para banka finansal sistem
advertisement
PARA BANKA VE FİNANSAL SİSTEM Doç. Dr. Mehmet GÜNAL Ankara-2012 Bu kitabın tüm hakları yazarına ve yayıncısına aittir. 4. Baskı, Ocak 2012 1. Baskı, 2006 Yeni Dönem Yayınları ISBN 978-975-267-611-4 Genel Yayın Yönetmeni Cuma AĞCA Grafik‐Tasarım Nihal ÖZGEN Kapak Tasarım Mehmet FİDANCI Baskı & Cilt Berikan Ofset Matbaa Maltepe / ANKARA BERİKAN YAYINEVİ Eti Mah. GMK. Bulvarı Bulvar Apt. No: 80/1 Maltepe / ANKARA Tel: (0312) 232 62 18 Fax: (0312) 232 14 99 ÖNSÖZ Öğrencilik yıllarımda hep çok sayfalı kitaplara önyargıyla bakmıştım. Daha baştan pek içim ısınmazdı. Çok önemli bilgiler içerse de kitapların içerdiği bilgiler ilgimi çekmezdi. Atılım, Bilkent, Ankara ve Gazi Üniversitesinde verdiğim benzer derslerde referans olarak önerdiğim kitaplar için kendi öğrencilerimin de aynı şeyleri hissettiğini gözlemledim. Bu bağlamda, öğrencilerimin talepleri ve benim bu taleplere uyarak farklı bir ders ve başvuru kitabı hazırlama isteğim elinizdeki kitabın ortaya çıkmasını sağladı. Bu çerçevede kitap birçok kitapta eksik olduğunu tespit ettiğimiz, Türkiye’deki finansal sistem ve kuruluşlar ile parasal ve finansal gelişmelere de önem veren bir yaklaşımla hazırlanmıştır. Böyle bir yaklaşımı benimsememizde, tam zamanlı öğretim üyeliğine geçmeden önce finansal sistemin en önemli kurumu olan ve para politikasının uygulanmasından sorumlu olan Merkez Bankası’nda 14 yıl kadar çalışmış olmanın da önemli katkısı olmuştur. Para politikasının uygulanması konusundaki bilgi ve tecrübelerimizi de belli ölçüde yansıtmaya çalıştığımız kitaptan faydalananların hem teori, hem politika hem de güncel gelişmeler konusunda bilgi sahibi olmaları ve böylece ekonomik ve finansal konuları daha kolay anlamaları amaçlanmıştır. Bu çerçevede hazırlanan birinci baskının kısa sürede tükenmesi üzerine, kullanıcılardan gelen talep doğrultusunda güncellenmiş ve geliştirilmiş ikinci baskıyı hazırlamıştık. İkinci baskıda, kitapta yer alan bilgilerin güncellenmesinin yanı sıra bölüm sonlarına konulan grafik, tablo veya metinlerden oluşan ekler güncellenmişti. Ayrıca, para politikası açısından önemli bir husus olan enflasyon ve para ile ilişkisi konusunda bir bölüm eklenmişti. İkinci baskının da tükenmesi üzerine üçüncü baskıyı hazırlamak kaçınılmaz hale geldi. Üçüncü baskıda, Türkiye’de Finansal Sistem ve Bankacılık ile ilgili bölümlerde, finansal sektörde yaşanan gelişmeler ve bazı tablolar güncellenmiştir. Para Arzı, Para Politikası ve Merkez Bankası ile ilgili bölümlerde ise; para politikası, enflasyon hedeflemesi ve Merkez Bankası’ndaki gelişmelere ilişkin veri ve içerik güncellemesi yapılmıştır. Ayrıca gelişmelere paralel olarak eklerde de güncelleme ve ilaveler yapılmıştır. Üçüncü baskının yapılmasından sonra son yıllarda yaşanan küresel kriz daha da derinleşti ve Avrupa’da Euro krizi ve bazı ülkelerde borç krizleri yaşandı. Para ve sermaye piyasalarındaki gelişmeler tüm dünyayı ve Türkiye’yi etkiledi. Kitabın elinizdeki dördüncü baskısında, yaşanan bu gelişmelere paralel olarak ilgili bölümlerde ve eklerde güncellemeler ve ilaveler yapılmış, ayrıca bazı bölümler gözden geçirilmiş ve genişletilmiştir. TEŞEKKÜR Bu kitabın ortaya çıkmasında beni teşvik eden, başta öğrencilerim olmak üzere, meslektaşlarıma ve diğer tüm dostlarıma teşekkür ediyorum. Kitabın yazımı ve düzeltilmesi aşamasında çok emeği geçen arkadaşlarıma; ayrıca kitabın baskısında emeği geçen Berikan Yayınevi çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak; her zaman fedakarlık yapmak zorunda kalan ve zamanlarından çaldığım oğullarım Turgutalp ve Mete Kaan ile eşim Sunay’a ve manevi desteğini hiçbir zaman esirgemeyen Anneme sonsuz şükranlarımı sunuyorum. KISA İÇİNDEKİLER KISIM I PARA BANKA VE FİNANSAL SİSTEME GİRİŞ...............................................................1 1 Para Banka ve Finansal Piyasaların Önemi ........................................................3 2 Finansal Sistem: Piyasalar ve Araçlar ...............................................................17 3 Faiz Oranları ve Para.......................................................................................35 4 Faiz Oranlarının Belirlenmesi..........................................................................49 KISIM II FİNANSAL PİYASALAR VE KURULUŞLAR .................................................................71 5 Parasal ve Finansal Kuruluşlar .........................................................................73 6 Uluslararası Finansal Kuruluşlar.......................................................................93 7 Türev Piyasaları ve Ürünleri ..........................................................................107 KISIM III TÜRKİYE’DE FİNANSAL SİSTEM VE BANKACILIK ...................................................129 8 Türkiye’de Finansal Sistem ............................................................................131 9 Türkiye’de Bankacılık Sektörü .......................................................................169 10 Bankacılık Sektörünün Ekonomik Analizi ......................................................201 11 Türkiye’de Bankacılık Krizleri........................................................................225 12 Dünyada ve Türkiye’de Mevduat Sigorta Sistemleri .......................................239 13 Banka Birleşme ve Devirleri ..........................................................................261 KISIM IV PARA ARZI, PARA POLİTİKASI VE MERKEZ BANKASI.............................................277 14 Para Arzı .......................................................................................................279 15 Para Arzının İçselliği .....................................................................................309 16 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: Yapısı, Rolü, Görev ve Yetkileri...........331 17 Türkiye’de Para Politikası ve Merkez Bankası’nın Rolü ..................................349 18 Para ve Enflasyon ..........................................................................................385 19 Türkiye’de Para Arzı Süreci ve Para Politikası Araçları ...................................415 KISIM V PARA TEORİSİ .........................................................................................................433 20 Para Talebi....................................................................................................435 21 Paraya Keynesgil Yaklaşım ve IS-LM Modeli ..................................................453 22 Para ve Maliye Politikalarının Etkileri ............................................................475 23 Paranın Üretim ve Fiyatlara Etkisi: Toplam Talep ve Arz ................................493 İÇİNDEKİLER KISIM I PARA BANKA VE FİNANSAL SİSTEME GİRİŞ 1 PARA BANKA VE FİNANSAL PİYASALARIN ÖNEMİ ..............................................3 1.1. Paranın Ekonomideki Yeri ve Önemi ..............................................................5 Para ve Üretim İlişkisi.....................................................................................5 Para ve Enflasyon İlişkisi.................................................................................5 Para ve Faiz Oranları İlişkisi ...........................................................................6 Para ve Döviz Kurları İlişkisi...........................................................................6 Para ve Bütçe Açıkları İlişkisi ..........................................................................6 1.2. Paranın Tanımı ve Ölçümü.............................................................................7 Para Arzı Tanımları.........................................................................................7 1.3. Paranın Özellikleri ve İşlevleri........................................................................8 Paranın Temel Özellikleri...............................................................................8 Paranın İşlevleri..............................................................................................9 1.4. Para Standartları ...........................................................................................10 Mal Para.......................................................................................................11 Temsili Para .................................................................................................11 Kağıt Para .....................................................................................................12 Banka Parası ve Çek .....................................................................................12 Elektronik Para .............................................................................................12 1.5. Finansal Piyasalar ve Kuruluşların Önemi .....................................................13 Özet.............................................................................................................15 Anahtar Kelimeler ........................................................................................15 Sorular .........................................................................................................16 2 FİNANSAL SİSTEM: PİYASALAR VE ARAÇLAR .....................................................17 2.1. Finansal Sistemin Yapısı ve Rolü...................................................................19 2.2. Finansal Piyasaların Sınıflandırması ..............................................................20 Para Piyasaları- Sermaye Piyasaları ...............................................................20 Birincil Piyasalar-İkincil Piyasalar..................................................................20 Organize Piyasalar- Tezgahüstü Piyasalar .....................................................21 Spot Piyasalar-Vadeli İşlem Piyasaları ...........................................................21 2.3. Uluslar Arası Finansal Piyasalar ....................................................................21 Döviz Piyasası ..............................................................................................22 Eurocurrency Piyasası...................................................................................22 Eurokredi Piyasası ........................................................................................23 Eurobond Piyasası ........................................................................................23 Uluslar Arası Menkul Kıymet Borsaları..........................................................23 2.4. Finansal Araçlar............................................................................................23 2.5. Para Piyasaları ...............................................................................................24 Para Piyasalarının Temel Özellikleri .............................................................24 Para Piyasası Araçları....................................................................................25 Hazine Bonoları ...........................................................................................25 Finansman Bonosu .......................................................................................26 Pazarlığa Dayalı Mevduat Sertifikaları...........................................................26 Repo Sözleşmeleri........................................................................................26 Kabul Kredisi................................................................................................27 Bankalararası Para Piyasası Fonları................................................................27 Eurodolar Mevduatı ......................................................................................28 2.6. Sermaye Piyasaları.........................................................................................28 Sermaye Piyasalarının Temel Özellikleri.......................................................28 Sermaye Piyasası Araçları .............................................................................29 Hisse Senetleri..............................................................................................29 İpotek Senetleri ............................................................................................29 Devlet Tahvilleri...........................................................................................30 Şirket Tahvilleri ............................................................................................30 Yerel Yönetim Tahvilleri ...............................................................................30 Ticari ve Tüketici Kredileri............................................................................30 Özet.............................................................................................................32 Anahtar Kavramlar........................................................................................33 Sorular .........................................................................................................33 3. FAİZ ORANLARI VE PARA ...................................................................................35 3.1. Faiz Oranlarının Önemi ................................................................................37 3.2. Faiz Oranlarının Hesaplanması......................................................................37 Ödeme Zamanlarına Göre Faiz Oranları.......................................................37 Basit Kredi....................................................................................................38 Sabit Ödemeli Kredi .....................................................................................38 Kuponlu Tahviller.........................................................................................38 İskontolu Tahvil............................................................................................38 Bugünkü Değer ............................................................................................38 Vadeye Kadar Getiri .....................................................................................40 Basit Kredi....................................................................................................40 Sabit Ödemeli Kredi .....................................................................................40 Kuponlu Tahvil.............................................................................................41 İskontolu Tahvil............................................................................................41 3.3. Getiri ve Faiz Oranının Farkı ........................................................................42 3.4. Reel Faiz ve Nominal Faiz Arasındaki Fark ...................................................43 3.5. Portföy Tercihleri..........................................................................................44 Portföy Tercihlerini Etkileyen Faktörler .........................................................44 Servet...........................................................................................................44 Beklenen getiri .............................................................................................44 Risk..............................................................................................................44 Likitide.........................................................................................................45 Portföy Tercihleri Teorisi ..............................................................................45 Özet.............................................................................................................46 Anahtar Kavramlar........................................................................................47 Sorular .........................................................................................................47 4. FAİZ ORANLARININ BELİRLENMESİ....................................................................49 4.1. Faiz Teorilerine Genel Bakış.........................................................................51 Klasik Faiz Teorisi ........................................................................................51 Ödünç Verilebilir Fonlar Teorisi ve Wicksel’in Katkısı ..................................52 Keynesin Likidite Tercihi Teorisi ...................................................................52 Hicks-Hansen’in Faiz Oranları Teorisi: IS-LM Analizi....................................53 Tobinin Portföy Teorisi .................................................................................54 4.2. Ödünç Verilebilir Fonlar Teorisi ...................................................................54 Talep Eğrisi...................................................................................................54 Arz Eğrisi......................................................................................................56 Tahvil Piyasasında Denge .............................................................................57 Tahvil Arz ve Talebinden Ödünç Verilebilir Fonlara Geçiş ...........................57 4.3. Tahvil Piyasasında Denge Faiz Haddinde Değişmeler...................................59 Tahvil Talebinde kaymalar............................................................................59 Tahvil Arzında Kaymalar ..............................................................................60 4.4. Likidite Tercihi Teorisi ..................................................................................61 4.5. Para Piyasasında Denge Faiz Haddinde Değişmeler......................................64 Para Talebinde Kaymalar ..............................................................................64 Gelir Etkisi ...................................................................................................64 Fiyat-Düzeyi Etkisi........................................................................................64 Para Arzında Kaymalar .................................................................................65 4.6. Uluslar Arası Finansal Piyasalar ve Faiz Oranı...............................................65 Özet.............................................................................................................68 Anahtar Kavramlar........................................................................................69 Sorular .........................................................................................................69 KISIM II FİNANSAL PİYASALAR VE KURULUŞLAR 5 Parasal ve Finansal Kuruluşlar...............................................................................73 5.1. Merkez Bankaları .........................................................................................76 Merkez Bankalarının Temel Görev ve Fonksiyonları .....................................76 Merkez Bankalarının Rolü ve Bağımsızlık Sorunu .........................................77 Merkez Bankalarının Para Politikası Araçları .................................................78 Açık Piyasa İşlemleri.....................................................................................79 Doğrudan alım .............................................................................................79 Doğrudan satım............................................................................................79 Repo ............................................................................................................79 Ters repo ......................................................................................................79 Reeskont Penceresi.......................................................................................80 Kanuni Karşılıklar .........................................................................................80 5.2. Bankalar .......................................................................................................80 Bankaların Fon Kaynakları (Yükümlülükler) ..................................................81 Vadesiz Mevduat:.........................................................................................81 Tasarruf Mevduatı.........................................................................................81 Vadeli Mevduat............................................................................................81 Para Piyasası Mevduatı .................................................................................82 Repo Sözleşmeleri........................................................................................82 Bankalararası Para Piyasası Fonları................................................................82 Merkez Bankalarından Sağlanan Fonlar (Reeskont Kredileri) .........................82 Eurodolar Piyasasından Borçlanma ...............................................................82 Banka Tahvilleri ...........................................................................................82 Banka Sermayesi ..........................................................................................82 Bankaların Fon Kullanımları (Varlıklar) .........................................................83 Nakit ............................................................................................................83 Krediler ........................................................................................................83 Portföy Yatırımları ........................................................................................83 Bankalararası Piyasada Satılan Fonlar............................................................83 Repo Sözleşmeleri........................................................................................84 Eurodolar Kredileri .......................................................................................84 Sabit Varlıklar...............................................................................................84 Bilanço Dışı Faaliyetler.................................................................................84 Bankaların Yönetimi .....................................................................................84 Bankaların Denetimi.....................................................................................85 5.3. Banka Dışı Finansal Kuruluşlar .....................................................................85 Sigorta Şirketleri ...........................................................................................86 Emeklilik Fonları ..........................................................................................86 Finansman Şirketleri .....................................................................................86 Aracı Kurumlar .............................................................................................87 Yatırım Fonları .............................................................................................87 Yatırım Ortaklıkları.......................................................................................88 Kredi Birlikleri ..............................................................................................88 Özet.............................................................................................................90 Anahtar Kavramlar........................................................................................91 Sorular .........................................................................................................92 6 ULUSLARARASI FİNANSAL KURULUŞLAR..........................................................93 6.1. Uluslararası Para Fonu (IMF).........................................................................95 6.2. Dünya Bankası (IBRD) ..................................................................................97 Uluslararası Finansman Kurumu (IFC) ...........................................................98 Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) ...............................................................98 Çok Taraflı Yatırım Garanti Kurumu (MIGA) .................................................98 Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID)........................99 6.3. Dünya Ticaret Örgütü...................................................................................99 6.4. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD)..........................................100 6.5. Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS)...........................................................100 6.6. Avrupa Merkez Bankası (ECB) ve Avrupa Merkez Bankaları Sistemi (ESCB).101 Kuruluşu ve Yapısı......................................................................................101 Para Politikası Araçları................................................................................102 Açık Piyasa İşlemleri...................................................................................102 Merkez Bankası İmkanları ..........................................................................103 Zorunlu Karşılıklar......................................................................................103 Ulusal Merkez Bankalarının (NCB) Rolü .....................................................103 Özet...........................................................................................................105 Anahtar Kavramlar......................................................................................106 Sorular .......................................................................................................106 7 Türev Piyasaları ve Ürünleri ...............................................................................107 7.1. Future Sözleşmeleri ....................................................................................109 Finansal Future Sözleşmesi Niçin Alınıp Satılır? ..........................................110 Future Sözleşmelerle Spekülasyon ..............................................................110 Future Sözleşmelerle Riskten Korunma (HEDGING) ...................................110 Tahvil Endeksi Future Sözleşmeleri.............................................................111 Hisse Senedi Endeksi Future Sözleşmeleri...................................................111 Future Sözleşmelerinin Taşıdığı Riskler.......................................................112 Piyasa Riski: ...............................................................................................112 Baz (Basis) Riski: ........................................................................................112 Likidite Riski:..............................................................................................112 Kredi Riski:.................................................................................................112 Erken Ödeme Riski:....................................................................................112 Operasyonel Risk: ......................................................................................112 7.2. Opsiyon Sözleşmeleri.................................................................................112 Hisse Senedi Endeksi Opsiyonları...............................................................113 Future Sözleşmeleri Opsiyonları .................................................................114 7.3. Faiz Oranı Türevleri ...................................................................................114 Faiz Oranı Swapları....................................................................................114 Faiz Oranı Tavan, Taban ve Yakası .............................................................116 7.4. Döviz Türevleri ..........................................................................................117 Forward Sözleşmeleri .................................................................................118 Döviz Future Sözleşmeleri..........................................................................118 Döviz Swapları...........................................................................................119 Döviz Opsiyonları......................................................................................119 7.5. Türkiye’de Türev Piyasası ve Ürünleri.........................................................120 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasının (VOB) Kuruluşu ..................................120 VOB’da Sözleşme Türleri ...........................................................................120 VOB’da Piyasalar .......................................................................................121 VOB’da Pazarlar.........................................................................................121 VOB’da İşlem Sistemi (VOBİS) ...................................................................122 Özet...........................................................................................................125 Anahtar Kavramlar......................................................................................126 Sorular .......................................................................................................127 KISIM III TÜRKİYE’DE FİNANSAL SİSTEM VE BANKACILIK 8 TÜRKİYE’DE FİNANSAL SİSTEM ........................................................................131 8.1. Finansal Sistemin Yapısı...........................................................................133 8.2 Finansal Sistemde Gelişmeler ..................................................................133 8.3. Kamu Kesiminin Finansal Sistemdeki Rolü ...............................................137 8.4. Türk Finansal Sisteminin Düzenleyici ve Denetleyici Kurumları ...............137 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB)...........................................137 Hazine Müsteşarlığı .................................................................................138 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Kurulu .........................140 Kurum ve Yapısı ......................................................................................140 Kurum’un Görev ve Yetkileri ...................................................................141 Kurum’un Teşkilat Yapısı .........................................................................142 Başkan Yardımcılarının Görev, Yetki ve Sorumlulukları............................142 Kurum Hizmet Birimleri...........................................................................142 Türkiye Bankalar Birliği (TBB) ..................................................................143 Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) .................................................................144 8.5. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB)...........................................146 8.6. Bankalar ..................................................................................................147 8.7. Özel Finans Kurumları (ÖFK) (Katılım Bankaları).....................................148 8.8. Yetkili Müesseseler ..................................................................................149 8.9. Sigorta Şirketleri.......................................................................................150 Türkiye Reasürans Şirketleri Birliği ...........................................................151 Sigorta ve Reasürans Şirketleri..................................................................151 Sigorta Aracı Kuruluşları ..........................................................................152 Sigorta Acenteleri ....................................................................................152 Sigorta ve Reasürans Brokerleri ................................................................152 Sigorta Prodüktörleri ................................................................................153 Sigorta Çeşitleri........................................................................................153 8.10. Finansal Kiralama (Leasıng) Şirketleri .......................................................154 1) Yurtiçi Finansal Kiralama İşlemleri .......................................................155 2) Sınırötesi Finansal Kiralama İşlemleri (Cross-Border Leasing) ...............155 8.11. Faktöring Şirketleri...................................................................................155 8.12. Forfeıtıng Şirketleri ..................................................................................157 8.13. Finansman Şirketleri ................................................................................157 8.14. Aracı Kurumlar ........................................................................................159 Halka Arza Aracılık:.................................................................................159 Alım Satıma Aracılık: ...............................................................................159 8.15. Yatırım Fonları.........................................................................................160 8.16. Yatırım Ortaklıkları ..................................................................................161 8.17. Yatırım Danışmanlığı ...............................................................................162 8.18. Portföy Yöneticiliği ..................................................................................163 8.19. Genel Finans Ortaklıkları (GFO) ..............................................................163 Özet ........................................................................................................165 Anahtar Kavramlar ...................................................................................167 Sorular.....................................................................................................168 9 TÜRKİYE’DE BANKACILIK SEKTÖRÜ.................................................................169 9.1. BANKACILIĞIN TARİHÇESİ.....................................................................171 Osmanlı Döneminde Bankacılık ..............................................................171 Cumhuriyet Döneminde Bankacılık .........................................................172 1923-1979: Kamu ve Özel Bankaların Kuruluş ve Gelişim Dönemi .........173 1980-1990: Bankacılıkta Serbestleşme ve Dışa Açılma Dönemi ...............174 1990-1998: Holding Bankacılığı ve Hazine Finansörlüğü Dönemi ...........175 1999-2002: Krizler, BDDK ve TMSF’nin Banka Patronluğu Dönemi.........178 2003-2006: Bankacılıkta Yabancı Sermaye Dönemi .................................179 9.2. Özel Finans Kurumları (Katılım Bankaları)................................................180 Özel Finans Kurumlarının Kuruluşu ve Gelişimi.......................................181 Özel Finans Kurumlarının Faaliyetleri ve Finans Kesimindeki Yeri...........183 9.3. Bankacılık Sektörünün Yapısı ve Rolü ......................................................184 Bankacılık Sektörünün Yapısı...................................................................184 Türkiye’de Bankaların Rolü......................................................................185 9.4. Bankaların Denetimi ................................................................................185 Eski Denetim Sistemi ...............................................................................186 4389 Sayılı Bankalar Kanunu’na Göre Denetim Sistemi ...........................187 9.5. Bankaların Yasal Yükümlülükleri..............................................................187 Zorunlu Karşılıklar ...................................................................................188 Yabancı Para Net Genel Pozisyon / Sermaye Tabanı Standart Rasyosu ....189 Krediler ve Alacaklar İçin Ayrılacak Karşılıklar .........................................190 Genel Kredi ve İştiraklerle İlgili Sınırlamalar.............................................191 Diğer Yükümlülükler: Sermaye Yeterliliği Oranı, Kur Riski Oranı ve Zorunlu Döviz Devir Oranı...............................................192 Özet ........................................................................................................196 Anahtar Kavramlar ...................................................................................198 Sorular.....................................................................................................198 10 BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN EKONOMİK ANALİZİ ..........................................201 10.1. BANKACILIK SEKTÖRÜN TEMEL SORUNLARI .......................................203 Oligopolistik Yapı: Rekabet Yetersizliği....................................................203 Grup veya Holding Bankacılığı ................................................................204 Denetimin Yetersizliği ve Etkin Olmaması ...............................................204 Türkiye’nin Ekonomik Yapısı: Yüksek Kamu Açıkları ve Enflasyon...........206 Kamunun Finansal Sistemdeki Belirleyiciliği ............................................207 Kamu Bankalarının Sektördeki Ağırlığı .....................................................207 Tasarruf Mevduatı Sigorta Sisteminin Yetersizliği ve Mevduata %100 Güvence Verilmesinin Getirdiği Sorunlar.......................................208 Ölçeğin Küçüklüğü ve Dışa Açık Olmama ...............................................209 10.2. Bankacılık Sektörünün Yeniden Yapılandırılması......................................210 Kamu Bankalarının Yeniden Yapılandırılması...........................................211 Kamu Bankalarına İlişkin Yasal Düzenlemeler..........................................211 Finansal ve Operasyonel Yeniden Yapılandırma İçin Alınan Önlemler .....212 TMSF Bünyesindeki Bankaların Yeniden Yapılandırılması ........................213 Özel Sermayeli Bankaların Yeniden Yapılandırılması ...............................216 10.3. Çözüm Önerileri .....................................................................................216 Kapsamlı Bir Reform Önerisi: Mali Piyasalar Yüksek Kurulu .....................216 Risk Ölçümü ve Riske Dayalı Prim Sistemi...............................................218 Özet ........................................................................................................221 Anahtar Kavramlar ...................................................................................223 Sorular.....................................................................................................223 11 TÜRKİYE’DE BANKACILIK KRİZLERİ ..................................................................225 11.1. Bankacılık Krizlerinin Nedenleri, Etkileri ve Önlenmesi ...........................227 Bankacılık Krizlerinin Nedenleri ve Etkileri ..............................................227 Bankacılık Krizlerinin Önlenmesi.............................................................229 11.2. Türkiye’de Bankacılık Krizleri ..................................................................229 1929-1945 Dönemi .................................................................................230 1958-1964 Dönemi .................................................................................231 1980-1988 Dönemi .................................................................................232 1993-2001 Dönemi .................................................................................232 Özet ........................................................................................................235 Anahtar Kavramlar ...................................................................................236 Sorular.....................................................................................................237 12 DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE MEVDUAT SİGORTA SİSTEMLERİ.........................239 12.1. Mevduatın Sigortalanması ve Önemi .......................................................241 12.2 Türkiye’de Mevduat Sigortası Uygulaması: Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu................................................................242 Tarihçe ....................................................................................................242 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) ....................................................243 Fon’un Kuruluşu ......................................................................................244 Fon’un Hukuki Yapısı ve Denetimi ..........................................................244 Fon’un İdare ve Temsili ...........................................................................244 Fon’un Görev ve Yetkileri ........................................................................245 Fon’un Teşkilat Yapısı..............................................................................246 Fon’un Kaynakları ve Kullanımı ...............................................................247 12.3. Mevduat Sigortasında Riske Dayalı Prim Sistemi ......................................249 Mevduat Sigortasının Doğurduğu Risk ve Riske Dayalı Prim Sistemi.........249 ABD’de Riske Dayalı Prim Sistemi ve CAMEL Derecelendirmesi.............250 Risk Ölçümü ve Riske Dayalı Prim Sisteminin Türkiye’de Uygulanabilirliği ....................................................................251 Özet ........................................................................................................257 Anahtar Kelime........................................................................................259 Sorular.....................................................................................................259 13 BANKA BİRLEŞME VE DEVİRLERİ.......................................................................261 13.1. Banka Birleşmelerinin Nedenleri ve Etkileri .............................................263 Banka Birleşmelerinin Nedenleri..............................................................264 Banka Birleşmelerinin Etkileri ..................................................................264 13.2. Dünyada Banka Birleşmeleri....................................................................265 13.3. Türkiye’de Banka Birleşmeleri ve Etkileri .................................................267 Türk Bankacılık Sektöründe Yabancı Sermaye Girişleri.............................269 Özet ........................................................................................................274 Anahtar Kavramlar ...................................................................................275 Sorular.....................................................................................................276 KISIM IV PARA ARZI, PARA POLİTİKASI VE MERKEZ BANKASI 14 PARA ARZI.........................................................................................................279 14.1. Para Arzı Süreci ve Merkez Bankasının Rolü ............................................281 Para Arzı Sürecinin Aktörleri....................................................................281 Merkez Bankalarının Temel Fonksiyonları ve Bilançosu ...........................281 Yükümlülükler:........................................................................................282 Dolaşımdaki para (Emisyon).....................................................................282 Rezervler .................................................................................................282 Varlıklar...................................................................................................283 Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS): ......................................................283 Reeskont kredileri:...................................................................................283 14.2. Parasal Taban ve Kontrolü .......................................................................283 Parasal Taban ..........................................................................................283 Merkez Bankasının Açık Piyasa İşlemleri..................................................284 Bankadan Açık Piyasa Alımı.....................................................................284 Açık Piyasa Satışı .....................................................................................287 Mevduattan Nakite Kayışlar .....................................................................288 Reeskont Kredileri ...................................................................................289 Merkez Bankası Parasal Tabanı Ne Ölçüde Kontrol Edebilir? ...................290 14.3. Mevduat Çarpanı ve Mevduat Yaratma Süreci ..........................................291 Mevduat Yaratımı: Basit Model ................................................................291 Tek Bankanın Mevduat Yaratımı ..............................................................293 Bankacılık Sisteminde Mevduat Yaratımı..................................................294 Çarpan Mevduat Daralması......................................................................297 Çarpan Mevduat Yaratımı Formülü ..........................................................299 Basit Modelin Eleştirisi.............................................................................300 14.4. Para Arzının Belirleyicileri ve Para Çarpanı ..............................................301 Para Çarpanının Elde Edilişi .....................................................................301 Para Çarpanını Belirleyen Faktörler ..........................................................303 Zorunlu rezerv oranındaki (rD) değişiklikler.............................................304 Nakit tercih oranıdakı (c) değişiklikler ......................................................304 Aşırı rezerv oranıdaki (e) değişiklikler ......................................................304 Para Arzını Etkileyen Diğer Faktörler........................................................304 Borçlanılmamış Parasal Tabandaki MBn değişiklikler: ..............................305 Reeskont kredilerindeki (DL) değişiklikler: ...............................................305 Faiz oranları ............................................................................................305 Özet ........................................................................................................305 Anahtar Kavramlar ...................................................................................307 Sorular.....................................................................................................307 15 PARA ARZININ İÇSELLİĞİ..................................................................................309 15.1. İçsellikle İlgili Gelişmeler.........................................................................311 Nakit Okulu - Bankacılık Okulu Tartışması ve İçsellik Yaklaşımına Katkıları ...............................................................................312 Keynes ve İçsellik Yaklaşımı.....................................................................313 Paranın İçselliğinin Yeniden Gündeme Gelmesi ve Post-Keynesgil Teori ................................................................................313 15.2. İçsellikle İlgili Yaklaşımlar........................................................................316 Uyum Sağlayıcı İçsellik Teorisi ................................................................317 Yapısal İçsellik Teorisi..............................................................................317 15.3. Bankalar ve Para Arzının İçselliği: Kurumsal Analiz..................................320 15.4. Para Arzı-İş Çevrimleri İlişkisi ..................................................................321 15.5. İçselliğin Makroekonomik Etkileri ve Genel Değerlendirme .....................322 15.6. Türkiye'de Para Arzının İçselliği ve Etkileri ..............................................324 Özet ........................................................................................................327 Anahtar Kelimeler....................................................................................328 Sorular.....................................................................................................329 16 TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI: YAPISI, ROLÜ, GÖREV VE YETKİLERİ ........................................................................................331 16.1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın (TCMB) Kuruluşu ve Amacı ........333 16.2. TCMB’nin Yapısı ve Organları ...................................................................334 Genel Kurul.............................................................................................334 Banka Meclisi ..........................................................................................335 Banka Meclisinin Görev ve Yetkileri ........................................................335 Para Politikası Kurulu...............................................................................337 Para Politikası Kurulu’nun Görev ve Yetkileri...........................................337 Denetleme Kurulu ...................................................................................337 Başkanlık (Guvernörlük) ..........................................................................338 Başkan (Guvernör) ...................................................................................338 Görev, Temsil ve Yetki.............................................................................338 Başkan (Guvernör) Yardımcıları ...............................................................338 Yönetim Komitesi ....................................................................................338 Yönetim Komitesinin Görevleri................................................................339 İdare Merkezi ..........................................................................................339 Şubeler Teşkilatı ......................................................................................340 Yurtdışı Temsilcilikler ve Bürolar Teşkilatı................................................341 16.3. TCMB’nin Temel Görev ve Yetkileri ........................................................342 TCMB’nın Temel Görevleri;.....................................................................342 TCMB’nın Temel Yetkileri:.......................................................................342 TCBM’nın Başlıca Müşavirlik Görevleri: ..................................................343 16.4. TCMB'nin Rolü ve Bağımsızlığı ...............................................................344 Özet ........................................................................................................346 Anahtar Kavramlar ...................................................................................347 Sorular.....................................................................................................348 17 TÜRKİYE’DE PARA POLİTİKASI VE MERKEZ BANKASI’NIN ROLÜ ....................349 17.1. Türkiye Ekonomisinde Gelişmeler............................................................351 17.2. Para Politikası Uygulamaları ve Parasal Gelişmeler ..................................353 1950-1980 Dönemi .................................................................................353 1980-1989 Dönemi .................................................................................356 1989-1994: Krize Adım Adım ..................................................................359 5 Nisan Kararları ve Sonrası: Reel Ekonomiden Finansal Ekonomiye .......363 5 Nisan Kararları......................................................................................363 6 Eylül Kararları .......................................................................................366 1996-1998: Kısa Süreli Hükümetler Dönemi............................................369 1999-2000 Dönemi: Uyumlu Koalisyon, İstikrar Programı ve Krizler........372 Enflasyonu Düşürme programı .................................................................373 Kasım 2000 Krizi .....................................................................................373 Şubat 2001 Krizin Ortaya Çıkması ...........................................................374 Şubat 2001 Kriziyle İlgili Bazı Rakamsal Gerçekler .................................375 Krizin Sonuçlarının Değerlendirilmesi......................................................375 Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ve Para Politikası ................................376 2002-2005 Dönemi: Tek Parti İktidarı, Düşük Kur, Düşük Enflasyon ve TL’ye Geçiş ..............................................................378 Özet ........................................................................................................383 Anahtar Kavramlar ...................................................................................384 Sorular.....................................................................................................384 18 PARA VE ENFLASYON.......................................................................................385 18.1. Para ve Enflasyon İlişkisi ..........................................................................387 18.2. Enflasyonun Tanımı ve Ölçülmesi............................................................389 Enflasyonun Tanımı ................................................................................389 Enflasyonun Ölçülmesi ............................................................................389 Üretici Fiyat Endeksi ................................................................................389 Tüketici Fiyat Endeksi ..............................................................................390 Toptan Eşya Fiyat Endeksi ........................................................................390 GSMH Deflatörü ................................................................................391 18.3. Enflasyona İlişkin Teorik Yaklaşımlar........................................................391 Monetaristlere Göre Enflasyon .................................................................392 Keynesgillere Göre Enflasyon...................................................................393 Rasyonel Beklentiler ve Arz Yanlı Yaklaşım..............................................395 18.4. Enflasyonist Para Politikasının Orijinleri ...................................................397 Yüksek İstihdam Hedefleri ve Enflasyon ...................................................398 Maliyet Enflasyonu .................................................................................398 Talep Enflasyonu .....................................................................................399 Bütçe Açıkları ve Enflasyon......................................................................401 Hükümetin Bütçe Kısıtı ............................................................................401 Bütçe Açıkları ve Para Yaratma ................................................................402 18.5. Enflasyon Hedeflemesi ve Türkiye'de Uygulanması .................................403 Enflasyon Hedeflemesi Tanımı .................................................................403 Enflasyon Hedeflemesi Rejiminin Önkoşulları..........................................404 Enflasyon Hedeflemesinin Avantaj ve Dezavantajları ...............................407 Avantajları ...............................................................................................407 Dezavantajları .........................................................................................407 Enflasyon Hedeflemesinin Uygulanabilirliği.............................................408 Özet ........................................................................................................412 Anahtar Kavramlar ...................................................................................414 Sorular.....................................................................................................414 19 TÜRKİYE’DE PARA ARZI SÜRECİ VE PARA POLİTİKASI ARAÇLARI ...................415 19.1. Para Arzı Süreci .......................................................................................417 19.2. Türkiye'de Para Arzı Süreci......................................................................417 19.3. Parasal Tanımlar, TCMB Bilançosu ve Para Politikası Araçları ..................419 Parasal Tanımlar ......................................................................................419 Merkez Bankası Bilançosu ve Parasal Göstergeler ....................................420 Para Politikası Araçları .............................................................................422 Zorunlu Karşılık Oranı .............................................................................422 Reeskont Oranı........................................................................................423 Mevduat Faiz Oranı .................................................................................424 Açık Piyasa İşlemleri ................................................................................425 Doğrudan Alım :......................................................................................425 Doğrudan Satım :.....................................................................................425 Geri Satım Vaadiyle Alım (Repo)..............................................................426 Geri Alım Vaadiyle Satım (Ters Repo): .....................................................426 Bankalararası Para Piyasası Faiz Oranı .....................................................426 Zorunlu Döviz Devir Oranı ve Kuru ........................................................427 Para Politikası Araçlarının Kullanımı ........................................................427 Özet ........................................................................................................431 Anahtar Kavramlar ...................................................................................432 Sorular.....................................................................................................432 KISIM V PARA TEORİSİ 20 PARA TALEBİ .....................................................................................................435 20.1. Miktar Teorisi ..........................................................................................437 Fisher Yaklaşımı.......................................................................................437 Cambridge Yaklaşımı ...............................................................................439 Milton Friedman ve Modern Miktar Yaklaşımı..........................................440 20.2. Keynes’e Göre Para Talebini Etkileyen Unsurlar.......................................441 20.3. Keynesgil Yaklaşımda Gelişmeler: Baumol-Tobin Modeli........................444 İşlem Talebi .............................................................................................444 İhtiyati Talep............................................................................................447 Spekülatif Talep .......................................................................................447 20.4. Friedmanın Modern Miktar Teorisi İle Keynesgil Teorilerin Farklılıkları ....448 Özet ........................................................................................................449 Anahtar Kavramlar ...................................................................................451 Sorular.....................................................................................................451 21 PARAYA KEYNESGİL YAKLAŞIM VE IS-LM MODELİ ..........................................453 21.1. Toplam Hasılanın Belirlenmesi ................................................................455 Tüketim Harcaması ve Tüketim Fonksiyonu .............................................456 Yatırım Harcaması ...................................................................................458 Denge ve Keynesgil Çapraz Diagram .......................................................459 Harcama Çarpanı.....................................................................................460 Planlanan Yatırım Harcamalarında Değişiklerin Etkisi ..............................460 Otonom Harcamalarda Değişiklerin Etkisi................................................462 Hükümetin Rolü: Kamu Harcamaları ve Vergilerin Etkisi..........................462 Dış Ticaretin Toplam Hasılaya Etkisi ........................................................464 Toplam Hasılayı Belirleyen Faktörler .......................................................465 21.2. IS-LM Modeli...........................................................................................466 IS Eğrisi: Mal Piyasasında Denge..............................................................467 Faiz Hadleri ve Planlanan Yatırım Harcaması...........................................467 Faiz Hadleri ve Net İhracat ......................................................................469 IS Eğrisinin Türetilmesi.............................................................................469 IS Eğrisinin Anlamı...................................................................................469 LM Eğrisi: Para Piyasasında Denge ...........................................................469 LM Eğrisinin Türetilmesi ..........................................................................470 LM Eğrisinin Anlamı ................................................................................471 21.3. Toplam Hasıla ve Faiz Hadlerine IS-LM Yaklaşımı .....................................471 Özet ........................................................................................................472 Anahtar Kavramlar ...................................................................................473 Sorular.....................................................................................................473 22 Para ve Maliye Politikalarının Etkileri..................................................................475 22.1. IS Eğrisini Kaydıran Faktörler....................................................................477 Otonom Tüketim Harcamasında Değişiklik..............................................479 Yatırım Harcamalarında Faiz Haddiyle İlgisi Olmayan Değişiklikler ........479 Kamu Harcamalarında Değişiklikler.........................................................479 Vergilerde Değişiklik ...............................................................................479 Net İhracatta Faiz Haddinden Kaynaklanmayan Değişiklikler ...................479 22.2. LM EĞRİSİNİ KAYDIRAN FAKTÖRLER ....................................................480 Para Arzında Değişiklikler........................................................................480 Para Talebinde Otonom Değişiklikler: .....................................................480 22.3. Denge Faiz Haddi ve Toplam Üretim Düzeyinde Değişiklikler ................481 Para Politikasında Değişikliğin Etkileri .....................................................482 Maliye Politikasında Değişikliğin Etkileri..................................................483 22.4. Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği .....................................................484 Para Politikası ve Maliye Politikasının Karşılaştırması: Tam Dışlama Durumu .............................................................................484 22.5. Uzun Dönemde IS-LM Modeli .................................................................485 22.6. IS-LM Modeli ve Toplam Talep Eğrisi .......................................................488 Toplam Talep Eğrisinin Türetilmesi ..........................................................488 Toplam Talep Eğrisini Kaydıran Faktörler .................................................489 IS Eğrisinde Kaymalar...............................................................................489 LM Eğrisinde Kaymalar ............................................................................490 Özet ........................................................................................................491 Anahtar Kavramlar ...................................................................................492 Sorular.....................................................................................................492 23 PARANIN ÜRETİM VE FİYATLARA ETKİSİ: TOPLAM TALEP VE ARZ..................493 23.1. Toplam Talep ..........................................................................................495 Monetaristlerin Toplam Talep Görüşü......................................................495 Toplam Talep Eğrisinin Türetilmesi ..........................................................496 Toplam Talep Eğrisinde Kaymalar ............................................................497 Keynesgil Toplam Talep Görüşü ..............................................................497 Keynesgil Toplam Talep Eğrisi .................................................................497 Monetaristler ve Keynesgillere Göre Dışlama...........................................498 23.2. Toplam Arz .............................................................................................500 Toplam Arz Eğrisinde Kaymalar ...............................................................500 23.3. Toplam Arz ve Talep Analizinde Denge...................................................501 Kısa Dönem Dengesi ...............................................................................501 Uzun Dönem Dengesi .............................................................................501 Toplam Talepte Kaymalar ........................................................................504 Toplam Arzda Kaymalar ..........................................................................505 Uzun Dönem Toplam Arz Eğrisinde Kaymalar: Reel İş Çevrimleri (Konjonktür) Teorisi ve Histeri .................................................................507 ÖZET.......................................................................................................510 ANAHTAR KAVRAMLAR.........................................................................511 SORULAR ...............................................................................................511 KAYNAKÇA.............................................................................................................513 İLGİLİ WEB SİTELERİ ...............................................................................................534
