Tehlikeli Atıklar

TEHLİKELİ ATIKLAR VE KONTROLÜ
Tehlikeli Atıkların Tanımlanması
Ve Kaynakları
ATIK NEDİR?
Atık en basit tanımı ile ihtiyaçlarımızı
karşılamak üzere kullandığımız maddelerin, o
an için kullanılmayan veya kullanıldıktan sonra
atılan kısmıdır.
Yapıları Bakımından Atıklar
Atıkları yapılarına göre 3 grupta incelemek
mümkündür.
– Sıvı atıklar
– Katı atıklar
– Gaz atıklar
Yapıları Bakımından Atıklar
Atıkları yapılarına göre 3 grupta incelemek
mümkündür.
– Sıvı atıklar
– Katı atıklar
– Gaz atıklar
Sıvı Atıklar
Kimyasal yapısı gereği, akışkan özellikler
gösteren, içerdiği yabancı maddeler nedeniyle
zararlı ve zararsız çevresel etkilere sahip olan
atıklardır. Sıvı atıklar genellikle kentsel
kullanımlar ve endüstriyel üretim süreçleri
sonucu ortaya çıkmaktadırlar.
Katı Atıklar
Katı atıklar evsel, ticari ve endüstriyel işlevler
sonucu oluşan ve tüketicisi tarafından artık işe
yaramadığı gerekçesiyle atılan, ancak çevre ve
insan sağlığı yanı sıra diğer toplumsal faydalar
nedeniyle düzenli bir biçimde uzaklaştırılması
gereken maddeler olarak tanımlanabilir.
Katı atıklar, bir yere atılarak ya da gömülerek
yok edilmesi gereken maddelerden ziyade daha
çok geri kazanılması gereken kaynaklar biçiminde
değerlendirilmeye başlanmıştır.
Gaz Atıklar
Katı, sıvı ve gaz yakıtların yakılması sonucu ortaya çıkan
ve solunum yolları rahatsızlıkları, sindirim sistemi
bozuklukları, korozyon, kanserojen etki, asit yağmurları gibi
olumsuz etkilere yol açabilen nitelikteki gaz atıklar şunlardır.
•
•
•
•
•
•
•
Partikül şeklindeki kirletici emisyonlar
Kükürt oksitleri ve hidrojen sülfür
Azot oksitler
Karbon monoksit
Hidrokarbonlar
Klor gazı ve halojenli bileşenler
Organik hidrokarbonlar
KAYNAKLARI BAKIMINDAN ATIKLAR
•
•
•
•
•
Evsel Atıklar
Endüstriyel Atıklar
Ticari ve Kurumsal Atıklar
Tarımsal (Zirai) Atıklar
Özel Atıklar
EVSEL ATIKLAR
Günlük faaliyetler sonucunda ev ortamında oluşan her
tür artık ve atıklar evsel atık olarak ele alınmaktadır.
Mutfak ve yemek atıkları, kağıt, ambalaj malzemeleri, kül,
cüruf, ev eşyası kırıkları (cam, porselen, toprak, demir vb.)
gibi zararsız atıkların yanında piller, florasan ampüller, eski
aküler, yanık motor yağları, eski ilaçlar, haşere ilacı
kalıntıları gibi zararlı atıklar da evsel kullanım sonucu
oluşan atıklar içinde değerlendirilmektedir.
Bu atıkları oluşturan malzemelerin büyük bir kısmı
tehlikeli değildir. Bu maddelerin bir çoğu kısmi olarak
ekonomiye geri kazandırılarak değerlendirilebilir. Tehlikeli
olanlar da dikkatli bir şekilde konutlarda ayrılmalıdır.
*Evsel Atıkların Yaklaşık % 0.5-1’i tehlikeli atıktır.
Yaygın olarak kullanılan tehlikeli evsel atıklar :
• Boya ve Çözücüler, Herbisitler, Tahta Koruyucu
Kimyasallar, Mineral Yağlar ve Bileşikleri, İlaçlar,
Piller ve Akümülatörler, Sıhhî Kimyasallar, Asitler
ve Bazlar, Katı ve Sıvı Kimyasallar.
• Bu tehlikeli atık grubunun en önemli miktarı, boya
ve çözücüler (%45), pil ve akümülatörler (%16)
tarafından oluşturulur. Boya ve çözücüler ile
akümülatörlerin geri dönüşümü mümkündür.
•
•
•
•
•
•
•
Elektronik ofis ve ev aletleri, beyaz eşya:
Televizyon ve Radyo (PCB içeren kondansatörler)
(PCB:bir grup aromatik klorlu bileşik olan
poliklorlu bifenillere verilen addır.)
Bilgisayarlar
Kopyalama Aletleri
Buzdolapları ve Derin Dondurucular
Çamaşır Makineleri (PCB içeren kondansatörler)
Neon Işıkları (PCB içeren kondansatörler, cıva)
Pille Çalışan Küçük Aletler (alarm saati gibi)
ENDÜSTRİYEL ATIKLAR
Ticari işletmelerin ve kurumların faaliyetleri sonucu
ortaya çıkan atıklardır. Bu atıklar organik madde
taşıması açısından evsel atıklar kadar zengin değildirler.
Bu nedenle evsel atıklardan daha yavaş bozulur ve
parçalanırlar.
Endüstriyel atıklar kaynaklarına göre iki grupta
incelenebilir:
1. Endüstriyel birim, işlem ve süreçlerden
kaynaklanmayan atıklar (Cam, kağıt, tahta ve metal gibi
çeşitli ambalaj atıkları ile bazı süprüntü artıkları vb.)
2. Endüstriyel işlemler veya süreçler sonucu ortaya
çıkan atıklar; (yoğun bir çamur niteliğinde olan ve
zararlı olarak nitelenen atıklar)
TARIMSAL ATIKLAR
Bitkisel ve hayvansal ürünlerin elde
edilmesi ve işlenmesi sonucunda ortaya çıkan
atık ve artıklardır. Bu tip atıklar çiftliklerden,
tarlalardan, bağlardan ve benzeri zirai
alanlardan kaynaklanır. Genelde bitkisel atıklar
ile sulama atıklarını içerir.
TİCARİ VE KURUMSAL ATIKLAR
Ticari işletmelerden ve kurumlardan ortaya
çıkan atıklardır. Okullardan, mağazalardan ve
ofislerden toplanan atıklar bu grup içindedir.
ÖZEL ATIKLAR
Yasal olarak evsel katı atık sınıfı dışında kalan, ancak
evsel atıklara göre farklı yöntemlerle toplanması, taşınması,
işlenmesi ve bertarafı gereken atıklardır. Söz konusu atıkları
tekrar değerlendirmek ve bertaraf etmek için bazı ek
önlemlere ve özel yöntemlere gerek duyulmaktadır.
2005 Tarihli Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nde
“özel atıklar” EK’lerden çıkarılıp ayrı bir başlık altında
yürürlük maddeleri arasında düzenlenmiştir (md.48). Yeni
yönetmelikte özel atık kapsamında değerlendirilen atıklar,
maden atıkları, yağ ve sıvı yakıt atıkları, kullanılmış pil ve
aküler, insan ve hayvan sağlığı ve/veya bu konulardaki
araştırmalardan kaynaklanan atıklar ile kullanılmış
lastiklerdir.
ZARARSIZ ATIKLAR
Zararlı ve tehlikeli atık kapsamına girmeyen
organik ve inorganik atıklardır. Mutfak ve
yemek atıkları, karton, kağıt, kül, metal, cam,
plastik, inşaat ve hafriyat atıkları ile diğer
sentetik atıklar bu grup içinde
değerlendirilmektedir.
ZARARLI ATIKLAR
Çevre ve insan sağlığına yönelik olası olumsuz
etkilerinin
önlenmesi
amacıyla
uzaklaştırılmaları
sürecinde, özel işlemler gerektiren biyolojik, kimyasal ve
fiziksel özellikte yanıcı-yakıcı-zehirleyici, yok edici veya
diğer bir madde ile etkileşimi sonucu zararlı ve tehlikeli
olabilen asit, kurşun, cıva, arsenik bileşikleri, kendiliğinden
tepkimeye girebilen reaktif atıklar ile tarım ilaçları,
kadmiyum bileşikleri ve radyoaktif maddelerdir.
Bir diğer tanıma göre zararlı atıklar, suda çözünerek
veya gazlaşarak taşınan tehlikeli ve zararlı maddeler ile kısa
sürede solunum, sindirim veya deri absorbsiyonu (emilimi)
ile akut toksisite (zehirlilik) veya uzun süreli kronik
toksisiteye yol açan, kanserojen veya teratojen etki yapan,
çevrede tehlike yaratan maddelerdir.
ZARARLI ATIKLAR
Dünyada 1960 yılına kadar “Tehlikeli ve Zararlı
Madde” kavramı çok sıklıkla kullanılmamaktaydı.
Birinci Dünya Savaşı sonrasında, özellikle 2. Dünya
Savaşı döneminde çok çeşitli amaçlara hizmet eden
ve kapitalizmin ve sömürü sisteminin yaygınlaşması
için çoğu kez yüksek öldürücü ve yok edici kapasiteye
sahip kimyasal madde üretimi hızlanmıştır.
1940-1950 yıllarında yaşanan bu olgu
sentezlenen kimyasalların pek çok alana aynı
ve/veya farklı amaçlarda sınırsız kullanımı sonucunda
ilk etkiler 1960’larda görülmeye başlanmıştır.
Tehlikeli Madde: Yaşayan organizmalara,
malzemelere, yapılara veya çevreye tehlike
olabilecek potansiyeli olan maddedir. Bu
tehlikeler canlılara patlayıcı veya yanıcı,
korozyon, toksik veya ölümcül etkisi olmasıdır.
Tehlikeli Atık: Atık hale gelen tehlikeli
madde veya bir tehlikeli atıkla etkileşim
sonucunda tehlikeli hale gelen maddedir.
Tehlikeli ve Zararlı Maddelerin Atıkları,
• Düşük dozlarda bile insanlar ve hayvanlar için
öldürücü,
• İnsan ve diğer canlı formlar için toksik,
kanserojen, mutajen ve teratojen etkiye sahip,
• Düşük sıcaklıklarda alevlenebilme özelliği olan,
• Patlayıcı, korozif ve reaktif maddelerdir.
Tehlikeli Atık Karakteristiği
•
•
•
•
•
•
•
•
Bir atığın tehlikeli atık olarak değerlendirilebilmesi
için atığın sahip olması gereken bazı karakteristikler
belirlenmiştir:
Yanıcı ve tutuşabilir olmak,
Kendi kendine tepkimeye girmek,
Patlayıcı olmak
Çürütücü ve paslandırıcı olmak
Radyoaktif özellikler göstermek
Bulaşıcı olmak
Tahriş edici olmak
Hassas olmak
•
•
•
•
Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma
Ajansı (EPA) da bir atığın tehlikeli atık olarak
değerlendirilebilmesi için dört özellik belirlemiştir.
Bunlar:
Yanabilir olma,
Çürütücü ve paslandırıcı olma
Tepkimeye girme
Zehirli olmadır.
•
•
•
•
Herhangi bir atığın ekolojik sistemdeki
canlılar için tehlikeli ve zararlı olup olmadığına;
Memeli hayvanlar için akut ve kronik toksisite
(zehirlilik)
Bakteriler için akut toksisite
Balıklar ve kuşlar için akut toksisite
Biyolojik ayrışabilirliği ve ayrışabilirlik sınırı,
gibi deneyler yapıldıktan sonra karar
verilebilmektedir.
TEHLİKELİ ATIKLAR VE KONTROLÜ
Hızla artan nüfus, plansız endüstrileşme ve
sağlıksız kentleşme, nükleer denemeler, bölgesel
savaşlar, tarımda verimi arttırmak amacıyla
kullanılan bitki koruma ilaçları, yapay gübreler ve
kimyasal maddeler giderek çevreyi kirletmeye
başlamış, bunun sonucu olarak, büyük oranda
kirlenen hava, su ve toprak, canlılar için zararlı
olabilecek boyutlara ulaşmıştır.
Bu zarar ve riskleri en aza indirmek, atıkları geri
kazanmak, verimliliği arttırmak, maliyeti düşürmek,
iş gücü yaratmak ve en önemlisi çevre kirlenmesini
önleyici önlemler almak “atık yönetimi” ile
olanaklıdır.
Tehlikeli Atık Yönetimi
Atıkların tanımlanmasını, saptanmasını,
arıtılmasını, uzaklaştırılmasını, çevresel etkilerini,
taşınması ve depolanmasını içeren bir yönetim
sistemidir.
Kaynakları Bakımından Atıklar
Çevreye zarar veren atıklar, kaynakları
bakımından 3 ana grup altında toplanmaktadır.
• Tehlikeli Atıklar
• Evsel Atıklar
• Özel Atıklar
Tehlikeli Atıklar
Tehlikeli atıklar, teknolojik gelişmelere bağlı olarak
ortaya çıkan çevre ve insan sağlığını tehdit eden
endüstriyel nitelikli atıklardır. Dolayısıyla bu tür atıklar
doğrudan alıcı ortama verilememektedir. Dünyada
üretilen endüstriyel atıkların yaklaşık %10 u
gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanmaktadır.
Gelişmiş ülkelerde ise binlerce imha tesisi
bulunmasına rağmen, bu tür tesisler çok pahalıya mal
olmakla birlikte coğrafi koşullar ve kamuoyu tepkisi
nedeniyle tehlikeli atıkların başka ülkelere satılmadı ya
da yasadışı yollarla sokulması suretiyle bertarafına
gidilmektedir.
Zararlı atıkların tanımında iki ana yaklaşım vardır
Çevresel etkileri yönünden yaklaşım:
Atığın zararlı/tehlikeli olma özellikleri çevredeki zararın
ortaya çıkma süresi ile ilgili olarak iki kısımda ele alınır. Bunlar:
- Kısa sürede oluşan zararlar (akut zararlar): Ağız, solunum
veya deride absorpsiyon yoluyla oluşan zehirlilik, aşındırıcılık,
deri veya göze temas ile oluşan zararlar, yangın veya patlama
tehlikesi.
- Uzun sürede oluşan zararlar (kronik zararlar): Sürekli maruz
kalma ile oluşan kronik zehirlilik, kanserojenlik, biyolojik
ayrışabilirlik veya biyolojik işlemlere direnç, yüzey veya yer
altı sularını kirletici potansiyel veya kötü kokular gibi estetik
olarak istenmeyen özellikler.
Atık özellikleri açısından yaklaşım:
Tutuşabilirlik, koroziflik, reaktiflik ve zehirlilik özelliklerinden
bir veya bir kaçına sahip olması şeklindedir.
Tehlikeli Atık Türlerinin Gruplandırılması
• 1- Evsel Nitelikli (Tehlikeli Olmayan) Atıklar : Yasal
olarak, Tehlikeli Atık sayılmayıp, normal belediye
hizmeti ile ayırma yolu ile geri kazanılabilen, toplanıp,
taşınıp evsel çöp depolama sahalarında bertaraf
edilebilen, kompost yapılabilen veya yakılabilen evsel
veya endüstri kökenli atıklar.
• 2- Özel Atıklar : (tehlikesiz/tehlikeli ara kategori
atıkları) Yasal olarak evsel katı atık sınıfı dışında kalan;
ancak evsel atıklara göre farklı yöntemlerle
toplanması, taşınması, işlenmesi ve bertarafı gereken
atıklardır. Yönetmelikte bu atıklar; tıbbi atıklar, atık
yağlar, tarama çamurları, jips, ve yakma fırını külleri
olarak verilmektedir.
Tehlikeli Atık Türlerinin Gruplandırılması
3- Tehlikeli Atıklar : Evsel ya da sanayi kökenli olabilen ve de
yasal olarak tehlikeli sınıfına giren, toplanmaları, taşınmaları
ve bertarafları için ilave insan sağlığı ve çevre koruma
önlemleri alınan atıklar. Bu atıklar evsel atık depolama
tesislerinde bertaraf edilmemelidirler.
4-Radyoaktif atıklar : Araştırma, tıp ve teknoloji
uygulamalarından çıkan radyoaktivite taşıyan atıklar. Bu
atıkları, nükleer santraller ve nükleer silahlarla ilgili
çalışmalardan çıkanları Yüksek Radyoaktiviteli ve araştırma
merkezleri ve hastanelerden çıkanlar ise Düşük
Radyoaktiviteli olarak iki alt gruba da ayrılabilirler. Bu
atıkların bertaraf edilecek miktarları, mümkün olduğunca,
geri kazanma yöntemleri ile azaltılmalıdır. Bu tür atıkların
tehlikeli atık depolama tesislerinden de daha fazla güvenlikli
bertaraf tesislerinde depolanmaları gerekmektedir.
Tehlikeli Atıkların Kimyasal Gruplandırması
*İnorganik Atıklar
- Asidik ve bazik atıklar
- Siyanürlü atıklar
-Ağır metal içeren atıklar
-Asbest kalıntıları
- Diğerleri
*Madeni Yağ Atıkları
*Kimyasal Kökenli Organik Atıklar
- Kirlenmiş klorlu solventler (Halojenler)
- Klorsuz solvent atıkları
- PCB'li atıklar
- Boya ve reçine atıkları
- Biosid ve Pestisidler
- Diğer kimyasal kökenli organik atıklar
* Biyolojik Kökenli Organik Atıklar
*Özel Atıklar (Büyük miktarlardaki az tehlikeli atıklar)
*Enfekte Atıklar
Sanayi Sektörleri ve Atık Türleri
TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ
Patlayıcı : Patlayıcı madde veya atık, kendi
başına kimyasal reaksiyon yoluyla belli bir
sıcaklık ve basınçta hızla gaz oluşmasına ve
çevresindekilerin zarar görmesine neden
olabilecek katı veya sıvı halde madde veya atık
demektir.
TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ
Parlayıcı : Parlayıcı kelimesi “tutuşabilen”
kelimesiyle aynı anlamdadır. Parlayıcı sıvıları kapalı
hazne deneyinde 60.5 °C, açık hazne deneyinde ise
65.6 °C ‘ın altındaki sıcaklıklarda parlayıcı ve buhar
bırakan sıvılar, sıvı karışımları, çözeltide veya
süspansiyonda katı madde içeren maddelerdir.
Patlayıcılar sınıfının dışında olup da taşınmaları
sırasında karşılaşılacak koşullarda kolayca tutuşabilen
veya sürtünme nedeniyle alev almaya neden olabilen
katılar ya da katı atıklardır.
Kendiliğinden yanmaya müsait katılar veya atıklar.
TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ
Oksitleyici : Kendilerinin yanıcı olup olmamasına
bakılmaksızın, oksijen verme yoluyla diğer maddelerin
yanmasına neden olan veya katkıda bulunan madde
veya atıklardır.
Organik Peroksitler : Çift değerlikli O-O yapısına
sahip organik maddeler veya atıklar kendi kendine
hızlanan ekzotermik(ısı veren) bozulmaya
uğrayabilecek olan ısıl açıdan dengesiz maddelerdir.
TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ
Zehirli (Akut) : Yutulması, solunması veya deri ile temas
etmesi durumunda ölüme, ciddi şekilde yaralanmaya veya
insan sağlığının zarar görmesine neden olabilecek maddeler
veya atıklardır.
Enfeksiyonel Maddeler : İnsanlarda veya hayvanlarda
hastalıklara yol açtığı bilinen veya şüphelenilen zararlı
mikroorganizmaları veya bunların toksinlerini içeren
maddeler veya atıklardır.
TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ
Korozif Maddeler : Canlı dokuyla teması halinde
kimyasal olarak dokuya ciddi zararlar verebilen veya sızıntı
halinde diğer mallara ya da ulaştırma amaçlarına zarar
verebilen hatta tümüyle tahrip edebilen veya başka türden
tehlikeler yaratabilen maddeler veya atıklardır. Hava veya
suyla temas halindeki tehlikeli sayılacak toksik gazlar
bırakabilecek maddeler veya atıklardır.
Toksik (Gecikmiş veya Kronik) : Yutuldukları,
solundukları ya da deriden içeri girdikleri takdirde
kanserojen etkiler de dahil olmak üzere kronik etkilere yol
açabilen maddeler veya atıklardır.
TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ
Ekotoksik : Serbest halde bulunmaları durumunda,
biyoakümülasyon yoluyla çevre üzerinde ani veya gecikmeli
olarak olumsuz etkiler yaratan veya yaratabilecek olan
ve/veya biyotik sistemlerde toksik etkiler yaratan veya
yaratması olası olan maddeler veya atıklardır.
*Biyoakümülasyon : Bir kimyasal maddenin herhangi bir
besin zincirine girerek canlılarda birikmesi.
Bertaraf edilmelerinden sonra herhangi bir yoldan,
yukarıda sıralanan özelliklerden herhangi birine sahip bir diğer
maddenin oluşumuna neden olan maddelerdir.
TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI
Zararlı atıklar, üretilen miktar yönünden iki
kısımda incelenmektedir.
*Küçük miktar zararlı atık üreticileri
*Büyük miktar zararlı atık üreticileri
TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI
Miktar açısından bu ayrım, kaynak bazında belirli bir
süre için belirlenen atıklara uygulanmaktadır. Küçük
miktar zararlı atık üreticilerinin EPA (Environmental
Prorection Agency)’ya göre tanımı aşağıdaki gibi
özetlenebilir.
*Aylık 100 kg’dan fazla ancak 1000 kg’dan daha az
akut zararı olmayan atıklar
*Aylık 100 kg’dan az ancak akut zararlı olarak arıtım
proseslerinden gelen konsantre atıklar
*Aylık 1 kg’dan az çıkan zararı olan atıklar
TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI
Zararlı atıklar kaynak açısından temel olarak iki
ana başlıkta sınıflandırılmaktadır. Bunlar;
-Kaynağı belirsiz atıklar (yaygın kaynak)
-Kaynağı belirli atıklar (noktasal atıklar)
TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI
Zararlı atık kaynaklarının en büyük bölümünü
endüstriyel atıklar oluşturmaktadır. Bu nedenle en
önemli kaynak bazında ayrım endüstriyel zararlı
atıkların sınıflandırılmasında yapılmaktadır.
Buna göre, zararlı atık kaynaklarını;
-Endüstriyel zararlı atık kaynakları
-Endüstriyel olmayan zararlı atık kaynakları
Şeklinde toplamak da mümkündür.
Endüstriyel zararlı atık kaynaklarının büyük
bölümünü ise kimyasal madde üretimlerinin ve bunlarla
ilişkili endüstrilerin oluşturduğu görülmektedir.
Tehlikeli Atıkların Üretilmesi, Arıtımı ve Uzaklaştırılması