar« veya »Marksizmin dar
doktrininin« formüllerince sınırlandırılmadan ödevi çözmek üzere milliyetler sorusunu değerlendirmek ve aydınlatmaktı. Peki, günümüz siyasî yaşamının bu can alıcı sorusu nasıl aydınlatıldı?
Sosyalist-Devrimciler Partisi’nin temsilcisi kongrenin açılışında yaptığı konuşmada şöyle diyordu:
»İnsanlığın sosyalizm öncesi tarihinin üzerinde şu parola durabilir: Ve ona emrettiler: ›Şibbolet‹
de. Ve o ›Sibbolet‹ dedi. Ve nehri geçerken onun boğazını kestiler.« [20*] Demek ki ulusların arasında gerçekleşen mücadelelerde akan kan, aslında bir ulus »Şibbolet«, diğeri ise »Sibbolet« dediği için akmışmış. Felsefenin tarihinden alıntılar yapan bu derin açılış konuşmasını, aynı seviyedeki
konuşmalar takip etti. Ama milliyet sorunu tezleri, Gürcü federalistlerinin aşağıdakileri ilân eden
geniş muhtırasıyla taçlandırıldı:
[19*] R.L. burada 24 Aralık 1905 tarihinde Azerbaycan topraklarındaki Jelisawetpol’da Ermeniler ve Tatarlar arasında çıkan ve sonucunda iki bin insanın ölümüne, kentin de büyük bölümlerinin yıkılmasıyla
sonuçlanan çatışmaları kast etmektedir.
[20*] Schhibboleth (İbranice: ‫)תלובש‬:İbranice’de »buğday başağı« anlamına gelmektedir, ama ilk Hıristiyanların »Kutsal Kitap« olarak adlandırdıkları »Tanach«da kod sözcüğü veya parola olarak geçmektedir. Schhibboleth (Şibbolet), kişinin bir kelimeyi telaffuz edişine göre şivesini, yani kökenini öğrenmeye
yarayan bir kod olarak bilinmektedir.
64
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
»İlkel çağlarda insanların başlıca işi, vahşi hayvan ve benzeri başka varlık avıyken, ne efendiler, ne
de köleler vardı. Toplumsal ilişkilerdeki eşitliğe dokunulmazdı. Ama daha sonra insanlar tarımla tanıştıklarında, esirlerini öldürmek ve yemek yerine, köle olarak tutmaya başladılar. Öyleyse,
köleliğin nedeni neydi? Tabiî ki sadece maddî nedenler dolayısıyla değil, aynı zamanda insanın
doğası gereği bir avcı ve savaşçı (!) olduğundan. Ve insan uzun zamandır bir sınaî hayvan hâline
gelmesine rağmen, bugün de yakınındakini adi maddî nedenlerden dolayı parçalayabilecek vahşi bir hayvan olmaya devam etmektedir. İşte, bitmek bilmeyen savaşların ve sınıf egemenliğinin
kaynağı buradadır. Elbette başka, örneğin insanın bağımlılığa alışma özelliği gibi faktörler de sınıf
egemenliğinin kurulmasını etkilediler... Ancak, insan savaşçı olmasaydı, o zaman kuşkusuz kölelik
de olmazdı.« Bunun peşinden Çarlık boyunduruğu altındaki milliyetlerin kaderinin kanlı resmi
çizildikten sonra, tekrar teorik aydınlanma geliyor: »Şimdi hiç kimse bürokratik hükümetin [21*]
azgınlığını sadece sınır ülkelerinde değil, asıl Rusya’nın içerisinde de gösterdiğini yadsıyamaz.
Kendi pozisyonumuz açısından bu tamamen anlaşılabilir. Başka bir ulusu boyunduruğu altında
tutan uluslar, sonunda kendi özgürlüklerini de yitirirler. Örneğin Roma, egemenliğini ne denli
genişlettiyse, Plebler özgürlüklerini o denli kaybettiler. Başka bir örnek: Büyük Fransız Devrimi
esnasında cumhuriyetçi ordunun askerî zaferleri, devrimin meyvelerini – cumhuriyeti (!) yok ettiler. Ruslar, güçlü bir devlette birleşmeden önce, yani tek tek prensliklerin egemenliği altındaki
dönemlerdeyken, karşılaştırılamayacak ölçüde büyük özgürlüklerin tadını çıkartıyorlardı... Demek
ki«, hatıratçı tarihsel-felsefî ekskursunu [ara sözünü] şöyle bitirdi: »özgürlük, silah şakırtılarıyla
bağdaştırılamaz. Fetih, gerek köleliği, gerekse de bir toplumsal sınıfın bir diğeri üzerindeki egemenliğini yaratan en önemli nedendi.«
Günümüz federalistlerinin milliyetler sorunu üzerine söyleyebilecekleri bu kadar işte. [Söylenenler] cümlesi cümlesine Bakunin’in altmış yıl önce »adalet«, »kardeşlik«, ahlakilik« vb. güzel şeyler
üzerine sarf ettiği boş lafların aynısıdır. Ve anarşizmin babası 1848 Devrimi’nin, iç itici güçlerinin
ve tarihsel ödevlerinin karşısında nasıl kör kaldıysa, bugün de federalizmin Rusya’daki son Mohikanları, Çarlıktaki devrim karşısında o şekilde çaresiz ve güçsüzdürler.
Doğası ve tarihsel içeriği gereğince gerici olan federalizm fikri, bugün proletaryanın devletin bütünü içerisinde verdiği birleşik devrimci sınıf mücadelesinin karşıt reaksiyonu olan küçükburjuva
milliyetçiliğinin sahte devrimci kalkanıdır.
[21*] »Bürokratik hükümet« tanımı Rusya’daki sansür nedeniyle siyasî literatürde Çarlık ve Çarlık Rejimi
yerine kullanılıyordu.
65
4. Merkezîleşme ve özyönetim
I
Burjuva devletlerinde yerel özyönetim, nesnel gelişmenin kendisi ve aynı zamanda burjuva toplumlarının gereksinimleri nedeniyle, kapitalizmin genel merkezîleştirici tandansının toprağında büyür.
Burjuva toplumundaki iktisat, yasamada, yargıda, idarede, eğitimde vs. devlete ait toprakların bütününde ve olanaklıysa uluslararası ilişkilerde de olanaklı olan en geniş tek tipliliğe gereksinim
duyar. Ve bu iktisatın aynı tek tiplilik gibi, bütün devletsel fonksiyonların uygulanmasında da kesinliğe ve güvenirliliğe ihtiyacı vardır. Ancak modern devletlerin merkeziyetçiliği bürokrasizmle
bağlantılıdır. Orta Çağ devletinde, angarya iktisadında kamusal fonksiyonlar toprak mülkiyetine
bağlı, »reel haklar« toprak üzerindeki yükler gibiydiler. Arazinin feodal mülk sahibi aynı zamanda
eo ipso sivil ve kriminel yargıç, polis teşkilatı şefi, belirli sınırlar içerisindeki teritoryada ordunun
kumandanı, vergi toplayıcıydı. Toprak mülkiyetine bağlı olan fonksiyonlar, [toprak mülkiyetiyle]
beraber trans aksiyonların – hibelerin, satışların, mirasların vs. nesnesiydi. Devlet iktidarının feodal parçalanmışlığına karşı verdiği mücadeleyle kapitalizmin yolunu açan ve Orta Çağ’ın sonlarına
doğru güçlenen mutlakîyetçilik, kamusal fonksiyonları toprak mülkiyetinden ayırdı ve bu fonksiyonların uygulanması için yeni bir sosyal kategori – tahtın memurlarını yarattı. Modern kapitalist
devletlerin gelişmesiyle kamusal fonksiyonların kullanılması nihai olarak ücretli meslek gruplarının meselesi oldu; bu sosyal grup sayısal olarak güçlendi ve modern devlet bürokrasisini oluşturdu.
Kamusal fonksiyonların, makamlarında tamamen bağımlı ve güçlü bir siyasi merkezin kararları ve
kurallarınca mekanik olarak yönlendirilen meslek sahiplerine aktarılması, fonksiyonların en geniş
kişiselsizleştirilmesine, iş bölümü ise insan materyalinin bütünüyle toplumsal organizmanın fonksiyonlarının boyunduruğu altına alınmasına dayanan burjuva iktisatının ruhuna uygunsa da, merkeziyetçi bürokrasizmin bu iktisatın bakış açısından aynı zamanda ciddî eksiklikleri vardır. Bu nedenle kamusal fonksiyonların burjuva iktisat yaşamını ele alması, katı ve doğası gereği şablonvarî
olan bürokratik merkeziyetçiliğin ulaşamayacağı ölçüde hassaslık ve uyum sağlama yetisi gerektirmektedir. Bu yüzden burjuva toplumu içerisinde, halkın temsilcilerinin elinde olan yasamanın yanı
sıra, modern devletlerin merkeziyetçiliğinin doğal düzelticisi olarak, devlet aparatının toplumsal
gereksinimlere uyumunu – bir yandan çeşitli yerel koşulları dikkate alarak, diğer yandan da toplumun kamusal fonksiyonlara doğrudan etkisi ve katılımıyla – sağlayan yerel özyönetimlerin doğal
tandansı oluşur.
Ancak, burjuva liberalizmi teorisinin, özyönetimin gerekliliğini açıklamak için vurguladığı bürokratik egemenlikten kaynaklanan eksikliklerden başka bir durum daha önemlidir. Kapitalist iktisat
kitlesel sanayii üretimine egemen olmaya başladığında, çabucak tatmin edilmek istenen bir dizi
yeni toplumsal gereksinimler ortaya çıktı. Büyük sermaye ve ücretli emek sisteminin istilası, bütün geleneksel toplum yapısı sarsılıp, harabeye döndükten sonra, o zamana kadar bilinmeyen bir
felâketi – kitlesel proletarya ile birlikte kitlesel işsizliği ve kitlesel sefaleti ortaya çıkardı. Sermayeye
işgücü rezervi tutma ve kamusal güvenliği sağlama zorunluluğu nedeniyle, yaşama araçları ve para
kazanma olanakları gasp edilen proleter kitlelerin organize bir biçimde bir arada tutulmaları, toplumun vazgeçilmez bir gerekliliği hâline geldi. Böylece modern kamusal içtimaî muavenet [sosyal
yardım] kapitalist üretimin toprağında bir toplumsal fonksiyon olarak gelişir.
Ve fabrika proletaryasının büyük kitlelerinin modern sanayii merkezlerinde, en kötü maddî şartlar
67
ROSA LUXEMBURG
altında toplanması, komşu semtlerde yaşayan burjuva katmanlar için bulaşıcılığın ve salgınların
korkutucu tehlikesini yaratarak, başka bir toplumsal gereksinimi ortaya çıkardı – kanalizasyon ve
su tedariki veya inşaat sektörünün kamusal düzenlenmesi gibi gerekleriyle kamusal sağlık koruması.
Kapitalist üretimi ile burjuva toplumunun gereksinimleri halk eğitimini, yani halk okulları sistemini sadece büyük kentlerde değil, kasabalarda ve taşrada da ilk kez kapsayıcı anlamda kamusal
gereklilik ve idarî sorunlarını da kamusal fonksiyon hâline getirdi.
Kapitalist üretimin olağan görüngüsü ve var oluş koşulu olarak, devlet topraklarındaki ürün ve kişi
nakliyatı, sadece askerî stratejiler ve dünya ticareti açısından önemli olan büyük demiryolları ve
deniz gemiciliğinde değil, caddeler, taşra yolları, köprüler, nehir gemiciliği ve yan demiryollarında
da sürekli kamusal denetimi ortaya çıkardı. Ülke içi ulaşım yollarının yapımı ve bakımı, burjuva
toplumunun en ivedi iktisadî gereksinimi hâline geldi.
Nihayetinde kişinin ve mülkün kamusal güvenliği de, kamunun meselesi ve toplumsal gereklilik
olarak tamamen modern kapitalist iktisatın gereksinimleri ile bağlantılı olan bir görüngüdür. Orta
Çağ toplumunda hukuk korumasındaki güvenlik ya belirli alanlarda – taşra halkı için ilgili feodal
bölgede, yurttaşlar için kent koruma duvarlarının ardında ve her kentin tüzüğü ve »özgürlüklerinde« - ya da şövalyelerin kendileri tarafından sağlanıyordu. Meta üretimine dayanan toplum, kişi ve
mülkün güvenliğini genel, aynı devlet toprağı üzerinde fark gözetmeksizin herkes için geçerli bir
toplumsal garanti olarak gerekli görür.
Devletin merkezî hükümeti tüm bu gereklilikleri, her zaman ülkenin bütün parçalarını ilgilendiren yerel meseleler olduklarından ve görevin yerine getirilmesinin masraflarını yerel halkın sırtına
yükleme tandansını baştan itibaren gözden kaçmayan ve anlaşılır bir biçimde gösterdiğinden, yerine getiremez.
Bütün modern devletlerde yerel özyönetim, çoğunlukla bu çeşitli toplumsal fonksiyonların maddi
yükünü halkın üzerine yıkma olanağı olarak erkenden ortaya çıkar.
Kapitalizm tabiî ki farklılıkları dengeler ve büyük devlet alanlarını, hatta belirli ölçüde bütün dünyayı tek tip bir iktisadî ve toplumsal organizma olarak birbirine bağlar. Ama aynı zamanda, burjuva
iktisatının mükemmelleştirilmesi ve toplumsallaşmasına hizmet etmek ve onun çıkarı için ilgili
devlet bölgelerini farklılaştırır ve yeni merkezler, sosyal organizmalar vs. oluşturur. Var oluşlarında sayısız iktisadî ve siyasî bağlarla, sadece ülkeyle değil, bütün yerküre ile bağlantılı olan günümüzün modern kentleri, nüfus yoğunlukları, kent trafiğinin gelişmesi ve yerel ekonomileriyle,
zamanın iktisadî ve siyasî açıdan büyük ölçüde bağımsız olan ve zanaatkâr üretimine dayanan Orta
Çağ kentinden çok daha fazla ve türlü türlü kamusal görevlerle fonksiyonları yerine getiren küçük
organizmaları oluşturmaktadırlar.
Devlet bölgelerinin bu farklılaşması ve yeni sosyal merkezlerin oluşması modern, yeni toplumsal
gerekliliklerden kaynaklanan yerel özyönetime hazır bir çerçeve sunmuştur. Yerel özyönetim, komünal özyönetim, iktisadî olarak köy ve kentin ters yönlülüğüne dayanan kapitalizmin bir tarafta
modern kentten, diğer tarafta da köyden yarattığı spesifik sosyal organizmaların gereksinimlerinin dikkate alınması için zorunlu olmuştu. Ancak sanayii ve ziraatın, yani kent ile köy arasındaki
özel kapitalist ilişkinin temelinde, üretim ve mübadeledeki karşılıklı sıkı bağımlılığın temelinde
ve bununla bağlantılı olarak, öncelikle her büyük kentin nüfusunun gündelik çıkarlarının komşu
taşra nüfusunun varlığı ile bağlantılı olduğu binlerce bağ üzerinden, vilâyetin özyönetimi doğal
yollardan gelişir (Fransa’da olduğu gibi departmanlar alanında, il ve ilçelerde). Modern özyönetim
bütün bu biçimleriyle kesinlikle devletsel merkeziyetçiliğin yok olması anlamına gelmez, aksine
sadece onun tamamlayıcısı ve ancak onunla beraber burjuva devletinin tam tasviridir.
Özyönetim ayrıca bütün ülkelerde – devletsel-siyasî birleşmenin ve yasama ile devlet idaresinin
merkezîleşmesinin tek tipleştirilmesi ile birlikte – liberalizm ve burjuva demokrasisinin esaslı
programatik noktalarından bir tanesidir.
Modern burjuva sisteminde bu şekilde gelişen yerel özyönetimin, geçmişten kalan Orta Çağ federalizmi veya partikülarizmi ile hiç bir benzerliği yoktur, hatta tam anlamıyla bunların tersidir. Orta
Çağ partikülarizmi veya federalizm devletin siyasî fonksiyonlarının bölünmesi anlamına gelirken,
68
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
günümüz özyönetimi sadece yoğunlaşan devlet fonksiyonlarının yerel özelliklere uyumlandırılması ve halkın katılımı anlamına gelmektedir. Bakunin’in ideali anlamındaki yerel partikülarizm
veya federalizm büyük devletin topraklarını, küçük yarım veya tam bağımsız bölgelere parçalama
tandansıyken, günümüzün özyönetimi büyük, merkezîleşmiş devletin demokratikleştirilme biçimlerinden birisidir. Bu eski partikülarizmin harabeleri üzerine ve [partikülarizmin] açık karşıolumu
olarak günümüzdeki önemli devletlerde oluşan modern özyönetimin tarihiyle en iyi biçimde gösterilebilir.
II
Devletsel-idarî ve bürokratik merkeziyetçilik, Fransa’daki mutlakîyetçiliğin Ancien Rejimi döneminde başladı. Kentlerin, bilhassa Paris’in komünal bağımsızlığının boğulması, büyük feodal
mülklerin haczi ve taht toprağı hâline getirilmesi ve nihâyetinde idarenin devlet konseyinin ve
kralın vekilharcının elinde yoğunlaşması sonucunda, Richelieu [1*] zamanında devlet merkeziyetçiliğinin güçlü bir aparatı yaratılmıştı. Önceleri bağımsız olan feodal mülkler, kısmen sınıf temsilcilikleri ve vilâyet düzeyine indirgendiler.
Büyük Devrim, eserini iki yönde gerçekleştirdi: Bir yanda devletsel-siyasal merkezîleştirme tandansını sürdürdü, feodalizmin teritoryal kalıntılarını tamamen yok etti, diğer yandan da hükümetçe atanan vilâyet bürokratlarının elindeki idarenin yerine, temsilcileri halk tarafından seçilen yerel
idareler yerleştirdi. Kurucu Meclis, vilâyetlerin tarihsel olarak oluşmuş ve Orta Çağ için karakteristik olan tarihsel bölünmüşlüğünü, kent ve kasaba için tamamen farklı idareler öngören bölünmüşlüğü Fransa’nın haritasından sildi ve bu esaslı tasfiyenin üzerine Sieyès’in [2*] tahayyüllerindeki gibi, idareleri genel seçimlerle belirlenen ve bölgelere, kantonlara ve komünlere bölünen yeni,
basit ve geometrik tertipte kurulu dört köşeli departmanları yerleştirdi. III. yıldaki direktörlük
anayasası detaylarda bazı değişimleri öngörüyordu, ama Kurucu Meclis’in feodal desantralizasyonunun harabeleri üzerine kurulu olan ve demokratik seçimin tamamen yeni olan fikrine sahip
modern özyönetimin çığır açan ilk resmini veren büyük reformunun esasına sadık kalıyordu.
Ve böylece Fransa’daki özyönetimin yüzyıllık, değişken tarihi başlıyordu. Bu tarih, esas itibariyle
ülkedeki demokrasinin siyasî kaderini, iki kutup arasında gidip gelerek, bölmektedir: Bütün bu
zaman boyunca aristokrat-monarşist gericiliğin şiarı, eski tarihsel vilâyetlere dönüş anlamında
»desantralleşme«, liberalizm ve demokrasinin şiarı ise, siyasî merkeziyetçilikte ve aynı zamanda,
özellikle komünlerde olmak üzere yerel halk temsilciliğinin haklarında sıkı ısrardır. Devrimin eserine bu alandaki ilk darbe, VIII. yılın 28. Pluviôse’sindeki [3*] (17 Şubat 1800) tüzüğü ile 18. Brumaire [9 Kasım 1799] hükümet darbesini taçlandıran Napoleon’dan geldi. Direktörlük döneminde
karşı devrim tarafından bilhassa vilâyetlerde çıkartılan, ama sorumluluğu demokratik özyönetime
yıkılan genel karışıklık ve genel kaostan faydalanan bu tüzük, Devrim’in eserini hızla bürokrasinin
sınırları içerisine sıkıştırdı. Napoleon, Fransa’nın siyasî merkeziyetçilik anlamındaki yeni teritoryal yapılanmasına dokunmadan, tek bir kalem darbesiyle halkın yerel idaredeki katılımını kaldırdı
ve bütün gücü hükümetçe atanan memurların – valinin, vali yardımcısı ve belediye başkanının
eline verdi. Büyük ölçüde Ancien Rejiminin vekilharcını anımsatan Napoleon valisi, departmanın
sınırları içerisinde mutlak hakimiyetin keyfini çıkartıyordu. Napoleon, doğasına uygun açıklığıyla:
»Avec mes préfets, mes gendarmes et mes prétre je ferai tout ce que je vondrai« [4] diyerek, bunu
itiraf ediyordu.
Restorasyon, öncülünün sistemini : »Bourbonlar, Napoleon’un hazırladığı yatağa girdiler« öz[1*] Armand-Jean du Plessis, Premier Duc de Richelieu (9 Eylül 1585 – 4 Aralık 1642): »Kardinal Richelieu« olarak da anılan Fransız aristokrat ve kilise kontu. 1624’den ölümüne kadar XIII. Ludwig’in başbakanı olarak görev yaptı ve Fransız mutlakîyetçiliğinin en önemli aktörüydü.
[2*] Emmanuel Joseph Sieyès (3 Mayıs 1748 – 20 Haziran 1836): Fransız papaz ve devlet adamı. Fransız
Devrimi’nin önde gelen kuramcılarındandı.
[3*] Pluviôse (Yağmur ayı): Fransız Devrimi’nin cumhuriyetçi takviminin beşinci ayı. 23 Ocak’tan 21
Şubat’a kadar sürer.
[4] Valimin, jandarmamın ve papazımın yardımıyla canımın istediği herşeyi yaparım.
69
ROSA LUXEMBURG
deyişine uygun olarak ayakta tuttu. Ve aristokrat göçmenler döner dönmez: desantralizasyon,
vilâyetler sistemine geri dönüş sloganını yükselttiler. Kötü şöhretli Chambre introuvable [5] henüz toplanmıştı ki, en kararlı royalistlerden olan Barthe Lebastrie 13 Ocak 1816 tarihli oturumda
desantralleşmenin kaçınılmazlığını ilân ediyordu. Daha sonraları hukuk bilgeleri Corbière, de Bonald, La Bourdonnaye, de Villèle, Duvergier de Hauranne »monarşinin, cumhuriyetçi tekdüzelik
ve eşitlikle uyum sağlamasının olanaksızlığını« ispatladılar. Aristokrasi iktisadî ve siyasî açıdan bu
sancak altında hiç çekinmeden vilâyetlerdeki eski makamlara geri dönmek için mücadele verdi.
Aynı zamanda siyasî merkeziyetçiliğe »devrimin temeli, her türlü yeniliğin ve yıkıcılığın bereketli
toprağı« diyerek, kara çalıyordu. Burada, yarım yüzyıl sonra sağın vilâyetlerdeki gericiliği devrimci
Paris Komününe karşı seferber etmek için kullandığı argümentasyonların aynısını kelimesi kelimesine duyuyoruz.
Bunun sonucunda yerel idarenin seçilme esasıyla, Matignac’ın tasarısıyla önerdiği çekingen reform
denemesi, onurlu Temmuz-Öncesi-Parlamentosu’nda büyük hoşnutsuzluk yarattı ve »Devrim başlangıcı« denilerek, reddedildi; aristokrasinin kızgın temsilcileri sadece valinin ve vali yardımcısının yetkilerinin genişletilmesini ve merkezî hükümetten bağımsız olmalarını talep ettiler. Ancak
restorasyonun günleri sayılıydı ve Martignac Taslağı’nın yenilgisi, Temmuz Devrimi’nin [6*] önsözüne dönüştü. Zengin burjuvazi için restorasyonun daha iyi bir tekrarı olan Temmuz Monarşisi,
belediye ve departman meclisleri seçim hakkını (1831 Komün Yasası ve 1833 Departman Yasası)
sadece yüksek vergi ödeyen mükelleflere, memurlara ve burjuva aydınlarına tanıyarak, ama bu
meclislerin yetkilerini genişletmeden yerel idarelerde çok ufak bazı değişiklikler yaptı.
1848 Devrimi, büyük öncülünün eserini yeniden kurdu, departman meclisleri için genel seçim
hakkını uyguladı ve meclis toplantılarını kamuoyuna açtı. Haziran günlerinden sonra aristokratruhban sağcılarının partisi – sosyalizm ejderhasına karşı bir silah olarak, desantralizasyona geri
dönüşü kararlı bir şekilde talep etti. Departman meclisleri 1849’dan 1851’e kadar olan süre içerisinde yetkilerinin artırılmasını ve hemen peşinden Paris’e karşı kullanmak için, iç savaş durumunda
olağanüstü vekâlet talep ettiler. O zamanlar bir liberal olan Thiers [7*] ise, sosyalizmi engelleyecek
en güvenilir araç olarak merkeziyetçilikte ısrar ediyordu; ancak aynı Thiers 1871’de vilâyetleri Paris Komününe karşı seferber etmek için federalizm ve desantralleştirme bayrağını sallandıracaktı.
Şubat Devrimi’nin eserini ortadan kaldıran İkinci Cumhuriyet 1851’de, I. Napoleon sistemindeki
valinin mutlak hakimiyetine geri dönen ve, aynı her yerde olduğu gibi, III. Napoleon’un üzerinde
yürüdüğü köprüyü kuran yerel idare reformu projesini geliştirdi. Bu da Şubat’ın kazanımlarının
revizyonunu daha esaslı bir şekilde devam ettirdi, yerel idareyi I. Napoleon’un reformlarının daha
da gerisine itti ve departman meclislerinin kamuya açık toplantılarını, kendi bürolarını seçme hakkını ortadan kaldırdı – o zamandan beri belediye başkanı dahi hükümetçe tamamen keyfî olarak atanmaktadır – nihâyetinde valinin gücünü, bakanlıktan tamamen bağımsız olacak biçimde
(1851 ve 1861 yasalarıyla) genişletti. Departmanlardaki var oluşlarıyla tamamen ve doğrudan Louis
Napoleon’a bağımlı olan valiler, genellikle parlamento seçimlerinin »yöneticileri« fonksiyonuyla
ikinci imparatorluğun asıl destekçileri oldular.
Marx yukarıdaki hikâyenin başından ikinci imparatorluğa kadar olan seyrini »Louis Bonaparte’ın
on sekizinci Brumaire’i«nde şöyle karakterize etti:
»Müthiş bürokratik ve askerî organizasyonuyla, başka bir yarım milyonun yanındaki
yarım milyonluk memur ordusu olan teferruatlı ve sunî devlet mekanizmasıyla Fransız
toplumunun bedenine bir ağ tabakası gibi sarılan ve [toplumun] tüm gözeneklerini tıka[5] XVIII. Ludwig, restorasyonun, hükümetin tüm gerici heveslerine karşı sonderece yavaş davranan bu
ilk meclisine »bulunmaz oda« adını takmıştı.
[6*] Temmuz Devrimi (1830): Bourbonların alaşağı edilerek, burjuvazinin iktidarı ele geçirmesi. Kral
X. Karl gerici politikasıyla parlamentoyu feshetmek isteyince, Paris’te zanaatkârlar, işçiler ve öğrenciler
ayaklandı. Ayaklanma üç gün (27-29 Temmuz 1830) sürdüğü için, Fransızcada »Les Trois Glorieuses«
olarak tanımlanmaktadır.
[7*] Louis Adolphe Thiers (16 Nisan 1797 – 3 Eylül 1877): Fransız siyasetçi ve tarihçi. 31 Ağustos 1871 – 23
Mayıs 1873 tarihleri arasında »Üçüncü Cumhuriyet«in ilk devlet başkanıydı.
70
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
yan bu yürütme gücü, mutlak monarşi döneminde, feodal yapının hızlanmasına yardımcı olduğu çöküşü [esnasında] oluştu. Toprak sahipleri ile kentlerin tımar ayrıcalıkları,
devlet gücünün bir o kadar çok özelliğine, feodal rütbe sahipleri ücretli memurlara ve
Orta Çağ’ın birbirleriyle mücadele eden güç mükemmeliyetlerinin renkli deseni, çalışması fabrika standartlarına bölünmüş ve merkezîleşmiş olan bir devlet gücünün düzenli
planına dönüştü. Ulusal burjuvaî birliğini yaratmak için bütün yerel, teritoryal, kentsel
ve vilâyet özel iktidarlarını yıkma göreviyle ilk Fransız Devrimi, mutlakîyetçi monarşinin başladığı işi genişletmek zorundaydı: merkezîleşmeyi, ama aynı zamanda iktidarın
kapsamını, özelliklerini ve omuzdaşlarını. Napoleon bu devlet mekanizmasını tamamladı. Meşru monarşi ve Temmuz Monarşisi, burjuva toplumu içindeki çalışmanın bölünmesinin yeni çıkar grupları, yani devlet idaresi için yeni materyal yarattığı ölçüde büyüyen, çalışmanın daha büyük bölünmesinden başka hiç bir şeyi buna katmadılar. Her
ortak çıkar hemen toplumdan çözülerek, daha yüksek, genel çıkar olarak [toplumun]
karşısına konuldu, toplum üyelerinin otomatizminden koparıldı ve köprüden okula ve
bir köyün komünal varlığından demiryollarına, ulusal varlıklara ve Fransa devlet üniversitesine kadar, hükümet işlerinin meselesi hâline getirildi. Nihâyetinde parlamenter
cumhuriyet devrime karşı verdiği mücadelesinde, baskı tedbirleriyle hükümet gücünün
araçlarını ve merkezîleşmesini zorunlu gördü. Bütün devinimler bu makinayı kırmak
yerine, daha da mükemmelleştirdiler. Değişerek egemenlik için mücadele veren partiler,
bu müthiş devlet binasına sahip olmayı, galibin ana ganimeti olarak gördüler.
Ancak mutlak monarşi altında, ilk devrim esnasında, Napoleon altında bürokrasi, sadece burjuvazinin sınıf egemenliğini hazırlayan araçtı. Restorasyon altında, Louis-Philippe altında, parlamenter cumhuriyet altında, kendi iktidarına ulaşmak istese de, egemen
sınıfın bir enstrümanıydı.
Devlet ancak ikinci Bonaparte altında tamamen bağımsızlaştı gibi görünüyor. Devlet
mekanizması burjuva toplumuna karşı kendisini öylesine sağlamlaştırdı ki, tepesinde,
10 Aralık topluluğunun şefinin, içki ve sucukla satın aldığı, ama her seferinde yeniden
önlerine sucuk atmak zorunda kaldığı, sarhoş bir asker güruhunun kalkan üzerinde taşıdığı, yaban ellerden ipini koparıp gelen bir maceraperestin durması bile yetiyor.« [8]
III. Napoleon’un bürokratik sistemi, özellikle egemenliğinin sonuna doğru, güçlü bir muhalefeti
ortaya çıkardı ve bu muhalefet yerel idarenin belirli programlarında billurlaştı. En tanınmış ifadesi, 1865’de bayrağı altında imparatorluğun son devresinin bütün meşrutiyetçi-ruhban muhalefetinin toplandığı ve radikal bir desantralizasyonu talep eden ünlü »Nancy Manifestosu« oldu. Bu
manifesto »özgürlük ve düzen« adına komünlerin valinin vesayetinden kurtarılmalarını, belediye
başkanının belediye meclisi üyeleri arasından atanmasını, ilçe meclislerinin tamamen ortadan kaldırılmasını, bunun yerine kanton meclislerinin oluşturulması ve vergi dağılımının bunlara verilmesini, nihâyetinde de tarihsel vilâyet sınırlarına geri dönüş anlamında departmanlar arasındaki
sınırların revizyonunu ve böylece değişen departmanların bütçede ve idarede bağımsızlaşmasını
talep ediyordu. »Devrime karşı önleyici araçlar yaratmayı« ve »üç devrim tarafından lekelenen
özgürlüğü« kurtarmayı görevi hâline getiren bu program, Odilon Barrot [9*] türünden bütün liberal muhafazakârlarca kabul edildi; taraftarlarının başında, meşrutiyetçilerin bütün baş aktörleri,
Bourbonlar Partisi, yani: Béchard, Falloux, Kont Montalembert, nihâyet saltanat adayının kendisi,
1871 Manifestosu’nda »idarî desantralizasyonu« programatik ana belge olarak beyaz zambak bayrağının üzerine yazdıran Kont Chambord duruyordu.
Nancy Programı iki tarafın – imparatorluk tarafının ve radikal solcu, cumhuriyetçilerin, demokratların tarafının – güçlü direnişiyle karşılaştı. Savunucuları, meşrutiyetçi »desantralizasyonun«
karşı devrimci tandanslarını açıkça göstererek, Victor Hugo’nun sözleriyle yanıt verdiler: »Beyler,
[8] Karl Marx: Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte (Louis Bonaparte’ın onsekizinci Burmaire’i),
MEW, Bd. 8, S. 196.
[9*] Odilon Barrot (19 Temmuz 1791 – 6 Ağustos 1873): Temmuz Monarşisi döneminde liberalmuhafazakâr muhalefetin önderlerinden. İkinci Cumhuriyet’te (1848-1849) başbakandı.
71
ROSA LUXEMBURG
siz zincirleri hazırlıyorsunuz ve adına özgürlük diyorsunuz. Ve bu nedenle biz yasa koyucu olarak
departman meclislerinizi, yürütme gücü olarak içerisinde – halkı karanlık ve yoksulluk içinde tutmak istemiyle – üçlü bir feodalizm: toprağın, kilisenin ve sanayinin [feodalizmi] egemen olacak
sürekli departman komisyonlarınızı da istemiyoruz.« [10] Fransa, özgürlük kisvesi altında piskoposların, toprak aristokrasisinin ve fabrikatörlerin ganimeti hâline getirilecekti – bu o zamanki
demokrasinin ve sosyalistlerin 1865 Programı üzerine düşünceleriydi. Özellikle Louis Blanc [11*]
sunî ürünler olarak gördüğü departmanlar lehine olan desantralizasyonun bükülmez bir karşıtıydı,
ama aynı zamanda, devletin temelini oluşturan doğal organizasyon olarak olanaklı olan en geniş
komünal özyönetimi kararlı bir biçimde savunuyordu.
Devrimci kampta sadece Proudhon’un taraftarları vardı, mesela Desmaret, yani desantralizasyonun savunucuları, ama onlar gerek »Avrupa Birleşik Devletleri«ne gerekse de kendi devletlerinde
komünlere ve nahiyelere bakışla, ki bu şekilde »bölünme sonucu egemenliğin« yok edilmesi, yani
sosyal sorunun ideal çözümü düşünülüyordu, meşrutiyetçilerin programından çok daha ileri gidiyorlardı. Fransa’da, burjuva devletini halletmek isteyen anarşist türden partiler tipinin kaybolmadığını 1899’da yayımlanan bir kitap kanıtlamakta: »Le principe sauveur. Par un Girondin« [12]
Yazar sert bir şekilde modern devletin merkeziyetçiliğini ve tek tipçiliğini eleştiriyor ve departmanların özyönetimi yerine, devletin federasyon anlamında tamamen çözülmesini propaganda ediyor. Daha sonraki yıllarda da bu ruhta sesler yükseldi – Dreyfus Meselesi döneminde yayımlanan:
»La décentralisation et monarchie nationale« adlı meşruîyetçi yerginin gösterdiği gibi, sosyalistler
kampındaki »tarihsel« desantralizasyon tutkunlarının refakatinde.
O zamanki sosyalistlerin görüşleriyle, Proudhon’un anarşist akımının görüşleri arasındaki uyuşmazlığı Louis Blanc 1851 yılındaki »La république une et indivisible« başlıklı yergisinde, tehdit
edici bir sesle cumhuriyeti federalizm tehlikesine karşı uyarması ve 37.000 küçük parlamentonun antagonizmine karşı »La grande tradition montagnarde en fait de centralisation politique« ile
»Une administration surveillée«yi çıkartarak göstermişti. Ancak o zamanlar Fransa’yı tehdit eden
federalizm tehlikesi değil, daha çok tersi – Louis Bonaparte’ın valilerin bölünmez egemenliğini
içeren devlet darbesiydi.
Partilerin yerel idare sorununda olduğu gibi aynı bölünmüşlüğü, imparatorluk düştükten sonraki
kötü şöhretli Bordeaux Ulusal Meclisi’ne yansıdı. Paris Komününün yenilgisinden sonra desantralizasyon lehine veya aleyhine kullanılan ana argümentasyon, [desantralizasyonun] proletaryanın
devrimci hareketlerine karşı bir araç olmaya uygun olup olmadığıydı. Üçüncü Cumhuriyet öncelikle departmanların yetkilerinin genişletilmesini hızlandırdı ve – restorasyon dönemlerinden bu
yana gericiliğin ana ilkesi çerçevesinde – [departmanları] devrime karşı özel iktidar araçları ile
donattı; 15 Şubat 1872 tarihli Loi Tréveneuc şu dikkat çekici başlığı taşıyordu: »Loi relative au rôle
éventuel des conseils généraux dans des circonstances exceptionelles«. Ancak komünlerin yetkileri, geçici bir genişlemeden sonra, yeniden sınırlandırıldı. Komünal meclisler 1871’de belediye
başkanlarını kendileri seçme hakkını almışken, üç yıl sonra bu hak ellerinden alındı ve Üçüncü
Cumhuriyet hükümeti, monarşist geleneklerin tam bir takipçisi olarak, 37.000 belediye başkanını
valileri üzerinden atadı.
Ancak Üçüncü Cumhuriyet’in esaslarında, bütün dış engellere rağmen, yerel idarenin davasını
tamamen yeni yönlere çeken belirli toplumsal değişimler oldu. Kent ve kasaba komünlerinin bağımsızlığı, 1793 ve 1871 arasındaki Paris komünal özyönetiminin büyük gelenekleri nedeniyle uyarılmış olan burjuva gericiliğince reddedilebilir olsa da, imparatorluğun koruması altındaki büyük
sanayiinin egemenlik dönemlerinden beri özyönetim zorunlu bir gereklilik hâline gelmişti. Sanayii
[10] Alıntının yapıldığı yer: Dezentralisazija i samonprawlenije wo Franzii. Departamentskija sobranija
ot reformy Bonaparta do naschich dnej (Fransa’da desantralizasyon ve özyönetim. Bonaparte’ın reformlarından bugüne departman meclisleri), St. Petersburg 1905.
[11*] Jean-Joseph-Charles-Louis Blanc (29 Ekim 1811-6 Aralık 1882): Fransız ütopik sosyalisti ve sosyaldemokrasinin kurucusu. 1848 Şubat Devrimi’nde İşçi Parlamentosu’nun başkanlığını ve Çalışma Bakanlığı yaptı.
[12] Alıntı aynı yerde, S. 228.
72
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
sadece Paris’te sunî olarak koruma altında değildi, aynı zamanda 1850li ve 1860lı yıllarda, sermayenin ucuz fabrika toprağı ve ucuz emekçi elleri aradığı taşraya ve kasabalara aktı. Girişimcilik,
sanayii merkezleri ve maddî varlıklar, imparatorluğun sera koşulları altında, yağmur sonrası büyüyen mantarlar gibi büyüyor, aynı zamanda da küçük sanayii ayaklar altına alınıyor ve fabrikalarda
kitlesel olarak kadın ve çocuk işçi çalıştırılıyordu. Paris Borsası Avrupa’da ikinci sıraya yükseldi.
Fransa’da – öncelikle henüz var olmayan fabrikalar yasası nedeniyle – ne koruma hukuku, ne de
işçi örgütü ve işçi mücadelesi ile ehlîleştirilemeyen bu »ilk birikimin« patlak vermesiyle beraber,
kitlesel sefalet, hastalıklar ve yüksek ölüm oranları benzersiz bir biçimde çoğaldı. Fabrika işçilerine
bir Sou ödendiği, yani günde topu topu beş Centime verildiği, hem de gerekli gıda maddelerinin
müthiş pahalandığı bir zamandaki durumları anımsatmak yeterlidir! [13] Vahşi iktisatın bu kısa
dönemi burjuva toplumuna, büyük sefalete, bulaşıcı hastalıklara, kamuya açık sokaklarda yaşama ve mülke yönelik tehditlere vs. set çekecek kamusal fonksiyonların olmamasını acı bir şekilde
hissettirdi. Fransa’da 1856’dan itibaren resmî yoksulluk araştırmalarının gerekliliği üzerine çokça
yazılıyor ve konuşuluyordu. Hükümet 1858’de »gizli« damgasıyla böylesi bir araştırma yaptırdı,
ama tabiî ki hiç bir sonuç çıkmadı.
Kamusal eğitimin durumu iktisadî koşullara uygundu. Louis-Philippe döneminde en azından yılda
ortalama 4.780 Franc gibi cüzî bir meblağ ile sübvanse edilen yetişkinler için okul kursları, imparatorluk döneminde bu sübvansiyonun yarısını kaybettiler ve bakımsız hâle geldiler. Halk okullarının 1863 yılındaki durumu tarihçilerce şöyle anlatılıyor: »Binlerce komünde kız okulu yok, yerleşme yerlerinin hepsi okulsuz, ücretsiz okulların sayısının sınırlandırılması nedeniyle, çocukların
büyük bir bölümü eğitimin dışında, bir çok çocuk okullardaki ders saatleri azaldığından, doğru
dürüst bir şey öğrenemiyor; yetişkinler için okul yok, taşrada tek bir kütüphane bile yok; yıllıkta okuma-yazma bilmeyenlerin oranı yüzde 27 olarak belirtilmiş, öğretmenler yoksulluk koşulları
altında, 5.000 öğretmen yılda 400 Franc’tan daha az ücret alıyor, bazılarına yılda sadece 75 Franc
veriliyor; hiç birisinin emeklilik hakkı yok; yaşamını idame ettirmek için günde bir Franc emeklilik
hakkı olan tek öğretmen yok.« [14] 1860 yılında ticaret odası tarafından Paris’teki işçiler arasında
yaptırılan bir araştırma, 50.000 kişinin, yani işçilerin toplam sayısının yüzde 13’ünün hiç okumayazma bilmediğini ortaya çıkarmış.
Burjuvazinin evini nihaî olarak inşa etmek ve öncelikle imparatorluktan arda kalan kitlesel konkordatoyu ortadan kaldırmak için yaratılan Üçüncü Cumhuriyet, bir dizi yeni görevle karşı karşıyaydı: ordu reformu, bununla bağlantılı olarak sağlık reformu, kamusal eğitim reformu, daha doğrusu inşası, imparatorluk döneminde ihmal edilen ulaşım sisteminin büyük reformuna başlanması
ve nihâyetinde bu reformlar için gerekli kaynakları bulma görevi, yani halkın sırtındaki ve ağırlıklı
olarak ordu, sömürge politikası ve bürokratik aparatın devasa masraflarınca eriyen vergi yükünü
daha da artırma görevi. Üçüncü Cumhuriyet, yerel halkın, öncelikle de komünlerin katılımı olmaksızın hiç bir zaman yukarıdaki görevleri çözebilme durumunda olamazdı.
İkinci İmparatorluk döneminde büyük sanayii tarafından devrimcileşen ilişkiler aynı zamanda
departmanların rolünü tamamen değiştirdi. Louis Blanc’ın 1871’de Ulusal Meclis’te departmanın
idarî geometrinin sunî bir ürünü olduğuna dair söylemi, o zaman bile çoktan eskimiş [bir tespitti].
Departman, başlangıcında Kurucu Meclis’in elinden çıktığında devrimin, ki tam da tüm tarihsel
vilâyet sınırlarının bu aşılmasının temelinde yenilenmenin güçlü düşüncesi, Orta Çağ’ın harabeleri
üzerinde günümüzün siyaseten birleşik Fransa’sını yaratan o büyük »dağ geleneği« duruyordu,
dehasının tamamen »özgür doğaçlaması«, Fransa haritasının üzerindeki simetrik figürlerin basit
bir ağıydı. Departmanlar on yıllar boyunca – restorasyon zamanında ve sonrasında – kendilerine
ait yaşama sahip değildiler, merkezî hükümetçe sadece şubeler olarak, tek görünür belirtileri o zorunlu »Hotel de préfecture« olan memur valilerin faaliyet alanları olarak görülmekteydiler. Ancak
modern Fransa’da zaman içerisinde merkezî memurluğun bu kaleleri etrafında yeni yerel gereksinimler ve kurumlar oluştu ve gruplaşmaya başladılar. Genellikle yaşlı evlerini, hastaneleri, okul
idaresini, yerel ulaşım yollarını ve nihâyetinde tüm bu gereklilikleri yerine getirmek için mutlaka
[13] Bu gerçeği Georges Weill şurada vurguluyor: Histoire du mouvement social en France. 1852-1902,
Paris 1904, S. 12.
[14] A. g. Y., S. 11.
73
ROSA LUXEMBURG
gerekli olan »ek Centime’leri« ilgilendiren ve giderek daha iyi kabul edilen departman çıkarları
oluştu.
Orta Çağ partikülarizminin mezarı üzerinde sunî olarak çizilen vilâyetler, başlangıçta boş birer
figür olan departmanlar, burjuva Fransa’sının devam eden gelişme seyri içerisinde yeni sosyal içerikle – kapitalizmin yerel çıkarlarıyla dolduruldu. Fransa’nın mutlak güce sahip valiler biçimindeki
yerel idaresi, 19. Yüzyıl’ın ikinci yarısında imparatorlukça sadece sunî olarak ayakta tutulabildiler.
Sonucunda Üçüncü Cumhuriyet kendi çıkarlarını kollamak için yerel nüfusun bu idareye katılımını onaylamak ve gerek komünleri gerekse de departmanları sadece merkezî hükümetin elindeki
enstrümandan, demokratik özyönetimin organları hâline getirmek zorunda kaldı.
Diğer taraftan bu hakkın kullanılması ancak Üçüncü Cumhuriyet’in kucağında olanaklı olabildi.
Nasıl Fransa’daki cumhuriyetçi hükümet biçimi, bu gerçekten burjuvaî siyasî biçimin toplumsal
çekirdeğini geleneksel ideolojik kundağın içerisinden, yani üç devrim tarafından neredeyse bir
yüzyıl içerisinde yaratılan »sosyal cumhuriyet« illüzyonundan çıkarmaya izin veren durum sayesinde nihaî olarak sağlamlaşabildiyse, yerel özyönetim de önce kendisini düşman geleneksel ideolojiden kurtarmak zorundaydı. Daha 1871’de liberalizmin ulusal meclislerdeki temsilcileri, özyönetimi feodal desantralizmle eşanlamlı olarak gördükleri için, gerici karakterinden ürkmüşlerdi.
Monarşist d’Haussonville, Büyük Devrim döneminde federalizmi övmenin görüntüsünün dahi
insanları giyotine göndermeye yettiğini anımsatarak, partisini uyarıyor, Duvergier de Hauranne
ise, Fransa’nın bir ikilemle: ya her departmanda vali tarafından temsil edilen tek tip idare ya da öz
yönetimli departmanların federasyonu [ikilemiyle] karşı karşıya kaldığını söylüyordu. Bunlar, üç
çeyrek yüzyıl boyunca kafalara takılı kalan anlayışın son söz almalarıydı. Feodal görünümü olan
departmanların sınırlı bağımsızlık fikrinin burjuva liberalizmini ve demokrasiyi ürkütmesi, ancak
İkinci İmparatorluk’un çöküşü ve Üçüncü Cumhuriyet’in zaferiyle aristokrat-ruhban gericiliğinin
heveslerinin nihaî yenilgiyi alması ve »tarihsel vilâyetlerin« federalizmi hayaletinin bedensiz hayal
şeklinin altına girmesinden sonra sona erdi. Ve ünlü Paris Komününün devrimci geleneklerinin
son kıvılcımı 1871 Komününün külleri ve kahramanlarının cesetleri ile yarı canlı bedenlerinin ezildiği Père Lachaise mezarlığındaki »Federaller Duvarının« önündeki sararmış çimenler üzerinde
söndü ve o zamanlar komünal özyönetim burjuvazi için toplumsal devrimin eşanlamı, Jakoben
beresi ise, kent belediye sarayının sembolü olmaya devam etmediler. Kısaca, departmanların ve
komünlerin özyönetimi, burjuva devletinin modern idaresi olarak, devletin gereksinimlerinden çıkan ve çıkarlarına hizmet eden asıl tarihsel-sosyal içeriğini göstermeye muktedir olduktan sonra,
Fransa’da yerel özyönetimin ilerleyen gelişimi olanaklı oldu. 1899’da yasa ile tamamlanan 1871 tek
tip tüzüğü, departmanların genel seçimlerle oluşan temsilciliklerine idareye katılma hakkını, hem
de belirleyici oyla [katılma hakkını] vermiştir, ama komünal meclislere de böylesi hakları, kendi belediye başkanlarını kendilerinin seçme hakkını geri veren 1884 tüzüğü sağlamaktadır. Fransa’daki modern özyönetim ancak son dönemde kendisini, yavaş yavaş ve zorluklarla bürokrasinin
demir prangalarından kurtarabilmiştir.
İngiltere’deki özyönetimin tarihi ise tamamen farklı bir seyir almıştır. Burada Orta Çağ ile modern
toplum arasındaki devrimci kırılma yerine, hayli erkenden, feodalizmin kalıntılarını kurtarmış ve
günümüze kadar muhafaza etmiş olan bir uzlaşıyı görmekteyiz. Burjuva İngiltere, Orta Çağ İngiltere’sindeki yerini, eski biçimi yıkarak değil, daha çok bunları yavaş yavaş yeni içerikle doldurarak
buldu. Muhtemelen yerel özyönetimin bu süreci, başka bir alanda olmadığı kadar böylesine tipik
ve böylesine büyüleyicidir. İlk bakışta ve inatla devam eden anlatıma göre İngiltere, dünya çapında en eski yerel özyönetimin ülkesi, hatta liberalizmin kıtadaki uğraşlarını yönlendiren beşik,
klasik vatandır. Gerçekte ise, İngiltere’nin ebedî özyönetim hikâyesinin yeri mitler ülkesidir ve o
şöhretli eski İngiliz Selfgovernment’in modern anlamındaki özyönetim ile hiç bir alakası yoktur.
Çünkü Selfgovernment basitçe feodalizmin en parlak döneminde ortaya çıkan ve bu kökenin bütün
özelliklerini taşıyan tuhaf bir yerel idarî sistemdi. Bu sistemin merkezinde, Normannların fethinden sonraki derebeylik ilişkilerinin bir ürünü olan kontluk (County) ile Orta Çağ kilise ilişkilerinin
ürünü olan kilise cemaati duruyordu. En önemli kişi, kontluk idaresinin ruhu ve 14. Yüzyıl’da yaratılan bir makam olan barış hakimidir; kontluğun [14. Yüzyıl’da yaratılan] diğer üç makamı da:
parlamento seçimlerini yöneten, sivil mahkeme infazlarını uygulayan vs. Sheriff, şiddet sonucu
ölüm durumlarında otopsi yapan Coroner ve nihâyetinde de kontluk milisinin kumandanıdır. Bu
74
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
memurlardan sadece alt basamakta duran bir figür olan Coroner seçilebilmekteydi, diğer memurlar ise taht sahibi tarafından yerli toprak aristokrasisi arasından atanıyordu. Özellikle barış hakimi
makamına sadece belirli kökenden toprak sahipleri atanabiliyordu. Bütün bu memurlar görevlerini ücret almadan yerine getiriyorlar ve mahkeme ile infaz görevlerini, ki bu Orta Çağ özelliğini
karakterize etmektedir, faaliyetlerinde birleştiriyorlardı. Barış hakimi kontlukta ve biraz sonra görebileceğimiz gibi, kilise cemaatinde her yetkiye sahipti: mahkemeyi yönetiyor, vergileri belirliyor,
idarî düzenlemeleri tespit ediyor, tek cümle ile, kişiliğinde kamusal gücün bütün alanlarını, hem de
tamamen bir toprak sahibinin feodal güç yetkileri anlamında, temsil ediyordu; tek farkı, bu emir
gücüne taht tarafından atanarak sahip olmasıydı. Ancak barış hakimi bir kere atandıktan sonra,
kamusal gücün mutlak sahibiydi: Barış hakimleri, bakanlıklardan tamamen bağımsızlardı, eski
İngiliz Selfgovernment sistemi tabiî ki modern idarenin başka bir özelliğini: memurların yargıya
karşı sorumlu olmalarını ve yerel memurların merkezî hükümet tarafından denetlenmelerini tanımadığından, kimseye karşı sorumlu değildiler. Yerel nüfusun bu idareye katılımı söz konusu bile
değildi. Eğer bu çok eski İngiliz Selfgovernment’i bir tür »özyönetim« olarak görülecekse, o zaman
sadece tek anlamda, kontluktaki bütün kamusal gücü elinde tutan toprak aristokrasisinin sınırsız
özyönetim sistemi olarak görülmelidir.
Bu Orta Çağ idarî sisteminin ilk dinamitlenmesi Elizabeth döneminde, yani İngiltere’de kapitalist
dönemin başladığı ve taşradaki mülkiyet ilişkilerini sarsan devrimin gerçekleştiği devrede oldu.
Köylülüğün aristokrasi tarafından en geniş ölçüdeki müthiş sömürüsü, tarımın yerine koyun yetiştiriciliğinin geçmesi, kilise mülklerinin dünyevileştirilmesi ve hemen peşinden aristokrasinin eline
geçmesi, tüm bunlar bir anda müthiş bir toprak proletaryası ve sonucunda da: sefalet, dilencilik,
yol kesmeleri yarattı. Sermayenin ilk zafer adımları toplumun bütün temellerini sarstı ve İngiltere
yeni bir dehşetle tanıştı – Pauperizm. [15*] Serseriliğe, dilenciliğe ve yağmacılığa karşı, kanlı izlerini 19. Yüzyıl’ın ortalarına kadar bırakan bir haçlı seferi başlatıldı. Ne hapishane, ne kızgın demirle dağlama, ne de idam sehpası bu yeni belâyı dizginleyemediğinden, İngiltere’de harp divanının
yanında »kamusal içtimaî muavenet«, idam sehpasının yanında da, kilise cemaatindeki »çalışma
evi« ortaya çıktı: Kitlesel sefaletin modern görünümü, aristokrat Selfgovernment temelindeki Orta
Çağ idarî sisteminin gücü ve olanakları için ilk, geçici görevdi. Ancak görev, bu yeni yükü yeni
omuzların üzerine – orta sınıfların, varlıklı burjuvazinin omuzlarına dağıtmaktan ibaretti. Şimdi
de o tozlanmış kilise cemaati yeni bir role – yoksullara yardım rolüne sokuluyordu. Çünkü kilise
cemaati spesifik İngiliz idaresinde sadece bir taşra yapısı değil, aynı zamanda da kentsel bir yapılanmadır [ve] bu yüzden bugüne kadar büyük kentlerdeki kilise cemaatleri sistemi, yetki sorunlarında büyük karmaşa ortaya çıkaracak derecede, modern idarî ağlarla iç içe geçmiştir.
16. Yüzyıl’ın sonlarına doğru kilise cemaatlerinde, o zamandan beri ve sürekli olarak cemaatin
vergi sisteminin temel taşı olan bir yoksullar vergisi uygulamaya sokuldu. Yoksullar vergisi 17.
Yüzyıl’ın sonundan 1881’e kadar örneğin 900.000 Pfund Sterling’den 7.870.801 Pfund’a yükseldi.
Bu fona para toplanması ve idaresi, yoksullara yardımın ve çalışma evlerinin organizasyonu, doğmakta olan kapitalist iktisatın gereksiniminin ortaya çıkardığı önemli ikinci görevi: sokak denetimini yerine getirmesi gereken komün idaresinin yeni organizasyonuna yol açtı. Bu denetimi, hepsinin başında duran papaz, cemaatin seçtiği iki kilise temsilcisi, barış hakiminin atadığı iki içtimaî
muavenet sorumluları (overseers of the poor) ve gene barış hakiminin atadığı bir sokak sorumlusu
(surveyor of the highways) üstlendiler. İyice görüldüğü gibi bu sadece o iyi eski Selfgovernment
aparatının yeni gereksinimlere uyarlanmasıydı. Toprak aristokrasisi, barış hakimi üzerinden gücü
elinde tutuyor, sadece maddî yük burjuvazinin sırtına yükleniyordu. Cemaat yoksulluk vergisini
ödemek zorundaydı, ama kullanımı hakkında söz hakkı yoktu – bu sadece barış hakiminin ve ona
bağımlı cemaat sorumlusunun meselesiydi.
Yerel idare 19. Yüzyıl’a kadar bu durumda kaldı. Halkın idareye katılması için başlatılan bir çok
deneme ise başarısız kaldı.
Ancak bu arada İngiltere’deki kapitalizm yeni yollara girdi, büyük makina sanayii zafer geçidini
[15*] Pauperizm: 19. Yüzyıl’da kitlesel yoksullaşma, sefalet ve özellikle geniş halk kitlelerinin entelektüel
ve zihinsel sefaletini tanımlamak için kullanılan bir terim.
75
ROSA LUXEMBURG
yapıyor ve çürümüş olan yapının dayanamayacağı biçimde Selfgovernment’in kalesine yeni saldırısını başlatıyordu.
18. Yüzyıl’ın sonlarında ve 19. Yüzyıl’ın başlarında fabrika sanayiinin devasa büyümesi, İngiltere’nin
sosyal yaşam koşullarında büyük bir devinime yol açtı. Taşra proletaryasının kentlere yönelik müthiş akımı sanayi kentlerinde öylesine bir nüfus yoğunluğuna ve konut kıtlığına yol açtı ki, bilhassa
işçi semtleri karanlığın, havasızlığın, kirliliğin ve salgınların hakim olduğu ürkütücü yerler hâline
geldiler. Halk arasındaki hastalıklar korkutucu ölçüde arttı. İrlanda ve İskoçya’da her pahalılık ve
her sanayi krizinin ardından sürekli tifo salgınları baş gösteriyordu. Engels’in »İngiltere’de çalışan
sınıfların durumu« başlıklı klasik çalışmasında gösterdiği gibi, Edinburgh ve Glasgow’da 1817 yılında 6.000 kişi, 1826 ve 1837’de onar bin kişi, 1842’de sadece Glasgow’da 32.000 kişi, yani toplam
nüfusun yüzde on ikisi hastalandı! 1817’de İrlanda’da 39.000 kişi tifoya yakalandı, 1819’da 60.000,
Cork ve Limerik Kontluklarının en önemli sanayii kentlerinde bu yıllarda nüfusun yedide biri ya
da bir çeyreği bu salgına kurban gitti. Londra ve Manchester’da sürekli malarya kol geziyordu.
Manchester’da nüfusun dörtte üçünün her yıl tıbbî yardıma gereksinim duyduğu resmen tespit
edildi. Leeds’de, 1832 yılında beş yaşın altındaki çocuk ölümleri 100.000 kişi arasında şok edici
5.286 sayısına yükseldi. Proletaryanın hastane ve doktor kıtlığı, konut yokluğu, gıda azlığı kamusal
bir tehdit hâline geldi.
Halk kitlelerinin zihinsel bakımsızlığı da bir anda kamusal salgın hâline geldi, çünkü proletaryanın
büyük bir kitlesini kumandası altına alan büyük sanayii, özellikle kadın ve en genç yaşa kadar çocukların kitlesel çalıştırılmasını sağlayan ve böylelikle ev eğitiminin temellerini ortadan kaldıran
tekstil sanayii, bu açığın kapatılmasına ve ilkokulun kamusal mesele hâline gelmesine neden oldu.
Ancak devlet, bu görevi son derece yetersiz düzeyde yerine getiriyordu. 1830lu yılların başında,
toplam 55 milyon Pfund hacminde olan İngiltere bütçesinden kamusal eğitim amacı için gülünç
40.000 Pfund harcanmıştı. Okullar esas itibariyle özel girişime, özellikle kiliseye bırakılmıştı ve
böylece bağnazlık aracı ve sekterlerin mücadele silahları oldular. İşçi çocuklarının gidebildikleri tek okul olan Pazar okullarında, Pazar gününe uygun bir faaliyet olmadığı gerekçesiyle okuma
ve yazma dersleri verilmiyordu ve bir parlamento araştırmasının tespit ettiği gibi, özel okullardaki çoğu öğretmenin kendileri dahi okuma-yazma bilmiyorlardı. Ünlü Children Employment
Comission’un ortaya çıkardığı resim, yeni, kapitalist İngiltere’yi, öncelikle bütün geleneksel sosyal
yapıların harabelerinin ateşi içinde gösteriyordu. Yeni ev sahibine – kapitalist burjuvaziye – rahat
evini kurmak, sefaletin en berbat görünümlerini ortadan kaldırmak, kamusal hijyeni, ilkokul eğitimini vs. sağlamak amacıyla büyük bir sosyal reform gerekli oldu. Ancak bu görev, devlet politikasında ve idarenin bütününde toprak sahibi aristokrasinin mutlak egemenliği yok edildikten ve
sanayii burjuvazisinin egemenliğine yerini bırakmasından sonra yerine getirilebildi. Torrieslerin
imtiyazını kaldıran 1832 seçim hakkı reformu, aynı zamanda İngiltere’deki özyönetimin modern
anlamında, yani merkezî hükümetin denetimi ve kontrolü altında halkın yerel idareye katılımı ve
halk iradesinin ücretli, hesap vermeye yükümlü memurlar tarafından yerine getirilmesi üzerine
kurulu olan özyönetimin başladığı tarihtir. Devletin kontluklara ve kilise cemaatlerine bölünmüşlüğü, barış hakiminin ve kilise cemaatinin Orta Çağ kurumları, yerel gereksinimlere ve çıkarlara
artık çok az uymaktaydılar. Devrimci Fransız liberalizmi, yerine yeni bir idarî bölünme altındaki
tek tip Fransa’yı yerleştirmek için tarihsel vilâyetleri ülkenin haritasından silerken, muhafazakâr
İngiliz liberalizmi, eski bölünmenin yanında ve üzerinde, bu bölünmeyi formel olarak ortadan kaldırmadan, sadece adım adım bir idarî ağ kurdu. Geleneksel Selfgovernment’in hiç bir işe yaramayan çerçevesini taşıyamayan İngiliz özyönetimi, yeni temeller: tek tek her esaslı özyönetim görevleri için özel olarak kurulan yerel halk birlikleri yaratarak, özelliğini gösterdi.
Örneğin 1834 yasası, birden fazla kilise cemaatini kapsayan ve halk tarafından altılı sınıf seçim
sistemi temelinde, vergi ödeme gücüne göre özel olarak her içtimaî muavenet kurulu (board of
guardians) için tek tek seçilen yeni »içtimaî muavenet birlikleri (poorlaw unions) oluşturdu. Bu seçilmiş temsilcilik içtimaî muavenetin bütünü, çalıştırma evlerinin inşası, yardım paralarının dağıtılması vs. üzerine karar veriyor, kararları uygulayacak memurları işe alıyor ve ücretlerini ödüyordu. Eski kilise cemaati makamı, ücretli bir kurum hâline dönüştürüldü ve kurul tarafından tespit
edilen vergileri toplama fonksiyonuyla sınırlandırıldı.
76
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
1847 yasasıyla aynı örnekte, ama tamamen bağımsız olan kamusal sağlık işleri ve inşaat denetiminin, konut ve sokak temizliğinin, içme suyu tedarikinin ve gıda maddeleri ticaretinin kapsamlı
organizasyonu yaratıldı. Bu amaçla yeni, yerel halkın seçilmiş temsilcilikleri olan kendi birlikleri
kuruldu. İngiltere 1875 Public Health Act temelinde – başkentin dışında – kent ve taşra sağlık
ilçelerine (sanitary districts) bölündü. Kent [sağlık] ilçelerindeki temsilcilik organını kent meclisi oluştururken, [bu organı] yerleşim bölgelerindeki özel sağlık kurulları (local board of health)
oluşturuyor, taşrada ise sağlık alanı içtimaî muavenet kurullarının eline veriliyordu. Tüm bu temsilcilikler, şimdiye kadarki bütün sağlık kurumları üzerine karar verebiliyor ve kurul kararlarını
uygulayacak ücretli memurları işe alabiliyorlar.
Yerel trafik idaresinin organizasyonu da aynı çizgide, ancak yukarıda anılanlardan bağımsız. Bu
amaçla birden fazla kilise cemaatini kapsayan ve sokak kurulları (hihgway-boards), halkın seçtiği
sokak birlikleri (districts) oluşturuldu. Birçok taşra ilçesinde trafik idaresi ya sağlık kurulunun, ya
da sağlık işleriyle beraber içtimaî muavenet kurulunun sorumluluğundaydı. Sokak kurulları veya
bu anlamda işlev gören içtimaî muavenet kurulları ulaşım projeleri üzerine karar veriyor ve kararların uygulanması için ücretli trafik sorumlularını (district-surveyor) işe alıyorlar. Kilise cemaatinin eski ücretsiz sokak denetmeni kendiliğinden kayboldu.
Nihâyetinde okul idaresi de özyönetim organizasyonunun eline bırakıldı. Tek tek kilise cemaatleri,
kentler ile başkent eşit sayıda okul ilçesi oluşturmaktadırlar, ama kent meclisinin eğitim bölümü
birden fazla kilise cemaatini ve kentleri tek okul ilçesi içerisine alabilir. Her okul ilçesi, ilköğretimin denetiminde, ücretsiz ders kararları alınmasından ve memurlar ile öğretmenlerin işe alınmasından sorumlu olan bir okul kurulu (school-board) seçer.
Bu şekilde, eski Selfgovernment yapısından tamamen bağımsız olan ve devrimci yoldan değil,
tesadüfî yama işiyle oluşturulduklarından, karşılıklı olarak yetkileri kesişen, karmaşık bir ağ hâline
gelen yeni ve çok çeşitli özyönetim organları ortaya çıktılar. Ancak kapitalist iktisatın bu klasik
ülkesinin özelliği, modern özyönetimin – en alt basamağında, taşra komününde görüldüğü gibi -,
kamusal içtimaî muavenetin organizasyonunun etrafında kurulu olduğu yayın, Pauperizme karşı
mücadelenin organizasyonu olmasıdır: The Poor - »Yoksul« [tanımı] 19. Yüzyıl’ın ortalarına kadar
İngiltere’de işçiler için kullanılan resmî eşanlamdı, nasıl daha sonraları Hands - »eller« - tanımı,
düzenlenmiş ve modern ilişkilerin eşanlamı olduysa.
Bu yeni özyönetim yapılanmasının yanında, barış hakimleriyle eski kontluklar anakronizme dönüştüler. Barış hakimine düşen rol, yerel kurullara katılma izni ve sadece ulaşım sorunlarında
kısıtlı denetimdi. Yerel idare, tahtın atadığı barış hakiminden, yerel nüfusun seçtiği temsilciliğin
eline geçtiğinde, idarenin desantralizasyonu artmadı, tam tersine, ortadan kaldırıldı. Barış hakimi
eskiden kontluğun mutlak efendisi ve bakanlıktan tamamen bağımsızken, günümüz özyönetimi,
bir yandan parlamentonun tek tip yasamasına tabi, diğer yandan da merkezî dairelerin sıkı kontrolü altındadır. Özel olarak bu amaçla kurulan yerel idarî kurul (local government board) sürekli yollara düşen müfettişleri ve denetçileri ile yerel sağlık ve içtimaî muavenet kurullarının faaliyetlerini
kontrol etmektedir, ancak okul kurulları, kent meclisinin eğitim bölümünün yönetimine tabidirler.
Demek ki İngiltere’deki yerel özyönetim de yeni zamanın çocuğudur. Orta Çağ kentinin yerel bağımsızlığından sadece çok zayıf izler geriye kalmışken, 19. Yüzyıl’da kapitalist iktisatla birlikte ortaya çıkan modern kentin mutlaka yeni yerel organizasyona gereksinimi vardı, ki bu 1835 yasası ile
başlayıp, 1882’de nihaî olarak düzenlendi.
Almanya ve Avusturya’daki özyönetimin tarihi, gerçi Fransa ve İngiltere’dekiler gibi tuhaflıklar
göstermedi, ama genel olarak aynı çizgiyi izledi. Her iki ülkede de Orta Çağ gelişmesindeki kent ve
taşra komünü bölünmesinin ortaya çıkması geniş ölçüde kentlerin, siyasetin de, bağımsızlaşmasına yol açtı, ama aynı zamanda bir devletin bağımsız feodal bölgeler üzerinden Avrupa’daki en
büyük siyasî parçalanmışlığını da yarattı. Kentler 16. Yüzyıl’dan itibaren, yani merkezî iktidarın
güçlenmesiyle, özellikle 18. Yüzyıl’da, yani aydınlanmış mutlakîyetçilik zamanlarında bağımsızlıklarını kaybettiler ve devletin egemenliği altına girdiler. Aynı anda taşra komünleri, yaygınlaşan angarya ilişkileri ile tamamen toprak mülkiyetinin baskın egemenliği altına giren yerel özyönetim kurumlarını kaybettiler. 18. Yüzyıl’da, Fransa’dan çok daha sonra olsa da, Almanya’da da
mutlakîyetçilik tek tip iktidar yapısının ve devlet teritoryasının kurucusu olarak zaferini kazandı.
77
ROSA LUXEMBURG
19. Yüzyıl’ın başlarında ise bürokratik merkeziyetçilik zaferini kutladı. Ve kısa zaman sonra da,
başlayan sınaî büyük üretim ve burjuvazinin modern devlet ilişkilerinin uygulamaya sokulması
çabasıyla birlikte, yerel özyönetimin yeni temeldeki gelişimi hızlandı. Avusturya’daki bu tür ilk
yasa Mart Devrimi zamanından kalmadır. Aslında Avusturya’daki günümüz özyönetiminin temeli
1862 tüzüğü ile atıldı; tek tek tahta bağlı ülkelerdeki özel komün yasaları daha sonra parlamenter
yasama yoluyla çıkartıldı.
Almanya’da kısmen Napoleon döneminden kalan ve kent ile taşra komünü arasında ayırım yapmayan Fransa hukuku geçerlidir; örneğin Kuzey Ren, Bavyera Pfalz’i, Hessen, Thüringen vs. Ama
kuzeyde ve doğuda egemen olan Prusya örneği ise kendi eseridir. Gerçi Prusya kent hukuku 1808
yılından kalmadır, ama günümüz özyönetiminin asıl ortaya çıkışı 1860lı, özellikle 1870li ve 1880li
yıllardır. Yerel idarenin en önemli seviyeleri olan Provinz [il], Kreis [kaza, kaymakamlık bölgesi]
ve Gemeinde [komün] [16*] arasında, sadece sonuncusu gelişmiş özyönetim kurumlarına, yani
halk tarafından seçilen temsilciliğin gücüne sahiptir; gerçi diğerlerinde de temsilcilikler (Kreistag,
Provinzialtag [17*]) bulunmakta, ama bunlar daha çok Orta Çağ’dan kalma modernize edilmiş sınıf
temsilcilikleridir, ancak aynı zamanda etki alanları tahtın atadığı, Provinz’de Regierungspräsident
[18*] ve Kreis’ta Landrat [19*] olan memurların geniş yetkileri nedeniyle, olağanüstü sınırlıdır.
Rusya’daki Semstwo idaresi, mutlakîyetçiliğin, Sivastopol Faciasından [20*] sonra şark despotizminin kurumlarını ünlü »liberal reformlar« devresi biçiminde modern kapitalist iktisatın toplumsal gereksinimlerine uyarlamaya çalışmasının tipik denemesidir. II. Alexander altındaki »yenilenen Rusya« eşiğinde, köylülük reformu ile adalet reformu arasında Semstwo kurumlarını oluşturan
yasa çıkartılmıştı. [21*] O zamanlar Prusya’da oluşmakta olan özyönetim kurumlarını örnek alan
Rus Semstwo sistemi, bütün ziraatı varlıklı taşra aristokrasisinin eline vermesi ve aristokrasinin
özyönetimini ise, sıkı polis kontrolü ve Çarlık bürokrasisinin karar yetkisi altına sokması nedeniyle, aynı zamanda da eski İngiliz Selfgovernment’inin orijinal bir parodisidir.
Semstwo meclisleri, Kreis ve valilik meclisleri seçim hukuku, tek sistemde üç yürütme ve dolaysız
seçimlerle sınıf ilkesinin ve vergi gücünü iç içe geçirmekte ve aynı zamanda bütün meclis kararları
üzerine, Kreis’ın aristokrat mareşali resen Kreis meclis başkanı olarak atandığından ve aristokrat
yürütmesine meclis sandalyelerinin yarısını verdiğinden, valinin hemen kullanabileceği vetosunu
[özyönetimin üzerine] Demokles’in kılıcı gibi asıyor.
Devrim öncesi dönemde kentsel burjuvazi değil, daha çok taşra aristokrasisinin belirli katmanlarını bu hayli renksiz »liberal rüyaların« partisi hâline getiren Rusya toplumsal gelişiminin bu
özelliği sonucunda, özyönetim kurumlarının bu parodisi, Semstwo, aristokrasinin elinde ciddî
sosyal ve kültürel etkinliğinin bir çerçevesi oldu. Ancak aynı zamanda Semstwo sisteminde yuvalanan liberalizmin, bürokrasi ve hükümetle hemen ortaya çıkan keskin çatışması, modern özyönetim ile mutlakîyetçiliğin Orta Çağ devlet aparatı arasındaki asıl çelişkiyi dikkate değer bir biçimde ortaya çıkarmaktadır. Semstwo’ların ortaya çıkışının hemen akabinde valinin gücüyle söz
konusu olan ihtilaf, Rusya’daki özyönetimin tarihinde, kâh dik kafalı meclis başkanlarının uzak
diyarlara sürülmesi, kâh Rus liberallerinin doğal olarak anayasa koyucu meclis hâline geleceği,
yani mutlakîyetçiliği barışçıl yollardan ortadan kaldıracağı umulan tüm Rusya Semstwo Kongresi
üzerine olan cesur rüyaları arasında gidip gelen bir kırmızı çizgi misali sürmektedir.
[16*] Orijinal metinde de Almanca tanımlar kullanılmış.
[17*] Orijinal metinde de Almanca tanımlar kullanılmış.
[18*] Vali. Orijinal metinde Almanca tanım kullanılmış.
[19*] Kaymakam. Orijinal metinde Almanca tanım kullanılmış.
[20*] R.L. burada Rusya’nın 1855 Kırım Savaşı’ndan Osmanlı İmparatorluğu karşısında aldığı yenilgiyi
kast etmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun yanında savaşa katılan Fransız ve İngiliz orduları Sivastopol Kalesi’ni ele geçirmişlerdi.
[21*] Semstwo Sistemi 1864’de uygulamaya sokuldu, ama Polonya Krallığı ile eski Litvanya’da geçerli
olmadı. 19. Yüzyıl’ın sonlarına doğru Semstwo’larda kurucu meclis uğraşları baş gösterdi. Çar II. Nikolaus, 17 Ocak 1895’de Semstwo’ların kurucu meclis oluşturma umutlarını »anlamsız rüyalar« olarak
nitelendiriyordu.
78
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Bu tarihsel ihtilafı ortadan kaldırmak için, [devrim] Rus aristokrasisini şiddet yolu ile gericiliğin
tarafına attığı ve özyönetimin parodisini liberalizmin her türlü aldatıcı görünümünden kurtardığından, bir kaç devrim yılı yeterli oldu. Bu şekilde burjuva toplumu içinde vazgeçilmez olan demokratik özyönetimi mutlakîyetçiliğin egemenliği ile barıştırmanın olanaksızlığı, yani modern demokrasiye taşra aristokrasisinin ve kurumlarının sınıf tavrını aşılamanın olanaksızlığı kanıtlanmış
oldu. Ancak modern anlamda yerel özyönetim, devletin bütünündeki uygulanması devrimin görevi
olan siyasî programın sadece bir detayıdır.
Her ikisi de, yerel özyönetimin en ufak izinin de olmadığı yüksek gelişimli burjuva iktisatının olduğu tek ülke olduğundan, özellikle Polonya Krallığı ve Litvanya bu siyasî reforma bağlanmak zorundadırlar.
Natürel iktisat ve aristokrat hükümet ülkesi eski Polonya’da tabiî ki yerel özyönetim yoktu. Eyalet
meclislerimiz ve Voyvoda meclisleri sadece Sejm seçimleri ile bağlantılı olan fonksiyonlara sahiptiler. Gerçi kentler Almanya’dan alınan ve eyalet hukuku üzerinde duran Magdeburg Kent Yasası’na
sahiptiler, ama 17. Ve 18. Yüzyıllarda kentlerin çoğunluğu feodal hukuk altına girdiler veya kentsel
özyönetimin yok olduğu taşra yerleşimleri ve taşra komünleri saflarına geri çekildiler.
Varşova Dükalığı’na, bu Napoleon deneyine, Fransa’dan getirilip uygulamaya sokulan – devrimin
eseri değil, 28. Pluviose’nin yasal makasıyla kesilip, kısıtlanan özyönetim sistemi verildi. Böylece
Dükalık »departmanlara«, ilçeler ve komünlere bölündü ve »belediyesel« özyönetim ile, belediye
meclislerinin, ilçe meclislerince belirlenen aday listesi arasından seçtikleri »valilere« sahip olan,
yani departmanlardaki Napoleoncu »Listes de confiances«ların [22] köleci kopyasına. Asıl olarak
devletin alacağı vergileri paylaştırma görevi olan bu kurumların sadece danışmanlık fonksiyonları
vardı ve yürütme organları yoktu.
Fransız aparatı, Kongre Polonya’sında tamamen ortadan kaldırıldı, kalan sadece »Voyvodalık«lar
ismi takılan departmanlar oldu, ancak bunların, hakimler ile idarî memurların seçimindeki belirli bir etkinin haricinde hiç bir özyönetim fonksiyonu yoktu. Kasım Ayaklanmasından sonra özyönetim biçimlerinin bu kalıntısı da yok edildi ve ülke, 1861 yılında Wielopolski altında, dolaylı,
basamaklı seçimlerle oluşturulan, ama yürütme organları olmayan valilik, ilçe ve kent meclislerinin kurulduğu kısa deney dönemini saymazsak, bugüne kadar özyönetimin her türlü biçiminden
yoksun kaldı. Bu alandaki tek iz, hükümet tarafından bastırılan sınıflar üstü komündür. Polonya
Krallığı bugün, Rus mutlakîyetçiliğinin yüz yıllık etkisinden sonra, bir biçimde Fransa’da Büyük
Devrim tarafından yaratılan o tasfiyenin, üzerinde tarihsel kalıntıların sıkıştıramayacağı, radikal
ve demokratik özyönetim reformunun kurulabileceği bir benzerini oluşturmaktadır.
III
Karl Kautsky sosyaldemokrasinin özyönetim sorunuyla olan temel ilişkisini şöyle karakterize etmiştir:
»Eğer sosyaldemokrasinin merkeziyetçi olup olmadığı sorusunu yanıtlamamız gerekiyorsa, o zaman öncelikle idarenin merkeziyetçiliği ile yasamanın merkeziyetçiliği arasındaki farkı koymalıyız.
On yedinci ve on sekizinci yüzyılların mutlakîyetçiliğinin hedeflediği, ilk etapta idarenin
merkeziyetçiliği, halkın bütününü tek tip, tamamen merkezî hükümete bağımlı olan bürokrasinin idaresinin boyunduruğu altına almaktı. Buna karşın hiç bir yerde yasamanın
tek tipliliğini sağlamadı. Tam tersine, şiarı divide et impera [23] idi; temelini sadece tek
tek sınıfların imtiyazları ve özel hakları değil, tek tek vilâyetlerin de [imtiyazları ve özel
hakları] oluşturuyordu ve ne kadar uzakta olurlarsa olsunlar, dokunduğunda, onları
güçlendirmeye katkı sağlıyordu. Ancak, bu özel haklar yükselen burjuva sınıfların çıkarlarıyla uyuşmuyordu; kapitalist üretim tarzı gelişecek idiyse, o zaman sadece ayrıcalıklı
sınıfların imtiyazları değil, aynı zamanda da tek tek vilâyetlerin özel hakları herkes için
eşit olarak geçerli olan bir hukukun içinde çözülmeleri gerekiyordu. Merkezî hükümet,
[22] Güven listeleri.
[23] Böl ve egemen ol.
79
ROSA LUXEMBURG
yasamanın tek tipliliği zorunlu oldu. Fransa’daki büyük devrimin gerçekleştirdiği, doğudaki komşularında teşvik ettiği budur; idarenin merkezîleşmesi devrimin eseri değil,
feodal mutlakîyetçiliğin ve sonradan da karşı devrimin [eseriydi].
Yasamanın merkezîleşmesi hiç bir zaman idarenin merkezîleşmesini gerekli kılmadı.
Tam tersine. Yasamanın tek tiplileştirilmesine gereksinimi olan sınıflar, devlet gücünü ellerine geçirmeliydiler. Ancak bu parlamenter hükümet biçimi, hükümetin parlamentoya
bağımlı olmasıyla yeterince gerçekleşmedi. Bütün bürokratik aparata sahip olan hükümet, formel olarak merkezî yasamaya bağımlı olsa da, çoğunlukla [merkezî yasamadan]
daha güçlü çıktı. Hükümet bürokrasisi ve yerel meselelerdeki gücüyle parlamento seçimlerini etkiliyor; parlamenterlere elindeki araçlarla iyi hizmetlerini mükâfatlandırarak
rüşvet veriyor. Ama sıkı bir biçimde merkezîleştirilen bürokrasi de artan devlet idaresi
görevlerini yerine getirmekten giderek aciz kaldığını gösteriyor; [bu görevlerin] yükü
altında eziliyor. Aşırı titizlik, basma kalıpçılık, önemli meseleleri sürüncemede tutmak,
pratik yaşamın hızla artan gereksinimlerine karşı tam anlayışsızlık, zamanın ve gücün
gereksiz yazışmalarla ölçüsüz israfı – tüm bunlar bürokratik merkeziyetçiliğin hızla büyüyen yetersizlikleridir.
Böylece, partiküler vilâyet meclislerinin yerine merkezî parlamento geçirilerek yasamanın tek tiplileştirilmesi hedefinin yanı sıra, idarenin desantralizasyonunun, vilâyet ve
komünlerin özyönetimlerinin gerçekleşmesi hedefi de uyanmaktadır. Her ikisi de modern devleti karakterize eder.«
(Kautsky tam bu noktada daha önce kaleme aldığı »Parlamentarizm, halk yasaması ve sosyaldemokrasi« [24*] başlıklı yazısından alıntı yapıyor:) »(...) ›Bu özyönetim, Orta Çağ partikülarizminin
yeniden oluşturulması anlamına gelmez. Komün (ve aynı şekilde vilâyet) yeniden, eskiden olduğu
bağımsız bütün olmaz. Büyük bütünün, ulusun [25] parçası kalır, o çerçevede ve onun için etkide
bulunur. Tek tek komünlerin devlete karşı olan hakları ve yükümlülükleri, özel sözleşmelerle belirlenmez. [Komünler] devletsel merkezî gücün herkes için aynı biçimde geçerli olan yasamasının
ürünleridir; bunlar, tek tek komünlerin değil, devlet bütününün veya ulusun çıkarlarınca belirlenir.‹
Eğer Stampfer yoldaş idare ile yasamanın merkeziyetçiliğini birbirinden farklı olarak görürse, o
zaman Alman ve Avusturya sosyaldemokrasilerinin yollarının hiç bir şekilde birbirlerinden uzaklaşmadığını, aksine modern demokrasinin bütününün takip ettiği aynı yönde olduğunu görür.
İmparatorluktaki bütün özel haklara karşılık, vilâyet parlamentosunun güçlendirilmesi, hem de
komün ve vilâyetlerin özyönetiminin – sonuncusunun Avusturya’da, kendi tuhaf koşullarına uygun olarak, ulusal vilâyetlerin özyönetim biçimini alması isteniyor – genişletilmesiyle zayıflatılması, ama imparatorluğun tek tek parçaları için farklı belirlenen partiküler haklar biçiminde veya
merkezî hükümetin keyfî olarak verdiği değil, merkezî parlamentonun imparatorluğun bütünü
için tek tip bakış açısıyla düzenlediği bir özyönetim: bu, Almanya ve Avusturya’da, tüm tarihsel ve
başka farklılıklara rağmen sosyaldemokrasinin merkeziyetçilik ve partikülarizm sorununda aldığı
pozisyondur.« [26]
Kautsky’nin, tarafımızdan araştırılan soru ile ilgili olan kapsamlı anlatımını, düşünceleri itirazsız kabul edeceğiz diye burada alıntılamadık. Bu anlatımdaki temel düşünce, yani modern devlet
merkeziyetçiliğinin idarî ve yasama bölümlerine bölünmesi, ardından birincisinin reddedilip ve
ikinci bölümün önkoşulsuz kabulü, bize fazlaca formalist ve tam doğru olmayan bir görüş olarak
görünmektedir. Yerel özyönetim – vilâyette, kentte ve komünde -, devletin bütünündeki idare, İsviçre gibi demokratik ülkelerde bile yetkilerinin sürekli genişletilmesi tandansını gösteren merkezî
[24*] Karl Kautsky: Der Parlamentarismus, die Volksgesetzgebung und die Sozialdemokratie (Parlamentarizm, halk yasaması ve sosyaldemokrasi), Stuttgart 1893, S. 48.
[25] Kautsky’nin notu: Burada devletle eşanlamda.
[26] Karl Kautsky: Partikularismus und Sozialdemokratie (Partikülarizm ve sosyaldemokrasi), Die Neue
Zeit, 17. Jg. 1898/99, 1. Bd., S. 505.
80
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
hükümetin elinde kalırken, sadece kesin yerel meseleleri içerdiğinden, idarî merkeziyetçiliğini hiç
bir şekilde ortadan kaldırmamaktadır.
Modern idarenin, Orta Çağ partikülarizminden farkı olan karakteristik özelliği, diğerleriyle beraber merkezî kurumların sıkı denetimi, yerel idarenin tek tip yönde ve devlet gücünün kontrolü altında bağımlı kılınmasıdır. İngiltere’de modern özyönetim memurlarının merkezî kurumlara olan
bağımlılıkları, hatta eski sistemin merkezî hükümetten tamamen bağımsız ve mutlak güce sahip
barış hakiminde ifadesini bulan gerçek idarî desantralizasyonu ortadan kaldıran ve [bu memurlar
için] özel olarak yaratılan devletsel denetleme merkezi (Local Government Board), bunun tipik
illüstrasyonudur. Aynı şekilde Fransa’daki, yeniden demokratikleşme yoluna geri dönen özyönetimin modern gelişmesi, İkinci İmparatorluk’un hükümet sistemi için karakteristik olan, valinin
merkezî bakanlıklardan bağımsızlığını adım adım ortadan kaldırmıştır.
Bu görünüm aynı zamanda tamamen devlet gelişiminin genel yönüne uygundur. Güçlü merkezî
hükümet, sadece mutlakîyetçilik çağında başlayan burjuva gelişiminin değil, aynı zamanda en üst
basamağındaki gelişmesinin ve solmasının özelliğidir. Çünkü dış politika – ticaret, fetih, sömürgeleştirme politikası – ne denli kapitalizmin yaşam yayı olursa, burjuva iktisatının gelişiminde
olağan devre olan emperyalist, »dünyayı kapsayan« siyaset bölümünün içine ne denli girersek,
güçlü iktidar, çıkarların dışarıya karşı savunulması için devletin bütün maddî araçlarını elinde
tutan güçlü merkezî hükümet kapitalizm için o denli zorunluluk olur. O nedenle, en geniş uygulamasında dahi modern özyönetim tam belirlenmiş sınırlarını, egemenlik özelliklerinin devletin dış
politikasıyla bağlantıda olduğu yerde bulmaktadır.
Öte yandan özyönetim, kısıtlı tanımlansa da, belirli yerel yasama yetkileri olmaksızın özyönetim olanaksız olacağından, [bir yasama olarak] yasama merkeziyetçiliğine de sınırlar koyar. Salt
merkezî yasama kurumlarınca karar altına alınan yasaların uygulanmasını kontrol etmekle sınırlı
kalmamak için, belirli bir alan içerisinde ve kendi takdirine göre halkın uyması gereken yasaları
çıkartmak, özyönetimin modern, demokratik anlamda ruhu ve çekirdeği olmakta, kente ve komün
meclisleri ile vilâyet ve departman meclisleri, sadece danışman olarak görüşünü açıklamak yerine,
son mercii de kendi meselelerinden kendi kararlarını verme hakkına kavuştuklarında, ama bilhassa kendi bütçelerini oluşturma hakkına kavuştuklarında, departmanlardaki asıl özyönetim o
zaman ve bununla bağlantılı olarak devletin vergilerine ek vergileri kendilerinin belirleme ve yeni
yerel vergilerin (her ne kadar devletin koyduğu hukuksal çerçeve içerisinde olsa da) uygulamaya
sokulmasına karar verme hakkı, yerel özyönetimin temelini oluşturmaktadır. Devamla, örneğin
Berlin veya Paris kent meclislerinin halkın uyması gereken kuralları koyuyor, inşaat kurallarını,
ev sanayii için sigortalama yükümlülüğünü, istihdamı ve işsizlik yardımını, kent kanalizasyonunu, kent trafiğini vs. vs. ilgilendiren kararları alıyorsa, o zaman tüm bunlar yasama faaliyetleridir.
Elbette, yerel organlar ile idarî yapılanma arasındaki sürekli mücadele yayı, seçimlerle oluşturulan yasama organlarının yetkilerini sürekli genişletmek ve atama sonucu bir araya getirilen idarî
yapılanmaların yetkilerini azaltmak için verilen demokratik uğraştır. Yerel özyönetime ya idarî, ya
da yasama alanı olarak bakmak, Almanya’da sosyaldemokrasi ve hükümet ile bu anlamda birleşen
burjuva partileri arasında, burada sayısal olarak zayıf kalan radikal sol bir istisna, süren siyasî mücadelenin sadece teorik arka planıdır. Burjuva gericiliğinin teorisi, yerel özyönetimin özü itibariyle,
kendi mülkiyetlerini idare etme görevi olan komünlerin, ilçelerin ve vilâyetlerin karakteri çerçevesinde sadece devlet idaresinin yerelleşmesi olduğunu iddia ederken, sosyaldemokrasi komün, ilçe
veya vilâyetin – yerel alanda – sadece mülkiyet sorunları değil, bir çok toplumsal görevleri olan
toplumsal organlar olduğu görüşünü savunuyor. Her iki teorinin pratik sonucu, burjuva partilerinin özyönetim organları için mülkiyetle sınırlı olan bir seçim hakkında ısrarlı olmaları, sosyaldemokrasi ise tam tersi pozisyondan bütün nüfus için genel ve eşit seçim hakkını savunmasıdır.
Genel olarak: Modern özyönetimin demokrasi yönündeki gelişimi, bir tarafta seçimler üzerinden
özyönetime katılımları olanaklı kılınan halk kesimlerinin sayısının artması, diğer taraftan da, giderek daha fazla alanı yerel memurların idarî yetkisinden alıp, temsilî yerel organların yasama gücü
altına konularak [özyönetim] organlarının yetkilerinin genişlemesi üzerinden ölçülebilir.
Görüşümüze göre devletteki merkezîleşme alanının, yerel özyönetim alanından farkı, yasama
fonksiyonu ve idarenin formalist ayırımıyla değil, kapitalist iktisatın ve büyük burjuva devletinin
81
ROSA LUXEMBURG
çekirdeğini oluşturan toplumsal yaşamın alanlarıyla, yerel çıkarların alanı arasındaki ayırımla gösterilebilir, ki bu modern özyönetimin, feodal veya küçük burjuva partikülarizmi arasındaki farkı
göstermeye de yardımcı olur.
Özellikle Kautsky’nin ulusal özerkliği, yerel özyönetimin genel başlığı altına sokan formülasyonu,
aslında sosyaldemokrasiyi, [Kautsky’nin] yasamanın merkezîleşmesi tezini takip ederek, eyalet
parlamentoların yasamanın desantralizasyonunun değil, Orta Çağ partikülarizminin işareti olarak görmeye itmeliydi. Kautsky’nin anlatımları içerikleri itibariyle, sosyaldemokrat siyasetin genel
tandansı, bir yandan merkeziyetçiliğe ve büyük devlet politikasına, diğer yandan partikülarist uğraşlara karşı alacağı esaslı tavır için yol gösterici olarak son derece değerlidir. Çünkü açıkçası, bütün kapitalist devletlerde modern yerel özyönetimin büyüdüğü aynı toprakta, belirli koşullar altında, modern toplumsal gelişmenin bağımsız ifadesi olarak uygun eyalet yasamasıyla ulusal özerklik
te yeşermektedir, ama, nasıl günümüz kent meclisinin Hansa Cumhuriyeti’nin parlamentosuyla
hiç bir alakası yoksa, [bu ulusal özerkliğin de] Orta Çağ partikülarizmi ile hiç bir alakası yoktur.
82
5. Milliyet ve özerklik
I
Kapitalizm var oluşu ve toplumsal biçimleri maddî temellerden başlayarak en üste, entelektüel
biçimlere kadar dönüştürüyor. Bir dizi yeni ekonomik görüngüyü ortaya çıkartıyor; büyük sanayii,
makina üretimini, proleterleşmeyi, mülkiyetin yoğunlaşmasını, sanayii krizlerini, kapitalist kartelleri, modern ev sanayiini, kadın ve çocuk çalıştırılmasını vs. Aynı zamanda ve bununla bağlantılı olarak tamamen yeni bir entelektüel kültürü ortaya çıkartıyor. Kapitalizm yeni bir toplumsal
yaşam merkezini, büyük kenti ve bununla birlikte yeni bir toplumsal katmanı, aydın mesleğini
yarattı. Kapitalist iktisat, hayli gelişmiş işbölümü ve sürekli teknik ilerlemesiyle, buna uygun çeşitli
teknik eğitimli çalışandan: mühendislerden, kimyagerlerden, inşaat ustalarından, elektro teknisyenlerinden vs. oluşan bir ekibe gereksinim duyar. Kapitalist sanayiinin ve kapitalist ticaretin ise
avukatlar, noterler, hakimler vs. [gibi] hukukçular ordusuna gereksinimi vardır. Burjuva, özellikle
büyük kent iktisatı sağlık alanını kamusal mesele hâline getirdi ve işlemesi için doktorlar, eczacılar,
ebeler, diş doktorlarından oluşan büyük bir ordu ve uygun görevli ekipleri olan hastahaneler ortaya çıkardı. Kapitalist üretimin sadece eğitimli prodüksiyon şeflerine değil, bir tarafta sürekli yeni
gereksinimler ve böylece kitlesel ürünler için talep yaratacak biçimde halkın kültürel seviyesini
yükseltmek, diğer taraftan da büyük sanayii üretim süreçlerinde kullanılabilecek uygun eğitimli
ve zeki işçileri biçimlendirmek için aynı zamanda genel, temel halk eğitimine ihtiyacı vardır. Bu
nedenle burjuva toplumu için her yerde halk ve meslek eğitimi ve bununla bağlantılı olarak kamu
okulları ve yeterli sayıda ilk, orta ve yüksek okul öğretmenleri, kütüphaneler, okuma salonları vs.
vazgeçilmezdir.
Kapitalist üretim, dünyayı kapsayan piyasa ilişkileri, - maddî ve entelektüel – geniş, hızlı ve kesintisiz ulaşım olmaksızın olanaklı olamazlar. Burjuva toplumu bir tarafta demiryollarını, modern
postayı ve telgrafı, diğer taraftan da, bu maddî temellere dayanarak, periyodik basını, o zamana
kadar tanınmayan bir toplumsal görüngüyü yarattı. Basın için ve onunla birlikte burjuva toplumunda gazetecilerin ve yazarların kapsamlı meslek grubu oluştu. Kapitalizm insan enerjisinin her
ifadesini, ki sanatsal yaratıcılığı da, bir ticaret nesnesi hâline getirdi, ama diğer yandan sanat eserlerinin kitlesel üretimi ile sanatı – en azından kentte – halkın geniş kesimleri için gündelik toplumsal gereksinim hâline getirdi. Natüral iktisat zamanlarından bu yana azınlıktaki varlıklı hamilerin
özel lüksünün tekelinde olan tiyatro, müzik, resim, heykel burjuva toplumunda kamusal görüngü
ve kent nüfusu için olağan gündelik yaşamın bir parçası oldular. İşçi meyhanede veya bahçesinde
zihinsel gıda olarak kanto dinler ve rezalet resimli romanlar okurken, burjuvazi gereksinimleri için
filarmonilere, birinci sınıf tiyatrolara, dâhilerin eserlerine ve seçkin şeylere ulaşabiliyor. Ama öyle
ya da böyle, sanat keyfi, sanatçılardan ve sanat üreticilerinden oluşan tam ve çok başlı bir sınıfı
gerektiriyor.
Böylece kapitalizm yepyeni bir entelektüel kültür ortaya çıkartıyor: kamusal eğitim, bilim dallarının yeşermesi, gazetecilik, yazarlık, bağımsız bir sanat. Bunlar elbette ki çıplak üretim sürecinin
mekanik ekleri veya mekanik olarak ayrılmış ölü parçalar değiller. Burjuva toplumunun entelektüel kültürü kendisi için canlı ve belirli bir dereceye kadar bağımsız bütünlüktür. Burjuva toplumu
var oluşu ve gelişimi için sadece belirli üretim, mübadele ve ulaşım ilişkilerini gerekli görmez, aynı
zamanda sınıf çelişkileri toprağında belirli entelektüel ilişkileri ortaya çıkartır. Eğer sınıf mücadelesi kapitalist iktisatın doğal ürünüyse, o zaman sınıflar arasındaki mücadeleyi olanaklı kılan
83
ROSA LUXEMBURG
koşullar [bu mücadelenin] doğal gereksinimidirler – yani sadece modern hukuk devleti biçimleri,
demokrasi, parlamentarizm değil, aynı zamanda açık görüş alışverişi ve tartışmalarla açık kamu
yaşamı, yani sınıfların ve partilerin mücadelesini olanaklı kılan yoğun entelektüel yaşam. İlk etapta
kapitalist üretim tarzının toprağında oluşan halk eğitimi, gazetecilik, bilim, sanat kendiliklerinden
günümüz toplumunun vazgeçilmez gereksinimi ve var oluş koşulu olurlar. Okul, kütüphane, gazete, tiyatro, kamuya açık sunum, kamuya açık tartışma günümüz toplumunun üyeleri, özellikle kent
nüfusu için, bu fenomenlerin iktisadî ilişkiler ile bağlantısı bir yana, tamamen olağan yaşam koşulları, vazgeçilmez entelektüel atmosfer hâline gelirler. Kısaca, kapitalizmin olağan maddî süreci,
belirli ölçüde bağımsız var oluşu ve bağımsız gelişimiyle tamamen yeni bir ideolojik »üstyapıyı«
ortaya çıkartır.
Ancak kapitalizm bu entelektüel kültürü havada veya soyutlamanın teori çölünde değil, aksine belirli bir teritoryada, belirli bir toplumsal muhitte, belirli bir dilde, belirli geleneklerin toprağında,
kısaca, belirli ulusal biçimlerde ortaya çıkartır. Demek ki böylece aynı entelektüel kültür ile belirli
bir teritoryayı ve belirli bir nüfusu, içerisinde entelektüel çıkarların türsel ve sıkı birlikteliği ile
bağlantısını oluşturduğu bir kültürel-ulusal bütünlük hâline gelir.
Aslında bütün ideolojiler sadece belirli bir devrin maddî ve sınıf koşullarının üstyapısıdır. Ancak
her devrin ideolojisi aynı zamanda daha önceki devirlerin ideolojik sonuçları ile bağ kurar, ama
diğer taraftan da belirli teritoryada kendi mantıksal gelişimi de vardır. Bilimler tarihi, aynı şekilde
dinler, felsefe ve sanat tarihi bunu göstermektedir.
Kapitalizm tarafından verili muhitte oluşturulan entelektüel kültür, zihinsel üretimin ana organı
– lisan – ile sadece toplumun ulusal özelliğini almakla kalmaz, aynı zamanda [bu toplumun] geleneksel kültürüyle, tarihiyle kendisini bağlar, [bu toplumun] kendine ait entelektüel özelliklerini
emer, kısaca, kendi gelişimi olan, kendine ait ve belirli ölçüde özel var oluşuyla ulusal kültür hâline
gelir. Modern kültürün esas çehresi ve temelleri bütün burjuva ülkelerinde ortaktır, enternasyonaldir, çünkü günümüz gelişiminin tandansı kuşkusuz giderek daha büyüyen enternasyonal kültür
birliğine işaret etmektedir. Ancak bu hayli kozmopolit burjuva kültürünün arka planının önünde
modern Fransız kültürü İngiliz [kültüründen], Alman [kültürü] Hollanda [kültüründen], Polonya
[kültürü] Rus [kültüründen], aynı farklı tipler gibi, açıkça farklılıklar gösterir.
İdeoloji gelişiminde tarihsel evrelerin sınırları ve tarihsel »dikiş yerleri« en az görülebilir. [1] Modern, kapitalist entelektüel kültürün, önceki formasyonlarla bağlantılı ve kaynaklı hâle getirilmesiyle, yüzeyinde kapitalist iktisatın alanı ve burjuvazinin egemenliği ile hiç bir bağlantı görülmeyen
tamamen kültürel-ulusal bir süreklilik ve tek tiplilik ortaya çıkar. Nasyonal Demokrasi’nin lafazanları veya sosyal-yurtseverliğin düşüncesiz »sosyologları« için günümüz Polonya’sının entelektüel
kültürü, Batory veya Stanislaw August’un zamanındaki »Polonya Ulusal Kültürü« ile özünde aynı
ve değişmez [ulusal kültürdür]; ve Straszewicz, Świękochowski ile Sienkiewicz aynı düz çizgide
Nagłowice’li Rej’in, saygıdeğer Pan Pasek ve Mickiwicz’in entelektüel torunlarıdırlar. Gerçekte ise
günümüz burjuva Polonya’sındaki ürkütücü önemsizlikleriyle edebiyat ve basın, bilim, kendisini
bunlarla karakterize eden acıklı tüm entelektüel kültür, unutulmaz son ifadesi »Pan Tadeusz« olan
aristokrat Polonya’nın eski kültürüyle toplumsal içeriği ve özünün entelektüel biçimleri dışında
hiç bir ortaklığı olmayan tamamen başka bir tarihsel formasyondur. Günümüz Polonya’sının tüm
acıklı haliyle entelektüel yaşamı, Polonya’yı Rusya’ya bağlayan ve toplumun tepesine, egemen sınıf
rolüne, farklı kökenlerden, geçmişi olmayan, devrimci gelenekten yoksun cimrilerin serseri güruhunu ve tarihsel görevleri ulusal meseleye ihanet etmek olanları koyan aynı kapitalist gelişmedir.
Polonya’daki günümüz burjuva bilimi, sanatı ve yayıncılığı ruhu ve içeriğiyle, materyalist tarihçilerin içerisinde aristokrat Polonya’nın çöküş tarihini, »organik çalışmanın« tarihini, Rusya ile
denkleşmenin, Nasyonal Demokrasi’nin, deputasyonlardan sıkıyönetim altında Çarlık »Duma’sı«
için yapılan »ulusal« seçimlere ve Polonyalı işçi-sosyalistlerin katledilmesi için kurulan »ulusal«
birliklere kadar olan tarihi okudukları ideolojik hiyerogliflerdir. Kapitalizm modern Polonya ulusal
kültürünü yarattı, ama aynı süreç içerisinde de Polonya’nın ulusal bağımsızlığını akamete uğrattı.
[1] Parantez açarak belirtelim; sadece bu yüzden, içerisinde »fikrin« gelişmesi tamamen havada olan ve
insan toplumunun dünyadaki tarihi ile hiç bir bağlantısı olmayan Zeller veya Kuno Fischer örneğindeki
tarih felsefeleri olanaklı olur.
84
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Kapitalist sistemin gereklilikleri, gördüğümüz gibi, bütün modern devletlerde tarihsel zorunluluk
olarak, bütün seviyelerde – komünden ilçeye ve vilâyete kadar – toplumsal-devletsel fonksiyonların uygulanmasına halkın katılımı biçiminde yerel özyönetimin oluşmasına yol açtı. Ancak modern
devletin içerisinde, aynı zamanda belirli sosyoekonomik özellikler gösteren ve farklı milliyetlerin
olduğu yerlerde, burjuva iktisatının aynı gereksinimleri, gerekli olan özyönetimi en üst seviyede –
ülke özyönetimini ortaya çıkartır. Yerel özyönetim bu seviyede yeni bir faktörün, ulusal-kültürel
özelliğin etkisiyle beraber, sadece belirli koşullar altında uygulanabilen, kendine özgü demokratik
kurumlar tipine dönüşür.
Moskova-Wlodzwiersk sanayii bölgesi, yerel çıkarların, nüfus yoğunluğunun özellikleri açısından
ve önemli iktisadî organizma olarak, kendisini çerçeveleyen Rus devletinden kesinlikle Polonya
Krallığı’ndan daha az farklı değildir. Ülkemizi, Rusya’nın bu merkezi ilçesinden böylesine farklı
kılan, kültürel-ulusal var oluşun özelliğidir, bu, saf iktisadî ve sosyal olanların yanı sıra, ayrı ayrı
özel ortak çıkarlar alanını ortaya çıkaran bir faktördür. Ve nasıl kent ve taşra komünü, Kreis, departman veya valilik, vilâyet veya ilçe tüm devlet yasalarının koyduğu çerçeve içerisinde, modern
özyönetim anlamında belirli kapsamda yerel yasamaya sahip olmak zorundaysalar, ülke özyönetimi de, ekonomik-toplumsal ve kültürel-ulusal gereksinimlerin tatmin edilebilmesi için, demokrasi
anlamında halkın seçilmiş temsilcilerine ve tüm devlet yasaları çerçevesinde ülkedeki yasa koyucu
güce dayanması zorunludur.
Bütün modern entelektüel kültür öncelikle bir sınıf, bir burjuva ve küçük burjuva kültürüdür. Bilim ve sanat, okul ve tiyatro, aydın mesleği, basın – hepsi ilk etapta burjuva toplumunun hizmetindedirler, [burjuva toplumunun] ilkeleri, ruhu, tandansı ile doludurlar. Ancak burjuva sisteminin kurumları, aynı kapitalist gelişmenin de olduğu gibi, tarihsel diyalektik anlamında şüpheli, iki
ağızlı görüngüler, burjuvazinin gelişme ve sınıf egemenliği aracı ve aynı zamanda proletaryanın
kurtuluşu ve burjuva egemenliğinin kaldırılması için sınıf olarak ayağa kaldırılmasının aracıdırlar.
Siyasî özgürlük, parlamentarizm günümüzün bütün ülkelerinde kapitalizmin ve egemen sınıf olarak burjuvazinin çıkarlarının güçlendirilmesinin aracıdırlar. Ancak aynı demokratik kurumlar ve
burjuva parlamentarizmi belirli ölçüde proletaryanın siyasî ve sınıfsal olgunluğunun vazgeçilmez
ve paha biçilmez bir okulu, [proletaryayı] sosyaldemokrat partide toplamanın, açık sınıf mücadelesinde keskinleştirebilmenin koşuludur.
Aynı şekilde entelektüel kültür. Halk okulu, ilk öğretim burjuva toplumu için, özellikle uygun kitlesel tüketimi ve yeterli derecede yetenekli »işçi elleri« kontenjanını yaratmak için, vazgeçilmezdir.
Ancak okul ve öğretim de devrimci sınıf olarak proletarya için ilk entelektüel kaldıraçtır. Sosyal, tarihsel, felsefî bilimler, fen bilimleri bugün öncelikle burjuvazinin ideolojik ürünleri ve sınıf gereksinimleri ile tandanslarının ifadesidirler. Ancak işçi sınıfı gelişiminin belirli bir basamağında, »bilginin« kendisi için de »güç« olduğunu görür – burjuva bireyselciliğinin ve kendi »mutluluğunu»
fethetmenin »gayretkârlık ve çalışkanlık« vaazları anlamında değil, aksine sınıf mücadelesi, işçi
kitlelerinin devrimci bilinci için kaldıraç olan bilgi olarak. Basın, gazetecilik – modern kültürün bu
tamamen yeni burjuvaî meyveleri – bilinçlenme süreci ve proletaryanın sınıf mücadelesi için hayli
uygun ve mutlaka gerekli araçları hâline gelirler. Nihâyetinde sınıf olarak işçilerin çıkarlarını bütün insanlığın gelişimi ve geleceği ile büyük bir kültürel kardeşlikte birbirine bağlayan sosyalizm,
proleter mücadele ile entelektüel kültür arasında özel bir akrabalık oluşturur ve öncelikle, bugün
proletaryanın bütün ülkelerde bilimin, sanatın, entelektüel kültürün, yani günümüzde mirastan
yoksun bırakılmış evlatlık gibi olan burjuva kültürünün en ateşli ve en idealist savunucusu olduğunu gösteren o çelişkili ve paradoks görüngüyü ortaya çıkarır.
Polonya Krallığı’nın ülke özerkliği öncelikle Polonya burjuvazisinin sınıf egemenliğinin, sömürü ve
sınıf boyunduruğunun çıkarlarını daha sınırsız ve tam olarak savunulmasını daha iyi olanaklı kılan gelişmiş biçimlerdeki egemenliğinin gereksinimidir. Nasıl modern hukuk devleti, parlamenter
kurumları ve onların parçası olarak geçmişin belirli basamaktaki yerel özyönetim kurumları burjuva egemenliğinin ve bütün devletsel ve toplumsal fonksiyonların burjuvazinin çıkarlarına tam
uyarlanmasının enstrümanlarıysalar, dar alanında ülke özerkliği de belirli bir teritoryanın toplumsal fonksiyonlarının o teritoryadaki burjuva çıkarlarına uyarlanmasının aynı biçimde vazgeçilmez
enstrümanıdır. Gerçi egemen sınıfın en kaba, aynı zamanda da en önemli yaşam çıkarını, yani çalı85
ROSA LUXEMBURG
şan sınıfların sınırsız ekonomik sömürüsünü güvence altına alan Çarlık mutlakîyetçiliği, doğasına
uygun olarak kendi çıkarlarına ve hareket metoduna yöneldi, yani Asya acımasızlığı ile burjuva
egemenliğinin bütün ince çıkar ve biçimlerini ezdi. Ancak siyasî özgürlük ve onunla bağlantılı olan
özerklik Polonya burjuvazisinin, bugün ihmal edilmiş bir dizi fonksiyonlarını – okul idaresi, dinî
kült ve ülkenin tüm entelektüel-kültürel yaşamı – kendi sınıf çıkarları için kullanma ve doğaları
gereği sınıf egemenliğinin çekirdek kurumları olan idarî, adalet ve polis kurumlarına burjuva toplumunun ruhunu ve ülke gereksinimini aşılama, yani onları Polonya egemen sınıflarının elastiki,
ince ve tam enstrümanları hâline getirme olanağını verir. Kısacası, ülke özerkliği, bütün devletteki
siyasî özgürlüğün parçası olarak, Polonya’daki burjuva egemenliğinin en olgun siyasî biçimidir.
Ve tam da bu nedenle özerklik Polonya proletaryası için zorunlu bir sınıf gereksinimidir. Burjuvazinin egemenlik biçimleri ne denli olgun, bütün toplumsal fonksiyonlara ve entelektüel yaşamın
dallanıp budaklanmış alanlarına ne denli uzanırlarsa, proletaryanın sınıf mücadelesi için o denli
kapsamlı alan açılır ve o denli fazla saldırı noktası ortaya çıkar. Burjuva toplumunun gelişimi ne
denli sınırsız ve ne denli güçlü devam ederse, proletaryanın sınıf olarak oluşumu, bilinçlenmesi ve
siyasî olgunluğu o denli hızlı ve güvenli yol alır.
Polonya proletaryasının sınıf mücadelesi için entelektüel kültürün bütün önkoşullarına gereksinimi vardır ve esas itibariyle halkların dayanışmasına dayanan ve yönelen çıkarları öncelikle ulusal baskının ortadan kaldırılmasını, yani bu baskıya karşı toplumsal gelişmeyle yeterli garantileri
gerekli kılar. Sonuç olarak ülkedeki olağan, geniş yelpazeli ve sınırlandırılmamış bir entelektüel
yaşam proletaryanın sınıf mücadelesinin gelişmesi için, aynı burjuva toplumunun var oluşu için olduğu gibi, vazgeçilmezdir. Bu nedenle ülke özerkliği, Polonya proletaryasının genel siyasî programı
(mutlakîyetçiliğin yok edilmesi, bütün devlette siyasî özgürlüğün gerçekleştirilmesi) gibi ve onun
özel bölümü olarak aynı biçimde olgunlaşır – bir tarafta kapitalist gelişmenin ilerici tandansından,
diğer taraftan proletaryanın sınıf çıkarlarından.
II
Modern bir devlet içerisinde belirli bir bölgenin ulusal özelliği kendi başına ülke özerkliği için yeterli bir temel vermez ve sorunun bu tarafı bizi milliyetin modern siyasî yaşam ile ilişkisini yakından
irdelemeye yönlendirir. Milliyetçilik kuramcıları milliyeti genelde doğal, değişmez bir görüngü,
toplumsal gelişmenin dışında, tarihsel kadere direnen muhafazakâr bir görüngü olarak algılar. Bu
görüşe göre burjuva milliyetçiliği, ulusal yaşama yetisi ve yaşam gücü için asıl kaynağını modern
tarihsel formasyonda, kentsel burjuva kültüründe değil, tam tersine taşra nüfusunun geleneksel
var oluş biçimlerinde bulur. Sosyal muhafazakârlıklarıyla köylü kitleleri, milliyetçiliğin romantikleri için ulusal kültürün tek gerçek ocağı, ulusal özelliğin sarsılmaz kalesi, asıl ulusal dehanın ve
ulusal ruhun hazine kasacığı olarak görünmektedir. Geçen yüzyılın ortalarında Orta Avrupa’da
uyanan ulusal akımla bağlantılı olarak folklorizm de yeşermeye başladığında, [ulusal akım] öncelikle köylü kültürünün, içerisinde her ulusun »anlamının ve duygusunun saklı olduğu« o hazine
kasacığı olarak, geleneksel biçimlerine yöneldi. [2*] Aynı şekilde bugün, yakın zamanlarda uyanmış olan Litvanya, Beyaz Rusya, Ukrayna milliyetçilikleri tamamen taşra halkına ve muhafazakâr
var oluş biçimlerine dayanmaktadırlar, ki bu ebedî ve bakir ulusal toprak, ulusal lisanda ve ulusal
yazma biçimine göre basılmış alfabeler ve kutsal kitap dağıtılmasıyla sürülmektedir. Ve Polonya
Nasyonal Demokrasi’si de özel ulusal sempatisini, gerici özünün yanılmaz içgüdüsünün itiklemesiyle, daha kurulduğu ilk andan, yani Varşova »Głos«unun 1880li yılların sonundaki sözde sosyalist ve sözde devrimci döneminden itibaren, kent burjuvazisine duyduğu antisemitik tiksintiyle
armonik bağlantıda, taşra halkına yönlendirmişti. Ve nihâyetinde Prusya’daki Polonya »milliyetçilerinin« en yeni akımı, bay Korfanty ve işbirlikçisi beylerin partisi de taşra halkının, Polonyalı gerici küçük burjuvalarının ekonomik ve siyasî kariyer yapabilmeleri için üs olarak kullandığı
muhafazakârlığına dayanmaktadır.
[2*] R.L. burada Adam Mickiewicz’in Konrad Wllenrod – Litvanya ve Prusya’nın geçmişinden tarihsel
anlatım adlı eserindeki 180. dörtlüğe atıfta bulunuyor. Bkz.: Adam Mickiewicz: Ein Lesebuch für unsere
Zeit (Zamanımız için bir okuma kitabı), Weimar 1953, S. 243.
86
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Diğer yandan ulusal kültürün asıl çekirdeğini hangi sosyal katmanların oluşturduğu sorusu, geçenlerde sosyaldemokratların cephesinde ilginç bir tartışmaya yol açtı.
Karl Kautsky, önceden bir kaç defa alıntıladığımız »Milliyetler Sorunu« çalışmasında, Avusturyalı
parti yazarı Otto Bauer’in aynı konuda yazdıklarını eleştirerek, şunu yazıyor:
»Sınıf farklılıkları Bauer’i de, ulusu oluşturanların, ulusun sadece kültürde payı olan o parçalarının, şimdiye kadar sadece egemen ve sömüren sınıfların oluşturduğuna dair paradoks cümleye
yöneltiyor.« [3]
Bauer ise »Staufen’ler çağında ulus, şövalyelerin kültür birliğinden farklı bir biçimde oluşmuyordu... Bu kültür etkisinin tekdüzeliğinin yarattığı tek tip ulusal karakter, sadece bir ulusal sınıfın karakteriydi... Ulusu birleştiren her şeyde köylünün payı yoktu... O zamanlar Alman köylüleri ulusu
değil, feodal beye bağımlı kitleleri oluşturuyordular... Çalışma araçlarının özel mülkiyeti üzerine
kurulu toplumda egemen sınıflar – bir zamanlar şövalyeler, bugün eğitimliler – ulusun tarihi ile biçimlenen ve birlik lisanında, ulusal eğitim üzerinden verilen öğrenim karakterlerinin akrabalığını
oluşturduklarının bütünü olarak ulusu oluştururlar. Geniş halk kitleleri ise ulusu oluşturmazlar.«
[4]
Bauer’e göre ancak sosyalist sistem, işçi nüfusunun kitlelerinin entelektüel kültürün bütününden
pay almalarını sağlayarak, bu kitleleri ulus hâline getirecektir. Kautsky buna şöyle karşılık veriyor:
»Bu hayli zeki ve çok doğru özü olan bir düşünce; ama bizi ulusal sorunda yanlış bir ize götürüyor,
çünkü ulusu, günümüzün bütün sınıflarında ulusal düşüncenin gücünü, günümüzün halklar arasındaki karşıtlıkların nedenlerini anlamamızı olanaksızlaştıran bir anlamda ele alıyor.
Bauer burada Renner’in [5] yaptığı ve asıl köylülüğün ulusun koruyucusu olduğuna dair gözlemiyle çelişiyor. [Renner] bize Avusturya’da (Macaristan dahil) son yüzyıl içerisinde bir dizi kentin
milliyetlerini değiştirdiğini gösteriyor. Alman [kentlerinden] Macar veya Çek [kentleri] oldu. Başka Alman kentleri, isimle Viyana, farklı milliyetlerden büyük kentleri emdiler ve Alman ulusuna
eklediler. Taşrada ise lisan sınırları hemen hemen hiç değişmediler.
Gerçekten de ondokuzuncu yüzyılın başlarında Avusturya’nın büyük kentlerinde Cermenleştirme
süreci başarılı olmuştu, Galiçya, Hırvatistan ve İtalyan bölgelerinin haricinde hepsi Alman’dı. Ancak ulusal kalan köylü nüfusuydu ve Avusturya’nın ulus devlete dönüşümü [o nüfusun] engeline
takıldı. Eskiden kalan her şeyde olduğu gibi, köylü de inatla milliyetine sarılırken, kent sakini,
isimle eğitimli, çok daha uyumludur.« [6]
Kautsky yazısının devamında yukarıdaki düşüncelerini kendi kendisi önemli ölçüde düzeltmek
zorunda kalmıştır. Modern ulusal hareketlerin temelini yakından irdeleyerek, tam da burjuva gelişiminin o yeni sosyal katmanı, aydın mesleğini yarattığını, bu biçimi ile çağdaş ulusal fikrin ana
faktörünü ve ulusal yaşam için bir dayanağı ortaya çıkardığını göstermektedir. Ancak aynı gelişme
günümüz milliyetlerinin ve özellikle aydınların toplumsal ve kültürel yaşamını aynı zamanda enternasyonal yollara yönlendirir ve Kautsky bu pozisyondan çalışan kitlelerin ulusa dönüşümünün
ve ulusal farkların geleceğin büyük sosyalist reformunun eseri olmayacağını, daha ziyade, içerisinde tarihsel gelişmenin geçiş görüngüleri olarak özel milliyetlerin kaybolacağı genel ve enternasyonal kültüre giden yolu açacağını göstererek, Bauer tarafından çizilen perspektifi haklı olarak reddediyor. Günümüz koşulları altında kentsel muhitin, daha doğrusu burjuva muhitinin rolü
[3] Karl Kautsky: Nationalität und Internationalität (Milliyet ve enternasyonalite), S. 3.
[4] Otto Bauer: Die Nationalitätenfrage und die Sozialdemokratie (Milliyetler sorunu ve sosyaldemokrasi), Viyana 1907, S. 49, S. 136.
[5] Gene Avusturyalı sosyaldemokrat bir yazar. Avusturya’da Springer takma adıyla milliyetler sorununa yönelik bazı yazılar yayımladı: »Der Kampf der österreichischen Nation um den Staat« (Avusturya
ulusunun devlet için verdiği mücadele), Viyana 1902; »Grundlagen und Entwicklungsziele der österreichisch-ungarischen Monarchie« (Avusturya-Macaristan Monarşisinin temelleri ve gelişme hedefleri),
Viyana 1906.
[6] Karl Kautsky: Nationalität und Internationalität (Milliyet ve enternasyonalite), S. 4.
87
ROSA LUXEMBURG
milliyetlerin kaderi için belirleyicidir. Eğer Kautsky Renner ile örtüşerek, son yüzyılın başlarında
Habsburg Monarşisi içinde Cermenleşen bir dizi Slav kentini, kentsel muhitin ulusal direnme gücünün eksikliğine örnek olarak gösteriyorsa, o zaman bu gerçekler sadece, tartışmasız olarak 19.
Yüzyıl’ın başlarındaki Avusturya’daki Slav ülkelerinin kent yaşamı için karakteristik olan, kapitalizm öncesi küçük burjuva ilişkilerinin tespit ettiği gibi, gelişmelerin devam eden seyri, aynı kentlerin son yıllarda açıkça kendi milliyetlerine yönelmeleri, yine, örneğin Böhmen’de olduğu gibi,
kendi sanayii, kendi büyük kent yaşamı, kendi »ulusal« burjuvazisi ve kendi aydınlarıyla ülkedeki
kendi burjuva gelişiminin ortaya çıkmasının dirençli milliyet siyasetinin ve bununla bağlantılı olan
aktif siyasî yaşamın ne denli temeli olabileceğini gösteren katı bir örnektir.
Köylü unsurunun milliyetlerin kaderi için rolü, ancak etnik anlamında ulusal özelliğin tamamen
pasif muhafazası söz konusu olduğunda: lisanda, geleneklerde, kıyafetlerde ve aynı şekilde bunlara
uygun, sıkıca bağlantılı olan inançta önemlidir. Köylü yaşamının muhafazakârlığı, milliyeti bu dar
çerçevede muhafaza etmeyi ve zorla giren yabancı milliyetin metotlarının acımasızlığını ve kültürel üstünlüğünü görmezden gelindiği, yüzyıllar boyunca bütün milliyetsizleştirme politikalarına
direnmeyi olanaklı kılar. Türkiye ve Macaristan’daki Güney Slav kabilelerinin lisanları ve ulusal
tipi korumaları, Rus devletinde Beyaz Rusların, Litvanyalıların, Ukraynalıların, Doğu Prusya’da
Masurlar ile Litvanyalıların, Yukarı Şlezya’da Polonyalıların özelliklerini muhafaza etmeleri bunu
ispat etmektedirler.
Ancak bu, geleneksel-köylü biçiminde muhafaza edilen ulusal kültür, günümüzün siyasî-toplumsal
yaşamında aktif bir unsurun rolünü üstlenebilecek durumda değildir; öncelikle şu nedenle: tamamen geleneğin tohumu olduğundan, geçmişte kalan ilişkilerde kökleştiğinden, Marx [Engels] ile
söyleyecek olursak, köylülük sınıfı günümüzün burjuva toplumunda kültürün dışında duran, daha
ziyade bu kültüre aşılanmış »barbarlık parçasını« oluşturduğundan. Ulusal »ileri karakol« olarak köylülük parseli, sosyal barbarlık kültürü, tarihsel gelişme tarafından çökmeye mahkum edilen siyasî geriliğin temelidir. Günümüz koşullarında salt ulusal köylülük temelinde olan, ciddîye
alınabilecek hiç bir siyasî-ulusal hareket olanaklı değildir. Ve ancak günümüzün kent sınıfları –
burjuvazi, küçük burjuvazi ve burjuva aydınları – ulusal hareketin destekçileri oldukları takdirde,
belirli koşullar altında Kautsky’nin bahsettiği o »bütün ulusların« ulusal uğraşlarının ve ulusal
farklılıkların dışsal fenomenleri yaratılabilir. Eğer şimdi milliyetlerin özyönetimi sorunundaki ayrıntılara, yani özerkliğe geçersek, o zaman her »milliyet« ancak burjuva milliyetçiliğinin bakış açısından özerklik kurumlarının hem yatkın materyali, hem de uygun önkoşulu olur. Bu bakış açısı
özerklikte sadece güvenli kültürel-ulusal garantileri görür, özerkliği ulusal »özgürlüğün« güvenli
asgarî biçimi olarak algılar, yani negatif ve saf ideolojik olarak; ancak bunu yaparken pozitif sosyal
içeriğini, modern özerkliği Orta Çağ partikülarizminden farklı olarak özünde belirleyen o spesifik
tarihsel fonksiyonunu tamamen gözden kaçırır. Ama eğer özerklik kavramını bu ütopik-ideolojik
topraktan alarak, tarihsel temele oturtur ve onu kapitalist iktisatın özel, vazgeçilmez sonucu olarak
belirli bir muhit için, burjuva toplumunun ve onun demokratik gelişiminin gereksinimlerinden
çıkan belirli toplumsal fonksiyonların – maddî ve manevî – gerçekleştirilmesinin biçimi olarak
görürsek, o zaman ülke özerkliğinin modern anayasa devleti temelindeki fonksiyonları, aynı bu
devletin bütün siyasî gelişimi gibi, modern burjuva yaşamının biçimleriyle ayrılmaz derecede bağlıdır. Modern devletinki gibi, merkezi büyük kent, siyasî kaldıracı burjuva sınıfı, ayrılmaz muhiti
modern burjuva aydınları, edebî yaşamı, gazetecilik, bilim ve sanattır.
Belirli bir milliyetin yerleşik olduğu teritoryanın özyönetimi olarak modern ülke özerkliği, demek
ki sadece ilgili milliyetin kendine ait burjuva gelişimini, kendi kent yaşamını, kendi aydınlarını,
kendine ait edebî ve bilimsel yaşamı oluşturabildiği yerde olanaklıdır. Polonya Krallığı bütün bu
koşulları yerine getirmektedir. Polonya unsuru, Litvanyalıların çoğunlukta olduğu Suwałki eyaleti
haricinde ülkenin bütününde tüm diğer milliyetlere nazaran büyük çoğunluğu oluşturduğundan,
homojendir. 9.402.253’ü bulan toplam nüfus içerisinde Polonyalıların sayısı 6.755.503’dür; diğer
milliyetler arasında kesinlikle yabancı burjuva aydınları olmayan, daha ziyade Polonya kültürel yaşamına kapsamlı biçimde asimile olan Yahudiler ve Almanlar genellikle kentlerde yoğunlaşırken,
Ruslar, Lublin ve Siedlce bölgeleri haricinde genellikle memurluğun göçmen, yabancı unsurunun
toplumunu oluşturmaktadırlar. Bu milliyetlerin, Suwałki haricinde, tek tek eyaletlerdeki sayıları
1897 yılında yapılan nüfus sayımına göre, şöyledir (yüzde hesabıyla):
88
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Eyalet
Polonyalılar
Yahudiler
Almanlar
Ruslar
Kalisz
83,9
7,6
7,3
1,1
Kielce
87,6
10,9
0,0
1,2
Lublin
61,3
12,7
0,2
21,0
Lomźa
77,4
15,8
0,8
5,5
Piotrków
71,9
15,2
10,6
1,6
Płock
80,4
9,6
6,7
3,3
Radom
83,8
13,8
1,1
1,4
Siedlce
66,1
15,5
1,4
16,5
Varşova
73,6
16,4
4,0
5,4
Polonya unsuru iki eyaletin haricinde ülkede nüfusun yüzde 70’ini oluşturmaktadır, ki bu bir ülkenin toplumsal-kültürel gelişimi için belirleyici bir nüfus oranıdır.
Yahudi milliyetinin örneğini ele aldığımızda, durum kendisini çok farklı göstermektedir.
Yahudi ulusal özerkliği okul, inanç ve yerleşme özgürlükleri ile yurttaşlık eşitliği anlamında değil,
aksine sadece Yahudi nüfusun kendi yasaması ve idaresi ile belirli kapsamda Polonya Krallığı’nın
özyönetimine paralel bir siyasî özyönetim anlamında tamamen ütopik bir düşüncedir. Bu inanç
özel bir biçimde radikal Polonya milliyetçilerinin de kampında, örneğin PPS’nin »Devrimci Fraksiyonunun« kampında yaygın, çünkü bu Yahudi milliyetinin Rus devletinin sınırları içerisinde
»kendi teritoryasına« sahip olmaması gibi basit durumun bir sonucudur. Ancak ulusal özerklik, bu
akımın pozisyonundan kendisini gösterdiği gibi, yani dil, gelenek ve psikoloji üzerinden birbirleri
ile bağlantılı olan bir grup insanın kendi karakterlerini tayin edebilmeleri için gerekli olan özgürlüklerin ve hakların toplamının kendisi tarihsel koşulların dışında olan, havada asılı ve bu nedenle
de »bulutlar üzerinde« düşünülebilecek, yani teritoryasız bir konstrüksiyondur. Yerel özyönetim
ile birlikte tarihsel olarak modern burjuva-demokratik gelişimin toprağında büyüyen özerklik,
aynı burjuva devleti gibi gerçekten de belirli bir teritorya ile ayrılmaz biçimde bağlıdır ve [teritoryasız] aynı »teritoryal olmayan« komün ve kent özyönetimi gibi, düşünülemez. Yahudi nüfusu,
Rus devletinde kapitalist gelişmenin pençesine düştü ve belirli katmanlarda bu toplumun değişik
sınıflarının iktisadî, siyasî ve entelektüel çıkarlarını paylaşıyor. Ancak teritorya ile bağlantılı olan
bu çıkarlar bir yandan Yahudi nüfusun belirli kapsamdaki kapitalist çıkarlarını ortaya çıkarmadı
– bunlar devletin her tarafında diğer milliyetlerin yerel nüfusunun çıkarlarının aynısıdır. Diğer
yandan bu kapitalist gelişme bir Yahudi burjuva kültürünün oluşmasına yol açmıyor, aksine ters
yönde etkide bulunuyor, kentsel Yahudi burjuva katmanlarının, Yahudi aydınlarının asimilasyonuna, Polonya ve Rus unsurunca emilmelerine yol açıyor. Litvanyalıların ve Beyaz Rusların ulusal
özelliği geri kalmış taşra nüfusuna dayanıyorken, Rusya ve Polonya’daki ulusal Yahudi özelliği genel olarak sosyal açıdan geri kalmış küçük burjuvalığa, küçük üretime, küçük ticarete, küçük kent
yaşamına ve – parantez açarak ekleyelim – bu milliyetin inanç unsuru ile olan dar bağlantısına
dayanır. Bu nedenle, Yahudilerin güya toprağa dayanmayan Yahudi özerkliğinin temeli olan ulusal
özelliği kendisini özel burjuva büyük kent kültürü biçiminde değil, aksine küçük kent kültürsüzlüğü biçiminde ifade etmektedir. Tabiî ki burada bir avuç yazar ile Yiddiş çevirmeninin girişimi
ile verilen »Yahudi kültürünün gelişmesi« uğraşlarının hiç bir ağırlığı yoktur. Yahudi temelindeki
gerçek modern kültürün tek ifadesi – Yahudi proletaryasının sosyaldemokrat hareketi – doğası gereği, özünde enternasyonal ve proleter kültürün ifadesi olduğundan, Yahudilerdeki burjuva ulusal
kültürünün tarihsel kıtlığını kaldıramaz.
Litvanya’daki özerklik sorunu, daha az karmaşık olmasa da, farklıdır. Tabiî ki milliyetçi ütopistlere, bütün milliyetlerin kaderlerini tayin hakkı adına ya bağımsız veya Rusya ile federasyon kuran
bir cumhuriyet ya da »en geniş özerklik« talep etmek için belirli bir nüfusun yerleşik olduğu belirli
bir toprak parçasının var olması yeterlidir. Böylesine bir pozisyonu eski »Litvanya Sosyaldemokrasisi« tuhaf var oluşunun farklı devrelerinde değişmeli olarak almış, ardından federalist devresinde
PPS ve şimdi de kısa bir süre önce, 1906’daki ikinci parti kurultayında pek açık olmayan »Vilnius’ta
Westland için özerk bölge parlamentosu ile Rusya’da federatif cumhuriyet« programını kabul eden
89
ROSA LUXEMBURG
»Beyaz Rus Sosyalist Hromada« ortaya çıktı. [7] Şimdi »Hromada«nın »Westland«ın Rusya’nın
parçalanacağı cumhuriyetlere ait olmasını mı, yoksa daha çok bu »Westland« için teritoryal özerklik mi talep ettiğini ortaya çıkarmak kolay değil; herhalde »Vilnius’taki özerklik parlamentosu«
nedeniyle sonuncusu ya da, ki bu sorunun ütopik-soyut ele almasına uygun düşer, bağımsız cumhuriyet, federatif sistem ve özerklik arasında esaslı değil, sadece nicel bir fark kabul ediliyor. Meseleyi ülke özerkliği pozisyonundan ele alalım. Rus idarî yapısında adlandırıldığı gibi »Westland«
küçük sanayisi olan, ama ziraî mülkiyet ilişkilerinde büyük farklılıklar gösteren genellikle ziraî
bir bölgeyi kapsamaktadır. Bölge kendisini köy, kent ve vilâyet özyönetiminin yerel çıkarlarının
dışında, Polonya Krallığı ve Moskova’nın sanayii bölgesinden çok daha az ölçüde bağımsız karakteri ve bağımsız çıkar gruplanması ile farklılık göstermektedir. Ancak [Westland] özel bir milliyet
bölgesidir. Tam da bu nedenle olası bir özerklikle bağlantılı olarak büyük zorluklar söz konusudur.
»Westland«, yani eski Litvanya bölgesi, bir çok milliyetin yerleşik olduğu bir bölgedir ve kendisini
dayatan ilk soru, söz konusu olan teritoryal-ulusal özerklik hangi milliyete hizmet edecek, okul
idaresinde, kültür kurumlarında, yasamada ve eyalet makamlarına kimin oturacağına hangi lisanın, hangi milliyetin karar vereceği [sorusudur]. Tabiî ki Litvanya milliyetçileri özerkliği Litvanya
milliyeti için talep ediyorlar. Bir kere bu milliyetin gerçek koşullarına bakalım.
1897 nüfus sayımına, şimdiye kadar yapılan en son ve milliyetlere göre olan sonuçları ancak
1905’de kamuoyunun ulaşımına açılabilen [sayıma] göre, Rus devletinin alanı içerisindeki asıl
Litvanya milliyeti 1.210.510 kişiyi kapsamaktadır. Bu nüfus genellikle Wilna, Kowno, Grodno ve
Suwałki eyaletlerinde yaşamaktadır. Bunun yanı sıra neredeyse sadece Kowno eyaletinde kendilerini kesinlikle Litvanya milliyeti içerisinde görmeyen Samogit milliyetinden 448.000 kişi yaşamaktadır. Eğer şimdi ulusal Litvanya özerkliğinin bir teritoryasını belirleyecek olacaksak, o zaman
bir taraftan bugünkü »Westland«ın bir kısmını kesmek, diğer yandan da alanını aşmak ve bugün
Polonya Krallığı’na ait olan Suwałki eyaletini eklemek zorunda kalırız. Böylece, Polonya’da bölünmelerden önceki »asıl Litvanya«yı oluşturan ve Wilna ile Troki Voyvodalıklarına uyan bir bölge
elimize geçerdi. Bu bölgedeki Litvanya nüfusunun dağılımı şöyle: Toplam 1,2 milyon Litvanyalının
yarısı, yani 574.853’ü Kowno eyaletinde yerleşiktir. Litvanyalıların sayısal çoğunluk sıralamasında
305.548 [Litvanyalının] yaşadığı Suwałki eyaleti ikinci sıradadır, Wilna eyaletinde biraz daha azlar, yani 297.720, nihâyetinde Litvanyalıların küçük bir kesimi de, yaklaşık üçbinbeşyüzü Grodno
eyaletinin kuzey bölümünde oturmaktadır. Gerçekte ise Litvanya nüfusunun sayısı kuşkusuz daha
fazladır, çünkü Litvanyalıların bir kısmı gündelik yaşamda Lehçe konuşuyorlar ve nüfus sayımı
ilgili nüfus grubunun konuştuğu lisana göre düzenlenmişti. Ancak ulusal-kültürel özerklik için temel olan milliyetler sorununda söz konusu olan durumda tabiî ki ulusal özelliğini kendi anadiliyle
ifade eden nüfus kesimi dikkate alınır.
Litvanya nüfusunun dağılımı, ancak bu teritoryada diğer nüfusla olan sayısal ilişkisine baktığımızda görünür olur. 1897 sayımına göre anılan eyaletlerdeki toplam nüfus şöyledir:
Eyalet
Toplam nüfus
Litvanyalıların oranı
Kowno
1.544.564
Yüzde 37,0
Wilna
1.591.207
Yüzde 17,0
Grodno
1.603.409
Yüzde 0,2
Suwałki
582.913
Yüzde 52,0
Litvanyalılar 5.322.093 olan toplam nüfus içerisinde yüzde 23’den az bir paya sahipler. Ve eğer
Litvanya milliyetçilerinin yaptığı gibi Samogitleri de eklersek, o zaman yüzde 31’lik bir paya ulaşırız, yani toplam nüfusun üçte birden daha az bir orana. Demek ki eski »asıl Litvanya«nın teritoryasını Litvanya milliyeti esasına göre ayırmak, bugünkü koşullar altında bile, bu teritorya bugün
ne iktisadî, sosyolojik, ne de kültürel açıdan tek tip ve kendine ait bir bölge oluşturmadığından,
tamamen keyfî ve sunî bir konstrüksiyon olur. Ancak Litvanya milliyetinin böyle ayrılmış olan
teritorya içerisinde dahi o kadar kıt çoğunluğu olurdu ki, söz konusu olan teritoryada Litvanya kül[7] Bkz.: Protokoly konferenzii Rossijskich Nazionalno-Sozialistitscheskich Parti, S. 92.
90
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
türel-ulusal özerklik talebi, sadece iktisadî-sosyolojik bakış açısından değil, bilhassa milliyetlerin
bakış açısından absürdleşirdi. Ki bu yasamada, idarede, yargıda ve okul idaresinde bir ulusal azınlığın unsurunu diğer yüzde seksene, hadi diyelim toplam nüfusun üçte ikisine dayatmak anlamına
gelirdi.
Ele aldığımız bölgedeki en belirleyici unsur, Wilna eyaletinde toplam nüfusun yüzde 61’ini, Grodno
eyaletinde de yüzde 44’ünü oluşturan Beyaz Ruslardır. Eğer Beyaz Rus milliyetini dikkate alacaksak, o zaman eski Beyaz Rusya’yı oluşturan eski Połok, Minsk, Witebsk, Uściskaw ve Smolensk
Voyvodalıklarını daha önce saydığımız dört Litvanya eyaletine eklememiz gerekir. Böylece yaklaşık olarak Litvanya’nın bölünmeden önceki kapsamına, yani belirli bir ortak ekonomik-sosyal
yönü olan bir bölgeye ulaşırız. Görüldüğü kadarıyla Beyaz Rus Hromada da »Westland«ın ulusal
özerkliğini (ya da Rusya ile federasyonda birleşen bir cumhuriyeti) talep ederek, bu bölgeyi gözüne
kestirmiş.
Beyaz Rus milliyeti nedeniyle eklenen dört »Kuzeybatı« eyaletindeki toplam nüfusu şöyledir:
Eyalet
Toplam nüfus
Minsk
2.147.621
Mogilow
1.686.764
Witebsk
1.489.246
Smolensk
1.525.279
Litvanyalıların yaşadığı eyaletlerle birlikte toplam nüfus dikkate değer 12.171.007’ye ulaşır. Ancak Beyaz Rusların bu nüfustaki oranı yarıdan azdır, yani yaklaşık 5 ¾ milyondur (5.885.547).
Litvanya’nın özerkliği sayısal açıdan Beyaz Rus milliyeti için çok sorunlu bir plan gibi gözüküyor.
Ancak ilgili milliyetlerin sosyo-ekonomik koşullarını dikkate alırsak, zorluklar daha da büyümektedir.
Beyaz Ruslar, yaşadıkları teritoryada sadece taşrada, ziraî muhitlerde oturmaktadırlar. Bu nedenle
kültürel seviyeleri – aynı şekilde ekonomik koşulları da – olağanüstü düşüktür. Okuma-yazma
bilmeyenlerin oranı öylesine yaygındır ki, »Beyaz Rus Hromoda« Beyaz Rus köylülerine temel eğitimi verebilmek için kendi »eğitim bölümünü« kurmak zorunda kaldı. Beyaz Rus burjuvazisinin,
kent aydınlarının ve bağımsız bir bilimsel-edebî yaşamın olmayışı, Beyaz Rus milliyetinin özerklik
düşüncesini uygulanamaz kılmaktadır.
Sosyal koşullar Litvanya milliyeti için de aynı şekildedir. Litvanyalıların egemen faaliyeti ziraattır.
Litvanya’nın kültürel kalbi olan Wilna eyaletinde Litvanyalılar toplam nüfusun yüzde 19,8’ini ve
kent nüfusunun yüzde 3,1’ini oluşturmaktadırlar. Litvanyalıların sayısal oranları açısından ikinci
büyük kent olan Suwałki eyaletinde Litvanyalılar toplam nüfusun yüzde 52,2’sini, ama kent nüfusunun yüzde 9,2’sini oluşturmaktadırlar. Litvanyalılar arasındaki kültürel durum Beyaz Rusya’dakinden tamamen farklı. Litvanyalıların eğitim düzeyi hayli yüksek, çünkü Rus devletindeki
en düşük okuma-yazma bilmeyen oranı orada. Ancak Litvanya’daki eğitim ağırlıklı olarak Polonya
eğitimidir, çünkü burada kültürün organı Litvanya değil, Polonya lisanıdır, ki bu mülk sahibi sınıfların, taşradaki aristokratların ve kent aydınlarının saf Polonyalı veya yüksek ölçüde Polonyalılaşmış olmaları gerçeği ile sıkı sıkıya bağlantılıdır. Bu önemli ölçüde Beyaz Rusya’da da böyledir.
Litvanya ve Beyaz Rusya bölgelerinde ülke özerkliğinin fonksiyonlarının uygulanması için gerekli
olan o kültürel koşullara sahip tek milliyet Polonya nüfusudur, yani kent unsuru ve aydınlar. Eğer
»Westland«ın milliyet özerkliğinden bahsedilecek olunursa, o zaman doğası gereği bu Litvanya
veya Beyaz Rusya özerkliği değil, aksine Polonya özerkliği olacaktır, ki bu da ülkenin özerklik kurumlarının doğal ifadesinin Polonya lisanı, Polonya okulu ve kurumlarda Polonya unsuru olması
gerektiği anlamına gelir.
Litvanya ve Beyaz Rusya bu koşullar altında kültürel-ulusal pozisyondan hareketle sadece Polonya
Krallığı’nın teritoryal devamı, böylece özel özerk teritorya değil, Polonya Krallığı ile birlikte, Polonya Krallığı ve Litvanya ortak siyasî özerkliğinin doğal ve tarihsel teritoryasıdır.
Ancak sorunun böylesi bir çözümü karşısında bir dizi önemli engel durmaktadır. Öncelikle bu
91
ROSA LUXEMBURG
milliyetler açısından Litvanyalılar, Beyaz Ruslar, Yahudiler ve diğerlerinden oluşan bir çoğunluk
üzerinde Polonyalı azınlığın egemenliği anlamına gelir. Dahası, Litvanya ve Beyaz Rusya’daki Polonya nüfusu ancak Yahudilerle birlikte kent nüfusunun önemli bir parçasını oluşturduklarından,
ki Yahudi nüfusu açık farkla Polonyalılardan sayısal olarak fazladır, özerklik kurumlarının sosyal
merkezleri [Yahudilerle] paylaşılmak durumunda olur. Polonya Krallığı’nda (1897 sayımına göre)
6,8 milyon Polonyalıya karşın 1,3 milyon Yahudi yaşarken, Litvanya’nın dört eyaletindeki nüfus
oranları şöyledir:
Eyalet
Polonyalılar (yüzde)
Yahudiler (yüzde)
Suwałki
22,99
10,14
Kowno
9,04
13,73
Wilna
8,17
12,72
Grodno
10,08
17,37
Sadece Suwałki eyaletinde Yahudi nüfusun sayısı Polonyalılara nazaran düşüktür, ama bu oran
özel olarak kentleri ele aldığımızda hemen değişmektedir: kent nüfusunun yüzde 27’sini Polonyalılar, yüzde 40’ını da Yahudiler oluşturmaktadır. Ancak burada Yahudi nüfusu, milliyet asimilasyonuna uğradığı ölçüde, Polonya Krallığı’nda ve özellikle kentlerde Polonya milliyetini güçlendirirken, Litvanya’da daha az asimilasyona uğramıştır; ama [orada asimilasyona uğramış olsa bile]
kültürel olarak Rus milliyetini temsil eder, ki her iki durumda da milliyetler karışımı ve özerklik
sorununun karmaşıklığı daha da büyümektedir. Litvanya’nın kalbinde, Wilna’da ve böylece kurulması planlanan özerklik parlamentosunun bulunacağı yerde 1900 yılında sayılan 227 okuldan
182’sinin Yahudi okulu olduğunu anımsatmak yeterlidir!
Ayrıca Litvanya ve Beyaz Rusya’daki Polonya milliyetinin ağırlıklı olarak egemen katmanların milliyeti olması da önemsiz değildir: Litvanya ve Beyaz Rus milliyeti topraksız ve topraklı köylülük
oluştururken, aristokrat toprak sahipleri ve burjuvazi [Polonya milliyetindendir]. Burada milliyetler ilişkisi aynı zamanda – genel olarak ele alınırsa – sosyal sınıflar arasındaki ilişkidir. Ülkedeki özerklik kurumlarının Polonya milliyetinin eline verilmesi, sömürülen sınıfların pozisyonu
güçlendirilmeden sınıf egemenliğinin yeni bir güçlü aracının yaratılması anlamına gelir ve Galiçya
özerkliğinin Ukraynalıların başına getirdiği koşulları ortaya çıkartır.
Gerek milliyetler sorunu açısında, gerekse de sosyal nedenlerden dolayı sosyaldemokrasi
Litvanya’nın özerk Polonya Krallığı bölgesine katılmasına veya Polonya unsurunun engellenemez
ağırlığı ile Litvanya ve Beyaz Rusya’nın özerk bölgeler olarak ayrılmalarına karşı kararlı bir biçimde mücadele etmelidir. Ama zaten söz konusu olan milliyetlerin sayısal oranları ve sosyal koşulları
nedeniyle Litvanya için her türlü milliyet özerkliği projesi ütopik ve bu nedenle hükümsüzdür.
III
Milliyetler özerkliği sorununun pratikte karşılaştığı zorlukların fevkalâde büyük bir örneğini Kafkaslarda bulabiliriz. Dünyanın hiç bir köşesinde, Asya’dan Avrupa’ya olan kavimler göçünün o
eski tarihsel yolu olan ve bu halkların parçalarının ve parçalanarak ayrılan kısımlarının dağıldığı
Kafkaslarda olduğu kadar böylesi bir milliyet çeşitliliği bulunamaz. Bu ülkenin dokuz milyondan
fazla olan nüfusu (1897 sayımına göre) şu ırk ve milliyetlere bölünüyor:
92
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Nüfus (1.000)
Kafkas dağ halkları
Kartveliler
Ruslar
2.192,3
Almanlar
21,5
Yunanlılar
57,3
Ermeniler
975,0
Osetler
157,1
Kürtler
100,0
Çeçenler
243.4
Çerkezler
111,5
Abhazlar
72,4
Lezginler
613,8
Gürcüler, İmeretinler, Mengreller vs.
1.201,2
Yahudiler
43,4
Tatarlar
1.139,6
Kumikler
100,8
Türk-Tatarları
Türkler
70,2
Nogaylar
55,4
Karaçaylar
22,0
Kalmuklar
11,8
Estonyalılar, Mordvinler
1,4
Dikkate alınabilecek en büyük milliyetler teritoryal olarak şu şekilde dağılmaktadırlar: Kafkasların
bütününde izafen en güçlü grup olan Ruslar, kuzeyde Kuban ve Karadeniz mıntıkasında ve Terek
mıntıkasının kuzeybatısında yoğunlaşmışlardır. Güneye doğru Kafkasların batı kısmında Kutaisi
eyaletinde ve Tiflis eyaletinin kuzeydoğusunda yerleşik olan Kartveliler bulunmaktadırlar. Daha
güneyde, Tiflis eyaletinin güney kısmı ile Kars eyaletinin büyük doğu parçası ve Erivan eyaletinin
kuzey kısmından oluşan orta bölgelerde, kuzeyde Gürcüler, batıda Türkler ve doğu ile güneyde Tatarlar tarafından sınırlandırılan Ermeniler yerleşiktir. Doğuda ve dağlarda dağ kavimleri bulunurken, Yahudiler ve Almanlar gibi küçük gruplar yerli milliyetler ile karışık halde genellikle kentlerde
yaşamaktadırlar. Milliyetler sorununun karmaşıklığı lisan ilişkilerinde daha da göze çarpmaktadır;
çünkü Kafkaslarda Rusça, Osetçe, Ermenicenin yanı sıra yarım düzine Tatar lisanı, Lezgin lisanının dört lehçesi, Çeçencenin, Çerkezcenin, Mengrelcenin, Gürcücenin, Svancanın ve bir dizi diğer
lisanın lehçeleri konuşulmaktadır, ki tüm bunlar diyalekt değil, çoğunlukla diğer nüfus için anlaşılmaz olan bağımsız lisanlardır.
Özerklik sorununda görüldüğü kadarıyla üç milliyet – Gürcüler, Ermeniler ve Tatarlar – söz konusudur, çünkü Kafkasların kuzeyinde yerleşik olan Ruslar, milliyet açısından sadece Rus çekirdek
nüfusunun devlet teritoryasının devamını oluşturmaktadırlar.
Milliyetler arasında sayısal olarak en güçlü grup, Rusların yanı sıra Gürcülerdir, eğer Kartvelilerin
tüm modifikasyonları onlara eklenirse. Gürcülerin tarihsel teritoryasını, toplam 2.110.490’lık nüfusla Tiflis eyaleti ve Kutai eyaletindeki Suchumi ve Sugdidi oblastları [8*] oluşturmaktadır. Ancak
Gürcü milliyeti bu nüfusun yarıdan biraz fazlasını – 1,2 milyon insanı kapsamaktadır; [nüfusun]
geri kalan bölümü ise, genellikle Tiflis eyaletindeki Achalkalaki bölgesinde yerleşik olan ve [buradaki nüfusun] yüzde 70’ini oluşturan 220.000 Ermeni, yaklaşık 100.000 Tatar, 70.000’den fazla
Oset, Sugdidi oblastında nüfusun yarısını oluşturan Lezginler ile Suchumi’de çoğunluk olan Abhazlar oluştururken, Tiflis eyaletinin Borçalin bölgesinde farklı milliyetlerden oluşan bir karışım
Gürcü nüfusu karşısında çoğunluğa sahiptir.
[8*] Oblast: Rusya’daki bir idarî birim.
93
ROSA LUXEMBURG
Gürcü milliyet özerkliği planı bu sayılar nedeniyle çok çeşitli zorluklara yol açmaktadır. Bir bütün
olduğu varsayılan tarihsel Gürcü bölgesinin nüfusu, sadece 2,1 milyonla öylesine küçüktür ki, kültürel gereksinimleri ve iktisadî-sosyal fonksiyonlarıyla modern anlamında bağımsız özerk yaşamın
temeli olmaya yetemeyecektir. Ve salt milliyetler ilkesi bakış açısından bile bu teritoryada böylece
toplam nüfusun yarıdan biraz fazlasını oluşturan bir milliyetin kamusal kurumlarda, okul idaresinde, siyasî yaşamdaki egemenliği söz konusudur. Devrimci yatkınlıkları ile Gürcü milliyetçileri
bu durumun olanaksızlığını öylesine iyi hissetmektedirler ki, ta baştan tarihsel sınırlardan feragat
etmekte ve Gürcü milliyetinin belirgin bir çoğunluğa sahip olacağı, uygun kapsama getirilmiş bir
özerk bölge tasarlamaktadırlar.
Bu taslağa göre Gürcistan’da sadece 16 bölge Gürcü özerkliğinin temelini oluşturacaklar [ve] başka
milliyetlerin çoğunluğu oluşturdukları diğer dört bölgenin kaderi hakkında ise »bu milliyetlerin
halk oylaması« karar verecek. Bu son derece demokratik ve devrimci görünen plan, bütün tarihsel
zorlukları »ulusların iradesi« ile çözmek isteyen anarşist metodun etkisindeki bütün planlar gibi,
pratikte zaten zor olan tarihsel Gürcistan özerkliğinden çok daha zor uygulanabilme dezavantajına sahip. Çünkü bu plana uygun olarak çizilmiş olan teritoryanın nüfusu sadece 1,4 milyon olur,
yani modern bir büyük kentin ortalama nüfusuna eşit olan bir büyüklük. Gürcistan’ın tarihsel,
geleneksel çerçevesi ile günümüzün sosyo-ekonomik koşullarından tamamen keyfî bir biçimde
koparılacak olan bu alan, sadece özerk yaşam için son derece yetersiz bir temel olmakla kalmaz,
Gürcü milliyetinin soyut çıkarlarının dışında, maddî yaşamın ve iktisadî veya entelektüel çıkarların
organik bir birimi, alanı olamaz.
Bu alan üzerinde eski başkent Tiflis ile bir dizi bölge kenti belirgin bir enternasyonal karaktere
sahiptir, ki Ermeniler ağırlıkta olup, burjuva katmanlarını oluşturmaktadırlar. Tiflis’in 160.000’lik
nüfusunun 55.000’i Ermeni, 20.000’i Gürcü, bir o kadarı Rus, geriye kalanı ise Tatarlar, Persler, Yahudiler, Yunanlılardan vs. oluşmaktadır. Burada da siyasî ve idarî yaşam ile eğitim ve entelektüel kültürün doğal merkezleri, aynı Litvanya’da olduğu gibi yabancı milliyetlerin üsleridir.
Gürcistan’ın milliyet özerkliğini çözülmez bir sorun hâline getiren bu durum, aynı zamanda Kafkasların ikinci sorun alanına da: Ermeni özerkliği sorununa da girmektedir.
Tiflis ve diğer kentlerin Gürcü özerk bölgesinden kesilerek ayrılmaları, Gürcistan’ın iktisadî-sosyal
koşulları açısından, aynı tersinden Ermeni milliyeti açısından bunların böylesi bir teritoryaya alınması gibi, olanaksızdır. Eğer Ermeni nüfusunun salt sayısal çoğunluğunu temel alırsak, o zaman
bir çok yamadan oluşan ve sunî olarak – Tiflis eyaletinin iki güney bölgesinden, Erivan eyaletinin
kuzey kısmından ve Kars eyaletinin kuzeydoğu kısmından bir araya getirilmiş bir bölgeye sahip
oluruz, yani Ermenilerin yerleşik olduğu önemli kentlerden kopartılmış bir teritoryaya; [bu] gerek tarihsel açıdan, gerekse de günümüzün iktisadî koşulları açısından saçmalık olurdu, çünkü
özerk nüfusun toplam sayısı 800.000’e düşerdi. Ama eğer Ermeni milliyetinin sayısal çoğunluğa
sahip olduğu bölgelerin dışına çıkarsak, o zaman bu milliyetin kuzeyde Gürcüler, doğuda Bakü ve
Jelisawetpol eyaletlerinde Tatarlarla ve batıda Kars eyaletinde Türklerle nasıl kopartılamayacak
bir biçimde karışmış olduklarını görürüz, ki Ermeniler burada yaşayan Tatar nüfusunun ağırlıklı
olarak ziraî ve son derece geri kalmış koşulları nedeniyle kısmen burjuva unsurunun rolünü üstlenmektedirler.
Sonuç itibariyle Kafkaslarda, aynı Litvanya’da olduğu gibi, milliyetler sorununun gerek bütün
milliyetlere kültürel var oluş özgürlüklerini, biri diğeri üzerinde üstün olmadan, garanti edecek
demokratik anlamda, gerekse de Kafkaslardaki etnografik sınırları hesaplamayan modern gelişmenin reel toplumsal gereksinimleri anlamındaki tek çözüm olanağı, komünde, kentte, bölgede ve
eyalette herhangi bir özel milliyet karakteri, yani herhangi bir milliyetin üstün tutulması olmadan
gerçekleştirilecek olan geniş yerel özyönetimde yatmaktadır. Sadece böylesi bir özyönetim, bir taraftan farklı milliyetleri yerel iktisadî ve toplumsal çıkarların ortaklaşa korunması amacıyla birleştirilmesi ve diğer taraftan da milliyetlerin her bölgede, her komündeki farklı koşullarının doğal
yoldan dikkate alınması olanağını verebilir.
Komün, bölge ve eyaletteki özyönetim örneğin her milliyete yerel temsilcilik organlarındaki çoğunluk kararları yolu üzerinden, sayısal açıdan çoğunlukta oldukları bölge ve komünlerde kendi eğitim ve kültürel kurumlarını kurma olanağını verecektir. Aynı zamanda azınlık çıkarlarını koruyan
94
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
özel bir genel-devlet lisan yasası, önceden tespit edilen asgarî nüfus oranı koşulu altında, azınlık
pozisyonundaki milliyetlere komünde, bölgede veya eyalette kendi ulusal lisanlarında [eğitim veren] okulların kurulmasının ve yerel kamu idarî ve adalet kurumlarında ilgili çoğunluk milliyetin
lisanı ile devlet lisanının yanı sıra kendi lisanlarının dikkate alınmasının bağlayıcılığını sağlamaya
yardımcı olabilir. Yerel özyönetim ilkesini yasamanın özel araçlarıyla kombine eden bu çözüm,
karmaşık milliyet sorununun kapitalist sistemin ve verili tarihsel koşulların çerçevesi içerisinde
çözümü olanaklı olduğu ölçüde, birlikte yaşamanın önkoşulu olan kültürel gelişme ve milliyetlerin
eşitliği çıkarını koruma güvencesi verir – milliyetler özerkliğinin [milliyetleri] birbirinden ayıran
engelleri ise [bu güvenceyi] veremez.
IV
Rus devletindeki milliyetler sorununun saf formalist çözümüne yönelik ilginç bir örneği, K. Fortunatow adlı birisinin »Trud i Borba« (Ekmek ve Mücadele) yayınevince ilân edilen ve sorunu
Rus sosyalist-devrimcilerin ilkeleri anlamında pratik çözme denemesi olan taslağı vermektedir. [9]
Yazar, nüfus sayımı temelinde, ilgili eyalet ve bölgelerdeki milliyetlerin sayısal çoğunluğunu temel
alarak, devletin haritasını milliyetlere göre düzenliyor. Sayısal açıdan en güçlü milliyet, Rusya’nın
Avrupa’daki 30 eyaletinde çoğunluğu oluşturan Büyük Ruslar. Onları Ukrayna’daki Poltawa, Podolien, Charkow, Kiev ve Wolhinya eyaletleri ile kısmen Jekaterinoslow, Tschernigow, Cherson,
Kuban ve Taniren eyaletlerinde çoğunluk olan Küçük Ruslar takip ederken, Bessarabya’da Moldovyalılar, Kırım’da ise Tatarlar çoğunlukta. Polonyalıların haricinde beş eyalette sayısal çoğunluğa sahip olan üçüncü milliyet ise Beyaz Ruslar: Mohylew, Minsk, Wilna, Witebsk ve Grodno; yalnız [Grodno’da] sekiz bölgenin haricinde: ağırlıklı olarak Polonyalıların yaşadığı Białystok, Küçük
Rusların çoğunluk olduğu Bielsko, Brest ve Kobryn, Letlerin çoğunluk olduğu Dünaburg, Rositten
ve Ludsen, nihâyetinde Litvanyalıların çoğunluk oldukları Traken. Somlensk eyaletindeki Krasnow
bölgesi de, ağırlıkta olan milliyet hesaba alınacaksa, Beyaz Rusya’ya ait görülmelidir. Litvanyalılar
ve Samogitler Kowno ve Suwałki eyaletlerinde çoğunluktalar, ama Polonyalıların çoğunluk oldukları Suwałki ve Augustów bölgelerinin haricinde. Letler Kurland’da, Estonyalılar ise Estonya’da
açıkça çoğunluktalar, ama Livland kuzey ve güney olmak üzere, neredeyse eşit büyüklükteki iki
bölgeye ayrılmakta. Eğer Suwałki eyaletinin haricindeki Polonya Krallığı’nı da eklersek, Rusya’nın
Avrupa’daki 62 eyaletinde şu milliyetler oranını görebiliriz:
Milliyet
Bir milliyetin çoğunlukta olduğu eyaletlerin sayısı
Büyük Ruslar
30
Küçük Ruslar
10
Beyaz Ruslar
5
Polonyalılar
9
Litvanyalılar
2
Letler
2
Estonyalılar
1
Moldovyalılar
1
Tatarlar
2
Yazar, Kafkaslardaki milliyetleri eyaletlere ve bölgelere göre teritoryalara dağıttıktan sonra,
Rusya’nın Asya tarafına geçiyor. Sibirya’da nüfusun yüzde 80,9’unu oluşturan Rus unsuru açık
farkla çoğunlukta; bunun yanı sıra Burjatlar yüzde 5, Yakutlar yüzde 4, Tatarlar yüzde 3,6, diğer
milliyetler ise yüzde 6,5’tir. Sadece Jakutsk eyaletinde Ruslar yüzde 11,5 ile yüzde 82,2’yi oluşturan
Yakut nüfusu karşısında azınlıktadır. Orta Asya’da Kırgızlar, üç güney [eyaletinin] haricinde bütün
eyaletlerde sayısal olarak en önemli milliyettir – Transkaspya’da Türkmenler nüfusun yüzde 65’ini
[9] Konstantin Fortunatow: Nazionalnyje Oblasti Rossi. Opyt statistitscheskogo issledowanija po danym
wgeobtschej perepisi 1897 g [Rusya’nın milliyetler bölgeleri. 1897 genel sayımının istatistik materyalinin
deneyimi], St. Petersburg 1906. Yazarın, »Ludzkość« [İnsanlık] habercisinin yanlış bildirmesine rağmen,
tanınmış istatistikçi profesör Aleksej Fortunatow ile alâkası yok (1907, 76. ve 77. sayıları).
95
ROSA LUXEMBURG
oluştururlarken, Semerkant’ta Özbekler (yüzde 58,8) ve Tacikler /yüzde 26), nihâyetinde Sartlar
nüfusun yarısını oluşturuyorlar; [Semerkant’ta] Özbekler yüzde 9,7, Kırgızlar yüzde 12,8.
Bay Fortunatow milliyetlerin sayısal çoğunluğuna göre eyaletleri ve bölgeleri temel alarak, devlet
içerisinde şu milliyetler bölgesi şemasını oluşturuyor:
Bölgeler
Söz konusu milliyetin
çoğunluğu oluşturduğu eyaletlerin nüfusu
Söz konusu milliyetin Söz konusu milliyete ait
sayısal çoğunluğu
insanların tüm devlet
oluşturduğu bölgelerin
içindeki sayısı
nüfusu
Bin
1. Büyük Rusların
57.617
57.250
55.673
2. Küçük Rusların
25.347
26.587
22.415
3. Beyaz Rusların
8.517
7.328
5.886
4. Polonyalıların
8.819
8.696
7.931
5. Litvanyalılar-Letlerin
4.101
4.088
3.094
413
958
1.003
1.935
1.352
1.122
6. Estonyalıların
7. Moldovyalıların
8. Kartvelilerin
1.352
9. Ermenilerin
1.173
10. Kafkasya dağ kavimlerinin
6.497
6.157
11. Kafkas Tatarlarının
1.533
12. Diğer Kafkasyalıların
0
13. Çuvaşlar, Başkirler, Tatarlar ve
Mordvinlerin
4.367
14. Kırgız-Türkmenlerin
5.515
15. Sartlar, Özbekler ve Taciklerin
16. Yakutların
3.673
0
7.874
4.365
2.232
2.232
2.046
270
234
227
0
1.173
0
125.640
125.640
17. Diğerlerinin
Toplam
1.092
5.642
Bu şemada, Büyük Rus veya Küçük Rus bölgeleri arasında ve Litvanya, Estonya veya tek tek Kafkas
veyahut bilhassa Yakut bölgeleri arasında olduğu gibi, büyük sayısal farklılıklar çarpışmaktadır. Bu
durum »federasyon« ilkelerinin taraftarlarının geometrik duygusunu, güç ve büyüklük açısından
böylesine eşitsiz milliyetlerin eşit haklı özerk bölgeleri anlamındaki sessiz-sakin ilişkileri konusunda bazı şüpheler uyandıracak derecede rahatsız ettiğinden, istatistikçimiz, fazla şikayet etmeden,
makas ve zamkın yardımına başvurarak bir kaç küçük bölgeyi tek bölge hâline getiriyor ve fazlaca
büyük olan bölgeleri de küçük bölgelere bölüyor. Gerçi hangi temelde bu sonucu çıkardığını bilemiyoruz, am 6 – 9 milyonluk bir nüfusu ilgili milliyet bölgesinin normal ölçüsü diye varsayarak,
Küçük Rus bölgesinin üç, Büyük Rus bölgesinin yedi parçaya bölünmelerinin »basit« olacağı aklına geliyor. Örneğin 6,7 milyon nüfusla Don, Astrachan, Kuban, Stawropol, Karadeniz eyaletleri ile
Tersk eyaletinden iki bölgeyi »Kazak« bölgesi, devamla Kasan, Ufa, Orenburg, Samara eyaletleri
ile Simbirsk eyaletinden iki bölgeyi 9 milyon nüfusluk Tatar-Başkir bölgesi olarak ayırdıktan sonra, geri kalan 25 eyaleti olan 42 milyonluk nüfus alanını basitçe beş simetrik parçaya, hep yaklaşık
8 milyon nüfus kalacak şekilde ve hiç bir milliyet ilkesini uygulamadan bölüyor.
Böylece Rusya’nın bütününün 16 »devlete«, yani milliyetler ilkesine göre özerk bölgeye bölen projeye ulaşıyoruz:
96
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
1 Polonya bölgesi, toplam nüfusu
8.696.000
1 Beyaz Rus bölgesi, toplam nüfusu
7.328.000
1 Baltık bölgesi, toplam nüfusu
5.046.000
3 Küçük Rus bölgeleri, toplam nüfusu
27.228.000
a) Güneybatı (Podolsk, Wolhinya, Kiev ile Grodno’nun üç bölgesi), toplam
nüfusu
b) Asıl Küçük Rus bölgesi (kuzey bölgeleri olmadan, ama Kursk ve Woronesh
eyaletlerinin Küçük Rus bölgeleriyle beraber Poltwa, Charkow, Tschernigow),
toplam nüfusu
c) Yeni Rus bölgesi (Bessarabya, Cherson, Taurien, Jekaterinoslşwa ve Taganrog bölgesi), toplam nüfusu
10.133.000
8.451.000
8.644.000
1 Kafkas bölgesi (Rus bölgeleri haricinde), toplam nüfusu
6.157.000
Orta Asya’da 1 Kırgız bölgesi, Akmolinsk eyaletinin iki bölgesi haricinde, toplam
nüfus
7.490.000
1 Sibirya bölgesi, Akmolinsk eyaletini iki bölgesi dahil, toplam nüfus
6.015.000
7 Büyük Rus bölgesi, toplam nüfus
57.680.000
Yazar tabiî ki bu şemayı düzenlerken, ne herhangi bir tarihsel nedene, ne de iktisadî koşullara,
modern gelişmeye ve doğal koşullarca oluşturulan üretim ve ticaret bölgelerine riayet etmekle kafasının karışmasına izin vermiyor. Bilindiği gibi, böylesi bakış biçiminin seviyeleri, ancak beyinleri
sonuna kadar Marksist »doktrinlerle« dolu olan insanların siyasî entrikalarını şaşırtır. Bunlar ise,
sadece ulusların »haklarına«, özgürlüğe, eşitliğe ve diğer böylesi yüce şeylere gözlerini dikmiş olan
»gerçek devrimci sosyalizmin« kuramcıları ve siyasetçileri için yok hükmündedirler. Şu an için
bu, iki Litvanya eyaletinin – Kaunas ve Suwałki’nin Polonyalı bölgeleri olmadan – Litvanya’nın
tarihsel-kültürel kalbinden, uzun zamandır iktisadî ilişkileri olduğu Wilna eyaletinden ve diğer
komşu bölgelerden ayrılması ve bu iki eyaletin, gevşek tarihsel ve güncel iktisadî ilişkilerin olduğu
Livland, Kurland ve Estonya ile birleşmesinde kanıtlanmaktadır. Ukrayna’nın da simetri nedenlerinden ve doğal ve iktisadî bağlantının aksine farklı bölgelere bölünmesi, diğer yandan Sibirya’nın
12,5 milyon kilometrekarelik alanı olan, Avrupa’dan daha büyük, son derece ciddî doğal, iktisadî
ve kültürel karşıtlıklara sahip olan bir ülkenin tek bir özerk bölge hâline getirilmesi, bu tüm »dogmalardan« bağımsız metodun kanıtıdır tabiî ki. Bu şemada aynı zamanda milliyetler özerkliği ilgili
milliyetin iktisadî ve toplumsal sistemi ile hiç bir bağlantı olmaksızın ele alınmaktadır. Nihâyetinde
merkezîleşmiş idaresi, yasaması ve kültürel yaşamı olan belirli bir teritoryanın zorunlu önkoşul
olduğu bölge özerkliğini demek ki, kısmen göçebe iktisatı altında ve tamamen kabile gelenekleri
ile yaşayan ve bugüne kadar Rus mutlakîyetçiliğinin tüm teritoryal idare uğraşlarını tökezleten
Kırgızlar, Yakutlar veya Burjatlar aynı Polonyalılar gibi yerine getirebilecekler. Demek ki özerk
bölgelerin »sosyalist-devrimci« kanaatin keyfine göre kurgulanması tamamen »serbest«, mekân
ve zaman ile herhangi bir temelde bağlantısız ve verili olan bütün tarihsel, iktisadî ve kültürel ilişkiler sadece »devrimci« makaslarla sanatsal milliyetler parsellerinin kesilerek ortaya çıkartılacağı
materyal rolünü oynuyorlar.
Peki, Rusya’nın salt etnografik metoda göre gerçekleştirilecek siyasî parçalanması hangi sonucu
ortaya çıkartmaktadır? Bay Fortunatow’un taslağı, tam anlamıyla milliyetler esasıyla alay etmektedir. Kültürel olarak kaynaştıkları Polonya milliyetinden ayrılan Litvanyalılar, etnografik benzerlikler nedeniyle, kendilerini aynı Polonyalılarla olduğu gibi özdeşleştiremedikleri Letler ve Estonyalılarla bir Baltık »milliyetinden« bir araya getiriliyorlar, ki bu şekilde Livland ve Estonya’nın
tamamen Almanlaşmış kültürel merkezlerine bağlanıyorlar. Gürcülerin, Ermenilerin, Tatarların ve
bir kaç düzine Kafkas kabilesinin tek bir »Kafkas« milliyetinde birleştirilmesi ise milliyet özerkliğinin kötü niyetli bir hicvine dönüşmektedir. Bessarabya’daki Moldovyalılar ile Kırım Tatarlarının
Küçük Rus milliyeti altına sokulmaları ve nihâyetinde kendi yaşamlarını sürdüren, birbirlerinden
kültürel gelişme basamağı, dil, inanç, hatta kısmen ırk açısından farklı olan Nenzleri, Ostjakları,
Tunguzları, Burjatları, Yakutları, Çukçukları, Kamçadalları ve daha bir çok kabileyi Sibirya’nın Rus
97
ROSA LUXEMBURG
nüfusuyla birlikte, ortak yasaması, idarî ve kültürel kurumları olan gizemli bir »Sibirya« milliyeti içerisinde toparlamak, daha az acımasız değildir. Fortunatow’un taslağı esas itibariyle milliyet
esasının doğrudan olumsuzlanması ve aynı ölçüde anarşist metodun bu gözyaşı vadisinde nesnel
toplumsal gelişmeye hiç bir şekilde riayet etmeden keyfine göre »iyileştirmeyi« iddia ettiği çirkin
gerçeğin aynı sonuçlarına: »milliyetlerin hakkının« ve eşitlik emrinin sistematik iğfaline ulaştığı
ilginç bir denemesidir. Aradaki tek fark şudur: milliyetin, liberalizmin ve anarşizmin ideolojisince
hayal edilen »haklarının« ayaklar altına alınması gerçekte, kendi iç anlamına ve – ki, bu en önemlisi – kendi devrimci diyalektiğine sahip olan tarihsel gelişme sürecinin bir sonucuyken, toplumsal
olarak büyümüş olanı hevesle kesip parçalayan ve toplumsal olarak birbirleriyle uyuşmayanları
birleştirmeye çalışan devrimci-milliyetçi becerisizlik, her türlü akıldan uzak ve siyasî palyaçoluğun
rüzgârından beslenen şematik bilgiçlik tasladığından, milliyetin o öylesine kutsadığı »haklarını«
kendisi ayaklarıyla ezmektedir.
98
6. Polonya Krallığı’nın özerkliği
I
Bütün bu daha önce gösterilen örneklerden, ulusal özerkliğin, sosyalistlerin her koşul altında gerçekleşmesi için uğraş vermesi gereken ne tek, ne de bütün milliyet gruplarına uygulanabilecek
bir siyasî biçim olmadığı sonucu çıkıyor. Özerkliğin belirli durumlarda uygulanmasının özgürlüğe
ve demokrasiye aykırı hangi sonuçlara yol açabileceğini Litvanya örneği göstermektedir. »Sosyalist-devrimcilerin« geleceğin özgür Rusya’sındaki özerklik kurumlarına yönelik olan düşünceleri,
böylesi bir var oluş biçiminin çok çeşitli biçimlerde farklı milliyetlerden oluşan nüfusun temeli
olarak alınmasının ne denli gerçek dışı olduğunu kanıtlamaktadır. Kendisini geleneksel anarşistmilliyetçi boş laflardan kurtaran günümüz sosyalizmi özerklikte en fazla, belirli koşullar altında
– burjuvazi ve proletarya için – burjuva toplumunda tarihsel olarak gerekli olabilecek ilerici siyasî
gelişmenin bir biçimini görebilir; ancak modern gelişmenin verili bir bölgede ne iktisadî çıkarların
ayrılmasına, ne de ilgili milliyetin var olan burjuva kültürünün farklılaşmasına yol açan – veya
milliyetlerin teritoryal ve toplumsal bileşiminin bölgesel ayrılmaya izin vermediği yerlerde [bu
özerkliğin] hiç bir şekilde gerçekleşemeyeceğini de. Soyut olarak bütün milliyet kuruntuları için
ve hem de uygunsuz koşullar altında her derde deva ilaç olarak kullanılan bir özerklik, tersinden
hakkı verilmek istenilen milliyetler arası karşıtlıkların körüklenmesine yol açabilir. Bütün bu durumlarda – ezilen milliyetlerin hakkını yemek için değil, aksine onları korumak için – geniş yerel
özyönetim, bütün yurttaşların eşitliği ve buna uygun tüm devlet lisan yasası kombinasyonu, burjuva toplumunun koşullarının izin verdiği ölçüde, milliyetler arasındaki karşıtlıkları hafifletme ve
azaltma zorluğundan çıkışın tek yoludur.
Gördüğümüz gibi, ülkemizin sosyokültürel ve tarihsel koşulları Polonya Krallığı için ülke özerkliğini gerekli kılmaktadır, hem de Rus devletindeki Asya despotizminin alaşağı edilmesini ve kapitalist iktisat ile burjuva gelişiminin gereksinimlerini yerine getirmeyi hedefleyen siyasî devinimlerin
zorunlu sonucu olarak. İşte tam da bu nedenlerden dolayı özerklik, devrimci Polonya proletaryasının programatik talebidir. Ancak bilinçli proletaryamız bu şiarı savunurken, bizdeki burjuva
partilerinkilerden çok farklı bakış açılarıyla kendisini yönlendirmektedir. Ülke özerkliği Polonyalı
mülk sahibi sınıflar için sınıf egemenliğinin mükemmel bir aracı olduğundan, bütün hayallerinin
hedefidir. Ancak yıpranmış yurtsever boş söylemler, proletaryanın devrim dönemindeki tavrıyla
kızgına dönen büyük toprak sahiplerinin, fabrika sahiplerinin, atölye sahiplerinin, ruhban sınıfının ve ideolojik uydularının bilumum sürüsünün, mücadele eden kent ve taşra proletaryası ile
sınırsız, »ulusal«, »kendi« hesaplaşmasını yapma uğraşlarını pek beceriksiz ve üstünkörü örtebiliyor. Burjuva toplumundaki özerklik uğraşlarının bu genel nedeninin tek tek katmanların ve
partilerin programlarına ve taktiğine nasıl yansıdığını, bu çalışmanın sonunda göstereceğiz. Ama
bunun yanı sıra sınıfların sömürülmesine yönelik olan çıkarların burjuvazimizin siyasetine ve yayıncılığına nasıl bir klasik kinizmle yansıdığı, özerkliğin, günümüz toplumunun koşulları altında
sınıf egemenliğinin bir aracından başka bir şey olmadığını ve olmayacağını gösteren nesnel içeriğini açığa çıkartmaktadır. Nasıl modern devletlerin anayasa biçimleri, cumhuriyetçi hükümet
biçimleri gibi demokratik kurumları esas itibariyle burjuva egemenliğinin gelişmiş biçimleriyseler;
nasıl son yüzyılın eşiğinde ilân edilen ünlü »insan ve yurttaş haklarının« bu yüzyılın bütün sosyal
ve siyasî tarihini esas içeriğine, yani Avrupa kıtasındaki ilk modern anayasanın kendisine süs olarak taktığı o yüce üçlü »özgürlük, eşitlik ve kardeşlik« şiarını sömürünün özgürlüğüne ve burju99
ROSA LUXEMBURG
vazinin egemenliğine indirgediyseler [ve bu] – Marx’ın sözleriyle söyleyecek olursak – proletarya
için »piyadelerin, süvarilerin ve topçuların« [1*] yatay üçlüsüne dönüştüyse, ülke özerkliği de kendisini burjuva partilerinin yurtsever boş söylemlerinin örtüsünden ve milliyetçi »devrimcilerin«
müphem hayallerinden sıyırdıktan sonra, aristokrasi ve burjuvazinin »ulusal« kent proletaryası
ile küçük ve topraksız köylüler üzerindeki olgun»yerli« egemenliğin en yavan biçimi olarak göstermektedir. Bu, bir zorluk çıkartmaz, dezavantaj değildir, tam tersine – tarihsel varlık hakkı böyledir
ve bunlar ülke özerkliğimizin gerçekleşmesinin nesnel garantileridir. Polonya halkı için özerkliğin
karakteri hakkında yanılmak olanaksızdır; ne de olsa sınırının yanı başında »kendi« örneğine ve
Galiçya’daki özerk iktisat deneyimine sahiptir.
Eğer, öncüsü sayesinde bilimsel sosyalizmin serin analizini bilincine çıkaran proletaryamıza özerkliğin asıl içeriğinin bütün yanılsamaları ve [özerkliğin] her türlü milliyetçi idealize edilişi yabancıysa, o zaman burjuva gelişim biçimleri hakkındaki anarşist hayal kırıklıklarına ve kayıtsızlığa da,
bunlar burjuvaî olduklarından, yani farklı siyasî hoppa adamın sözde devrimci fantezilerinde bir
araya gelenler değil, sadece bugünkü toplumda ortaya çıkabildiklerinden, mesafeli davranmalıdır.
Sosyaldemokrasi, sınıf egemenliğinden kurtuluşun sadece ve tek başına [sınıf egemenliğinin] en
geniş ve engelsiz gelişimi ve gündelik, yorulma bilmez sınıf mücadelesiyle olanaklı olacağını öğrendikten sonra, bu gelişmeden zaferin bütün araçlarını ve bütün umutlarını çıkarttığından, her ülkede »burjuva« özgürlüklerinin ve demokratik kurumların en enerjik savunucusu oldu; bunlar kendiliğinden ekonomik sömürüyü veya bugünkü devletin sınıf karakterini yıkabileceklerinden veya
en azından sınırlayabileceklerinden değil, bunlar sayesinde bu sömürü ve sınıf karakterinin daha
olgun ve daha ilerici biçimleri ortaya çıktıklarından ve proletaryanın mücadelesi için bilinçlenme
ve organizasyon kolaylaşarak, [proletaryanın] kaçınılmaz zaferi hızlandırıldığından.
Ve ülke özerkliği de Polonya proletaryası için tam da bu anlamda bir hedeftir, çünkü henüz ülkemizde vahşi, arkaik biçimlerdeki ve bu yüzden proletaryanın bilinçlenmesini ve mücadelesini
zorlaştıran burjuva egemenliğinin ilerici biçimidir. Varlık sahibi sınıflarımıza kendi sınıf çıkarlarına hizmet eden ulusal-kültürel özgürlükler aynı zamanda proletaryaya, sınıfın direniş aksiyonu
için bir çok yeni ve keskin silahlar vermektedir. Artan iktisadî gelişme, sanayii ve ziraî üretiminin,
ticaret ve ulaşımın, entelektüel, siyasî yaşamın canlanması – devletteki genel özgürlükçü kurumların arka planında ülkenin özerklik kurumlarının teşvik edeceği tüm gelişmeler, çalışan insanların
olgunlaşması ve sınıf yoğunlaşması için avantajlı bir atmosfer olacaklardır.
Farklı anayasa ve cumhuriyetçi biçimler proletarya için nasıl, öyle ya da böyle, güçlü ve açık sınıf
mücadelesinin elverişli alanlarıysalar, ülke özerkliği de çok farklı biçimlerde, özyönetim kurumlarının hangi biçimleri ve hangi kapsamı alacaklarına bağımlı olarak, [sınıf mücadelesine] etkide
bulunabilirler. Ülkemizdeki burjuva partilerinin ve devrimci proletaryanın özerklik talebini ileri
sürmelerine neden olan çıkarlar ve bakış açıları ne denli birbirlerine ters iseler, o zaman bu talebin
gerçekleştirilmesine ve detaylarının gereksinimlerine yönelik planları da tabiî ki o denli birbirleriyle çelişir olmalıdır. Eğer ülkemizdeki varlık sahibi katmanlar özerklik kurumlarının ülkemizin
burjuva gericiliğini muhafaza etme hedefine uyarlamaya çalışırlarsa, o zaman proletarya özerkliğe,
Polonya’nın, devletin diğer parçalarındaki halk ile demokratik ve devrimci bağlantısını olanaklı
kılan ve şart koşan karakteri vermeyi hedeflemelidir. Eğer ülke çapındaki özyönetim aristokrasi ve
Polonyalı sanayiciler için, dürüst olmayan işleriyle »yerli« kliğin çıkarlarını koruma ve kollamanın
alanı olarak görünürse, o zaman [bu özyönetim] proletaryanın pozisyonundan rasyonel iktisadî
ve toplumsal gelişmenin itici gücü olarak önem kazanır. Eğer ulusal-kültürel var oluşun özgürlüğü »ulusumuzun tepesindekiler« için öncelikle yerel küçük burjuva aydınlar ile ruhban sınıfının
çalışan sınıfların aklı üzerindeki sınırsız entelektüel ve ahlâkî baskısı biçiminde görünüyorsa, o
zaman sosyaldemokrasi buna karşın özyönetimin eğitim ve kültürel kurumlarını kent ve taşradaki
geniş halk kitlelerini entelektüel bağımsızlığa ve ülkemizdeki, kendilerini doğuştan halk »eğitimcisi« olarak görenlere karşı direnç gösterme yetisine kavuşmalarını sağlayacak hedeflere yöneltmek
için uğraş vermelidir.
Bu nedenle özerklik, proletaryanın sınıf partisi için devletin bütünündeki koşulların büyük devrimci reformu ile kopmaz biçimde bağlantılı bir detaydır, yani Rusya’nın bütünündeki demokra[1] Bkz. Karl Marx: Der achtzehnte Brumaire (On sekizinci Brumaire), MEW, Bd. 8, S. 148.
100
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
tik kurumların kısmî uygulamasıdır. Ülke özerkliği talebi, sosyaldemokrasinin programında, tüm
devlet için cumhuriyet talebiyle kopmaz bir biçimde bağlantılı olarak yer almaktadır. [2*] Çünkü
Polonya Krallığı için özerklik ancak devrimin nihaî zaferi ve mutlakîyetçi düzenin alaşağı edilmesi
durumunda gerçekleştirilebilir ve ülkemizde sadece bu bağlantıda ilerleme ve toplumsal gelişmenin bir aracı olabilir.
Ayrıca özerklik kurumlarının kendilerinin az ya da çok demokratik ve ilerici karakteri olabilir. Bu
nedenle proletaryanın partisi ülke parlamentosunun ve ülke idaresinin tamamen [bu parlamentonun] kontrolü altına alınmasının yanı sıra, özyönetime ait olan bütün meselelerin alanındaki ve
hiç bir şey tarafından engellenemeyecek parlamenter yetkinin yanı sıra, bu parlamento için genel,
eşit, gizli ve doğrudan seçimler talep etmek zorundadır. [Proletaryanın partisi] sadece yerliler tarafından yerine getirilecek idare ve yasamanın yanı sıra, memurların ve ülke hakimlerinin ülkedeki
bütün yetişkin nüfus tarafından seçimle [göreve getirilmelerini] talep etmelidir. Polonya halkı için
sadece ulusal okullar değil, aynı zamanda çalışan insanların en geniş kitlelerine gerçek eğitimi olanaklı kılacak gerçek bir halk okulu idaresinin inşa edilmesi.
Sosyaldemokrasinin özerkliği kapsamı ile merkezî yasama karşısındaki konumuna yönelik taleplerini de proletaryanın aynı, tam olarak belirli tutumu belirlemelidir. Sosyaldemokrasi bu durumda
da, kendisini her »olanaklı olan« özyönetim sorumluluğuna ve »en geniş özerkliğe« sokan ütopik
milliyetçilerin kof görüşleri ile yönlendirmediğinden ve ayrıca siyasî çizgisinde ülke özerkliği ile
devletin merkezî kurumları arasındaki alanların paylaşımında son derece tutarlı bir biçimde Polonya ve Rusya gericiliğinin çıkarlarına odaklanan mülk sahibi sınıflara karşı kararlı bir şekilde
karşı çıktığından, genel programatik pozisyonunda durmaktadır.
Bu pozisyondan bakınca, Polonya proletaryasının ülkemiz için talep edeceği özerklik yasasının
kapsamı sıradan bir mesele veya siyasî konjonktürün bir meselesi değildir. Sınırları, özerkliğin
Polonya Krallığı’ndaki maddî temelini yaratmış olan aynı nesnel kapitalist gelişme şartlarıyla belirlenmektedir. Ülkemizde bugün bütün toplumsal ve kültürel gelişme, aynı ülkemizdeki siyasî
özgürlüğün ve özerkliğin sayesinde gerçekleşebileceği devrimci hareket gibi, Polonya Krallığı’nı
Rusya’ya bağlayan kapitalist gelişmeye dayanmaktadır ve ifadesini, bu gelişme sonunda devletin
bütününde milliyet farkı olmaksızın tek sınıfta birleşen proletaryanın sınıf mücadelesinde bulmaktadır. Bu sebepten dolayı bu kapitalist gelişmenin menfaatleri ile proletaryanın birlik ve sınıf mücadelesi menfaatleri, sosyaldemokrasinin devletin bütünündeki yasama ile ülke çapındaki
özyönetimin yetkileri arasındaki toplumsal ve siyasî yaşam alanlarının uygun paylaşımını belirleyebilmesine yardımcı olacak doğal, nesnel ölçektir. Kendimizi bu iki noktadan yönlendirerek,
Polonya Krallığı nüfusunun diğer nüfusla eşit haklı olarak, genel ve eşit seçim hakkı ile katılması
gerektiği merkezî yasama alanına öncelikle devletin siyasî anayasasının içeriğini ve ilkelerini oluşturan meselelerin girmesi gerektiği sonucuna ulaşırız. Sosyaldemokrasi, devletin bütünü için bir
anayasa koyucu meclis üzerinden devlette cumhuriyetçi-demokratik bir sistemin kurulmasını talep ederek, kararlı bir biçimde devlet bütününün meclisinin yetkileri arasına, siyasî sistemin ilkelerinin detayda geliştirilen ve tamamlanan dokunulmazlığın ve yasa önündeki eşitliklerini, devamla
toplantıları, sendikaları, ifade ve basın özgürlüğünü, komün ve vilâyetin özyönetimini ilgilendiren
bir yasamayı talep etmektedir.
Eğer şimdi siyasî yaşamın, günümüz parlamentosunun yasama içeriğini oluşturan güncel sorularına geçersek, o zaman sosyaldemokrasinin ilkesel duruşundan, kapitalist iktisatın ve günümüz sınıf
devletinin yaşam temellerini oluşturan o iktisadî ve siyasî meselelerinin de merkezî yasamanın
[sorumluluğu] altına girmek zorunda oldukları sonucu çıkar. Bunlar, şunlardır: Gümrük ve ticaret
politikaları, modern iletişim araçları (demiryolu, posta, telgraf), ordu, vergi sistemi, sivil ve ceza
hukuku, nihâyetinde kamusal eğitimin genel temelleri. Şimdi her konuyu sırasıyla tek tek ele alalım.
[2*] R.L. burada 1904/1905’de Leo Jogiches ile birlikte kaleme aldığı »Ne istiyoruz? Polonya Krallığı ve
Litvanya Sosyaldemokrasinin programının yorumu« başlıklı programatik metne atıfta bulunuyor. Metin,
önce gazete makalesi, sonra 1906’da Varşova’da broşür olarak yayımlandı. Üçüncü bölümün ilk paragrafında tüm Rus devleti için cumhuriyet, ikinci paragrafta da Polonya Krallığı için ülke özyönetimi, yani
özerklik talep edilmekte. Bkz.: Rosa Luxemburg, GW, Bd. 2, S. 37-89.
101
ROSA LUXEMBURG
II
Aynı devlet toprağının tek tek parçaları arasındaki gümrük ve ticaret kısıtlamalarının ortadan
kaldırılması, devlet topraklarının tek bir ticaret teritoryasına birleştirilmesi, her ülkedeki kapitalist gelişmenin ve aynı şekilde büyük devlet gelişiminin en önemli sonuçlarından birisidir. Hatta
Avusturya-Macaristan düalizmi bile, imparatorluğun iki parçasının gevşek federalist ilişkilerine ve
Avusturyalı rakipleri, özellikle Böhmen ve Mähren’deki dokuma fabrikaları tarafından zayıflatılan
Macar sanayii burjuvazisinin güçlü muhalefetine rağmen, monarşinin her iki parçasındaki gümrük
ve ticaret birliği ile tek tip ticaret yasasını ayırmaktan acizdir. Ve 24 Eylül 1868’de Galiçya eyalet parlamentosundaki ünlü kararda formüle edildiği gibi, Galiçya’nın cesur ve en geniş kapsamlı
özerklik programı dahi, Galiçya için gümrük özerkliği talep etmemişti. Ve 1880li yıllarda kendine gelen Galiçya burjuvazisi »Galiçya’nın kendi sanayiini yaratmasını« talep ettiğinde ve baskıcı
Avusturya sanayiinden kurtuluş fikri gündeme oturduğunda, bu hareketin en çevik savunucusu
kesin bir dille şunları söylüyordu: »Eğer gümrük sınırımız olursa, kendi sanayimiz de olur [diyenlere] hemen şu yanıtı veriyoruz: Galiçya’da gümrük sınırı olmayacak... Avusturya’da gümrükler
kalktıktan sonra, ilelebet kalkmış oldular. Avusturya’ya ister merkeziyetçi, isterse bir özerklik taraftarı baksın fark etmez; eyaletler arasında gümrük engellerinin kurulması söz konusu olamaz.
Tahta bağlı ülkeler ile Avusturya eyaletlerinin ticaret politikaları açısından bağımsız özerk bütünlerin birliğine bölünmeleri olanaksızdır. Kendi gümrük sınırları ve gümrük tarifeleri olan eyaletler
fikri, monarşinin var oluş hakkını kaale almayan [bir fikirdir]. Dolayısıyla her eyaletin sadece diğer
Avusturya eyaletleri karşısında değil, yabancı ülkeler karşısında da gümrük özerkliğine sahip olması gerekirdi. Başka türlü özerk gümrükler hedefi hayal olur. Sonuçta uluslararası ticaret sözleşmeleri tek tek eyaletlerin özerkliğinin [meselesi] olmak zorunda kalırlar. Avusturya topraklarında
kaldığımız müddetçe, sorunu irdelememizde gerek yoktur.« [3] »Avusturya toprakları üzerinde«,
yani Avusturya devletine ait olunmasının tarihsel temelinde duran Galiçya burjuvazisi, gümrük
özerkliği düşüncesini daha başından uygulanamaz bir ütopya olarak nitelendirdi.
Ülkemiz için aynısını Kongre Polonya’sının gelişme tarihi teyit etmektedir. 1815 Viyana
Sözleşmesi’ne göre Polonya Krallığı gümrük özerkliğine sahipken ve Rusya ile arasında ticaret sınırı varken, eski aristokrat cumhuriyetinin diğer parçalarıyla tek tip bir ticaret alanı oluşturuyordu.
Ancak Polonya’nın eski bütünlüğünün ve devlet bağımsızlığının kalıntısı olan bu durum, belirli bir
zaman içerisinde,1820’lerde Kongre Polonya’sında ilerleyen kapitalist gelişme tarafından ortadan
kaldırıldı. Polonya’daki üretimin Rusya’nın doğusundaki piyasayı kullanmaya başlamasından beri,
Polonyalı fabrikatörlerin Polonya ve Rusya arasındaki gümrüğün kaldırılmasına yönelik çağrıları
hep duyuluyordu. Henüz 1826’da Polonya Krallığı’nın özerk maliye bakanı Prens Lubceki [-Drucki] Rus hükümetine gönderdiği istek mektubunda ticarî sınırların kaldırılması gerektiğini belirtiyordu: »Polonya nihâyetinde Rusya’ya aittir ve her iki ülke bir bütün oluşturmaktadır.« Ancak Rus
fabrikatörler, özellikle Moskova’dakiler bu nedenlerden dolayı, yani Polonya sanayiinin doğu piyasalarında tehdit oluşturacak rekabeti karşısında tersinden Rusya ve Polonya arasındaki gümrük
sınırlarının daha da yükseltilmesini, yani özerk Kongre Polonya’sının ticarî olarak daha çok ayrılmasını istiyorlardı. Kasım Ayaklanmasının 1831 yılında bastırılmasından sonra, I. Nikolaus döneminde ekonomik ve siyasî gericiliği temsil eden korumacı Rus partisi, bakan Kaukrin öncülüğünde
belirli bir süre Rusya’yı Polonya’dan ayıran yasaklayıcı gümrük uygulamalarını yürürlüğe sokmayı
başarmıştı. I. Nikolaus, ayaklanmanın başladığına dair ilk haber geldiğinde Kont Jezierski’ye şu
mesajı gönderdi: »Ve şimdi bağımsızlığı elde edecek olursanız, o zaman kıyıdaki limanlar olmaksızın durumunuz ne olacak? Zanaatkârlarınız Rusya’daki pazarları olmadan ne yapacaklar?« Rus
gümrüklerinin yükseltilmesiyle Kongre Polonya’sındaki ayaklanma ve tekstil sanayii çöktü. Ancak
kapitalizmin, Çarlığın bilinçli olarak desteklediği kaynaştırıcı tandansı, yapacağını yaptı. Rusya ve
Kongre Polonya’sı arasındaki gümrük sınırı 1851’de nihaî olarak kaldırıldı ve ancak o zamandan
itibaren Rusya ve Polonya’daki iktisadî devinimle bağlantılı olarak serfliğin kaldırılması, demiryollarının inşası, sanayii kredileri için kurumların oluşturulması vs. – yani Kongre Polonya’sı ve
Rusya arasında her geçen gün daha sıkı birlikteliği yaratarak, iki ülkeyi de tek tip iktisadî organiz-
[3] Tadeusz Rutonski: W sprawie przemgslu krajowego (Yerel sanayii üzerine), Krakau 1883, S. 54.
102
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
maya dönüştüren kapitalist büyük sanayii çağı başlayabildi. [4] Demek ki bugün Rusya’nın ticaret
ve gümrük alanını tek tek eyaletlerin teritoryalarına bölme fikri, Polonya’nın gümrük özerkliğini
mezara gömen büyü sanayii üretiminden manifaktür öncesi üretim biçimlerine geri dönme önerisiyle; Polonya-Rusya kapitalizmini, daha ilerici koşullara ulaştırma çabasındaki devrimci metot
yardımıyla değil, tam tersine çoktan aşılmış koşullara geri döndüren gerici metodun yardımıyla
yok etme önerisi ile eş anlamlıdır.
Polonya Krallığı için gümrük özerkliği uygulama fikri sadece bir küçük burjuva uğraşısı, eski Nasyonal Demokrasi biçimindeki bir partinin küçük burjuva gericiliğinin ifadesi olan bir çözümü olabilir. Ancak böylesi bir tandansın ütopikliği bugün herkes için öylesine açıktır ki, ülkemizdeki burjuva partilerinden hiç birisi Polonya Krallığı için gümrük özerkliğini talep etmemektedirler. Tabiî
ki bilinçli proletaryanın programının bütün noktalarında kapitalizmin durgunluğuna veya gerilemesine değil, tam tersine en olanaklı, engelsiz gelişmesine yönelen partisi, ülkemizdeki proletaryanın sınıf hareketi Polonya’nın, Polonya Krallığı ile Çarlık arasındaki gümrük sınırının kalkmasına
neden olan büyük sınaî gelişmenin toprağında büyüdüğünden, kesinlikle Polonya ile Rusya’nın
ticarî ve gümrük sınırlarıyla ayrılmasını savunmaz. Sosyaldemokrasi ayrıca serbest ticaretin kararlı bir taraftarı olduğundan, Polonya için gümrük ve ticaret özerkliğini talep etmez. Bütün gümrük sınırlarının kaldırılması sosyalist proletaryanın enternasyonal talebidir. Çünkü Polonya’nın
gümrük özerkliği pratikte Polonya ve Rusya arasında bir gümrük sınırı kurmak anlamına gelir, ki
yurtdışına – Almanya’ya, Avusturya’ya vs. – karşı bağımsız gümrük tarifelerinin, Polonya ve Rusya arasındaki bir ticaret sınırı kurulmaksızın oluşturulması olanaksızdır. Sonuç itibariyle Polonya
için gümrük ve ticaret özerkliği talebi, Polonya sosyaldemokrasisi için sadece basit bir geri dönüş,
büyük devlet ve büyük kapitalist pozisyonundan ayrılıp, küçük burjuva partikülarizmine geri dönüş: serbest ticaretin kararlı savunuculuğundan ayrılıp, gümrük korumacılığının tanınmasına geri
dönüş [anlamına gelir].
İkinci noktaya geçelim. Kapitalist iktisatta modern iletişim araçları – demiryolu, posta, telgraf –
birincil rol oynamaktadırlar. Bu kurumların tekniği daha başında büyük şirketlere uygun olarak
geliştirilmiş ve büyüme ile paralel ve kapitalizme bağımlı olarak gelişmeye devam etmektedirler.
Demiryolu, posta ve telgraf, modern ürün mübadelesinin maddî araçlarıdırlar ve bu nedenle kapitalist üretimin büyümesiyle birlikte giderek daha büyük önem kazanmaktadırlar, ki burada karşılıklı sıkı bağımlılıkta hem dünya piyasalarının şartı, hem de bunların sonucudurlar. Bu nedenden
dolayı demiryolu, posta ve telgrafın yönetim politikası ile idaresi bölünemezler ve özleri itibariyle,
aynı kapitalist üretim gibi, her türlü partikülarizme karşı çıkmaktadırlar. Modern iletişim araçları
aynı zamanda dünya pazarının maddî bağlantıları ve var oluş temelleri olarak, burjuva devletinin
engellerini en fazla aşan ve en fazla dünya pazarı karakterine sahip olan görüngülerdir. Demiryolu ve posta ayrıca düzenlemelerin ve uluslararası yasaların konusudurlar. Dünya Posta Birliği
1874’den beri vardır. Modern devletin tüm alanındaki büyük sanayiye ve büyük ticarete dayanan
gelişme ve koşullar mutlaka tek tip demiryolu ve postaya, ortak merkezî yasama temelinde ortak
idareye gereksinim duymaktadırlar. Gelişme de fiilen bütün önemli ülkelerde – Fransa’da, Birleşik Devletlerde, Avusturya-Macaristan’da, Almanya’da – bu yönde devam etmektedir. Almanya’da
bugün, uzun müdahalelerden sonra, demiryolu şirketlerinin tarife politikaları ilkelerinde, sadece
formel değil, aynı zamanda her yerde bütünsel olarak geçerli olan aynı tarifeler nedeniyle maddî
tek tiplilik de vardır. Buna rağmen hâlâ yedi farklı, formel olarak bağımsız Prusya, Bavyera, Saksonya, Württemberg, Baden, Oldenburg ve Mecklenburg demiryolu şirketleri olsa da, bunlar
sadece Alman federalizminden arta kalan ilişkilerin kalıntılarıdırlar. Bu federalist ilişkilerin kalıntıları, gelişmenin çıkarları karşısında gerici karakterlerini ve zararlılıklarını muhafaza etmektedirler, hem de öylesine yüksek ölçüde ki, hem güneyin büyük sanayii ve ticaret çevrelerinin, hem
de Alman sosyaldemokrasisinin direnişiyle karşılaşacak derecede. [Sosyaldemokrasi] 1900 yılında Mainz’da gerçekleştirilen parti kurultayında bütün Alman demiryollarının Rayh’ın kontrolüne
geçmesini ve şimdiye kadar sadece idarenin alanı olan demiryollarının merkezî yasamanın karar
yetkisi altına alınmasını talep eden bir kararı kabul etti. Bebel bu kurultayda, »ulaşım sisteminin
[4] Okur detayları, bu satırların yazarının kaleme aldığı »Polonya’nın sınaî gelişimi« (Leipzig 1898) başlıklı çalışmada bulabilir (Rosa Luxemburg, GW, Bd. 1/1, S. 113-216).
103
ROSA LUXEMBURG
merkezîleştirilmesi, Alman iktisat politikasının yaygınlaşmasının, tek tip gümrük ve ticaret yasalarının zorunlu bir sonucudur« diyerek sosyaldemokrasinin pozisyonunu formüle ediyordu. [5*]
Kısa bir süre sonra güney Almanya eyalet parlamentolarındaki sosyaldemokrat milletvekillerinin
tam da partikülarist slogan anlamında ortaya çıkan [ve] güney eyaletleri demiryollarını birleştirme çabaları, ki bu bütün demiryollarını birleştirme hedefiyle çelişiyordu, parti sıralarında kararlı direnişle karşılaştı. Alman sosyaldemokrasisi, katı merkezî ulaşım politikasını dikkat çekici bir
biçimde sadece kişi ve ürün nakliyatını teşvik etmek ve kolay ulaşılır hale getirmekle değil, aynı
zamanda demiryolu çalışanlarının çıkarıyla da gerekçelendiriyordu. Her ne kadar bütün Alman
sistemlerinin en gericisi olan Prusya [sistemi] her yerde olduğu gibi, bir merkezî Rayh demiryolu
idaresinde de üstünlük sağlayarak gerçekleşecek olsa da, proletaryanın partisi, güney Almanyalı
demiryolu çalışanlarını güney Almanya’nın güya demokratik hükümetlerinin yetkisi altında bırakarak değil, tersinden, onları merkezîleştirilmiş bir demiryolu sistemine ve böylece aynı şekilde
merkezîleşmiş işçi sınıfının merkezî yasamanın organı aracılığıyla Rayh’a etkide bulunabileceği bir
alana dahil ederek, korumayı hedeflemektedir. Çünkü proletaryanın yoğunlaşan saldırısı burada
en büyük siyasî ağırlığını ve etkide bulunma fırsatını kazanabilir, ayrıca – asıl önemli olan budur –
tek tek işçi katmanlarını aydınlatmak için en büyük ajitatif etkiyi [elde edebilir].
Demiryolları ve posta ile telgrafın modern kurumları Polonya’da büyük sınai gelişme ile birlikte
ve Rusya ile olan devlet birliği çerçevesinde, ayrıca bu birliğe nedensel bağımlılıkta ortaya çıktılar. Çoğunlukla ülkenin özerk bağımsızlığının kaldırılması ve kısmen devletin, Sivastopol Faciasından sonra yeniden iç kurulmasının bir ifadesi olarak ortaya çıktılar. İlk demiryolu – Varşova
Viyana Demiryolu, Polski bankasının bir yaratığı – 1845’de kuruldu. Diğerleri ise 1860lı yıllardan
itibaren: Varşova Petersburg Demiryolu 1862’de, Varşova Terespol Demiryolu 1866’da, Weichsel
Demiryolu ve Iwangorod Dąbrowa Demiryolu da 1870li yıllarda. Demek ki Polonya Krallığı’ndaki
ulaşım araçları daha oluşurlarken yerel ve Rusya ile salt mekanik olarak bağlı kurumlar değillerdi, aksine daha başından itibaren büyük devlet temelinde oluşmuşlardı. Sonuç itibariyle bunların
merkezî yasamadan ayrılmaları, ülkenin ulaşım sisteminin büyük kapitalist sanayiinin çıkarlarına
ve gereklerine ters düşen bir biçimde devletsel bütünlükten sunî olarak koparılması anlamına gelir. Sosyaldemokrasi sadece bu nedenden dolayı Polonya toprağındaki demiryolu ve posta politikasının merkezî parlamentonun sorumluluğundan alınmasını talep etmez, çünkü proletaryanın
partisi, kuşkusuz demiryollarının, postanın ve telgrafın da ait olduğu modern, salt ekonomik değil,
entelektüel kültürün de maddî araçları olan iletişim araçları sorununda enternasyonal pozisyonda
durmaktadır ve bunları genel kullanıma ve kamu mülkiyetine, yani olanaklıysa dünya çapındaki,
ama en azından büyük devlet düzeyindeki yasama ve idare altına almayı hedeflemektedir. Sosyaldemokrasinin çıkarlarının merkezî demiryolu politikasını neden zorunlu kıldığını gösteren güzel
bir örnek, tahıl tarifeleri sorunudur. Tahıl aynı zamanda sosyal milliyetçiliğin edebiyatında da hoş
bir yanlış anlamanın konusu olduğundan, Polonya’daki sosyalizmin tarihinden ilginç bir kesiti de
göstermektedir. »Farklı tarifeler« Polonya’nın yeniden kurulması »kuramının«, hem de sosyalizm
pozisyonundan güya Marksist gerekçelendirmesiyle ana sütunlarından birisinin rolünü oynamaktadır. [Bu tarifeler] sayısız makalede Polonya’nın »yabancı egemenlik« sonucu iktisadî zayıflamasının temel kanıtı olarak gösterildi ve acı şikâyetlerin konusu oldu. Bu kendine özgü materyalizmin
mucidi, 1892’de Berlinli bay Zborowicz rumuzuyla »Polonya sosyal demokratlarının programına
katkı« [6] başlığı altında, Polonya’nın yeniden kuruluşunun sözde sosyalist programını gerekçelendirmeye yardımcı olan broşürü yazan bay Stanislaw Grabski’dir [ve bay Grabski] Rus hükümetinin Polonya’nın sınaî gelişimini »farklı tarifelerle« engellemeye çalıştığı masalını yaymıştır. Sosyal yurtseverliğin bu kuramcısı aynı efsaneyi 1894’de Alman sosyaldemokrasisinin bilimsel organı
»Die Neue Zeit«da da propaganda etmektedir. »Rus hükümeti« diyor [bay Grabski], Rusya’dan
Polonya’ya getirilen ürünlerin, Polonya’dan Rusya’ya gönderilen ürünlerden daha az demiryolu
[5*] August Bebel: Diskussionsbeitrag zur Verkehrs- und Handelspolitik des Reichs (Rayh’ın ulaşım ve ticaret politikası tartışmasına katkı) 20 Eylül 1900 – A. Bebel: Ausgewählte Reden und Schriften (Seçilmiş
konuşmaları ve yazılar) Bd. 7/1, Münih 1997, S. 65.
[6] Zborowicz (Stanislaw Grabski): Przyczynek do programm sosjalnych demokratów polskich (Polonya
sosyal demokratlarının programına katkı), Berlin 1892.
104
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ücreti ödemesine yol açan »bu ›farklı tarifeleri‹ yürürlüğe soktu«. Bu tedbirle Polonya ve Rusya
arasında yeniden gümrük sınırı kurulmuş. [7]
Öncelikle bay Grabski ve diğer sosyal yurtseverlerin yıllarca acı acı yakındıkları »farklı tarifelerin«
kendi icatları olduğu tespit edilmelidir. Aynı topraklar üzerinde bir ürünün Polonya’dan Rusya’ya
gönderilmesi veya tersi durumda farklı ücretler öngören bir tarife hiç bir zaman olmadı. Çünkü
gerçekten var olan »farklı tarifelerin« anlamı başkadır. Yurtsever fantezilerde böylesi efsaneleri ortaya çıkartan bilgisizliğin görmediği esaslı gerçekler şöyle: Tarife siyaseti Rusya’da tek tek demiryolu şirketlerinin özel meselesi olduğu müddetçe, aynı diğer ülkelerde demiryollarının kamusallaştırılmasından önce ve bugüne kadar Fransa ile Amerika Birleşik Devletleri’nde olduğu gibi, tarife
esaslarında ve değerlendirmelerinde, gerek deniz yolu, gerekse de demiryolu şirketleri arasındaki
rekabetin neden olduğu derecelendirmeler söz konusuydu. Bilhassa sınır ülkelerindeki demiryolu
bağlantılarında, ama öncelikle Polonya ve Baltık ülkelerinde yabancı ürünler için düşük tarifeler
uygulanıyordu. Almanya’dan Rusya’ya giden transit nakliyata yaklaşmak için, Polonya’dan Çarlığa
yönelik ürün nakliyatı ters yönde olandan daha ucuzdu. 1890’da tarifeler ve demiryolu siyaseti bir
bütün olarak devlet düzenlemesi altına alındığında, Rus hükümeti düşük sınır ülkeleri tarifelerinin
öncelikle gümrük sınırını yabancı ülkeler lehinde zedelediğini düşünüyordu; aynı şekilde, 1893
Chicago Dünya Fuarı’nda açıklanan bir resmî raporun da tespit ettiği gibi, yurtdışından ürün ve
üretim araçları ithalatı nedeniyle »sınır ülkelerindeki sanayiinin merkezî sanayii bölgesi karşısında haksız öncelikler kazandığını« görmekteydi. Yurtdışı ulaşımındaki tarifeler yurtiçi tarifeleriyle
denkleştirildi ve 1893’de tüm Rusya’da yükseltildi. Örneğin tekstil ürünlerinin nakliyat ücretleri
Łódź’tan Moskova’ya veya ters yönde her Pud birimi için 60 Kopek’ti, 1893’den itibaren 91 Kopek
oldu. Łódź’tan Odessa’ya veya ters yönde önce 67, sonra 84 Kopek, Łódź’tan St. Petersburg’a veya
ters yönde önce 62, sonra 79 Kopek, Moskova’dan Odessa’ya önce 86, sonra da 105 Kopek vs. oldu.
Bu şekilde »farklı tarifelerin«, Moskova’nın Polonya sanayiine karşı başlattığı özel haçlı seferi olduğuna dair düşüncenin saf fantezi olduğu ortaya çıkarken, diğer tarafta [bu »farklı tarifeler«]
sosyal yurtseverlerin »kuramcılarının« varlığından haberleri dahi olmadığı modern demiryolu siyasetinin istisnasız bütün ülkelerdeki bir görüngüsüdür: Örneğin Almanya’da »Stückgut« [parça
eşya] olarak adlandırılan ürün sınıflarında bu tarifeler uygulanmaktadır; Avusturya-Macaristan’da
bütün ürünlere; Fransa’da da öyle ve bütün demiryolu şirketlerinde; en düşük tarife Belçika’da
uygulanırken, Birleşik Devletlerin yurtiçi ulaşımında daha büyük ölçüde uygulanmaktadırlar. Yığınsal ürün, özellikle tahıl nakliyatında mesafe artışına uygun olarak nakliyat ücretlerini düşüren
tarifeler, devletin birbirlerinden uzak bölgeleri arasındaki ticarî alışverişi canlandırma hedefini
güder; ama özellikle ziraî bölgelerde üretilen tahıl ürünlerinin sanayi bölgelerindeki satışını veya,
ki daha az önemde değildir, yüksek kaliteli tahıl türleri üretilen bölgelerden, kalitesiz ürünlerin
elde edildiği bölgelere olan nakliyatı hedefler (yani »Veredelungsverkehr« [ıslah ve merserize nakliyatı]). Böylesi tarifeler çoğunlukla hayli gerici karakteri olan ziraatçılarca, yani ziraatın yaygın
olduğu, en fazla geri kalmış bölgelerin ziraatçılarınca talep edilir. Almanya’daki »Staffeltarif«ler
[kademe tarifeleri] 1894 yılında Rusya ile imzalanan ve Alman sınırlarını Rus tahılına açan serbest ticaret antlaşması nedeniyle karşılaştıkları dezavantajı denkleştirme rolü için doğu Elbe derebeylerine Caprisi tarafından tanınan bir ayrıcalıktı. Gene de farklı tarifeler iki nedenden dolayı
ilerlemenin bir ifadesidir: birincisi, ticarî ilişkilerin, yani iç ve enternasyonal kapitalist gelişmenin
kolaylaştırılması olarak, ikincisi, tüketimin ithalatı gerekli kıldığı bölgelerde tahıl fiyatlarını düşük
tutmanın etkin bir aracı olarak. Bu, Rusya’daki farklı tarifelere, ama öncelikle tahıl tarifelerine
tamamen uymaktadır. Demek ki farklı tarifeler, sosyal yurtsever »materyalistlerin« tasavvurlarında hayal ettikleri gibi, bilhassa Polonya sanayiine yönelik bir ulusal haksızlık tavrı değil, sadece
Çarlığın merkezî ve doğu eyaletlerindeki ziraatçıların baskısının bir meyvesi ve aynı zamanda enternasyonal ticaret politikasının bir sürecidir. Çünkü bu tarifeler bir hidrolik pres biçiminde devletin merkezi ve doğusundaki tahıl stoklarını güneye, kuzeybatıya ve batıya, o bölgelerdeki kaliteli
tahıl türlerini yurtdışına itmek ve böylece yerel tahıl tarifelerini düşürmek için basan bir mekanik
denkleştirme rolünü oynuyordu. 1890’da genel tarife reformu ile farklı tarifeler uygulamaya sokulduğunda, kısa bir süre sonra özellikle Wolga’da, ama güneydeki Karadeniz’e yakın bölgelerde de ve
[7] Stanislaw Grabski: Die industrielle Politik Russlands in dessen Provinzen (Rusya’nın eyaletlerindeki
sanayii politikası), Die Neue Zeit, 1893/94, Bd. 2, S.790.
105
ROSA LUXEMBURG
aynı şekilde Baltık Denizi ve Polonya Krallığı’nda tahıl ve un stoklarında müthiş bir artış ve bununla bağlantılı olarak büyük fiyat düşüşleri meydana geldi. O zamanlar en değerli »ulusal« duyguları
zedelenen Polonyalı ziraatçılar ve un ticaretinin temsilcileri ucuz ekmeğin tehdit ettiği anavatanın
savunulması için canhıraş haykırışlarını yükseltmişlerdi. Ancak, Polonya aristokrasisinin Çarlık
tahtına yönelen bu sesi duyuldu ve 1894’de farklı tarifelerin en azından kısmen kaldırılmaları söz
konusu olduğunda, Polonya Krallığı’ndaki bir grup sanayici ve ticaret adamı St. Petersburg’daki
demiryolu idaresine telgraf çekerek, fabrikatörlerin şapkalarından çıkarttıkları insancıl »ekmeğin
halka pahalıya gelmemesi için« argümantasyonunu kullanıp, farklı tarifelerin uygulamada bırakılmasını ısrarla talep ediyorlardı. Diğer tarafta Varşova Borsa Komitesi’nin tahıl tarifesiyle ilgili olarak demiryolu idaresine yöneltilen bir memorandumunda şöyle deniliyordu: »Tarifelerin büyük
farklarının kaldırılması, Polonya’nın alt sınıflarının sözde (!) çıkarları açısından zorluk çıkartmayacaktır... Polonya’nın taşra nüfusunun, fabrika sanayiinin maddî durumunda kötüleşmelere yol
açan yoksulluğu sadece ortalama olarak düşük tahıl fiyatları ve buna uygun olarak düşük ücretler
sonucundan genel felaketten faydalanan büyük sanayii şirketlerine yaramaktadır... Yukarıda belirtilenlerden dolayı iç pazarlara yakın olan bölgelerdeki, Polonya ve Kuzey Schwarzerde bölgesindeki büyük toprak sahipleri ile aynı şekilde limanlara yakın bölgelerdeki toprak sahiplerinin çıkarları
açısından tahıl tarifelerinin aşağıdaki gibi reorganize edilmesi arzulanan bir durumdur...« vs. Ve
aynı biçimde St. Petersburg’da 1896 Ekim’inde yapılan tahıl tarifeleri konulu toplantıda Polonya
Krallığı, Livland, Witebsk, Odessa ile Moskova bölgesi ziraatçıları tek sesli bir koro gibi, farklı tarifelerin temel destekçisi olan Wolga bölgesi ziraatçılarının karşısına çıktılar ve Polonyalı toprak
sahipleri ile değirmenciler, Moskova Ziraat Topluluğu’nun başkanı Prens Schtscherbatow’un programını olduğu gibi kabul ettiler. Demiryolu tarifelerinin tarihine tipik bir bakış veren yukarıdaki
bu resim, Polonya Krallığı’nın bu alandaki iktisadî çıkarlarının demiryolları özerkliği için bir temel
olacak ayrı bir grup oluşturmadığının, daha çok burjuva toplumunun çeşitli alanlarında birbirleriyle çelişen çıkarlarına bölündüğünü ve aynı zamanda devlet içerisindeki iktisadî ilişkilerin bütünüyle sıkı bir şekilde iç içe geçtiğini yeterince kanıtlamaktadır. [8]
Sosyaldemokrasinin aynı diğer ülkelerde olduğu gibi, ülkemizde de farklı tarifelerin taraftarı olması açık, ancak sosyal yurtseverleri bu sorunda Polonyalı toprak sahiplerinin tahıl fiyatlarının
düşmesi üzerine olan şikâyetlerinin aynadaki resmini oluşturan ve Nasyonal Demokrasi’nin programında yer alan tavra yönelten milliyetçi pozisyonların yol açtığı tahribatın da ilginç bir örneğidir.
[9]
Tahıldaki farklı tarifeler sorunu, demiryollarının sadece tüm Rusya’daki değil, aynı zamanda uluslararası ticaretin bütünüyle ne denli bağlantılı olduğunu ve herhangi bir taşra köşesine göre düzenlenemeyeceğini gösteren klasik bir örnektir. Ve bu örnek aynı zamanda sosyaldemokrasinin her
zaman dünya çapındaki iktisadî büyüme ve tüketici kitlelerinin çıkarlarıyla örtüşen çıkarlarının,
yasa koyucunun kararlarına tabi olan ve devletin farklı bölgelerindeki üreticileri arasındaki en geniş rekabetin temelinde, yani bütün yerel çıkarların törpülendiği o merkezî noktadan düzenlenen
bir demiryolu politikasını gerekli gördüğünü göstermektedir.
Proletaryanın doğrudan sınıf çıkarları da, yukarıda anılan esaslara göre, demiryolu ve posta politikalarındaki partikülarizme kesin bir şekilde karşıdır. Modern iletişim araçları, kısmen sanayide,
kısmen de idarede kalabalık bir proletarya kitlesini istihdam etmektedirler. Bu proletaryanın kaderi, aynı tüm diğer kategorilerden sömürülenlerin kaderi gibi, sosyaldemokrasinin ilgi alanındadır,
çünkü bu durumda ekmek parasını veren – bütün patronların en serti ve en güçlüsü olan kapitalist
devletin kendisidir. Sosyaldemokrasi demiryolu ve posta personelinin savunulmasında bugün bütün ülkelerde özel bir mücadele, özellikle kendi durumunun iyileştirilmesi için bir temel hakkın:
koalisyon hakkının savunulmasına yönelen ayrı bir yöntem uygulamak zorundadır. Bu, Polonya
[8] Yukarıdaki gerçekleri, bu satırların yazarının »Polonya’nın sınaî gelişimi« adlı çalışmadan, bu çalışma
Lehçe yayımlanmadığı için aldık. [Rosa Luxemburg, GW, Bd.1/1, S. 182.]
[9] Nasyonal Demokrasi’nin 1906’da Varşova’da ilân edilen seçim programına bkz. »Ziraatımızın« iflasına yol açan »özellikle bizim için olumsuz olan demiryolları tarifeleri konstrüksiyonu« biçimindeki
boş söylem, ülkedeki gazeteciliği hâlâ etkilemektedir. Bkz.: Władyslaw Źukowski: Dochody inydatki
państwowe królestwie Polskie (Polonya Krallığı’ndaki devlet gelir ve giderleri), Varşova 1907, S. 75 ve 86.
106
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ve Rusya’da sosyaldemokrasi için aynı görevdir. Ancak, Polonya’daki posta ve demiryolu proletaryasına katlanılabilir gelir ve koalisyon hakkı, Rusya’daki [posta ve demiryolu] proletaryası için de
aynısı elde edilmeden güvence edilemez. Devrimin seyri, güçlerini devlet topraklarının bütününde mücadele edenlerin dayanışmacı birliğine olan karşılıklı bağımlılıktan alan demiryolu ve posta
çalışanlarının, adımlarındaki doğru yöne giden çizgiyi göstermişti. Devrim, tüm Rusya’daki posta
ve demiryolu personelini, ortak çıkarları ve ortak istemleri olan bir grup hâline getirdi. Demek ki
kamusal iletişim araçlarında istihdam edilenlerin büyük grubunun maddî ve siyasî çıkarları, bu şekilde tek tip ve merkezîleşmiş sınıf mücadelesi olanaklı kılınacağından, durumları hakkında karar
veren yasamanın ve kaderlerini belirleyen idarenin tek tip ve merkezî olmasını gerekli kılmaktadır.
Polonya Krallığı’ndaki demiryolu ve postanın merkezî parlamento ile merkezî hükümetin sorumluluğundan alınıp, eyalet parlamentosunun ve özerklik hükümetinin sorumluluğuna verilmesi,
sadece Polonyalı demiryolu ve posta personeli üzerindeki devlet baskısının azalmamasına neden
olmakla kalmaz, tam tersine, [bu personelin] sunî olarak aynı gruptan Rus proletaryasından kopartılması söz konusu olduğundan, Polonya ve Rusya’daki iletişim branşı personelinin direniş gücünü önemli ölçüde zayıflatır, mücadelelerini yalnızlaştırır ve birinin kötü durumunun, diğerinin
durumunu da kötüleştirmek için araç hâline getirir. Polonya’daki yerel demiryollarının inşa edilip
edilmeyeceği, tek tek istasyonlar ile posta ve telgraf şubelerinin açılması, kapatılması veya başka
bir yere nakledilmesi gibi sorunlar tabiî ki yerel gereksinimler ve koşullar ilkesine göre bu ülkede
karar altına alınacaktır ve bu nedenle en iyi şekilde eyalet parlamentosu ile özerklik hükümetinin
yapabileceği şeylerdir. Ancak bu iletişim araçlarının cansız ve insanî materyalini ilgilendiren genel
ilkeler, merkezî yasama ile düzenlenmelidir.
Şimdi demiryollarından askerî sorunlara geçiyoruz. Gerek burjuva toplumu, gerekse de proletarya
için sosyal yaşamın en etkili faktörlerinden olan modern militarizm, en başından büyük devlet
örneğine göre kurgulanmıştır Askeriyenin organizasyonu ve yönetimindeki olanaklı olan en büyük merkezîleşme, şimdiki militarizmin bir özelliğidir, ki ürünü olduğu büyük kapitalist gelişmeye
uygundur. Siyasî sistemlerinde federalizmin, az ya da çok kalıntıları olan devletlerde dahi askerî
merkezîleşme belirli bir katılıkta sürdürülmektedir. Örneğin Alman militarizmi ile monarşist iktidar arasında sıkı bir bağlantı olması nedeniyle bu gerçeğin daha çarpıcı ve karakteristik olduğu Alman Rayhı’nda. Almanya iki düzine monarşiden oluşmuş olmasına rağmen, askerî sorunlar
Rayh’ın elinde yoğunlaşmıştır, her ne kadar Bavyera, Reservatrecht olarak anılan muhafaza hakları
gereğince kendi üniformasına, kendi savaş bakanlığına ve kendi savaş yargısına sahip olsa da – ki
bunlar aslında sadece Bavyera monarşisinin ve Bavyera küçük burjuvazisinin hoşnut kalması için
tanınan dışsal ve içi boş partikülarizm ekleridir. Bavyera ordusu fiilen tüm Alman ordusunun ortak hukukuna ve ortak komutanlığına bağlı bir bölümüdür. Çünkü savaş durumunda Almanya’nın
bütün silahlı kuvvetleri bir bütün oluşturmaktadırlar ve barış dönemlerinde de – Bavyera hariç
– bu silahlı kuvvetlerin büyüklüğü, bölümleri, organizasyonu ve mobilizasyonu üzerine karar verme, askeriyenin durumunu kontrol etme, yönetici generaller ile kale komutanlarını atama hakkına
sahip olan Alman Kaiseri’nin başkumandanlığı altındadırlar. Bavyera, Württemberg ve Saksonya
kralları kendi kontenjanlarının subaylarını atarlar; her üç krallığın kendi askerî idareleri bulunmaktadır, gerçi Bavyera ordusu kralın başkomutanlığı altında Rayh ordusunun özel bir bölümünü
oluşturmaktadır, ama savaş durumunda Kaiser’in kumandası altına alınır. Bavyera ayrıca kendi
ordusunda Rayh’ın organizasyon, düzenleme, eğitim, silahlandırma ve askerî rütbelerle ilgili tüm
kurallarını uygulamakla yükümlüdür. Ama en önemlisi, askerî bütçe, Reichstag’ın sorumluluğundadır. Avusturya-Macaristan’da ise, Avusturya siyaseten bir dizi hayli bağımsız özerk monarşi ile
tahta bağlı ülkelerden oluşmasına ve Macaristan ile saf federalist ilişkide olmasına rağmen, askeriye tamamen merkezîdir ve Almanya’dan daha fazla tek tip esaslara göre kurulmuştur. Polonya’da
ordudaki özerklik, toplumsal ilişkilerdeki aristokrasi sistemiyle, kapitalizm öncesi zamanla bağlantılıydı. Kongre Polonya’sında Polonya ordusunun Kasım Ayaklanmasından sonra dağıtılması,
öncelikle Rus Çarlığının fetih politikası ve şiddet eylemiydi, ulusal ayaklanmaları önlemek için bir
araçtı. Ancak daha sonraki iktisadî gelişme bu açıdan da Çarlık politikasının müttefiki olduğunu
gösterdi. Japonya Savaşında belirli ölçüde var olan bir mutlakîyetçilikle çarpışan [ve] kendiliğinden Çarlığın var olmaya devamının olanaksızlığını kanıtlayan günümüz militarizminin kendisi,
Polonya’yı Rusya ile iktisadî ve siyasî bütünlüğe kaynaştıran aynı modern burjuva gelişiminin bir
107
ROSA LUXEMBURG
sonucu ve görüngüsüdür, ki bugün Polonya ordusunun bağımsızlığa geri dönüşü, Polonya ve Rusya arasına gümrük sınırı konularak, Polonya’nın ticarî ayrılığı fikri gibi, aynı küçük burjuva ütopisidir.
Sosyaldemokrasinin askerî sorundaki tavrı, programının 11. Maddesi ile belirlenmiştir; [10*] kurulu olan ordunun lağvedilmesi, genel halk silahlanması, barış ve savaş kararının halk temsilciliğine
bağımlı kılınması. Sosyaldemokrasinin asgarî programında doğru yöne işaret eden talep olarak
milis, bu anlayışta kesinlikle ne Güney Afrikalı Boerler Milisi biçiminde köylü-partiküler idealidir,
ne de tamamen özel karakterde ve Avrupa’da sözleşme ile güvence altına alınan siyasî tarafsız ülke
durumuyla kapitalist güçlerin siyaseti altındaki rolde olan İsviçre milislerine benzer. Sosyaldemokrasinin anlayışındaki milis, tek ülke olarak büyük devlet ilişkilerinden kaçma metodu değil,
tam tersine uluslararası ilişkiler reformuna, fetih politikalarının sonlandırılması talebine bağlı bir
metot, kısacası temelinde tamamen enternasyonal olan, öncelikle büyük devletler arasındaki ilişkilere yönelik bir reformdur. Bu nedenle sosyaldemokrasinin genel halk silahlanmasına yönelik
programatik talebi, var olan bir devletin tek tek teritoryalarının çerçevesi gibi küçük ölçekte gerçekleştirilemez. Rusya kurulu olan bir ordunun gücünü kullanabildiği sürece, örneğin sırf Polonya
için özerklik yolu üzerinden milis sisteminin yürürlüğe sokulması ham hayal kalacaktır – tek başına, bu şekilde Polonya Krallığı’ndaki sükunet ve iç güvenlik sürekli tehdit altında olacağından.
Sonucunda, eğer Polonya sosyaldemokrasisi Polonya askeriyesinin devletin bütününden özerkleşerek ayrılmasını talep ederse, bu son kertede enternasyonal sosyaldemokrasinin askerî sorundaki
temel tutumuna, özellikle kurulu orduların lağvedilmesi ve milislerin uygulamaya sokulması talebine ihanet olurdu. Aynı şekilde sosyaldemokrasinin, ordunun demokratikleştirilmesine ve »silah
altında halk ile çalışan halk arasındaki karşıolumun yok edilmesine yönelik bütün kısmî talepleri
de doğal olarak merkezîleşmiş büyük devlet ilişkilerine yöneliktir ve parçalanmış teritoryada, yani
bölgeler şeklinde gerçekleştirilemezler. Askerlik hizmetinin geçiş sürecinin bir aracı olarak bir yılla
sınırlandırılması, bu sadece Polonya’da uygulanacak ve devletin başka yerlerinde bu hizmet gene
dört ya da üç yıl sürecek olursa, olanaksızdır. Özgün askerî yargının kaldırılması da askerî sistemin
bütünüyle bağlantılı ve bu sistemin çekirdeğine derin bir şekilde müdahalede bulunan bir reform
olduğundan, ya devletin bütününde uygulanacaktır, ya da hiç uygulanamayacaktır. Aynı şekilde
proletarya için son derece önemli olan ve olağan askerlik hizmetini yapanların sürekli ikamet ettikleri yerin yakınında veya kendi anavatanlarında silah altına alınabileceklerini, yani barış dönemlerinde devletin başka bölgelerine gönderilmeyeceklerini belirleyen yasa da merkezî yasama
üzerinden olmadan başka türlü uygulamaya sokulamaz. Çünkü ancak [merkezî yasama] Polonyalılara da, Litvanyalılara da, Ermenilere ve Ruslara, Sibiryalılara ve Tatarlara, Ural Ruslarına, Dnepr
Ruslarına da herkesin sadece vatanında askerî hizmetini yapmasını garanti edebilir. Barış veya
savaş kararının yasa koyucunun elinde olması da, ayrıca bir açıklamaya gerek olmadan, tabiî ki
tüm Rusya parlamentosunu kast etmektedir, tek tek eyalet parlamentolarını değil.
Tamamen aynı sonuçlara devlet finansmanının analizinde varmaktayız. Modern devletteki vergi sistemi genel kapitalist iktisat ile burjuva politikasının toplam karakteriyle sıkı sıkıya bağlıdır.
Modern büyük devlet aparatı: günümüz askeriyesi, bürokratik idare, en geniş temelinde kamusal
eğitim, ulaşım, sanayii ve ziraî kültürde kanal, tünel vs. inşası gibi büyük projeler – tüm bunlar
devletin bütününün merkezîleştirilmiş maddî rezervlerini gerekli kılmaktadırlar. Demek ki büyük
devlet var oluşunun sütunlarından birisi olan vergi sistemi, modern devlette tek tip merkezî yasama tarafınca düzenlenmek zorundadır. Polonya’nın bütün vergi politikasının özerk bir şekilde ayrılması, sadece aynı anda askerî, demiryolu, posta, ticaret ve gümrük sisteminin ayrılmasıyla olanaklıdır, yani kısaca, devletin kapitalist, büyük sınaî gelişiminden ayrılmak gibi ütopik bir taleptir.
Proletaryanın sınıf partisinin vergi politikası alanındaki partikülarist uğraşlar karşı çıkmak için
ayrıca ilkesel nedenleri bulunmaktadır. Polonya sosyaldemokrasisi ile enternasyonal sosyaldemokrasi öncelikle modern devletteki vergi sisteminin bütününün esaslı bir değişimini, bilhassa
tüketime yük getiren bütün dolaysız vergilerin kaldırılmasını ve bunların yerine varlıklı sınıfların
varlıklarına, gelirlerine ve miraslarına progresif uygulanacak doğrudan vergilerin yerleştirilmesini
[10*] R.L. burada Was wollen wir? (Ne istiyoruz?) başlıklı yazısına atıfta bulunmaktadır. Bkz.: Rosa Luxemburg, GW, Bd. 2, S. 71.
108
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
hedeflemektedir. Böylesi kapsamlı bir reform devletin öyle ya da böyle büyüklükteki bir parçasında, aynı kurulu ordunun yerine milisin yerleştirilmesi çabası gibi, özerk yasama ile gerçekleştirilemez. Sosyaldemokrasinin vergi politikası sorusundaki programı tabiî ki büyük devlet reformuna
yöneliktir, çünkü [bu politika] önce bütün malî ve askeriye politikaları, ikincil olarak da devletin
uluslararası politikalarıyla bağlantılıdır. [11*] Kurulu ordular sistemi, sömürge politikası, dünya
politikası gümrük ve doğrudan vergiler sistemiyle gerek nedensel, gerekse de tarihsel ve siyasî olarak sıkı sıkıya bağlantılıdırlar. Birlikte etkileriyle kapitalist güçlerin modern siyasetlerinin içeriğini
oluşturmaktadırlar. Bu nedenle vergi sisteminin sosyaldemokrasinin programı anlamındaki reformu ancak askeriyenin, gümrük, ticaret ve dünya politikalarının buna uygun reformuyla bağlantılı
olduğunda olanaklıdır. Kısaca, proletaryanın kamu maliyesi alanındaki tavrı ve sınıf mücadelesi,
sınıf mücadelesinin büyük devlet politikasının, siyasî iktidar merkezinin üzerindeki aynı andaki
etkisiyle bağlantılıdır. Vergi sistemi için genel ve esaslı yasa, kapitalist gelişmenin doğası gereğince
ve sosyaldemokrasinin temel tavrı nedeniyle merkezî parlamentonun yetkisinde olmak zorundadır.
Polonya Krallığı’nın vergi sorunlarındaki şu anki durumu, kısmen Çarlığın malî politikalarının genel esaslarının bir sonucu, kısmen de ülkemizde uygulanan olağanüstü hâlin bir ifadesidir. En yeni
hesaplamalara göre Polonya Krallığı’nın devlet vergilerindeki payı şöyledir:
Doğrudan vergiler kategorisi – arsa, gayrimenkul, sanayii ve kupon vergileri – devletin bütününde
1901’de 130,9; 1902’de 133,1; 1903’de 135,2; 1904’de 134,9 ve 1905 yılında da 126,9 milyon Ruble
tutuyordu. Polonya Krallığı’nda bu kategorideki gelirler ilgili yıllarda doğrudan devlet gelirlerinin
19,4 milyon Ruble veya yüzde 14,8’i; 20,8 milyon Ruble veya yüzde 15,9’u; 21,1 milyon Ruble veya
yüzde 15,5’i; 21,8 milyon Ruble veya yüzde 16,1’i, nihâyetinde 18,8 milyon Ruble veya yüzde 14,7’si
tutarındaydı. Eğer Polonya Krallığı nüfusunun devlet nüfusunun toplamı arasındaki oranının yüzde 8 civarında olduğu dikkate alınırsa, doğrudan vergilerde yüzde 14 ila 16 arasındaki payın tamamen orantısız olduğu görülür. Bu sonuca Polonya Krallığı’nda son ulusal ayaklanmadan sonra
aristokrasiye yaptırım olarak uygulamaya sokulan ve Çarlıktakinden çok daha yüksek olan arsa
vergisi ile, genel tanımı altında çok sayıda farklı ve Polonya Krallığı’nda Çarlığın [diğer bölgelerinden] tamamen değişik vergilerin gizlendiği gayrimenkul vergileri katılmaktadır. Rusya’daki toprak
mülkiyeti, köylü reformundan kısa bir süre öncesine kadar, reform giderlerinin faizlendirilmesi ve
amortizasyonu için düşünülen fidye ödemeleri yükü altına sokulmuştu. Çarlığın diğer bölgelerindeki fidye ödemeleri eklense bile, Polonya Krallığı’nın arsa ve gayrimenkul vergileri kalemindeki
payı, ki Rusya’daki fidye ödemeleri şimdi nihaî olarak uygulamadan kaldırıldılar, çok yüksektir.
Polonya Krallığı’nda 1903 yılında artırılan ve devlet gelirlerinin bütününde yaklaşık yüzde 25 olan
kent gayrimenkulleri yükü, Çarlığın diğer bölgelerinden çok daha yüksektir. Genel olarak Krallıktaki doğrudan vergilendirme, yeni vergiler eklenen arkaik metotların kaotik birleşimidir. Özerkliğin son yılında, 1866 yılındaki tutarları 6,5 milyon Ruble; 1880 yılında 8,9; 1894 yılında 14,3 [ve]
1904 yılında 21,2 milyon Rubleydi. Toplamda doğrudan vergi yükü şu anda Çarlıkta kişi başına 90
Kopekten biraz fazlayken, Polonya Krallığı’nda bu oran kişi başına 2 Rubledir; [doğrudan vergiler]
devletin bütününde yüzde 6 ile 7,5 iken, Krallıkta yüzde 12 ile 14’tür.
Ülkenin resmî »toplumundaki«, ziraatçılar ve kent gayrimenkullerinin sahipleri ile bunların sadece yankıları olan gazeteciler ve realist, nasyonal demokrat renkteki eski ve yeni Duma milletvekillerinin heyecanlanmaları ve huşumeti bu yüzdendir. Öncelikle bir yandan Polonya Krallığı’ndaki
doğrudan vergilerin Çarlığın diğer bölgeleriyle denkleştirilmesinin ülkemizdeki bu kategoriden
gelirleri 10 milyon Ruble azaltacağı, diğer yandan da son yıllarda yılda ortalama 150 milyon Ruble tutan Polonya Krallığı devlet gelirleri toplamının, Polonya Krallığı’ndaki yaklaşık 140 milyon
Ruble tutan yıllık giderlerini (askeriye için yapılan harcamalar, devlet idaresi ve devlet borçları
dahil) aynı şekilde 10 milyon Ruble aştığı, yani bütçe için »saf kâr« olduğu gerçeği, bu toplum
katmanlarının, Polonya’daki ziraatçı, fabrika ve bina sahibi sınıfın, boyunduruk altındaki anavatan adına acı çektiğinden, yabancı egemenliğin sömürüsünün gerçek mağduru olduklarına dair
melankolik sonucu çıkartmalarına neden oluyor. Bu nedenle bu partinin en ivedi görevi »Çarlıkta
vergi eşitliği« talebidir; daha ileri giden ideal ise nihâyetinde, etkin bir şekilde varlıklı sınıfları[11*] A.g.y.
109
ROSA LUXEMBURG
mızın omuzlarındaki kamusal yükü atmaya ve – tabiî bununla bağlantılı olarak – bu yükü çalışan
sınıfların omuzlarına yüklemeye izin verecek malî özyönetimdir. Örneğin bay Władysław Źukowski
kategorik olarak: »Krallıktaki sürekli doğrudan vergilerin Çarlıktaki seviyeye indirilmesi gerektiğini« açıklamaktadır. Başka bir yerde de: »bizdeki doğrudan vergiler Çarlıktakilerden farklı olmalıdırlar, ama bu ancak vergi bağımsızlığı ile olanaklıdır« diyor. Nihâyetinde de şöyle diyor: »Eğer
özerklik programı gerçekleşme şansında olsaydı, o zaman bu duruma tahammül edilebilirdi, ama
Krallığın özerkliği bir gelecek sorunu hâline geldiğinden, tam vergi eşitliği politik aksiyonumuzun
en önemli taleplerinden birisi olarak algılanmalıdır.« [12]
Gerçekte ise mesele tamamen farklıdır, çünkü vergi reformu tam ters yönde gerçekleşmelidir. Eğer
ülkemizdeki varlıklı sınıflara, Rus hükümetinin Polonya Krallığı’nda son kırk yılda gerçekleştirilen
doğrudan vergi artırımları »anormal« artış olarak görünüyorsa, ki ülkemizde köylülerin topraklarına uygulanan arsa ve duman vergisinin toprak sahipleri ile kent gayrimenkullerinin sahiplerinden alınanlardan çok daha fazla olmasına rağmen, o zaman çalışan kitlelere uygulanan doğrudan vergilerin bu zaman zarfı içerisinde çok daha hızlı bir şekilde arttığı gizlenmektedir. Polonya
Krallığı’nda şu an yaklaşık 21 milyon Ruble tutarında olan, ama kentlerde ve taşradaki varlıklı
sınıfların ödediklerinden fazla olan toprak, kent gayrimenkulü, sanayii ve kupon vergileri geliri, bu
»toplumun« sömürülmesi diye koparılan yaygaranın neden olduğu meblağı, kitlesel tüketicilerin
dolaylı vergiler üzerinden ödedikleri meblağdan gülünç derecede azdır. 1901’den 1905’e kadar olan
beş yıllık süre içerisinde Krallıktaki bu kategori şu kalemleri içeriyordu: alkolü içkiler (Votka hariç),
tütün, şeker, petrol ve kibrit vergisi – 21 milyon Ruble; Votka tekeli – 31 milyon; yerel tüketicilerin
ödediği gümrük vergisi (transit giderleri çıktıktan sonra) – 29 milyon, yani toplamda 81 milyon
Ruble ve böylelikle doğrudan vergilerden yüzde 300 daha fazla gelir. Ve şimdi ziraatçılarımızın, ev
sahiplerimizin ve sanayicilerimizin »bilimsel« savunucularına sormak istiyoruz: Rus bütçesinin,
Polonya Krallığı’ndaki gelir fazlasından kaynaklanan ve öncelikle ülkedeki »olağanüstü giderler«,
diğer bir deyişle Krallıktaki varlıklı sınıfların savunulması ve çalışan sınıfların boyunduruk altına
alınmasına hizmet eden olağanüstü hâlin masrafları için harcanan bu »saf kâr«, bu verimli kaynağın – kent işçilerinin ve köylülerin zorunlu tüketiminin talan edilmesinden gelmiyor mu?
Her halükârda Polonya Krallığı’ndaki kitlelerin tüketimini belgeleyen dolaysız vergi gelirlerinin,
Votka tekelinin haricinde, devlet gelirlerinin yüzde on ikisini oluşturuyor olması gerçeği, ki gene
nüfus oranını açıkça aşmaktadır, Źukowski ve bazı ortakları tarafından »daha fazla tahammül edilemez« haksızlık olarak görülmemekte, aksine onlar bu gerçekte tuhaf bir nesnellikle daha yüksek
kültür basamağının doğal sonucunu, yani halkımızın ilgili ürün kategorilerinde artan tüketimini
görmektedirler. Ancak halkın yükselen kültürünün ve daha yüksek tüketiminin neden Çarlık bütçesine haraç vermek zorunda olduğunu istatistikçimiz düşünmüyor bile, çünkü o köylüyü ve işçiyi
sömürmenin tanrı vergisi ve insan hakkı olduğunu varsayıyor.
Eğer Polonya Krallığı’nda gayrimenkul varlıkları ile sanayiinin bu denli düşük vergilendirilmesi
karşısında Polonya Krallığı’ndaki doğrudan vergiler bütçesi Çarlıktaki aynı kategorideki bütçeyle
orantıda Polonya Krallığı’nın aleyhine olan bir »haksızlık« ise, bu Rusya’da varlıklı sınıflara yönelik vergi yükü ile halk kitleleri tarafından taşınan yükler arasındaki orantının çok daha haksız
olmasından ve günümüzün diğer devletleriyle karşılaştırıldığında, tam bir istisna olmasından kaynaklanmaktadır. 30 yıl önce tüm Rusya’daki doğrudan vergiler yüzde 28’di; 1890lı yıllarda devlet
gelirlerinin sadece yüzde onunu oluşturuyorlardı; bu dönemde başlayan tüketim vergilerini sınırsız artırma uygulaması sonucunda doğrudan vergilerin devlet gelirlerindeki oranı bugün yüzde altı
seviyelerine geriledi. Aynı anda gümrüklerin ve vasıtalı vergilerin sistematik artırılması ile Votka
tekelinin uygulamaya sokulması, mutlakîyetçi aparatın ezici ağırlığının bütününü çalışan kitlelerin
omuzlarına yükledi. Şu anda Votka tekelinden elde edilen 700 milyona yakın gelir, tüm Rusya iktisatının taşıyıcı sütunu ve iki milyarlık Çarlık bütçesinin en büyük kalemidir, ki gümrükler ve alkol[12] Władysław Źukowski: Dochody i wydatki państwowe w Królestwie Polskie [Polonya Krallığı’nda devlet gelirleri ve giderleri], Varşova 1907, 2. So, 27, 86. Ve böylece bu programın kısmî gerçekleştirilmesi –
Polonyalı kiralık evlerin sahiplerinin Rus ev sahipleriyle gayrimenkul vergisindeki »eşitliği« - Duma’daki
Polonyalı milletvekili grubunun (Koto Polskie) Stolypin ve Skalon hükümeti ile sürdürdükleri uzlaşma
politikasını tek »ulusal ganimeti« hâline geldi.
110
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
lü içkiler, tütün, şeker, petrol ve kibritlere yüklenen vasıtalı vergiler ayrıca 450 milyon Ruble getirmektedirler. Bu kalemlere karşın, arsa ve gayrimenkul vergileri, satın alma harçları çıkartıldıktan
sonra, tüm devlette 50 milyon Rubleyi bile bulmamaktadır! Varlık sahibi sınıflar ile çalışan kitlenin
yükleri arasındaki bu kinik ilişki, Polonyalı varlık sahibi sınıfların ulaşmak istedikleri »vergi eşitliğinin« idealidir [ve] malî özyönetim programlarının vergi politikasında hangi tandansı takip ettiğini göstermektedir. Polonya Krallığı’nın Rusya ile olacak »vergi eşitliğinin« yönü, proletarya ile
sosyal ilerlemenin pozisyonundan bakınca tam tersi bir reformla sağlanmalıdır: varlıklı katmanların korkunç vergi imtiyazlarının Polonya Krallığı’na genişletilmesi ile değil, tüketim vergilerinin
tamamen ortadan kaldırılması hedefiyle azaltılması ve zayıf ve dengesiz doğrudan vergilerin kaotik
ve arkaik sistemi yerine, ismiyle gerici ve hatta Prusya’da bile 1893 malî reformuyla kaldırılan arsa,
gayrimenkul ve sanayii vergilerinin yerine varlıklara, gelirlere ve miraslara uygulanacak tek ve üç
kademeli progresif verginin konulmasıyla. Böylesine bir reform elbette devletteki merkezî yasama
organı yardımıyla uygulanabilir. Aynı şekilde bu reformlar Polonya Krallığı’nın malî özyönetimi
için, özerklik idaresinin ve özerklik fonksiyonlarının giderlerinin doğrudan vergilere yapılacak eklentilerle karşılanacak şekilde doğal bir temeli oluşturulabilir; ve tabiî ki bu eklentiler hakkında
eyalet parlamentosu karar vermelidir.
Kamusal eğitim sistemi ve yönü günümüz toplumunda devlet politikalarının en önemli alanlarından birisi ve burjuvazinin sınıf egemenliğinin temel özelliklerinden birisidir. Kamusal eğitim aynı
zamanda burjuva toplumunda kültürel-ulusal yaşamın en önemli alanlarından birisidir. Proleter
sınıf mücadelesinin temsilcisi olan sosyaldemokrasinin çıkarları, bu alanın iki bakış açısından düzenlenmesini gerekli kılmaktadır. Özerklik kurumları en başta ulusa entelektüel kültürün özgürlüğünü garanti etmelidir, bu nedenle eyalet okulları, bunların kuruluşu ve donanımı, öğretmenlerin
atanması, ders dili ile ders planlaması eyalet parlamentosunun yasamasında ve seçilmiş eyalet
hükümetinin sorumluluğunda olmalıdır, ki buna önümüzdeki bölümde değinmek durumundayız.
Aynı zamanda da eğitimin ve ülkedeki entelektüel gelişimin yaşam çıkarı, Polonya Krallığı’ndaki
eğitim sorunundaki temel çizginin devletin bütününe bağlanmasını gerekli kılmaktadır. Uzmanlaşmış bilimsel yüksek okul kurumları, araştırma istasyonları, girişimler ve bilimsel geziler gibi belirli öğrenim görevleri, eyaletin özerk olanaklarını ve kaynaklarını aşmaktadırlar ve sadece devletin
kapsamlı maddî ve entelektüel kaynakları ile geniş organizasyonunun desteği ile gerçekleştirilebilirler. Eğitim sistemi temel organizasyonunun ortak yasa koyucu merkez tarafından yönlendirilmesi, ortak öğretim esasları, bilimsel yüksek okul kurumları arasındaki karşılıklı ilişkiler, bilimsel
araştırmalarda enstitüler arasındaki uygun işbölümü ile farklı bilimsel kurumlardan faydalanmak
isteyen [üniversite] öğrencileri açısından da gereklidir.
Milliyetler açısından bakışın dikkate alınması da aynı sonuca varmaktadır. Ulusal eşitliğin çıkarları, sosyal koşulları ülke özerkliği için yeterli temel vermeyen milliyetlerin kültürel çıkarlarının
savunulması, nihâyetinde kültürel çıkarların savunulması, ilk etapta okulları ilgilendiren diller
için genel bir temel düzenlemeyi zorunlu kılmaktadır. Binlerce Polonyalı Litvanya’da kalabalık
bir şekilde ikamet ettiklerinden ve tersinden büyük sayıda Yahudi, Beyaz Rus, Litvanya ve Alman
azınlıkları Polonya Krallığı’nda ikamet ettiklerinden, Polonya Krallığı’ndaki kamusal eğitim sorunlarının tüm Rusya toprağındakilerinden tamamen ayrılması gerçekleştirilemez, ki başka önemli
bir nedeni, entelektüel kültür alanında milliyetlere eşit muamele uygulanmasının savunulması
mücadelesinin doğal olarak devletteki proletarya sınıfının birleşik baskısının bir meselesi olması
gerektiğini dikkate almasak bile.
Diğer taraftan proletaryanın, sosyaldemokrasinin programı anlamındaki sınıf çıkarı, kamusal eğitim sisteminin genel ve ücretsiz zorunlu okul, varlıklı olmayan koşullardan gelen çocuklar için
ders materyalinin güvence altına alınması, varlıklı olmayan ebeveynlerin yetenekli çocuklarının
yüksek okul öğreniminin toplum tarafından karşılanarak olanaklı kılınması, okulun ruhban sınıfının etkisinden tamamen kurtarılması, zorunlu din dersinin dışarıda bırakılarak dünyevî öğretimin kamusal eğitim sisteminin temeli olması gibi, belirli ve genel esaslara dayanmasını gerekli
kılmaktadır. [13*] Bu reformlara ulaşılması, milliyetten bağımsız, proletaryanın sınıf çıkarınadır
[13*] R.L. burada Was wollen wir? (Ne istiyoruz?) başlıklı yazısına atıfta bulunmaktadır. Bkz.: Rosa Luxemburg, GW, Bd. 2, S. 71.
111
ROSA LUXEMBURG
ve demokrasinin genel enternasyonal gelişiminde ve sosyalizm yönündeki proleter mücadelenin
bir etabını oluşturduğundan, bütün ülkelerdeki sosyaldemokrasinin programında yer almaktadır.
Bu program Rus devletinde aynı zamanda ve aynı ölçüde Polonya, Litvanya, Rus, Letland, Yahudi,
Ermeni, Tatar proletaryası için önemlidir. Dahası: bu, tek bir sınıf olarak bütün proletaryanın ortak çıkarı ve ulusal fark olmaksızın programıdır. Eğer Rus proletaryası kamusal eğitim sisteminde
Polonya [proletaryasından] çok daha kötü durumda olsaydı, o zaman Rusya’daki halkın düşük entelektüel ve kültürel gelişme seviyesi nedeniyle Rus proletaryasının siyasî olgunluğunu, ama aynı
zamanda da devletteki siyasî koşulların ve sınıf mücadelesinin genel sonucunu, nihâyetinde de
Polonya proletaryasının durumunu belirlerdi. Polonya’daki çalışan halkın öğrenim ve entelektüel
gelişim durumu proletaryanın mücadelesinin genel seviyesini ve Rusya’daki siyasî koşulları daha
az belirlemez. Nasıl her milliyetten ve devletin her bölgesindeki proletaryanın maddî, ekonomik
koşulları, dolaylı olarak devletin bütünündeki proletaryanın var oluş koşullarını etkiliyorsa, her
gruptan işçilerin entelektüel-kültürel koşulları da dolaylı olarak devletteki işçi sınıfının bütününün
çıkarlarına dokunurlar. Sonuç olarak Polonya proletaryası kamusal eğitim sisteminin temellerinin
sosyal demokrasi anlamında reforme edilmesi mücadelesini Rus [proletaryası] ile birlikte vermelidir – bu programı genel bir devlet reformu ile gerçekleştirmek için genel ve ortak sınıf aksiyonuyla.
Bu nedenle ilk, orta ve yüksek okullardaki derslerin esaslarının tespiti ile bilimsel kurumların organizasyonu ve genelin çıkarına olan projeler merkezî yasamaya bırakılmalıdırlar.
Bu açıdan örnek bir ülke olan İsviçre’deki eğitim sorunu bu yönde gelişti. Genel zorunlu ilköğretim derslerinin yönlendirilmesi, ulusal farklara ve hatta ülkenin dört kısmındaki antagonizmalara
rağmen şimdiden birlik yasamasının meselesidir. Ama şimdi bunu, önce tek tek komünlerde başlayan, sonra da kanton yasamaları üzerinden devlet [reformu] hâline gelen, oradan da meselenin,
gelişmenin devamı için birlik yasamasının meselesi hâline getirilmesi kaçınılmaz etap olan ilerici
okul idaresinin diğer reformları takip etmektedir. Zorunlu öğrenim okullarının önemli reformu bu
yol üzerinden ilerlemektedir. İsviçre’nin dört kantonunda, Bern’de, Appenzell Ausserhoden’de, St.
Gallen ve Graubünden’de komünler öğrenim okullarına gitme zorunluluğu üzerine karar vermektedirler, ama bu okullar 13 kantonda, Waadt’te, Wallis’te, Neuchâtel’de, Baselland’da, Aargau’da,
Schaffhausen’de, Solothurn, Thurgau, Uri, Zug, Fribourg; Tessin ve Appenzell Innerrhoden’de
şimdiden kanton yasaması temelinde zorunlu oldular. İlköğretimdeki çocuklar için ücretsiz ders
materyalini hazır tutmaya dair önemli reform da önce tek tek bazı komünlerde uygulamaya sokuldu, ama şu on iki kanton [bu uygulamayı] devlet yasamasıyla üstlendiler: Zürih, Glarus, Solothurn,
Basel merkez, Baselland, Appenzell Ausserrhoden, Waadt, Neuchâtel, Cenevre, Zug, St. Gallen ve
Thurgau. Bu kantonlardan ikisinde reformun masraflarını komünler üstlenirken, beşinde komünler ve devlet ortaklaşa, diğer beşinde de sadece kanton malî daireleri üstlendi. Diğer kantonlar da,
yavaşça olsa da, anılan kantonların izini takip ettiklerinden, ders materyallerinin ücretsiz dağıtılması sorununun birlik yaşamasınca üstlenilmesi sadece belirli bir zaman meselesidir.
Bugün yürürlükte olan Avusturya anayasası ile başından itibaren ilk ve orta öğretim yönergelerinin
sorumluluğu (ve ayrıca üniversiteler için geçerli olan bütün yasalar) Viyana’daki Rayh Konseyi’nin
eline verildi, yani tüm devlet yasamasının kontrolü altına alındı. Bu hükmün Galiçya özerklik hükümetini kendi ilk ve orta öğretim sistemini geliştirmekten alıkoymamış olduğu, Galiçya Eyalet
Okul Konseyi’nin faaliyetlerinin güya mükemmel olan sonuçlarının aristokrat özerkliğin gururu
ve savunması olarak ilân edilmesi gerçeğince kanıtlanmaktadır. [14*] Bu sonuçların özerklik döneminde »Galiçya’nın yeniden doğuşunu« ele alan eserde hangi renklerle boyandığını şöyle okuyoruz:
»Eyalet Okul Konseyi 1868 yılında Galiçya’daki okulların idaresini üstlendiğinde,
Galiçya’da (dört öğretmenli) 81 dört sınıflı okul, genelde tek öğretmenin olduğu 1.961 beylik okulu ve 427 düzensiz, gelecekleri güvencesiz papaz okulu, ayrıca 7 beş ve altı sınıflık
kız manastır okulu, yani toplamda hepsi birlikte 3.000 sınıf veya bölüm ve aynı sayıda
öğretmen ile 2.476 halk okulu vardı. Okul konseyinin otuz yıllık hararetli çalışması son[14*] Galiçya Eyalet Okul Konseyi 1868’de Lemberg’de bir özerklik kurumu olarak oluşturuldu. Konsey
ilk öğretim ve meslek öğretiminden, kısmen de orta öğretimden sorumluydu.
112
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
rasında 1903 öğretim yılının başlangıcında Galiçya’da işlevlerini yerine getiren şu halk
okulları bulunmaktaydı:
Kamusal
Özel
Toplam
Tek sınıflık
2.326
96
2.422
İki sınıflık
1.398
25
1.423
Üç sınıflık
46
17
63
Dört sınıflık
312
53
365
Beş sınıflık
100
3
103
Altı sınıflık
70
6
76
Fakültatif (7 ile 10 sınıflık)
70
34
104
4.322
234
4.566
Toplam
Okulların sayısı ikiye katlandı ve tek öğretmenli sınıf veya bölümlerin sayısı kamusal okullarda 9.907’ye, özel okullarda 700’e yani birlikte 10.600’e çıkarak, üçe katlandı.
Halk okullarındaki öğretmen sayısı (tam verilere sahip olduğumuz) 1875 yılında 3.266 idi,
ama 1903 yılında kamu okullarında, din dersi öğretmenlerinin haricinde 10.082 oldu.
1871’de halk okuluna giden çocuk sayısı 156.015’di, 1903/1904’de kamu okullarında
765.403, özel okullarda 27.535, evde 7.285, ayrıca 148.365’i de ek derslerde (gündelik
derslerin bitiminden sonra), yani toplam 945.588 çocuk öğretim görüyordu. Halk okullarındaki derslere katılan çocukların sayısı altı kat arttı.
1874 yılında kamusal halk okulları için yerel, bölgesel ve eyalet kaynaklarından harcanan
meblağ toplam 424.271 Avusturya Złoty’si veya 848.542 Kron’du, ancak 1903’de bu kaynaklardan toplam 15.722.664 Kron oldu, yani on sekiz kat artış.
1903’de ders diline göre şu okullar vardı:
Kamusal
Özel
Toplam
Lehçe
2.209
131
2.340
Ukraynaca
2.086
4
2.090
27
99
126
Almanca
Eyalet Okul Konseyi 1868’de orta okulların idaresini üstlendiğinde, on iki sekiz sınıflık yüksek lise ve yedi dört sınıflık alt lise vardı. 1868 yılında liseye giden öğrenci sayısı 7.258’di,
1904 yılında ise 25.286. Bu okullarda 928 müdür ve öğretmen ders veriyordu. 1869 yılında
kamu liselerinin devlet tarafından karşılanan giderleri yaklaşık 500.000 Kron’du, 1905
yılında ise 4.004.395 Kron ayrıldı. Ders dillerine göre iki lisede Almanca, dördünce Ukraynaca ve geri kalan 31’inde Lehçe konuşuluyordu. Geride kalan yıllarda 536 öğrencinin
devam ettiği beş kız lisesi açıldı. 1868 yılında Galiçya’da altı sınıflık bir orta okul ve üç
sınıflık bir alt orta okul vardı. 1904 öğretim yılının başında on bir yedi sınıflık yüksek orta
okul bulunmaktaydı. 1868 yılında orta okula giden öğrenci sayısı 647 iken, 1904 yılında
3.687 oldu. Bu okullarda 172 müdür ve öğretmen ders veriyor. Orta okullar için devlet
kaynaklarından karşılanan giderler 1868 yılında yaklaşık 50.000 Kron iken, 1905 yılında
874.200 Kron oldu. Bütün orta okullarda ders dili Lehçedir.« [15]
Bizdeki ile akraba olan koşullardan oluşan ve bu nedenle böylesine geniş alıntı yaptığımız yukarıdaki bu örnek bize en azından Avusturya gibi geri kalmış devlette, hatta böylesi ve renkli milliyet çeşitliliğinden oluşan bir devlette bile okul idaresi için merkezî devlet düzenlemesinin tek
[15] Michal Bobrzyński, Władyslaw Leopold Jaworski, Józef Milewski: Z dziejów odrodzenia politycznego Galicji 1859-1873 [Galiçya’nın siyasi yeniden doğuşunun tarihi üzerine 1859-1873], Varşova 1905, S.
483 – 487.
113
ROSA LUXEMBURG
tek ülkelerde kendi kamusal öğretim sisteminin geliştirilmesinin önünde engel teşkil etmediğini
açıkça kanıtlamaktadır. Ama eğer Galiçya’daki aristokrat toplumunun destekçilerinin böylesine
övündükleri sonuçlar gerçekte yapılması gereken ve yapılabilecek olanlardan bu kadar uzak ise, bu
Viyana’daki Rayh Konseyi’nin hatası değil, daha çok özerk kurumlarda sorumlu olan abartıcı hükümetlerin suçudur. Birleşik proletaryanın kamusal öğretim konusundaki ilerici baskısı, merkezî
yasamanın organlarında, Galiçya Eyalet Parlamentosu’nun kapısındakinden daha fazla kabul buldu.
Geriye sadece sınıf devletinin yaşamsal sorularına dokunan son noktayı irdelemek kalıyor: sivil
ve ceza hukukunu. Egemen hukuk sistemi her toplumda egemen mülkiyet biçiminin esasları ile
çıkarlarının yükümlü kılındığı yazılımıdır. Burjuva liberalizminin dahi Fransız eleştirmeni Linguet 18. Yüzyıl’da, Montesquieu’nün ünlü »yasanın ruhu« söylemine »yasaların ruhu mülkiyettir«
itirazını koyarak bir kaç kelime ile meselenin özünü yakalamıştı. Günümüz burjuva toplumunda
sivil ve ceza hukuk sistemi kapitalist mülkiyetin hukuk esaslarının ve burjuvazinin buna dayanan
sınıf egemenliğinin ifadesidir. Bu nedenle kapitalist gelişmenin genel merkeziyetçi tandansı çok
erkenden modern devletlerde geçerli olan hukuk sistemlerinin tek tipleştirilmesine yansımaktadır.
Feodal mülkiyet biçimlerinin egemenliği altında, natüral iktisatta aynı devletin toprakları üzerindeki hukuksal ilişkilerin farklılığı, kendi teritoryasının siyasal parçalanmışlığından çok daha büyükken, burjuva çağında geçerli hukuk sistemlerinin merkezîleşmesi, siyasî merkezîleşmeden çok
daha hızlı ve enerjik ilerlemektedir. Örneğin Fransa’da Büyük Devrim öncesinde farklı hukuklar
geçerliydi. Fransız toprağı bu açıdan genel olarak Pays du droit écrit (yazılı hukuk, genellikle Roma
Hukuk vilâyetleri) olarak anılan ve Pays du droit contumier (teamül hukuk, yani Frenk-Cermen
kökenden Orta Çağ hukukunun geçerli olduğu vilâyetler) olarak anılan [hukuk alanlarına] bölünmüştü. Sadece kralın fermanları devletin bütün vilâyetlerinde aynı geçerliliğe sahipti, ki zaten
mutlakîyetçilik, Batı’nın bütün ülkelerinde olduğu gibi, idarenin merkezîleştirilmesiyle burjuva
iktisatının yolunu hazırladı. Hukuk alanındaki bu Orta Çağ ruhunu, tipik kararlılığı ile ancak Büyük Devrim yok edebildi. 1791 anayasası tüm Fransa için tek tip geçerliliği olan yasalar toplamını
öngörüyordu. Bu karar, Jakobenler Döneminin karışıklıkları ve diktatörlüğün karşı devriminin
ardından Napolyon’un konsolosluğu döneminde uygulandı. Napolyon’un diğer eserleri gibi yeni,
burjuva Fransa’nın unutulmaz eserlerinden olan Napolyon Kodeksi [yasa kitabı] Büyük Devrim’in
sadece deforme olmuş mirasıdır.
Napolyon Kodeksi Fransa dışında bilindiği gibi, fetih politikalarının ardından bir dizi ülkede uygulamaya sokuldu. 1809 – 1901 Kodeksi Almanya’da Prusya’nın Ren vilâyetinden, Rheinhessen’de,
Bavyera Pflaz’ında, Elass-Lothringen’de ve Baden’de geçerliydi. Almanya’nın geri kalan kısmında
ise her devletin ve her küçük ülkenin kendi hukuk sistemi geçerliydi, ancak bu bir düzine sivil ve
ceza yasaları Almanya’nın siyasî birliğinden sonra tek tip yasaya dönüştüler. Ama o zamandan
bu yana Almanya’da hukukun merkezîleştirilmesi konusunda hayli enerjik yol alındı, sonucunda
Rayh, bugüne kadar federalist ilişkilerin kalıntısı olmasına ve teritoryal parçalanmışlığın karakterini taşımasına rağmen, 1896’da Reichtag’ın kabul ettiği genel medenî kanunun yürürlüğe sokulmasıyla 1 Ocak 1900’den bu yana geçerli sivil hukuk çerçevesinde tek teritoryadır. İsviçre’de de
tek tek kantonlardaki farklı sivil hukuk farklılıkları, yerlerini tek tip birlik hukukuna bırakıyorlar.
Bizde ise Polonya hukuku ve adaletindeki, Rusya’dakilere nazaran var olan farklılıklar ve özellikler,
toplumsal yaşamın diğer alanlarında olanlardan çok daha büyük ölçüde muhafaza edilmişlerdir.
Ancak bu özellikler ve farklılıklar, geçici karakteri olan ilişkilere bağlıdır. Kongre Polonya’sında
Varşova Dükalığı döneminden itibaren Napolyon Kodeksi uygulanırken, Rusya’nın yasa kitabı
farklıydı; »vatan« toprağında yüzyıllar süren hukuksal paça dikicilik sistemi olarak I. Nikolaus
altında yazılan ve Rusya’nın mutlakîyetçi egemenlik ile bağlantılı olan geri kalmışlığının doğrudan
sonucu olan [bir yasa kitabı]. Bir tarafta, Moskova’da ve diğer bölgelerde Çarlığın uzun yıllar süren
himayeciliğinin koruyuculuğu altında muhafaza edilen arkaik sanayi ve ticarî yaşam biçimleri, diğer tarafta ziraî ilişkilerin çoktan aşılmış sistemi, nihâyetinde yüzyıllar boyunca mutlakîyetçiliğin
pençesinde tutulan sivil ilişkilerin defalarca aşılmış sistemi, yani modern burjuva mülkiyetinin
gelişmesi ve hareketi önünde duran engellerin hepsi.
Eskimiş hukuk sisteminin bütün o uysal olmayan iskelesinin ortadan kaldırılması [ve] burjuva
114
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ilişkilerinin engelsiz gelişimi için vazgeçilmez olan modern hukukun yürürlüğe sokulması, yenilenen Rusya’nın ilk reformlarından olacaktır elbette. Ama eğer tersinden bizde yargı organizasyonu
Rusya’dakinden daha gericiyse, o zaman bu zamanında Kongre Polonya’sının ceza olarak 1864
yılı liberal yargı reformunun »bereketlerinden« ve Semtswo’nun uygulamaya sokulmasından dışlanmış olması nedeniyledir. Polonya yargısı için olağanüstü hâlin uygulamaya sokulması, demek
ki mutlakîyetçiliğin egemenliği ile bağlantılıdır ve onunla birlikte tarihe gömülecektir. Rusya ve
Polonya’daki hukuk ve yargı sisteminin yenilenmesi, her iki toplumun gelişmesinin ortak gerekliliğidir ve tüm Rusya’da hukuk ilişkilerinin merkezî parlamentonun yasaması üzerinden tek tip düzenlenmesi, ortak kapitalist gelişmenin ve mutlakîyetçiliğin ortadan kaldırılmasından sonra zayıflamayacak, aksine muhtemelen serbestleşecek olan burjuva gelişmesiyle birlikte daha sıkılaşacak
olan iktisadî ve toplumsal düğümlenmelerin gereksinimlerinin bir sonucudur.
İşçi sınıfının ve esas itibariyle toplumsal ilerlemenin çıkarlarını savunan sosyaldemokrasinin pozisyonu, Rus devletindeki yasamanın ve muhakeme usullerinin tek tipleştirilmesini gerekli kılmaktadır – aynı Almanya’da, Avusturya’da, İsviçre’de, aynı bütün modern devletlerde olduğu gibi.
Burjuva sınıf yasamasını ve yargısını dizginlemek, ilerlemeyi sosyalizmin toplumsal ve ahlâkî ideali anlamında savunmak, yani: mülksüzlerin haklarını mülk sahipleri karşısında, kadınlarınkileri
erkek karşısında, reşit olmayanların [haklarını] ebeveynleri ve vasileri karşısında, gayri meşru çocukların [haklarını] babaları ve toplum karşısında [savunmak], düşürülmüş kadınların haklarını
savunmak, sivil ilişkileri kilisenin korumasından kurtarmak, boşanmayı kolaylaştırmak vs. – tüm
bunlar Polonya ve Rusya, Yahudi ve Ermeni proletaryasının pozisyonu açısından mutlak ve aynı
şekilde zorunludurlar. İşçi partisinin ceza hukuku alanındaki yasalar için ileri sürdüğü talepler
de daha az esaslı değildir. Alman sosyaldemokrasisi içerisinde kriminalistiği en iyi bilen kişi olan
avukat Hugo Heinemann hükümetin Rayh için yeni ceza muhakeme yönetmeliği projesi üzerine
yaptığı son araştırmasında şöyle yazıyor:
»Çünkü işçi sınıfının, sınıf mücadelesi hiç bir zaman olmadığı şekilde siyasî ve sendikal işçi hareketini olanaklı oldukça kriminel cezaların kullanılmasıyla baskı altına alınmasına yol açtığından, olanaklı olan en iyi ceza muhakemesi önemli ölçüde çıkarınadır. Sömüren sınıfın sömürülene
karşı ve egemen sınıfın devletteki egemenliği için verdiği siyasî mücadelede, cezanın sömürülen
unsurların aşağıda tutulması ve varlıklı sınıfın iktidarının ayakta kalması için kullanılan bir araç
olması, sınıf devletinin zorunlu bir sonucudur.« [16*] Aynı tandans mutlakîyetçiliğin kaldırılmasından sonra kuşkusuz Rusya’da ve özellikle bizde de görülecektir, ki bu ülkemizdeki burjuvazinin
şimdiden mutlakîyetçi »adalet« aracını devrimci proletaryaya karşı verdiği mücadelesinde hangi
enerji ve alçaklıkla kullanmasıyla ve bunu yaparken on yıllardan beri sosyalistlere karşı kullanılan
savaş mahkemeleri sistemini ve »idarî« yargıyı aktif ve pasif desteklemesiyle kanıtlanmaktadır.
Diğer yandan demokratik-liberal »hukuk devleti« kurumlarının, hatta cumhuriyetçi biçimlerinin
bu açıdan sınıf antagonizmalarının sertleşmesi durumunda proletarya için bir garanti olmadığını
İngiltere’de, Fransa’da ve Birleşik Devletlerde işçilerin ve sosyalistlerin birliklerine karşı yürütülen sayısız mahkeme kampanyaları kanıtlamıştır. Bu nedenle demokratikleşme ve mahkeme düzeninin insanileştirilmesi ve bununla bağlantılı olarak, mahkemelerin idarî aparattan tamamen
bağımsızlaşması, hakimlerin seçilerek göreve gelmesi, kovuşturma ve ön araştırmada mutlak açıklığın uygulamaya sokulması, sanığın haklarının savunulması, savunmanın kovuşturma ve savcılık
makamlarıyla eşitlenmesi, şahitlerin bağımsızlıklarının ve haklarının garanti edilmesi, suçsuz yere
gözaltı hapsinde tutulanlara ve suçsuz yere cezalandırılan sanıklara tazminat, savaş mahkemeleri
gibi özel muhakemenin kaldırılması, ancak gençler için özel mahkemelerin yürürlüğe sokulması, nihâyetinde ceza sisteminin kendisinin ilerleme ve insanilik anlamında reforme edilmesi, yani
idam cezasının kaldırılması, ceza ertelemesinin ve İsviçre’de mükemmel sonuçlara yol açtığı gibi,
bu çerçevede hapisten çıkartılmanın uygulamaya sokulması – tüm bunlar devletin bütünündeki
bilinçli proletaryanın aynı ve ortak çıkarlarınadır. Bütün bu reformlar, ne yerel, ne de ulusaldır,
aksine devlet aparatının bütünü, tüm devlet politikası sistemi ile bağlantılı olan toplumsal meselelerdir.
[16*] Hugo Heinemann: Zur Reform der Strafprozessordnung (Ceza Muhakeme Düzeninin reformu üzerine), Die Neue Zeit, 27. Jg. 1908/1909, 1. Bd. S. 8.
115
ROSA LUXEMBURG
Bizde mahkemeler ve bütün idare ülkeye özgü ve ulusal karakter taşımalıdırlar, ki bu sosyaldemokrasinin bu alandaki en temel programatik talebiyle, yani hakimlerin seçilebilir olmasıyla garanti
edilmiş olurdu ve hukuk çıkarlarının kaçınılmaz beraberliği nedeniyle doğal olarak tüm Rusya için
sorumlu olan Yüce Divan, Polonya Krallığı yurttaşlarının meseleleri hakkında bu ülkeden gelen
üyeleri üzerinden karar vermelidir; ancak organizasyonun ve mahkeme düzeninin esaslar ile sivil
ve ceza hukuku tüm devlet parlamentosunun yetkisi altında ve devletin bütünündeki proletaryanın
sınıf aksiyonunun meselesi olmalıdır.
Genel kapitalist gelişmenin bu alanlarının yanı sıra, yasamanın bir bütün olarak proletaryanın sınıf çıkarlarını ilgilendiren diğer alanları söz konusudur: işçi koruma yasasının bütünü ile koalisyon
hakkını, toplanma hakkını ve bunu ilgilendiren sorulardaki yasama. Bu soruları diğer bölümde
irdeleyeceğiz.
III
İşçi koruma yasaları kapitalist iktisatın toprağında sadece proletarya için değil, toplumun kendi varlığını koruması için vazgeçilmez bir gereklilik olarak gelişir. [Bu yasalar] çalışan kitlelerin,
kapitalizmin yırtıcı iktisatının yıkıcı etkisi altında bedensel ve zihinsel dejenerasyonuna karşı vazgeçilmez bir garanti ve proletaryanın maddî ve entelektüel yenilenmesi, sınıf mücadelesi yetisini
kazanması için vazgeçilmez bir kaldıraçtır. Koruma yasaları özü ve kökenleri itibariyle aynı şekilde
uluslararası bir görüngüdür, aynı yırtıcı iktisadıyla kapitalizm ve aynı proletaryanın sınıf mücadelesi gibi. Dünya piyasalarının ilişkileri ve kapitalizmin uluslararası rekabeti, farklı ülkelerdeki kapitalist üretimin karşılıklı bağlılığı ve karşılıklı bağımlılığı, işçi koruma yasalarının, genel ve
yasal sekiz saatlik işgününün uygulamaya sokulması gibi esaslı noktalarının sadece uluslararası
yol üzerinden gerçekleştirilmesine yol açtı. Diğer taraftan kapitalizmin aynı uluslararası karakteri
proletaryanın, devam eden proleterleşme ve işçilerin var oluş güvencesizliği nedeniyle giderek büyüyen uluslararası göçünü de ortaya çıkardı. Ancak bu göç ve bunun proletarya arasında yarattığı
enternasyonal rekabet, belirli bir süre içerisinde ulaşılabilecek olan en yüksek yaşam seviyesinin
korunmasının ve genişletilmesinin çıkarları, yasal olarak sınırlandırılamayan bir işgünü uygulamasının olduğu ve kamu sigortalarının olmadığı ülkelerden gelen işçi göçünün, işçilerin mücadele
sonucu dokuz saatlik işgünü ve hastalık, kaza vs. durumlarda yasal sigorta uygulaması haklarını
elde ettikleri bir ülkedeki çalışma koşullarının kötüleştirmemesi için mutlaka bütün kapitalist ülkelerde olanaklı olduğunca tek tip koruma yasalarının uygulamaya sokulmasını zorunlu kılmaktadır. Nihâyetinde proletaryanın, uluslararası yasalar üzerinden güvence altına alınacak, olanaklı
olan tek tip ve olduğunca yüksek yaşam seviyesinin bütün ülkelerde gerçekleştirilmesi, proleter
mücadelenin nihaî hedefleri: sadece enternasyonal yol üzerinden olanaklı olabilecek sosyalizmin
gerçekleştirilmesi için mutlak zorunluluktur. Tüm bu nedenlerden dolayı işçi koruma yasaları daha
işçi hareketinin başlangıcından itibaren işçilerin enternasyonal toplantılarının ve kararlarının bir
meselesi olmuştur. Cenevre’deki Enternasyonal Kongre daha 1866’da sekiz saatlik işgününü, tüm
ülkelerdeki proletaryanın uğraşları için doğru yönü gösteren hedef olarak ilân etti. Ve 1889’dan
bu yana işçi koruma yasaları alanındaki sosyalist uğraşlar bütün ülkelerde, Paris Enternasyonal
[Sosyalist İşçi] Kongresi’nin geliştirdiği ortak programa dayanmaktadır.
[Bu nedenle] aynı devlet içerisindeki işçi koruma yasaları da sadece ortak ve tek tip olmak zorundadırlar. Öyle ya da böyle birlik karakterine sahip olan devletlerde, Almanya’da, Avusturya’da
ve İsviçre’de olduğu gibi, işçi koruma yasaları, toplumsal karakterdeki ve tek tek bölgelerin sınaî
gelişme seviyelerindeki esaslı farklılıklara rağmen, her halükârda birlik [ve] merkez kurumlarının sorumluluğunda olan siyasî yaşam alanları içerisindedir. Çünkü işçi yasaları kökleri itibariyle, kapitalizm öncesi federalizmin bütün kalıntılarına rağmen, modern devletlerin bütünlüğünün
asıl bağlayıcı halkası olan o kapitalist gelişmenin ve devletin [bu gelişmeden] büyüyen toplumsal
fonksiyonlarının tamamen modern görüngüsüdür. İşçi koruma yasaları İsviçre’de 1874’e kadar
kantonların sorumluluğundaydı. O yıl yürürlüğe sokulan birlik anayasası, en önemli sosyal konuları ve fabrika yasalarını birlik sorumluluğu altına koydu. Tek tek kantonların bundan bağımsız,
birliğin genel koruma yasalarının ötesine giden, bunların açıklarını kapatan veya kuralları genişleten fabrika yasalarını kendi bölgelerinde uygulamaya sokma hakları var. Böylece bir dizi kanton
son dönemde sanayii için tahkim mahkemeleri oluşturdular: Waadt 1888’de, Basel 1889’da, Lo116
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
zan 1892’de, Solothurn 1893’de, Bern 1894’de, Baselland 1895’de, Zürih 1895’de, Cenevre 1897’de,
Fribourg 1899’da, Neuchâtel 1889’da, St. Gallen 1904’de, Appenzell Ausserrhoden, Thurgau ve
Aargau 1908’de. Kadın işçiler için özel koruma yasaları da Basel’de 1888’de, St. Gallen’de 1893’de,
Zürih’te 1894’de, Lozan’da 1895’de, Solothurn’da 1896’da, Neuchâtel’de 1901’de, Aargau’da
1903’de, Waadt’te 1904’de, Tessin’de 1904’de, Bern ve Appenzell Ausserrhoden’de 1908’de yürürlüğe sokuldu. İhtiyarlık ve malulen emeklilik sigortası, o ya da bu biçimiyle 1904’de Glarus
kantonunda, 1907’de St. Gallen’de Bern ve Appenzell’de, 1908’de Zürih’te, Solothurn, Aargau ve
Cenevre’de yürürlüğe sokuldu. Nihâyetinde Pazar günü istirahatinin korunması için 1904’de St.
Gallen, 1905’de Cenevre, 1906’da Bern, 1907’de Zürih kantonları özel yasalar ve Basel, Aargau, Solothurn, Schaffhausen ve Appenzell uygun yasalar hazırladılar. Bu anılan örnekler tek tek kanton
örneklerinin nasıl hemen diğerlerini, koruma yasalarındaki her ilerlemenin kısa zaman içerisinde
iktisadî ve siyasî gelişme için belirleyici olan İsviçre alanında yayılarak etkilediğini açık olarak göstermektedir, ki böylelikle reformların tüm teritorya için geçerli olan birlik yasaması içine alınması
İsviçre’nin hukuksal gelişiminin karakteristik yönüne uygun olarak hazırlanmaktadır.
Koruma yasaları Avusturya’da yürürlükteki anayasa tarafından başından itibaren merkezî yasamanın sorumluluğu altına sokulmuştur.
Koruma yasaları Almanya’da başlangıçta sadece ilgili devletlerin veya küçük devletlerin meselesiydi. Prusya, Saksonya, Bavyera ve diğerleri bu alanda birbirlerinden farklı, genellikle tamamen eskimiş ve Orta Çağ’ın lonca ruhunu taşıyan, tamamen işe yaramayan denemelere sahiptiler. Kuzey
Almanya Birliği’nin kurulmasından sonra Prusya yasaması diğer birlik bölgelerine uygulandı [ve]
Rayh’ın kuruluşundan sonra adım adım daha ileri gitti: 1871’de Hessen’de uygulamaya sokuldu,
1872’de Baden ve Württemberg’de, 1873’de Bavyera’da, 1889’da Elsass ve Lothringen’de. Rayh
kuruluşundan bu yana koruma yasaları Reichstag ve Bundesrat [Eyaletler Meclisi] sorumluluğu
altındadır. Tek tek eyalet meclislerinin ve eyalet hükümetlerinin sorumluluğu altında olan [ve]
toprak sahipleri döneminin kalıntısı ve ziraatçıların egemenliğinin karakteristiği olarak, Gesindegesetz adıyla anılan tarım işçileri yasası ve nihâyetinde maden işçileri yasası istisna oluşturuyordular. Her üç alan da feci geri kalmışlığın ve çalışan sınıfların mağdur edilmesinin bir ifadesidir, bu
nedenle Alman sosyaldemokrasisi her üç durumda da ilgili meselelerin eyalet meclislerinin sorumluluğundan alınarak, Reichtag’ın sorumluluğu altına sokulmasını talep etmektedir. [17*]
İşçi koruması sadece Kuzey Amerika Birleşik Devletleri’nde tek tek devletlerin yetki alanındadır,
ki bu parçalanmış proleter mücadeleye, genel karmaşıklığa ve işçi sınıfının gerek siyasî, gerekse de
sendikal etkinliğinin zayıflığına uymaktadır.
[İşçi koruması] ülkemizin Rusya ile olan ilişkisi bağlamında ise daha birleştirici etkide bulunmaktadır. Polonya ve Rusya sanayileri arasındaki doğrudan bağlantı, Polonyalı ve Rus kapitalistlerin
birbirleri ile rekabet ettikleri ortak Pazar ve genel iç ve dış devlet politikasının o ya da bu etkisine bağımlılık nedeniyle çalışma ve ücretli emek koşullarının, Rusya’da da aynısı olmaksızın, sadece ülkemizde yasal düzenlemesi olanaksızdır. Örneğin Rusya’da aynı zamanda on bir veya on
iki saatlik işgünü uygulaması, Polonyalı sanayicilerin direnişi nedeniyle boşa çıkartılırdı ve rekabet nedenlerinden dolayı, tersi de aynı olurdu. Sosyal yurtseverler genellikle bilinen bir gerçeğe,
Łódź’daki fabrikatörlerin 1893’de hükümete sanayide yasal on bir saatlik işgünü uygulamasını
yürürlüğe sokması önerisi yaptıklarını, ama bunun Moskovalı fabrikatörlerin direnişi nedeniyle
engellendiğine dikkat çekmektedirler. Bu gerçek, Polonya’daki toplumsal koşulların daha gelişmiş
ve proletaryanın davası için Rusya’dakinden daha elverişli olduğunu kanıtlıyormuş, ki bu mantık
sonucunda ve Polonya işçi sınıfının çıkarları için Polonya’nın Rusya’dan ayrılması bir zorunluluk
oluyormuş – önce Polonya’nın yeniden kurulması ile, daha sonra, bu programın iflasının ardından,
en azından »Varşova Kurucu Meclisi« biçiminde ve Polonya özerklik parlamentosunun işçi koruma yasaları alanından sorumlu olacağı bir federatif ilişki çerçevesinde.
Ama çıkartılan bu sonuç, bir çifte Quiproquo’ya [yanılmaya] dayanmaktadır. Çünkü Łódź’daki fabrikatörlerin, aslında herkes için görülebilen basit ve Moskova’ya yönelik olan rekabet hilesi, yani,
»Łódź ve Moskova« arasındaki kapitalist bağın meyvesi naifçe iyi niyet ve sosyopolitik ilerleme[17*] »üç durum« ifadesi orijinal metinde yer almaktadır.
117
ROSA LUXEMBURG
nin bir ifadesi olarak algılanmaktadır. İkincisi, sınıf ilişkilerinin ülkemizde Rusya’dakilere nazaran
daha olgun ve işçi yasaları için daha uygun olduğu, ancak bunun Polonya ve Rusya’nın iktisadî birliğine dayanan aynı kapitalist gelişmenin bir sonucu olduğu açıktır. Ayrıca gerek Polonya, gerekse
de Rusya proletaryasının sınıf çıkarları, çalışma koşullarının tek tip ve ortak yasal düzenlemesi ile
bu hedefe yönelik ortak eylemi gerekli kılmaktadır. Polonyalı işçilerin Rusya’ya göçü, aynı şekilde kısmen Rus işçilerinin Polonya’ya göçü, daha bugünden açık bir gerçektir; proletaryanın bu iç
göçü, mutlakîyetçiliğin yok edilmesinden ve kapitalist ilişkilerin Rusya’da ve ülkemizde engelsiz
yeşermesinden sonra giderek daha büyüyecektir. Demek ki Polonyalı bir işçinin, devletin hangi
bölgesinde olursa olsun, kendi vatanında alışık olduğundan daha kötü olmayan çalışma koşullarına ve devlet güvencesine sahip olması, vazgeçilmez çıkarları arasındadır. Ayrıca siyasî olarak bakıldığında Polonya ve Rusya proletaryası zaten tek sınıfı oluşturmaktadırlar. İşçi davasının kaderi
ve sosyalizmin gelişmesi, Rusya’da ve Polonya’da, aynı şimdiye kadar olduğu gibi, işçi sınıfının
herhangi bir milliyet farkı gözetmeksizin tüm devlet topraklarındaki ortak ve tek tip mücadelesine dayanmaktadır. Bu pozisyondan bakınca, Ural ve St. Petersburg’daki Rus işçisinin durumu,
aynı Łódź veya Dąbrowa Havzasındaki işçinin durumu gibi, Varşovalı işçinin kendi çıkarını ilgilendirmektedir, ki tersinden de aynısıdır. Polonya proletaryası için daha iyi sosyal koşullara, Rusya
proletaryasından ayrılarak ve bağımsız yasama yolu üzerinden ulaşılabileceği spekülasyonları, ki
örneğin Polonya Sosyalist Partisi bağımsız bir »Varşova Kurucu Meclisinin« gerekliliğini ve [bu
meclisin] geniş sorumluluğunu böyle gerekçelendirmektedir, enternasyonal sosyaldemokrasi anlamındaki bir sınıf politikası değil, aksine sadece lonca sistemi anlamındaki bir politikadır.
Çünkü prensip olarak, eski İngiliz Trade-Union’un kalifiye işçiye daha iyi koşullar elde etme amacıyla bunları basit işçilerden ayırarak kendisini yönlendirdiği aynı politika, Durham ve Northumberland’daki maden işçileri sendikalarını, bu iki bölgedeki kalifiye maden işçilerinin işgünü fiilen
sekiz saatten az olması nedeniyle sekiz saatlik işgünü tasarılarını reddetmeye çağıran politikadır.
[18] Bu sınıf politikalarının ilkelerine tamamen ters düşen bir dışlama ve proletaryayı parçalama
politikasıdır: dayanışmaya ve eşit siyasî-devlet koşullarının olması durumunda proletaryanın tek
tek katmanları arasında var olan bütün farklılıkların üstünden bütün sınıfı birleştirme [ilkesine]
ters düşen bir politikadır. Ve bu politika, dışlama ve parçalama için ulusal farklılıkları temel alsa
da öyle kalacaktır, çünkü bu farklılıklar sınıf mücadelesinde hiç bir rol oynamazlar. Bu sadece esas
itibariyle yanlış değil, aynı zamanda, İngiliz tradeunionizminin kaderiyle çok iyi kanıtlandığı gibi,
sadece kayıplar ve verili devlet içindeki tüm proletaryanın davasının gerilemesi sonucunu verecek olan dar görüşlü bir politikadır. Almanya’daki koşullar da, proletaryanın toplam çıkarlarının
ve özellikle koruyucu yasalar alanındaki [çıkarlarının] proletaryanın sosyal durumu en iyi olan
gruplarının ayrılmasını değil, aksine proletaryanın bütün olarak birleşmesini gerekli kıldığını göstermektedir. Prusya, Alman Rayhı ülkeleri arasında sınaî olarak en fazla gelişmiş bölgelere sahip
bir ülkedir; Saksonya istisna, Almanya’nın bütün büyük sanayii, özellikle maden, metal ve kimya
sanayii pratik olarak Prusya’da yoğunlaşmıştır. Alman Rayhını oluşturan diğer ülkeler, Saksonya
haricinde, çoğunlukla köylülük ve küçük burjuva ülkeleridir. Buna rağmen sosyopolitik ilerleme
ve işçi koruma yasaları için tek koruyucu Alman Rayhı ve Reichstag’dır, çünkü Prusya’nın kendisi
[18] »Mesleğin ve meslek örgütünün tekil çıkarları ne denli tek olarak vurgulanıyorsa, meslekteki işçileri birbirlerinden ayıran genel toplumsal yaklaşımların çeşitlilikleri o denli arka plana, ama meslekteki
işçileri diğer meslekten işçilerden koparan farklılıklar o denli ön plana çıkarlar. Bu özellikle tek tek işçi
örgütlerinin imtiyazlı bir konum elde ettikleri yerlerde özellikle güçlü olarak görülür. Bu durumun elde
tutulabilmesi, ancak imtiyazlı örgütlerin işçi kitlelerini dışlamaları ile olanaklıdır. Eskiden beri loncaların
yaptığı gibi, şimdi de bu işçi katmanları proletaryanın bütünüyle ahenk içinde olmak yerine [proletaryanın bütününün] aleyhine ayağa kalkmayı denemektedir. Sendikaların nötrleştirilmesinin övülen ülkesi
İngiltere bunun için yeterince kanıt sunmaktadır. Sadece kendileri yedi saatlik işgününü elde ettikleri ve
yanlarındaki madenci çocukların on saat çalıştırılmalarını [kendileri için] bir avantaj olarak görmeleri
nedeniyle, diğer işçi kitlelerinden farklı olarak sekiz saatlik işgünü talebine karşı çıkan Northumberland
ve Durhan’lı maden işçilerine dikkat çekiyoruz. Tam da burada ›daha pratik‹ olamayacak bir güncel politika, ›daha çıplak‹ düşünülemeyecek çıkar politikası ile karşı karşıyayız. Bunun sonucu da maden işçilerinin birliği değil, bölünmeleridir.« Karl Kautsky: Neutralisierung der Gewerkschaften (Sendikaların
Nötrleştirilmeleri), Die Neue Zeit, 18. Jg. 1899/1900, 2. Bd., S. 460.
118
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
özellikle koruyucu yasalar alanında en inatçı gericiliğin destekçisidir, ki bu nedenle Alman sosyaldemokrasisinin mücadelesi bu yasanın Prusya’daki en önemli bölümlerini, yani maden koruma
yasası ile taşra işçileri koruma yasasının Prusya Eyalet Parlamentosunun sorumluluğundan alıp,
Rayhın merkezî yasamasının sorumluluğu altına sokmaya yöneliktir. Aynı şekilde ülkemizde de
işçi koruma yasasındaki ilerleme, ancak yüzeysel bir kanaat ve proletaryanın sınıf politikasının asıl
itici gücünü anlamayan dar görüşlü bir politika ile Polonya’nın Çarlıktan hukukî ayrılmasıyla bağlantılı hâle getirilebilir. Gerçekte ise bu nedenler tersinden koruma yasalarının başından itibaren
merkezî parlamentonun sorumluluğu altına girmesini ve tüm ülkede birleşik proletaryanın ortak
sınıf aksiyonunun alanı olmasını gerekli kılarlar.
Tüm bu yukarıda açıklananlar aynı şekilde demokratik sistemin genel garantileri için tek tip
merkezî yasamanın zorunluluğunu kanıtlamaktadır: koalisyon hakkı ile birleşme ve toplanma hakkı ve de söz ve basının özgürlüğü için. Modern devletlerdeki, yukarıda anılan özgürlükler için ilk
kez anayasal garantilerin yaratılmasını sağlayan hukuk devleti düzeninin gelişimi, gerçekten de tek
tip hukuk normu çerçevesinde devlet topraklarının bütününe duhule bağlı, burjuva karakterindeki
bir yapıydı. Bu bağlamda Almanya’daki birleşme ve toplanma hakkının tarihi hayli karakteristiktir.
1850 yılında Mart Devriminin yenilgisinden sonra egemen olan gericilik, bu alanda tek tek her devlette farklı yasal düzenlemeler yarattı; ve böylece kısa bir zaman öncesine kadar Almanya’da açık
bir şekilde karşıdevrim zamanından kalma dağlamayı taşıyan ve proletaryanın sınıf mücadelesini
zorlaştırmayı, ortak proleter aksiyonu zayıflatmak amacıyla siyasî koşulların çeşitliliği üzerinden
parçalanmasını hedefleyen 26 farklı yasa mevcuttu. Rayh bu alana ancak 1900’de yeni medenî
kanun ile kısmen girebildi. 1908’de ise Reichstag bu alanı kendi sorumluluğu altına aldı ve iki
düzine yasa yerine, Rayhın tüm alanında geçerli olan ilk birleşme ve toplanma yasasını kabul etti.
Eyalet hükümetleri ve parlamentoları şimdi belirli bir çerçevede temel yasanın pratiği için gerekli
olan uygulama yasa ve yönetmeliklerini çıkarma hakkına sahipler, ancak bunu yaparken burjuva
özgürlüklerini, özellikle sosyalist ajitasyonu gerici bir biçimde kısıtlamak için özerklik artıklarını
kullanmaklar. Genel birleşme ve toplanma hakkı İsviçre’de 1874 anayasası ile garanti edilmekte ve
merkezî kurumların sorumluluğu altındadır; Kantonlar sadece bu yasanın »kötüye kullanılmasına« karşı belirli kurallar koyma hakkına sahiptirler, yani partikülarizm kalıntıları hem cumhuriyetçi İsviçre’de, hem de monarşist Almanya’da gericiliğin hırsları için bir arka kapı hâlindedirler.
Avusturya’da ise 1867 anayasası 11. maddede »mezhep ilişkileri, birleşme ve toplanma hakkı, basın
ve zihnî mülkiyetin korunması yasasını« tüm devlet parlamentosunun sorumluluğu altına sokmuştur.
IV
Şimdi bir ülkenin özerk yaşamı için doğal alanı oluşturan noktalara geçtiğimiz için, öğrenim sistemi ve kamusal eğitim en öne alınmalıdır. Kapitalist toplumun ilerici gelişiminin pozisyonu ile
proletaryanın sınıf pozisyonu açısından vazgeçilmez olan modern öğrenim sisteminin yaratılması,
geliştirilmesi ve şekillendirilmesi doğal olarak ülke özerkliğinin sorumluluğu altına düşmektedir,
hem de iki belirleyici nedenden dolayı. Öncelikle bütün kültür devletlerindeki yüzlerce yıllık deneyim, burjuva toplumunun vazgeçilmez gereksinimi olan kamusal eğitimin söz konusu olan nüfusun katılımı olmaksızın, yani en yukarıdan en aşağıdaki kademelerine kadar özyönetim kurumları
[olmaksızın] organize edilemeyeceğini gösterdi. Örneğin demiryolu gibi modern ulaşım araçlarının inşası devletsel merkezden en ücra köşelere kadar gerçekleştirilebilirken, kamu okulları sorununun çözümü ilgili toplum kesimlerinin canlı ve sürekli katılımı olmaksızın umutsuz bir mesele
olarak kalırdı. Diğer taraftan kamusal öğretim sistemi ulusal yaşam bağına – [yani] her milliyetin
kendi anadili ve entelektüel kültürüne kopmaz bir biçimde bağlıdır. O nedenle kamusal öğrenim
sisteminin ilgili milliyetin aktif katılımı olmaksızın oluşturulamayacağı, anlaşılır bir meseledir.
Ancak öğrenim sorunlarının ve kamusal eğitimin ülke özerkliğine bırakılmasının toplumsal gelişmenin ve özellikle Polonya proletaryasının sınıf çıkarlarının yakıcı bir gereksinimi olduğu konusunda genel bir yaklaşımla şüpheler söz konusuysa, o zaman ülkemizdeki öğrenim sisteminin
tarihi ve bugünkü durumu kanıt olarak yeterlidir.
Devletsel kurum anlamında kamusal öğrenim eski Polonya’da hiç olmadı. Öğrenim tamamıyla
ruhban sınıfının, genellikle Cizvitlerin elindeydi ve asilzadelerin gereksinimlerinin tatminine yö119
ROSA LUXEMBURG
nelikti. Zenginler çocuklarını yurtdışına – Fransa’ya, Hollanda’ya, İtalya’ya gönderiyorlardı. Çalışan halk, içinse okul hemen hemen hiç yoktu. Cizvitlerin soylu okul sistemi de Katolik gericiliğin
zaferinden sonra kuru ve verimsiz formalizm seviyesine düştü. Batıda çoktan aşılmış olan skolastik
felsefe Polonya akademilerinde mutlak hakimiyete sahipti. Örneği Gorzycki [Kazimierz Gorzycki,
1901] »Fen bilimlerinin gelişimi devlet sınırlarını aşamıyor, matematik Cizvitlerce eski metoda
göre öğretiliyor, tarih sadece dinî amaçlar için bir araç olarak kullanılıyor ve her şeyin üzerinde
Ortaçağ Latincesi, kilise dili olarak tahtta oturuyordu« diye yazar. Ancak 18. Yüzyıl’ın sonunda,
bölünmelerden önceki reform döneminde aydınlanma fikirleri, ansiklopedicilerin düşünceleri
Polonya’ya ulaştı ve ruhban sınıfının teşvik ettiği düşünsel yabaniliğe karşı edebî ve siyasî savaş
yürüttüler. Staszic ünlü eseri »Jan Zamoyki’nin yaşamı üzerine notların« [1787] hemen başında
öğrenim sorununa geniş bir biçimde yer vermekte ve eski Polonya öğrenim sistemini acımasızca
eleştirmektedir. 1773’de kurulan ve Cizvitlerden kalan varlıklara sahip olan »Ulusal Öğrenim Komisyonu« [Komisja Edukacji Narodowej] Polonya tarihindeki öğrenim sistemindeki ilk kamusaldevletsel kurumdu, ki »komisyonun« verdiği görevle hazırlanan ve 1783’de »Ulusal Öğrenim İçin
Komisyon Yasası« olarak tasdiklenen Piramoicz-Projesi, Polonya’nın on Voyvodalığında üç okul
tipi önermekteydi: Yüksek, yani temel okullar, orta ve halk okulları ile papaz okulları. »Komisyon« tarafında kamusallaştırılan okulların kilise ile olan ilişkisi kesildi, öğrenciler dinî pratiklerden muaf tutuldular, din dersi yerine Hıristiyanlık dersi konuldu ve Adam Czartoryski tarafından
»Şövalye Okulu« için geliştirilen »Kadet İlmihâlliğine« göre okutulan »ahlâk dersi« yürürlüğe sokuldu. Nihâyetinde »komisyon« Latincenin dominant pozisyonuna son verdi ve Lehçeyi ders dili
olarak uygulamaya soktu.
Kołłoąj Krakau Akademisini, Martin Poczobut-Odlanicki de Wilna’daki akademiyi bu anlamda reforme ettiler. Ancak o dönemler en aydın kafalar arasında bile öğrenim sisteminin sadece aristokrasinin meselesi olduğu düşüncesinin ne denli yaygın olduğunu Staszic’in okul sistemindeki eleştirisi ve reform projelerinin sadece »yurttaş« sınıfına yönelik olmasında görülebilir; çünkü bilindiği
gibi »özgür« olmayan köylüler, yurttaş sayılmıyordular. [Staszic] orta okullar için olan projelerini
anlatırken, satır arasında şöyle diyordu: »Rzeczpospolita’nın bütçe bulabileceği okulların arasında
zanaat okulları da bulunmaktadır«, ama hemen peşinden, bir kaç sayfa sonrasında: »özgür bir
ülkede genel eğitim için Şövalye Okulları yeterlidir« açıklaması yapıyor ve ısrarla, kendisinin öngördüğü üç okul tipinin ders planında Şövalyeliğe hazırlayan derslerin olmasını öneriyordu. [19]
Her neyse, Polonya’da kamusal öğrenim için ilk kez yaratılan temel, Polonya’nın üçüncü bölünmesine ve çökmesine neden olan Kościuszko Savaşı ile yok edildi. Polonya’nın parçalarında o andan
itibaren siyasî deneylerin tarihsel olarak o ana kadar hiç olmayan hikâyesi başlamaktadır. Önce
Prusya hükümeti Polonya parçasında [20*] halk eğitimini asimilasyon hedefiyle yaygınlaştırarak,
ders dili Almanca olan »Şövalye« okulları ile ilk okullar kurdu. Daha sonraları Prusya hakimiyeti
altında kalan bölgelerde bu sistem 1848 Devrimine kadar devam etti. Tilsit Beyanından Varşova
Dükalığına dönüştürülen bölgede ise başka deneyler gerçekleşti. Jena Muharebesinden itibaren
devam eden yaklaşık bir yıllık savaş döneminden sonra oluşturulan ve sadece Napolyon’un iradesinin güçsüz bir aracı olarak Hükümet Komisyonu olarak adlandırılan Dükalığın geçici hükümetinde
Stanisław Potocki öncülüğünde bir Öğrenim Odası oluşturuldu. [21] Napolyon’un üç kelimesiyle esaretten »kurtarılan« taşra halkı, Dükalığın her hükümetinin köylülüğün eğitimi üzerine kafa
yormasını gerektirecek biçimde yurttaşların bir parçası olmuştu. (...) Ve böylece Oda daha 1808’de
hiç bir kentin, hiç bir kasaba ve köyün okulsuz kalmayacağını haykırarak ilân eden bir »Kent ve
Taşra İlk Okulları Yönergesi« hazırladı. Her çiftçi ve ticaretten veya zanaattan gelir sağlayan veya
herhangi bir toprak mülkü olan her kişi, sınıfsal konumlarına ve inançlarına bakılmaksızın varlık[19] Stanislaw Staszic: Uwagi nad źyciem Jana Zamoyskiego. Turowski nüshası, Krakau 1860, S. 19 ve 24.
[20*] R.L. »Polonya Parçası« olarak 1815’de Rus Çarlığının parçası olan Polonya Krallığı’nın bulunduğu
bölgeyi kast etmektedir. 1815’e kadar bu bölgedeki hakimiyetler sürekli değişiyor, bir kısmı Prusya’nın,
sonra da Napolyon’un hakimiyeti altına giriyordu. Sonunda Viyana Kongresi kararına göre Polonya Krallığı olarak adlandırılan bölge, Rus Çarlığının hakimiyeti altına alındı.
[21] Bkz.: Henryk Konic: Komisja Rządząca 1807 [1807 Hükümet Komisyonu], Varşova 1904.
120
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
larına göre dört ayrı tarife çerçevesinde okul vergisi verecek; okulların denetimi ya büyük toprak
sahiplerine, ya cemaat papazına [Katolik] veya Protestan papazına, ya da belediye başkanı veya
mahalle muhtarı ile iki yerli köylüde olacaktı.
Bu temelde 1.300 ilk okul kurulurken, Öğrenim Odası aynı zamanda da üç tipte bir dizi ortaokul
oluşturdu: Altbölüm Okulları (üç sınıf okulları), Bölüm Okulları (dört sınıf okulları) ile çoğunlukla
Piaristlerin kontrolüne geçen Departman Okulları (altı sınıf okulları). Nihâyetinde bu dönemde
Fransız etkisiyle bir Hukuk ve İdare Okulu, bir Tıp Okulu ve daha sonraki Varşova Üniversitesi’nin
temelini oluşturacak Varşova Lisesi (yüksek okul) kuruldu. Öğrenim Odasının faaliyetlerine başlamasından bir kaç yıl sonra Napolyon Savaşları başladı ve Dükalık ordu karargâhı ile askerî sefer
alanına dönüştü – tabii ki okul sistemi bu koşullar altında tamamen iflas etti, bilhassa masraflarını
taşımak zorunda bırakılan »kurtarılmış« Polonya köylülüğünün ekonomik durumu nedeniyle ilk
okullar tam bir okul karikatürüne dönüştüler. Kısa bir zaman sonra Dükalık yok oldu ve 1815’de
krallığın kurulmasıyla birlikte yeni bir deneyler dalgası başladı.
Okul sistemi Polonya Krallığı’nın özerk hükümetleri altında çok çabuk kilise gericiliğinin etkisi
altına girdi – [kilise gericiliğinin] kararlı taraftarı olan Grabowski, Stanisław Potocki yerine bakan
oldu. »Sefil durumlarını ve gerçek yoksulluklarını« bildiğini söyleyen Vali Zajączek 1821’de köylülüğü okul vergilerinden kurtardı. [22] İlk okullar köylülerin yoksullukları nedeniyle yok olmak
üzereydiler ki 1830’da sadece 766 ilk okul ayakta kalmıştı. Ve ayakta kalanlar kilisenin etkisine,
denetimleri de taşra aristokratlarına bırakıldı. Orta okullarda da ağırlık monarşiye hizmet etmeye
uygun tanrı korkusu olan bir gençlik yetiştirmeye konuldu. Bu zamandaki tek reel ilerleme 1816’da
kurulan Varşova Üniversitesi oldu.
Kasım Ayaklanması okul sisteminde yeniden bir devinime yol açtı. 1831’de Varşova Üniversitesi
kapatıldı. Ülke bunun ardından otuz yıldan uzun bir süre boyunca kendi üniversitesine sahip olamadı ve Polonya gençliği, izni ve parası varsa, Çarlık üniversitelerinde öğrenim görmek zorunda
bırakıldı.
Ancak orta okullar, bilhassa halk okulları için, öğrenim sisteminin otuz yıldan fazla bir süre demir prangalara vurulduğu I. Nikolaus dönemi başladı. Bu dönem, ilkokullara »en alt sınıflardan
insanlar arasında da öyle ya da böyle gerekli temel bilgileri yayma« görevini veren 1833 Yasası ile
başladı. [23*] Hükümet bu okulların masraflarının üçte birini karşılayacaktı ve yerel bütçeler de
[bu masraflara] katılacaklardı, ama bu vaatler sadece lafta kaldı. Aynı zamanda »Papaz okulları,
izin isteyen ve gerekli bütçeleri hazırlayan köylerde de kurulabilir, ama öncelikle var olan papaz
okullarının ayakta kalmasına çalışılmalıdır« [24*] denilerek yeni okulların açılması zorlaştırıldı.
Ayrıca bu okulların denetimi tamamen kiliseye devredildi, ders programı kısaltıldı ve nihâyetinde,
ister dünyevî olsun, ister dinî, bütün özel okullar yasaklandı. İlkokulların Leh karakterine dokunulmazken, 1833 Yasası ilk kez orta okullarda Rusçayı ve Rus tarihini zorunlu dersler olarak uygulamaya soktu: ilk dört sınıfta Lehçe ve Latince dersleri için haftalık 18 saatlik ders süresi uygulanırken, sadece Rusça için haftada 18 saatlik ders süresi konuldu. Okul harçları önemli ölçüde
yükseltildi ve idaresi ile denetimi her lisenin başında duran ve »hükümetin güvenine sahip olan«
müdüre devredildi. Ancak bu sadece hemen peşinden yenisi gelecek olan başlangıç reformuydu.
1839’da Polonya »Kamusal Öğrenim Komisyonu« lağvedildi ve yerine St. Petersburg’daki Rus Eğitim Bakanlığı ile Rusya’dan gönderilen »küratörlere« tamamen bağımlı olan Varşova Okul Bölgesi
kuruldu. 1840’da Polonya Krallığı için yeni bir okul yasası – Uwarow Reformu ilân edildi. Şimdi
ilkokullar sadece ruhban sınıfının değil, yurttaşların ve varlıklılarında koruması altında olacaktı;
ayrıca ilkokulları kuran veya yönetenlere öğretmen adaylarını önerme hakkı verildi. Ders programına ilk kez (»olanaklar ölçüsünde«) derslerin Rusça verilmesi uygulaması alındı. Aynı zamanda
bütün devlet kurumları, köy ve kentlerde başlangıç okullarının kurulmasını tüm olanaklarıyla destekleme ve kolaylaştırmaya yükümlü kılındılar. Bununla birlikte Radzymin’de Rusça ders verecek
[22] Rocznik instytutów edukacyjnych 1830 [Öğrenim Kurumları Yıllığı 1830]. Korotyński’den alıntı:
Losy, S. 13.
[23*] Korotyński: Losy, S. 13. Alıntı burada »İlk veya Papaz Okulları Yasası’ndan« yapılmış.
[24*] A.g.e.: S. 14.
121
ROSA LUXEMBURG
olan ilkokul öğretmenleri için bir hazırlık enstitüsü kuruldu. Leh liselerinin sayısı – özellikle 1845
reformundan sonra – önemli ölçüde azaltıldı ve haftada 26 saat Rusça, ama sadece 16 saat Lehçe
ders verilen teknik ve orta öğrenim okulları açıldı. Bir kaç yıl sonra, I. Nikolaus altında reformlar
açıkça öğrenim sistemiyle mücadele biçimini aldılar. Bakan yardımcısı Norow vali ve küratör ile
»Varşova’daki liseye gereksiz akışı sınırlandırmak için gerekli tedbirlerin uygulanması« üzerine
görüştü.1849’da üniversite öğreniminin kalıntıları olan hukuk ve pedagoji kursları sonlandırıldı.
1850’de liseler için şu yönerge çıkartıldı: »1.) Varşova’daki lisenin öğrencileri için okul harcı 25
Rubleye çıkartılmıştır. Hiç kimse okul harcını ödemekten muaf tutulamaz; 2.) Liseye gitmek isteyenler daha ağır bir sınavdan geçirileceklerdir; diğer vilâyetlerden sadece önemli nedenleri gösterebilen öğrenciler alınacaktır; 3.) 1850 / 1851 okul yılının başlamasıyla lisenin alt sınıflarına 50
öğrenciden fazlası alınmayacak, bu şekilde üst sınıflardaki öğrenci sayısı azaltılacaktır.« [25*] Ve
nihâyetinde 1851’de şu karar alındı: »Eski ilkelere göre kurulmuş olan ilkokullar var olmaya devam
edecek, ama [ülke] sakinleri çocuklarını bu okullara gönderme yükümlülüğünden muaf tutulacak
ve ilgili cemaatler, okul istemiyorlarsa, okul katkı payı ödeme zorunluluğundan serbest bırakılacaklardır.« Okul bölgesi küratörü vilâyet idaresine, bütçelerin sürekli ve yeterli derecede güvence
altına alındığı tespit edilmediği müddetçe yeni okul binaları veya var olanların tadilatı için inşa izni
verilmemesini emretti.
I. Nikolaus altında okul sistemi alanındaki politikaları değerlendirmek için Polonyalı kaynaklara
bakmamız bile gerekmez. Bu değerlendirmeyi, Rus Eğitim Bakanı Miljutin’in Ocak Ayaklanmasının bastırılmasından sonra, olayların sıcak etkisi altında şovenist heyecanla kaleme aldığı ve emsalsiz nitelikteki »Polonya Krallığı Okul Sisteminin Organizasyonu« başlıklı yazısından alabiliriz:
»Ayaklanma (1830 / 1831) bastırıldığında« diyor Miljutin, »hükümet okullarda bize düşman yanı bulunan etkin Polonyalı gücün varlığından hareketle, bu silahı kendi eline alma
ve Krallıktaki yasal iktidarı sağlamlaştırmak, Rus ve Polonya milliyetlerinin olası yakınlaşmasını sağlamak için kamusal eğitimi kullanma kararını aldı. Ve böylece o zamanki
sistemde öğrenimin kendisi ikincil bir mesele oldu, politik hedef ön plana çıktı. Şu an bu
sistem için geçmişin tarihsel görüngüsü denilebilir ve sonuçlarının tarafsız bir değerlendirilmesi yapılabilir.
O zamanki hükümet sisteminin özü şöyle açıklanabilir: Krallık sınırları içerisinde yüksek
öğrenimin yaygınlaşması ve gelişimi belirli bir ölçüye kadar tehlikeli bir mesele olarak
değerlendirildi, çünkü yerel bileşimi ve toplumdaki atmosfer devrimci, monarşist sisteme
düşman fikirlere ulaşmayı olanaklı kılıyordu. Hükümet bu kaygıları dikkate alarak 1831’de
Varşova Üniversitesi’nin kapatılmasına ve Polonya Krallığında sonraki 25 yıl boyunca ne
genel, ne de uzmanlık öğrenimi veren yüksek öğrenim kurumlarının açılmamasına karar
verdi. Aynı zamanda genel ve orta öğrenim kurumlarının sayısı azaltıldı. 1830’da Krallıkta
15 lise (Voyvodalık okulları) vardı; 1833’de okul sisteminin yeniden yapılandırılmasından
sonra on bir lise kaldı; ama 1830’lu yıllarından sonunda Varşova Aristokrasi Enstitüsü dahil, sadece yedi [lise]. 1851 yılında sadece aristokratların ve memurların oğullarına liseye
gitme hakkı tanındı. İlkokul öğrenimi de yeterli bir gelişme göstermedi. Bunu 1828’den
1860’a kadar olan 32 yıl boyunca Polonya Krallığında sadece 359 yeni ilkokul, bunların
250’si Protestan okulu (Almanlar için), kurulduğu gerçeği ispatlamaktadır. Polonya Krallığında 1828’de 714 hükümet ilkokulu vardı, 1860 yılında ise 1073. Burada bu okulların
yarısının kentlerde olduğu dikkate alınmalıdır. 1828’de 310 köy ilkokulu varken, bu sayı
1860 yılında 557 oldu.
Okullara genellikle bölümlere, yararlılığa bağlı bir karakter verildi. Hükümet, eğer gençlik
en erken yaştan itibaren herhangi bir mesleğe veya uzmanlığa hazırlanırsa, siyasî düşüncelere bulaşmaz diye düşünüyordu. Bu yaklaşım bilhassa 1845’den itibaren ağırlık kazanmaya başladı. O zamana kadar genel öğretim veren klasik okullar, veya Polonya’da dedikleri gibi, filolojik bölge okulları, orta okullara dönüştürüldüler, ki bazıları ticarî, bazıları
teknik ve diğer bazıları da ziraî yön kazandılar. Filolojik okullara sadece zengin sınıfların
[25*] A.g.e.: S. 53.
122
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
çocukları gidebiliyordu ve bunların okul harçları, orta okullara nazaran hayli yükseltilmişti. Lise kurumları da meslekî yön kazandılar; üst sınıflardaki dersler tarihî, felsefî ve
fizik-matematik dersleri olarak ayrıldı. Bazı liselerin görevi özellikle memur ve hukukçu
yetiştirmekken, bazılarının teknikerler ve diğerlerininki de başka alanlar için uzmanlar vs.
yetiştirmekti.
Hükümet nihâyetinde gençliğin yüksek öğrenimden feragat etmesi ve genel öğrenim yerine özgün teknik bilginin teşvik edilmesiyle siyasî ütopilere ve fikrî uğraşlara yatkınlığın
zayıflaması umuduyla okullardaki Rus etkisini sağlamlaştırmaya çalıştı. Posen’deki bütün
okullara net ve açık bir şekilde Alman karakteri veren ve ancak 1848 sarsıntılarından sonra
az sayıda bazı [okullarda] Lehçe ders verilmesine izin veren Prusya hükümeti kadar ileri
gitmedik. Polonya milliyet haklarını reddetmeyerek [ve] Lehçeyi okullarda yasaklamayarak, okulların yardımı ile ›Polonyalıları Rus muhitine yakınlaştırmak, Rusya’nın Slav milliyetleri arasındaki önceliğini öğretmek ve böylelikle eski tasavvurlarını ve önyargılarını
fark ettirmeden kökünden sökmek istiyorduk‹. [26] Krallıktaki okul idaresi 1839’da eğitim
bakanlığının idaresi altına girmesinden sonra hükümet, yüksek öğrenim görmek isteyen
genç Polonyalıları Rus üniversitelerine göndermeye ve bazıları için burs vermeye başladı.
Krallıkta verilen derslerde Rusçaya daha fazla ağırlık verildi, Rus tarihi dersleri genişletildi ve istisnasız Ruslarca verilmeye başlandı; ortaokullardaki Polonya gençliğinin Rusçayı
sadece teorik değil, pratik olarak da öğrenilebilmesi için çeşitli tedbirler alındı.
Genel bakış açısına göre bu otuz yıllık sistemin sonuçları, beklentileri karşılamadı.
Polonya’daki eğitim seviyesi önemli ölçüde düştü; 1830 sonrasında eğitilen kuşak, ülkeyi iyi tanıyanların kuşku duyulamayacak görüşlerine göre, daha önceki kuşaktan daha az
eğitimli ve siyasî açıdan bize karşı daha düşmandır. Bu nedenle Polonya’da uygulamaya
sokulan eğitim sisteminin temelden yanlış olduğu kabul edilmelidir... Diğer yandan bütün
okullarda Rusçaya, Lehçe karşısında açık öncelik tanıyarak Polonyalıları hiddetlendirdik
ve sonuç alamadık. Krallıkta uygulanan tedbirler, Prusya okullarında olduğu gibi, okul
gençliğinin milliyetsizleştirilmesi için uygun değildi; tek bir Polonyalıyı Ruslaştıramadık
ve aynı zamanda Polonya milliyetine saldırdığımız hissini uyandırdık.
Halbuki uyguladığımız tedbirler yalnızca Polonya milliyetinin üst sınıflarını, aristokrasiyi,
memurları ve kent nüfusunu hedefliyordu. Pratik olarak bütün uğraşlar bu katmanların
genç kuşaklarına Rus unsurunun etkisini hissettirmeyi, onları Rusya’ya yakınlaştırmayı
veya Rusya ile birleştirmeyi hedefliyordu; ancak esaslı biçimde etkimiz altına alabileceğimiz, hatta bazı bölgelerde (örneğin Lublin vilâyetinde) tamamen Ruslaştırabileceğimiz
halk katmanları bize düşman unsurlara bırakıldı. Bu dönemde halk okulu neredeyse hiç
dikkate alınmadı...
Polonya’daki kadın eğitiminin tamamen savsaklanmış olması da suskunlukla geçiştirilmemelidir. Krallıkta 1857’ye kadar kızlar için sadece bir hükümet okulu vardı ve öğrenci
sayısı kısıtlıydı; bunun sonucunda Polonya’daki kadınların eğitimi genellikle ve eskiden
olduğu gibi, manastır okullarında yoğunlaşmıştı.« [27]
Sivastopol yenilgisi I. Nikolaus düzenini sona erdirdi ve 1850li yılların sonuna doğru Polonya okul
idaresi tarihinde yeni bir dönem başladı. Filolojik okullara giriş herkes için olanaklı oldu; Varşova,
Kalisz, Płock, Radom, Lublin ve Suwalşki’de anında 1.000 öğrencinin kaydolduğu kız liseleri açıldı,
Varşova’da 1866 yılında Varşova Yüksek Okulu’na dönüşen bir tıp akademisi kuruldu. [28*] Ancak
asıl reform, 1861’de Varşova Okul Bölgesinin lağvedilmesinden ve Wielopolski’nin başkanlığında
26] Eski eğitim bakanı Kont Uwarow 1843’de yazılan bir hatıratta Polonya Krallığı’ndaki kamusal eğitim
sistemini böyle açıklıyordu.
[27] Bkz. Kont Miljutin’in hatıratı. Adolf Suligowski: Miasto analfabetów (Okuma-yazma bilmeyenler
kenti), Krakau 1905, S. 89, ek.
[28*] Szkola Główna Warszawska: Üniversite karakterindeki bu yüksek okul 1862’de Polonya Krallığı
okul özyönetiminde yapılan bir yenileme sonucunda kuruldu, ama 1869’da kapatıldı. Yerine, 1915’de günümüzde de varlığını sürdüren Varşova Üniversitesi hâline gelecek olan Rus Çarlık Üniversitesi kuruldu.
123
ROSA LUXEMBURG
Dinî Mezhepler ve Öğrenim İçin Hükümet Komisyonu’nun yeniden oluşturulmasıyla başladı. Bir
yıl sonra yeni bir kamusal eğitim yasası çıkartıldı. Ülkede otuz yıllık bir aradan sonra Polonya okul
idaresi yeniden kuruluyordu, ama onunla birlikte katolik-aristokrat gericiliğinin geleneği de yeniden ortaya çıktı. Komisyon enerjik bir şekilde hükümet ilkokullarının kurulması için çalışmaya
başladı – Polonya Krallığı’nda 1860’da bunlardan, 35.474 öğrencisi olan 633 okul varken, bu sayı
1863’de 63.075 öğrencisi olan 1.040 okula yükseldi. Bölge okulları üç bölümlük olmalıydılar: beş
sınıflık genel okullar, özel veya meslek okulları (aynı anda kapatılan ortaöğrenim okulları yerine
kuruldular) ve pedagoji okulları, yani ilkokul öğretmenlerinin eğitimi için verilen seminerler. Ülke
genelinde 13 yedi sınıflık lise oluşturuldu. Ders dili olarak Lehçe ve kısmen Polonya edebiyatı, ilkokuldan üniversiteye kadar bütün okullarda belirleyici oldu. İlkokulların denetimi hem taşrada,
hem de kentlerde katolik papazlara bırakıldı ve Varşova Dükalığı’nın protestan cemaatlere tanıdığı
katolik papazlarla yasal eşitlik nedeniyle okullara alınan protestan papazlar uzaklaştırıldı.
Liselerde de Katolik papaz nizam ve düzenin mutlak koruyucusu olacaktı. Tek veya iki sınıflı özel ve hükümet okullarında din dersi ve İncil tarihinin yanı sıra, kilise şarkıları da zorunlu
ders hâline getirildi. Wielopolski’nin reformunda aristokrasinin sınıf çıkarlarının baskın olduğunu, [Wielopolski’nin] çalışanı ve yasanın ilkokulları ilgilendiren bölümlerini kaleme alan
Łaszczyński’nin okullardaki denetim reformu ile ilgili verdiği çok açık gerekçeden görülebilmektedir. I. Nikolaus dönemindeki reformlarla sadece papazlara bırakılan okul denetimi, Wielopolski
tarafından Varşova Dükalığı yasasının anlamında papazların yanı sıra varlıklıların da katılabileceği biçimde reforme edildi. Łaszczyński bunun, toprak sahibi yurttaşların onayı olmadan yapılacak
öğretmen atamalarının ciddî anlaşmazlıklara yol açabileceği nedeniyle yapıldığını söylüyor. »Kendi çıkarlarından hareketle köylülerce hoş karşılanmayı isteyen kimi öğretmenler, sadece doğrudan
görevlerini yerine getirmekle yetinmiyor, aynı zamanda kendi konumlarını düzeltmek için köylülere farklı konularda tavsiyelerde bulunarak ve toprak sahibi yurttaşlara karşı köylüler için şikâyet
dilekçeleri yazarak büyük toprak sahipleri ile köyler arasında düşmanlık tohumları ekiyorlardı.
Toprak sahibi yurttaşlar günümüzde böylesine dezavantajlı bir biçimde yaygınlaşan kışkırtıcılığın
temel kaynağını taşra öğretmenleri arasında gördüklerinden, kişisel nedenlerden dolayı okulları
kapatmak için ellerinden geleni artlarına koymadılar.« [29] Demek ki halk okulları aristokrasinin
kontrolü altına verilerek, ki böylelikle öğretmenleri onlara bağımlı araç hâline getirerek, aristokrasinin korsanca yok etme hiddetinden kurtarılacaktı; tam da Polonya’daki serfliğin kaldırılmasının
kaçınılmaz ve ivedi bir mesele hâline geldiği bir anda. [30*] Wielopolski’nin taşra iktisat okulları
için hazırladığı yasanın ruhu budur. Polonya Krallığı’nda var olan bu tip beş okuldan sadece üçü
ayakta kalacak ve oralardaki toprak sahibi yurttaşların idaresi altına sokulacaktı; aynı zamanda
toprak sahibinin okul için yakıt materyali ve dört dönüm toprağın yanı sıra bir bina tahsis etmesi
önkoşulu ile zirai iktisatçılar için yeni okulların kurulmasına izin verilecek, geri kalan masrafları
hükümet üstlenecekti. Dersler ücretsizdi, ancak öğrenciler belirli saatlerde okul bahçesinde ve toprak sahibinin çiftliğinde çalışmaya yükümlü tutuluyorlardı – bu işler içinse o bölgede verilen ücretlerin ya yarısı, ya da dörtte üçü ödenecekti. Sonuçta ziraat dersleri ülke özyönetiminin hamiliğinde
aristokrasi için çok iyi bir şekilde ucuz işgücü hazır tutuyordu.
Nihâyetinde Wielopolski reformlarının ruhbancı-gerici ruhu bilhassa kız okullarının düzenlenmesinde çok güzel görünmektedir. 1860’da kurulan kız liselerinin hepsi – Varşova’daki bir lisenin
haricinde – kapatıldı ve kızlar için kamusal ortaokul tümden kaldırıldı. Bu adımın gerekçesinin,
»Dziennik Powsechny«de [Genel Günlük Gazete] okul yasasını yorumlayan bir yazıda buluyoruz,
şöyle: »Kız liseleri için düşük okul harcı, derslerin genişliği, günün yarıdan fazlasını ebeveyn evinde geçirme olanağı ve nihâyetinde dışarıdan gelen kız öğrencilerin şimdiye kadar olduğundan daha
ucuza oda tutmasına olanak veren özel evler, tüm bunların toplam okullu genç kadınları hükümet
okullarına çekiyordu, ama aynı zamanda bir kaç istisna haricinde bütün yatılı okullar iflas etmekteydiler. Okul idaresi hem dünyevî hem de manastır özel kız yatılı okullarını gerekli ve kızların
[29] Adolf Suligowski: Miasto analfabetów, S. 102.
[30*] Serflik Rusya’da 1861’de kaldırıldı, ancak bu başlangıçta Polonya Krallığı’nda geçerli değildi. Ancak
1863 Ocak Ayaklanması yenilgisinden sonra 1864’de Polonya Krallığı’nda da serflik kaldırıldı.
124
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ailevî-toplumsal eğitimine uygun gördüğünden, 160. madde sadece bir tanesinin, Varşova’dakinin
haricinde, bütün hükümet kız okullarının kapatılmasını zorunlu kılıyor.« [31]
Ocak Ayaklanması Wielopolski safhasını bitiriyor ve 1864’de Polonya okul sisteminin tarihindeki
1773 Öğrenim Komisyonu’ndan beri altıncı devinimine yol açıyordu. Değişimler başlangıçta II.
Alexander yönetimindeki ilk reform safhasının liberalizmiyle karakterize oluyordu. Okul denetimleri kaldırıldı, kent ve taşra ilkokulları, ülkenin bölündüğü on »okul müdürlüklerinin« başında
duranların genel denetimi altına sokuldular, ama bu arada taşra okullarının doğrudan denetimi
muhtarların, belediye azalarının ve belediye başkanları ile köy ve kasaba meclislerinin elindeydi,
ayrıca kentlerde müdürlüklerin başında duranlar okul meseleleri ile öğretmen seçimi konusunda
yerel nüfusla anlaşmak zorundaydılar. »Kurtarıcı Çar« [32*] ve memurları, onlardan »kamusal
asayiş ve düzenin güçlü bir dayanağını oluşturabilmek için, köylüler arasında ilk öğretimi yaymanın ve sağlamlaştırmanın zorunluluğunu« kabul etmişlerdi. Ders dili Lehçe kalacak, ilkokullardaki
Rusça yazma ve okuma dersleri ancak yerel halkın istemesi durumunda eklenecek, aynı şekilde
Polonyalı olmayan halkın olduğu yerlerde Lehçe isteğe göre verilecekti. Orta okullarda kız liseleri
yenilendi ve Almanlar ile Ruslar için olanlar, Polonyalılardan ayrıldı. Polonya liselerinin bütün sınıflarında Lehçe için haftada 24 saat öngörülüyordu, Rusça için de öyle, »Yunan Ortodoks’u inancından Belorus halkı için [33] açılan liselerde Lehçe 14 saat verilecek ve ayrıca Polonya’nın tarihi
ve coğrafyası öğretilecekti.
Ancak Varşova Okul Bölgesi küratörü Witte’nin yönetimi altında bir »yeni rota«, giderek şiddetlenen Ruslaştırma ve bu alanda çılgın fikirler rotası uygulanmaya başladı. Daha 1866’da halk okullarındaki çocuklara, Lehçe, ama Kiril harfleriyle basılmış beş özel okul alfabe kitabıyla ders verilmesi
kararlaştırıldı! Ertesi yıl ise Çarlıkta alt sınıflar için bastırılmış Rus ders kitaplarının kullanılması emredildi. 1871 yılında Krallık Meseleleri Komitesi, Çarın 1864’de verdiği emri revize ederek,
halk okullarındaki yazma ve okuma derslerinin zorunlu olarak Rusça verilmesini kararlaştırdı. Bu
dönemde »derslerin Yahudi halkının ihtiyaçlarına uyumlaştırılacağı« liseler ve lise dengi okullar kuruldu. Rusça, ders dili olarak uygulamaya sokuldu, bu sadece Litvanyalılara mahsus olan
okullarda da geçerli oldu. Ayrıca bazı yeni Rus orta okulları oluşturuldu ve bu adımlardan sonra
1871’de bütün liseler ve lise dengi okullarda ders dili Rusça oldu, bazı orta okullarda »arzulayanlar için« haftada 12 saat verilen Lehçe dersi istisna kaldı. Bununla birlikte Polonya Krallığı’ndaki
liselerde Çarlıktaki bir orta okul tipi, ölü klasik dillerde verilen derslerin aşırı artırılmasına ve fen
derslerinin tamamen ihmal edilmesine dayanan bir okul tipi yaygınlaştırıldı. Nihâyetinde 1882’de
Lehçe dersleri için de Rusça ders dili olarak uygulamaya sokuldu, ki mutlakîyetçi bürokrasinin
icat yeteneğinin zirvesi olan bu pratik ülkemizde 1900’e kadar ayakta kaldı, yani Polonya Anlaşma Siyasetinin Çarı 1897 yılında Varşova’da uşakça karşılamasının mütevazi bahşişini, Polonya
Krallığı’nda Lehçe derslerinin »pedagojik nedenlerden dolayı gerekli olması koşuluyla« Lehçe
verilmesi izni biçiminde alana dek. [34*] Varşova Orta Okulu 1870’de tamamen Ruslaştırıldı ve
Varşova Üniversitesi’ne dönüştürüldü, ki bu arada, hiç bir özyönetim izi kalmayacak şekilde, sert
bürokratik kurallar altına sokuldu.
Toplumu ülkedeki okul meselelerine her türlü katılımdan uzak tutmaya ve [toplumun] etkisini
engellemeye, yani öğrenimin organizasyonunu sadece Çarlık memurlarına ve egemenliği koruyucu
beyinsiz ayak takımına bırakmaya ve nihâyetinde öğrenimi pervasız Ruslaştırmanın enstrümanı
hâline dönüştürmeye yarayan bu »reformlar« kısa zamanda sonuçlarını okul idaresinin çöküşü
[31] Suligowski: Miasto, S. 101.
[32*] R.L. bu tanımı kullanarak, Çar I. Alexander’in Balkanlardaki, özellikle Bulgaristan’daki rolüne atıfta bulunuyor. I. Alexander Bulgaristan’da hâlâ »Kurtarıcı Çar« olarak anılmaktadır. Sofya’da anısına bir
heykel dikilmiş ve kent merkezindeki ana caddelerden birine I. Alexander’in adı verilmiştir.
[33] Korotyński: Losy, S. 67.
[34*] »Polonya Anlaşma Siyaseti« (ugoda polska) tanımı, Polonya Krallığı’ndaki burjuvazinin bir kesiminin, Rusya’daki liberallerin yardımıyla Polonya-Rusya denkleşmesinin yapılacağını umanların çabalarını
tanımlamak için kullanılmıştır. R.L. burada II. Nikolaus’un 1 ve 2 Eylül 1897’de Varşova’ya yaptığı ziyareti kast etmektedir.
125
ROSA LUXEMBURG
biçiminde verdiler. Özellikle en fazla ihmal edilen halk okulu o kadar açıkça çöktü ki, genel vali
Albedinski bu sorunu 1880’de özel bir notla hükümete bildirme gereğini duyuyordu.
»Genel vali Albedinski« diyor övgülü resmî rapor, »... öncelikle, her şeyden yüce [hükümdarımızın] 1864 yılındaki emrinin iyileştirici etkisinin çabuk bir şekilde halk okullarının ve
bunların öğrencilerinin sayılarının artmasında kendisini gösterdiğini, ama okulların sayısının (16 yılda 580’den 2.013’e çıktı) azalmamasına rağmen bazı valilerin ve diğer inandırıcı kaynakların tanık oldukları gibi, köylülerin bu okullara eskisi kadar güvenmemeleri ve
çocuklarını okullara göndermek istemedikleri nedeniyle, taşra halkının bu okullara yönelik coşkusunun yavaş yavaş soğuduğunu tespit etmektedir.
Varşova genel valisinin görüşüne göre bunun nedeni, köylüler arasında dersin yararlı olduğu hissinin yeterince olgunlaşmaması ve maddî nedenlerin manevî nedenlerden ağır
basmasıdır. Ancak yerel ve köy meclislerinin artık sadece okul yönetimlerince belirlenen
öğretmen seçmelerinden dışlanmaları; devamla, yerel yönetimlerin Rusçanın bütün derslerde zorunlu ders dili uygulamasıyla halk okullarının köylülüğün Ruslaştırılmasının aracı
hâline dönüştürülmesi için çaba harcamalarına rağmen, Katolik papazların ilk sınıflarda
din dersine girmelerine izin verilmemesi üzerine şikâyetler gelmektedir...
Varşova genel valisi üst okullar ile bağlantılı olarak Varşova Üniversitesi’nde Polonya edebiyatı kürsüsünün kurulmasını mutlak zorunlu bir mesele olarak görmektedir.« [35]
Ve böylece yeni bir »reform« gecikmedi, ama tam tersi istikamette. III. Alexander tahta geçtikten sonra, devletin her tarafında önceki dönemin liberal reformlarının esaslı bir revizyonu başladı ve vahşi gericilik rüzgârı okul idaresi alanında I. Nikolaus dönemini geri getirdi, yani gericiliğin açık zaferini, mutlak Ruslaştırmanın işareti altında öğrenime karşı inatçı mücadeleyi – 1905
Devrimi’nin ilk gök gürlemelerine kadar yürürlükte kalan bir politikayı.
Bu politikayla elde edilen sonuçlar şu sayılarla ele alınabilir:
1882 yılında Polonya Krallığı’ndaki yerel ve taşra okullarının sayısı 2.371 idi, on yıl sonra, 1892
yılında 2.466 oldu, ama bu sayı içinde Lublin ve Siedlce vilayetlerinde öncelikle Belorus halkı için
devlet parasıyla kurulan 398 okul da bulunmaktadır. Eğer bu okullar hesaba katılmazsa, yerel meclis kararıyla kurulan başlangıç okullarının sayısının 2.068’e düştüğü, 1882’ye nazaran 303 [okulun
kapandığı] görülür. 1882 yılında 128.658 öğrenci vardı, on yıl sonra ise sadece 124.421, yani 4.000
daha az, halbuki nüfusun genel artışı nedeniyle okul sayısı aynı düşük oranda kalsa bile, öğrenci
sayısının 20.000 artması gerekiyordu. Kentlerdeki halk eğitiminin durumu ise daha üzücüdür.
Kentler ve taşradaki ilk okulların durumunu bir arada ele alırsak, öğrenim meselesinde şu gerileme
görülebilir: Polonya Krallığı nüfusunun 7.960.304’den 9.455.943’e çıktığı 1885-1898 arasındaki
zaman diliminde resmî hükümet istatistiklerine göre ilk okulların sayısı 3.684’den 3.646’ya, yani
nüfusa oranla neredeyse yüzde 20 düştü. Bu düşüş özellikle kent nüfusunu etkilemektedir. Bu açıdan Varşova’daki okul idaresinin durumu, yüz yıllık halk eğitimi deneyine taç takmaktadır.
1876 yılındaki verilere göre nüfusu 300.000 olan Varşova’da her türden 102 başlangıç okulu vardı.
Bu dönemde devletin bütününde büyük sınaî gelişme başlamıştı. 1878 yılında gümrük tarifelerinin
yükseltilmesi ve altın gümrüğünün uygulamaya sokulmasının etkisi altına sanayii özellikle ülkemizde gelişmeye başladı. Kentler ve fabrika konutlarının olduğu yerleşim yerleri hızla büyümeye
ve Varşova’da olduğu gibi, kent yaşamının geleneksel merkezleri hızla insan akınına uğramaya
başladılar. Bütün kentlerde proleter kitle müthiş derecede çoğaldı ve böylelikle de öğrenime, bilhassa ilk öğretime olan müthiş bir gereksinim ortaya çıktı. Okulların kısa sürede Ruslaştırılması
ve daha çok halk okulunun karikatürüne dönüşmelerini bir yana bırakırsak, sayı ilişkisi hayli dikkat çekici. 1898 yılında Varşova Okul Bölgesi küratörü kent başkanına verdiği bir açıklamada, 33
yıl içinde, 1865’den 1898’e kadar Varşova’da kent nüfusunun 400.000’e çıkmasına rağmen 2.250
öğrencili 50 yeni başlangıç okulunun açıldığını belirterek, yeni okulların gerekli olduğu sonucunu
çıkartıyor. Okulların durumunu gösteren bu sonucun altı, 1882 yılında yapılan bir günlük nüfus
sayımıyla fena bir şekilde çizilmektedir. [Nüfus sayımı] 387.395 nüfuslu Varşova’da yüksek öğre[35] Korotyński: Losy, S. 33 ve 106.
126
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
nim görmüş 5.773 kişinin, orta öğrenim görmüş 19.668 ve ilk öğrenim görmüş 150.001 kişinin,
yani toplam 173.532 kişinin olduğunu ortaya çıkarmıştı. [36]
En temel okul öğrenimine sahip olmayan nüfus o zaman 211.863 kişi ya da toplam nüfusun yüzde 55’iydi. En azından, İbranice olsa dahi, okuması olanların sayısı çıkartıldığında, 1882 yılında
Varşova’da 189.239 mutlak okuma-yazması olmayan insanın, yani toplam nüfusun, tabii ki proletarya kitlesinden ibaret yüzde 48’inin [okuma-yazma] bilmediği görülüyordu. On yaşına kadar
olan çocukları bu hesaptan çıkartsak bile, gene 109.636 okuma-yazma bilmeyen sayısına ulaşırız.
Tek günlük nüfus sayımı ayrıca okul yaşında (7 ile 14 yaş arası) olan ve o zamanlar Varşova’da yaşayan 48.393 çocuktan sadece 9.173’ünün, yani beşte birinin okula gittiğini, ki hükümet okulları, özel
okullar ve okul sayılıp sayılmayacakları belli olmayan [Yahudi] Cheder okulları olmak üzere bütün
okul tiplerinin toplamından bahsediyoruz, göstermektedir. Geriye kalanlar, neredeyse 40.000 çocuk, gençliğin beşte dördü hiç bir şekilde ders görmüyordu.
1897 ve 1898 yıllarında Varşova’da nihayet 72 yeni başlangıç okulu açılabildi, ama bu sayının değeri ancak Varşova kenti okul müfettişinin kent başkanından adım adım 942 yeni okul açılmasını talep etmesi (bu talep sadece talep kaldı) dikkate alınırsa, anlaşılabilir. Sonuç itibariyle Varşova’daki
kamusal öğrenimin şu andaki durumu, 1903/1904 hesaplamalarına göre şöyledir:
Varşova’da kent, Yahudi, Rus-Ortodoks ve enstitü okulları ile birlikte ele alındığında, toplam 217
sınıfı ve en fazla 10.850 öğrencisi olan 187 başlangıç okulu bulunuyor. Ayrıca kent okullarının
programını uygulayan, ama okul harcı isteyen toplam 600 öğrencili 18 özel ilkokul bulunmakta.
Hepsi toplandığında, Varşova’da en fazla 11.450 çocuğun, yani toplam nüfusun yüzde 1,5’inin gittiği 205 ilkokul bulunmaktadır.
Bu sayılar, ancak Rusya’yla ve yurtdışındaki sayılarla karşılaştırıldıklarında doğru değerlendirilebilirler.
Rus devlet müsteşarı Kulomsin’in çalışmasındaki sayısal verilere göre şu kadar nüfusa 1 ilkokul
düşmektedir: [37]
Kentlerde
Taşrada
Devletin bütününde
2.117
1.588
Semstwo özyönetimi olan vilayetlerde
1.899
1.370
Semstwo özyönetimi olmayan vilayetlerde
2.039
1.275
Polonya Krallığı’nda
3.248
2.457
Varşova’da
3.762
Benzer bir orantıyı Petersburg’daki »Serbest Ekonomi Topluluğu«nun 1894’de ilköğretimle ilgili yaptırdığı bir ankette toplanan ve sonuçları »Falbork ve Çarnoluski« yayınevince yayımlanan
materyal göstermektedir. Bu hesaplamalar başlangıç okullarına giden çocukların toplam nüfusa
oranlarının şöyle olduğunu gösteriyor:
Devletin bütününde
Yüzde 1,8
Rusya’nın Avrupa’daki topraklarında
Yüzde 2,1
»Semstwo« vilayetlerinde
Yüzde 2,3
Baltık vilayetlerinde
Yüzde 5,7
Polonya Krallığı’nda
Yüzde 2,1
Varşova’da
Yüzde 1,5
[36] Suligowski: Miasto, S. 11.
[37] Suligowski: Miasto, S. 23. Sayılar Anatoli Kulomsin: Dostupnot natschalnoj w rossii (Rusya’daki
ilkokulun ulaşılabilirliği), St. Petersburg 1904, S. 51.
127
ROSA LUXEMBURG
Mutlakîyetçiliğin öğrenim alanındaki idare biçimini gösteren bu sayılar, batılı devletlerdeki sayılarla karşılaştırıldığında, daha da belirginleşmektedirler. [Batılı devletlerde] 1894’de okul çocuklarının toplam nüfustaki oranları şöyleydi: [38]
Hollanda’da
Yüzde 14,3
Fransa’da
Yüzde 14,5
Saksonya’da
Yüzde 17,8
İtalya’da
Yüzde 8,2
Prusya’da
Yüzde 17,9
Avusturya’da
Yüzde 13,7
Nihâyetinde halk eğitiminin, yukarıda genişçe anlatılan sistem sonucunda geldiği durum, 1897 yılında yapılan son nüfus sayımının sayılarınca dikkat çekici biçimde resmedilmektedir. Bu [nüfus]
sayımına göre okuma-yazma bilmeyenlerin oranları şöyleydi.
Erkekler arasında
Kadınlar arasında
St. Petersburg’da
Yüzde 28,2
Yüzde 48,5
Moskova’da
Yüzde 33,1
Yüzde 57,7
Varşova’da
Yüzde 41,7
Yüzde 51,4
Lódź’da
Yüzde 55,0
Yüzde 66,0
Pabianice’de
Toplam yüzde 62,0
Bendzin’de
Toplam yüzde 69,0
İşte burada ülkemizdeki eğitim sisteminin yüz yıllık özel tarihinin nihaî sonuçlarını görmekteyiz.
Ülke, Polonya köylülüğüne ekonomik yıkımın yanı sıra sefil bir cehalet ve tamamen geri kalmışlığı bırakan din adamları ve aristokrasinin Ortaçağ egemenliğinden sonra, görev aşkıyla kapitalist
iktisatın gelişimini destekleyen mutlakîyetçi bürokratların çıldırmış çetelerinin egemenliği altına
girdi; böylelikle köy tarımı ve zanaatkâr üretiminin harabeleri üzerinde, sadece kendi kapitalistlerinin sınırsız sömürüsü altına değil, aynı zamanda sınırsız bir entelektüel yoksulluk altına sokulan
devasa bir sanayi proletaryası sınıfı oluştu. Bu dönem içerisinde Polonya burjuvazisi, hayli rahatsızlık ve zararla olsa da, çeşitli entelektüel gereksinimlerini, toplumun ve kapitalist iktisatın öğrenim görmüş güçlere olan ihtiyacını Rus, Galiçya ve diğer yabancı okulları ve özel dersler yardımıyla bir nebze tatmin edebilirken, çalışan halkın büyük kesimi, köylülük ve hepsinden fazla sanayi
proletaryası mutlakîyetçiliğin özel malîye sistemi nedeniyle ortaya çıkan maddî araç yokluğunca;
mutlakîyetçi bürokrasinin entelektüel yüzeyselliği ve esaslı gericiliğince; ülke çapında, kentlerde
ve taşrada özyönetimin yokluğunca ve hepsinden beteri Çarlığın Ruslaştırma tandansınca belirlenen benzersiz bir kamusal eğitim sisteminin asıl kurbanları oldular.
Demek ki burada, öğrenim alanında, kamusal eğitim alanında, ama öncelikle halk okullarında
devlet kurumlarının demokratik bir biçimde yıkılmasıyla kurulacak ülke özyönetiminin müthiş ve
ivedi görevi durmaktadır. Ülkemizdeki yasama ve özerklik kurumları kamusal eğitim sorununda
– memur iktisatının karikatür yapısı yok edildikten sonra –, temel kurallardan başlayarak, üzerinde, en üste kadar en geniş halk kitlelerinin katılımı ile inşa edilmesi gereken kamusal okul idarî
yapısının duracağı bir beyaz sayfa ile karşı karşıya kalacaklardır. Ülke parlamentosu, devletin bütünü için geçerli olan anayasa ve yasama tarafınca belirlenen halk eğitimi kurallarına dayanarak
kamusal, aynı zamanda demokratik ve ulusal eğitim sisteminin bütün kurumlarını oluşturacaktır;
sadece ilk, orta ve yüksek okulları, genel eğitim ve toplumun gereksinimlerine uyarlanmış özgün
okulları değil, aynı zamanda mutlakîyetçi egemenlik altında tamamen ihmal edilen entelektüel
kültür kurumlarını da: kamu kütüphanelerini, bilimsel koleksiyonları ve araştırma kurumlarını,
bilimsel çalışma, sanat okulları ve müzeler için yardımcı araçları vb.
[38] Suligowski: Miasto, S. 19.
128
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
V
Kamusal eğitimden sonra, yasa koyucunun özerk ülke parlamentosunun sorumluluğuna düşen
ziraat yönetmeliklerini ele almalıyız. Devletin bütünündeki mülkiyet ilişkilerinin, sadece zafer kazanan devrimin eseri olacak esaslı reformundan bağımsız, ülke özerkliğinin sorumlulukları tespit
edilirken, genel doğası gereğince sanayii üretimi alanında büyük farklılıklar gösteren ziraat alanındaki gündelik çıkarları, toplumsal yaşamın kalıcı çıkarları dikkate alınmalıdır.
Bu çalışmanın hacmini genişletmemek için kurumsal hassasiyet gerektiren bu alana sadece bazı
yüzeysel notlar düşebileceğiz. Sanayii üretimi bütün ülkelerde hızla kapitalist emareleri, bunları
rekabet üzerinden piyasada yaygınlaştırarak, olanaklı olan en geniş alanda üretim ilişkilerinin ve
bununla bağlantılı olarak iktisadî çıkarların standartlaşmalarını ve merkezîleşmelerini hedefleyerek üstlenirken, tarım genel olarak geleneksel üretim ve mülkiyet biçimlerini koruyarak, çok daha
büyük bir muhafazakârlığa ve böylelikle de yerel özelliklerinde daha güçlü kalıcılaşmaya yatkınlık
göstermektedir.
Ancak burada gıda maddelerinin üretildiği ekstraksiyon üretimi olarak tarımın, sanayii üretimiyle kendisine sağlanan alet-araç üretimine bağımlı olması ve aynı zamanda ziraî amaçlar için biçimlendirilen – sulama, bataklıkların kurutulması, sunî gübre, su gücü ve elektriğin kullanılabilir
kılınması, nihâyetinde ulaşım ile – ve aynı şekilde sanayii tekniği ve [bu tekniğin] gelişmesine
bağımlı olan doğal koşullarla olan bağlantısı belirleyicidir. Ziraî üretimin, sanayii üretiminin ülke
ekonomisinin bağımsız ve uzmanlaşmış dalı olarak ayrıldığı zamandan beri [süren] pasifliği ve
yavaş gelişme temposu o nedenledir, ki o dönemden beri iktisadî ilerlemenin bütün girişimleri
[sanayii üretiminden] çıkmakta ve bununla bağlantılı olarak toplumsal ilişkilerdeki devinimler her
defasında tarımda sonradan gerçekleşmektedirler. Nasıl takas ticaretinin ortadan kaldırılması [ve]
para ve ürün ticaretinin ziraata geçmesi her yerde kentsel-sınaî gelişmenin bir sonucu olduysa,
bugün de ziraatın kapitalist ilişkiler yönündeki ilerici gelişimi sınaî gelişmenin etkisinin basit bir
sonucudur. Ziraat kısmen sanayileşme biçimini almakta, hatta şöyle söyleyebilirsek, ziraatın sanayileşmesi gerçekleşmektedir. Devamla, ziraî üretimin günümüz dünya pazarına birincil derecede
etkide bulunduğu ve [dünya pazarı için] birincil önemi olduğu, ama tersinden dünya pazarının
şimdiye kadar ziraî üretimin biçimlenmesine, sanayii üretiminden çok daha az etkide bulunduğu
tespit edilmelidir. Dünya pazarının devinimleri ve rekabet tek tek ülkelerde çeşitli sanayii alanlarını ortaya çıkartır, harabeye dönüştürür veya çabuk bir şekilde yeniden şekillendirirken, tarım, en
azından Avrupa devletlerinde şimdiye kadar ve genel bakışla dünya ticareti ve dünya tahıl üretiminin etkilerine daha iyi direnebilmiştir. Örneğin tahıl ticaretine büyük bağımlılıkları olan iki ülkede, tüketici olarak Almanya’da ve üretici olarak Rusya’da güçlü kapitalist-sınaî gelişmeye rağmen,
Prusya’daki Doğu Elbe ilişkileri veya ancak 20. Yüzyıl Devriminin eşiğinde ortadan kaldırılabilen
Rus »Obşçina«lar gibi çeşitli Ortaçağ kalıntılarının ziraat ilişkilerinde kaldığı gerçeği, bunun bir
kanıtıdır. Her iki durumda da gerici kalıntıların muhafazasına katkıda bulunan siyasî faktörün,
devletin rolü, açıklamasını kısmen ziraî üretim ilişkilerinin içerisinde bulmaktadır. Ziraî üretimin
izafî devamlılığı ve görünürdeki sarsılmazlığı tabii ki bu durumda hem genel ve gündelik gereksinim, hem de sadece çok küçük bir ölçüde değiştirilebilir olan vazgeçilmez gıda maddeleri üretimiyle bağlantılıdır. Çünkü giyecek, ev araç-gereçleri, aletler ve kültürel gelişme çerçevesindeki
süsler şekil, materyal ve dağıtım açısından kapsamlı değişimlere uğramışlarken ve hâlen uğrarken,
tüketimin temeli olarak tahıl, et, vb.nin rolü, binlerce yıldan sonra bile değişmeden aynı kalmıştır.
Tarım bu nedenle kendi ihtiyacı için ev üretimi karakterini en uzun süre koruyabilmiş, hatta belirli
bir dereceye kadar bugün de koruyabilmektedir, ki bu nedenle ürün pazarına ve dalgalanmalarına
daha az bağımlıdır.
Nihâyetinde başka bir durum özellikle ziraattaki mülkiyet ilişkilerindeki muhafazakârlığa katkıda
bulunmaktadır. Yani tarımsal faaliyetlerin, doğaları gereği belirli mevsimlere bağlı sezonluk işler
olması ve bu zamanlarda işgücü yoğunlaşmasının ortaya çıkması, diğer zamanlarda ise bu işgücünün boş kalması gerçeği. Çifte görüngü bu nedenledir: bir tarafta yeterli derecede büyük sayıda işçiyi rezervde tutması gereken büyük toprak mülkiyeti zorunluluğu, diğer tarafta ise küçük köylülük
için kendi çiftliğinin yanı sıra, zamanını ve işgücünü yan gelir elde etmek amacıyla örneğin büyük
toprak sahibine ziraî hizmette bulunma veya sanayide kısmî veya tam çalışma olanağı. Böylelikle
129
ROSA LUXEMBURG
üretim geriliğine ve kültürel sefaletine rağmen küçük köylülüğün sunî olarak yaşatılabildiği koşullar ortaya çıkmaktadır.
Ziraatın kapitalize edilişinin uluslararası gelişimini, üretimin yoğunlaşmasını ve ilgili piyasa koşullarına bağımlı kalarak çıkarların denkleşmesini gerçi bloke etmeyen, ama en azından önemli
ölçüde yavaşlatabilen bu koşullar, ziraatın her yerde sanayii ve ticaretten çok daha büyük ölçüde
yerel tuhaflıkları, tarihsel özellikleri saklamasına [ve] bununla bağlantılı olarak tarım kültürünün
gündelik çıkarlarının söz konusu ülkenin ilgili nüfusunca ve onların yakınındaki yasama ve idarî
kurumlarınca en iyi gerçekleştirilebileceği sonucuna yol açmaktadır.
Bu genel nedenlerin yanı sıra ülkemiz tarımındaki koşulların, Rusya’dakilerden önemli ölçüde
farklı oldukları gerçeği de aynı yöne işaret etmektedir. Rusya’da devletin müthiş büyüklükteki
alanında ziraî gelişmenin, çobanlıktan göçebe yaşamına ve aşiret mülkiyetinden kapitalist büyük
tarım kültürüne kadar bütün geçiş kademeleri görülebilirken, Polonya Krallığı’ndaki ilişkilerde
sadece Batı Avrupa tipi egemendir: kapitalist [toprak] mülkiyeti, onun yanında bireysel köylülük
ve sayıları hayli yüksek tarım proletaryası.
Köylülüğün yaşam çıkarlarının karşısında sert antagonizmde duran ve büyük köylü kitlesinin sırtında asalak bir yaşam sürdüren mutlakîyetçi egemenlik, doğası gereğince tarımın gelişmesi için
hiç bir şey yapmadı, ama köylülüğün sefalete düşmesi için her şeyi. Serfliğin kaldırılmasından bu
yana geçen yarım yüzyıldaki Çarlık politikaları sonucunda köylü kitlelerin güçten düşmesi ve nihaî
sefaletleri, bildiğimiz gibi Çarlıktaki güncel toplumsal devrimin ve mutlakîyetçiliğin iflasının en
önemli nedenleri arasındadırlar.
Tarım sorununun devrimci çözümünü bir kereliğine bir yana bırakırsak; esaslı siyasî yenilenme,
vergi, malî ve askerî sistemlerin radikal reformu, kısacası otokrasinin kökten yok edilmesi ve demokratik cumhuriyetçi sistemin yürürlüğe sokulması, gerek Rusya’daki, gerekse de ülkemizdeki
ziraat koşullarının ilk ve esaslı reformu olacaktır. Bu devrim, devletin bütünündeki tarımın genel
durumunu, öncelikle olumsuz yanı nedeniyle, yani ziraî üretimi yüzyıllarca ezen yüklerden kurtarmak için zorunludur.
Ekonominin ilerici gelişiminin çıkarına olan bir dizi sistematik, devlet tarafından gerçekleştirilmesi gereken reformlar ve kurumlar, ülkemizde ancak toplam nüfusun temsilciliği ve [bu temsilciliğin] belirlediği yürütme organlarınca uygun bir biçimde gerçekleştirilebilirler. Burada söz konusu
olan büyük ölçüde ziraî ıslah, sulama, [bataklıkların] kurutulması, deneme tarlaları, uzmanların
görevlendirilmesi, ziraat okulları, ziraat fuarları, örnek hayvancılık, hayvan hastalıkları, avcılık ve
hayvan koruması ile ilgili yasalar, balıkçılık yasaları, toprak istatistikleri, tarım sigortası, tarım
kredileri vs.dir. Özerklik kurumlarının bütün bu alanlardaki faaliyetlerine en baştan başlamak zorunda olacaklarını burada vurgulamaya gerek yok. Ancak burada bir antika durumu belirtmemiz
gerekir. Çarlığın ziraat departmanı bütün bu yukarıda anılan amaçlar ve genel idare giderleri için,
alan olarak Avrupa’dan iki kat büyük olan bir devlette, yılda 5 milyon Ruble harcamaktadır. Ama
ziraat okulları için yaklaşık 1,4 milyon Ruble ve idarî masraflar için 600.000 Ruble gerektiğinden,
asıl tarım kültürü amaçları için (küçük sanayii yardımlarıyla birlikte) yaklaşık 3 milyon Ruble harcanmaktadır. Bu meblağdan Polonya Krallığı’na yaklaşık 8.000 Ruble kalmaktadır, ki bu desteğin
bir kısmı »dil siyaseti« nedeniyle geri çekilmiştir. [39]
Tarım ile sıkı bir bağlantıda olan ormancılığın da aynı şekilde yasa koyucunun ve özerklik idaresinin düzenlemelerine ihtiyacı vardır. Bu açıdan Polonya Krallığı’nda yaklaşık 750.000 Desjatin
[40*] tutan devlet ve evlâdiye ormanlarının ülkeye, yani özerklik kurumlarına bırakılması, tabii ki
tarım reformunun başlangıcı olacaktır (parantez içinde vurgulayalım: bunun Rus sosyaldemokrasisinin tarım projesinin öngördüğü, el konulan toprakların ve ormanların »belediyeleştirilmesi«,
yani »yüksek özyönetim organlarına« bırakılmasıyla alakası yoktur). Çarlık ormancılığı bugüne
kadar ülkemizde, aynı Çarlığın bütününde olduğu gibi, ormanların en ilkel talanından, yani hükümetin kesimini, işlenmesini ve yurtdışına, bilhassa Almanya’ya satışını bıraktığı özel spekülatörle[39] Źukowski: Dochody, S. 125.
[40*] Desjatin, 10.930 metrekareye eşit olan eski Rus yüzölçümü birimidir. Rus yüzey ve uzunluk ölçü
birimleri 1849 yılında Polonya Krallığı’nda kullanılmaya başlanmıştır.
130
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
re satışından ibaretti, ki gerek devletin bütünündeki ve gerekse de, ormanların varoluş temeli olduğu bir eyalet olan ülkemizdeki ormancılığın geleceği hiç bir şekilde dikkate alınmadan. Hükümetin
her yıl özel spekülatörlerle girdiği yarışta bu şekilde ormanlarda yarattığı tahribatın büyüklüğü,
Rusya’dan Almanya’ya yapılan odun ve odun materyalleri satışının 1907 yılında yaklaşık 60 milyon Ruble tutmuş olmasından ölçülebilir. Ülkemiz için söz konusu olan başka bir nokta da, Rusya
kuzeyde, rasyonel işlenmesi söz konusu olduğunda en azından odun materyaline olan üretim gereksinimini karşılayabilecek büyüklükte yol vermez ormanlara sahipken, Polonya Krallığı’ndaki
ormanların durumunun bu açıdan çok daha kötü olmasıdır, ki ormanların uygun kullanımına ve
korunmasına yönelik olan rasyonel bir ormancılık bu ülke için, Rusya için olandan daha ivedi bir
gereksinimdir – ormanların iklim için olan öneminden hiç bahsetmeden. Ormancılığın düzenlenmesiyle bağlantılı olarak, eyalet parlamentosu ve özerklik idaresinin görevi, ülkenin ekonomisi için
bu denli önemli rol oynayan odun ticaretini de düzenlemektir.
Tarım ve ormancılığın yanı sıra madencilik de, işçiler için çalışma koşullarına yönelik olan ve işçi
korumasının diğer sorunlarını ilgilendiren, devlet bütünündeki yasamanın alanına düşen yasalar
hariç, eyaletin özerklik hükümetinin sorumluluğu altında olmalıdır. Ülkenin, mutlakîyetçiliğin Polonya hükümetlerinin elinden aldığı büyük madencilik sektörünün yönetiminde, değerli ormanların idaresindeki aynı talan sistemi hakimdi. Ülkenin madenleri ya ucuza yabacı kapitalistlere
satıldı ve onların özel sömürüsüne bırakıldı ya da iflasın eşiğine getirildiler. Bu nedenle reform,
hâlâ devlet mülkiyetinde olan veya kiralanmış kömür ve çinko madenleri ile mineral kaynaklarının
ülkeye geri verilmesiyle başlamalıdır. Bu doğal kaynakların, hem teknik ilerlemeyi, hem de ülkedeki en geniş halk kitlesinin çıkarlarını dikkate alan rasyonel kullanımı, maden hakları ve jeolojik
kurumların idaresi, maden okullarının kurulması – tüm bunlar eyalet parlamentosu ve eyalet yürütmesinin en iyi çözebileceği görevlerdir.
Yerli sanayii ve yerel ticaretin sürekli teşviki, özerk ülke ekonomisinin en temel görevlerindendir.
Tabii ki mesele »yerli« kapitalist sömürünün parasal çıkarlarını korumak, yerel sanayici ve ticaret
insanlarının milliyetçi partikülarizmin bakış açısıyla ve çalışan kitlenin sırtından desteklemek veya
küçük üretimi gerici, acı dindiren yardımlarla »kurtarmak« değil, aksine ilerleme tandanslarını
ve kelimenin en geniş anlamında teknik ve toplumsal gelişmeyi desteklemek, yani sanayii fuarları
açmak, teknik okullar kurmak, ülke içindeki ve Çarlık ve diğer ülkelerle olan ticaret ilişkilerini,
kredileri kolaylaştırmak vb.dir.
Sanayii ve tarımın gelişme çıkarları, genel kültürel gelişme için nehir ve kara yolları ulaşımı belirleyicidir. Doğası gereği yerel mesele olan ve bütün ülkelerde öncelikle geniş özyönetimin koruması
ile kurumsal girişimini gerekli kılan bu alan ülkemizde, aynı devletin bütününde olduğu gibi, demokratik yerel özyönetimin eksikliğinden ve müthiş mutlakîyetçi-bürokratik mekanizmanın genel
egemenlik karakterinden kaynaklanan nedenlerden dolayı, ihmal ve israf durumundadır.
Çeşitli vekâletler, »garantiler« vs. ile kamu paraları ile sistematik bir biçimde yetiştirilen özel demiryolu şirketlerine dayanan demiryolları, ulaşım alanındaki Çarlık politikasının tipik örneğidir.
Demiryollarındaki bütçe açıklarının kalıcı bir görüngü olduğunu ve örneğin [bütçe açığının] 1901
yılında 35,1 milyon Ruble, 1902 yılında 40,3, 1903 yılında 20,5 ve 1904 yılında 63 milyon Ruble’ye
ulaştığını vurgulamak yeterli olacaktır. Çarlık bu tek yanlı desteği sistematik olarak, demiryollarına değil, demiryolu şirketlerinin hissedarlarının parasal çıkarlarına vermektedir, ki nehir yolu
ulaşımının birincil öneme sahip olduğu ve çok sayıda gemi ulaşımına olanak tanıyan nehir yolunun
bulunduğu bir devlette bunun acısını nehir ve kara yolları çekmektedir. Nehir ve kara yolu ulaşımı
(ayrıca merkezî idaresi) için yapılan devlet harcamalarının 1901 – 1905 arasında, yaklaşık 24,5
milyonu sadece nehir ve kara yolları için olmak üzere, yılda ortalama 39 milyon Ruble olduğunu,
ama aynı süre içerisinde demiryolları kullanımı için yılda 420 milyon harcandığını, devlet bütçesinden özel demiryolu şirketlerine yılda ortalama 44 milyon destek verildiğini ve bunun sonucunda da bütçe açığının neredeyse 40 milyon Ruble tuttuğunu vurgulamak yeterlidir.
Nihâyetinde Avrupa’nın iki katı büyüklüğünde bir alan sahip olan devlet, doğrudan ulaşım bakanlığınca kontrol edilen 12.635 Werst [41*] taşra karayoluna, Semstwo idaresinde olan 4.000
[41*] Eski Rus uzunluk ölçütü (1 Werst = 1.066,78 m).
131
ROSA LUXEMBURG
Werst karayoluna, ayrıca içişleri bakanlığının idaresi altındaki başka kara yollarına sahiptir: hepsinin toplamı 29.000 Werst’tir. Diğer devletlerle karşılaştırılınca şu sonuç ortaya çıkıyor. 1900
yılında bir Werst demiryolu başına Fransa’da 10 Werst karayolu; Almanya’da 4,3 Werst karayolu;
Avusturya’da 3 Werst karayolu; Rusya’da 0,5 Werst karayolu düşüyordu. [42]
Eğer Polonya Krallığı, Rusya’ya nazaran karayollarında daha iyi durumdaysa, ki 3.354 Werst karayoluna sahip, bu 1864 döneminden önceki kendi yönetiminin bir kalıntısıdır, ama son otuz yılda
bu denli hızlı gelişen yerli ekonominin ihtiyaç ve gerekliliklerine hiç bir şekilde uygun değildir.
Bugüne kadar rezil bir durumda olan ve ticaret, bireysel ulaşım ile ziraatın ivedi gerekliliği olan
nehir yollarının meselesi ise çok daha kötü durumdadır.
Eğer yukarıda anılan alanlara kamusal hijyenle ilgili yasaları, hastahaneler ve her türden sağlık
kurumunu içeren kamusal sağlık hizmetleri alanını eklersek, o zaman özerklik seviyesindeki yasa
koyucunun ve idarenin asıl faaliyet alanı olarak, asıl kültürün çeşitli biçimlerdeki alanlarına – doğası gereği her yerde belirgin yerel, ulusal karaktere sahip ve halkın doğrudan gündelik çıkarlarına
en fazla dokunan iktisadî, toplumsal ve entelektüel kültüre ulaşırız. Maddî ve entelektüel kültürün
bu geniş kapsamlı çıkarlarını olanaklı olduğunca devrimci toplumsal ilerlemenin ve çalışan halk
kitlelerinin bakış açısından kollamak, ülkemizdeki özerklik kurumlarının en temel görevidir, ki
Polonya Krallığı’ndaki bilinçli işçi sınıfı ve devletin bütünündeki proletaryan, [işçi sınıfına] dayanışmayla bağlı olan sınıf partisi, bu görevi yerine getirmelidirler.
[42] Źukowski: Dochody, S. 123.
132
7. Rus Devrimi Üzerine*)
Rus Devrimi, Dünya Savaşı’nın en muazzam olgusudur. Başlaması, emsalsiz radikalizmi, kesintisiz
etkisi, resmî Alman sosyaldemokrasisinin, Alman emperyalizminin başlayan fetih kampanyasını
bir memur gayretiyle ideolojik olarak örtbas etmek için kullandığı yalan söylemini: yani Rus Çarlığını yıkacak ve ezilen halklarını özgürleştirecek olan Alman süngüsünün misyonu söylemini, en
iyi biçimde deşifre etmiştir. Rusya’daki devrimin ulaştığı muazzam kapsam, bütün sınıf ilişkilerini
sarsan, tüm sosyal ve iktisadî sorunları açığa çıkartan ve burjuva cumhuriyetinin ilk devresinden
diğer safhalarına iç mantığının uğursuzluğuyla ilerleyen derinlemesine etkisi – ki Çarlığın yıkılması
dar bir epizot, neredeyse önemsiz bir olay olarak kalmıştır -, tüm bunlar Rusya’nın kurtuluşunun
savaşın ve Çarlığın askerî yenilgisinin bir sonucu, Kautsky’nin redaksiyonu altındaki »Neue Zeit«ın
başyazısında sözünü verdiği »Alman yumruğu içinde tutulan Alman süngüsünün« bir kazancı değil,
aksine devrimin kendi ülkesinde kökleşmiş ve tamamen olgunlaşmış olmasının bir sonucu olduğunu apaçık göstermektedir. Alman emperyalizminin, Alman sosyaldemokrasinin ideolojik kalkanı
arkasındaki savaş macerası, Rusya’daki devrimi olanaklı kılmamış, aksine, başlangıçta belirli bir
süre için – 1911’den 1913’e kadar artarak gelişen selden sonra – tehir etmiş ve ardından – devrimin
başlamasından sonra – ona en ağır, en olağandışı koşulları yaratmıştır.
Bu gelişme, her düşünebilen gözlemci için, Kautsky’nin hükümet sosyalistlerinin partisiyle üzerinde hemfikir olduğu ve Rusya’nın iktisadî açıdan geri kalmış, genellikle tarım ülkesi olarak sosyal
devrim ve proletaryanın diktatörlüğü için olgun olmadığını ileri süren doktriner teoriyi yalanlayan
bir kanıttır. Rusya’nın sadece bir burjuva devrimi için olgunlaştığını söyleyen – ve Rusya’daki sosyalistlerin burjuva liberalizmi ile koalisyona girme taktiğini temellendiren yaklaşımın dayandırıldığı – bu teori aynı zamanda Rus işçi hareketi içerisindeki oportünist kanadın, Axelrod ve Dan’ın
liyakatli yönetimi altındaki Menşeviklerin teorisidir. İkisi de, Rus ve Alman oportünistleri, Rus
Devrimi’ne yönelik ve taktiğin detay sorularıyla ilgili pozisyonların kendiliğinden ortaya çıktığı bu
temel değerlendirmelerinde bütünüyle Alman hükümet sosyalistleriyle uyuşuyorlar: her üçünün
de görüşüne göre Rus Devrimi, Alman emperyalizminin, Alman sosyaldemokrasisinin mitinde oluşan, asil görev olarak adlandırdığı safhada, Çarlığın yıkılması noktasında durmalıydı. Eğer devrim
bu noktadan ileri gitti, proletarya diktatörlüğünü ödev olarak gördüyse, bu, o doktrine göre, Rus
işçi hareketinin radikal kanadının, Bolşeviklerin, basit bir hatasıydı ve bu yüzden devrimin ilerleyen süreçlerinde karşılaştığı her olumsuzluk, kurbanı olduğu her kargaşa bu uğursuz hatanın doğal
sonucuydu. Gerek tepinimci »Vorwärts«, gerekse de Kautsky tarafından »marksist düşüncenin«
bir meyvesi olduğu iddia edilen bu doktrin teorik olarak, sosyalist değişimin ulusal, yani her modern devletin kendi sorunu olduğunu söyleyen özgün »marksist« buluşa yol açmaktadır. Tabii ki
Kautsky, soyut şemanın sisleri arasında kapitalizmin dünya çapındaki ve modern ülkelerinin tümünü birbirine bağlı bir organizma haline getiren iktisadî bağlantılarını göstermesini çok iyi bilir.
Rus Devrimi – uluslararası gelişme ve tarım sorununun bir meyvesi -: çözümü, burjuva toplumunun sınırları içerisinde olanaksız.
Bu doktrin pratikte uluslararası proletaryanın ve ilk etapta Alman proletaryasının Rus Devrimi’nin
başarısına yönelik sorumluluğunu unutturma, bu devrimin uluslararası bağlantılarını yalanlama eğilimi göstermektedir. Savaşın ve Rus Devrimi’nin seyri, Rusya’nın ham oluşunu değil, Al*) Redaksiyonel başlık. Bitirilmemiş metin. Rosa Luxemburg, Werke, Bd. 4, S. 332-365’den alıntı.
133
ROSA LUXEMBURG
man proletaryasının tarihsel görevleri yerine getirmedeki olgun olmamasını kanıtlamıştır ve Rus
Devrimi’ne her eleştirisel bakışın ilk görevi, bu gerçeği tüm çıplaklığı ile göz önüne çıkartmaktır.
Rus Devrimi’nin kaderi bütünüyle uluslararası olaylara bağımlıydı. Bolşeviklerin politikalarını tamamen proletaryanın dünya devrimine dayandırmaları, politik öngörülerinin ve esaslı sadakatlerinin, politikalarının cesur atılımının en parlak kanıtıdır. Burada kapitalist gelişmenin son on yılda
yaptığı devasa sıçrayış görülebilmektedir. 1905 – 1907 Devrimi, Avrupa’da çok zayıf bir yankı buldu. Bu nedenle bir başlangıç bölümü olarak kalmak zorundaydı. Devamı ve çözümü, Avrupa’daki
gelişmeye bağlıydı.
Eleştirisiz savuncarlığın değil, sadece etraflı, düşünceli eleştirinin deneyim ve öğreti hazinelerini
çıkartabileceği çok açıktır. Dünya tarihinin ilk deneyinde işçi sınıfının diktatörlüğüyle, hem de düşünülebilecek en ağır koşullar altında: dünya yangınının ve emperyalist soykırım kaosunun ortasında, Avrupa’nın en gerici askerî gücünün ilmiği içinde, uluslararası proletaryanın bütünüyle başarısızlığı karşısında, yani bu olağandışı koşullar altındaki bir işçi diktatörlüğü deneyiyle Rusya’da
tüm yapılanların mükemmelliğin zirvesi olduğunu söylemek, deli saçması olurdu. Diğer taraftan
sosyalist politikanın temel kavramları ve zorunlu tarihsel önkoşullarına bakış, bu son derece koşullar altında en devasa idealizmin ve en dayanıklı enerjinin bile devrime ve sosyalizme değil, en fazla
bunların aciz ve çarpık hamlelerine yol açacağı varsayımına zorlamaktadır.
Bunları, tüm etraflı bağlantıları ve etkileriyle açık bir biçimde göz önüne çıkarmak, bütün ülkelerdeki sosyalistlerin temel ödevidir; çünkü ancak böylesi bir acı idrak sonucunda uluslararası
proletaryanın Rus Devrimi’nin kaderiyle ilgili olan sorumluluğunun büyüklüğü ölçülebilir. Diğer
yandan, salt bu yol üzerinden proleter devrimin sırt sırta uluslararası hareketinin belirleyici önemi
geçerlilik kazanır – tek tek ülkelerdeki proletaryanın çalışkanlığının ve en büyük fedakârlığının,
olmadığı takdirde, kaçınılmaz olarak çelişkiler ve hatalar keşmekeşine döndürecek temel koşul
olarak.
Rus Devrimi’nin akıllı önderlerinin, Lenin ve Troçki’nin, dikenli ve türlü tuzakla dolu olan yollarında, bazı kesin adımlarını büyük tereddütler içinde ve şiddetli isteksizlikle attıkları ve acı zorunluluklar ile dayatmaların kaynayan girdabında yapmak zorunda olduklarını, Enternasyonal tarafından sosyalist politikanın eleştirisiz hayranlığa ve şevkli taklide yol açacak ulu örneği olarak kabul
görülmesini beklemekten hayli uzak oldukları, kesinlikle şüphe götürmemektedir.
Aynı şekilde Rus Devrimi’nin kat ettiği şimdiye kadarki yolların eleştirisel değerlendirilmesinin,
yalnızca Rus proletaryasının Alman kitlelerinin utandırıcı miskinliğini aşacak olan saygınlığının
ve hayranlık uyandıran örneğinin altını tehlikeli biçimde oyacağı korkusuna kapılmak ta yersizdir.
Bundan yanlış bir şey olamaz. Almanya’daki işçi sınıfının devrimci eylem gücü artık hiç bir zaman
Alman sosyaldemokrasisinin geleneğindeki herhangi bir kitlesel telkine, ister kendi »mercileri«,
ister »Rus örneği« olsun, herhangi bir lekesiz otoriteye dayanan vesayet metotları anlayışı ile yaratılamayacaktır. Alman proletaryasının tarihsel eylem yetisi devrimci hurra havasının yaratılmasıyla değil, tam tersine sadece görevlerin dehşetli ciddiyetinin, tüm karmaşıklıklarının idraki, politik
olgunluk ve zihinsel bağımsızlık ve de kitlelerin, Alman sosyaldemokrasisi tarafından on yıllarca
çeşitli bahaneler altında öldürülmeye çalışılan eleştirel karar verme yetisi sayesinde doğabilir. Rus
Devrimi’nin ve bütün tarihsel bağlantılarının eleştirel değerlendirilmesi, Alman ve uluslararası işçilerin günümüzdeki durumdan doğan görevlerin üstesinden gelebilmeleri için olabilecek en iyi
eğitimdir.
II
Rus Devrimi’nin, Mart’ta patlak vermesinden, Ekim Devrimi’ne kadar süren ilk devresi, genel seyri
açısından gerek büyük İngiliz Devrimi’nin, gerekse de büyük Fransız Devrimi’nin tam bir benzeridir. Bu, burjuva toplumunun koynunda üreyen devrimci güçlerin, eski toplumun zincirlerine karşı
verdikleri her ilk, büyük genel mücadelenin tipik gelişimidir.
Gelişimi doğal olarak yükselen bir çizgide hareket etmektedir: ılımlı başlangıçlardan, hedeflerin
giderek daha fazla radikalleşmesine, sınıflar ve partiler koalisyonundan, en radikal partinin tek
egemenliğine doğru.
İlk anlarda, 1917 Mart’ında, devrimin başında »Kadetler«, yani liberal burjuvazi duruyordu. Dev134
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
rimci selin ilk genel yükselişi, önüne çıkan herkesi ve her şeyi birlikte götürdü: devlet darbesinin
[1*] sonucu olan gerici dört sınıflı seçim sisteminin [2*] en gerici ürünü olan dördüncü Duma,
aniden devrimin bir organı haline geldi. Milliyetçi sağcılar dahil, bütün burjuva partileri aniden mutlakîyetçiliğe karşı saf aldılar. Mutlakîyetçilik, daha ilk taarruzda, hafif dokunmayla yere
düşecek ölü bir uzuv gibi, direniş göstermeksizin yıkıldı. Gelişmenin fırtınalı süreci, zamanında Fransa’nın on yıllar sonrasında kat ettiği yolu, günler ve hatta saatler içerisinde aldı. Burada
Rusya’nın, Avrupa’nın yüzyıllık gelişiminin bir sonucunu gerçekleştirdiği ve 1917 Devrimi’nin, Alman »kurtarıcıların« hediyesi değil, 1905 – 1907 Devrimi’nin doğrudan devamı olduğu görüldü.
Ancak şimdi ikinci, daha zor olan görev başlıyordu. Devrimin itici gücü, daha ilk anından itibaren
kent proletaryasının kitlesiydi. Talepleri salt politik demokrasiyle kısıtlı değil, bilâkis uluslararası
politikanın acil sorununa: hemen barışa yönelikti. Devrim, aynı zamanda aynı hemen barış talebini yükselten ordu kitlesine ve tarım sorununu 1905 Devrimi’nden bu yana hep ön planda tutan
köylü kitlesine dayanmaktaydı. Hemen barış talebi, sözcülüğünü Milhukov’un [3*] yaptığı liberal
burjuvazinin emperyalist tandansı ile sert bir biçimde çelişmekteydi; toprak sorunu ise, burjuvazinin diğer kanadının, derebeyliğin, korkulu rüyası ve böylelikle, kutsal özel mülkiyete yönelik bir
suikast anlamına geldiğinden, bütün burjuva sınıflarının hassas noktasıydı.
Böylelikle devrimin ilk zaferinin ertesi günü, devrimin tam ortasında iki temel nokta, barış ve toprak sorunu üzerine bir iç mücadele başladı. Liberal burjuvazi sürünceme ve kaçamaklar taktiğini
başlattı. İşçi kitleleri, ordu, köylülük giderek daha atılgan bir biçimde bastırıyorlardı. Barış ve toprak sorununun, cumhuriyetin siyasî demokrasisinin kaderiyle bağlı olduğu şüphe götürmüyordu.
Devrimin ilk taarruz dalgasına kapılıp, cumhuriyetçi devlet biçimine kadar sürüklenen burjuva
sınıfları, kısa zaman sonra gerici dayanak noktaları aramaya ve sessizce karşı devrimi örgütlemeye
başladılar. Kaledin Kazaklarının Petersburg’a [4*] karşı giriştikleri saldırı bu tandansın açık bir
ifadesiydi. Bu saldırı başarılı olsaydı, sadece barış ve toprak sorununun değil, demokrasinin, cumhuriyetin sonu gelecekti. Proletaryaya karşı dehşetli bir egemenlik kuracak olan askerî diktatörlük
ve monarşiye geri dönüş, kaçınılmaz sonuç olacaktı.
İşte burada Kautsky çizgisindeki Rus sosyalistlerini, Menşevikleri yönlendiren taktiğin ütopikliği
ve özünde gericiliği ölçülebilir.
Bu çalışkan adamın [5*] Dünya Savaşı’nın dört yılında yorulmaz yazıcılığıyla nasıl sakin ve metotlu
bir biçimde, sonucunda sosyalizmi sağlam bir yeri kalmayan eleğe dönecek şekilde, sosyalizme peş
peşe teorik delikler açtığını izlemek, hayret vericidir. Taraftarlarının resmî kuramcının bu çalışkan
eserini izlemeleri ve her yeni icadını gözlerini kırpmadan yutmalarındaki eleştirisiz itidal, Scheidemann ve ortaklarının taraftarlarının, sosyalizmin bunlar tarafından pratikte adım adım delinmesini izlemelerindeki itidal ile benzeşmektedir. Gerçekten de her iki uğraş birbirini tamamlamaktadır
[1*] Çarlık Hükümeti 3 Haziran 1907’de II. İmparatorluk Dumasını lağvetmiş ve sosyaldemokrat fraksiyonun üyelerini tutuklamıştı. Aynı anda, İmparatorluk Dumasının onayını almadan, yeni seçim yasasını
yürürlüğe soktu. Darbe hükümete, Duma içerisinde sağcı bir çoğunluk sağlama ve 1912’de seçilen IV.
İmparatorluk Dumasını »en gerici katmanların, köleci toprak sahipleri ve burjuvazinin üst kesimleri ile
içi çe geçmiş olan Çarlık bürokrasisinin« iktidar organı haline getirme olanağını veriyordu. (W.I. Lenin,
Werke, Bd. 19, S. 29)
[2*] Aralık 1905 tarihli seçim yasasına göre seçmenler, zümre ve mülkiyetlerine göre dört sınıfa ayrılıyor,
toprak sahiplerine özel imtiyazlar tanınıyor ve işçi ile köylü delegelerinin sayısı azaltılıyordu. Bu antidemokratik seçim yasasına 1907 darbesinden sonra yeni sınırlamalar eklendi. Böylece büyük toprak sahipleri ile büyük burjuvazinin Duma’daki egemenliği garanti altına alınırken, Rusya’nın kenar bölgelerindeki
halklara ya hiç, ya da çok sınırlı seçim hakkı veriliyordu.
[3*] Kadetlerin önderi P.N. Miljukov geçici hükümetin Dışişleri Bakanı’ydı.
[4*] Kazak Ataman’ı A.M. Kaledin Don Kazakları’nı mobilize etmiş ve 1917 Ağustos’unda devrimi engellemek ve bir askerî diktatörlük kurmak için Petrograd’a yürüyen L.G. Kornilov yönetimi altındaki karşı
devrimci birlikleri desteklemişti. İşçiler ve askerler, Bolşeviklerin önderliğinde karşı devrimcilere karşı
koydular ve onları hüsrana uğrattılar.
[5*] Karl Kautsky kast edilmektedir.
135
ROSA LUXEMBURG
ve Kautsky, marksizmin resmî tapınak bekçisi, savaşın başlangıcından itibaren Scheidemannların
pratikte yaptıklarını: 1. Enternasyonal, barışın enstrümanı; 2. Silahsızlanma ve Milletler Cemiyeti,
milliyetçilik; ve en sonunda da 3. Demokrasi, sosyalizm ›değil‹i teoride yapmaktadır.
Rus Devrimi’nin burjuva karakteri uydurmasına kendini kaptırarak – öyle ya, Rusya sosyal devrim
için henüz olgunlaşmamıştı – umutsuzca burjuva liberalleri ile koalisyona, yani devrimci gelişmenin doğal iç seyri nedeniyle bölünmüş olan, birbirleriyle sert bir biçimde çelişen güçlerin cebrî birleşimine sarılmışlardı. Axelrod ve Don’lar, devrim ve devrimin ilk kazanımı olan demokrasiye yönelik en büyük tehdidi oluşturan o sınıflar ve partilerle her pahasına birlikte çalışmak istiyorlardı.
Böylesi bir durumda, başlangıçtan itibaren demokrasiyi kurtaran ve devrimi ilerleten o taktiğini
ilân ve çelik tutarlılıkla takip eden Bolşevik akım tarihsel onura hak kazanmaktadır. Bütün iktidarı sadece işçi ve köylü kitlesinin, Sovyetlerin eline bırakmak – işte bu gerçekten devrimin içinde
bulunduğu zorluktan çıkmanın tek yolu, devrimin dar boğazdan çıkartılıp, engelsiz gelişmesi için
akıp gideceği nehir yatağının önündeki kördüğümü açan kılıç darbesiydi.
Böylelikle Lenin-Partisi, Rusya’da devrimin ilk devresindeki gerçek çıkarlarını kavrayabilen tek
parti, devrimi ileriye iten unsuru, yani bu anlamda da gerçekten sosyalist politika yapan tek partiydi.
Devrimin başlangıçlarında her taraftan düşmanlıkla, iftirayla ve fesatla karşılaşan Bolşeviklerin,
en kısa sürede devrimin başına getirilmeleri ve tüm gerçek halk kitlelerini: kent proletaryasını, orduyu, köylülüğü ve demokrasinin devrimci unsurlarını, sosyalist-devrimcilerin sol kanadını kendi
bayrağı altına toplayabilmesi işte buradan açıklanabilir.
Rus Devrimi’nin gerçek durumu bir kaç ay sonrasında tek seçeneğe indirgendi: Ya karşı devrimin
zaferi ya da proletarya diktatörlüğü, ya Kaledin ya Lenin. Kısa süre sonra ilk sarhoşluğun ardından
her devrimde ortaya çıkan ve Rusya’daki, »burjuva« devrimi çerçevesinde çözümü olmayan barış
ve toprak sorunlarının somut ivediliğinin bir sonucu olan objektif durum buydu.
Rus Devrimi bu noktada da her büyük devrimin temel öğretisini, yaşam yasasını teyit etti: [Devrim] ya çok hızlı davranıp ileriye hamle yapacak ve demirden yumruğuyla tüm engelleri bertaraf
edip, hedeflerini hep yeniden daha ileriye yerleştirecek, ya da kısa zamanda zayıf çıkış noktasına
geri itilecek ve karşı devrim tarafından ezilecektir. Durmanın, yerinde saymanın, ilk anda elde
edilen hedeflerle yetinmenin devrimde yeri yoktur. Ve her kim ki parlamentodaki göstermelik kavgaların sıkıcı bilgeliklerini devrimci taktiğe uygulamak istiyorsa, o sadece devrimin yaşam yasasına, psikolojisine ve tüm tarihsel deneyimlere aynı bir kapalı kutuya olduğu gibi yabancı olduğunu
gösteriyordur.
1642’de patlak veren İngiliz Devrimi’nin seyri. Eşyanın mantığı, nasıl Presbiteryanlar’ın zayıf dalgalanmalarının, kralcı orduya karşı verilen tereddütlü savaşta Presbiteryan önderlerin kesin savaştan ve böylelikle I. Karl’a karşı zafer kazanmaktan kasten kaçınmalarının, Independentler’in
onları parlamentodan kovmalarını ve iktidarı kendi ellerine geçirmelerini reddedilemez zorunluluk haline getirmişti. Independent Hareketi’nin bütün vurucu gücünü Independent Ordusu içindeki küçükburjuva askerlerin alt kitlesi, Lilburn’cü »Eşitleyiciler« iken, Digger Hareketi içerisinde
ifadelerini bulan ve demokratik »Eşitleyiciler« Partisi’nin mayalı hamurunu oluşturanlar, en ileri
giden sosyaldevrimci unsurlar, asker kitlesinin proleter unsurlarıydı.
Devrimci proleter unsurların asker kitlesi üzerindeki fikrî etkisi olmaksızın; demokratik asker kitlesinin de Independentler Partisinin burjuva üst katmanlarına yönelik baskısı olmaksızın, ne parlamento Presbiteryanlar’dan »temizlenir«, Kavalyalar Ordusu’na ve İskoçlara karşı verilen savaş
zaferle sonuçlanır, ne mahkeme açılıp I. Karl idam edilebilir, ne de Lordlar Kamarası lağvedilip,
cumhuriyet ilân edilebilirdi.
Büyük Fransız Devrimi’nde nasıldı? Burada da Jakobenlerin dört yıllık mücadeleden sonra iktidarı
ele geçirmelerinin, devrimin kazanımlarını kurtarmak, cumhuriyeti gerçekleştirmek, feodalizmi
parçalamak, içte ve dışarıda devrimci savunmayı örgütlemek, karşı devrimin konspirasyonlarını
bastırmak ve Fransa’daki devrimci dalgayı bütün Avrupa’ya yaymak için tek araç olduğu ortaya
çıkmıştı.
136
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Rus Devrimi’nin ilk safhasındaki »burjuva karakterinin« korunmasını isteyen Kautsky ve Rus yandaşları, Büyük Fransız Devrimi’ni iki evreye: ilk, Girondist safhanın »iyi« devrimi ve Jakobenci
iktidardan sonraki »kötü« devrime ayıran geçen yüzyılın Alman ve İngiliz liberallerinin dengidirler. Tarih anlayışının liberal sığlığı »ölçüsüz« Jakobenlerin iktidarı ele geçirmeleri olmaksızın
Girondist safhanın ilk ürkek ve yarım kazanımlarının devrimin enkazı altında kalacağını, 1793’deki
tarihsel gelişmenin gidişatı karşısında Jakoben diktatörlüğün tek alternatifinin »ılımlı« demokrasi
değil, aksine Bourbon’ların restorasyonu olacağını kavrama gereğini hissetmez tabii ki! Devrimlerin hiç birinde »altın orta yol« ayakta kalamaz. [Devrimin] doğa yasası acil kararları gerekli kılar:
Ya lokomotif tarihsel yükselişin en uç noktasına kadar son süratle ilerletilecektir, ya da kendi ağırlığıyla çıkış noktasına geri kayacak ve yarı yolda zayıf güçleriyle geriye dönüşü durdurmak isteyenleri kurtulamayacak bir biçimde uçuruma sürükleyecektir.
Her devrimde önderliği ve iktidarı ancak en ileri itici parolayı sunan ve bunun bütün sonuçlarına
katlanmaya hazır olan partinin ele geçirebileceği buradan açıklanabilir. Başlangıçta kitleler üzerinde müthiş etkileri olan, ama uzun süren ikircikliliklerinden, iktidarı ve sorumluluğu üstlenmekten
kaçınmalarından sonra sahneden şöhretsizce süpürülen Rus Menşeviklerinin, Dan, Zereteli ve diğerlerinin acıklı rolü buradan açıklanabilir.
Lenin Partisi, gerçek bir devrimci partinin icabını ve yükümlülüğünü kavrayan ve »Tüm iktidar
proletarya ve köylülük eline!« şiarıyla devrimin devamını güvence altına alan tek partiydi.
Böylelikle Bolşevikler, Alman sosyaldemokratlarının her zaman korkulu rüyası olan ünlü »halkın
çoğunluğu« sorusunu çözdüler. [Alman sosyaldemokratlar] parlamenter kretinizmin ıslah olmaz
çırakları olarak, parlamenter çocuk bahçesinin sözüm ona bilgeliğini basitçe devrime uyarlıyorlar:
bir şeyi gerçekleştirebilmek için illâki çoğunluğa sahip olmak gerekliymiş. Yani devrimde de önce
»çoğunluğu« kazanmalıymışız. Ancak devrimlerin gerçek diyalektiği bu parlamenter köstebek bilgeliğini tersine çevirmektedir: Yol, çoğunluk üzerinden devrimci taktiğe değil, devrimci taktikten
çoğunluğa gider. Sadece önderlik yapmayı, yani ileriye itmeyi bilen bir parti, rüzgâr hızıyla taraftar
kazanır. Lenin ve yoldaşlarının belirleyici momentte ileriye itici olan tek şiarı: »Tüm iktidar proletarya ve köylülük eline!« şiarını yükseltme kararlılığı, önderleri Marat gibi bodrumlarda saklanmak zorunda kalan, kovuşturulan, iftira edilen, »illegal« bir azınlığı bir gece içerisinde devrimin
mutlak hâkimi haline getirmiştir.
Bolşevikler de hemen bütünsel ve en ileriye gidici programı iktidarlarının amacı olarak açıkladılar: Burjuva demokrasisinin güvence altına alınması değil, sosyalizmi gerçekleştirmek amacıyla
proletarya diktatörlüğü. Böylelikle ilk kez sosyalizmin son hedeflerini pratik politikanın doğrudan
programı olarak ilân etmenin tarihsel onurunu bir daha silinmeyecek şekilde elde ettiler.
Lenin, Troçki ve yoldaşları tarihsel bir dönemeçte bir partinin gösterebileceği cesaret, eylem gücü,
devrimci öngörü ve tutarlılığın hepsini gösterebilmişlerdir. Batı’da, sosyaldemokraside olmayan
bütün devrimci onur ve eylem yetisi Bolşeviklerde temsil edilmekteydi. Onların Ekim Başkaldırısı,
sadece Rus Devrimi’nin gerçek kurtuluşu olmakla kalmadı, aynı zamanda uluslararası sosyalizmin
onurunun da kurtuluşu oldu.
III
Bolşevikler, İngiliz Eşitlikçiler ile Fransız Jakobenlerin tarihsel mirasçılarıdırlar. Ancak, Rus
Devrimi’nde iktidarı ele geçirdikten sonra karşı karşıya kaldıkları somut görev, tarihsel öncüllerinin görevleri ile karşılaştırılamayacak derecede daha zordu. [6*] Tabii ki mülkiyeti doğrudan,
hemen ele geçirme ve toprağın köylüler [7*] arasında paylaşılması şiarı, iki şeye ulaşmanın, büyük
toprak sahipliğini ortadan kaldırmanın ve köylülüğü hemen devrimci hükümete bağlamanın en
[6*] R.L. orijinal sayfanın üst köşesine, nereye ait olduğunu belirtmeden bir not düşmüş: »(Tarım sorununun önemi. Daha 1905’de. Ardından 3. Duma’daki sağcı köylüler! Köylülük sorunu ve savunma,
ordu.)«
[7*] II. Bütün Rusya Sovyet Kongresi’nin 8 Kasım 1917 tarihinde, »köylü seçmenin verdiği görev« doğrultusunda kabul ettiği kararname ile, toprak üzerindeki mülkiyet kaldırıldı ve büyük toprak sahiplerinin, kilise ve manastırların arazileri tazminat ödenmeksizin kamulaştırıldı. Toprak, denkleştiren arazi
kullanımı ilkesine, yani çalışma ve kullanım normlarına göre dağıtıldı. Arazi kullanımının, tek tek kişiler,
137
ROSA LUXEMBURG
kısa, en basit ve en özlü formülüydü. Proleter-sosyalist hükümetin tahkimine yönelik politik tedbir
olarak mükemmel bir taktikti. Maalesef [bu taktiğin] iki yanı vardı ve köylülüğün mülkiyeti doğrudan ele geçirmesinin, sosyalist iktisatla hiç bir ortak yanı olmadığı, [bu taktiğin] ters yüzüydü.
İktisadî ilişkilerin sosyalist reorganizasyonu, ziraî ilişkiler hususunda iki önkoşulu zorunlu kılar.
Önce, taşrada tek başına sosyalist iktisat biçiminin çıkış noktası olarak hizmet edecek olan büyük
toprak mülkiyetinin, ziraî üretim araçları ve metotlarının teknik açıdan en ilerici yoğunlaşması
olarak kamusallaştırılması. Eğer küçük köylünün parselini elinden almaya gerek yok ve ona gönüllü olarak toplumsal işletmenin avantajlarından, önce kooperatifleşme yolu ve en sonunda da
bütünsel sosyal işletmeye katılmaya kazanılmasıyla faydalanma kararı bırakılacak ise, o zaman
taşradaki her sosyalist reformu tabii ki büyük ve orta ölçekli toprak mülkiyetinden başlamak zorundadır. [Sosyalist iktisat reformu] burada mülkiyet hakkını öncelikle ulusa veya sosyalist hükümette [ulusla] eşanlama gelen, devlete vermelidir; çünkü sadece bu adım ziraî üretimin, birbiri ile
bağlantılı olan büyük sosyalist bakış açılarından örgütlenmesinin olanağını garanti eder.
İkincisi; bu reorganizasyonun önkoşullarından bir tanesi: ziraî iktisat ile sanayi ayrılığının, burjuva toplumunun bu karakteristik özelliğinin, her ikisinin karşılıklı olarak iç içe geçmesi ve birleşmesi, ziraî ve sanayi üretiminin türdeş bakış açısıyla kapsamlı biçimlenmesine yer vermesi için,
ortadan kaldırılmasıdır. Tek tek işletme biçimi nasıl olursa olsun: ister kent idareleri, isterse, kimilerinin önerdiği gibi, devlet merkezinden – her durumda bunun koşulu, merkezî olarak standart
geliştirilen ve gerçekleştirilen bir reform ve [bu reformun] önkoşulu olarak toprağın kamusallaştırılmasıdır. Büyük ve orta ölçekli toprak mülkiyetinin kamusallaştırılması, sanayi ve ziraatın birleştirilmesi, her sosyalist iktisat reformunun, olmadıkları takdirde sosyalizmin olamayacağı, iki temel
bakış açısıdırlar.
Rusya’daki Sovyet Hükümeti’nin bu devasa reformları uygulayamaması mı? Bu sitemi kim yapabilir ki! Lenin ve yoldaşlarından, iktidarlarının bu kısa süresinde, iç ve dış mücadelelerin yırtıcı girdabının tam ortasında, etrafları sayısız düşman ve dirençlerle sarılmış iken, sosyalist devrimin en
zor görevlerinden birisini, evet, rahatlıkla söyleyebiliriz, en zorlu görevini çözmüş olmalarını veya
sadece çözmeye başlamış olmalarını beklemek, kötü bir şaka olurdu! Biz de, hele bir iktidara gelelim, Batı’da da ve en uygun koşullar altında dahi, daha bu büyük görevin binlerce komplike zorluğunun üstesinden henüz kabaca gelemeden, bazı dişlerimizi bu çetin cevizin üzerinde kırdıracağız!
Ama, iktidara gelmiş olan bir sosyalist hükümet her durumda şunu yapmalıdır: ziraî ilişkilerin
ilerideki sosyalist reformunun temel önkoşulları yönünde olan tedbirler almak, en azından o tedbirlere giden yolu tıkayacak olan her şeyden kaçınmak.
Bolşeviklerin, mülkiyeti hemen ele geçirme ve toprağın köylülere paylaştırılması şiarı, ister istemez ters yönde etkide bulunmak zorundaydı. [Bu şiar] sadece sosyalist tedbir olmamakla kalmadı,
aynı zamanda böylesine tedbire giden yolu kesmekte, ziraî ilişkilerin sosyalist anlamdaki reorganizasyonu önüne aşılamayacak zorluklar yığmaktadır.
Arazi mülkiyetlerinin, Lenin ve arkadaşlarının basit: Gidin ve toprağı alın! parolası üzerine, köylülük tarafından ele geçirilmesi, büyük toprak mülkiyetinin kaotik bir biçimde köylülüğün mülkiyetine geçmesine yol açtı. Gerçekleştirilen toplumsal mülkiyet değil, aksine yeni özel mülkiyettir ve
büyük mülkiyetlerin orta ve küçük mülkiyete, izafî olarak gelişmiş büyük işletmenin, teknik açıdan
firavunlar döneminden kalma araçlarla çalışan küçük işletmelere parçalanmasıdır. Dahası: Bu tedbir ve [bu tedbirin] uygulanmasının kaotik, saf keyfî biçimi ile taşradaki mülkiyet farklılıkları giderilemedi, aksine sertleştirildi. Bolşeviklerin, köylülüğü köylü komiteleri kurmaya ve asilzadelerin
topraklarına el koyulmasının bir kolektif eyleme dönüştürülmesi için yaptıkları çağrı olmasına rağmen, bu genel tavsiyenin gerçek pratikte ve taşradaki gerçek güç ilişkilerinde hiç bir değişikliğe yol
açamayacağı çok açıktı. Komiteli veya komitesiz, köy burjuvazisini oluşturan ve her Rus köyündeki
yerel gücü ellerinde tutan zengin köylüler ve tefeciler, tarım devriminden asıl faydalananlar oldular. Toprak dağılımı sonucunda köylülüğün ortasındaki sosyal ve iktisadî eşitsizliğin giderilemediğini, aksine artırılıp, oradaki sınıf çelişkilerinin sertleştirildiğini, herkes gözü kapalı parmaklarıyla
yerel idare veya kooperatif biçiminde olup olmayacağı, köy halkının iradesine bırakıldı. Gelişmiş iktisadî
kullanımda olan araziler ise ya yerel idarenin, ya da devletin eline bırakıldı.
138
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
hesap edebilir. Bu güç değişimi kesinlikle proleter ve sosyalist çıkarların zararına gerçekleşmiştir.
Lenin’in, sanayinin merkezîleştirilmesinin, bankaların, ticaret ve sanayinin kamusallaştırılmasının zorunluluğu üzerine yaptığı konuşma. Peki, neden toprağın da [kamusallaştırılmasının zorunluluğu] değil? Burada tam tersi oldu: desantralizasyon ve özel mülkiyet. Slogan ise, çokça küfredilen sosyalist-devrimcilerden veya, daha doğrusu, köylülüğün spontane hareketinden.
Sovyet Hükümeti tarım ilişkilerinde sosyalist esasları uygulamak için, proleterlerden – genellikle
kentsel, işsiz unsurlardan – oluşan tarım komünleri yaratmayı aradı. Bu gayretlerin sonuçlarının,
tarım ilişkilerinin toplam hacmine oranla, kaybolacak derecede küçük olacakları ve sorunun değerlendirilmesinde hiç dikkate alınamayacakları basitçe önceden tahmin edilebilir. [8*] (Sosyalist
iktisat için en uygun başlama noktası olan büyük toprak mülkiyetini küçük işletmelere parçaladıktan sonra, şimdi küçük başlangıçlardan örnek komünist işletme kurulmaya çalışılıyor.) Verili
koşullar altında bu komünler sadece bir deneyim değeri verebilirler, kapsamlı sosyal reformunkini
değil.
Taşradaki sosyalist reformun karşısında eskiden en fazla asilzade ve kapitalist büyük toprak sahiplerinin küçük bir kastı ile zengin köy burjuvazisinin küçük bir azınlığının direnci dururdu, ki bunların devrimci halk kitleleri tarafından kamulaştırılması çocuk oyuncağıdır. Şimdi, »mülkiyetin ele
geçirilmesinden« sonra ise ziraatın her türlü sosyalist toplumsallaştırılması karşısında düşman
olarak, yeni elde ettiği mülkiyetini her tür sosyalist suikasta karşı dişleri ve tırnaklarıyla savunacak
olan mülkiyet sahibi köylülüğün müthiş artmış ve güçlenmiş kitleleri durmaktadır. Şimdi, ziraatın
gelecekteki sosyalizasyonu, yani Rusya’daki asıl üretim sorunu, kentsel proletarya ile köylü kitlesi
arasındaki çelişki ve mücadele sorunu haline gelmiştir.
Çelişkinin şimdi ne denli keskinleştiğini, köylülerin kentlere karşı, gıda maddeleri vermeyip, aynı
Prusyalı Junkerler gibi vurgun yapmak için uyguladıkları boykot kanıtlamaktadır. Fransız parsel
köylüsü, kendisine göç edenlerin el konulan topraklarını dağıtan Büyük Fransız Devrimi’nin en cesur savunucusu olmuştu. Napolyon askeri olarak Fransa’nın bayrağını zafere taşımış, Avrupa’yı bir
boydan öbür boya aşmış ve ülke ülke feodalizmi paramparça etmişti. Herhalde Lenin ve arkadaşları tarım parolalarının aynı etkiyi sağlayacağını beklediler. Ancak Rus köylüsü, toprağı kendi gücü
ile ele geçirdikten sonra, toprağa sahip olmasını sağlayan Rusya ve devrimi savunmayı rüyasında
dahi düşünmedi. Yeni mülküne sarıldı ve devrimi düşmanlarına, devleti yıkıma, kent sakinlerini
de açlığa terk etti.
Leninci ziraat reformu, taşrada sosyalizme, direnişleri asilzade büyük toprak sahiplerininkinden
çok daha katı ve tehlikeli olacak düşmanlardan oluşan yeni bir güçlü halk tabakası yarattı.
Askerî yenilginin, Rusya’nın yıkılmasına ve çözülmesine dönüşmesindeki hatanın bir kısmı Bolşeviklerdedir. Ancak Bolşevikler, durumun bu objektif zorluklarını, politikalarının ön planına koydukları bir parola [9*] ile yüksek derecede sertleştirdiler: ulusların kendi kaderlerini kendilerinin tayin hakkı [10*], ya da gerçekte bu deyimin arkasında duranı: Rusya’nın parçalanması. Rus
İmparatorluğu’nun çeşitli uluslarının »Rusya’dan devlet olarak ayrılmaya kadar«, kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmelerine yönelik, doktriner inatçılıkla hep tekrarlanan formül, Lenin ve
yoldaşlarının Miljukow ve Kerenski [11*] tarafından yürütülen savaşa karşı geliştirdikleri muha[8*] Rosa Luxemburg’un sol köşede, nereye ait olduğunu belirtmeden koyduğu not: »Primli tahıl tekeli.
Şimdi sınıf mücadelesini post festum köye taşımak istiyorlar.«
[9*] Kaynakta: Politika
[10*] Sovyet Hükümeti ulusların kendi kaderlerini kendilerinin tayin hakkı ilkesini savunuyordu. Çarlık
tarafından ezilen ulusların zor kullanılarak Rusya’ya zincirlenemeyeceklerini düşünüyordu.
[11*] P. N. Miljukow’un Dışişleri Bakanı olduğu geçici hükümet savaşı devam ettirmiş ve Antant ülkelerine, savaşı »zaferle sonuçlandırana dek« bütün ittifak yükümlülüklerini yerine getireceğine dair güvence
vermişti. Bu politika, Mayıs 1917’de işbaşına gelen ve A. F. Kerenski’nin Savaş ve Bahriye Bakanı olarak
görev aldığı yeni hükümet tarafından da devam ettirilmiş ve Temmuz 1917’de 60.000 insanın yaşamına
mal olan bir taarruzda bulunmuştu. Bolşevikler, bu politikaya karşı ilhaksız hemen barış talebini çıkardılar, ki Polonya, Finlandiya, Ukrayna ve Büyük Rusya’ya ait olmayan bölgelerin zorla Rus devlet birliği
içerisinde tutulmalarını da ilhak olarak kabul etmekteydiler.
139
ROSA LUXEMBURG
lefetteki seçkin harp nidasıydı; Ekim Devrimi’nden sonraki iç politikanın yayını ve Bolşeviklerin
Brest-Litowsk’daki [12*] tüm platformunu, Alman emperyalizminin gücüne karşı çıkartabildikleri
tek silahı oluşturuyordu.
Öncelikle Lenin ve yoldaşlarının bu parolada ısrar etmelerinin inatçılığının ve katı tutarlılıklarının,
diğer noktalardaki politikalarındaki ve de diğer demokratik esaslara karşı aldıkların tavırlarındaki merkeziyetçilikle keskin bir çelişki içerisinde olması, şaşırtıcıdır. Bir taraftan Anayasa Koyucu
Meclis’e, genel seçim hakkına, basın ve toplantı özgürlüklerine, kısacası halk kitlelerinin, bir bütün
olarak Rusya’daki »kendi kaderini tayin hakkını« oluşturan demokratik hak ve özgürlükler aparatının bütününü açıkça küçümserken, diğer taraftan ulusların kendi kaderlerini tayin hakkını, demokratik politikanın, uğruna reel eleştirinin bütün pratik bakış noktalarının susması gereken bir
mücevheri olarak ele alıyorlardı. Rusya’daki Anayasa Koyucu Meclis’in halkoylamasından, bir halk
cumhuriyetinin tüm özgürlükleri altında ve dünyanın en demokratik seçim hakkı temelinde gerçekleşen bir seçimden hiç bir şekilde etkilenmez ve son derece soğukkanlı, eleştirel mülahazaların
yönlendirmesiyle, bu seçimlerin sonuçlarını geçersiz ilan ederlerken, Brest’te, Rusya’nın yabancı
uluslarının hangi devlete ait olacaklarına dair »halkoylamalarını« her türlü özgürlük ve demokrasinin gerçek kutsal değeri, halk iradesinin saf cevheri ve ulusların politik kaderi sorusunda en
yüksek, belirleyici mercii olarak savundular.
Burada ortaya çıkan çelişki, ulusların o mükemmel »kendi kaderini tayin hakkı« içi boş bir küçükburjuva lafazanlığı ve zırvalığı iken, sonradan da göreceğimiz gibi, her ülkedeki politik yaşamın
demokratik biçimlerinde gerçekten de sosyalist politikanın son derece değerli, hatta vazgeçilmez
esasları söz konusu olduğundan, daha da anlaşılmazdır.
Gerçekten de, bu hak hangi anlama geliyor? Sosyalist politikanın, bir ulusun diğer bir ulusu ezmesi
dahil, her türlü zulme karşı mücadele vermesi, [sosyalist politikanın] ABC’sidir.
Eğer, Lenin ve Troçki ile arkadaşları gibi, genelde, silahsızlanma, Milletler Cemiyeti vb. türünden her ütopik boş lafazanlığa ironik bir biçimde omuz silken soğukkanlı ve eleştirel politikacılar, tam da aynı kategorideki içi boş bir deyimin düşkünleri haline geldilerse, bu, görebildiğimiz
kadarıyla, bir tür fırsatçılık politikasından hareketle olmuştur. Lenin ve yoldaşları basit bir şekilde, Rus İmparatorluğu’nun bir çok yabancı ulusunu devrim davasına, sosyalist proletaryanın
davasına bağlamak için, onlara devrim ve sosyalizm adına kendi kaderini tayin hakkı için olabilecek en sınırsız özgürlüğü vermekten başka güvenli bir araç olamayacağını hesaplıyorlardı. Bu,
Bolşeviklerin, toprağa karşı olan açlıkları asilzadelerin mülkünü ele geçirme parolasıyla dindirilecek ve böylece devrimin sancağına ve proleter hükümete bağlanacak olan Rus köylülerine karşı uyguladıkları politikanın analojisidir. Her iki durumda da yapılan hesaplar bütünüyle yanlış
çıkmıştır. Lenin ve yoldaşları, »devlet olarak ayrılmaya kadar« ulusal özgürlüğün savunucuları
olduklarında Finlandiya’yı, Ukrayna’yı, Polonya’yı, Litvanya’yı, Baltık ülkelerini, Kafkasyalıları
vs. Rus Devrimi’nin sadık bağlaşıkları yapacaklarını umarlarken, biz tam tersi bir tiyatroya tanık
olduk: Bu »uluslar« birbiri ardına hediye edilen yeni özgürlüğü, Rus Devrimi’nin ölümcül düşmanlarına dönüşerek, [Rus Devrimi’ne] karşı Alman emperyalizmi ile ittifaka girmek ve [Alman
emperyalizminin] koruması altında karşı devrimin sancağını bizzat Rusya’ya taşımak için kullandılar. Ukrayna’nın Brest’teki [13*], görüşmelerin yönündeki ve Bolşeviklerin iç ve dış politikalarının durumundaki değişimde belirleyici olan oyunu, buna örnektir. Finlandiya’nın, Polonya’nın,
Litvanya’nın, Baltık ülkelerinin ve Kafkasya uluslarının tavırları, inandırıcı bir biçimde burada
tesadüfî bir istisna ile değil, aksine tipik bir kararla karşı karşıya olduğumuzu göstermektedir.
[12*] Sovyet Hükümeti, Brest-Litowsk’da yürütülen barış görüşmelerinde, savaşa katılan ülkelerin uluslarının, ayrılma ve bağımsız devletler kurma hakkına kadar, kendi kaderlerini kendilerinin tayin hakkını
talep ediyordu. Bu hak, belirli koşullar altında ilgili bölgenin bütün halkı arasında yapılacak olan bir
referandum ile gerçekleştirilecekti.
[13*] Ukrayna Merkez Rada’sı 27 Ocak 1918’de, egemenlikleri yıkılmış ve Sovyet Hükümeti Ukrayna genelinde zaferi sağlamış olmasına rağmen, emperyalist ülkelerle bir sözleşme imzalamıştı. Almanya bu
sözleşme ile Ukrayna’yı işgal etme hakkını elde etmiş ve 27 – 28 Ocak 1918’de Brest-Litowsk’da yürütülen
barış görüşmelerinde ültimatif bir biçimde ilhak taleplerini öne sürmüştü.
140
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Kuşkusuz, bütün bu örneklerde gerici politikayı yapanların gerçekten »uluslar« olmadığı, aksine
kendi proleter kitlelerine keskin bir karşıtlıkla »ulusal kendi kaderini tayin hakkını« karşı devrimci
sınıf politikalarına dönüştüren burjuva ve küçük burjuva sınıfların olduğu açıktır. Ama – böylelikle
sorunun düğüm noktasına geliyoruz – sınıf toplumunun sert gerçekliğinde, bilhassa sonuna kadar keskinleşen karşıtlık dönemlerinde basitçe burjuva sınıf egemenliğinin bir aracına dönüşen bu
milliyetçi boş lâfın ütopik-milliyetçi karakteri işte burada yatmaktadır. Bolşeviklere, devrimin ve
kendilerinin en büyük zararına, kapitalizmin egemenliği altında »ulusun« kendi kaderini belirleyemeyeceği, sınıf toplumunda ulusun her sınıfının »kendi kaderini farklı tayin etmeye« çalışacağı
ve burjuva sınıfları için ulusal özgürlüğün bakış noktalarının, sınıf egemenliğininkilerin ardına
itileceği öğretilmiştir. Fin burjuvazisi ile Ukrayna küçük burjuvazisi, [ulusal özgürlüğün] »Bolşevizmin« tehlikesi ile bağlantılı olması durumunda, Alman zorbalığını ulusal özgürlüğe yeğlemede
hem fikirdiler.
Brest’te konuşulanların odak noktası olan »halk oylamalarıyla« bu reel sınıf koşullarını tersine
çevirme ve devrimci halk kitlesine güvenle, Rus Devrimi birleşme sonucu çıkarma umudu, eğer
Lenin ve Troçki tarafından cidden taşınıyorduysa, anlaşılamaz bir iyimserlikti ve şayet Alman şiddet politikasıyla girişilen düelloda salt taktiksel kılıç darbesi olarak düşünüldüyse, ateşle oynanan
tehlikeli bir oyundu. Köylü kitlesinin ve farklılıkları göremeyen proleterlerden oluşan büyük katmanların zihinsel durumu, küçük burjuvazinin gerici tandansı ve burjuvazinin oylamayı etkileyecek binlerce aracı karşısında çeper ülkelerde halk oylaması yapılsaydı, Alman askerî işgali olmadan
da bu mükemmel »halk oylaması« büyük bir olasılıkla Bolşeviklerin hiç hoşlanmayacağı sonuçlara
yol açardı. Egemen sınıfların ulusal sorun üzerine yapılacak halk oylamalarını, işlerine gelmediğinde, ya engelleyecekleri, ya da ellerindeki araçlar ile halk oylamasının sonuçlarını etkileyebileceklerinden, halk oylaması aracılığıyla sosyalizme geçemeyeceğimiz, kırılmaz bir kural olarak geçerlidir.
Ulusal çabaların ve özel tandansların devrimci mücadelelerin ortasına atılması, hatta Brest Barışı
ile ön plana itilmesi ve de sosyalist ve devrimci politikanın Şibboleti [14*] olarak damgalanması,
sosyalizmin sıralarına büyük kafa karışıklığı taşımış ve özellikle çeper ülkelerdeki proletaryanın
pozisyonunu sarsmıştır. Finlandiya’daki sosyalist proletarya, Rusya’nın açık vermeyen devrimci
saflarının bir parçası olarak mücadele ettiği sırada, egemen bir güç konumunu elde etmişti; mecliste, ordu içinde çoğunluğa sahipti, burjuvaziyi bayıltacak derecede bastırmıştı ve ülkedeki durumun hakimiydi. Rus Ukrayna’sı Yüzyıl’ın başlarında, »Karbowentzleri« ve »Evrenselleri« ile
»Ukrayna milliyetçiliğinin« maskaralıkları ve Lenin’in »bağımsız Ukrayna« düşküsü henüz icat
edilmeden önce, Rus devrimci hareketinin bir kalesiydi. Devrimin lava selleri 1902’den 1904’lere
kadar oradan, Rostov’dan, Odesa’dan, Donez bölgelerinden akmaya başlamışlar ve 1905 patlamasını hazırlayarak, bütün Güney Rusya’yı bir alev denizi haline getiren ateşi yakmışlardı; aynısı
şimdiki devrimde, Güney Rusya proletaryasının, proleter safların elit kıtalarını oluşturduklarında,
tekrarlandı. Polonya ve Baltık ülkeleri 1905’den bu yana devrimin, içlerinde sosyalist proletaryanın seçkin bir rol oynadığı, en güçlü ve en güvenilir ocaklarıydı.
Nasıl oldu da, bütün bu ülkelerde karşı devrim anîden zafer kazandı? İşte milliyetçi hareket, proletaryayı Rusya’dan kopararak felce uğrattı ve çeper ülkelerdeki ulusal burjuvaziye teslim etti.
Bolşevikler, her zaman savundukları saf uluslararası sınıf politikası bağlamında, imparatorluğun
bütününde devrimci güçlerin en yoğun birlikteliğini hedeflemek, Rus İmparatorluğu’nun bütünlüğünü bir devrim bölgesi olarak dişleri ve tırnaklarıyla savunmak, Rus Devrimi içerisinde bütün
uluslardan proleterlerin beraberliğini ve ayrılmazlığını her türlü milliyetçi özel gayretlere karşı
yürütülen politikanın ilk şartı haline getirmek yerine, »devlet olarak ayrılmaya kadar, kendi kaderini tayin hakkına« dair gürleyen milliyetçi lafazanlıkla tam tersine, çeper ülkelerdeki burjuvaziye,
karşı devrimci çabalarının sancağı haline gelen, en arzu edilen, en parlak bahaneyi verdiler. Çeper
ülkelerdeki proleterleri saf burjuva tuzağı olan her türlü ayrılıkçılığa karşı uyarmak ve ayrılıkçı ça[14*] Schhibboleth (İbranice: ‫)תלובש‬:İbranice'de »buğday başağı« anlamına gelmektedir, ama ilk Hıristiyanların »Kutsal Kitap« olarak adlandırdıkları »Tanach«da kod sözcüğü veya parola olarak geçmektedir.
Schhibboleth (Şibbolet), kişinin bir kelimeyi telaffuz edişine göre şivesini, yani kökenini öğrenmeye yarayan bir kod olarak bilinmektedir. Rosa Luxemburg el yazmasında ulusların kendi kaderini tayin hakkını,
sosyalist ve devrimci politikanın belirleyici temel kodu haline getirilmesini bu kelimeyle eleştirmektedir.
141
ROSA LUXEMBURG
baları, bu durumda gerçekten proleter diktatörlüğün anlamında ve ruhunda olan demir yumrukla
tohum halindeyken boğmak yerine, parolaları ile çeper ülkelerdeki kitlelerin kafalarını karıştırdılar ve [onları] burjuva sınıflarının demagojisine teslim ettiler. [Bolşevikler] milliyetçiliği böyle
teşvik ederek, Rusya’nın parçalanmasına neden oldular, bunu hazırladılar ve kendi düşmanlarının
eline, Rus Devrimi’nin kalbine saplayacakları bıçağı verdiler.
Kuşkusuz, Alman emperyalizminin, Kautsky’nin »Neue Zeit«ının yazdığı gibi, »Alman yumruklarının tuttuğu Alman dipçiklerinin« yardımı olmadan, Ukrayna’nın Lubinskyleri ve diğer hergeleleri, Finlandiya’nın Erichleri ve Mannerheimları ve Baltık baronları, kendi ülkelerindeki proleter
kitleler ile hiç bir zaman başa çıkamayacaklardı. Ancak ulusal ayrılıkçılık, Alman »yoldaşların«
ellerindeki süngülerle bütün o ülkelere girmelerini sağlayan Truva Atıydı. Reel sınıf karşıtlıkları ve
askerî güç ilişkileri Almanya’nın müdahalesini sağladılar, ama Bolşevikler karşı devrimin bu kampanyasını maskeleyen ideolojiyi verdiler, burjuvazinin pozisyonunu güçlendirdiler ve proletaryanınkini zayıflattılar. Buna en iyi örnek, Rus Devrimi’nin talihinde böylesine uğursuz rol oynayacak
olan Ukrayna’dır. Rusya’daki Ukrayna milliyetçiliği, Çek, Polonya veya Fin milliyetçiliği gibi değildi; [Ukrayna milliyetçiliği] on beş-yirmi küçük burjuva entelektüelinin, ülkenin iktisadî, politik ya
da düşünsel koşullarında hiç bir kökü olmayan, Ukrayna’da hiç bir zaman ulus veya devlet oluşmadığından, Şevçenko’nun gerici-romantik şiirlerinin haricinde herhangi bir ulusal kültüre sahip
olmayan kaçıklıklarından ve kendi beğenmişliklerinden başka bir şey değildi. Sanki Waterkant’ta,
Fritz Reuter’e dayanarak, Kuzey Almanya şivesini konuşanlar yeni bir ulusu kuruyorlarmış gibi!
Ve Lenin ve yoldaşları, bir kaç üniversite profesörüyle, öğrencilerinin bu gülünç kaba komedisini,
doktriner ajitasyonları olan »...na kadar, kendi kaderini tayin hakkı vs.« ile sunî bir biçimde politik
faktör haline getiriyorlar. Başlangıçtaki kaba komediye, komedi ciddiye binene kadar: yani önceden olduğu gibi şimdi de kökleri olmayan ciddî bir ulusal harekete değil, karşı devrimin levhası ve
sancağı olan [komediye] önem verdiler! Bu rüzgâr yumurtasının içindense Brest’te Alman süngüleri çıkıverdi.
Sınıf mücadeleleri tarihinde boş laflar zaman zaman hayli reel anlam kazanırlar. Dünya Savaşı’nda
karşı devrimci politika için ideolojik bahane sunmak, sosyalizmin kötü kaderiydi. Alman sosyaldemokrasisi savaş başladığında Alman emperyalizmin yağmasını, yaşlı ustalarımızın 1848’de rüyasını gördükleri Çarlık Rusya’sına karşı özgürlük savaşı diye nitelendirerek, marksizmin sandık odasından çıkardıkları ideolojik kalkanla süslemek için hayli acele ettiler. Hükümet sosyalistlerinin
karşıtlarına, Bolşeviklere ise, »kendi kaderini tayin hakkı« söylemiyle karşı devrimin değirmenine
su taşıma ve böylelikle, sadece Rus Devrimi’nin boğulmasına değil, aynı zamanda bütün Dünya
Savaşı’nın planlanan karşı devrimci likidasyonuna ideoloji sunma rolü düştü. Bolşeviklerin politikalarını bu bakış açısından inceden inceye ele almamız için yeterince neden var. »Ulusların kendi
kaderlerini tayin hakkı«, Milletler Cemiyeti ve Wilson’un lütfuyla [gerçekleşen] silahsızlanma ile
bağlantılı olarak, uluslararası sosyalizmin burjuva dünyası ile girişeceği ihtilafın savaş narasını
oluşturmaktadır. Şu an için uluslararası sosyalizme karşı en büyük tehlikeyi oluşturan kendi kaderini tayin hakkı söylemi ile bütün ulusal hareketlerin, Rus Devrimi’nin kendisinden ve Brest’teki
görüşmelerden olağanüstü güç kazandıkları çok açıktır. Bu platform ile ileride daha etraflıca ilgilenmek durumunda olacağız. Rus Devrimi’ndeki, Bolşeviklerin dikenli tellerine yakalandıkları
ve kanayan yaralar açan bu lafazanlığın trajik kaderi, uluslararası proletarya için bir ibret dersi
olmalıdır.
Bütün bunları Almanya’nın diktatörlüğü izledi. Brest barışından, »Ek Sözleşme«ye [15*] kadar.
Moskova’daki 200 kefaret mağduru [16*]. Bu durumun sonucu terör ve demokrasinin ezilmesi
oldu.
[15*] 27 Ağustos 1918’de imzalanan Alman-Rus Ek Sözleşmesi, Estonya ve Livland’ın doğu sınırlarının
belirlenmesinden sonra, Almanya’nın bu sınırların doğusunda kalan ve işgal ettiği bölgeleri terk etmesini
öngörüyordu. Almanya, Beresina’nın doğusundaki bölgeyi, Sovyet Rusya’sının Malî Antlaşmada belirlenen ödeme yükümlülüklerini yerine getirdiği oranda boşaltacaktı. Sovyet Rusya, Estonya, Livland ve
Gürcistan üzerindeki hükümranlığından feragat etti. 27 Ağustos 1918 tarihli Alman-Rus Malî Antlaşmasına göre Sovyet Rusya, Almanya’ya 6 milyar Mark ödemekle yükümlü tutuldu.
[16*] Sol sosyal devrimciler 6 Temmuz 1918’de Alman büyükelçi Wilhelm Graf von Mirbach-Harff’i öldürerek, Moskova’da Sovyet Hükümeti’ni yok edecek bir darbe girişiminde bulundular. Başkaldırı geri
püskürtüldü ve yüzlerce sosyal devrimci tutuklandı.
142
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
IV.
Bunu bazı örneklerle yakından inceleyelim.
1917 Kasım’ında Kurucu Meclis’in bilinen feshedilişi, Bolşeviklerin politikasında mükemmel bir
rol oynuyordu. Bu tedbir, [Bolşeviklerin] daha sonraki pozisyonları için belirleyiciydi, yani, tabir caiz ise, taktiklerinin dönüm noktasıydı. Lenin ve yoldaşlarının Ekim Zaferi’ne kadar Kurucu
Meclis’in oluşturulmasını ısrarla talep etmeleri, Kerenski Hükümeti’nin bu konudaki sürüncemeci
politikasının, Bolşeviklerin o hükümete karşı ileri sürdükleri itham maddelerinden biri olduğu ve
sert eleştirilerinin temelini oluşturduğu, bir gerçektir. Hatta Troçki, »Ekim Devrimi’nden Brest
Barış Sözleşmesi’ne kadar« başlıklı ilginç yazısında, Ekim dönüşümünün, aynı devrim için olduğu gibi, »Kurucu Meclis için de adeta bir kurtuluştu« diye yazar. [Troçki] devamla şöyle diyor:
»Kurucu Meclis’in giriş kapısının, Zereteli’nin ön parlamentosundan değil, Sovyetlerin iktidarı ele
geçirmesinden geçtiğini söylediğimizde, tamamen samimiydik.« [17*]
Ve bu açıklamaların ardından Lenin’in Ekim Devrimi’nden sonra attığı ilk adım, [devrimin] giriş
kapısını açacağı Kurucu Meclis’in dağıtılması oldu. Hangi nedenler böylesine şaşırtıcı bir dönüşü
belirlediler? Troçki yukarıda anılan yazısında bu konuya detaylı bir biçimde değiniyor ve biz onun
gerekçelerini buraya koymak istiyoruz: [18*]
Tüm bunlar gayet güzel ve hayli inandırıcıdır. Amma velâkin, Lenin ve Troçki gibi böylesine akıllı
insanların neden yukarıda anılan gerçeklikten çıkartılabilecek en yakın sonucu çıkartmadıklarına şaşmak gerekiyor. Kurucu Meclis belirleyici dönüm noktasından, yani Ekim Devrimi’nden çok
önceleri seçilmiş ve oluşumu, yeni durumun değil, geride kalmış geçmişin resmini yansıttığından,
bu durumda kendiliğinden, zaman aşımına uğramış, yani ölü doğmuş olan Kurucu Meclisi kapatma ve hemen yeni Kurucu Meclis için seçime gitme sonucu çıkıyordu! Onlar, devrimin kaderini,
dünün Kerenski Rusya’sının, dalgalanma ve burjuvazi ile koalisyon döneminin resmini yansıtan
bir meclise bırakmak istemiyorlardı, bırakamazdılar. Pekâlâ, geriye [eskisinin] yerine, yenilenen,
ilerlemiş olan Rusya’nın bağrından çıkacak olan bir meclisi oluşturmak kalıyordu.
Troçki bunun yerine, Ekim’de bir araya gelen Kurucu Meclis’in özel kifayetsizliğinden, her Kurucu
Meclis’in gereksizliği sonucu çıkarıyor, hatta [Kurucu Meclis’i] devrim esnasındaki her genel halk
seçiminden çıkan halk temsilciliklerinin işe yaramaz olduğu genellemesini yapıyor.
»Çalışan kitleler, erk için verilen açık ve doğrudan mücadele sayesinde en kısa zamanda hayli politik deneyim biriktirmekte ve gelişmelerinde hızla bir basamaktan diğerine sıçramaktadırlar. Ülke
ne denli büyük ve teknik aparatı ne denli eksik olursa, demokratik kurumların hantal mekanizması
bu gelişmeyi o denli az yakalayabilir.« (Troçki, S. 93)
İşte burada önümüze »demokratik kurumların asıl mekanizması« çıkıyor. Bunun karşısında öncelikle, temsilî kurumların böylesi değerlendirilmesinde, bütün devrimci çağların tarihsel deneyimleriyle büsbütün çelişen bir şematik, katı anlayışın ifadesini bulduğu vurgulanmalıdır. Troçki’nin
teorisine göre, her seçilmiş meclis ebediyen, seçmenin seçim sandığına gittiği andaki zihinsel durumunu, politik olgunluğunu ve beklentilerini yansıtır. Buna göre demokratik kurum, seçim zamanındaki kitlenin resminin yansımasıdır; aynı Herschel’in bize gökyüzünün, gökyüzüne baktığımız
[17*] Leo Trotzki: »Von der Oktoberrevolution bis zum Brester Friedens-Vertrag«, Berlin, S. 90
[18*] Kaynakta bu gerekçe ve Troçki’nin yazısına yönelik ipuçları eksik. Troçki’nin gerekçesi şöyleydi:
»Ekim Devrimi’nden önceki aylar, kitlelerin sola kayış ve işçilerin, askerlerin ve köylülerin Bolşeviklere
yönelik temel akın dönemiyse, bu süreç kendisini, Sosyalist Devrimciler Partisi içerisinde sol kanadın,
sağın aleyhine, güçlenmesi olarak ifade ediyordu. Ancak gene de Sosyalist Devrimcilerin parti listelerinde
sağ kanadın eski isimleri dört üçlük bir hakimiyet sağlamışlardı...
Buna ek olarak, seçimlerin Ekim Devrimi’nin ilk haftalarında yapılmış olması söz konusuydu. Gerçekleşmiş olan değişimin haberi, yoğunluk çevrelerden, başkentten taşraya ve kentlerden köylere nispeten
yavaş yayılıyordu. Köylü kitleleri bir çok yerde, Petrograd ve Moskova’da olanlardan pek haberdar değillerdi. [Köylüler] ›toprak ve özgürlük‹ için, ulusal komitelerdeki, genellikle ›Narodniki‹ sancağı altında
toplanmış olan temsilcileri için oy kullandılar. Ama böylelikle oylarını, toprak komitesini feshedip, tutuklattıran Kerenski ve Awxentjew için verdiler... Bu olay, Kurucu Meclis’in, politik mücadele ile parti
gruplarının gelişiminin ne denli gerisinde kaldığını açıkça göstermektedir.«
143
ROSA LUXEMBURG
anda olduğunu değil, gezegenlerin ışıklarını hesaplanamaz uzaklıklardan dünyaya gönderdikleri
andaki gibi gösteren resmi gibi. Seçilmiş olan ile seçmenler arasında var olan her zihinsel bağlantı,
aralarında süreklilik arz eden her karşılıklı etkileşim burada yalanlanmaktadır.
Bütün tarihsel deneyim bununla nasıl da çelişiyor! Bu deneyim bize tersinden, halkın ruh halindeki canlı etkinin sabit bir biçimde temsilî kurumlara aktığını, nüfuz ettiğini, [bu kurumları] yönlendirdiğini gösteriyor. Aksi takdirde – fabrikalar, işletmeler ve sokaklar kaynadığında – her burjuva
parlamentosunda bulunan »halk temsilcilerinin« zaman zaman tapınası taklalar atabilmeleri, aniden »yeni bir ruhun« tazeliğiyle beklenmedik sözler etmeleri, kupkuru olmuş mumyaların gençleşmeleri ve çeşitli Scheidemanncıkların birden bire göğüslerinden devrimci böğürtüler çıkartmaları
nasıl olanaklı olurdu?
Kitlelerin ruh halinin ve politik olgunluğunun seçilmiş kurumlar üzerindeki sürekli canlı etkisi bir
devrim anında parti levhalarının ve seçim listelerinin sabit şeması karşısında mı başarısız olacaktı? Tam tersine! Asıl devrim, kor ateşi sayesinde halkın ruh halinin dalgalarının, halk yaşamının
nabzının en harikulade bir biçimde temsilî kurumlara etkide bulunduğu o ince, titreyen, duyarlı
politik atmosferi yaratır. Her devrimin başlangıç devrelerinde o bilinen etki dolu, eski gerici veya
son derece ılımlı, eski rejimin kısıtlı seçim yasasıyla seçilmiş olan parlamentoların aniden devrimin kahraman sözcüleri, akıncıları ve sıkıştırıcıları oldukları sahneleri, asıl buna dayanmıyor
mu? Bunun en klasik örneğini 1642’de seçilip, oluşan ve yedi yıl boyunca ayakta kalıp, içinde halkın ruh halinin bütün değişimlerini, politik olgunluğu, sınıf bölünmesini, devrimin başlangıcından zirvesine, başlangıçta krallıkla dalkavukça müsademe yapan diz çökmüş »sözcüden«, Lordlar
Kamarası’nın lağvedilişine, kralın idamına ve Cumhuriyet’in ilânına kadar [her şeyi] yansıtan ünlü
İngiliz Parlamentosu vermektedir.
Ve aynı mucizevî değişim Fransa’nın feodal zümre temsilciliğinde, Louis-Philipp’in sansürcü parlamentosunda, hatta – bu son frapan örnek Troçki için öylesine akla yakın ki – Selamet’in 1912’inci
[19*] yılında karşı devrimin hareketsiz egemenliği altında seçilip, 1917 Şubat’ında aniden devrimin
sonbahar aşkını hisseden ve devrimin başlangıç noktası haline gelen Dördüncü Rus Dumasında
tekrarlanmadı mı?
Bütün bunlar, »demokratik ... hantal mekanizmasının« [20*] - kitlenin canlı hareketinde, mütemadiyen süren baskısında – güçlü bir korektife [hataları düzelticiye] sahip olduğunu gösteriyor.
Ve kurum ne denli demokratik, kitlenin politik yaşamının nabzı ne denli canlı ve güçlü olursa,
etki o denli doğrudan ve tam [hedefli] olur – sabit parti levhalarının, eskimiş seçim listelerinin vs.
rağmına. Kuşkusuz, her demokratik kurumun, bütün insanî kurumlarda olduğu gibi, engelleri ve
eksiklikleri vardır. Ancak Troçki ve Lenin’in buldukları derman: demokrasinin bütünüyle yok edilmesi, ortadan kaldırılmaya çalışılan dertten daha beter: Çünkü sosyal kurumların doğuştan gelen
bütün yetersizliklerini tek başına düzeltebilecek olan canlı kaynağı: en geniş halk kitlelerinin aktif,
tereddütsüz, enerjik politik yaşamının üstüne [toprak örtmektedir].
Başka bir frapan örneği: Sovyet hükümetinin hazırladığı seçim yasasını [21*] ele alalım. Bu seçim
yasasına hangi pratik önemin verildiği pek açık değil. Troçki ve Lenin’in demokratik kurumlara
yönelik eleştirilerinden, genel seçimlerle oluşturulan halk temsilciliklerini esas itibariyle reddettikleri ve sadece Sovyetlere dayanmak istedikleri sonucu çıkmaktadır. Ayrıca bu seçim yasasının
herhangi bir şekilde yaşama geçirildiğini bilmiyoruz; bu temelde bir nevi halk temsilciliği seçildiğine dair bir şey duymadık şimdiye kadar. Yeşil masada hazırlanan bir teorik ürün olduğu varsayımı,
daha büyük bir olasılık; ama böyle olduğu şekliyle, Bolşevik Diktatörlük Teorisi’nin çok tuhaf bir
[19*] Kaynakta: 1909
[20*] Kaynakta nokta nokta olarak verilen alıntının tamamı şöyle: »demokratik kurumların hantal mekanizmaları«.
[21*] Anayasaya göre seçme ve seçilme hakkına, inancına, milliyetine ve ikametine bakılmaksızın, 18
yaşını doldurmuş olan şu yurttaşlar sahipti: »Geçimlerini üretken ve topluma yararlı işlerden sağlayanlar
ile, her türden ve kategoriden sanayide, ticarette, ziraatta vs. çalışan işçi ve hizmetliler gibi, bu üretken
işleri yapmayı olanaklı kılan ve ev işlerinde çalışan kişiler, kâr sağlamak için ücretli işçi çalıştırmayan
köylüler ve çiftçilik yapan Kazaklar.«
144
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
ürününü oluşturmakta. Her seçim yasası, aynı her politik hak gibi, »adalet« ve benzeri burjuva demokrasisi lafazanlığının sıradan soyut şemaları ile değil, uyarlandığı sosyal ve iktisadî ilişkiler ile
ölçülür. Sovyet hükümeti tarafından hazırlanan seçim yasası, burjuva-kapitalist toplum biçiminden, sosyalist toplum biçimine geçiş devresi, proleter diktatörlük devresine göre hesaplanmıştır.
Lenin ve Troçki’nin bu diktatörlüğü yorumlamaları anlamında seçim hakkı sadece kendi emeği ile
geçinenlere tanınır ve tüm diğerleri için reddedilir.
Şimdi, böylesi bir seçim hakkının sadece, çalışmak isteyen herkese kendi emeğiyle yeterli, kültüre değer bir yaşamı olanaklı kılacak derecedeki iktisadî durumu olan bir toplum için anlamlı
olduğu açıktır. Ancak bu, şimdiki Rusya için geçerli mi? Dünya piyasasından dışlanmış, en önemli hammadde kaynaklarından bağlantısı koparılmış olan Sovyet Rusya’nın mücadele etmek zorunda kaldığı müthiş zorluklar, iktisadî yaşamın genel ve korkunç sarsıntısı, üretim ilişkilerinin
ziraat, sanayi ve ticaretteki tepetaklak oluşlar sonucu şiddetli çöküşü karşısında, sayısız bireyin
[Varlık’ın] köklerinden koparılıp, raylarından fırlatılarak, iktisadî mekanizma içerisinde işgüçleri
için herhangi bir kullanım bulamayacak olmaları gayet doğaldır. Bu sadece kapitalist ve toprak
sahibi sınıflar için değil, aynı zamanda orta sınıfların geniş kesimleri ve de işçi sınıfının kendisi için
de geçerlidir. Sanayinin küçülmesinin, taşrada barınak arayan kent proletaryasının köylere doğru
kitlesel bir biçimde akmasına neden olduğu bir gerçektir. Böylesi koşullar altında, genel çalışma
zorunluluğunu iktisadî önkoşul olarak dayatan bir seçim yasası, anlaşılmaz bir önlemdir. [Yasa]
tandansına göre sadece sömürücüyü politik haklardan mahrum tutmak istemektedir. Ve üretken
işgücü kitlesel olarak köklerinden sökülüyorken, Sovyet hükümeti defalarca kez ulusal sanayiyi
eski kapitalist mülk sahiplerine kiraya vermek zorunda kalmaktadır. Keza 1918 Nisan’ında Sovyet
hükümetinin burjuva tüketim kooperatifleriyle uzlaşmak zorunda kaldığını gördüm. Ayrıca burjuva uzmanların kullanılmasının vazgeçilmez olduğu da kanıtlanmıştır. Aynı yönün bir diğer sonucu
da, proletaryanın sayıları artan katmanlarının Kızıl Ordu mensupları vs. olarak devletin verdiği
kamu gelirlerine sahip olmaları söz konusudur. [Bu yasa] gerçekte ise, iktisadî organizmanın çalışma zorunluluğunun gerçekleştirilmesine hiç bir araç sunmadığı küçük burjuvazi ve proletaryanın
geniş ve sayıları giderek artan bir kesimini [bu] haktan mahrum etmektedir.
Bu, seçim yasasını ütopik, sosyal gerçeklikten kopuk bir fantezi ürünü olarak vasıflandıran bir
abesliktir. Ve işte bu yüzden proletarya diktatörlüğünün ciddî bir aracı değildir. [22*]
Orta sınıflar, burjuva ve küçük burjuva aydınları Ekim Devrimi’nden sonra Sovyet hükümetini
aylarca boykot ettiklerinde, demiryolları, posta ve telgraf trafiğini, okulları, idarî aparatı çalışamaz
hâle getirdiklerinde ve bu şekilde işçi hükümetine karşı çıktıklarında, onlara karşı, politik hakların, ekonomik gelir olanaklarının ellerinden alınması vs. gibi baskı uygulamanın her türlü tedbiri,
bu direnci demirden yumruk ile kırabilmek için tabii ki gerekliydi. İşte burada bütünün çıkarları
için belirli tedbirleri zorlamak veya engellemek için hiç bir güç gösterisinden korkmaması gereken
sosyalist diktatörlüğün ifadesi ortaya çıkmaktadır. Buna karşın toplumun geniş kesimlerini genel
olarak haklardan mahrum eden, onları politik olarak toplum çerçevesinin dışına iten, ama onlara
kendi çerçevesi içerisinde ekonomik olarak herhangi bir yer yaratamayan bir seçim yasası, somut
amaçlar için somut bir tedbir olarak haklardan mahrum bırakma değil, tam aksine sürekli etkisi
olan bir genel kuraldır; bu diktatörlüğün bir gerekliliği değil, ölü doğmuş bir emprovizasyondur
[23*].
Ancak sorun sadece Kurucu Meclis ve seçim yasasıyla bitmiyor, üstüne, sağlıklı kamu yaşamının
ve çalışan kitlelerin politik aktivitesinin en önemli demokratik garantileri; Sovyet hükümetinin
[22*] Sol köşede, nereye ait olduğu belirtilmeyen bir not: »Olgunlaşmış sosyalist iktisat temelinde yeri
olan, ama proletarya diktatörlüğünün geçiş devresinde yeri olmayan bir anakronizm, zamanından önce
[gerçekleştirilen] politik durum.«
[23*] Sol köşede, nereye ait olduğu belirtilmeden düşülen bir not: »Gerek omurilik olarak Sovyetler,
gerekse de Anayasa Koyucu Meclis ve genel seçim hakkı.« Sayfa numarası olmayan bir kâğıt üstüne düşülen bir diğer not: »Bolşevikler Sovyetleri, içlerindeki çoğunluğu köylüler (köylü ve asker delegeleri)
oluşturduğundan, gerici olarak nitelendirmişlerdi. Ama Sovyetler [Bolşeviklerin] tarafına geçince, halk
iradesinin gerçek temsilcisi oldular. Bu ani dönüş sadece Barış ve toprak sorunu ile bağlantılıydı.«
145
ROSA LUXEMBURG
bütün karşıtları için yasadışı hâle gelen basın özgürlüğü ile örgütlenme ve toplanma özgürlükleri
ekleniyor [24*]. Troçki’nin yukarıda anılan, demokratik seçim kurumlarının hantallığına dair argümantasyonu, bu müdahale için uzaktan yakından yeterli değildir. Buna karşın, özgür, engelsiz
basın, engellenmeyen örgütlenme ve toplantı yaşamı olmaksızın, bilhassa geniş halk kitlelerinin
egemenliğinin tamamıyla düşünülemez olduğu çok açık, itiraz edilemez bir gerçektir.
Lenin diyor ki: Burjuva devleti, işçi sınıfını ezmenin bir aracı, sosyalist devlette burjuvaziyi ezmenin bir aracıdır. Bu basitleştirici yaklaşım esas unsuru göz ardı etmektedir: Burjuva sınıf egemenliği, halk kitlelerinin bütününün politik öğrenimine ve eğitimine gereksinim duymaz, en azından dar
çizilmiş belirli sınırların ötesinde. Proletarya diktatörlüğü içinse bu, olmadığı takdirde [proletarya
diktatörlüğünün] var olamayacağı yaşamsal unsur, teneffüs edeceği havadır.
»Erk için verilen açık ve doğrudan mücadele sayesinde....« [25*] Troçki burada isabetli bir biçimde kendi kendisinin ve partili arkadaşlarının iddiasını çürütüyor. Bu [tespit] doğru olduğundan,
kamu yaşamını bastırarak politik deneyimin ve gelişmenin artmasının kaynağını tıkadılar. Aksi
düşünülse, Bolşeviklerin deneyim ve gelişmeyi, iktidarı ele geçirmelerine kadar gerekli gördüklerini, [deneyim ve gelişmenin] en yüksek dereceye ulaşmış olduğunu ve bundan itibaren gereksizleştiğini varsaymak gerekir. (Lenin’in konuşması: Rusya sosyalizm için ikna olmuştur!!!)
Gerçekte ise tam tersi! Asıl, Bolşeviklerin cesaret ve kararlılıkla çözmeye çalıştıkları o devasa ödevler, kitlelerin en yoğun politik eğitimini ve deneyim birikimini gerekli kılıyorlardı... [Sadece hükümetin taraftarları, sadece – sayıları ne kadar çok olursa olsun – bir partinin üyeleri için tanınan
özgürlük, özgürlük değildir. Özgürlük her zaman farklı düşünenin özgürlüğüdür. »Adalet« fanatizmi için değil, politik özgürlüğün tüm canlandırıcılığı, iyileştiriciliği ve temizleyiciliği bu esasa bağlı
olduğu ve »özgürlük« imtiyaz hâline geldiğinde, etkisini yitirdiği için.] [26*]
Diktatörlük teorisinin Leninci-Troçkici anlayışındaki dillendirilmeyen ön koşul, sosyalist devrimin, devrimci partinin cebinde hazır bulunan ve sadece enerjik bir biçimde gerçekleştirilmesi gereken bir reçete meselesi olduğudur [27*]. Bu maalesef – ya da duruma göre: Allahtan – böyle
değil! Sosyalizmin bir iktisadî, sosyal ve hukukî sistem olarak pratikte gerçekleştirilmesi, bir sürü
hazır yönetmeliğin çok uzağında, tamamen geleceğin sisleri arasında duran bir meseledir. Programımızda elimizde olan, genellikle negatif karakterde olan tedbirlerin aranmak zorunda olunacağı
bir yönü gösteren az sayıdaki yol işaretleridir. Sosyalist iktisatın yolunu açmak için ilk önce neleri kaldırmamız gerektiğini tahminen biliyoruz, ancak sosyalist esasları iktisatın, hukukun, bütün
toplumsal ilişkilerin içerisine yerleştirmek için her adımda alınması gereken binlerce somut, pratik
[24*] »Proletarya diktatörlüğü sömürücüleri, burjuvaziyi baskı altına alır – bu nedenle ikiyüzlü değildir, onlara özgürlük ve demokrasi vaat etmez – ama emekçilere gerçek demokrasiyi verir. Proletarya ve
Rusya’nın müthiş emekçi çoğunluğuna, hiç bir burjuva demokratik cumhuriyetinde tanınmayan, olanaklı
olmayan ve düşünülemez bir özgürlüğü ve demokrasiyi ancak Sovyet Rusya vermiştir; bu amaçla örneğin
burjuvazinin elinden saraylarını ve villalarını almıştır (aksi takdirde toplantı özgürlüğü ikiyüzlülük olur),
bu amaçla kapitalistlerin elinden matbaaları ve kâğıdı almıştır (aksi takdirde ulusun emekçi çoğunluğu
için basın özgürlüğü bir yalan olur).« W.I. Lenin, Werke, Bd. 28, S.97/98
[25*] Kaynakta nokta nokta belirtilen alıntının tamamı şöyle: »Çalışan kitleler, erk için verilen açık ve
doğrudan mücadele sayesinde en kısa zamanda hayli politik deneyim biriktirmekte ve gelişmelerinde hızla bir basamaktan diğerine sıçramaktadırlar.« Leo Trotzki, »Von der Oktorberrevolution bis zum Brester
Friedens-Vertrag«, S.93
[26*] [ ] içine alınan metin: Rosa Luxemburg, Breslauer Gefängnismanuskripte zur Russischen Revolution. Textkritische Ausgabe, Leipzig 2001, S.34’den alınmadır. Ancak »özgürlük her zaman farklı düşünenin özgürlüğüdür« cümlesi »kendisini ifade etme« eki konulmadan kullanılmıştır. Burada
Annelies Laschitza’nın Bemerkungen zum Probestück für eine textkritische Ausgabe der Breslauer
Gefängnismanuskripte von Rosa Luxemburg, S.3’deki argümentasyonuna uygun hareket ettik.
[27*] Sol köşede, nereye ait olduğu belirtilmeden düşülen bir not: »Bolşevikler, elleri kalplerinin üzerindeyken bile, adım adım çabalamak, deney yapmak, onu ya da bunu denemek zorunda kaldıklarını
ve tedbirlerinin önemli bir kısmının hiç te inci gibi parlak olmadığını yalanlayamazlar. Biz de hepimiz
bunları yapmaya kalkıştığımızda aynı şeylerle karşı karşıya kalacağız – her ne kadar böylesi zorlu koşullar
her yerde olmasa da.«
146
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
büyük ve küçük tedbirler üzerine hazır bir sosyalist parti programı ve bir sosyalist öğreti kitabı
mevcut değildir. Bu bir eksiklik değil, tam aksine, bilimsel sosyalizmin ütopik [sosyalizm] karşısındaki bir avantajdır: Sosyalist toplum sistemi sadece tarihsel bir ürün olabilir ve olmalıdır; kendi deneyim okulundan doğan, gerçekleşme anında, canlı tarihin oluşumunun içinden çıkan, aynı
parçası olduğu organik doğa gibi, gerçek toplumsal gereksinimlerin tatmin edilmesi için araçları
yaratma, yani ödevle birlikte çözümünü getirme adeti olan [tarihsel bir ürün]. Eğer bu böyleyse,
o zaman sosyalizmin doğası gereği zorla kabul ettirilemeyeceği, ukaslarla [emirnamelerle] uygulamaya sokulamayacağı çok açıktır. [Sosyalizm] – mülkiyete karşı vs. – bir dizi şiddet tedbirini
zorunlu kılar. Negatif olan, tasfiye kararnamelerle gerçekleştirilebilir, ama inşa, pozitif olan [böyle]
gerçekleştirilemez. Yepyeni bir alan. Binlerce sorun. Sadece deneyim düzeltmeler yapabilme ve
yeni yollar açabilme durumundadır. Sadece engelsiz, köpüren yaşam binlerce yeni biçimlere girebilir, emprovizasyonlar geliştirebilir, yaratıcı güç elde edebilir, kendi yanılgısını kendisi düzeltebilir. Kısıtlı özgürlüğün olduğu devletlerdeki kamu yaşamı, demokrasi dışlanarak bütün düşünsel
zenginlik ve ilerleme hapsedildiğinden, öylesine kifayetsiz, öylesine sefil, öylesine şematik, öylesine kısırdır. (Kanıtı: 1905 yılları ve 1917 Ocak’ından Ekim’ine kadar geçen aylar.) Ne denli politik,
o denli ekonomik ve sosyal. Halk kitlesinin bütünü katılmalı. Aksi takdirde sosyalizm bir düzine
entelektüelin, etrafında oturdukları masadan [gönderdikleri] kararname ile, zorla kabul ettirilir.
Kamu kontrolü mutlak zorunluluktur. Aksi takdirde deneyimlerin mübadelesi sadece yeni hükümetin memurlarının [başkalarına] kapalı çevreleri içerisinde kalır. Yolsuzluk kaçınılmazdır.
(Lenin’in 36 nolu bültendeki sözleri) [28*]. Sosyalizmin pratiği, yüzyıllar süren burjuva sınıf egemenliğince aşağılanan kitlelerin düşünsel devinimini gerekli kılar. Egoist içgüdüler yerine sosyal
içgüdüler; miskinlik yerine kitle girişimi; bütün acıları aşmaya yarayan idealizm vs. vs. Hiç kimse bunu Lenin’den daha iyi bilmiyor, daha tesirli açıklayamıyor, daha inatçılıkla tekrarlayamıyor
[29*]. Şimdi ise [Lenin] tamamen yanlış olan bir araca sarılıyor. Kararnameler, fabrika gözcülerinin diktatörce şiddeti, sert cezalar, korkunun egemenliği – tüm bunların hepsi palyatiftir [hastalı[28*] R.L. kaynakta yanlışlıkla 26 nolu bültenden bahsediyor. »Rus Devrimi’nden sonra« başlıklı makale,
Berlin ve Çevresi Sosyaldemokrat Seçim Dernekleri Birliği’nin 8 Aralık 1918 tarihli ve 36 nolu bülteninde
yayımlanmıştı. Makale, W. I. Lenin’in Sovyet İktidarının Diğer Ödevleri başlıklı çalışmasının, kısmen
kelime kelime, ama çok detaylı alıntılarını içeriyor.
[29*] Sol köşede, nereye ait olduğu belirtilmeden düşülen bir not: »Lenin’in disiplin ve yolsuzluk üzerine
konuşması. Anarşi, her yerde ve bizde de kaçınılmaz olacak. Lümpen proleter unsur burjuva toplumuna
yapışıktır ve kendisini ondan kopartmaz:
Kanıtlar:
1. Doğu Prusya ›Kazak‹ yağmaları.
2. Almanya’da gasp ve hırsızlığın genel olarak yayılması (»Vurgunculuklar«, posta ve demiryolları personeli, polis, düzenli toplum ile hapishane arasındaki sınırların silinmesi.)
3. Sendika önderlerinin süratle lümpenleşmesi. Buna karşın acımasız terör tedbirleri âciz kalıyor. Tam
tersine, bunlar ahlâkı daha çok bozuyor. Tek panzehir: idealizm ve kitlelerin sosyal aktivitesi, kayıtsız
şartsız politik özgürlük.«
Numarasız bir kâğıtta ve nereye ait olduğu belirtilmemiş olan uzunca bir not: »Her devrimde lümpen
proletaryaya karşı mücadele kendince ve son derece önemli bir sorun teşkil etmektedir. Lümpen proleter
unsur burjuva toplumuna derinden yapışıktır, sadece özel bir katman olarak, toplum düzeninin duvarları
yıkıldığında hacmi devasa büyüyen bir sosyal artık olarak değil, toplumun bütünleştirici unsuru olarak.
Almanya’daki süreçler – az ya da çok diğer bütün devletlerde – burjuva toplumunun bütün katmanlarının
nasıl lümpenleşebildiklerini göstermektedir. Fahiş fiyatlardaki farklar, mezbaha vurgunculuğu, uydurma
işler, gıda maddelerindeki hilebazlık, dolandırıcılık, memur rüşvetleri, hırsızlık ve gasp öylesine iç içe
geçmiştir ki, iffetli burjuvazi ile hapishane arasındaki sınır yok olmuştu. Burada, narin burjuva çiçeklerinin deniz aşırı sömürgelerde yabancı sosyal toprağa ekildiklerinde aniden lümpenleşmeleri aynen
tekrarlanmaktadır. İç yaşamının yasası en derin ahlâksızlık; yani insanın insanı sömürmesi olan burjuva
toplumu, ahlâk ve hukukun konvansiyonel mânia ve dayanaklarını bir yana bıraktığında, doğrudan ve
dizginsiz bir biçimde basit lümpenleşmeye uğruyor. Proleter devrim her yerde karşı devrimin aracı olan
bu düşman ile mücadele etmek zorunda kalacak.
147
ROSA LUXEMBURG
ğın görüntüsüyle mücadele eden, ama nedenlerine dokunmayan ilaç]. Yeniden doğuma giden tek
yol: kamu yaşamı okulunun kendisi, en geniş engelsiz demokrasi, kamu düşüncesidir. Asıl demoralize eden korkunun egemenliğidir.
Bütün bunlar olmazsa, geriye ne kalır? Lenin ve Troçki genel halk seçimlerinden çıkan temsilî kurumların yerine Sovyetleri, çalışan kitlelerin tek gerçek temsilciliği olarak açıkladılar. Ancak ülke
bütünündeki politik yaşamın baskıya alınmasıyla, Sovyetlerin yaşamı da giderek sakat olmak zorunda. Genel seçimler, engelsiz basın ve toplantı özgürlüğü, özgür düşünce mücadelesi olmaksızın, her kamu kurumundaki yaşam, içinde sadece bürokrasinin işleyen tek unsur kalacağı biçimde
ölür, yalancı yaşama dönüşür. Kamu yaşamı yavaş yavaş uykuya dalar, birkaç düzine parti önderi
tükenmez enerjileri ve sınırsız idealizmleri ile yönlendirir ve yönetirler; gerçekte ise aralarındaki
bir düzine mükemmel beyin yöneticidir ve zaman zaman işçi sınıfının elit bir kesimi önderlerinin
konuşmalarını alkışlamak, hazır kararları oybirliğiyle onaylamak için toplantılara çağrılır, yani
özünde kayırıcı klik politikası [uygulanır] – bu bir diktatörlüktür, ancak proletaryanın değil, bir
avuç politikacının diktatörlüğü, yani burjuva anlamında, Jakoben egemenliği anlamındaki bir diktatörlük (Sovyet kongrelerinin üç aydan altı aya çıkarılması!). Hatta daha da ötesi: böylesi durumlar kamu yaşamının yabanileşmesine neden olmak zorundadırlar. Suikastlar, rehinelerin kurşuna
dizilmeleri vs. Bu, hiç bir partinin kurtulamayacağı karşı konulamaz, objektif bir yasadır.
Leninci-Troçkici teorinin temel hatası, aynı Kautsky gibi, demokrasinin karşısına diktatörlüğü
koymaktır. Soru, gerek Bolşeviklerde, gerekse de Kautsky’de »diktatörlük veya demokrasi«dir.
[Kautsky] doğal olarak kararını demokrasiden yana veriyor, hem de sosyalist devrime alternatif
olarak gösterdiği burjuva demokrasisinden yana. Lenin ve Troçki ise demokrasi yerine diktatörlüğe ve böylece bir avuç insanın diktatörlüğüne, yani burjuva tarzı diktatörlüğe karar kılıyorlar. Her
ikisi de, gerçek sosyalist politikadan aynı şekilde uzak olan iki karşıt kutuptur. Proletarya iktidarı ele geçirdiğinde, Kautsky’nin »ülkenin olgun olmaması« bahanesiyle verdiği tavsiyeye uyarak,
kendisine, Enternasyonal’e, devrime ihanet etmeden hiç bir zaman sosyalist devrimden feragat
ederek sadece demokrasiye yönelemez. [Proletarya] en enerjik, en dik başlı, en merhametsiz bir
biçimde hemen sosyalist tedbirleri uygulamaya başlamalı, yani diktatörlük kurmalıdır, ama sınıfın diktatörlüğünü, bir parti veya kliğinkini değil. Sınıfın diktatörlüğünü, yani en geniş açıklık,
halk kitlelerinin en faal dizginsiz katılımı, en sınırsız demokrasi altında. Troçki »Marksistler olarak
hiç bir zaman formel demokrasinin putperestleri olmadık [30*]« diye yazıyor. Muhakkak, hiç bir
zaman formel demokrasinin putperestleri olmadık. Ama bizler, hiç bir zaman sosyalizmin veya
marksizmin putperestleri de olmadık. Yoksa, buradan sosyalizmi, Cunow-Lensch-Parvus usulü
Marksizm’i, rahatsız edici olduklarında sandık odasına atabiliriz sonucu mu çıkıyor? Troçki ve Lenin bu sorunun yaşayan reddidirler. Hiç bir zaman formel demokrasinin putperestleri olmadık
[sözü] yalnızca şu anlama gelir: biz her zaman burjuva demokrasisinin sosyal çekirdeği ile politik
biçimini ayırt ediyoruz, her zaman formel eşitlik ve özgürlüğün tatlı kabuğu altındaki sosyal eşitsizliğin ve esirliğin acı çekirdeğini ortaya çıkarıyoruz – eşitlik ve özgürlüğü yok etmek için değil,
aksine işçi sınıfını, salt kabuk ile yetinmeyip, politik iktidarı fethetmesi, [kabuğun] içini yeni sosyal
bir özle doldurması için heveslendiriyoruz. Proletaryanın tarihsel görevi, bir kez iktidara geldiğinde, burjuva demokrasisinin yerine sosyalist demokrasiyi yaratmaktır, her türlü demokrasiyi yok
etmek değil. Ancak sosyalist demokrasi mukaddes topraklarda, sosyalist iktisatın altyapısı yaratıldıktan sonra, bir avuç sosyalist diktatörü sadık bir biçimde destekleyen uslu halka verilecek hazır
Ancak buna rağmen bu bağlamda da terör kör, hatta iki tarafı keskin bir kılıçtır. En sert alan hukuku dahi
lümpen proleter düzensizliğin patlak veren püskürmeleri karşısında âciz kalır. Evet, her kuşatma rejimi
sonuçta muhakkak keyfiyete ve her keyfiyet de toplumu yıkıcı etkiye yol açar. Proleter devrimin elindeki
tek etkin araç burada da: politik ve sosyal anlamda radikal tedbirler, kitlenin yaşamının sosyal garantilerinin en hızlı bir biçimde gerçekleştirilmesi ve sadece kitlelerin yoğun aktif yaşamı sonucu [gerçekleşen]
kayıtsız şartsız politik özgürlük ile süreklilik arz edecek olan devrimci idealizmin alevlenmesidir.
Hastalık enfeksiyonlarına ve mikroplara karşı nasıl güneş ışınlarının özgür etkisi en tekin, en temizleyici
ve iyileştirici ilaç ise, devrimin kendisi ve yenileyici etkisi, yarattığı düşünsel yaşam, kitlelerin aktivitesi
ve kendi kendine sorumluluk almaları, yani bunun biçimi olarak en geniş politik özgürlük, tek iyileştirici
ve temizleyici güneştir.«
[30*] Leo Trotzki, »Von der Oktorberrevolution bis zum Brester Friedens-Vertrag«, S.93
148
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
bir Noel hediyesi olarak başlamaz. Sosyalist demokrasi, sınıf egemenliğinin tasfiyesi ve sosyalizmin inşasıyla birlikte başlar. [Sosyalist demokrasi], sosyalist partinin iktidarı ele geçirdiği andan
itibaren başlar. O, proletaryanın diktatörlüğünden başka bir şey değildir.
Elbette: Diktatorya! Ama bu diktatörlük, demokrasinin kullanımından ibarettir, [demokrasinin]
yok edilmesinden değil; burjuva toplumunun kazanılmış haklarına ve iktisadî ilişkilerine yönelik,
olmadıkları takdirde sosyalist dönüşümün gerçekleşemeyeceği, enerjik, kararlı müdahalelerden
[ibarettir]. Ancak bu diktatörlük sınıfın eseri olmalıdır, sınıf adına hareket eden küçük, yönetici bir
azınlığın değil, yani [bu diktatörlük] her an ve her adımda kitlelerin katılımının içinden çıkmalı,
[kitlelerin] doğrudan tesiri altında olmalı, bütün kamuoyunun kontrolüne tabi olmalı, halk kitlelerinin artan politik eğitiminin içinden çıkmalıdır.
Bolşevikler muhakkak ki, Dünya Savaşı’nın, Alman işgalinin dehşetli cebri altında olmasalardı ve
bununla bağlantılı olarak, bütün iyi niyetler ve en güzel esaslarla dolu her sosyalist politikayı çarpıtan olağandışı zorluklar altında ıstırap çekmeselerdi, tam da böyle hareket ederlerdi.
Bunun kaba bir argümantasyonunu, Şura hükümetinin gani gani kullanılan terörü oluşturmaktadır, daha doğrusu Alman emperyalizminin yıkılmasından önceki, Alman elçisine yönelik suikasttan itibaren başlayan son devre. Devrimlerin gül suyu ile yıkanmadığına yönelik o lapalis gerçeği
hayli yetersiz kalmaktadır.
Rusya’da olan her şey anlaşılabilirdir ve başlangıç noktası ve son taşlarının Alman proletaryasının
muvaffakiyetsizliği ve Rusya’nın Alman emperyalizmi tarafından işgali olduğu, kaçınılmaz bir neden ve sonuç zinciridir. Lenin ve yoldaşlarından bu koşullar altında bir de en güzel demokrasiyi,
proletarya diktatörlüğünün en iyi örneğini ve en güzel açan sosyalist iktisatı yaratmalarını beklemek, insanüstü çabaları beklemek anlamına gelirdi. Onlar, kararlı devrimci tavırları, benzersiz
azimleri ve uluslararası sosyalizme karşı olan kırılmaz sadakatleri ile, bu son derece zorlu koşullar
altında gerçekten yapılabileceklerin en iyisini yaptılar. Tehlikeli olan, kötü koşullar altında elde ettikleri iyi sonucu, uğursuz koşulların dayattığı taktiği, her parçasında teorik olarak bağlamalarında
ve bunu uluslararası proletaryaya sosyalist taktiğin taklit edilmesi gereken bir örneği olarak tavsiye
etmelerinde yatmaktadır. Böyle kendilerini gereksiz bir şekilde ışık altında tutarak ve gerçek, inkâr
edilemeyecek tarihsel liyakatlerini, zorunluluğun getirdiği yanlış adımların tevazuu altına sokarak,
Rusya’da güçlükler ve zorunlulukların dayatmasıyla oluşan, ama sonuç itibariyle uluslararası sosyalizmin iflasının ardılı olan yanlışlıkları [uluslararası sosyalizmin] silâh odasına yeni hükümler
olarak yerleştirmekle, aşkı ile tutuştukları ve uğruna mücadele edip, acılar çektikleri uluslararası
sosyalizme ne fena bir hizmette bulunuyorlar.
Varsın Alman hükümet sosyalistleri kalksınlar, Bolşeviklerin Rusya’daki egemenliklerinin, proletarya diktatörlüğünün bir karikatürü olduğunu haykırsınlar. Eğer [Bolşeviklerin egemenliği] öyleydiyse veya öyleyse, o zaman bu, [Bolşevik egemenliğinin] Alman proletaryasının sosyalist sınıf
mücadelesinin bir karikatüründen ibaret olan tavrının ürünü olduğu için böyledir. Hepimiz tarihin
yasaları altında durmaktayız. Sosyalist politika tam olarak sadece uluslararasında uygulanabilir.
Bolşevikler, hakikaten devrimci bir partinin tarihsel olanakların sınırları içerisinde yapabileceği
her şeyi yapabildiklerini kanıtlamışlardır. Onlardan mucize yaratmaları beklenilmemelidir. Çünkü, izole edilmiş, Dünya Savaşı’nda yorulmuş, emperyalizm tarafından boğazı sıkılan, uluslararası
proletaryanın ihanetine maruz kalmış bir ülkede, hatasız ve örnek olacak bir proleter devrim ancak
mucize olur. Asıl önemli olan, Bolşeviklerin politikasında esaslı olan ile tali olanı, özü ile tesadüfî
olanı ayırt edebilmektir. Bütün dünyada belirleyici olacak mücadelenin bu son devresinde sosyalizmin en önemli sorunu, hatta neredeyse zamanımızın en önemli sorunu, taktiğin o ya da bu
detay sorusu değil, tam aksine: proletaryanın eylem yetisi, kitlelerin devrimci azmi, nihayetinde
sosyalizmin iktidarını arzulamalarıdır. Bu bağlamda Lenin ve Troçki, arkadaşlarıyla dünya proletaryasına örnek olan ilktirler, şu ana kadar, Hutten [31*] gibi: Ben cesaret ettim! diyebilecek
yegâne [emsaldirler].
[31*] »Ben cesaret ettim!« hümanist Ulrich von Hutten’in sloganıydı. Von Hutten bunu muhtemelen
antik Yunan şairi Aşilos’un »Zincire vurulu Prometeus« adlı şiirinde, Prometeus’a söylettiği »ama ben
cesaret ettim« dizelerine dayandırıyordu. 1933-1945 Almanya’sında nasyonalsosyalistler de bu sloganı
kullanmışlardı. Almancada ise bu cümle hâlen, hedefe ulaşamamış, ama gene de denemiş olmaktan gurur
duymak anlamında kullanılmaktadır.
149
ROSA LUXEMBURG
Bolşevik politikasının esası ve kalıcı olanı işte budur. Bu bağlamda, politik iktidarı fethetmeleri ve
sosyalizmin gerçekleşmesinin pratik sorularını koyarak uluslararası proletaryanın önüne geçip,
sermaye ve emek arasında tüm dünyada süren mücadeleye müthiş hız kazandırmalarıyla ölümsüz
tarihsel liyakat onlarındır. Soru, Rusya’da sadece sorulabilirdi. Ancak Rusya’da çözülemezdi. Soru,
sadece uluslararası çözülebilir. Ve bu anlamda gelecek her yerde Bolşevizmindir.
***
150
EKLER
EK 1
Ülke tanımlamaları hakkında
Galiçya: Polonya’nın, resmen »Krakau Büyük Dükalığı, Auschwitz Dükalığı ve Zator Dükalığı dahil Galiçya ve Lodomerien Krallığı« olarak adlandırılan ve Avusturya’ya ait olan bölgesi. Başkenti
Lemberg di. Galiçya, 1900 yılında 78.000 kilometrekarelik bir yüzölçümüne ve 7,3 milyonluk bir
nüfusa sahipti. Bu nüfus çoğunlukla Polonyalılar, Ukraynalılar ve Yahudilerden oluşmaktaydı.
Galiçya, Avusturya’ya (tahta) ait olan ülkeler arasında en az gelişmiş, yoksul bir bölgeydi. 1867’den
itibaren Avusturya’nın ülke özerkliğini tanıdığı Galiçya’da, Avusturya tahtını temsil eden vali Polonyalılar arasından seçilmekteydi. Lemberg’de bir Eyalet Parlamentosu kurulmuş ve Lehçe resmî
dil olarak kabul edilmişti. Lehçenin resmî dil olması ve dolayısıyla yayınevlerinin yerleşmesi,
Lemberg’in Galiçya dışındaki Polonyalıları da yakından etkileyen bir Leh kültür merkezi hâline
gelmesine neden oldu.
Litvanya: 1815 Viyana Kongresi kararıyla bölünmeden önceki Polonya-Litvanya devletinin doğu
bölümünde yer alan Litvanya Dükalığı, Litvanya olarak nitelendiriliyordu. Aslında bölge olarak
Litvanya denildiğinde, Bugünkü Litvanya ile Beyaz Rusya’nın (Belorus) bulunduğu bölge kastediliyor, ama »asıl Litvanya« tanımı kullanıldığında da, Litvanyalı nüfusun çoğunluğu oluşturduğu
bölgeler kastediliyordu. Litvanya’daki egemen aristokrat sınıflar zaman içerisinde »Lehleştiler«.
Bu açıdan Litvanya’daki milliyetler sorunu hayli karmaşıklaşmıştı. Polonya işçi hareketi açısından büyük önem taşıyan sanayi merkezleri, Litvanya’nın 139.000 nüfuslu Wilna ve 61.000 nüfuslu
Białystok’du.
Posen Bölgesi: Önceki Varşova Dükalığı’na ait olan Posen, 1815 Viyana Kongresi’nden sonra Posen Büyük Dükalığı adı altında Prusya’nın egemenliği altına geçti. Toplam yüzölçümü 28.900 kilometrekare olan Posen Bölgesi, batıda Rusya’ya ait olan Polonya Krallığı’na, kuzeyde Batı Prusya’ya
ve doğuda da Brandenburg’a sınırdı. 1910 yılında yaklaşık 2,1 milyon nüfusa sahip olan bölgede
nüfusun üçte ikisi Lehçe, üçte biri de Almanca konuşmaktaydı. Başkenti 110.000 nüfuslu Posen
kenti olan bölgede genellikle ziraî üretim hakimdi.
Polonya Krallığı: Napoleon’a karşı zafer elde eden devletlerin düzenledikleri Viyana Kongresi’nde
Rusya’ya bırakılan Leh bölgesi. Bu nedenle literatürde »Kongre Polonya’sı« veya Polonya Krallığı olarak anılmaktadır. Polonya Krallığı kuzeyde Doğu Prusya’ya ve Rusya’ya ait olan »asıl
Litvanya’ya«, batıda Prusya ve Posen Büyük Dükalığı’na, doğuda Beyaz Rusya ve Ukrayna’ya, güneybatıda Şlezya’ya ve güneyde Galiçya’ya sınırdı. Toplam 127.000 kilometrekare yüzölçümü olan
Polonya Krallığı’ndaki nüfus 1900 yılında 10 milyonu aşmıştı. En büyük kentler, 594.000 nüfuslu
Varşova ve 253.000 nüfuslu Łódź’dur. Polonya Krallığı’ndaki Yahudi nüfusun oranı yaklaşık yüzde
15 civarındaydı.
Aynı zamanda Polonya kralı da olan Rus Çarı, Polonya Krallığı’nın mutlak hakimiydi ve Varşova’da
bir vali tarafından temsil edilmekteydi. Çar, 77 aristokrat ve 51 yerel yönetim delegesinden oluşan
bir meclis (Sejm) oluşturmuş ve Sejm’e bütçe ve yasama konusunda danışmanlık görevi tanımıştı.
Sejm 1818, 1820, 1825 ve 1830 yıllarında toplandı. Gerçi Polonya Krallığı’na bazı özerklik hakları
tanınmıştı, ama pratikte bu haklar kullanılamıyordu.
29 Kasım 1830’da Polonya Krallığı’nda »Kasım Ayaklanması« patlak verdi. Rus egemenliğine karşı
gerçekleşen ilk büyük ulusal ayaklanma olan Kasım Ayaklanmasının başında, 1931 Ocak’ında Çar
I. Nikolaus’un krallığını iptal ettiğini ilân eden Sejm bulunuyordu. 1831 Eylül’ünde Varşova’yı işgal
153
ROSA LUXEMBURG
eden Çarlık ordusu ayaklanmayı bastırdı. Böylece büyük bir göç dalgası başladı ve sonucunda Paris, Polonya dışındaki en büyük Leh siyasî-kültürel merkezi hâline geldi.
Rusya 1832’de bütün özerk hakları kaldırdı ve Polonya Krallığı’nı doğrudan Çarın temsilcisi olan
genel valinin hakimiyeti altına soktu. Rus egemenliğine karşı gerçekleşen ikinci büyük ayaklanma
22 Ocak 1863’de başladı. Ayaklanma 1864 ilkbaharına dek sürdü. Karl Marx, »Ocak Ayaklanmasını« destekliyor ve bu şekilde Çarlık despotizminin önemli ölçüde zayıflatılabileceğini savunuyordu.
Ocak Ayaklanmasının yenilgiye uğramasından sonra Polonyalılar arasında hayli karmaşık ve çelişkili bir süreç başladı. Taşra aristokrasisi ayaklanma geleneğini temsil ederken, kentlerdeki aydınlar arasında »Varşova Pozitivizmi« olarak tarih kitaplarına geçen »Organik Çalışma Programı«
yaygın bir biçimde sahiplenilmeye başlandı. Bu program, bir tarafta verili koşullar altında modern
toplumun gerekliliklerini yerine getirmeyi, diğer tarafta da toplum içerisinde angajman göstermeyi öngörüyordu. Ancak sanayileşme fırtınasının altüst ettiği toplumsal yapılar, bu programın
uygulanmasını olanaksız hâle getirdi.
Siyasî ve toplumsal tandanslar hızla yeni yapıları ortaya çıkardı: Bir tarafta, en başından bölünen
bir işçi hareketi ve Polonya Krallığı’nda ciddî bir etkiye sahip olacak »Genç Polonya« edebiyat ve
sanat hareketi ortaya çıkıyor, diğer tarafta da bilhassa 1905 Devrimi’nde sosyalist ve sosyaldemokrat hareketlere karşı konumlanan milliyetçi Nasyonal Demokrasi kuruluyordu. Polonya Krallığı
1905-1907 devrim günlerinde grev ve protesto hareketlerinin öne çıkan merkezlerinden birisi oldu.
Ancak Polonya ve Rusya işçi hareketleri arasındaki bağın zayıf olması ve Polonya işçi hareketindeki örgütsel ve düşünsel bölünmüşlüğün aşılamaması nedeniyle kısa zamanda kitlesel partiler olabilen Polonya işçi partilerinin etkisi çok zayıf kaldı. Gerek bu durum, gerekse de 1905 Devrimi’nin
başarısızlığı en fazla milliyetçi Nasyonal Demokrasi’ye yaradı.
Birinci Dünya Savaşı, Polonya toprakları üzerinde egemen olan üç gücün, Rusya, Almanya ve
Avusturya’nın birbirleriyle savaşmasına neden oldu. Sonucunda Polonya Krallığı 100 yıl süren
varlığını bitirdi ve tarihe karıştı.
Varşova Dükalığı: »Księstwo Warszawskie«, 1807 Tilsit Barış Antlaşması ile Prusya’ya ait olan
ve Varşova, Posen, Bydgoszcz ile Kalisz kentlerinin bulunduğu 101.500 kilometrekare yüzölçümü
olan bir bölgeydi. 1809’da Fransa’nın girişimiyle Avusturya’ya ait olan Siedlce ve Lubnin bölgeleri
de dükalığa verilince, bölgenin yüzölçümü 154.000 kilometrekareye çıktı. 1810’da nüfusu 4,3 milyonu aşmıştı. Dükalık on departmana ayrılmıştı ve Saksonya kralı Friedrich August aynı zamanda
Varşova düküydü. Hükümetin başında ise bir Polonyalı bulunuyordu. Dükalık, Viyana Kongresi
ile lağvedildi. Posen ve Bydgoszcz Posen Büyük Dükalığı olarak Prusya’ya, Krakau Avusturya’ya ve
127.000 kilometrekarelik bir alan, Polonya Krallığı (veya Kongre Polonya’sı) adı altında Rusya’ya
bırakıldı.
154
EK 2
Partiler
Belorus Sosyalist Hromoda: 1903’de kuruldu, tarihsel Litvanya için ulusal-kültürel özerklik
talep ediyordu. Programında federasyonu ve Rusya’dan önemli ölçüde ayrılmayı savunuyordu.
Ekim Devrimi’nden sonra Beyaz Rusya’da Sovyet egemenliğinin kurulmasına karşı çıktı.
Birlik (Litvanya, Polonya ve Rusya Yahudi İşçi Birliği): 1897’de Vilnius’da kuruldu.
1898’de Birlik temsilcileri SDAPR kuruluşuna katıldılar. Parti programı marksist pozisyonlara dayanıyor ve II. Enternasyonal’in sosyaldemokrasi anlayışına yakındı. Milliyetler sorununda Yahudi
nüfus için ulusal-kültürel özerklik talep ediyordu, ki bu nedenle SDKPiL ve Bolşevikler tarafından
eleştirilmekteydi. Yahudi işçi hareketindeki Siyonist tandanslara karşı çıkıyordu. 1918 sonrasında
Polonya Cumhuriyeti’nde bağımsız bir parti olarak faaliyet gösterdi. Rosa Luxemburg bu derlemede yer alan makalelerinde doğrudan »Birlik« adını değil, »Yahudi proletaryasının sosyaldemokrat
hareketi« tanımını kullanıyor.
Ermeni Sosyaldemokratları Birliği: 1902’de Tiflis’de kuruldu ve kurulduğu yılın sonunda
SDAPR’nin Tiflis örgütü hâline gelerek, lağvedildi.
Litvanya Sosyaldemokrat Partisi: 1896’da Vilnius’da kurulan sosyaldemokrat grup
Litvanya’nın ilk siyasî partisidir. SDAPR’ye katılmadı. 1899’da Çarlığın gizli polisinin dağıttığı parti, 1905’de yeniden örgütlendi. Ancak parti içinde iki ana akım birbirleriyle çekişiyordu:
Litvanya’nın oluşacak bir Rusya Federasyonu içerisinde özerk olmasını savunan »Otonomistler«
ve Litvanya, Polonya, Lettland ve Beyaz Rusya’nın oluşturacağı bir federasyonu savunan »Federalistler«. Birinci Dünya Savaşı’na kadar Litvanyalılar arasında en çok üyeye sahip olan bu partinin,
Litvanya topraklarında faaliyet gösteren diğer sosyalist ve sosyaldemokrat partilerle olan ilişkisi
hayli sorunluydu. SDKPiL bu nedenle »ve Litvanya« ekini kullanıyordu.
Narodniki: 19. Yüzyıl’ın ikinci yarısında Rusya’da kurulan bir devrimci hareket. Geleneksel Rus
köy topluluğu temelinde ilerleyecek olan bir gelişme yolunun doğrudan sosyalizme varacağını savunuyordu. 1879’da »Narodnaja Wolja« adlı illegal örgütü kuran hareket, 1881’de II. Alexander’i
suikastla öldürdü ve sosyalist-devrimciler partisinin kurulmasında etkin oldu.
Nasyonal Demokrasi: Polonya’daki milliyetçi-muhafazakâr akımları içeren önemli bir siyasî
cephe. 1890’lı yıllarda sürgünde kuruldu. 1990’den sonra Roman Dmowski’nin hareket içerisinde dominant bir şahsiyet hâline gelmesiyle, Polonya ulus devleti programı hareketin temel hedefi
oldu. Nasyonal Demokrasi, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Polonya’daki en etkin hareket hâline
geldi. Piłsudski’nin karşıtı olan Dmowski, Polonya’nın etnik açıdan homojen bir toplum olması
gerektiği düşüncesiyle, Piłsudski’nin federasyon fikrine karşı çıkıyor ve federasyonun ülkeyi »gereksiz« milliyetler sorunu ile karşı karşıya bırakacağını savunuyordu. Dmowski’nin antisemitik
tutumu Nasyonal Demokrasi taraftarları arasında yaygındı.
PPS (Polonya Sosyalist Partisi): 1892’de Paris’in bir banliyösünde kuruldu. 1905 Devrimi öncesinde Polonya Krallığı’nda sadece bir kaç bin üyesi olan illegal bir kadro partisiydi. Parti 1906
yılında »Polonya’nın yeniden kuruluşu« programıyla sosyalizme ulaşılabileceğini iddia eden PPSFrakcja Rewolucyjna ve bağımsızlık programından vazgeçerek, Polonya Krallığı için demokratik
federasyon içerisinde özerklik isteyen PPS-Lewica olarak ikiye bölündü. PPS üyelerinin çoğunluğunu yanına çeken PPS-Lewica 1918 Aralık’ında SDKPiL ile birlikte Polonya Komünist Partisi’ne
katıldı. Frakcja Rewolucyjna ekini 1909’da bırakan PPS ise Birinci Dünya Savaşı sonrasında ye155
ROSA LUXEMBURG
niden güçlendi. 1919 Nisan’ında Galiçya ve Şlezya Leh Sosyaldemokrat Partisi PPSD ile birleşen
PPS’nin 60 bin üyesi oldu. İkinci Dünya Savaşı sonrasında partinin bir bölümü yurtdışına çıkarken, diğer bölümü de 1948’de bir devlet partisi olan Polonya Birleşik İşçi Partisi PVAP içinde yer
aldı. 1990 sonrası yeniden kurulan PPS, bugün siyasî etkinlikten hayli uzaktır.
Prusya PPS’si: Prusya’da Leh sosyalist örgütlerin birliği olarak 1893’de kuruldu. 1913’e kadar Almanya sosyaldemokrasisinin parçasıydı, ama fiilen bağımız faaliyet gösteriyordu. PPS ve PPSD’yle
yakın ilişkiler kururken, SDKPiL ve PPS-Lewica’ya uzak duruyordu ve 1919’da PPS ve PPSD ile
birleşti.
PPS-Lewica (PPS-Solu): 1906’da PPS’den ayrıldığında toplam 45 bin üyesi vardı. 1907’de yeni
programı kabul ettiğinde, üye sayısı 12 bine düşmüştü, ancak bu düşüşün nedeni Polonya Krallığı’ndaki baskı rejimiydi. Benzer bir durum diğer işçi partileri için de geçerliydi. PPS-Lewica’nın
önde gelen üyeleri Henryk Walecki ve Maria Koszutska’dır. Parti programatik olarak monarşinin
kaldırılıp, Rusya’nın demokratik ve cumhuriyetçi bir devlet hâline getirilmesini, bürokratik devlet
merkeziyetçiliği yerine devlet mekanizmalarının desantralizasyonunun ve Polonya’ya, Yahudiler
ve Almanlar gibi azınlıklar için geniş azınlık hakları içeren bir özerklik verilmesini talep ediyordu.
PPSD (Galiçya ve Şlezya Leh Sosyaldemokrat Partisi): Formel olarak Avusturya Sosyaldemokrat Partisi’nin Galiçya’daki eyalet örgütü olan PPSD 1892 yılında Lemberg’de kuruldu. 1897’de
Ukrayna örgütlerinden ayrılan parti, kendisini Leh partisi olarak tanımladı. Öne çıkan şahsiyetlerinden birisi, 1897-1918 tarihleri arasında Viyana Rayh Konseyi üyesi olan Ignacy Daszyński’ydi.
Daszyński, SDKPiL’nin pozisyonlarını tamamen reddediyor ve Piłsudski gibi Polonya Krallığı’nın
Rusya’dan ayrılmasını savunuyordu.
Serp (Sosyalist Yahudi İşçi Partisi): 1905’de Yahudi aydınları tarafından Rusya’da kuruldu, Siyonist-Sosyalistlerle arasına mesafe koydu ve Sosyalist-Devrimcilerle işbirliğinden yanaydı.
SDAPR programını federalist pozisyondan eleştiriyordu. 1917’de Siyonist-Sosyalistlerle birleşerek
Yahudi Sosyalist İşçi Partisi »Ferajnigte«yi kurdu. En önemli programatik talebi, coğrafî olmayan
Yahudi özerkliğiydi.
Siyonist-Sosyalist İşçi Partisi: 1904’de kurulan parti Litvanya, Polonya ve Rusya’da faaldi.
Bağımsız bir Yahudi bölgesi kurulmasını talep ediyor, ama bunun mutlaka Filistin’de olmasını zorunlu görmüyordu. 1905 Devrimi esnasında on binden fazla üyeye sahipti. 1917’de Serp ile birleşti.
Sosyalist-Devrimciler Partisi: 1901’de Narodniki tarafından kurulan ayaklanmacı bir parti.
1917 Şubat Devrimi’nde üye sayısında patlama oldu, 1917 yazında yaklaşık bir milyon üyeye sahipti. 1917 Kasım’ında kendilerini »Enternasyonalistler« olarak adlandırılan bir grup partiden ayrıldı
ve Bolşeviklerle koalisyona girdi. Ancak bu grup Brest Barış Antlaşması’nı (Mart 1918) gerekçe
görerek, Bolşeviklerle işbirliğini bitirdi. Sosyalist-Devrimcilerin her iki partisi de daha sonra yasaklandı ve 1922’de parti yönetimine karşı Moskova’da dava açıldı.
Sosyalist Federalistlerin Gürcü Partisi: 1904’de kurulan parti, kurulacak Rusya federasyonunda Gürcistan için ulusal özerklik talep ediyordu. Ekim Devrimi’nden sonra Sovyet iktidarının
kurulmasına karşı çıktı ve Menşevikler ve Taşnakzütyun ile işbirliğine girdi.
Taşnakzütyun (Devrimci Ermeni Federasyonu): 1890’da Tiflis’te kuruldu ve 1906’da Sosyalist Enternasyonal üyesi oldu. Ekim Devrimi’nden sonra Sovyet iktidarına karşı çıktı. Menşevikler ve Gürcü sosyalist-federalistleri ile işbirliğine giren parti, 1921’den sonra kendisini bağımsız
Ermenistan’ın sürgündeki temsilcisi olarak ilân etti. Günümüz Ermenistan’ındaki en önemli partilerden birisi olarak faaliyet göstermektedir.
156
EK 3
Gazete ve dergiler
Critica Sociale: İtalya’da 1891-1898 yıllarında ve 1902’den itibaren yeniden yayımlanan sosyalist dergi. İlk döneminde marksist pozisyonlar ağırlıktaydı. Birinci Dünya Savaşı’nda sosyalistlerin
yanında yer aldı.
Der Kampf (Mücadele): Avusturya Sosyaldemokrat Partisi’nin aylık teori dergisi. 1907-1908 yıllarında Ignacy Daszyński’nin Galiçya Eyalet Parlamentosu’ndaki mücadeleler, Henryk Walecki’nin
ise PPS-Lewica’nın yeni programı üzerine yazıları gazetede yayımlandı. Dergi 1907’de kurucusu
olan Otto Bauer tarafından 1912’ye kadar yönetildi. 1934 yılında kapandı.
Dziennik Powszechny (Genel Günlük Gazete): 1861’den 1864’e kadar Varşova’da yayımlanan bir gazete.
Die Neue Zeit (Yeni Zaman): 1883’den 1923’e kadar Alman sosyaldemokrasisinin en önemli
haftalık gazetesi olarak yayımlandı. 1901’e kadar sahibi SPD idi. Kurucusu ve 1917’ye kadar yöneticisi Karl Kautsky oldu. Gazetede Friedrich Engels, Julian Marchlewski ve Rosa Luxemburg gibi
isimler yazılarını yayımlattılar.
Głos (Ses): 1886’dan 1905’e kadar Varşova’da yayınlanan haftalık gazete. 1894’e kadar Nasyonal
Demokrasi etkisi altındaydı. 1900’den sonra daha çok sol-liberal, kısmen radikal pozisyonlar aldı
ve SDKPiL üyelerinin de yazılarını yayımlamaya başladı. Rosa Luxemburg 1905’de yasal bir gazeteye kavuşmak için bu gazeteyi satın alma önerisini yapsa da, bu gerçekleşemedi.
Iskra (Kıvılcım): SDAPR’nin organı. 1900’den 1905’e kadar yayımlandı. Yazı kurulu başta
Münih’te, sonra Londra’da (1903) ve Cenevre’de (1903-1905) görev yaptı. İlk sayısı Leipzig’de
basıldı. Lenin ve Georgi Plechanow yazı kurulunda yer almalarına rağmen, SDAPR’nin 2. Parti
Kurultayı’nda Lenin, Plechanow’un Menşeviklerin safına geçtiği gerekçesiyle yazı kurulundan ayrıldığı ilân etti.
Kurier Litewski (Litvanya Kuryesi): Vilnius’da yayımlanan Lehçe gazete. 1905-1910 ve 19121915 yılları arasında düzensiz olarak yayımlandı. Yöneticisi ünlü yazar Eliza Orzeszkowa idi.
Leipziger Volkszeitung (Leipzig Halk Gazetesi): 1894’de kurulan sosyaldemokrat günlük gazete.
1902-1907 yılları arasında gazeteyi Franz Mehring yönetti. Rosa Luxemburg gazeteyi Mehring ile
birlikte yönetecekti, ama Rosa Luxemburg’un SPD’nin kurultayı için Polonya sorunu ile ilgili yazdığı bir yazıyı Mehring’in kısaltması üzerine yönetimden istifa etti.
Myśl Socjalistyczna (Sosyalist Düşünce): PPS-Lewcia’nın teori dergisi. 1907 Mayıs’ından
1908 Haziranı’na kadar Krakau’da yayımlandı ve illegal yollardan Polonya Krallığı’na sokuldu. Yönetimi fiili olarak Henryk Walecki’nin elindeydi ve Maria Koszutska da devamlı yazılar yazıyordu.
1908 sonrasında aynı isimle PPS-Lewica’nın broşürleri yayımlandı.
Neue Rheinische Zeitung. Organ der Demokratie (Yeni Ren Gazetesi. Demokrasi Organı): Karl Marx’ın Friedrich Engels ile sıkı işbirliğinde 1 haziran 1848’den 19 Mayıs 1849’a kadar
Köln’de yayımladığı gazete. Gazetenin hedefi, okurları Almanya ve Avrupa’daki devrim hakkında
bilgilendirmekti. Ana yorumlar genellikle Marx ve Engels tarafından kaleme alınırdı. 1849 Mayıs’ında Marx’ın Prusya’yı terk etmesi gerektiğinden, gazete yayınına son verdi.
New York Daily Tribune: 1841’den 1924’e kadar yayımlanan günlük gazete. 1854’de gazetenin
157
ROSA LUXEMBURG
de katkılarıyla Cumhuriyetçi Parti kurulmuştu. 1855’de 190 binlik tirajıyla dünyanın en fazla basan gazetesiydi.1851’de Karl Marx’tan gazete için yazı yazması istendi. İlk makaleleri (1851-1852
»Almanya’da devrim ve karşı devrim« yazı dizisi) Engels yazmıştı, ki bu ancak 1913’de ortaya çıktı.
Marx on iki yıl boyunca Avrupa muhabiri olarak çalıştı.
Pobudka (Uyandırma Çağrısı): 1889’da Paris’te kurulan Lehçe gazete. Gazete kendisini »nasyonal-sosyalist dergi« olarak nitelendiriyordu. 1893’e kadar yayımlanan ve illegal yollardan Polonya Krallığı’na sokulan gazetenin yazı kurulunda Boleslaw Limanowski’de yer alıyordu.
Przegląd Polski (Polonya Bakışı): 1866-1914 arasında Krakau’da yayımlanan edebî-siyasî aylık dergi. Muhafazakâr bir çizgiyi temsil ediyordu. Muhafazakâr Krakau Tarih Okulu’nun kuruluş
belgesi olarak sayılan Stańczyk-Dosyası 1869’da bu dergide yayımlandı.
Przegląd Socjaldemokratyczny (Sosyaldemokrat Bakış): SDKPiL’nin teori dergisi. 19021904 ve 1908-1910 yılları arasında aylık dergi olarak yayımlandı. Yurtdışında basılıyor ve illegal
yollardan Polonya Krallığı’na sokuluyordu. Yazı kurulu fiilen sadece Leo Jogiches’den oluşuyor,
Rosa Luxemburg, Adolf Warski ve Julian Marchlewski kurulda çalışıyorlardı. Dergi marksist çizgiyi benimsemişti, ancak 1910 sonrasında yayımlanması olanaksız oldu ve Rosa Luxemburg Lehçe
yazı yayımlama şansını yitirdi.
Przegląd Wszechpolski (Tüm Polonya Bakışı): Nasyonal Demokrasi’nin iki haftalık teori
dergisi. 1895-1905 arasında Roman Dmowski yönetiminde önce Lemberg’de (1901’e kadar), sonra
da Krakau’da (1902’den itibaren) yayınlandı. Rusya ve Polonya Krallığı’nda devrimin başlamasıyla
Dmowski Varşova’ya geçti ve dergi yayınını kesti.
Robotnik (İşçi): Lehçe sosyalist dergi, düzensiz olarak PPS yayın organıydı. 1894’de kuruldu.
PPS’in 1906’da bölünmesinden sonra aynı isimle iki dergi çıktı. 1919’dan itibaren dergi PPS’in yasal yayın organı olarak Varşova’da yayınlanmaya başladı. 1939’da Varşova’nın işgal edilmesinden
sonra kapandı. 1950’ye kadar Fransa ve Londra’daki Polonyalı mülteciler arasında aynı isimde bazı
gazeteler çıktı. 1944-1948 arasında Polonya’da günlük gazete olarak yayınlandı. 1970 ve 1980li
yıllarda Polonya’da aynı isimde illegal dergiler yayınlanmıştı.
Sächsiche Arbeiter-Zeitung (Saksonya İşçi Gazetesi): 1890-1908 yılları arasında
Dresden’de yayınlanan sosyaldemokrat günlük gazete. 1908’de adını »Dresdner Volkszeitung«
(Dresden Halk Gazetesi) olarak değiştirdi. 1898’de başyazar Parvus, Julian Marchlewski ile birlikte ünlü Bernstein Tartışmasını başlatmıştı. Rosa Luxemburg bu çerçevede »Sosyal reform veya
Devrim« adlı yazısını 1899’da Leipzig’de yayınlamıştı. Parvus ve Marchlewski Saksonya polisince
yurtdışı edilince, 1898’den itibaren başyazarlığı Rosa Luxemburg üstlendi, ama 2 Eylül 1898’de bu
görevi bıraktı.
Sprawa Robotnicza (İşçi Davası): Polonya Krallığı’nda yayınlanan ilk sosyaldemokrat gazete.
1893’de Leo Jogiches, Adolf Warski, Julian Marchlewski ve Rosa Luxemburg tarafından Zürih’te
kuruldu. 1893-1896 yılları arasında toplam 23 sayısı çıktı. Tirajı 1.000 civarındaydı. Gazetenin
yayınını kesmesinden sonra, aynı isimle broşürler yayınlanmaya başlandı. Rosa Luxemburg’un bu
derlemede yer alan yazıları »Prezegląd Socjaldemokratyczny«de yayımlandıktan sonra, »Sprawa
Robotnicza« dizisinde broşür olarak yayımlandı.
Vorwärts (İleri): 1876 yılında Almanya sosyaldemokrasisinin merkezî yayın organı olarak kuruldu. 1878 yılında zamanın Sosyalistler Yasası nedeniyle yayınını durdurmak zorunda kaldı ve
ancak illegal haftalık dergi olarak yayınlandı. 1891’de yeniden kuruldu ve SPD’nin günlük gazetesi
oldu. 1933 Mart’ından itibaren sürgünde yayınlandı. 1948’den itibaren »Neuer Vorwärts« (Yeni
İleri) adıyla SPD’nin merkezî organı olarak yayınlanmaya başladı. 1955’den itibaren eski ismini
aldı ve sosyaldemokrat haftalık dergi olarak yayınlanmaya başladı. 1989’dan bu yana aylık yayınlanmaktadır.
158
EK 4
Biyografik veriler
Albedinski, Pjotr (1826-1883) – Rus generali; 1874-1880 arasında Wilna genel valisi; 1880’den
itibaren Varşova genel valisi.
II. Alexander (1818-1881) – 1855’de çar oldu. Semstwo sistemini uygulamaya soktu; 18771878’de Osmanlı İmparatorluğu’na karşı savaşta zaferler elde etti; 1881’de »Narodnaya Wolja«
(Halk İradesi) adlı bir grubun suikastında öldürüldü.
III. Alexander (İktidar dönemi: 1881–1894) – 1887 Mart’ında Rus Çarı III. Alexander’e yönelik gerçekleştirilen suikast başarısızlıkla sonuçlandı; aralarında Lenin’in ağabeyi de olan suikastçılardan yakalananlar idam edildi.
Babeuf, Gracchus (asıl ismi François Noel, 1760–1797) – Fransız Devrimi esnasında,
Marx’ın »gerçekten çalışan ilk komünist parti« diye nitelendirdiği »Eşitler Komplosunun« sözcüsü; devrimi bir halk diktatörlüğü ile komünist dönüşüme kadar götürme çabasında başarısız oldu;
idam edildi.
Bakunin, Michail Alexandrowitsch (1814–1876) – Genelde anarşizm olarak nitelendirilen,
özgürlükçü, ahlaki temelde kurulu bir sosyalizmi savunan bir Rus devrimcisi; Batı Avrupa’da döneminin neredeyse bütün devrimci hareketlerine katıldı; Rusya’ya teslim edildikten sonra, sürgünden 1861’de kaçtı; Karl Marx ile 1872’de giriştiği çatışma, işçi hareketinin devrimci kesimlerinin
marksçı sosyalizm ve anarşizm olarak bölünmesine neden oldu ve sonucunda I. Enternasyonal’den
atıldı; Bakunin, Rusya’da köylülük içindeki çalışmalarla direnişi sağlamak isteyen »Millicileri« ve
İtalya ile İspanya isçi hareketlerini etkiledi.
Bauer, Otto (1882-1848) – önde gelen Avusturyalı sosyaldemokratlardan; »Austromarksizminin« kuramcılarından; 1908’de »Milliyetler Sorunu ve Sosyaldemokrasi« adlı eseri yayınlandı;
1907’de »Kampf« (Mücadele) başlıklı aylık sosyaldemokrat dergiyi kurdu ve 1914’e kadar yönetti.
Bebel, August (1840–1913) – Wilhelm Liebknecht ile birlikte Sosyaldemokrat İşçi Partisi’nin
(»Eisenachlılar«, 1869) kurucusu ve önderi; bu parti daha sonra 1875’de Genel Alman İşçi Derneği
(»Lassalciler«) ile birleşerek, sonraları SPD adını alan Sosyalist İşçi Partisi’ni oluşturdu; defalarca
hapse atıldı; bir marksist olarak reformist bir politik rota takip etti ve kapitalizmin kendiliğinden
yıkılmasını bekliyordu; temel eserleri: »Kadın ve Sosyalizm« (1883) ile »Yaşamımdan« (1910–
1914) adlı yapıtlardır.
Bernstein, Eduard (1850–1938) – Marx’ın taraftarı olarak Sosyalistler Yasası döneminde
Zürih’e iltica etti, daha sonra Londra’ya geçti; »Sozialdemocrat« adlı gazeteyi yönetti; 1890lı yılların ortalarından itibaren giderek sosyalizme parlamenter yoldan geçişi savunmaya başladı ve bu şekilde Marx’ın görüşlerinin »Revizyonunun« kurucusu oldu; Rosa Luxemburg, Eduard Bernstein’ın
en şiddetli eleştiricisiydi.
Blanc, Jean-Joseph-Louis (1811-1882) – Fransız gazeteci ve siyasetçi sosyalist; 1848
Devrimi’ne katıldı, Paris Komününün karşıtıydı; 1870’e kadar İngiltere’de mülteci olarak yaşadı.
Bobrzyński, Michal (1849-1935) – Polonyalı tarihçi ve muhafazakâr Galiçya siyasetçisi;
Stańczyk-Çevresinin önde gelen isimlerinden ve Krakau Tarih Okulu’nun kurucusu.
Daszyński, Ignacy (1866-1936) – Galiçyalı Leh sosyaldemokrat; PPSD’nin kurucu başkanı ve
159
ROSA LUXEMBURG
Avusturya sosyaldemokrasisindeki temsilcisi; 1891-1918 yılları arasında Viyana Rayh Konseyi’nde
milletvekiliydi; Rosa Luxemburg’un kararlı bir karşıtıydı; 1918’de geçici Polonya hükümetinin başbakanı oldu ve 1919’da PPS’ye üye olarak, 1921-1928 ve 1931-1934 yılları arasında parti başkanlığı
yaptı.
Dembiński, Henryk (1791-1864) – Polonyalı general, 1830-1831 Kasım Ayaklanmasının başkumandanıydı; 1848’de Macaristan Devrimi’ne katıldı, ordu komutanlığı yaptı ve devrimin yenilgisinden sonra, önce Osmanlı İmparatorluğu’nda, ardından da Fransa’da yaşadı.
Dmowski, Roman (1864-1939) – Polonyalı milliyetçi-muhafazakâr siyasetçi, Nasyonal
Demokrasi’nin lideri; Polonya’nı geleceğinin ancak ulus devlet ilkesi çerçevesinde güvence altına
alınabileceğini savunuyordu; 1919 Paris Barış Görüşmelerinde Polonya’nın temsilcisiydi; 1923 Polonya dışişleri bakanı oldu; 1919 sonrasında antisemitik pozisyonlar savundu; Hitler’in Almanya’da
iktidarı ele geçirmesinden sonra Almanya ile olacak ihtilaflarda daha iyi bir konum alabilmek için,
Polonya’nın en önemli iç politika meselesi olan »Yahudi Sorununun« çözülmesi gerektiğini savunuyordu.
Dreyfus, Alfred (1859-1935) – Yahudi asıllı Fransız subayı; 1894’de Almanya lehine casusluk
yaptığı iddiası ile tutuklandı, önce ömür boyu sürgüne, daha sonra 1899’da yapılan mahkeme sonucunda on yıl hapis cezasına çarptırıldı ve hemen peşinden devlet başkanı tarafından affedildi;
»Dreyfus Davası« zamanında Fransa kamuoyunda ciddî kutuplaşmalara neden olmuş, ünlü Fransız aydınları ve sosyalistler Dreyfus’u desteklemişlerdi.
Dzierźyński, Feliks Edmundowicz (1877–1926) – 1900 yılında Litvanya Sosyaldemokrasisi
ile Polonya Krallığı Sosyaldemokrasisinin, Leo Jogiches ve Rosa Luxemburg’un partisi haline gelen SDKPiL’de birleşmesini sağladı; 1905 Rus Devrimi’nde Bolşeviklere katıldı; 1907’den itibaren
Merkez Komitesi üyesi oldu; yıllarca hapiste kaldı; Sovyet hükümetinin her türlü politik direnci
kırmak için kullandığı gizli polis teşkilatı »Çeka«yı 1917’de örgütledi.
I. Elizabeth (1533-1603) – 1558’den itibaren İngiltere Kraliçesi.
Engels, Friedrich (1829–1895) – Karl Marx ile birlikte, ekonomik gelişmede, toplumsal gelişmenin son nedenini gören »bilimsel sosyalizm« kuramcısı; önemli eserleri: »İngiltere’deki çalışan
sınıfın durumu« (1845); »Komünist Partisi Manifestosu« (1848); »Sosyalizmin, ütopiden bilime
gelişmesi« (1883).
Fanon, Frantz (1925–1961) – Afro-Amerikan teorisyen ve psikolog; »Üçüncü Dünya«nın az
gelişmişliğinin nedenini »Birinci Dünya«nın sömürüsüne dayandırarak, buradan direniş hakkını
gerekçelendirdi; 1956’da Cezayir Ulusal Kurtuluş Cephesi’ne katıldı; temel eseri: »Bu dünyanın
lanetlileri« (1961).
Fichte, Johann Gottlieb (1762-1814) – Alman filozof, klasik Alman felsefesinin dört ana temsilcisinden birisi; »Ben«i çıkış noktası olarak aldığı felsefî yaklaşımını bilginin öğretisi olarak görmekteydi.
Freiligrath, Ferdinand (1810-1876) – Alman şair ve devrimci; Marx’ın 1848 – 1849’da yayımladığı »Neue Rheinische Zeitung« (Yeni Ren Gazetesi) redaksiyonunda kısa bir süre çalışmıştı.
Grabowski, Stanislaw (1780-1845) – Kont, muhafazakâr Polonyalı siyasetçi, son Polonya
kralı Poniatowski’nin oğlu; 1820’de Kasım Ayaklanmasına kadar Polonya Krallığı eğitim ve inanç
meselelerinden sorumlu bakanlığını yaptı.
Hanecki, Jakub (asıl soy ismi Fürstenberg, 1879-1937) – Polonyalı sosyaldemokrat ve komünist; 1896’da SDKP üyesi oldu, 1903’de Warski ile birlikte SDKPiL’nin 2. SDAPR kurultayında
gözlemci delege oldu; defalarca tutuklandıktan sonra sürgün edildi; 1903-1909 arasında sürekli
SDKPiL yönetiminde yer aldı, ancak Leo Jogiches ile fikir ayrılığına girince, görevinden ayrıldı;
1917’de Lenin’in İsveç üzerinden yolculuğunu organize etti ve Ekim Devrimi’nden sonra Rusya’ya
yerleşti; iktisat alanında yöneticilik ve diplomatik misyonlarda görev aldı, 1935’de Moskova’daki
Devrim Müzesi’nin müdürü oldu; 1937’de tutuklandı ve idam edildi.
Heinemann, Hugo (1863-1919) – Alman sosyaldemokrat ve hukukçu; SPD içerisindeki en iyi
hukukçular arasında sayılır; 1909’da Stuttgart’ta »Zur Reform der Strafprozessordnung« (Ceza
160
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Muhakeme Düzeninin Reformu Üzerine) başlıklı çalışması yayımlandı.
Hugo, Victor (1802-1885) – Fransız yazar ve siyasetçi; 1848-1851 yılları arasında Ulusal Meclis
üyesiydi, ama III. Napoleon’un darbesinden sonra yurt dışına çıktı; 1870’de geri döndü.
Jacob, Mathilde (1873–1943) – Rosa Luxemburg ve arkadaşları, 1913 yılından beri »Sozialdemokratische Korrespondenz« için yazdıkları yazıları onun sahibesi olduğu çeviri ofisine veriyor,
çoğalttırıyor ve muhtemelen oradan göndertiyorlardı; Rosa Luxemburg’un en yakın sırdaşı oldu ve
Dünya savası esnasında cezaevindeyken dışarı ile ilişkilerini sağladı; Rosa Luxemburg’un ölümünden sonra Paul Levi’in yanında çalıştı ve 1928’e kadar Levi’nin çıkardığı dergileri redaksiyonunu
yaptı; 1943’de Theresienstadt toplama kampında öldürüldü.
Jaworski, Władysław Leopold (1865-1930) – Polonyalı muhafazakâr siyasetçi, hukukçu ve
Galiçya yayıncısı; Galiçya Eyalet Parlamentosu’nun üyesiydi.
Jezierski, Jan Nepomucen (1786-1858) – Kont, muhafazakâr siyasetçi; Kasım Ayaklanmasını eleştirmiş ve 1830 Aralık’ında Lubecki-Drucki ile birlikte St. Petersburg’da I. Nikolaus’u ziyaret
edip, anlaşma sağlamak istemişti.
Jogiches, Leo (1867–1919) – Litvanya asıllı Polonyalı sosyaldemokrat; 1893’de Zürih’te
SDKP’nin kurucu üyesi oldu ve o zamandan beri yaşamının sonuna kadar Rosa Luxemburg’un
en yakınında yer aldı; 1892-1907 arasında Rosa Luxemburg’un yaşam arkadaşıydı; 1912’ye kadar
SDKPiL’nin fiilen yöneticisi ve en önemli ideoloğu oldu; partinin yayınlarından en geniş açıklığı
savunuyor, ama marksist pozisyonlar ve devrimci bir sosyaldemokrasi noktasından da taviz verilmemesi gerektiğini savunuyordu; 1919 Mart’ında Berlin’deki Moabit hapishanesinde katledildi.
Kautsky, Karl (1854–1938) – II. Enternasyonal’in en önemli teorik dergisi olan »Neue
Zeit«ın imtiyaz sahibi; Marx ve Engels’in görüşlerini işçiler için anlaşılır hale getirmek amacıyla
»Marksizm’i« şekillendirdi; böylelikle günümüzde de farklı sol akımların kendi görüşlerini içine
doldurdukları ve Marx ile Engels’in dünya görüşü olarak tanıttıkları bir »kabı« yarattı; 1910’a kadar Rosa Luxemburg’un en yakın müttefiklerinden.
Kołłątaj, Hugo (1750-1812) – Polonyalı siyasetçi, döneminin önde gelen eğitimcilerinden;
1783-1786 arasında Krakau Akademisi rektörüydü; Varşova Dükalığı’nda üst düzey yöneticilik
yaptı; eğitim sorunları ve tarih çalışmaları üzerine araştırmalar yaptı.
Kościuszko, Tadeusz (1746-1817) – Polonyalı general ve ayaklanmacı; 1776’da Kuzey Amerika
Bağımsızlık Savaşı’na katıldı; 1794 Ayaklanmasının başkumandanı; 1794-1796 yılları arasında St.
Petersburg’da hapiste tutuldu, 1798’de Fransa’ya geçti.
Koszutska, Maria (ya da Wera Kostrzewa, 1876-1939) – Polonyalı sosyalist ve komünist; 1902’de PPS, 1906’da PPS-Lewica üyesi oldu, 1918’de de Polonya Cumhuriyeti Komünist
Partisi’nin kurucusu oldu; Rosa Luxemburg’un yanı sıra Polonya işçi hareketinin en tanınmış kişiliklerindendir; 1914’den itibaren Adolf Warski ile birlikte çalıştı; 1929’a, Komintern’in girişimi ile
uzaklaştırılana kadar Komünist Partinin yönetici organlarında yer aldı, 1930’da Moskova’ya çağrıldı; 1932’de Troçkizm üzerine Lehçe bir yazı yazdı, ama yazı yayınlanmadı ve daha sonra 1936’da
Polonya Komünist Partisi merkez komitesine yazdığı bir mektupta »özeleştiri« yaptı; 1937 Ağustos’unda tutuklandı ve 1939’da öldürüldü; Sovyetler Birliği’nin elektrik sorununun çözümünde büyük katkıları olan eşi Józef Ciszewski’de 1937’de tutuklanmış ve idam edilmişti.
Kropotkin, Pjotr (1842–1921) – Rus yüksek asilzadelerinden olan bu devrimci düşünür,
1876’da cezaevinden kaçarak Batı’ya geçmiştir; anarşist hareketi etkileyen Kropotkin, mülkiyet ve
devletin ortadan kaldırılmasını ve karşılıklı yardımlaşma ile gönüllü birlikteliklerden oluşan bir
toplum yaratılmasını savunuyordu.
Lassalle, Ferdinand (1825–1864) – burjuva vesayetinden kurtulan bağımsız bir işçi hareketinin oluşmasını teşvik etti; 1875’de »Eisenacherliler« ile birlesen »Genel Alman İşçi Derneği«nin
ilk başkanıydı; bir düelloda yaşamını yitirdi; günümüz SPD’sindeki bazı solcuların kendilerini dayandırdığı bir şahsiyet.
Lenin, Wladimir İlyiç (asıl soyadı Ulyanow, 1870–1924) – Hukukçu, Bolşevik önderi ve
en önemli teorisyeni; devrimci anlayışı ve kapitalizm ile emperyalist savaşı mutlak reddedişi Rosa
161
ROSA LUXEMBURG
Luxemburg’u ona bağlamıştı; aralarında 1904’den itibaren olan farklılıklar ve »Örgüt ve Demokrasi« konusundaki ayrışmaları, dostluklarını Lenin Rusya’da iktidara geldikten sonra zedelemişti.
Levi, Paul (1883–1930) – 1914’de Rosa Luxemburg’un avukatıydı; Karl Liebknecht, Rosa Luxemburg ve Leo Jogiches’in öldürülmelerinden sonra KPD önderi oldu; 1921’de partideki darbecilik anlayışını eleştirmesi nedeniyle partiden atıldı; daha sonra tekrar SPD’ye geçti; Mathilde Jacob
ile birlikte Rosa Luxemburg’un mirasını güvence altına aldı ve Rosa Luxemburg’un 1922’de »Rus
Devrimi Üzerine«, 1925’de de »Ulusal Ekonomiye Giriş« adlı eserlerini yayımladı.
Liebknecht, Karl (1871–1919) – Avukat, Wilhelm Liebknecht’in oğlu; 1907’de Sosyalist Gençlik Enternasyonalinin başkanı oldu; militarizm ve silahlanma politikalarının yılmaz karşıtı olarak
tanındı; Aralık 1914’de tek sosyaldemokrat parlamenter olarak savaş kredileri yasasına karsı oy
kullandı; Dünya Savası öncesinde ve esnasında cezaevinde tutuldu; 1919’da Rosa Luxemburg ile
birlikte KPD’nin önderi oldu ve gene onunla birlikte 15 Ocak 1919’da öldürüldü; temel eseri: »Militarizm ve Antimilitarizm« (1907).
Liebknecht, Wilhelm (1826–1900) – August Bebel ile birlikte Sosyaldemokrat İşçi Partisi’nin
(»Eisenachlılar«, 1869) kurucusu ve önderi; II. Enternasyonal’in kurucularından; 1950lere kadar
sürekli yeniden basılan »Yabancı Terimler Sözlüğü«nün yazarı (1874); Friedrichsfelde yoksullar
mezarlığına (bugünkü Sosyalistler Mezarlığı) gömülen ilk işçi önderi.
Limanowski, Boleslaw (1835-1935) – Polonyalı tarihçi ve sosyolog, Polonya’daki sosyalist hareketin tanınmış simalarından; PPS kurucusu, 1906’daki bölünmeden sonra Piłsudski’nin yanında
yer aldı; 1922-1935 yılları arasında senatörlük yaptı.
Lubecki-Drucki, Franciszek Ksawery (1778-1846) – Polonyalı siyasetçi; 1821’den 1830’a
kadar Polonya Krallığı maliye bakanı olarak görev yaptı; Kasım Ayaklanmasının karşıtıydı ve Rusya ile anlaşılması gerektiğini savunuyordu.
Martignac, Jean-Baptise de (1778-1832) – Kont, Fransız siyasetçi; 1828-1829 yıllarında içişleri bakanıydı; özyönetim ile ilgili hazırladığı bir taslağı Ulusal Parlamento’ya sunmuş, ama başarısız olmuştu.
Marx, Karl (1818–1883) – Friedrich Engels ile ekonomik gelişmede, toplumsal gelişmenin son
nedenini gören »bilimsel sosyalizm« kuramcısı; önemli eserleri: »Komünist Partisi Manifestosu«
(1848); »Louis Bonaparte’ın on sekizinci Brumaire’i« (1854); »Das Kapital« (I. Cilt: 1867; II. Cilt:
1884; III. Cilt: 1894); Rosa Luxemburg sermaye birikimi teorisiyle Marx’ın ekonomik eserini geliştirmeye çalıştı.
Mehring, Franz (1846–1919) – Tarihçi ve yayımcı; 1891’de SPD’ye girdi; 1902–1907 yılları
arasında »Leipziger Volkszeitung« adlı gazetenin genel yayın yönetmenliğini yaptı; 1908’den itibaren SPD parti okulunda öğretmen olarak çalıştı; 1911’den itibaren Rosa Luxemburg ile birlikte
solun önde gelen eğitimcileri arasında yer aldı.
Mickewicz, Adam (1798-1855) – Polonya’nın en önemli ulusal şairi; Kasım Ayaklanması sırasında Almanya’daydı, 1832’de Fransa’ya geçti ve orada ünlü Leh ulusal destanı olan »Pan Tadeusz«u
(1834) kaleme aldı; 1849’da İstanbul’da Leh tugayları kurmaya çalıştı; Rosa Luxemburg’un çok
sevdiği şairlerden.
Milewski, Józef (1859-1916) – Galiçyalı Leh iktisat bilimcisi; Galiçya Eyalet Parlamentosu üyesi.
Miljutin, Nikolai (1859-1872) – Rusya’daki serfliğin kaldırılmasında önemli rol oynayan bir
siyasetçi; 1864 Mart’ında Polonya Meseleleri devlet müsteşarı ve Polonya Krallığı hükümet komisyonu başkanı oldu, bu görevinde bütün kamusal alanların Ruslaştırılması politikasını uyguladı;
Rusçayı tek resmî dil olarak uygulamaya sokarak, Rusya ve Polonya’da standartlaşmayı sağlayacağını iddia ediyordu.
Montesquieu, Charles de (1689-1755) – Fransız siyasetçi, filozof ve devlet kuramcısı; yirmi
yıllık bir çalışmadan sonra 1748’de Cenevre’de »Yasaların Ruhu Üzerine« başlıklı çalışmasını yayımladı.
162
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
Mün(t)zer, Thomas (1489–1525) – Teolog; başlangıçta Martin Luther taraftarıydı; 1521’den
itibaren sınıfsız ve üst düzey yetkilinin olmadığı bir topluma dair bağımsız reformcu görüşlerini geliştirdi; Köylü Savaşları esnasında Mülhaksan önderi olarak isyanı merkezîleştirmeye çalıştı;
Frankenhausen’deki yenilgiden sonra esir alındı ve işkence edildikten sonra, idam edildi.
Napoleon Bonaparte, Charles Louis (1808-1873) – Halk oylamasıyla 1848’de Fransa başkanı oldu; 1851’de darbe girişiminde bulundu, 2 Aralık 1852’de de III. Napoleon olarak tahta oturdu ve 4 Eylül 1870’de alaşağı edildi.
Napoleon Bonaparte (1769-1821) – Fransız general, 9 Kasım 1799’da (18. Brumaire) darbe ile
iktidarı ele geçirdi; 1804’e kadar birinci konsolos, ardından 1814’e kadar da İmparator I. Napoleon
adıyla iktidarda kaldı; gerçekleştirdiği idarî reformlar (Code Civil) Fransa’daki devlet yapısını belirledi; kendi ordusu tarafından iktidardan indirilene kadar Avrupa’nın geniş kesimlerini fethetti;
1807’de Varşova Dükalığı’nı kurmasıyla, Polonyalı milliyetçilere yeni umutlar verdi; 1813’de Rusya
seferinde büyük bir yenilgi aldı ve Elba adasına sürüldü; tekrar geri döndüğünde yaklaşık yüz gün
iktidarda kalabildi ve son yenilgisini Waterloo Muharebesinde (1815) aldıktan sonra, St. Helena
adasına sürgün gönderildi.
I. Nikolaus (1796-1855) – 1825’de Rus Çarı oldu, 1831’e kadar aynı zamanda Polonya kralıydı;
dış politikada Rusya’nın Balkanlardaki etkisinin ve Avusturya ve Prusya ile olan »Kutsal İttifakın«
güçlendirilmesi hedefini güttü; Kasım Ayaklanması bastırıldıktan sonra Polonya Krallığı’nın özgün
statüsünü değiştirdi; 1853’de Britanya ve Fransa’nın desteklediği Osmanlı İmparatorluğu ile girdiği Kırım Savaşında büyük bir yenilgi aldı.
II. Nikolaus(1868-1918) – 1894’de Rus Çarı oldu; 1897’de Varşova’yı ziyaret etmesi ve şair
Adam Mickiewicz’in anıtının açılmasına katılmasıyla Polonyalılar arasında umutların yükselmesine neden oldu; Rusya-Japonya Savaşında (1904-1905) yenilgiye uğradı; 1905 Ocak’ında
St. Petersburg’da sekiz saatlik iş günü için sokaklara dökülen kitleye ateş açtırarak binlerce sivilin ölmesine yol açtı; 1917 Şubat Devrimi’nde tahtan indirildi ve Bolşevikler tarafından 1918’de
Jekaterinburg’da ailesi ile birlikte kurşuna dizildi.
Noske, Gustav (1868–1946) – Sosyaldemokrat; Kiel valisi olarak Kiel’deki denizciler isyanını
bastırdı; Halk Sorumluları Konseyi Askerî Kaynaklar Yöneticisi (Savunma Bakanı) olarak Rosa
Luxemburg ve Karl Liebknecht’in katledilmelerine onay verdi.
Palacký, František (1798-1876) – Çek tarihçi ve siyasetçi; 1839’da ulusal tarih yazıcısı olarak
görevlendirildi; »Ulusal Yeniden Doğuş« hareketinin önde gelen temsilcilerindendi.
Parvus, Alexander (asıl ismi: Israel Lasarewiç Helpland, 1867–1924) – Saksonya İşçi
Gazetesi’nin genel yayın yönetmeni; Rosa Luxemburg ile Karl Kautsky’nin yanında revizyonizmi
eleştiren üçüncü ünlü solcuydu; daha sonra silah tüccarı oldu; Stalinistlerin Troçki’ye karsı suçlama
olarak ileri sürdükleri ve özünde devrim esnasında proletarya ve köylülük arasındaki ilişkiye değinen Sürekli Devrim Teorisi aynı zamanda Parvus ve Rosa Luxemburg’a karşı da kullanıldı. 1905
Devrimi’nde tutuklanmış ve Sibirya’ya sürülmüştü; 1907’de önce Almanya’ya, oradan da Osmanlı
İmparatorluğu’na kaçtı; Birinci Dünya Savaşı başladığında, Kopenhag üzerinden Almanya’ya geçti; Lenin’in İsviçre’den Rusya’ya gidişini örgütleyenlerdendi.
Pabst, Waldemar (1880–1970) – Kurmay Subay ve Piyade Tümen komutanı; 15 Ocak 1919’da
Rosa Luxemburg ve Karl Liebknecht’in öldürülmesi emrini verdi.
Piłsudski, Józef (1877-1935) – Polonyalı siyasetçi; 1892’de PPS üyesi oldu ve parti lideri hâline
geldi, işçi hareketiyle bağımsızlık hareketini birleştirmeye çalışıyordu; 1900’de Galiçya’ya kaçtı;
1904’de Rusya-Japonya Savaşı esnasında Tokyo’ya giderek, Japonya’yı Polonya’nın bağımsızlığına
ikna etmeye çalıştı; 1906’daki bölünmeden sonra, SDKPiL ve PPS-Lewica’nın aksine Rusya karşıtı
bir pozisyon aldı, 1914 Ağustos’unda Rusya ordusunun Hinterlandında casusluk yapmak üzere
»Polonya Askerî Organizasyonu« POW’u kurdu; 10 Kasım 1918’de tekrar Varşova’ya döndü ve yeni
oluşan Polonya Cumhuriyeti’nin belirleyici şahsiyetlerinden oldu;1918-1922 yılları arasında devlet
başkanı makamı oluşturana dek, devlet lideri olarak kabul edildi; 1926 Mayıs’ında bir darbe gerçekleştirdi.
163
ROSA LUXEMBURG
Plechanow, Georgi Valentinowitsch (1856–1918) – 1883’de ilk Rus marksist örgütünün
kurucularından; başlangıçta Lenin’i destekliyordu, ama 1903’de Menşeviklere katıldı; temel eserleri: »Anarşizm ve sosyalizm« (1894); »Materyalizmin tarihine yönelik makaleler« (1896).
Popiel, Pawel (1807-1892) – Galiçya’daki Polonyalı siyasetçilerden; Kasım Ayaklanmasına katıldı; Avusturya ile yakınlaşma taraftarıydı ve Stańczyk Çevresinin önde gelen isimlerinden; Galiçya Eyalet Parlamentosu ve Viyana’daki Rayh Konseyi’nde uzun yıllar görev yaptı.
Radetzky, Joseph (1766-1858) – Kont, Böhmenli aristokrat, mareşal, Avusturya’nın önemli
bir ordu kumandanı.
Renner, Karl (1870-1950) – Avusturyalı sosyaldemokrat; Avusturya-Macaristan’daki milliyetler sorunu üzerine çeşitli yazılar yazdı ve araştırmalar yaptı.
Roux, Jacques (1752–1794) – Din adamı; Fransız Devrimi’nde en soldaki grubun ideoloğu
(»Enragés« – Kızgınlar); Jacobenleri, en alt katmanların (»Sansculotlar«) sosyal çıkarlarını yeterince düşünmemeleri gerekçesiyle eleştirdi; cezaevinde intihar etti.
Rutowski, Tadeusz (1852-1918) – Polonyalı gazeteci ve yazar; Galiçya Eyalet Parlamentosu ve
Viyana’daki Rayh Konseyi üyesi; Varşova Pozitivizmine yakın duruyordu.
Stalin, Jossif Wissarionowitsch (asıl soy ismi: Cugaşwili, 1878 –1953) – Bolşevik yönetiminin üyesi olan Stalin, 1922’den sonra genel sekreter olarak sistematik bir biçimde iktidarını perçinledi ve Lenin’in ölümünden sonra bütün karşıtlarını ve rakiplerini ortadan kaldırdı;
1928’den itibaren, burjuva koşullarının restorasyonunu aşırı totaliter bir rejimle engellemeye çalışan Stalin; çeşitli katmanlardan milyonlarca insanın yaşamını yitirmesine neden olan terörüyle
»bir ülkede sosyalizmi« gerçekleştirmeye çalıştı; İkinci Dünya Savaşı’nda Sovyetler Birliği halkları,
Stalin’in egemenliğine rağmen, totaliter Hitler faşizminin yenilmesine en önemli katkıyı sağladılar;
Stalin’in ölümünden sonra SBKP yöneticileri, sistematik terörden feragat eden bir polit-bürokratik
diktatörlük ile iktidarlarını güvence altına almaya çalıştılar; 1991’de ise aynı yöneticiler, Stalin’in
her pahasına engellemek istediği restorasyonun başına geçme kararını aldılar.
Schmerling, Anton von (1805-1915) – Avusturyalı siyasetçi; 1860-1861’de Avusturya’nın ilk
liberal hükümetinin başbakanıydı ve güçlü bir özyönetim sistemini savunuyordu.
Stańczyk (muhtemelen 1480-1560) – Polonya sarayının ünlü kral soytarısı; sivri diliyle tanınıyordu; ülkenin durumuna üzülen çeşitli figürlerle eşleştiriliyordu; 1869’da bazı Polonyalı
muhafazakâr siyasetçi ve Galiçyalı tarihçi kurdukları gruba adını verdiler.
Stanislaw, August Poniatowski (1732-1798) – 1764-1795 yılları arasında Polonya kralıydı.
Staszic, Stanislaw (1755-1826) – Polonyalı papaz ve bilim adamı; Polonya’daki aydınlanmanın
önemli isimlerinden; özellikle halk eğitimi ve bilimsel gelişme konusundaki çalışmalarıyla tanınıyor.
Thälmann; Ernst (1886–1944) – Nakliyat işçisi ve KPD başkanı; 1925’de KPD’yi Stalin’in hegemonyası altına soktu; Naziler tarafından 1933’de tutuklandı; dirençli tavrıyla mahkemenin başarısız olmasını sağladı; Buchenwald toplama kampında katledildi.
Troçki, Lew Dawidowitsch (asıl soy ismi: Bronstein, 1879–1940) – Lenin’in yanı sıra,
Ekim Devrimi’nin en önemli örgütleyicisi; 1917/18’de Dış ilişkiler için Halk Komiseri; 1918’den
itibaren (1925’e kadar) Kara ve Deniz Kuvvetleri Halk Komiseri olarak »Kızıl Ordu«yu kurdu ve
böylece devrimin karsı devrimden korunmasına yardımcı oldu: 1923’de itibaren bürokratik parti
aparatının politikasını eleştirmeye başladı; ardından bütün görevlerini kaybetti; önce sürgüne gönderildi, daha sonra 1929’da Sovyetler Birliği’nden atıldı; Stalin’in bir ajanı tarafından Meksika’da
öldürüldü; bugün çeşitli »IV. Enternasyonal« grupları kendilerini Troçki’ye ve »Troçkizme« dayandırmaktadırlar.
Vandervelde, Emil (1866–1938) – Belçikalı bir sosyalist; 1900–1914 arasında I. Enternasyonal başkanıydı.
Walecki, Henryk (asıl adı Maksymilian Horwitz, 1877-1937) – Polonyalı sosyalist ve komünist; 1897’de PPS’e üye oldu, 1906’da ise PPS-Lewica’ya geçti; 1918’de Polonya’daki komünist
164
MILLIYETLER SORUNU VE ÖZERKLIK
partisinin kurucularından; Komintern’de görev yaptı, 1926’da parti içi çatışmalar sonucunda etkisini yitirdi; 1937’de Moskova’da tutuklandı ve idam edildi.
Warski, Adolf (asıl soy ismi Warszawski, 1868-1937) – Polonyalı sosyaldemokrat ve komünist; SDKPiL’nin kurucularından ve Rosa Luxemburg’un yakın çalışma arkadaşlarından;
1918’de komünist partisinin kurucularından oldu, 1926-1929 yılları arasında Sejm’deki Komünist
Fraksiyon üyelerindendi; 1929’da Moskova’daki Marx-Engels-Enstitüsü’nün çalışanı oldu; Lenin
ve Rosa Luxemburg arasındaki milliyetler sorunu tartışmasıyla ilgili iki önemli çalışmayı kaleme
aldı; 1937’de Moskova’da tutuklandı ve idam edildi.
Wielopolski, Aleksander (1803-1877) – Kont, Polonyalı siyasetçi; 1861De Hükümet Komisyonunun dinî mezhepler ve öğretim komisyonunun başına geçti; 1862-1863 arasında Polonya
Krallığı hükümetinin başında durdu, ama 1863 Ocak Ayaklanması bütün umutlarını yerle bir etti.
Żukowski, Władyslaw (1868-1916) – Polonyalı sanayici ve siyasetçi; bir ara Duma milletvekili
oldu; 1907’den sonra Nasyonal Demokrasi taraftarlığı yaptı.
165
»Lasalle’in dediği gibi, yüksek
sesle ›neyin ne olduğunu‹
söylemek, en devrimci
eylemdir ve en devrimci eylem
kalacaktır«.
Rosa Luxemburg