www.fendersi.gen.tr 8. SINIF KROMOZOM VE ÖZELLİKLERİ Hücre

www.fendersi.gen.tr
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
8. SINIF
Konu Kavrama ve Çalışma Kâğıdı
MİTOZ BÖLÜNME
Bir hücreden, benzer yapı ve özellikte iki yeni
hücre oluşmasını sağlayan hücre bölünmesidir.
KROMOZOM VE ÖZELLİKLERİ
Hücre çekirdeğinde bulunan kalıtsal maddelerin,
hücre bölünmesi öncesinde dönüştükleri yapıya
kromozom denir.
Kromozomların yapısındaki en küçük genetik
birime gen denir. Canlının vücudundaki tüm hayatsal
olaylar, genler tarafından kontrol edilir.
* Kromozomlar DNA ve protein kılıftan oluşur.
* Kromozomlarda türün ve canlının kendine has özellikleri taşınır.
* Mitoz sonucu oluşan yeni hücreler ana hücre ile aynı
kromozom sayısına sahiptirler.
* Ana hücre ile yeni hücrelerin sitoplâzma miktarı ve
organel sayıları farklı olabilir.
* İnsanda sinir ve çizgili kas hücreleri hariç diğer tüm
hücrelerde görülebilir.
* Bütün canlı türlerinin çoğalmasında rol oynar.
* Büyüme dönemindeki bitki, hayvan ve insanlarda
mitoz bölünme normalden hızlıdır.
NOT
Kromozomlar farklı genetik özellik
taşır. Bundan dolayı canlı türleri aynı kromozom
sayısına sahip olsalar bile, birbirinden farklı
gelişmişlik düzeyinde olabilirler.
— Bölünme Öncesi (Hazırlık Evresi)
Bu dönem hücrenin normal yaşama ve büyüme
evresidir. Bu evrede hücreler beslenir, gelişir ve belirli
bir büyüklüğe, olgunluğa ulaşırlar.
Bu evrenin sonunda, hücredeki kromozom ve
sentrozom sayısı iki katına çıkarılır. Çekirdekte bulunan
genetik yapı (kromozom) belirginleşir. Kromozomlar
eşlenerek sayılarını iki katına çıkarırlar.
Vücut Hücreleri (Diploit Hücreler) : (2n)
Canlının doku ve organlarını oluşturan
hücrelerdir. Bu hücrelerde kromozomlar çiftler halinde
bulunurlar.
— Çekirdek Bölünmesi
Kromozomların çevresinde bulunan çekirdek
zarı eriyerek, kromozomların sitoplâzmada serbest
kalmasını sağlar.
Sentrozom adı verilen yapılar iğ ipliklerini
oluşturur. İğ iplikleri eşlenmiş olan kromozomların
ortadan ikiye ayrılmasını sağlar.
Eş kromozomlar iğ ipliklerine tutunarak,
hücrenin ortasında yan yana sıralanırlar. İğ iplikleriyle
ikiye ayrılan eş kromozomlar zıt kutuplara çekilirler. Bu
ayrılma yeni hücrelerin aynı genetik maddeyi taşımasını
sağlar. Oluşan her yeni hücre aynı kromozom sayısına
sahip olmuş olur.
Çekirdek bölünmesinin sonunda iğ iplikleri
kaybolur. Kromozomlar incelip uzayarak belirsizleşirler.
Yeni bir çekirdek zarı oluşarak birbirine benzer iki yeni
çekirdeğin oluşması sağlanır.
Bu evrenin bitiminde iki çekirdekli bir hücre
meydana gelir.
Üreme Hücreleri (Haploit Hücreler): (n)
Eşeyli üremeyle çoğalan canlıların üreme
hücreleridir. Erkek üreme hücresine sperm, dişi üreme
hücresine yumurta denir.
* Üreme hücrelerindeki kromozom sayısı vücut
hücrelerindeki kromozom sayısının yarısı kadardır.
Örnek Soru
Aşağıdakilerden hangisi iki takım hücre
taşıyan (2n) bir hücre için yanlıştır?
A) Yumurta ve sperm hücrelerinin bölünmesiyle oluşur.
B) Zigot hücresiyle aynı kromozom sayısına sahiptirler.
C) Dokuları oluşturan hücrelerdir.
D) Mitoz bölünme geçirirler.
— Sitoplâzma Bölünmesi
Oluşan iki çekirdeğin birbirinden ayrılarak yeni
hücrelerin oluşmasını sağlar. Sitoplâzma, hayvan
hücrelerinde boğumlanarak, bitki hücrelerinde ise ara
lamel oluşumu ile ikiye ayrılır.
Bitki hücrelerinde, selüloz yapılı çeper
bulunduğu için boğumlanarak bölünemez.
Sitoplâzma bölünmesi sonunda, kromozom
sayısı ve yapısı aynı olan iki yeni hücre oluşur. Oluşan
hücrelerin sitoplazma miktarı ve organel sayısı farklı
olabilir.
HÜCRE BÖLÜNMESİ
Belirli bir büyüklüğe ulaşan hücrelerden,
bölünerek yeni hücreler oluşmasına hücre bölünmesi
denir. Bütün hücreler bölünerek çoğalamazlar.
Hücre bölünmesi, tek hücrelilerde çoğalmayı,
çok hücrelilerde büyümeyi, gelişmeyi ve yaraların
onarılmasını sağlar.
Vücut hücrelerinde görülen hücre bölünmesine
mitoz bölünme, üreme hücrelerinde görülen hücre
bölünmesine ise mayoz bölünme denir.
1
Halil KESLER
www.fendersi.gen.tr
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
8. SINIF
Konu Kavrama ve Çalışma Kâğıdı
EŞEYSİZ ÜREME
İlkel bir çoğalma şekli olup, bu üremede eşey
hücreleri kullanılmadan canlı çoğalması gerçekleşir.
Eşeysiz üreme olayında mitoz bölünme önemli
rol oynar. Böylece oluşan canlılar birbirine daha çok
benzer. Yeni canlılar aynı kalıtsal yapıya sahiptirler.
KALITIM
Canlılardaki
karakterleri
(benzerlik
ve
farklılıkları)
ve
karakterlerin
yeni
bireylere
aktarılmasının kurallarını inceleyen bilime kalıtım
(genetik) denir.
Homolog Kromozom: Eşeyli olarak çoğalan canlılarda,
anne ve babadan yavruya geçen ve aynı karakterlerin
oluşmasında rol oynayan kromozomlardır.
Karakter: Canlı vücudunu oluşturan her bir özelliğe
verilen addır. Genler üzerinde nesilden nesle
aktarılabilen özelliklere kalıtsal karakter denir. Dil
yuvarlama, kulak memesini yapışık veya ayrı olması,
başparmağın düz veya eğri olması, kan grubu gibi.
Gen: Kromozomların üzerindeki her bir özellikten
sorumlu genetik bölümlerdir. Bir kromozom üzerinde
binlerce farklı gen bulunabilir. Aynı özelliğin oluşmasını
sağlayan genler homolog kromozom çiftinin karşılıklı
bölgelerinde yer alır.
— Baskın (Dominant) Gen: Canlılarda taşıdığı
özelliği bulunduğu her canlıda oluşturabilen genlerdir.
Çaprazlamalarda büyük harflerle sembolik olarak
gösterilirler. Baskın genlerle oluşturulan her bir
karaktere baskın özellik denir.
— Çekinik (Resesif) Gen: Taşıdığı geni baskın
genle birlikte olmadığında oluşturabilen genlerdir.
Çaprazlamalarda küçük harflerle sembolik olarak
gösterilirler. Çekinik genlerle oluşturulan her bir
karaktere çekinik özellik denir.
Homozigot (Saf Döl): Yeni bireylerde, karakteri oluşturan iki genin aynı yapı, şekil ve özellikte olmasıdır.
Heterozigot (Melez Döl): Yeni bireyde, karakteri oluşturan iki genin de farklı yapı, şekil ve özellikte olmasıdır.
Genotip: Karakterlerin oluşmasını sağlayan genlerin
yapı ve özellikleri toplamıdır.
Fenotip: Genler tarafından oluşturulan karakterlerin
görünüş resmidir.
Canlı Genotipi + Çevre Koşuları = Canlı Fenotipi
1- Vejetatif Üreme:
Bitki vücudundan kopan dal, yaprak ve kök gibi
parçaların büyüyüp gelişerek, yeni bitkileri oluşturması
olayıdır.
Çilek sürünücü gövdesinin ayrılmasıyla kendine
benzer yeni bitkiler üretebilir.
2- Tomurcuklanarak Üreme
Ana canlı vücudunda oluşan ve üremeye yönelik
olan çıkıntılara tomurcuk adı verilir. Tomurcuğun
büyüyüp gelişerek yeni canlılar oluşturması olayına
tomurcuklanarak çoğalma denir.
Süngerler, deniz anası, mercan, hidra, mantar ve
bira mayası gibi canlılarda görülür.
3- Bölünerek Üreme
Bir hücrelilerin çoğunda görülen üreme şeklidir.
Mitoz bölünmeye benzer olarak, büyüyüp gelişen
hücreden yeni hücre oluşması olayıdır.
Paramesyum, amip, öglena ve bakteride görülür.
4- Yenilenmeyle Üreme (Rejenerasyon)
Ana canlının vücudundan kopan parçaların
büyüyüp gelişmesiyle yeni bireylerin oluşturulmasına
denir.
Kesilen karaciğerin onarılması, kertenkelenin
kuyruğunun yenilenmesi, yaraların zamanla iyileşmesi,
deniz yıldızının kopan bir parçasının gelişmesi, kırılan
kemiklerin yenilenmesi rejenerasyona örnek verilebilir.
EŞEYE BAĞLI KALITIM
Vücut Kromozomları: Hücrelerdeki vücut kromozomları
bütün insanlarda ortak olarak bulunan, doku ve
organların oluşmasında görev yapan kromozomlardır.
Eşey Kromozomları: Erkeklik ve dişilik gibi farklı
özelliklerin meydana gelmesini sağlayan kromozomlardır.
5- Sporla Üreme
Üzeri sağlam bir örtüyle kaplanmış olan,
özelleşmiş hücrelere spor denir. Sporlar, olumsuz çevre
koşullarına karşı çok dayanıklı hücrelerdir. Hava, su ve
canlıların etkisiyle çevrede yayılırlar. Uygun şartların
olduğu nemli ve sıcak ortamda mitoz bölünmeyle
gelişerek yeni bir canlı oluştururlar.
Kara yosunları, eğrelti otları ve mantarların
neslinin devamını sağlar.
NOT
Hücreler = vücut kromozomları + eşey kromozomları
Vücut Hücreleri => 44 + 2 = 46
Eşey Hücreleri => 22 + 1 = 23
2
Halil KESLER
www.fendersi.gen.tr
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
8. SINIF
Konu Kavrama ve Çalışma Kâğıdı
GENETİK HASTALIKLAR
Kromozom ve genlerin yapı ile sayısından
kaynaklanan rahatsızlıklardır.
MAYOZ BÖLÜNME
Üreme hücrelerinin oluşmasını sağlayan hücre
bölünmesi şeklidir.
Renk Körlüğü (Daltonizm): Gözün retinasında bulunan
kırmızı ve yeşil renkleri algılayan duyu almaçlarının
görev yapmaması sonucu oluşur. Çekiniktir.
* Mayoz sonucu oluşan dört yeni hücre kalıtsal olarak
birbirinden farklıdır.
* Üreme hücreleri olan sperm (erkek) ve yumurtanın
(dişi) oluşmasını sağlayan bölünmedir.
* Ana ve yeni hücreler birbirine benzemezler.
* Üreme organlarında gerçekleşir.
* Ana ve babanın kalıtsal özelliklerinin yavruya aktarımı
sağlar
* Oluşan yeni hücreler (n) kromozomludur.
r → Hastalık geni
R → Normallik geni
XR XR →RNor rmal Dişi
X X → Taşıyıcı Dişi
X r Xr → Renk Körül Dişi
R R
X Y → Normal Erkek
r
r
X Y → Renk Körü Erkek
1. MAYOZ
2n kromozomlu üreme ana hücresinin,
bölünerek n kromozomlu olan iki yeni hücreyi
oluşturduğu evredir.
— Bölünme Öncesi (Hazırlık Evresi)
Bu dönem hücrenin normal yaşama ve büyüme
evresidir. Bu evrede hücreler beslenir, gelişir ve belirli
bir büyüklüğe, olgunluğa ulaşırlar.
Bu evrenin sonunda, hücredeki kromozom ve
sentrozom sayısı iki katına çıkarılır. Çekirdekte bulunan
genetik yapı (kromozom) belirginleşir. Kromozomlar
eşlenerek sayılarını iki katına çıkarırlar.
— Çekirdek Bölünmesi
Anne ve babadan gelen homolog (kardeş
olmayan) kromozomlar birbirine sarılır.
Homolog kromozomlar arasında karşılıklı gen
alış verişi yapılır. Bu olaya parça değişimi denir. Parça
değişimi sayesinde gen yapısı farklı kromozomlar
oluşmasıyla yeni oluşacak bireylerde çeşitliliği sağlar.
Kromozomlar hücrenin ortasında dizilirler.
Homolog kromozom çiftleri birbirinden ayrılarak
kutuplara çekilirler.
Yeni çekirdek zarları oluşarak iki çekirdekli yeni
bir hücre meydana gelir.
Renk Körlüğü Testi
Orak Hücreli Anemi: Bu hastalığa yakalanmış olanlarda
alyuvarların biçimi bozulur ve orak şeklinde farklı bir
yapıya dönüşür. Böylece alyuvarların yeterli oksijen
taşımasını engellerler. Çekinik genle taşınırlar.
— Sitoplâzma Bölünmesi
Hayvan hücrelerinde sitoplâzma boğumlanarak
hücre ikiye ayrılır.
1. Mayoz sonucu 2n kromozomlu hücreden
kromozom sayısı n olan iki yavru hücre meydana gelir.
Hemofili: Kanın pıhtılaşması için gerekli bazı
proteinlerin üretilmemesi sonucu oluşur. Çekiniktir.
2. MAYOZ
Bu evrede bölünme öncesi hazırlık evresi
gerçekleşmez. Çekirdek ve sitoplâzma bölünmesi
normal bir mitoz bölünmeye benzer şekilde gerçekleşir.
Down Sendromu: Vücut hücrelerinde46 yerine 47
kromozom bulunan bireylerdir. Bu hastalığı taşıyan
kişilerin elleri geniş, parmakları kısa, vücudu tıknaz
olabilir.
3
Halil KESLER
www.fendersi.gen.tr
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
8. SINIF
Konu Kavrama ve Çalışma Kâğıdı
DNA ve GENETİK KOD
Çekirdeğin içindeki yönetici yapılar olan
kromozomlara genetik madde denir. Hücre zarı,
organeller ile sitoplâzmadaki tüm yaşamsal olayları
kontrol eden yönetici moleküllerin hepsine nükleik
asitler denir.
MUTASYON
DNA ya da kromozomların yapısı ile sayısında
meydana gelen eksilme, artma veya bozulma şeklindeki
değişimlerdir.
Radyasyon, ilaçlar, zehirler gibi çeşitli faktörler
neden olabilir. Örneğin hamilelik döneminde röntgen
çektirilmesi anne karnındaki bebeğin gelişimine zarar
verebilir.
Mutasyon sonucu hücre bölünmesindeki kontrol
mekanizması ortadan kalkabilir. Bu şekilde hücrenin
kontrolsüz bölünmesine kanser adı verilir.
NÜKLEİK ASİTLER (DNA)
Hücredeki en büyük ve karmaşık yapılardır.
Hücrenin büyümesi, çoğalması, hareket etmesi, madde
alış verişi, madde sentezi gibi olayları denetlerler.
Nükleik asitlerin en küçük yapı birimine
nükleotid denir. Nükleik asitler binlerce nükleotidin
birleşmesiyle oluşmuşlardır. Nükleotidler organik baz,
şeker ve fosfat moleküllerinden meydana gelmişlerdir.
MODİFİKASYON
Bazı çevresel koşulların etkisiyle, canlının
genetik yapısında değişim olmadan sadece dış yapısında
meydana gelen değişimlerdir.
Sonradan oluştuğu için kalıtsal değildir.
Besin, su, sıcaklık, hava, ışık, nem gibi çeşitli
faktörler neden olabilir.
Örneğin;
Açık alanlara dikilen patates yumrusundan,
gölgeli alana dikilene göre daha uzun bitki oluşması,
Düzenli olarak spor yapan bireylerin kaslarını
daha fazla gelişmesi
Çuha çiçeğinin, 25–30ºC de beyaz, 15–20ºC de
kırmızı çiçek açması,
Organik Bazlar: Çeşitli maddelerin birleşmesiyle oluşan
organik bileşiklerdir. DNA’nın yapısında dört çeşit organik
baz vardır. Adenin, Guanin, Sitozin ev Timin.
Şekerler: Beş karbonlu yapıda olan basit şekerlerdir. DNA’nın
yapısında deoksiriboz şekeri bulunur. Nükleik asitlerin
isimlendirilmesinde taşıdıkları şeker çeşidi kullanılır.
Fosfat: Fosforik asit moleküllerinden oluşur. Bütün nükleik
asit çeşitlerinde bulunur. Böylece DNA’nın asitsi özelliğe
sahip olması sağlanır.
Fosfat + Şeker + Organik Baz = Nükleotid
DNA’nın Özellikleri
* Yapısında iki nükleotid zinciri bulunur. Bu yapı ikili
sarmal olarak adlandırılır.
* Çekirdekli hücrelerin çekirdeğinde, çekirdeksiz
hücrelerin sitoplâzmasında bulunur.
* DNA’yı oluşturan iki zincir hidrojen bağlarıyka
karşılıklı olarak bağlanır.
* Adeninin karşısına Timin (A-T), Guaninin karşısına
Sitozin (G-S) gelir.
* Canlının kalıtsal bilgilerini taşır
* Hücrenin yaşamsal olaylarını yönetir ve denetler.
ADAPTASYON
Canlıların hayatsal faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için ortam şartlarına uyum göstermeleri olayıdır.
Genlerin yapısıyla ilgili olduğundan kalıtsaldır.
Örneğin;
Su kaplumbağalarının ayaklarının kulaç şeklinde
olması dolayısıyla daha kolay yüzmeleri,
Ayı, sincap ve yılan gibi canlıların kış mevsimini geçirmek için mağaralarda kış uykusuna yatmaları,
Tozlaşmasında böcekleri kullanan bitkilerin
çiçeklerinin renkli ve hoş kokulu olması,
NOT
Adenin sayısı = Timin sayısı
Guanin sayısı = Sitozin sayısı
Nükleotid sayısı=Şeker sayısı=Baz sayısı=Fosfat sayısı
VARYASYON
Canlıların yaşadıkları ortama uyumları biyolojik
çeşitliliğe neden olur. Aynı türün bireyleri arasındaki bu
kalıtsal çeşitliliktir.
DNA’nın Kendini Eşlemesi
Bir DNA’nın kendisini kopyalayarak iki DNA
molekülü oluşturması olayıdır. DNA, sadece hücre
bölünmesi öncesinde kendini eşler.
Enzim yardımıyla DNA’nın iki zinciri
arasındaki hidrojen bağları ayrılır. Zincirlerin açıkta
kalan nükleotidlerine, sitoplâzmada serbest halde
bulunan uygun nükleotidler bağlanır. Nükleotidler
bağlandıktan sonra zincir tekrar hidrojen bağlarıyla
bağlanır. Birbirinin aynı iki DNA oluşmuş olur.
EVRİM TEORİSİ
Zaman içinde bazı türlerin yok olması, yeni
türlerin oluşması ve türlerdeki tüm değişmeleri
açıklayan ifade ve görüşlerdir.
Evrim görüşüne göre, binlerce yıllık zaman
sürecinde, bütün canlılar yapı ve yaşam olarak
farklılaşma geçirmiştir.
4
Halil KESLER