GÖKYÜZÜ – Sayı 48 – Aralık 2013

GÖKYÜZÜ
sayı:48 ARALIK 2013
Türkİye’nİn 6. Astronomİ Bölümü
GAIA İçİn Gerİ Sayım Başladı
ISON’UN GÜNBERİDEN GEÇİŞİ
Lovejoy Kuyrukluyıldızı
Türk Astronomİ Derneğİ Elektronİk Bültenİ
İÇİNDEKİLER
4
Türkiye’nin 6. Astronomi Bölümü
Erzurum’da Açıldı
5
GAIA İçin Geri Sayım Başladı
6
04
8
09
05
ISON’un Günberiden Geçişi
Dicle Kolukısa
Lovejoy Kuyrukluyıldızı (C/2013 R1)
Süleyman Fişek
Gökyüzü Köşesi
Süleyman Fişek
06
08
2
Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
09
ÖNSÖZ
YAYIN KURULU
Merhaba,
Kasım Ayı’nın son günlerinde ISON kuyrukluyıldızı ile büyük bir heyecan yaşadık. 28
Kasım’daki günberi geçişi öncesinde geri saymaya
başladık ve kuyrukluyıldızın günberiden geçişini
dakika dakika takip ettik. Ne yazık ki, ISON Güneş’e
en yakın bu konumundan geçerken parçalandı
ve parlaklığını yitirdi. Bu olayla ilgili yazımızı
Gökyüzü’nün sayfalarında bulacaksınız. Bununla
beraber, gökyüzünde bir kuyrukluyıldız görmek
için geç değil: Lovejoy amatörlerin ilgisini bekliyor.
İçinde bulunduğumuz ayın gökbilim
dünyası için büyük bir önemi var: GAIA uydusu 19
Kasım’da fırlatılıyor. Uzun süren çalışmaların ardından uydu fırlatma için geri sayıma başladı. GAIA’nın
Galaksimizin oluşumu ve evrimi ile ilgili konularda
önemli katkılar yapması bekleniyor. Fırlatmanın
kendisini ve GAIA ile ilgili haberleri Avrupa Uzay
Ajansı’nın (ESA) websitesinden takip edebilirsiniz.
Aysun Akyüz
Sinan Aliş ( Editör )
Ayşe Ulubay -Sıddıki
Sinan Kaan Yerli
Kutluay Yüce
KAPAK FOTOĞRAFI
NASA, ESA, and A. Aloisi (Space Telescope Science Institute and European
Space Agency, Baltimore, Md.)
TASARIM
Serkan USLU
2013 YAYIN EKİBİ
İstanbul Üniversitesi Fen
Fakültesi Amatör Astronomlar
Kulübü
Gökyüzü’nün sayfalarında size duyurduğumuz bir gelişme var. Ülkemizin altıncı astronomi
bölümü Erzurum’da açıldı. Aslında daha önceki beş
astronomi bölümünden bir farkı var. Türkiye’nin ilk
disiplinlerarası bölümü olma özelliğini taşıyor. Yeni
bölüm “Astronomi ve Astrofizik” adını taşıyor ve
içeriği ve öğretim programı çağın gereklerine göre
şekillendiriliyor. Yeni bölümün, özellikle Atatürk
Üniversitesi bünyesinde yürütülmekte olan, Doğu
Anadolu Gözlemevi Projesi’ne insan kaynağı katkısı yapması bekleniyor. Atatürk Üniversitesi, Fen
Fakültesi, Astronomi ve Astrofizik Bölümü’nün ülkemize hayırlı olmasını diliyoruz.
Güzel gelişmelerin bizleri beklediği bir
yeni yıl dileklerimizle..
Sinan ALİŞ
KASIM 2013
3
Türkİye’nİn 6. Astronomİ Bölümü Erzurum’da Açıldı
İlk disiplinlerarası bölümümüz Atatürk Üniversitesi Fen Fakültesi bünyesinde açıldı. Böylece
astronomi ve astrofizik bölüm olarak birlemiş oldu.
rıca birçok üniversitemizin Fizik bölümünde Astrofizik anabilim dalında çalışan astronom ve astrofizikçilerimiz var.
Bilindiği gibi Atatürk Üniversitesi bir süredir
Türkiye’nin en büyük teleskop projesine (Doğu
Anadolu Gözlemevi) ev sahipliği yapıyor. Proje
ile birlikte yoğun bir şekilde eğitim-öğretim faaliyetleri de yapılandırılıyor. Bu kapsamda ilk olarak Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma Merkezi (ATASAM) ve daha sonra ATA-50 adı verilen
50 cm’lik teleskop üniversite kampüsüne kuruldu
ve çalışmalara başladı. Son olarak, Astronomi ve
Astrofizik Bölümü geçtiğimiz aylarda Yükseköğretim Kurulu tarafından onaylanarak resmen faaliyete geçti.
Atatürk Üniversitesi’nde açılan bu yeni bölümün, özellikle üniversitede yürütülmekte olan
Doğu Anadolu Gözlemevi projesine genç araştırmacı desteği sağlaması ve dinamik bir ekip oluşturması bekleniyor. Türkiye’ye 6. astronomi bölümünü kazandıran kurucu bölüm başkanı Doç. Dr.
Cahit Yeşilyaprak ve çalışma arkadaşlarını kutluyor,
başarılar diliyoruz.
Üniversitelerimizde Astronomi ve Uzay Bilimleri adında beş bölüm bulunuyor. Bunlar kuruluş sıralarına göre; İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Ege Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi ve İnönü Üniversitesi’nde bulunuyorlar. Bu beş bölümün de adı 1981’de Yükseköğretim Kurulu kurulduğunda belirlenmiş. Ancak Atatürk Üniversitesi’nde açılan yeni bölümün adı diğer beş bölümden farklı olarak “Astronomi ve Astrofizik”. Bu yeni bölümde değişen adla birlikte eğitim içeriğinin de yeniden yapılandırılması ve daha
çağdaş hale getirilmesi hedefleniyor. Bölüm bu yeniden yapılanma sürecinde lisans öğretimine hemen başlamayacak ancak lisansüstü öğrenci kabul
edecek. Yeni bölümün ilk lisansüstü öğrencileri
kayıtlarını yaptırdılar bile. Ülkemizde astronomi
ve astrofizik çalışmaları bu bölümlerle sınırlı değil. Onsekiz Mart ve Akdeniz üniversitelerinde Uzay Bilimleri ve Teknolojileri bölümlerinde ve ay-
4
Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
GAIA İçİn Gerİ Sayım Başladı
GÖKYÜZÜ’nün Ekim 2013 sayısında sizlere
GAIA’nın fırlatılmaya hazır olduğundan bahsetmiştik. Beklenen gün geldi ve GAIA’nın fırlatma tarihi
kesinleşti. Uydu, 19 Aralık 2013 günü 11:12:18’de
(TSİ) Kourou’dan (Fransız Guyanası / Güney Amerika) fırlatılacak.
GAIA için belirlenmiş fırlatma tarihi aslında
20 Kasım’dı. Ancak teknik ekip 19 Ekim günü uydunun vericilerinde bir tasarım hatası keşfetti. Aslında bu hata yörüngedeki bir başka uyduda meydana gelen arızanın incelenmesi ile farkedildi. Aynı
tasarım GAIA’da da kullanıldığından fırlatıldıktan
sonra arızalanma ihtimali bulunuyordu. Ekip için
karar vermesi çok güç bir durumdu. Fırlatmayı erteleyerek, bir sonraki uygun fırlatma zaman aralığına kadar uydunun vericilerini yenilemek gerekiyordu. Çok büyük emek ve para harcanmış bu
uydu için risk almak mümkün olmadığından ve ekip fırlatmayı ertelemeye karar verdi.
memesi gerekliliğiydi. Havacılık kuralları gereği taviz verilemeyecek bir güvenlik ihlalinin GAIA için
yapılması isteniyordu. Yoğun bürokratik girişimler
sonucu, bir polis memuru ve Air France yetkilisi eşliğinde seyahat eden vericiler hızlı ve güvenli bir
şekilde Kourou’daki fırlatma üssüne ulaştılar. Teknik ekibin yeni vericileri uyduya yerleştirmesi ve
testlerin tamamlanmasının ardından, herşey hazır
bir şekilde 19 Aralık’taki fırlatma günü bekleniyor.
Vericilerin Fransa’daki merkezde elden geçirilip, arızaya yol açabilecek parçaların değiştirilmesi için büyük bir çaba harcandı ve sorun hızlıca giderildi. Ancak şimdi daha büyük bir sorun
vardı: Bu yeni vericilerin Kourou’daki fırlatma üssüne ulaştırılması. Normal bir şekilde gemiyle
Kourou’ya taşınmaları da şu aşamada riskliydi. Oluşabilecek bir gecikme veya yolda meydana gelebilecek bir karışıklık uydunun fırlatılmasını daha
da ileri bir zamana erteleyebilirdi. Bunun için Fransız Uzay Ajansı’dan (CNES) bir yetkili, vericileri özel
çantalarında tarifeli bir uçakla Kourou’ya götürecekti. Ancak buradaki sorun çantaların güvenlikte
x-ışınlarından geçirilmemesi ve Kourou’daki temiz
odaya ulaşana kadar gümrükte açılıp, kontrol edil-
KASIM 2013
5
ISON’UN GÜNBERİDEN GEÇİŞİ
Dİcle KOLUKISA
ISON’un temsili yörüngesi ve 28 Kasım 2013’deki günberi konumu. © www.solarsystemscope.com
GÖKYÜZÜ’nün 46. ve 47. sayılarında ISON
kuyrukluyıldızına ve gökyüzündeki konumuna ait
genel bilgilere yer vermiştik. 28 Aralık’ta Güneş’e
en yakın konumda olacağını ve yolculuğunu beklenen şekilde devam ettirirse Aralık ayı boyunca
gökyüzünde görebileceğimizi yazmıştık. Fakat
ISON’un günberi konumundan geçişi bunun pek
mümkün olamayacağını gösterdi.
27 Kasım 2013’ün ilk saatlerinde, ISON’un
LASCO (Large Angle and Spectrometric Coronagraph) C3 kamerasının görüş alanına girmesiyle heyecanlı bir bekleyiş başladı. O güne kadar,
ISON’u bir çok uydu gözlemişti. Güneş’e 800 milyon km uzaklıkta olduğu 17-18 Ocak tarihlerinde
Deep Impact sondası, 740 milyon km uzaklıktayken hem X-ışın hem de UV bölgede gözlem ya-
pan Swift uydusu, 13 Haziran’da 500 milyon km uzaklıktayken Spitzer uydusu, Ekim ayında hem Güneş merkezli yörüngelerinde dolanan ikiz STEREO
(Solar Terrestrial Relations Observatory) uyduları
hem de havada uçuşu sırasında gözlem yapan SOFIA (Stratospheric Observatory for Infrared Astronomy), 19 Kasım’da Merkür geçişi sırasında MESSENGER (Mercury Surface, Space Environment,
Geochemistry, and Ranging) sondası ve son olarak da SDO (Solar Dynamics Observatory) uydusu
ISON’u gözledi. Kuyrukluyıldızın bu kadar ilgi çekmesinin en önemli nedeni; Oort Bulutu’ndan gelip
Güneş Sistemimizi ilk defa ziyaret eden 4.5 milyar
yıl yaşındaki bir gökcismi olması. ISON’un detaylı
incelenmesi, Güneş Sistemi’nin oluşumu ve evrimi
ile ilgili önemli bilgilere ulaşılmasını sağlayabilir.
ISON’un 27 Kasım’da ESA/NASA SOHO uydusunun
LASCO-C3 kamerasının görüş alanına girdiği an.
© ESA/NASA - SOHO
ISON’un günberi geçişi. © ESA/NASA - SOHO
6
Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
ISON’un daha önceki gözlemlerinden elde edilen yörünge elemanları sayesinde 28 Kasım’daki
günberi geçişi için konum ve hız değerleri hesaplanabildi. ISON’un yörüngesi, dışmerkezlik değeri
yaklaşık ~1 olan oldukça basık bir parabol. Bu da
onun, şimdiye kadar Güneş’e en çok yaklaşan kuyrukluyıldız olmasına neden oldu. Gökyüzündeki
bir diğer kuyrukluyıldız olan, Lovejoy’dan 3-4 kat
daha büyük, 5 km çapındaki çekirdeğinde siyanojen ve karbon barındıran bu kirli kartopu, günberi geçişinden sonra dağılmamış olsaydı, gökyüzünde parlaklığı -4 kadire yakın, parlak bir gökcismine bakıyor olacaktık.
şimdiye kadar gözlenen 1000’den fazla kuyrukluyıldızınkinden farklıydı. 1 Aralık’ta ISON LASCO-C3
kamerasının görüş alanından artık bir kuyrukluyıldız olarak değil çekirdeği buharlaşmış, kayasal yapısı dağılmış sönük bir gökcismi halinde çıktı. Bundan sonra şanslı gökyüzü fotoğrafçılarının yakaladığı görüntülerden hatırlanacak olan ISON’a veda
edip, gözlerimizi şu sıralar çıplak gözle de görülebilen Lovejoy kuyrukluyıldızına çevirebiliriz.
ISON’un günberi geçişinin görüntülerden oluşturulan videosuna buradan ulaşabilirsiniz.
Günberi geçişine günler kala, ISON’un hız, konum ve parlaklık değerleri anlık olarak yayınlanıyordu ancak kimse 28 Kasım’dan sonra ne olacağını kesin olarak bilmiyordu. NASA’da çalışan biliminsanları bu geçiş için özel bir canlı yayın yaptı.
SDO, SOHO ve STEREO uydularından alınan görüntüler birer birer yayınlandı. ISON, SOHO’nun
LASCO-C2 kamerasının görüş alanına girdikten
sonra nefesler tutuldu. Artık Güneş’e en yakın konumundaydı. Neredeyse 1 milyon km’den daha
yakındı ve hızı saatte 1.4 milyon km’ye ulaşmıştı.
Bu yüksek hızı sayesinde Güneş’ten kurtulmayı başardı ama parlaklığı oldukça azaldı.
29 Kasım’da ISON hala hayatta olduğunu kanıtlamaya çalışıyordu. Çekirdeğinin kısa süreliğine
de olsa tekrar parlaması, Aralık ayı içinde çıplak
gözle değilse bile teleskoplarla görülebileceğine
dair umutları arttırdı. ISON’un parlaklık değişimi,
ISON’un Uluslararası Uzay İstasyonu’nda görevli
astronotlar tarafından alınmış görüntüsü. © NASA
ISON’un günberi geçişine ait 162 görüntünün birleştirilmesi. Yıldız izleri, Güneş ve ISON aynı karede
görülüyor. © ESA/NASA/Uğur İkizler
Kaynaklar: www.isoncampaign.org
www.cometison2013.co.uk
www.universetoday.com
www.nascom.nasa.gov
www.nasa.gov
KASIM 2013
7
Lovejoy Kuyrukluyıldızı (C/2013 R1)
Süleyman Fİşek
Lovejoy’un 5 Aralık gecesi Mudanya’dan (Bursa) çekilen fotoğrafı. © Uğur İkizler (www.ikizler.org)
Tüm gözler “Yüzyılın Kuyrukluyıldızı” olması
beklenen ISON’a çevrilmişken, Lovejoy gökyüzünde yoluna sessizce devam ediyordu. ISON’un
Güneş’in yakınından geçerken parçalanmasıyla
birlikte şimdi gözler Lovejoy’a çevrildi.
ISON’un yarattığı düş kırıklığı ile “bir kuyrukluyıldız göremedik” diye üzülmek için henüz erken. ISON ile birlikte gökyüzünde yeralan, çıplak
gözle görülebilir olmasına rağmen ISON’un gölgesinde kalan Lovejoy şimdi amatör astronomların hedefi halinde.
joy (C/2013 R1) kuyrukluyıldızını 7 Eylül 2013’te, 20
cm açıklığa sahip bir Schmidt-Cassegrain teleskop
ile keşfetti.
19 Kasım’da Dünya’ya en yakın konumunda
bulunan Lovejoy, yaklaşık 59 milyon km yakınımızdan geçti ve 25 Aralık’ta Güneş’in 0.8 Astronomik Birim (120 milyon km) yakınından geçecek.
Lovejoy kuyrukluyıldızını keşfeden kişi aslında tanıdık: Terry Lovejoy. Daha önce de üç kuyrukluyıldız keşfetmiş (C/2007 E2 – Lovejoy, C/2007
K5 – Lovejoy, C/2011 W3 – Lovejoy ) Avustralyalı bir
amatör astronom. Terry Lovejoy geçtiğimiz Kasım
Ayı’nda çıplak gözle farkedilebilir hale gelen Love-
Lovejoy kuyrukluyıldızının Aralık Ayı boyunca
gökyüzündeki konumu. © SkyMap, Chris Marriott
Lovejoy kuyrukluyıldızı ve M44 açık yıldız kümesi.
© NASA/APOD/Damian Peach
Kaynaklar: www. earthsky.org
en.wikipedia.org
apod.nasa.gov
8
Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
Bu aykİ gökyüzü
Süleyman Fİşek
2013 yılının son ayında, gökyüzünde iki göktaşı yağmuru, bir kuyrukluyıldız (C/2013 R1 - Lovejoy) ve gezginler bizleri bekliyor.
Eğer bir tenis raketiniz varsa kullanmanın tam
zamanı! Çünkü 13 Aralık’ı 14 Aralık’a bağlayan gece
gerçekleşecek olan İkizler (Geminid) göktaşı yağmurunda, açık bir gece ve karanlık bir gökyüzünde
saatte 120 göktaşı sayabilirsiniz. 22 Aralık gecesi
gerçekleşecek Büyük Ayı (Ursid) göktaşı yağmurunda ise saatte en fazla 10 göktaşı görebilirsiniz.
Bu ay Merkür, yalnızca ilk hafta sabah gökyüzünde gözlenebiliyor, daha sonra gökyüzünde
alçalarak gözlenemeyecek duruma geliyor. Sabah
gökyüzünün bir başka misafiri ise Satürn. Teleskobunuzu kendisine çevirdiğinizde görüntüsü ile sizi
büyüleyebilen gezgin ilk günlerde gündoğumundan bir buçuk saat önce doğu ufkunda yerini alıyor. İlerleyen günlerde daha da erken doğan gezegen, ayın sonlarına doğru gündoğumundan yaklaşık üç saat önce doğmuş oluyor.
Gece gökyüzünde yeralan en parlak ikinci
gökcismimiz ise Venüs. Günbatımından sonra yaklaşık üç saat boyunca gökyüzünde yeralıyor. Günler ilerledikçe bu süre azalarak bir buçuk saate kadar düşüyor. Sistemimizin en büyük gezegeni Jüpiter, ayın ilk günlerinde gün batımından bir süre
sonra doğarken, zaman geçtikçe daha erken doğarak, tüm gece bizlere eşlik etmeye başlıyor. Kızıl
gezegen Mars ise Aralık Ayı boyunca gece yarısı civarı doğarak, gökyüzündeki yerini alıyor.
Ay Takvİmİ
Yenİay
İlkdördün
Dolunay
Son dördün
3 Aralık 2013
9 Aralık 2013
17 Aralık 2013
25 Aralık 2013
KASIM 2013
9
1 Aralık 2013, saat 23:00
15 Aralık 2013, saat 22:00
30 Aralık 2013, saat
21:00 için gökyüzü
Not: Yıldızlar, her gece yaklaşık 4 dakika daha geç doğarlar. Dolayısıyla her 15 günlük bir periyotta
(15x4’=60’) 1 saatlik değişimle (gecikmeyle) aynı gökyüzünü görürüz. Bundan dolayı 15 günde bir, 1 saat
öncesi aynı gökyüzüdür.
10
Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
Kaynaklar: TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Stellarium
KASIM 2013
11
İ.Ü.F.F. Amatör Astronomlar Kulübü
(AAK)
yayın ekİbİ
1991 yılında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü öğrencileri
tarafından kurulmuş olan AAK Türkiye’nin ilk amatör astronomi kulüplerinden biridir.
İstanbul Üniversitesi bünyesinde, kulübe üye olan öğrencileriyle birlikte faaliyetlerini sürdürmekte
olan AAK, tüm üniversite öğrencilerinin katılımına açık olan “Haftalık Etkinlik”lerin yanı sıra düzenli
olarak halka açık etkinlikler de düzenlemektedir. Ayrıca yapılan davetler üzerine ilköğretim ve ortaöğretim
okullarında özel etkinlikler düzenlemektedir. Özellikle geleneksel olarak her yıl düzenlediği “Mayıs
Etkinlikleri” ile birçok amatör astronomi meraklısını bir araya getirmektedir.
Bugüne kadar yaptığımız etkinlikler sadece seminerle sınırlı olmayıp; diğer üniversite kulüpleriyle
birlikte göktaşı gözlem kampları, İstanbul Astronomi Kulüpleri ile birlikte Yuri Gecesi organizasyonu ve
çeşitli gözlem etkinlikleri de bunların arasında sayılabilir. En son gözlemsel etkinliğimiz 2012 yılında
gerçekleşen Venüs Geçişi gözlemi olmuştur.
AAK aynı zamanda astronomi öğrencilerinin bilgi ve görgülerinin artması ve gelecek plânları için
yardımcı olması için çeşitli araştırma merkezleri ve laboratuvarlara geziler düzenlemektedir. AAK ekibi
son yıllarda yoğun bir şekilde Ulusal Gökyüzü Gözlem Şenliği’nin organizasyonunda ve yürütülmesinde
de görev almaktadır.
İ.Ü.F.F. Amatör Astronomlar Kulübü’nün hedeflerinden en önemlisi; doğru bilgiyi halka ulaştırmak
ve popüler bilimin araçları ile bilime meraklı bir kitle oluşmasına katkıda bulunmaktır. AAK, ancak bu
sayede bir bilim toplumu olabileceğimize inanmaktadır.
İletişim ve etkinlikler hakkında bilgi almak için:
Yer : İ.Ü. Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, İ.Ü. Merkez Kampüsü, Beyazıt
Telefon : 0212-440 00 00 - 10398
Faks : 0212-440 03 70
E-Posta : [email protected]
Ağ : http://astronomi.istanbul.edu.tr/aak
Ayrıca, sosyal paylaşım ağı olan “facebook”ta “İ.Ü.F.F. Amatör Astronomlar Kulübü” adlı grubumuza
katılabilir ve aynı adı taşıyan sayfamızı beğenebilirisiniz.
Gökyüzünüz açık olsun…
12
Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni