Genel İşletme SON

Genel İşletme
EKONOMİK SİSTEM
İşletmeler ekonomik sistemin temel birimleridir. Ekonomik sistem, bir ülkenin sahip olduğu
kaynakların, gereksinme ve isteklerinin karşılanması amacıyla, vatandaşları -bireyler ve kurumlarıarasında dağılımını temel alan kurallar bütünüdür.
Ekonomik sistemler, sahip olunan kaynakların sahiplik ve denetleme şekline göre farklı yapılar
kazanır. Bu kaynaklar üretim faktörleri olarak nitelenir. Temel üretim faktörlerini ve özelliklerini
aşağıdaki kısımda açıklayacağız.
Ekonomik sistemlerin bazılarında üretim faktörleri, özel kişi ya da kuruluşlar tarafından yönetilir,
diğerlerinde üretim faktörlerinin sahibi devlettir. Ekonomik sistemleri üretim ve dağılımla ilgili karar
sürecine göre gruplandırmak da olasıdır.
Plânlı ekonomilerde, üretim faktörlerinin tümü veya büyük kısmı devlet denetimindedir, üretim ve
dağılım kararları devlet tarafından alınır. Pazar ekonomilerinde ise, üretim ve kaynak dağılımı, arztalep dengesine göre bireyler yani üretici ve tüketiciler tarafından şekillendirilir.
Plânlı ekonomiler ve pazar ekonomileri iki uç kuramsal noktayı temsil eder. Uygulamada, iki
sistemin özelliklerini taşıyan karma pazar ekonomisi (karma ekonomik sistem), ülkelerin çoğunda
görülen bir sistemdir.
ÜRETİM ÖĞELERİ
Üretim öğelerini ve özelliklerini sıralamak.
Ekonomik sistemler arasındaki farklılık ya da benzerliklerin, sahip olunan kaynakların yani üretim
öğelerinin kontrol edilişi ve mülkiyet şeklinden kaynaklandığını daha önce vurgulamıştık.
Üretim öğeleri, gereksinmelerin karşılanması amacıyla mal ve hizmet üretiminde yararlanılan, bir
ülkenin sahip olduğu temel kaynaklardır. Klâsik yaklaşımda üretim öğeleri, emek (işgücü), sermaye
(kapital) ve doğal kaynaklar olarak ele alınır. Günümüzde klâsik üretim öğelerine, girişimci ve teknoloji
eklenmiştir.
- Emek (işgücü), işletmelerde üretimi ortaya koyan insan kaynağını ifade eder. Emek faktörü, üretimi
gerçekleştirenlerin fiziksel ve düşünsel katkılarını içerir. Bir inşaat işçisi kas gücünü ya da fiziksel
gücünü kullanır. Bu inşaatın mühendisi ise, düşünsel bir emek ortaya koymaktadır. İşgücü öğesi ile
birlikte ele aldığımız girişimci üretim faaliyetinin gerçekleştirilmesinde önemli rol oynar.
- Girişimci, mal veya hizmet üretimi için üretim öğelerini bir araya getirilmesini sağlayan kişidir. Bu
konuda daha fazla bilgiyi Ünitenin sonunda bulacaksınız. Girişimcinin temel amacı kâr elde etmektir.
Buna karşılık üretim faaliyetlerinden doğabilecek riski de üstlenir.
- Sermaye (Kapital), mal ve hizmet üretimini destekleyen servet, sermaye (kapital) adını alır. Sermay
üretimde yararlanılan para ve parasal değeri olan her tür donanımı ifade eder. Paraya dönüşebilen
hisse senedi, bono gibi değerler ya da bir fabrikadaki makine, bina, araç-gereç sermaye olarak
nitelenir.
- Doğal kaynaklar, doğadan elde edilen, doğrudan veya işlenerek kullanılan her tür maddeyi
içerir. Temel doğal kaynaklar toprak, su, mineral maddeler ve ağaçlardır. Ekonomik bir kaynak
olarak doğa, nicelik olarak ve içerdiği hammadde açısından sınırlıdır, arttırılması, belli bir
düzeyin üstüne çıkarılabilmesi söz konusu değildir. Bu üretim faktörünün işletmeler tarafından
özenli olarak kullanılması, kendi çıkarları ve insanlığın çıkarları için kaçınılmazdır.
- Teknoloji, mal ve hizmet üretimi için kullanılan yöntemlerdir. İnsanın çalışmasını geliştirmek
ve üretim yeteneğini arttırmak için, bilginin üretilmesi ve uygulanması olarak da tanımlanabilir.
Gelişmiş bir teknoloji, daha yararlı ve yüksek nitelikli malların, daha etkili yollarla üretimini
sağlar.
Üretim öğelerinin, işletme faaliyetlerine etkisi nedir?
Öte yandan, işletmenin kurulması için gerekli her türlü donanım, araç gereç ve parasal
kaynaklar işletmenin sermayesidir. İşletme belli bir alanda çalışacak, çeşitli biçimleriyle doğal
kaynakları kullanıp, değerlendirecektir.
İşletmenin alım satımını yaptığı çeşitli filmler, sürekli geliştirilen teknoloji sayesinde daha nitelikli
ve gereksinmeleri daha ileri düzeyde karşılayan bir yapıya ulaşmaktadır. Sonuç olarak,
işletmemiz emek, doğa, sermaye, girişimci ve teknoloji faktörlerini çeşitli düzeylerde
değerlendirerek varlığını sürdürmektedir.
GEREKSİNME VE İSTEKLER
İnsan gereksinmelerini, bunlar sonucunda ortaya çıkan talep kavramını ve işletmeler için
anlamını açıklamak.
Ekonomik yaşamın ve ekonomik faaliyetlerin hareket noktasını insan gereksinmeleri ve istekleri
oluşturur. Bu gereksinme ve isteklerin bir bölümü yaşamsal önemdedir ve kesinlikle karşılanmaları,
doyurulmaları gerekir; yoksa, kişilerin yaşamlarını sürdürmeleri olanaksızlaşır.
Örnek olarak, beslenme ve barınma gereksinmeleri temel niteliktedir ve karşılanmalarındaki
yetersizlik ya da aksaklık insanları ve toplulukları yok olmaya kadar götürebilir. İnsanlığın yüzyıllardır
süre gelen yaşamı, bu gereksinme ve isteklerin karşılanma düzeyine göre biçimlenmiştir. İnsanların
temel gereksinmelerinin yanında, kişilerin mutluluğunu, yaşama bağlılığını ve yaşam bilincini
geliştiren pek çok gereksinme ve istekleri de vardır. Uygar bir insan temel gereksinmelerinin yanı
sıra, bu yöndeki gereksinme ve isteklerini gidermek için de çaba gösterir.
Doğal kaynakların ve insan kaynağının kıtlığı, insanların tüm gereksinme ve isteklerinin
karşılanmasını engeller. Toplumların tümünde kıt kaynaklara karşın, sınırsız gereksinme ve
isteklerin olması temel bir ekonomik sorundur.
Başka bir deyişle, sınırsız gereksinmeleri karşılayacak sınırlı kaynakların nasıl dağıtılacağı sorunu
ekonomik işleyişin belirleyicisidir. Öte yandan, kıt kaynaklar veri olarak alındığında, ekonomik
yeterliliği ve etkinliği arttırma yönünde yoğunlaşmak kaçınılmaz olur. Gereksinmeler bir kez
karşılandıktan sonra tümüyle giderilmezler.
Bir süre sonra aynı gereksinme yeniden ortaya çıkar ve bir kez daha karşılanması gerekir.
Gereksinme ve isteklerin süreklilik taşıması, kaynakların yetersizliğini yaratan bir başka etkendir.
İnsan gereksinmeleri ve istekleri, uygarlığın gelişimine koşut olarak gelişir. Genel anlamda,
teknolojik gelişmeler ve yenilikler, insan gereksinme ve istekleriyle ilgili mal ve hizmetlerin
durmaksızın farklılaşmasını sağlar.
Ülkelerin ekonomik gelişme düzeyi, yeni teknoloji kullanımı, küreselleşme ve yeniliklerin
uygulanma derecesi, gereksinme ve isteklerin karşılanma biçimini belirleyici unsurlardır. 1900′lü
yıllarda var olan malların birçoğu günümüzde ya yok olmuşlardır ya da bunların yerini yeni mallar
almıştır.
Örnek olarak, 1900′lü yılların başlarında kullanılmaya başlanan ilk radyolar, günümüzde artık
antika sayılmaktadır. Bu hantal yapılı, lâmbalı radyoların yerini, bir kibrit kutusu büyüklüğüne
indirilen radyo alıcıları almıştır.
Radyolar öyle çeşitlenmiştir ki artık arabada, yolda, evin istenen yerinde dinlenebilmekte,
kulaklıklar aracılığı ile kimseyi rahatsız etmeden kullanılabilen çeşitler üretilmektedir. 1900′lü
yılların başında televizyon aygıtının, günümüzde ileri teknoloji modellerini kullanıyoruz.
TALEP
İnsanların gereksinmelerini gidermek yönünde davranışta bulunması talebi doğurur. Talep,
satın alma gücü bulunan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karşı gösterdikleri istekleridir.
Bir mala olan talepten söz edebilmek için şu koşulların bir arada olması gerekir:
- Mala karşı duyulan gereksinme ya da istek
- Malın karşılığını ödeme isteği
- Karşılığı ödeyebilecek gelir düzeyi
Bir arabaya karşı varlıklı bir kişinin duyduğu gereksinme ve yeterli ödeme gücü, o kişinin bu
konuda ödeme isteği olmadıkça talep oluşturamaz. Gelir düzeyi yetersiz bir kişinin arabaya
karşı gereksinmesi ve ödeme isteği, ödeme gücü olmadıkça bir anlam taşımaz. Doğaldır ki,
ödeme gücü ve ödeme isteği olan bir kişi, araba gereksinmesi duymuyorsa talep yine
oluşamayacaktır.
Talep karşısında işletmelerin, tüketicilerin gereksinmelerini karşılamak üzere mal ve hizmet
sunumunda bulunmaları arz olarak nitelenir. Talep ve arz, gereksinmelerin giderilmesi için,
tüketici ve üreticilerin bir araya geldiği ekonomik bir davranıştır.
Gereksinmeler, işletmelerin kuruluşunda etkili midir?
Örnek olayımızı anımsayalım. İki arkadaş neden bir işletme kurma kararı almışlardır?
Yanıt açıktır. İnsanların gereksinmelerinden biri de fotoğraf çekmek, fotoğrafları istenen
yerlerde kullanmaktır. Ayrıca, kitap ve öbür yazılı araçların basılması için film kullanımına
gereksinme vardır.
Hastaneler röntgen çekmek için röntgen filmi isterler. İki arkadaş bu gelişen ve değişen
istek ve gereksinmeleri görmüş ve bunları karşılayacak bir işletme kurmayı
kararlaştırmışlardır.
MAL VE HİZMET
Mal ve hizmetleri birbirinden ayırt etmeye yarayan özelliklerini betimlemek.
İnsanların istek ve gereksinmelerini karşılamak için üretim faktörleri bir araya getirilip
işletildiğinde, bir sonuç elde edilecektir. Bu sonuç, bir mal veya bir hizmet veya ikisinin bir
arada üretimidir.
Şeker fabrikası çalışması sonucunda şeker ve yan ürünlerini üretir; bir otobüs şirketi
insanları bir yerden başka bir yere ulaştırarak ulaşım hizmeti görür. Bir basın işletmesi,
hem gazete üretimini hem de gazete aracılığıyla iletişim hizmetini gerçekleştirir. Mal ve
hizmet, temelde üretim araçlarını bir araya getirerek ulaşılan birer sonuçtur. Bunlar aynı
çabanın ürünüdürler, ama birbirlerinden farklı özellikler taşırlar. İnsan gereksinmelerini ve
isteklerini gidermeye yarayan somut araçlara mal denir.
Ekmek, peynir, kumaş, buzdolabı, torna tezgahı gibi. İşletme biliminde mal, üretilmesi için çaba ve
emek harcanan araçlar olarak kabul edilir. Üretilmesi için çaba harcanıp harcanmaması açısından
ele aldığımızda mallar ikiye ayrılır:
Ekonomik Olmayan Mallar (Serbest Mallar); Üretimi için hiçbir çaba ya da örgütlenme
gerektirmeyen ve doğada hazır bulunan mallardır. Soluduğumuz hava, gün ışığı, yağmur suyu gibi.
Ekonomik Mallar; Üretimi için emek harcanan mallardır. İşletmelerin tüm somut ürünleri bu
anlamdaki mal kavramına girer. Örnek olarak televizyon, gazete, uçak, bilgisayar, konserve, masa,
ekonomik mallardır. Bunların elde edilmesi için, üretim faktörlerinin özel olarak bir araya getirilip
üretime yönlendirilmesi gerekmektedir.
Soluduğumuz hava doğada hazır durumdadır ve elde etmek için uğraş vermek gerekmez. Ancak,
hastanede kullanılan ya da dalgıçların su altında kullandıkları sıkıştırılmış hava (oksijen) ekonomik
bir maldır ve elde etmek için üretim faktörlerini bir araya getirmek ve bir üretim çabası göstermek
gerekir.
Ekonomik malları iki ayrı ölçüte göre sınıflandırırız: Gereksinmeleri giderme özellikleri yönünden ve
malların dayanıklılığı ya da kullanım süreleri yönünden. Gereksinmeleri giderme özellikleri
yönünden ekonomik malları, tüketim malları ve üretim malları olarak ayırıyoruz.
Tüketim malları, gereksinmeleri doğrudan doğruya giderebilen mallardır. Bu mallar, son
tüketicilerce kişisel ya da aile gereksinmelerini karşılamak için istenirler. Ekmek, ayakkabı, çamaşır
makinesi, radyo, gibi.
Üretim malları (yatırım malları), başka bir malın üretilmesi için gerekli olan mallardır. Başka bir
deyişle, tüketim mallarını üretmek için kullanılan mallar üretim malıdır. Şeker kullanılan çeşitli
makineler üretim mallarıdır.
İşletme binası, işletme donanımı, makineler, hammaddeler, işlenmiş maddeler bu sınıfa girer. Mal
ve türlerinin bu bölümlendirilmesi, her zaman kesin çizgiler taşımaz. Aynı mal, belirli koşullar altında
üretim malı olurken, başka koşullar altında tüketim malı olabilir.
Örnek olarak, şeker ve un evlerde kullanıldığında tüketim malı olurken, bisküvi fabrikasında
kullanıldığında üretim malı özelliğini kazanır. Ekonomik malları, dayanıklılığı ya da kullanım süreleri
yönünden, dayanıksız mallar ve dayanıklı mallar olarak ayırıyoruz.
Dayanıksız mallar, bir kez ya da kısa süreli kullanım sonucunda tüketilip yok edilen mallardır. Aynı
gereksinmeyi karşılamak için bu mallardan yeniden satın almak gerekecektir; çünkü bu mallar bir
kullanımda yok edilmiştir. Örnek olarak, gıda maddeleri dayanıksız tüketim mallarıdır. Bir kez
kullanıldıklarında tüketilirler.
Dayanıklı mallar, bir kez lik kullanım sonucunda değil, uzun süreli kullanımla yavaş yavaş yok
edilen mal türleridir. Bu malların tüketilmesi ve yararlı ömürlerinin sona ermesi zaman içinde olur.
Sözgelimi bir televizyon, bir ekmek gibi bir kez kullanıldığında ömrünü tüketmez. Olağan koşullarda,
bu tür malların yenilenmelerini gerektiren belirli ömürleri vardır. Televizyon bozulur, kırılır, işe
yaramaz duruma gelirse o zaman yenilenir.
Olağan sürelerin dışında, modanın değişmesi, teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle de dayanıklı
malların kullanım süreleri kısalabilir. Üç boyutlu, dijital bir televizyonun çıkması ile elimizdeki
televizyonu ömrü sona ermeden değiştirebiliriz.
İnsan gereksinmelerini karşılamak için üretilen araçlar, yalnızca elle tutulup gözle görülür somut bir
özellik taşımazlar. İnsan gereksinmelerini karşılayan, ancak somut olmayan çeşitli araçlara hizmet
adı verilir. Hizmet, mal gibi elle tutulup gözle görülen bir somutlukta değildir. Hizmet üretimi de mal
üretimi gibi insan gereksinmelerine yönelik olmalıdır.
Başka bir deyişle, kıt olan, belli bir çaba harcanarak elde edilen ekonomik bir üretimden söz
edilmelidir. Örnek olarak, otel işletmeleri, otobüs işletmeleri, hastaneler hizmet üretir. Muhasebeci,
avukat, berber, doktor, danışman, öğretmen hizmet üretimi yapan kişilere verilen adlardır. Bunların
gerçekleştirdikleri iş, hizmet üretimidir.
Hizmet alanında birçok temel girişim bulunur. Dağıtımda yer alan toptancı ve perakendeci ticaret
işletmeleri; işletmelerin finansmanında yer alan, para alış verişi yapan banka, banker, döviz büfesi
gibi çeşitli kuruluşlar; riskleri belli bir dağılım çerçevesinde üstlenen sigorta işletmeleri temel hizmet
alanlarında çalışmaktadırlar.
Bazı işletmelerde ise mal ve hizmet üretimi bir arada gerçekleştirilir. Örnek olarak, yazılı basın
işletmelerinde temel amaç olan iletişim hizmetinin okuyucuya ulaştırılması için, somut bir mal olan
gazete ve dergiler üretilir.
TÜKETİM VE TÜKETİCİ
Tüketim ve tüketicilerin üretim faaliyeti ile ilişkisini kurmak.
Tüketim, insan gereksinmelerini ve isteklerini karşılamak amacıyla üretilen mal ve hizmetlerin,
kullanımıdır. Başka bir deyişle, mal ve hizmetlerin sağladığı yararların kullanılması tüketimi ifade
eder.
Ekmeği yerken kullanıp tüketiriz. Tüketimin kapsamı, tüketilen mal ve hizmetlerin çeşitlerine göre
farklılık gösterir. Tüketim malları, ara mallar ve üretim malları taşıdıkları özelliklere göre tüketilirler.
Dayanıklı ya da dayanıksız malların tüketimi birbirinden farklı yapılarda olacaktır.
Tüketim işlemini gerçekleştiren bireylere ya da örgütlere tüketici adı verilir. Başka bir deyişle,
gereksinme ve isteklerini karşılamak amacıyla, mal ya da hizmetleri kullanan bireyler ya da
örgütler tüketicidir.
Tüketicileri de satın alma ve kullanma amaçları yönünden bölümlendirebiliriz. Son tüketici,
kişisel ya da aile gereksinmeleri nedeniyle bir mal ya da hizmeti satın alan birey ya da
kuruluştur.
Endüstriyel tüketici, üretim, yeniden satma ya da işletme kurma amacıyla satın almada
bulunan bireyler ya da örgütlerdir. Son tüketiciler ve endüstriyel tüketiciler farklı mal ya da
hizmetlere gereksinme duyarlar. Çoğu kez birbirinden farklı satın alma süreçleri ile tüketimi
gerçekleştirirler.
Tüketim ve Üretim İlişkisi
Bireyin ekonomideki rolü iki yönlüdür: Tüketicilik ve üreticilik.
1. Öncelikle her birey bir tüketicidir ve herkes yaşamını sürdürebilmek için çeşitli düzeylerde
mal ve hizmet tüketmek zorundadır.
Bu tüketim, yalnızca temel mal ve hizmetlere yönelik olabileceği gibi, daha ileri düzeyde olan
mal ve hizmetlere yönelik de olabilir. Bireylerin tüketiciliği, toplumların genel yapılarına, gelir
düzeylerine, kişilerin bu yapıdaki konumlarına ve tutumlarına bağlıdır.
2. Bireyin ikinci yönü üreticiliktir. Kişilerin mal ve hizmet tüketebilmeleri için, satın
alma gücüne sahip olmaları gerekir. Böylelikle, gereksinme ve isteklerine uygun
mal ve hizmetleri alabilmeleri söz konusu olabilir.
Bu nedenle, kişiler çeşitli didinmelerde bulunarak, satın alma güçlerini oluşturup
yükselteceklerdir. Bireyler, daha iyi bir ekonomik konuma ulaşarak gereksinme ve
isteklerinden daha büyük bir bölümünü karşılayabilmek için, satın alma güçlerini
arttıracak biçimde üretimde yer alırlar. Böylelikle, tüketiciler bu yönlerini
destekleyecek olan üreticilik yönlerini ortaya koymuş olurlar.
İşletmeler açısından tüketim konusunda üzerinde durulan önemli noktalardan birisi,
tüketicilerin bir mal ya da hizmeti hangi nedenlerle istediğini ya da istemediğini; bir
mala karşı olan talebini başka bir mala hangi nedenlerle kaydırdığını açığa
kavuşturmaktır.
İşletmeler, çeşitli pazar koşullarında, tüketicilerin mal ve hizmetleri satın alma
güdülerini kestirmek ve işletmelerini buna göre yönlendirmek çabasındadırlar.
Tüketicilerin davranışlarını etkileyen algılama, güdüleme, öğrenme, tutum ve kişilik
gibi iç güçlerle; toplumsal sınıflar, aile, referans kümeleri ve kültür gibi toplumsal
etkenleri de değerlendirmek gerekir.
BAŞARI ÖLÇÜTLERİ: ETKENLİK VE İLGİLİ KAVRAMLAR
Endüstriyel işletmeler açısından üzerinde duracağımız etkenlik, işletmelerin başarısında temel
bir göstergedir. Verimlilik kavramı ile zaman zaman eşanlamlı kullanılsa da etkenlik, gerçekte,
verimliliğe göre daha kapsamlıdır. Etkenliği, teknik, ekonomik ve işletme biliminde olmak üzere
başlıca üç anlamıyla ele alıyoruz.
- Teknik etkenlik, (1) İşletme faaliyetlerinin belirlenen niceliksel standartlara ulaşabilme
derecesi, (2) belirli bir işi en ucuz yoldan yerine getirmek ya da belirli bir çıktıyı elden gelen en
düşük girdi ile sağlayabilmektedir.
- Ekonomik etkenlik, işletmelerin ellerinde bulunan kıt kaynakların en iyi biçimde kullanımına
yöneliktir.
- İşletme biliminde etkenlik, belirli bir girdi ile en yüksek çıktının elde edilmesi, belirli bir çıktı
düzeyinin en düşük girdiyle sağlanabilmesidir.
Etkenlikle İlgili Kavramlar
Etkenliği belirleyen; verimlilik, ekonomiklik ve kârlılık kavramlarını kısaca ele alalım:
Verimlilik (Prodüktivite)
Verimlilik, üretimden elde edilen çıktıların fiziksel niceliklerinin üretimde harcanan girdilerin
fiziksel niceliklerine oranıdır. Tüm işletmeyi ele alan verimlilik hesabı, işletmenin etkenlik
derecesini ortaya koyar ve bu noktada verimlilikle etkenlik aynı çizgide birleşir. Verimlilik
kavramı oran olarak gösterelim:
Ekonomiklik (Rasyonellik)
Ekonomiklik, üretimin satış tutarının, üretimin maliyet tutarına oranlanmasıdır. Satış
niceliğinin artması, satış fiyatlarının artması, maliyet giderlerinin ise yükselmesi durumunda
ekonomiklik de artmış olur. Öte yandan, satış niceliği ve satış fiyatı aynı düzeyde iken maliyet
giderlerinin düşmesi ekonomikliği arttırır.
Kârlılık (Rantabilite)
Kârlılık, belirli bir zaman kesiti içinde, işletme faaliyetleri sonucunda elde olunan toplam net
kârın, o zaman kesitinde kullanılan kapitale oranıdır. Etkenlik açısından yalnızca bu kavrama
dayanılarak yapılan çözümlemeler, etken olmayan bir işletmeyi etken olarak gösterebileceği
gibi, etken bir işletmeyi etken değişmiş gibi de gösterebilir.
Verimlilik, ekonomiklik ve kârlılık kavramlarının her biri işletmelerin etkenliğini, ortaya koyan
ölçütlerdir. Bunların kullanılması, işletmelerin hedeflerine ve yapılarına göre farklılık gösterir.
Küreselleşme sınırları ortadan kaldırıyor, dolayısıyla tüm işletmeler küresel
kurallara uyarak rekabet etmek zorundalar.
Verimlilik, kalite, üretim ölçeği gibi konularda küresel standartlara ayak
uydurmak işletmelerin temel hedefidir.
Bu hedefe ulaşmak üzere organizasyonlar, en uygun performans için dizayn
edilmeli ve insan kaynakları yüksek performansa yönelik olarak motive
edilmelidir.
Yukarıda anlatılan çeşitli kavramlar, işletme kavramının daha iyi anlaşılması
için yol gösterici olacaktır. Gerçekten de, işletme adı verilen birimler bu
kavramlara dayalı olarak tanımlanıp açıklanmaktadır. Şekil 1. 1′de, işletmelerin
ekonomik sistem içindeki yeri ve diğer unsurlarla ilişkilerini görüyorsunuz.
Mal ve hizmetlerin akışı, işletmelerden tüketiciye doğru gerçekleşir. Bu akışın sürdürülmesi
için, tüketicilerden işletmelere doğru para akışı olmalıdır.
Devletin, işletmelerle tüketiciler arasındaki ilişkiye katkısı mal ve hizmetler (yollar, eğitim,
güvenlik, hukuk gibi) aracılığıyla gerçekleşir.
Devletin katkıları vergi olarak geri döner. Bu karşılıklı değişim sisteminde tüketiciler işletmeler
için işgücü pazarı oluşturur ve bu katkı onlara ücret olarak geri döner.
İŞLETME KAVRAMI
İşletme kavramını irdelemek.
İşletme, insanların gereksinme duydukları ya da istedikleri malları ve hizmetleri sunabilmek
için gerekli olan faaliyetleri gerçekleştirme aracıdır. En yaygın tanımı ile işletme insan
gereksinmelerinin karşılanması için mal ve/veya hizmet üretiminin gerçekleştirildiği, iktisadi
birimdir.
İşletmelerde, ekonomik bir mal veya hizmet üretimi için üretim faktörleri bir araya getirilir.
İşletme, teknik bilgilerin, bilimsel bulguların ve ekonomik ilkelerin uygulandığı; insan
davranışlarının değerlendirildiği, toplumsal sorumlulukların ve toplumsal etkileşimlerin yer
aldığı çok yönlü bir birimdir.
Temel kavramlardan da anlaşılacağı gibi, işletme insanların gereksindikleri ve istedikleri mal ve
hizmetleri üretmek için oluşturulan bir birimdir. Fırın bir işletmedir; çünkü insanların gereksinmesi
olan ekmeği üretmek için çeşitli üretim öğeleri (makineler, un, insan gücü) bir araya getirerek
işletilmektedir.
Aynı biçimde otomobil fabrikası, otomobil üretmek için örgütlenmiş bir işletmedir. Kağıt fabrikası,
kağıt üretimini gerçekleştirmek amacıyla üretim öğelerini toparlayıp işleten bir işletmedir.
Ekonomik bir birim olan işletmede, mal ve hizmet üretimi belli bir amaca yönelik olarak
gerçekleştirilir. İşletmeleri bu yönden değerlendirdiğimizde, kâr amacı güden ve kâr amacı
gütmeyen işletmeler ayrımı yapılır. Bir birimin işletme sayılmasının temel koşulu kâr amacı gütmesi
değildir.
Özel sermayenin yanı sıra, kamu sermayesiyle kurulmuş işletmeler de vardır. Kamu sermayesiyle
kurulmuş işletmelerin, kâr amacını önde tutmadan çalışmaları söz konusu olabilir. Bunlar da
işletme olarak nitelendirilirler. Örnek olarak, KİT’lerin bir bölümü, belediyelerin kurduğu kimi
işletmeler öncelikli olarak topluma hizmet amacını taşırlar.
Küçük bir televizyon onarıcısı işletme sayılırken, TV üreten büyük bir birim de işletmedir. T.C.
Ziraat Bankası ve DDY birer kamu işletmesi, otobüs üreten Bursa’daki şirket ile kot pantolon
kumaşı üreten Denizli’deki şirket ise, birer özel işletmedir. Çin’deki bir ekmek fabrikası da
Türkiye’deki bir ekmek fabrikası da birer işletmedir.
İşletmeler bir yandan kişi gereksinmelerini karşılamak için kurulurken, bir yandan da kişi isteklerini
de karşılamayı amaçlar. İsteklerin önemli bir bölümünün işletmelerce yaratıldığını söyleyebiliriz.
Girişim ve Girişimci
Girişim ve Girişimciliğin önemini betimlemek.
İşletmeyi konu alan kaynakların kimilerinde, işletme ve girişim (teşebbüs) kavramları arasında bir
ayırım yapıldığı görülür. Buna göre girişim, başkalarının gereksinmelerini karşılamak üzere,
pazarı olan ve pazarda fiyatı oluşan ekonomik mal ve hizmetleri ortaya koymak ve sahibine kâr
sağlamak amacını güden bir işletmedir.
Bu durumda, girişim işletmeye göre daha geniş anlamlı olarak ele alınmaktadır. Her girişim bir
işletme olurken, her işletme bir girişim olarak nitelenmez. Bir birimin işletme sayılabilmesi için,
insan gereksinmelerini karşılayan ekonomik mal ve hizmetleri ortaya koymak amacıyla, üretim
araçlarının bir araya getirilip, didinmede bulunulması yeterlidir.
Oysa, bir işletmeye girişim denebilmesi için, bu iki özellikle birlikte sürekli didinmede bulunması,
üretilen mal ve hizmetlerin başkalarının gereksinmesini karşılaması, pazarının ve fiyatının
bulunması gerekir. Girişimin temel amacı kâr sağlamaktır.
İşletme ve girişim arasında böyle bir farklılık kabul edildiğinde, ev işleri, devlet işleri pazarı ve
fiyatı olan mal ve hizmet üretmediklerinden, birer işletme sayılırlar; ancak girişim olamazlar. Belli
bir pazarı ve fiyatı olan mal ve hizmet üreten Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT) ise, bu anlayışa
göre girişim sayılmaktadırlar.
İşletme ve girişim arasında böyle bir farklılığın gözetilmesi, ekonomik birimlerin
değerlendirilmesinde karışıklıklara yol açmaktadır. Kimi durumlarda, işletme ve girişimi
birbirinden ayırmak olanaksızlaşmaktadır.
İşletme ve girişim arasındaki bu farklılıklar, günümüzün gelişen ve karmaşıklaşan işletme
dünyasında yapay ve yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle, işletme ve girişim kavramları arasında
bir fark gözetmeden, bunları eşanlamlı olarak kullanan işletmeci sayısı çoğunluktadır.
Girişimci ise, gereksinmeleri karşılamak üzere iktisadi ve mal ve hizmet üretiminin
gerçekleştirilmesi için üretim faktörlerini bir araya getiren kişidir. Girişimcilik konusuna verilen
önem giderek artmakta ve başarılı yöneticilerin girişimcilik yeteneğine sahip kişiler olduğu
vurgulanmaktadır.
Girişimcinin temel özellikleri; (1) Üretim araçlarını sağlayıp üretime yöneltme, (2) ortaya
çıkabilecek riskleri üstlenme olarak ele alınır. Girişimci, düşünce, buluş ve yenilik alanlarında
hareket sağlayan, itici bir güç taşıyan ve uygulayan kişidir.
Girişimci, örgütünü yeni alanlara, yeni kuruluşlara, yeni fırsatlara yöneltir. Bir yandan
değişiklikler yaratırken, diğer yandan bu değişikliklerin sonuçlarından yararlanılır. Bu bakış
açısıyla ele alındığında girişimcilerin işlevleri söyle sıralanabilir:
-Yeni-ürünler ortaya çıkarmak ya da bilinen ürünlerin niteliklerini değiştirmek,
- Yeni üretim yöntemleri geliştirip, uygulamak,
- Endüstride yeni ve gelişmiş örgütlenmelere gitmek,
- Yeni pazarlara açılmak,
- Yeni girdi kaynakları bulmak,
- Yönetim ve çalışanlar arasındaki ilişkileri arttırmak,
- İşletme ile kamu ve devlet arasındaki ilişkileri geliştirmek.
Amazon.com’un ilginç bir kuruluş öyküsü var. Öykü bir garajda başlar. Üç arkadaş, bir
garajda kitap satışı yapmak üzere bir web sitesi açmaya karar verirler. Bu girişimin
başlatıldığı sırada üç arkadaştan hiçbirinin kitap satışı ile ilgisi yoktur.
Başlangıçta, internet aracılığıyla gelen siparişleri yandaki bir kitapçıdan alıp, sipariş
verenlere postalarlar. Bu işi geliştirerek amazon.com’u, bugünkü haliyle, eticaretin öncüsü
bir organizasyona dönüştürürler.
Yönetici
Yönetici, başkalarının gereksinmelerini karşılamak üzere mal ve hizmet üretimi için üretim
faktörlerinin bir araya getirilmesini yöneten kişidir. Profesyonel yönetici, bu işi ücret
karşılığında yapar. Yöneticinin girişimciden farkı; yönetim işini kendi adına değil başkaları
için yapması, kâr ve zarardan doğrudan etkilenmemesidir. Ancak, yönetimi altındaki
faaliyetlerin sonuçları yöneticinin başarı ya da başarısızlığını simgeler.
Özel Girişim
Özel girişim, bireylerin, devlet müdahalesi olmaksızın, kendi ekonomik çıkarları doğrultusunda
davrandığı bir sistemdir. Özel girişim sistemlerinde dört temel unsur vardır:
- Özel Mülkiyet hakkı, bireylerin taşınır ve taşınmaz değerleri satın alma, sahip olma, kullanma ve
satma hakkını belirler.
- Seçme özgürlüğü, tüketici ve üreticilerin ekonomik kararlarındaki serbestliği ifade eder. Yasalara
uygun olmak koşuluyla bireyler istediğini satın alabilir. İşletmeler üretim yapabilir, istediği bireyi işe
alabilir.
- Kâr elde etme, kaynaklarını riske sokmak yatırıma girişenlerin, faaliyetler sonucunda oluşacak
kâr üzerinde hakkı olduğu anlamını taşır.
- Serbest rekabet, iki veya daha fazla sayıda işletmenin aynı kaynaklara veya müşteri kitlesine
yönelmesi durumunda ortaya çıkar. İşletmeler arasında kaynaklardan veya pazardan daha fazla
pay alma çabasını gösterir. Haksız rekabet ya da rakipleri ortadan kaldırmaya yönelik eylemlere
izin verilmez.
Buraya kadar, işletme kavramını ve bu kavramla ilgili temel bazı kavramları tanımlamaya çalıştık.
Kısaca ele aldığımız bu kavramlarla bundan sonraki Ünitelerde, İktisat ve öteki derslerinizin
içeriğinde sık sık karşılaşacaksınız.
02. İŞLETMELERİN AMAÇLARI
İşletmelerin amaçlarını belirlemek.
İşletmelerin başarılı olmasında ve sağlıklı kararlar alınmasında temel koşul, neler yapılacağının
bilinmesidir. İşletme faaliyetlerinin başlangıcında, amaçların net ve gerçekçi olarak belirlenmesi,
işletmeler için yaşamsal önemdedir.
Amaçlar, işletmenin ulaşmak istediği durumları ifade eder. Tepe yönetimden başlayarak
yukarıdan aşağıya bir yapılanma ile işletmenin temel ve alt amaçları belirlenir.
Değişik birimlerin amaçlarının birbirini tamamlayacak ve destekleyecek biçimde oluşturulması
gerekir. Şekil 2. 1′de, işletmelerdeki amaçlar hiyerarşisine ve birimlerin amaçlarının birbiri ile
etkileşimine ilişkin bir örnek görüyorsunuz.
Temel Amaçlar
İşletmelerde geleneksel olarak iki temel amaç ortaya çıkar: Kâr elde etmek ve topluma
hizmet. Bunlar, öncelik sırası ve boyutları değişmekle birlikte, her nitelikteki işletme için
geçerli olan amaçlardır. Bunların dışında, işletmelerin kendi koşullarına göre ağırlık verdiği
özel amaçlar da söz konusudur.
- Kâr Sağlama: Kâr, bir işletmenin belirli bir dönem sonunda elde ettiği katıksız (net)
gelirlerin toplamıdır. Başka bir deyişle, işletmenin belli bir dönem sonunda elde ettiği toplam
gelirler ile katlandığı toplam giderler arasındaki olumlu farktır. Kimi dönemlerde bu farkın
olumsuzlaştığı görülebilir. Bu olumsuz farka zarar adı verilir.
İşletmeler giderlerini en aza indirmek ve gelirlerini en üst düzeye çıkarmak için çalışırlar. Bu
sonucu sağlayan alanlara yatırım yapmak, kârlılığı azalan ya da yok olan alanlardan
kaçmak isterler. Özel işletmelerin, kâr sağlama özgürlüğü bulunduğu ölçüde kurulup,
yayıldıklarını görürüz.
Kâr, işletmeler için temel amaç olarak ele alınırken, çeşitli değerlendirmelerde ölçüt olarak
da kullanılır. Kâr, işletmeler için gelişme ve büyüme göstergesidir. Üst yönetim için bir başarı
değerlendirme ölçütü olan kâr, çalışanlar için de bir özendirme ve teşvik aracıdır.
- Topluma Hizmet: İşletmeler yaşadıkları toplumun birer ürünü olarak o topluma katkıda
bulunur, hizmet ederler. Ancak, temel konu işletmelerin ana amacının bu noktada odaklanıp
odaklanmadığıdır. Gerçekten de bir özel kesim işletmesinin salt topluma hizmet amacına
yönelik olarak işlemesi söz konusu edilemeyecektir.
Kâr yönünden ön planda gelen bir üretim alanı, toplumsal katkı açısından çok önemsiz de
olsa özel girişimci için çekici olabilir. İşletmeler, belli bir üretimi gerçekleştiriyorlarsa sonuçta
bir katma değer sağlarlar ve belli sayıda kişiye çalışma olanağı yaratırlar. Bütün bunlar
sonuçta topluma katkı sayılır. Ancak, işletmeler başlangıç noktası olarak bu sonuçları amaç
olarak alıp yola çıkmazlar.
Temel amaç olarak topluma hizmete yönelik işletmeler, kapitalist ekonomilerde kamu
girişimleri olarak karşımıza çıkabilir. Ancak, yaşanılan toplumsal ve ekonomik gerçekler, bu
amaca yönelik çalışmanın uzun süre gitmesini engelleyicidir. Ülkemizde, Cumhuriyetten bu
yana, varlıklarını çeşitli düzeylerde koruyan Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT’ler), toplumsal
amaçlı işletmeler olarak kamu tarafından kurulmuşlardır. Ancak, bunların günümüzde
geldikleri nokta, amaçlarının değiştirilmesi, çalışma ilkelerinin pazar koşulları çerçevesine
sokulması ve özelleştirilmesi yönündedir
Özel Amaçlar
Kâr ve topluma hizmet amaçları, işletmelerin belli bir ekonomik yapı içerisinde
önde tutacakları temel güdülerdir. Bu güdüler dışında, kimi zaman sonuç olarak
kimi zaman bu temel amaçlarla birlikte gerçekleşen ya da gerçekleştirilmesi için
çaba gösterilen alt amaçları aşağıdaki gibi ele alabiliriz:
- Uzun Dönemli Büyüme: İşletmeler, temel olarak, uzun dönemde en yüksek kâra
ulaşmayı isterler. Bunun temelinde işletmelerin varlıklarını sürdürebilmesi ve
sürekli büyüme ve gelişmenin sağlanması yatar. İşletmelerin varlıklarını eriterek,
küçülmesi ve yok olması kârlılığı ortadan kaldıran çeşitli etkenlerin bir araya
gelmesi sonucudur. Uzun dönemde gelişme ve büyümenin hangi boyutlara
varacağı, kıvamlı düzeye nasıl ulaşılacağı kârlılıkla bağlantılı olacaktır.
- Tüketicilere Nitelikli Mal Sunma: İşletmelerin tüketicilere daha nitelikli mal
sunması, tüketicilere verilen hizmeti en üst düzeye çıkarması, kâr amacını olumlu
yönde etkileyen bir çabadır. İşletmeler, üretim planlaması yaparken belli bir nitelik
düzeyi ve buna bağlı olan belli bir fiyat düzeyi kararlaştırırlar. Seçilen nitelik
düzeyinin hedeflenen tüketici kitlesiyle uyumlu olması, bu niteliğin ve fiyatın kendi
içinde en olumlu düzeylerde tutulması, işletmenin pazardaki yerini ve dolayısıyla
kârlılığını belirleyecektir.
- Çalışanlara Uygun Ücret Verme: İşletmelerin çalışanlarına daha iyi ücret ödemesi,
işletmedeki çalışma koşullarını daha güvenli ve sağlıklı kılması, etkin ve verimli çalışmada
önemli bir özendiricidir. Çalışanlara yapılan ödemeler konusunda işletmelerin izleyecekleri
politikalar, yönetim anlayışı, iş gücünün örgütlülüğü, devletin tutumu gibi çeşitli etkenlere
bağlıdır.
- Toplumsal Sorumluluk: Toplumsal sorumluluk gereği, özel kesim işletmelerinde de geçerlilik
kazanmaya başlamıştır. Böylelikle işletmeler, çeşitli çıkar kümeleri arasında bir denge kurmaya
zorunlu olurlar. İşletmelerin bu dengeyi kurması, sonuçta işletmelere ilişkin toplumsal görüşleri
ılımlı kılmakta, bu da işletmelerin uzun dönemli yaşamalarını sağlayıp, uzun dönemde kârı en
yükseğe çıkarma amacına hizmet etmektedir.
Günümüzde, özellikle büyük boyutlara ulaşmış özel işletmeler, elde ettikleri kârların bir
bölümünü çeşitli toplumsal etkinliklere aktarmak zorundadırlar. Yoksa, uzun dönemde bu
işletmelerin yaşamları tehlikeye girer.
Aşırı kârlar elde eden bir işletmeye tüketiciler, sendikalar ve çeşitli toplum kesimleri tepki
gösterir. Bu tepkinin uzun dönemde, işletme içi olumsuzluklar yaratması söz konusu olabilir.
İşletmelerin kültürel çalışmalara öncülük etmesi, spor kuruluşları oluşturması, sağlık ve güvenlik
çalışmalarına girişmesi, eğitim-öğretim alanında etkinlik göstermesi toplumsal yönden olumlu bir
izlenim ve katkı yaratma çabalarıdır.
Günümüzde, doğal çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin en az düzeyde tutulması, toplumun
ve işletmelerin büyük önem verdiği bir konudur.
İşletmelerin amaçları konusunda işletmecilerin geniş bir bakış açısını yeğledikleri ve
buna uygun politikalar geliştirdikleri görülmektedir. ABD’de 200′den fazla işletme
sorumlusuyla, işletmelerinin amaçları konusunda görüşmeler yapılmıştır.
Bu işletmeler, çeşitli büyüklüklerdeki mal ve hizmet üreticileri, toptancı ve
perakendeciden oluşmuştur. Bunların % 90′ı aşağıda belirtilen yedi amaç üzerinde
uzlaşmıştır;
1. tüketicilerin gereksinme ve isteklerini giderecek mal ve hizmetleri öncelikli olarak
üretmek,
2. bu üretimi kârlı olarak gerçekleştirmek,
3. çalışanların sağlığını ve moral gücünü korumak,
4. komşularıyla ve toplumla iyi ilişkiler geliştirmek,
5. devletin yasa ve öbür düzenlemelerini desteklemek,
6. işletmenin ve elde edinilen kârın sağlıklı bir biçimde büyümesini gerçekleştirmek,
7. çevrenin korunmasını sağlamak.
İŞLETMELERİN İŞLEVLERİ
İşletmelerin işlevlerini tanımlamak.
İşletmelerin faaliyetlerini, genel veya özel amaçlarının şekillendirdiğini bir kez daha vurgulayalım.
Amaçların belirlenmesinden sonraki aşamada, bu amaçlara ulaşılması için yapılması gereken
işler kararlaştırılır. Amaçlara yönelik işler, çeşitli ölçütler dikkate alınarak gruplandırılır.
Uygulamada en fazla kullanılan ölçüt, işlerin değişik yönlerden benzerliklerini ortaya koymaktır.
Benzerlikler ilkesine göre gruplandırma yapıldığında; Üretim işleri, Pazarlama, Finansman,
Personel, Dağıtım işleri aynı bölümlerde toplanır. Bu gruplandırma süreci sonunda işletmenin
bölümleri oluşturulur.
Bu sürece bakarak, bölümlerin bir işletmede sürdürülen temel işlevleri ifade ettiğini görebiliriz.
İşletmelerde uygulanan işlevlere ilişkin ilk bilimsel yaklaşım, Yönetsel Kuramın öncüsü Henry
FAYOL’un görüşlerini içerir. FAYOL’un işletmelerde geçerli işlevleri:
- yönetim faaliyetleri (Planlama, örgütleme, yöneltme, koordinasyon,denetim),
- teknik ya da üretim faaliyetleri,
- ticari faaliyetler (satın alma, satış, pazarlama),
- finansal işlemler (gerekli fonların sağlanması ve yönetim),
- muhasebe işlemleri (envanter, gelir-gider hesapları),
- güvenlik faaliyetleri olarak sıralamıştır
1900′lü yılların ilk yarısında yaygınlaşmaya başlayan bu görüşler, işletmecilik yönetim
bilimine önemli katkılar sağlamıştır. İşletmelerin işlevleri ile ilgili değişik gruplandırmalar,
genel hatları itibariyle Fayol’un sıralaması ile örtüşür. İşletmelerin işlevleri ile ilgili bir başka
gruplandırma şöyledir:
- Genel İşlev-Yönetim,
- Türsel İşlevler
- Temel İşlevler-Üretim, Pazarlama
- Kolaylaştırıcı İşlevler-Finansman, Personel
- Destekleyici İşlevler-Muhasebe, Ar-Ge, Halkla İlişkiler, Ulaştırma, Depolama
Günümüzdeki gelişmeler, işletmecilik işlevleri ve uygulamalarında yenilikleri zorunlu
kılmıştır. Klasik işlevlerin yanı sıra, çağdaş, global ve rekabetçi anlayışın gerektirdiği
işlevler de büyük önem kazanmıştır. İnsan kaynakları, Planlama, Reklam ve Promosyon,
Eğitim, Kalite Kontrol, Uluslararası İlişkiler çağdaş işletmelerde sürdürülen işlevlerden
bazılarıdır
İşletmelerde, yukarıda sözü edilen işlevlerden hangilerinin uygulanacağı ya da
hangileri için ayrı bölümler açılacağı; üst yönetimin yaklaşımı, üretim konusu,
sektör özellikleri, işletmenin içinde bulunduğu özel koşullar, büyüklük gibi
unsurların etkisi altında kararlaştırılır. (Şekil 2.2)
Üst yönetimin yaklaşımı ve tercihleri; işlevlerin sayısı, öncelik sırası ve kapsamının
belirlenmesinde temel bir etkendir. Maliyetler, zorunluluklar ve olayları
değerlendirmedeki bakış açısı, yöneticilerin bu konudaki kararını etkiler.
Maliyetlerin yükselmesinden kaçınan yöneticiler, birbirine yakın işlevlerin aynı
bölümde yürütülmesi eğilimindedir. Gelenekçi bakış açısına sahip yöneticilerin söz
sahibi olduğu işletmelerde, klasik işlevlerin ötesinde çağdaş anlayışı sergileyen
uygulamalara genelde rastlanmaz.
Üretim konusu ve sektör özellikleri, işletmelerde sürdürülen faaliyetleri belirleyici önemli
etkenlerdir. Bir mal üreten işletmede temel işlev üretimdir.
Bu tür işletmelerde, teknik faaliyetlerin gerçekleştirildiği üretim bölümü yanı sıra kalite kontrol, arge ve değer destekleyici işlevler bulunur. Bir ticaret ya da bir pazarlama işletmesinde ise temel
işlev, başka işletmelerce üretilmiş ürünlerin alınıp bu ürünlere gereksinme duyanlara
ulaştırılması yani pazarlanmasıdır.
Bu tür işletmelerde teknik anlamda üretim bölümü ve buna bağlı yan işlevler yoktur. Bunun
yerine, halkla ilişkiler, reklam, planlama, dağıtım ve bunlara yardımcı işlevler görülür. Bir
havaalanı işletmesinde, yer ve uçuş hizmetleri yardımcı işlev görürler.
Bir havaalanı işletmesinde, yer ve uçuş hizmetleri yanında özellikle bakım-onarım işlevi büyük
önem taşır. Bir yazılı basın işletmesinde, gazete üretimi ile iletişim hizmeti bir arada
gerçekleştirilir. Bir hayvanat bahçesi ile ilgili olarak reklam amacıyla geliştirilen örnek sanırız
sizlere ilginç gelecektir.
İŞLETMELERİN ÇEVRE İLİŞKİLERİ VE SORUMLULUKLARI
İşletmelerin çevresinde, karşılıklı etkileşim içinde bulundukları grupların özelliklerini
ve etkileşimin boyutlarını betimlemek.
İşletmeler ekonomik sistem içerisindeki belli bir sektöre bağlı olarak faaliyette bulunurlar.
Faaliyetlerin sürdürülmesi sırasında, ekonomik sistem özellikleri ve sektörel çevre unsurları
ile karşılıklı etkileşim içindedirler. Çevre unsurları, çeşitli kaynaklarda, çıkar grupları olarak da
nitelenmektedir. İşletmelerin izleyecekleri politikalar, içinde bulundukları çevrenin koşullarına
uygun olmalıdır.
İşletmelerin çevresini oluşturan gruplarla ilişkisi, onların beklentilerini karşılama ve faaliyetleri
yoluyla onları etkileme biçiminde ortaya çıkar. Her işletme çevresindeki kişi veya kurumlara
karşı sorumludur.
Bu sorumluluğun gereği olarak bu kişilerin gereksinmelerini karşılamak zorundadır: Talep
edilen mal ve hizmetleri üretmek, bunları talep edilen yerde (yer faydası yaratmak) ve talep
edilen zamanda (zaman faydası yaratmak) sunmak, yasalara uymak, ekonomiye dinamizm
katmak, istihdam yaratmak gibi.İlişkinin bu yönü, işletmenin çevreden etkilenmesini ifade
eder.
Buna karşılık, çevre unsurları da işletmelerin faaliyetlerinden ve uygulamalarından etkilenir:
Yeni ürünleri kullanma alışkanlığı edinme, işletmelerarası rekabetin sonuçlarına katlanma
gibi.
İşletmelerle çevre unsurları arasındaki etkileşim, ilişkinin niteliğine göre farklılık gösterir.
Aşağıda işletmeleri çevreleyen unsurların özelliklerini ilişkileri ve karşılıklı
açıklayacağız.
Şekil 2. 3′de işletmelerin çevre ilişkileri iç ve dış çevre olarak ayrılmıştır. İç çevre unsurları,
işletmeyi doğrudan etkileyen ve karşılığında işletme faaliyetlerinden doğrudan etkilenen
unsurlardır. Yöneticiler, işletmenin iç çevresini, kararları ile doğrudan etkileme, şekillendirme
ya da değiştirilebilme yetkisine sahiptir.
İşletmelerin iç çevresinde yer alan temel unsurlar; sermaye sahipleri, yöneticiler,
yönetilenler yani çalışanlar ve onlardan kaynaklanan yönetim biçimi ya da örgüt kültürüdür. İç
çevrede yer alanların, işletmeye sağladığı katkıları karşılığında işletmeden beklentileri vardır.
Sermaye sahipleri, işletmenin özvarlığını sağlayan kişilerdir. Sermaye sahiplerinin
öncelikle beklentisi kâr elde etmektir. İşletmenin geleceğinin güvence altına alınması, pazar
payının arttırılması, yani yatırımlara girişmek, güç sahibi olmak ya da prestij kazanmak,
sermaye sahiplerinin beklentileri arasındadır. Bu kişilerin işletmeye bağlılığı, beklentilerinin
karşılanmasına bağlıdır.
İşletmelerde iç çevreyi oluşturan bir başka grup yönetici ve yönetilenlerin oluşturduğu
personeldir. Bu grup, işletmenin amaçlarına ulaşması için düşünsel ve fiziksel çaba gösterir.
Buna karşılık, en alt basamaktan tepe yönetime kadar personelin yani çalışanların birbiri ile örtüşen
veya farklı beklentileri vardır.
Doyurucu bir ücret daha iyi çalışma koşulları, sosyal ortam, gelecek güvencesi, yükselme
olanakları, ödüllendirilme vb. unsurlar çalışanların işletmeden başlıca beklentileridir. Kalkınmışlık ve
refah düzeyi yüksek olan ülkelerde;cinsiyet ayırımı gözetilmemesi, kreş ya da çocuk bakımı gibi
konular da çalışanların temel beklentileri arasındadır.
İşletmenin amaçlarına etkin biçimde katkı sağlanabilmesi, personelin beklentilerine karşılık verme
düzeyi ile yakından bağlantılıdır.
İşletmelerin dış çevresinde; devlet ve yasalar, tüketiciler, toplum yapısı ve kültürü, rakipler,
tedarikçi işletmeler, diğer işletmeler, fiziksel (doğal) çevre koşulları yer alır. Dış çevre unsurlarını;
yasal-siyasal çevre, toplumsal ve kültürel çevre, ekonomik çevre ve fiziksel çevre olarak da
gruplandırabiliriz. Uluslararası faaliyetleri olan işletmeler yukarıda sayılanlar dışında, uluslararası
çevre koşulları ile çevrelenmiştir.
Devletin uygulamaları ve yasalar, işletmeleri çevreleyen önemli bir unsurdur. İşletmelerin
faaliyetleri, yasaların çizdiği haklar ve sorumluluklar çerçevesinde sürdürülür. Devlet ile birey
arasındaki ilişkileri düzenleyen anayasa, iş hukuku, idare hukuku işletmelerle bireyler arasındaki
ilişkileri düzenleyen ticaret, borçlar. icra iflas hukuku işletmelerin sorumlulukları ile ilgili kuralları
içerir.
Çalışanların haklarının verilmesi, vergi vermek, iş güvenliğinin sağlanması vb. gibi. İşletmeler, yasal
düzenlemelere uygun faaliyet göstermenin karşılığında devletin sağladığı çeşitli haklardan
yararlanır; yatırım indirimi ya da vergi teşvikinden yararlanma, kredi olanakları.
Tüketiciler, işletmelerin varlığını sürdürebilmesinde önemli bir etkendir. İşletmeler
öncelikle hedef kitlenin ve genel olarak tüketicilerin beklentilerine karşılık vermek
zorundadır. Mal ve hizmetlerin tüketicilerin tercih ettiği kalitede, zamanda, yerde ve onların
ödeyebileceği fiyat üzerinden sunulması, pazarda pay edinmenin ve başarmanın ön
koşuludur.
Günümüzde tüketiciler, toplum için üretim yapan işletmeleri, üretim için üretim
yapanlardan ayırma bilincine ulaşmıştır. Artık, tüketiciye gereksinme duyduğu ürünleri
ulaştırmak tek başına yeterli değildir. Tüketici, kendi çıkarlarını gözetip, kendisine hem
ürün özellikleri hem de servis açısından kalite sunan işletmelere yönelmektedir.
Bunların dışında, doğal çevrenin korunması, diğer işletmelerle ılımlı ilişkiler içinde olması,
devlete karşı yükümlülüklerini yerine getirmesi tüketicilerin işletmelerde aradığı
özelliklerdir. Tüketicilerin beklenti ve istekleri, toplumsal değerler, yaşam biçimi, gelenek
ve inançlardan büyük ölçüde etkilenir.
Özellikle uluslararası faaliyetleri olan işletmelerin; ürünlerini tasarlayıp, hazır hale getirip,
pazara sunmadan önce toplum yapısını ve kültürünü iyi tanıması gerekir. Pazar
araştırması, tüketici beklentilerine ve rakip işletmelerin uygulamalarına yönelik
araştırmalar işletmelere, bu konuda gereksinme duydukları bilgileri sağlar.
Toplumsal çevreden, bir toplumun işletmelere bakış açısı, onlara ilişkin görüşleri anlaşılır.
İşletmeyi kuşatan ve işletme ile doğrudan ya da dolaylı ilişkisi olan insanların demografik ve
kültürel özellikleri toplumsal çevreyi belirler.
Toplumu oluşturan bireylerin çoğunluğunca benimsenen kültürel değerler, o toplumun yaşam
biçimini belirler. Yeme içme, eğlenme, barınma, çalışma, sağlık, iş ahlakı, çevrenin korunması
gibi kavramlara ilişkin görüş ve davranışlar toplumsal kültürü oluşturur. İşletmeler toplumun
yaşam biçimini, alışkanlıklarına, değerlerine uygun bir üretim ve faaliyet ortamı gerçekleştirmekle
yükümlüdür.
Tüketici Hakları; İşletmelerin karar ve politikalarında, tüketicilerin istek ve gereksinimlerini dikkate
almasını öngören bir kamuoyu hareketi olarak yaygınlaşmıştır. ABD Başkanlarından J.F.
Kennedy, tüketici haklarını; bilgilenme, seçim yapma, güvenlik ve sesini duyurabilme olarak
sıralamıştır. Bu konunun önemini kavramış olan işletmeler, tüketici şikayetlerini alabilmek için
özel bir çaba gösterirler. Tüketicilerin örgütlenebildiği ülkelerde, tüketicilerin hakları yasalar
yoluyla korunmaya çalışılır. Ülkemizde, Tüketicilerin Korunması Kanunu da bu amaca yöneliktir.
Rakipler, işletmelerin dikkatle izlenmesi gereken önemli bir başka dış çevre unsurudur. Rakipler,
Pepsicola ve Coca-Cola örneğinde olduğu gibi aynı faaliyet dalında aynı hedef kitleye ürün
sunan işletmelerdir. Rekabet; ürünün özelliği, satış koşulları, dağıtım, satış çabaları ya da diğer
yan hizmetlerle ilgili olabilir.
İşletmeler için rekabet üstünlüğü, bu ve benzeri konularda rakiplerden daha iyi olmak ya da farklı
olmak demektir. Bunu sağlayabilmek için işletmeler, içinde bulunduğu sektörün genel yapısı yanı
sıra; rakiplerin ürün, fiyat, satış, insan kaynakları politikalarını öğrenmeye çalışmalıdır.
Ancak, rakip işletmelerin uygulamalarını aynen almak yerine, bunlar işletmenin kendi
yapısına ve gereksinimlerine uyarlanmalıdır. Rakip durumunda olan işletmeler işbirliği
içinde de olabilir. Çıkarları gereği anlaşarak, ilerideki ünitelerde açıklanacak olan kartel,
tröst, konsorsiyum ya da holding gibi birleşmelere gidilebilir.
Bu birleşmeler sayesinde işletmeler arasında finansal, teknolojik, örgütsel ya da hukuki
anlaşmalar gerçekleşir. İşletmelerin bu noktadaki en büyük sorumluluğu, karşılıklı olarak
yapılan anlaşma kurallarına ve etik ilkelere uygun davranmaktır.
İşletmelerin dış çevre unsurlarından bir başkası tedarikçilerdir. Tedarikçiler, işletmelere,
üretim faaliyetleri için gerekli olan mal ve hizmetleri sağlarlar. Teknik donanım, ara
mallar, işgücü, dağıtım, taşımacılık ve benzeri konularda katkı sağlayan bu kuruluşlarla
olumlu ilişkiler içinde olunması, işletmelerin faaliyetlerinin aksamadan sürdürülmesinde
önemli rol oynar. Ucuz, kalite standartlarına ve işletmenin beklentilerine uygun hizmet
alabilmek için, tedarikçilerin çıkarlarının gözetilmesi önem kazanır.
Diğer işletmeler içinde, işletmeye kredi veren bankalar, finans kuruluşları da önemli yer
tutar. Bu kurumlarla olumlu ilişkiler içinde olunması, işletmelerin parasal kaynak
bulmasını kolaylaştırır. İşletmelerin bunlara karşı olan yükümlülüklerini zamanında yerine
getirmesi, parasal gereksinmelerinin her seferinde herhangi bir engel olmaksızın
karşılanmasını sağlar.
Fiziksel çevre, genel anlamda yeryüzündeki doğal kaynaklardır. Bunlar, toprak, hava, su ve
iklimdir. Bütün işletmeler çeşitli derecelerde bu kaynaklara bağımlıdır. İşletmelerin mallarını
üretmek için kullandığı kaynakların çoğu fiziksel çevreden sağlanır.
Bu kaynakların kullanımı, ekonomik yapıyla, hükümetlerin tutumuyla ve toplumun duyarlılığı
ile yakından ilgilidir. Doğal kaynakların bilinçsizce kullanılıp yok edilmesi ve kullanımındaki
çıkar ilişkileri işletmeler için de önemli sorunlar yaratır.
İŞLETMELERİN GRUPLANDIRILMASI
İşletmelerin gruplandırılmasına yönelik ölçütleri ayırt etmek.
İşletmeler, birbirinden farklı yapı ve özelliklere sahiptir. Buna bağlı olarak, bir işletmenin
ekonomik sistem içindeki işlevi diğerlerinden farklıdır. İşletmelerin gruplandırılmasında
geçerli olan görüşlerin belli ölçütler üzerinde yoğunlaştığını görüyoruz.
İşletmeleri;
1. üretilen mal ve hizmet çeşidine göre,
2. üretim araçlarının mülkiyetine göre,
3. hukuki yapılarına göre,
4. ulusal köklerine göre,
5. işletmelerarası anlaşmalara göre,
6. diğer açılara göre bölümlendirmek mümkündür.
1. Üretilen Mal ve Hizmet Çeşidi Yönünden İşletmeler
Üretilen mal ve hizmet çeşidi yönünden işletmeler; endüstri işletmeleri, ticaret
işletmeleri, hizmet işletmeleri olarak üçe ayrılır.
-Endüstri İşletmeleri: Üretim sürecinde, kullanılan girdileri fiziksel ya da kimyasal
yönden değişikliğe uğratarak yeni bir mala dönüştüren işletmelerdir. Üretim gelişmiş
tekniklerle gerçekleştirilir. Fabrikasyon sistemini uygulayan işletmeler, endüstriyel
üretim yaparlar. Hammadde işleyen ya da uçak, araba, montaj yapan işletmeler,
endüstriyel üretim yapmaktadır.
-Ticaret İşletmeleri: Ticaret kesiminde çalışan, üretici işletmelerin ürettikleri malların
toptancılığını, yarı toptancılığını ve perakendeciliğini yapan işletmelerdir. Bunlar üretici
işletmelerle tüketiciler arasında yer alan aracı kuruluşlardır. Toptancı ve perakendeci
işletmeler pazarlama işlevlerinin yerine getirilmesinde önemli görevler üstlenirler.
Aracılık edilen malın özelliğine ve türüne göre, toptancı ve perakendeci işletmelerin bir
çok çeşidi bulunur.
- Hizmet İşletmeleri: Hizmet üreten ve pazarlayan her boyuttaki işletmelerdir. Bunlar,
konaklama hizmetlerinde (otel, motel), eğlence hizmetlerinde (tiyatro, sinema), sağlık
hizmetlerinde (hastane), eğitim ve öğretim hizmetlerinde (okul), sigorta ve finansman
hizmetlerinde (sigortacılık, bankacılık), taşıma ve iletişim hizmetlerinde (eşya ve yolcu
taşımacılığı, PTT), danışmanlık hizmetlerinde (hukuksal, finansal, ticari danışmanlık),
bakım hizmetlerinde (beraber, elbise temizleyiciliği) bulunurlar.
2. Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler
Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletmeler; özel kesim, kamu kesimi ve yabancı
sermayeli işletmeler olarak ayrılır.
-Özel Kesim İşletmeleri: Üretim araçlarının mülkiyeti özel kişilerin elinde bulunan
işletmelerdir. Bu işletmeler, belli amaçlar doğrultusunda, bir ya da çok sayıdaki kişinin çeşitli
oranlarda sermayelerini bir araya getirerek oluşturdukları kuruluşlardır. Her türlü alanda, her
düzeyde ve boyutta faaliyette bulunabilirler.
- Kamu Kesimi İşletmeleri: Sermayesinin tümü ya da çoğunluğu devlete ya da kamu tüzel
kişilerine ait olan işletmelerdir. Kamu kesimi işletmeleri bir ekonominin tümüne egemen
olacak boyutlarda bulunabileceği gibi, daha dar boyutlarda da olabilir.
Kamu kesimi işletmeleri özel kesim işletmeleri ile yan yana çalışabilirler; aynı konuda ya da
değişik konularda üretim yapabilirler. Ayrıca, özel sermaye sahipleri ile ortaklık kurarak
karma tipte işletmeler de oluşturulabilir. Kamu işletmelerinin güdecekleri amaç, toplumsal
ağırlıklı olabileceği gibi, özel kesim işletmeleri gibi salt kâra yönelik de olabilir. Ülkemizde
kamu kesimi işletmelerinin önemli bir yeri vardır (KİT’ler).
- Yabancı Sermayeli İşletmeler: Üretim araçlarının mülkiyeti başka ülke girişimcilerinin
olan işletmeleridir. Bu işletmelerde, sermayenin tümü yabancı girişimcilerin olabilir. Ayrıca,
yerli sermaye ile çeşitli oranlarda ortaklıklara girişen yabancı sermaye işletmeleri de bulunur.
Bu ortaklıklar, özel işletmecilerle kurulabileceği gibi kamu kesimiyle de gerçekleştirilebilir.
Türkiye’de yabancı sermayeli işletmelerin yeri hızla artmaktadır. Bu işletmelerin Türkiye’de
kuruluşu ile ilgili yasal düzenlemelerin birbirinden çok farklı olması, farklı yapıdaki sermayeli
işletmelerin oluşmasına yol açmıştır.
3. Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler
Hukuki yapılarına göre işletmeler; ülkelerin hukuk sistemine göre farklılık gösterir. Ancak, genelde
tüm ülkelerde geçerli olan hukuksal biçimler de vardır. Yasal ayrıntılar olarak birbirinden farklı
değerlemeler olsa da, bu hukuksal biçimler uluslararası düzeyde birbiriyle çok yakındır. Türk
Hukuk Sisteminde yer alan işletme biçimleri uluslararası hukuksal biçimlerle büyük ölçüde
benzerlik taşımaktadır. Hukuk sistemimizde işletme biçimleri aşağıdaki gibi bölümlendirilebilir:
1. Özel İşletmelerin Hukuksal Biçimleri
–A. Kişi Şirketleri
—-a. Tek kişi işletmesi
—-b. Adi şirket
—-c. Kolektif şirket
—-d. Adi komandit şirket
–B. Sermaye Şirketleri
—-a. Anonim şirket
—-b. Limitet şirket
—-c. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket
—-d. Kooperatif şirket
—-- Dernek ve tesislerin şirketleri
2. Kamu İşletmelerinin Hukuksal Biçimleri
–A. Kamu İktisadi Teşebbüsleri
—-a. İktisadi devlet teşekkülleri
—-b. Kamu iktisadi kuruluşları
–B. Yerel Yönetim İşletmeleri
–C. Katma Bütçeli Yönetimlerin İşletmeleri
–D. Döner Sermayeli İşletmeler
3. Yabancı Sermayeli İşletmeler
–A. 6222 Sayılı Yasaya göre kurulanlar
–B. Petrol Yasasına göre kurulanlar
–C. 1567 Sayılı Yasaya göre kurulanlar
–D. Uluslararası anlaşmalarla kurulanlar
4. Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler
Ulusal kökenlerine göre işletmeler; ulusal işletmeler, uluslararası işletmeler, çokuluslu işletmeler,
olarak ayırıyoruz.
- Ulusal İşletmeler: Ülke sınırları içinde kurulmuş, kapital ve yönetim açısından başka bir
ülkeye bağlı olmayan işletmelerdir. Bu niteliği gösteren her türlü işletme ulusal işletme sayılır.
Türkiye’deki yerli şirketler ulusal işletmelerdir.
- Uluslararası İşletmeler: Yalnızca kendi ülkesinde değil, başka ülkelerde de çeşitli dallarda
uğraşta bulunan işletmelerdir. Bunların kapital yatırımları sınırlıdır ve yönetimleri çoğunlukla ana
işletme yurttaşlarının elindedir. Bu işletmeler sanayi, ticaret, ulaştırma, pazarlama alanlarında
yer alırlar.
- Çokuluslu Şirket (ÇUŞ): Dünyayı bir tek pazar olarak gören ve durumunu her
yerde en kıvamlı kılmak için kaynaklarını -kapital, yönetim, teknoloji-oralara aktaran
bir dünya şirketidir. ÇUŞ’lar ekonomik yaşamın her alanında yer alırlar ve
uğraşlarını pek çok ülkeye yayarlar.
Uğraş alanlarını şöyle sınıflandırabiliriz: Yerel olarak üretilen ya da dış alımı yapılan
parçaları kullanan üretici işletmeler; yarı üreticilik yapan dağıtıcılar ve bağlantılı
satışçılar biçimindeki ticaret işletmeleri; sınırlı ölçüde yerel işletmeye bağlı olan
doğal ve tarımsal kaynakların ana üreticileri ya da çıkarımcıları; hizmette ya da
eğlence alanında ana işletmeye bağlı yarı özdeş nitelikte şube örgütlenmeleri.
Yüzyılımızda ÇUŞ’lar çok geniş bir alana yayılmışlar ve elde ettikleri gelir açısından
bir çok ülkenin ulusal gelirini aşar duruma gelmişlerdir. ÇUŞ’ların iş hacmi, dünya
üretiminin 1/7’sinden çoktur. ÇUŞ’ların yıllık büyüme hızları %10′dur. Yapılan
kestirimler, 2000 yıllarında ÇUŞ’ların dünya üretiminin yarısını karşıladıkları
yolundadır. ÇUŞ’larla ilgili olarak 19. Ünite’de daha fazla bilgi bulabilirsiniz.
5. İşletmeler arası Anlaşmalara Göre İşletmeler
İşletmeler arası anlaşmalara göre işletmeler; işletmeler, pazarlara daha çok egemen olma, tek
başlarına gerçekleştiremeyecekleri işleri ortaklaşa gerçekleştirme, daha yeterli olanaklara
kavuşma ve sonuçta daha yüksek kârlar sağlama amacıyla aralarında gizli ya da açık
anlaşmalar yaparlar. Bu anlaşmalar çeşitli özellikler taşır.
Başlıca anlaşma çeşitleri şunlardır: Kartel, tröst, konsern, konsorsiyum, centilmen anlaşmaları,
tam birleşme, holding. .
İşletmelerin Bölümlendirilmesindeki Diğer Ölçütler
İşletmelerin bölümlendirilmesindeki diğer ölçütleri:
- Büyüklük
- Süreklilik
- Riske katlanma
- Yönetim biçimleri
- Alıcıların türü olarak sıralayabiliriz.
3. İşletmelerin Kuruluşu
3.1 KURULUŞ KARARININ OLUŞUMU
Bir işletmenin kurulması, belli bir alana belli bir yatırımın yapılması demektir. Yapılacak
yatırımın verimliliği, kârlılığı bu konudaki kararların tutarlılığına bağlıdır. Küçük ve orta boyuttaki
işletmelerde, büyük ölçekli işletmelere göre kuruluş çalışmaları daha rahat yürütülür.
Bunların kuruluşunda, girişimcinin deneyimi, sezgisi, kestirimi, girişkenliği ön planda gelir.
Çok fazla ayrıntıya inmeyen araştırmalarla, bu işletmelerin kurulması ve başarıya ulaşması
söz konusu olabilir. Ancak, büyük işletmelerde kuruluş çalışmalarının çok ayrıntılı inceleme
ve araştırmalara dayanması gerekir.
Kuruluş Karar Süreci
İşletmelerin kuruluşunda yatırım kararı ile ilgili aşamalar, genelde aşağıdaki gibi ele alınır:
- Yatırım düşüncesi
- Yapılabilirlik (Fizibilite) araştırmaları
- Yapılabilirlik projesi (ön proje)
- Değerlendirme ve yatırım kararı
- Kesin proje
- Projenin uygulanması
- Üretime geçiş aşaması
Yatırım Düşüncesi
Bir işletme kurulmadan önce, en başta belli bir alanda, belli bir çapta üretim yapma
düşüncesinin girişimcilerin kafasında oluşması gerekir. Pazarda istemin artması, işletmenin
büyüme eğilimi, maliyetleri düşürme çabası, yeni bir mala geçiş, teknolojik yenileme gibi
etkenler de, yeni bir yatırım düşüncesinin oluşmasını sağlayabilir.
Ülkenin ekonomik yapısı, pazar durumu, rekabet durumu, dışsatım ve dışalım olanakları,
teknoloji, doğal kaynaklar gibi etkenler, bu düşüncenin belli biçimlerle oluşmasını
etkileyecektir.
Yapılabilirlik (Fizibilite) Araştırmaları
Kesin yatırım kararı alınmadan önce, girişimcinin yapmayı düşündüğü üretim ve sermaye
yatırımı ile ilgili olarak ekonomik, teknolojik ve finansal sorunlarla, kuruluş yeri sorunlarını
çözmek için -ayrıntılı ve kesin araştırmalara girişmeksizin- gerekli bütün bilgilerin sistemli bir
şekilde elde edilmesini yapılabilirlik araştırması, bunların bir metin içinde toplanmasını
yapılabilirlik projesi olarak adlandırıyoruz.
Yapılabilirlik projesinde, çeşitli araştırmalar yapılarak projenin bütünlüğe kavuşması sağlanır.
Bu araştırmaları; ekonomik, teknik, finansal, yasal ve örgütsel araştırmalar olmak üzere beş
grupta toplayabiliriz: Yapılabilirlik projesi araştırmalarını kısaca ele alalım:
Ekonomik Araştırmalar, kurulacak işletmenin ekonomik açıdan verimli, kârlı ve ussal olup
olmadığının araştırılmasıdır. Üretilmesi planlanan mal veya hizmete ilişkin talep ve pazar
payının kestirimi yapılır.
Teknik Araştırmalar, teknik araştırmalar işletmelerin seçecekleri teknolojinin belirlenmesinde
temel olur. Üretim süreci aşamalarının tanımlanması, üretim teknolojisinin seçimi, makinelerin
seçimi ve fabrika içindeki yerleşimi, bakım onarım olanaklarının araştırılması bu çalışmalar
kapsamındadır.
Finansal Araştırmalar, kurulacak işletmenin değişmez değer yatırım maliyetleri ile döner
sermaye gereksinmesinin belirlenmesi, gelir ve gider kestirimlerinin yapılması, finansman
kaynaklarının saptanması, işletme kârlılığının saptanması ve bununla ilgili değerlendirmelerin
yapılmasını kapsar.
Yasal Araştırmalar, sermaye gereksinimi, mali sorumluluğu sınırlama,
vergilendirmedeki farklılık, kredi sağlama olanakları, kuruluş giderleri, işletme
yapısından gelen zorunluluk gibi etkenlerin değerlendirilmesini kapsar.
Örgütsel Araştırmalar, iş analizi, iş bölümü ve uzmanlaşma, yetki ve sorumluluk
dağılımı, iletişim kanalları, çalışacak kişilerin belirlenmesi, örgüt şemasının
çıkarılması çalışmalarıdır.
Yapılabilirlik Projesi (Ön Proje)
Bir önceki aşama olan yapılabilirlik araştırmalarına dayanarak bir ön proje
oluşturulur. Bu proje bir ön inceleme niteliğindedir ve yatırım düşüncesinin
gerçekleştirilebilme olasılığını ortaya koymak için kullanılır.
Yatırım düşüncesinin incelemeler sonunda yerinde olduğu görülürse, kesin proje
hazırlanmasında ön proje verilerinden yararlanılacaktır. Ön proje çalışmaları genelde
daha yalın olsa da, kimi durumlarda kesin proje hazırlar gibi çalışma yapma gereği
ortaya çıkabilir.
Değerlendirme ve Yatırım Kararı
Ayrıntılı olarak projeye ilişkin tüm bilgileri içeren yapılabilirlik raporu, yatırımın değerlendirilmesine
ilişkin önemli bir göstergedir. Bu bilgilerin ışığında yapılacak değerlendirme sonucunda, yatırım
kararı verilecek ya da yatırımdan vazgeçilecektir.
Bir özel girişimcinin yapacağı yatırıma temel oluşturacak ön projelerin değerlendirilmesinde ana
ölçüt, girişimin sağlayacağı kârdır. Bu nedenle işletmeci, işletmeyi kurma kararı verirken kârlılık
(rantabilite) oranları üzerinde durur.
Kârlılığın hesabı, yalnızca ilk çalışma yılı için yapılmaz. Kârlılık, işletmenin tüm ömrünce elde
edeceği net gelir ve amortismanların, işletmenin kurulması için yapılan değişmez giderlerden
fazla olması biçiminde düşünülür.
Üretim faaliyeti süresince elde olunacak net gelirlerin (amortismanlarla birlikte) bugünkü değerinin
bulunarak, işletmeyi kurma giderleriyle karşılaştırılması gerekir.
Giderlerden fazla bir gelir elde ediliyorsa, işletmeyi kurmanın kârlı olduğu anlaşılır. Girişimci
yönünden kullanılabilecek başka değerlendirme ölçütleri de vardır. Bunlar, borç ödeme yeteneği,
döviz etkisi, katma değer ölçütü, sermaye-hasıla oranı, sermaye yoğunluğu, emek verimliliği gibi
değerlendirmeleri kapsar.
Kesin Proje
Proje kabul edildikten sonra, kesin proje biçimine dönüştürülür. Bu aşama, projenin
somutlaştırılması ve ayrıntılarının belirlenmesini içerir. İşletmenin kapasitesi, büyüklüğü, hukuksal
yapısı, yapılacak harcamaların ayrıntısı, alınacak her türlü donanım, bunların teknik özellikleri ve
maliyetleri gibi her türlü ayrıntı kesin projede yer alır. Kesin projenin hazırlanmasında en büyük
yardımcı, ön proje çalışmalarındaki veri ve sonuçlardır.
Projenin Uygulanması (Yatırım)
Bu aşamada yatırım gerçekleşmektedir. Başka deyişle, projenin gerektirdiği her türlü somut
çalışmalar bitirilmekte ve işletmeye geçiş aşaması için hazırlık yapılmaktadır. Arsa alınması, yapım,
donanımın kurulması, makine ve araç gerecin satın alınması ve montaj çalışmaları bu aşamada
gerçekleşir.
Ayrıca, proje ve mühendislik tasarımlarının oluşturulması, görüşme ve sözleşmelerin tamamlanması,
eğitim projesinin uygulanmasına ilişkin çalışmalar yatırım aşamasında ele alınır. Projenin planlanan
süre içinde tamamlanması ve maliyetlerin hesaplanan düzeyde tutulması temel sorunlardır.
Bunun için, işlerin belirli bir zamanlama çizelgesine uygunluğu, harcamaların projeye göre yapılıp
yapılmadığının izlenmesi ve denetlenmesi gerekir. Gerektiğinde projede değişiklikler yapılmasına
ilişkin değerlendirmeler yapılarak, bu kararın alınmasına dayanak olacak raporların hazırlanması da
söz konusu olur. Bu aşamada, çok büyük niceliklerde değişmez giderlere katlanılması gerekir.
Üretime Geçiş
Yatırım projesinin uygulanması aşaması bitirildikten sonra, deneme üretimine geçilmesi son aşamada
gerçekleşir. Bu üretim sırasında, planlanan nitelik, nicelik ve maliyetler yönünden malın uygunluğu
denetlenir, arada oluşan farklar varsa bunların giderilmesi için çalışmalar yapılır. Bunlardan sonra,
planlanan uygun bir çalışma gerçekleştirilerek, kesin üretim aşamasına geçilir. Böylece, yatırım süreci
tamamlanmış olur.
Yapılabilirlik (fizibilite) araştırmaları her işletmenin kuruluşunda geçerlidir, ancak kapsamı
ve boyutları işletmenin faaliyet konusuna göre farklılık gösterir.
Planlanan bu yatırım için doğru kararın verilebilmesi yapılabilirlik araştırmalarına
bağlıdır. Işıl Güzel kâr öncelikli bir yaklaşımla maliyetler üzerinde durmaktadır. Maliyetler
ve kârlılık, hazır giyim pazarının doymuşluk oranına ve talep miktarına bağlıdır.
Bu bakımdan öncelikle ekonomik fizibilite yapılarak, pazarın yapısı ortaya konmalıdır.
Böylece, ürünü satın alacak hedef kitle ve buna bağlı olarak ürünün özellikleri doğru
belirlenecektir. Ekonomik araştırmalardan sonra, diğer fizibilite çalışmaları da
tamamlanmalıdır.
KURULUŞ YERİNİN BELİRLENMESİ
İşletmelerin kurularak yerleşeceği alanın seçimi, tüm işletmelerin karşı karşıya kaldığı ve
çözmek zorunda olduğu bir sorundur. Üreticiler, toptancılar, perakendeciler, finansal
kurumlar ve tüm hizmet işletmeleri bu sorunla karşı karşıyadır.
Kuruluş yeri sorunu, yalnızca işletmelerin ilk kuruluşlarında değil büyüme, pazarların
değişmesi, arz kaynaklarının değişmesi gibi çeşitli nedenlerle yerleşim alanının
değiştirilmesi sırasında da ortaya çıkar. Ayrıca, bir işletmenin şubeler ya da ek bürolar
oluşturması ya da var olan çevresini genişletmesi durumunda da kuruluş yeri kararları
alınacaktır.
İşletmelerin kuruluş yeri, işletmelerin amaçlarına ulaşması için gerekli koşulları
gerçekleştirecek biçimde olmalıdır. Kuruluş yerinin seçilmesinde her şeyden önce
üretilen maddelerin maliyet giderlerinin çeşitli kuruluş yeri etmenleri aracılığıyla
düşürülmesine çalışılır.
Yer seçiminde işletme giderlerinin en düşük ve işletme gelirlerinin en yüksek olduğu,
yani en yüksek kârın ya da en büyük yararın sağlandığı yer aranır. İşletmelerin ilk
kuruluşlarında seçecekleri yeri üç aşamalı olarak ele alabiliriz:
1.
Aşama: Belli bir ülkenin sınırları içindeki belli bir bölgeyi seçmek
2. Aşama: Seçilen bu bölgenin içinde kalan belli bir noktayı saptamak
3. Aşama: Bu noktadaki bir arsada işletmeyi oluşturup, işletme için gerekli üretim araçlarını
sağlamak ve işletmenin iç yerleşim düzenini kurmak.
Kuruluş Yeri Etkenleri
İşletmelerin seçecekleri kuruluş yeri için geçerli olan etkenlerden söz ederken, işletmelerin uğraş
alanlarının dikkate alınması gerekir. İşletmelerin üretim işletmesi olması ya da toptancılık,
perakendecilik, bakım onarım gibi hizmet işletmesi olması, göz önünde tutulacak etkenlerin
farklılaşmasına yol açar. Üretim işletmelerinin kuruluş yeri bölgesini seçerken değişik
derecelerde etkili olan, ancak her kuruluşta ağırlıkları ölçüsünde değer verilmesi gereken
etkenler şunlardır:
- Hammadde
- Ulaştırma (Taşıma)
- Pazara Yakınlık
- İşgücü (Emek)
- Enerji ve Yakıt
- Su
- İklim Koşulları
- Artıkların Atılması
- Özendirme Önlemleri
- Öteki Etkenler
Hammadde
İşletmeler belli bir malın üretimi için çeşitli girdileri kullanmak zorundadırlar. Bu girdilerin bir
bölümü, üretilecek malın önemli bir bölümünü oluşturur, bir bölümü ise bu malın içine küçük
ölçülerde doğrudan ya da dolaylı yolla katılarak, malın oluşmasına katkıda bulunurlar.
Malın önemli bölümünün oluşmasına katkıda bulunan girdiler hammadde, öbürleri ise
yardımcı madde ya da malzeme adını alır.
Kuruluş yerinin seçiminde en çok etkili olan etkenlerden birisi, hammadde ve yardımcı
madde sağlama olanağıdır. Hammadde, fiziksel ve kimyasal nitelikleri açısından çağdaş ve
geçerli bir işletme yönetiminin uygulanmasına olanak vermeli, sağlanmasında süreklilik ve
güvenlilik bulunmalı, fiyatı elverişli olmalı ve iyi bir ulaştırma şebekesinin yakınında
bulunmalıdır.
Hammaddeler çabuk bozulduğu için, tarımsal ürünleri kullanan işletmeler bu ürünlerin
yetiştirildiği bölgelerde kurulurlar. Örneğin, dondurulmuş sebze ve meyveler, meyve suyu
özü üreten işletmelerin kuruluş bölgeleri tarımsal ürünlere yakındır.
Hammaddenin gerekli niteliklere sahip olması koşulu ile, sürekli ve güvenilir olarak
sağlanabileceği kuruluş yeri seçilmelidir. Aşırı rekabet tehlikesi bulunan ya da güvenilir
hammadde satıcısı olmayan durumlarda, hammadde kaynağına sahip olma çabaları
gösterilmelidir.
Hammadde kaynağının sayılan bu niteliklerinin dışında, hammadde ve yardımcı maddenin
satın alma bedelinin ya da kendi hammaddesini üreten işletmelerin üretim maliyetlerinin,
rekabete olanak verebilecek bir düzeyi aşmaması gerekir.
Ulaştırma
İşletmeler için, üretim sürecinin değişik aşamalarında ulaşım önem kazanır. İşletmenin
kullanacağı girdilerin, istenen nicelik ve nitelikte, istenen zamanda ve yerde bulundurulması,
ayrıca fiyatlarının ve ödeme koşullarının uygun olması ulaşım olanaklarıyla doğrudan
bağlantılıdır.
Bir kuruluşun bulunduğu yerin doğal yapısı ve oradaki yaşam koşulları, kuruluş yeri seçiminde
önemlidir. Ancak, bu etkenler her zaman yeterli değildir. Önemli olan nokta, bir işletmenin kuruluş
yerinin, rakip işletmelerin kuruluş yerine göre ulaşım açısından daha olumsuz bir durumda
olmamasıdır.
Olumsuz ulaşım koşulları, yüksek maliyetler ve rekabette zorlanma anlamına gelir. Tarihe
baktığımızda, eski büyük kentlerin çoğunluğunun su yolları çevresine (nehir, göl, deniz)
kurulduğunu görürüz. Bunun nedeni, su taşımacılığının büyük hacimli, küçük değerli yüklerin
taşınmasında en ucuz yol olmasıdır.
Ulaştırma etkeni, maliyetleri, hıza ve belli bölgelerde elverişli olan özel taşıma olanaklarının
seçimine bağlıdır. Örnek olarak, su yolu ile taşıma olanaklarının bulunup bulunmamasına göre
birbirinden farklı uygulamalara gidilir ve her uygulamanın değişik yarar ve sakıncaları oluşur.
Taşıma maliyeti, seçilen yol türüne, kullanılan araca ve uzaklığa bağlıdır. Kilometre başına
malzeme taşıma maliyeti genellikle uzaklık arttıkça azalır. Taşımada temelde beş yol kullanılır:
Demiryolu, karayolu, denizyolu (su yolu) , havayolu, boru hattı.
Günümüzde hızlı ve yoğun ulaşımın önem kazanması, ağırlığın karayolu, demiryolu ve havayolu
taşımacılığına verilmesini gerektirmiştir. Ürünleri özel taşıma olanakları gerektiren işletmeler, bu
olanakların bulunduğu yerlere yerleşirler.
Malların tüketim bölgelerine taşınması, orta ve küçük işletmeler için büyük önem taşır. Aracıları
kaldırmak ya da azaltmak, pahalı mal taşımacılığını ortadan kaldırmak için tüketim malı üreten
işletmeler, kent içlerine ya da yakın çevrelerine kurulmaktadır.
Örnek olarak, ham petrolün ucuz fakat ürünlerinin pahalıya taşınması ve dünyanın bir çok
ülkesinde ham petrol çıkarılamaması ve dışalım yoluyla sağlanması nedeniyle, petrol rafinerileri
kıyısı bulunan ülkelerde büyük tüketim merkezlerine en yakın olan liman kentlerine
kurulmaktadır.
Pazara Yakınlık
Pazara yakınlık, kuruluş yeri kararlarındaki önemini hiç yitirmemiştir. Nüfusun yoğun olduğu
alanlar, birçok işletmeyi çekmektedir. Bunun nedenlerinden birisi, aracıların çok ucuz bir ulaşım
gideriyle işletmeye ulaşma olanağı bulmalarıdır.
Nüfusun büyümesi ve buna bağlı olarak pazarların büyümesi, buralardaki işletme sayısını hızla
arttırır. İstanbul, İzmir, Bursa, Adana gibi nüfusça yoğun illerde işletmeler de yoğunlaşmaktadır.
Tersine, doğu illerinde öbür etkenlerin yanı sıra nüfusun artmaması ve göç gibi nedenlere de
bağlı olarak, işletme sayısının azaldığı gözlemlenmektedir.
Pazara yakın olmak, taşınması zor ve pahalı ürünler üreten işletmeler için özellikle önem
kazanır. Hammaddeden yarı bitmiş ya da bitmiş mala dönüştürüldüğünde değeri fazla yükselen
malları üreten işletmeler, hammadde yakınında kurulabileceği gibi, tüketim alanlarında da
kurulabilirler.
Onarım ve bakım gibi yoğun bir satış sonrası hizmet gerektiren malları üreten işletmeler, örnek
olarak bilgisayar satıcıları, ya pazara çok yakın olarak kurulmalı ya da servis işini yürütecek ayrı
olanakları pazarda sağlamış olmalıdır.
Satış sonrası servis (hizmet) işlerini yürüten işletmeler, her zaman pazara en yakın yerleri
seçmelidirler. Kimi işletmeler, ulusal pazarda yaygın biçimde satmak üzere mallar yaparlar. Bu
durumda işletme, malların ülkenin her yanına en ekonomik biçimde dağıtılabileceği bir yerde
kurulmalıdır.
Dar bir pazar alanı içinde çalışan ve çevresel gereksinmeleri karşılayan küçük işletmeler,
genellikle tüketim alanlarına yakın ya da tüketim alanlarının içinde kurulurlar. Büyük işletmelere
hammadde, malzeme ya da yarı bitmiş mallar üretip satan işletmeler, ilişkileri olan büyük
işletmelerin yakınlarında kurulurlar.
İşgücü
Bir işletmenin kurulması ve işletilmesi için gerekli unsurların başında, işgücü gelir. Mekanizasyon
ve otomasyonla gerekli işgücü azaltılabilirse de tümüyle kaldırılıp yerine başka bir öğe koymak
olanaksızdır. İşletmeler için işgücü, yaşamsal önemde ve pahalı bir üretim elemanıdır.
İşletmenin yerleşimi, beceri kazanmış, eğitimli ve işletme amaçlarına yönelik olarak çalışan
işgücü sunumuna büyük ölçüde bağlıdır. İşgücünün büyüklüğü, becerisi, ücret düzeyleri,
sendikalaşma derecesi ve çalışanların işe ilişkin tutumları kuruluş yeri seçiminde önem taşır.
Yerinde bir kuruluş yeri kararı, işletmenin gerek duyduğu işgücünün bir kaç katının bulunacağı bir
bölgeye yönelik olur. Sınırlı bir işgücü sunumuna karşın, yoğun bir işgücü istemi bulunuyorsa,
işletmeler arasında işgücü sağlamada yoğun bir rekabet oluşur. Hızlı bir işgücü değişim
çabukluğu ve yüksek bir işgücü maliyeti ile karşılaşılır.
Büyük yerleşim merkezlerinin yakınında kurulacak işletmeler için, nitelikli işçi sağlamak daha
kolaydır. Nüfusu az bölgelerde kurulacak işletmeler için, gerek kuruluş gerekse işletme
dönemlerinde nitelikli işçi sağlamak daha zordur. Maliyet giderleri içinde işçilik payının çok
yüksek olduğu işkollarında yer alan işletmeler, ilke olarak düşük işçilik maliyeti olan bölgeleri
seçerler.
Özellikle küçük kentlerde yaşam pahalılığının daha az olması, buralardaki ücret düzeylerinin de
düşük olmasına yol açar. İşçinin üretim maliyetindeki payı işletmeden işletmeye büyük farklılıklar
gösterir. Kuruluşlardaki mekanizasyon ve otomasyon derecesi, işletmenin kapasitesi ve kapasite
kullanımı, nitelikli işçinin tüm işçiye oranı, çevredeki ortalama işçi ücretleri, işçiliğin ürün
maliyetindeki payını etkileyen en önemli noktalardır.
Enerji ve Yakıt
Bölgedeki enerji olanakları, kuruluş yeri kararlarında önem taşır. Kömür ya da elektrik
enerjisini sağlama olanakları, maliyetler, enerjinin sürekliliği, kararı etkiler. Enerji
gereksinmesi sanayiden sanayiye değişir. Kimi üretim dallarında çok az kullanılan elektrik
enerjisi, çimento, şeker ve kağıt üretiminde üst düzeyde kullanılmaktadır.
Kimi dallarda yer seçimini etkileyen en önemli etken, enerjinin sağlanması ve fiyatı
olmaktadır. Değirmenler, bıçkı atölyeleri gibi enerji gereksinmesi çok olan işletmeler, ucuz
ve kolay elektrik enerjisi elde edilebilen akarsuların çevrelerinde kurulurlar.
Yukarıdaki irdelemeleri yakıt için de yapabiliriz. Yakıtın ana maliyet öğesi olduğu
endüstrilerde, ucuz yakıt kaynakları, işletmelerin yerleşim kararlarında belirleyici
etkenlerden birisi olmaktadır. Petrol, doğal gaz, kömür gibi yakıt kaynaklarının bol olduğu
bölgeler, bu endüstriler için önemli üstünlükler sağlar. Demir-çelik endüstrisinin kömür
kaynaklarına yakın kurulması kömürün ana maliyet öğesi olmasındandır.
Atıklar
Zararlı atıkları olan işletmeler, yerleşim alanlarının dışında kurulmuş
olsalar da, zamanla çevresinde oluşacak yerleşim birimlerine zararlı
olacak ve yakınmalara yol açacaktır. İşletmeler nereye kurulurlarsa
kurulsunlar, atıklarla ilgili önlemleri zamanında almak zorundadırlar.
Sağlıkla ilgili yasal düzenlemeler, belediye uygulamaları ve oluşturulmuş
kent planları çeşitli endüstri dallarının nerelerde ve nasıl kurulacağına
ilişkin kurallar koyar. Atıkların zararsız bir biçime dönüştürüldükten sonra
atılmaları zorunluluğu vardır. Bu konuda gittikçe gelişen bir yasal
sınırlama ve kamusal tepki kendini göstermektedir.
ISO 14000 standartları, sürdürülebilirlik prensiplerine göre çevre
yönetiminin çerçevesini belirlemektedirler. ISO 14000 standardı
kuruluşların önceden belirledikleri çevre politikası ve çevresel
hedeflerine uygun bir çevre yönetim sistemi kurmalarını, bu sistemi
geliştirmelerini ve sürekliliğini sağlamalarını öngörmektedir.
Su
Endüstriden endüstriye büyük değişiklik gösteren öğelerden birisi de su gereksinmesidir. Yer
seçimine etkisi bakımından su sağlanması, kimi endüstri dallarında en başta gelen etken
olmaktadır. Önem derecesi değişmekle birlikte, her canlı gibi her işletmenin de suya
gereksinmesi olduğu ve susuz yerde endüstri kurulamayacağı açıktır.
Metalürji ve kimya endüstrisi, kağıt endüstrisi, dokuma endüstrisi üretimlerinde yüksek
basınçlı su kullanırlar. Demir-çelik endüstrisinde soğutmada bol su gereklidir. Soğutma suyu
olarak gerektiğinde tuzlu su kullanılabilirse de temizlik suyu, beslenme suyu, işleme suyu ve
içme suyu olarak tatlı suya kesin gereklilik vardır. Kullanılacak suyun nicelik ve niteliği
kuruluş yeri seçiminde giderek daha önemli olmaktadır.
Doğa Koşulları
İklim, işletmede çalışanların sağlığını, çalışma yeteneğini ve üretkenliğini etkiler; ayrıca
ısı derecesi, nemlilik derecesi ve bunların değişme derecesi ve çabukluğu da işletmelerin
üretimlerini doğrudan etkiler. Fazla sıcağın ve soğuğun verimli çalışmayı etkilediği
işletmeler için en uygun olan koşullar sağlanmak istenirse,ek giderlere katlanmak
gerekecektir. Ilımlı hava koşulları isteyen işletmelerin bir bölümü açık havaya kurulabilir.
İklimin üretilen mallar üzerinde de etkisi vardır. Sıcak ve nemli iklimin ayrı bir sakıncası,
büyük işletmelerde genellikle varolan asit ve korazif etkilerin artması nedeniyle, onarım
ve bakım giderlerinin yükselmesidir. Bir işletmenin daha verimli çalışması belli iklim
koşullarına bağlıysa, bu durumun yer seçiminde göz önünde tutulması gerekir. Bu
nedenle, kar ve yağmur yağışları, en yüksek ve en düşük sıcaklıklar, nem ve rüzgarların
yönü gibi noktalar karşılaştırılarak karar verilir.
İklim, günümüzde yerleşim açısından eskiye göre daha az önemli bir etken
durumundadır. Endüstride çalışanlar için iklimin önemi yerini korurken, endüstrinin kendisi
için önemini yitirmiştir. Gerekli iklim koşulları değişik yollarla sağlanabilmekte, bu konuda
yapılacak giderlere katlanmak zorunlu olmaktadır.
İklim koşullarının yanında ele alınacak başka bir kuruluş yeri etkeni depremdir. Deprem
kuşaklarında ve çevrelerinde yerleşecek işletmelerin yapacakları binaların özel koşullara
uyması ve bu nedenle daha fazla harcama yapması gerekir. Zorunluluk olmadıkça, bu
hareketli kuşakların içinde kalmayan kuruluş yerlerinin seçilmesi uygun olur.
Özendirme Önlemleri
Devlet, işletmelerin belli yerlerde kurulmasını özendirmek ya da zorlaştırmak için çeşitli önlemler
alır. Halkın çıkarlarını korumak, çevrenin bozulmasını engellemek, endüstri ve ticareti belli yerlerde
geliştirmek ya da sınırlamak bu önlemlerle olur. Özendirme önlemleri iki ana kümede ele alınabilir:
Birincisi, enerji, ulaştırma ve haberleşme gibi altyapı yatırımlarının devletçe gerçekleştirilmesi,
ikincisi de özel kesime vergi ayrıcalığı ya da indirimi sağlamak, belli bölgelerde kurulan özel
işletmelere yatırım indirimi, gümrük indirimi, özendirme kredisi, vergi iadesi gibi doğrudan önlemler
uygulamaktır.
Günümüzde, Türkiye’de bu önlemler ve bunların dışında çeşitli önlemlerle, geri kalmış yörelere
özel kesim işletmelerinin kurulması için yoğun çabalar harcanmaktadır.
Özendirme önlemleri arasında, orta ve büyük işletmeler için daha büyük önem taşıyan organize
sanayi bölgelerini ayrıca vurgulamak gerekir. Bunlar, büyük yerleşim merkezlerinin çevresinde,
işletmelerin düzenli ve planlı olarak bir araya toplandığı bölgelerdir.
İşletmelerin tek başlarına alt yapıyı oluşturmaları, çok büyük giderleri gerektirir. Belli bölgelerde
yol, su, elektrik, kanalizasyon, PTT, sağlık ve eğitim merkezleri, bakım-onarım merkezleri,
araştırma-geliştirme büroları gibi çeşitli alt yapı ve temel hizmetlerin önceden gerçekleştirilmiş
olması, işletmelerin kuruluşunu büyük ölçüde kolaylaştırmaktadır.
Öte yandan, daha küçük işletmeler için oluşturulan küçük sanayi siteleri de özendirme önlemleri
çerçevesinde düşünülebilir. Orta ve küçük işletmeler için, kentlere daha yakın yerlerde kurulan ve
alt yapı sorunları çözülmüş ekonomik açıdan uygun kuruluş yerleri küçük sanayi siteleri adını alır.
Buralarda, daha çok mobilya, oto yedek parçası, dokuma, oto onarım gibi atölye sistemi ile çalışan
işletmeler yer alır.
4. İŞLETMELERİN BÜYÜMESİ
4.1 İşletmelerde Büyüme Kavramı
Birçok işletmede büyüme en temel amaçtır. Sürekli ve dengeli büyüyen işletmeler için dinamik
işletme diyebiliriz. İşletmelerin gelişmesi olumlu bir hareket olarak kabul edilmektedir. Bazı
işletmelerin büyümenin sağlayacağı yararlara karşılık, getireceği sıkıntılar yüzünden, büyüme
konusunda isteksiz oldukları görülmektedir.
Bütün işletmeler büyümeli midir? İşletmeler canlı birer organizma gibi düşünülürse, kuruluşu ve
büyüme sürecine girmesi doğaldır. İşletmelerde, çeşitli nedenlerle büyüme gereksinmesi
doğabilir.
Büyümeden, sabit bir ortamda faaliyet gösteren işletmelerin, global düzeydeki dev işletmelerle
rekabet etmesi zordur. Çevresel koşullar, tüketici kavramının değişmesi ve rakip işletmelerin yeni
teknolojiler ve büyük sermayelerle pazarda faaliyet göstermeleri, işletmeleri büyüme sürecine
zorlamaktadır.
Büyümeden, önce karar verilecek nokta işletme büyüklüğüdür. Optimal (en uygun) büyüklük
işletmenin geleceği yönünden önem verilmesi gereken bir konudur. İşletme büyüklüğünün
belirlenmesinde çeşitli unsurlar etkili olur. Bunlar işletmenin yönetim yeteneği, sosyal çevre,
finansman kaynakları, ülkenin ekonomik koşulları, işletmenin faaliyet konusu ve rakip
işletmelerin durumudur.
Büyüme, bir işletmenin varlığı için temel bir unsurdur. Büyüme olmayan bir işletmede, yaratıcı
faaliyete yer verilemeyeceği için, güçlü bir yönetim de olamaz. Tepe yöneticilerin çoğu
büyümenin yararlı olacağı görüşündedir.
Büyüme işletmede çalışanlar için de önemlidir. Büyüme ile, çalışanlardan daha yüksek
performans alınabilir ve daha verimli bir çalışma ortamı sağlanabilir. Buna karşılık büyüme,
işletmeler için bir sağlık belirtisi olması yanı sıra, aşırı beslenen bir çocuğun karşılaştığı
sorunlara benzer bir takım güçlükler de yaratabilir. Örnek olarak, hızla büyüme sürecine giren bir
işletmenin, aşırı büyümeyi finanse edecek güce sahip olması gerekir.
Aynı şekilde; çalışanlar, büyümenin getirdiği iş yükü ile zorlandığında, motivasyon azalacaktır.
Olgunlaşmış bir işletmelerde, büyümenin neden olduğu yüksek tansiyon, başarılı elemanları
başarısız duruma düşebilir. Bu durum, çalışanların ve genel olarak iş ortamının, veriminin
düşmesine neden olur. Büyüme konusunda, üzerinde durulması gereken temel nokta, dengeli ve
tutarlı bir büyüme sürecinin sağlanmasıdır.
Öbür Etkenler
Saydıklarımız dışında kalan etkenler de vardır. Kuruluş yerinin seçilmesinde bunların da etkileri
görüldüğünden, tümünü birden öteki etkenler başlığı altında inceleyebiliriz. Bunlardan biri,
belediyelerin ya da öteki yerel yönetimlerin koyduğu yerel vergi, resim ve harçlardır. Bunlar, kimi
ülkelerde işletme kuruluşlarını etkileyecek ölçüde önem kazanabilir.
Bu yönden işletmelerin katlanacakları parasal yükün boyutu, işletmeleri belli yörelere çeker ya da
oralardan uzaklaştırır. Kültürel koşullar, kuruluş yerinin seçimindeki ikincil etkenlerdendir.
Çalışanların ve ailelerinin kültürel gereksinmelerini karşılayacak alanlarda işletmelerin kurulması,
bu etkeni açıklar.
İşletmelerin, birçok sanayi dalının bir araya toplandığı bölgelerde kurulmasının getireceği çeşitli
üstünlükler vardır. Dışsal ekonomiler adı verilen bu etken, nitelikli işçi bulmada, finansal
kurumlardan yararlanmada, onarım, yedek parça sağ- lamada, çeşitli araçlardan yararlanmada
etkili olur.
İşletmelerin kuruluş yeri seçiminde bazı unsurlar diğerlerinden daha fazla önem taşıyabilir.
İşletmenin amaçlarına ve üretim konusuna göre, kuruluş yeri etkenlerinin önem sırası değişir.
Güzel Holding örneğinde, hazır giyim üretimi için önem kazanan kuruluş yeri etkenleri işgücü,
pazara yakınlık ve ürünlerin pazara ulaştırılması olanaklarıdır.
Moda, tasarım ve dikiş konusunda nitelikli eleman bulunması ve işe alınması sağlanmalıdır. Hazır
giyim ve moda merkezinin İstanbul olduğunu düşünürsek, fabrikanın buraya yakın olması
gerekecektir. Enerji, hazır altyapı gibi etkenlerin de dikkate alınmasıyla Bilecik OSB nin uygun bir
kuruluş yeri olduğunu düşünebiliriz.
BÜYÜME NEDENLERİ
İşletmenin büyüme nedenlerini sıralamak.
İşletmeler, çevrenin etkisiyle, finansman, pazarlama veya üretim faaliyetlerinden
kaynaklanarak büyümeyi amaçlayabilir.
Büyüme, işletmenin çevre baskılarına karşı koyabilmesi kadar, çevreye uyma yeteneğini
sağlar. Büyüyen işletmeler, rakiplerle daha kolay mücadele ederken, müşterilerine de
kaliteli hizmet sunabilir.
İşletmelerin büyümesi ile finansal olanakların artırılması ve işletme çevresinde güç kazanması
Büyüme ile üretimde, miktar ve kalite artarken, maliyetlerde düşmeler
sağlanabilir. Ar-Ge faaliyetlerine ağırlık verilebilir. Büyük işletmeler tedarik
kolaylıklarından da yararlanabilirler. Bu tip işletmeler, ihtiyaç duydukları
hammaddeleri ve üretim için gerekli olan yardımcı maddeleri istedikleri
miktarlarda alabilirler. Belirli devrelerde ihtiyaçları için stok yapma imkanları
vardır.
Büyüme ile, işletmenin faaliyet gösterdiği pazarlar, nitelik ve nicelik
yönünden değişir. Araştırmaya daha fazla yatırım yaparak,
pazardaki rakiplere karşı daha etkili stratejiler geliştirmek
mümkündür.
BÜYÜME BİÇİMLERİ
İç ve dış büyümeyi birbirinden ayırt etmek.
Bütün işletmeler faaliyetlerine, tek bir işletme olarak başlarlar. Bu işletmeler için, işletme
seviyesi ile şirket seviyesi aynı anlama gelir. Kârlılığı artırabilmek için düşük maliyet ve
farklılaşma üzerinde durulur. Yeterli finansman kaynağı sağlandığında, işletmeler büyüme
hedefine yönelirler. Ekonomi büyüdükçe işletmelerin büyüme sürecine girmesi kaçınılmazdır.
Yöneticiler için büyüme, büyük zorluklarına karşılık, güç, şöhret ve statü kazanma için temel
koşuldur. Büyüme biçiminin karşılaştırılmasında dikkate alınacak konular;
- işletmenin mevcut durumu,
- işletmenin faaliyet gösterdiği endüstri dalı,
- üretilen mallara karşı olan talebin trendi,
- rakip işletmelerin büyüme modelleri ve
- ekonominin gidişi olarak sıralanabilir.
İşletmelerde büyüme iç ve dış büyüme biçiminde olabilir. Bunları kısaca açıklayalım.
İç Büyüme
Bu tür büyüme, mevcut faaliyetlerin genişletilmesi yoluyla gerçekleştirilir. İşletmeler kendi
kaynaklarına dayanarak iç büyümeye giderler. Yeni finansman kaynaklarına ihtiyaç duyulur,
büyümede borçlanma, oto finansman veya yeni sermaye bulma yöntemlerinden biri veya
birkaçı uygulanır. Yeterli kaynak bulunduğunda işletme, üretim kapasitesini arttırarak pazar
faaliyetlerini genişletebilir veya yeni pazar arayışına girilebilir. İç büyüme, yatay veya dikey
boyutta gerçekleştirilebilir.
Yatay Büyüme
İşletmelerin, aynı üretim dalında, faaliyet boyutlarını genişletmesidir. Aynı konuda üretim yapan
fabrika sayısının arttırılması, yatay büyümeye örnek verilebilir.
Yatay büyüme, işletmelerde değişik şekillerde yer alabilir. Bunlardan yaygın olarak uygulananlar,
ürün farklılaştırması ve pazar farklılaştırmasıdır. Yatay büyüme, işletmenin aynı üretim dalında,
faaliyet boyutlarını genişletmesidir.
- Ürün Farklılaştırması: Aynı ürünün değişik özelliklerle piyasaya sürülmesidir. Bu uygulama,
kârı arttırmanın bir yolu olarak görülür. Ürün kalitesinin değiştirilmesi; ambalajın renk ya da
malzeme olarak değiştirilmesi; dayanıklı tüketim mallarının dayanma süresinin arttırılması; gıda
ürünlerinin farklılaştırılması örneklerden bazılarıdır. İşletmeler ürün farklılaştırması ile, marka
imajını güçlendirmeyi amaçlar.
-Pazar Farklılaştırması: İşletmenin, ürürlerini farklı pazarlarda yaygınlaştırılmasını ifade eder.
Yeni pazarlara yönelmekle, ürünlere olan talepte ve satışlarda artış sağlanabilir. Bu şekilde,
değişik bölgelerde, değişik tüketici gruplarına ulaşılarak, yatay büyüme gerçekleştirilir.
Dikey Büyüme
Dikey büyüme, geriye ve ileriye olmak üzere iki yönde gerçekleşir. Geriye doğru dikey
büyümede işletme, daha önce satın aldığı girdileri kendisi üretmeye başlar. İşletmenin geriye
doğru büyümesi kendisine üstünlük sağlayacaksa, bu yola gitmesi uygun olabilir. Ancak bu
büyüme şeklinin uygulanmasında bazı noktalara dikkat edilmelidir.
- İşletmenin girdileri üretmek için yeterli kaynak ayırma imkanının olması,
- Satıcıların yüksek kâr oranıyla çalışması,
- Girdilerin zamanında ve uygun kalitede tedarik edilmemesi,
- Satıcı işletmelerin az sayıda olması durumlarında, geriye doğru büyüme tercih edilir.
İleriye doğru dikey büyüme, işletmenin ürettiği malların tüketicilere geçmesi sırasında
gerçekleşir. İşletmenin ürettiği mallar için satış organizasyonu kurması durumunda ileriye doğru
dikey büyüme söz konusudur. Giysi üreten bir işletmenin, ürettiği ürünleri bayiler veya mağazalar
yoluyla satması yerine satış mağazaları açması; araba üreten işletmenin satış galerileri açması,
örnek olarak verilebilir. İleriye doğru dikey büyüme için bazı koşullar gereklidir.
-Üretilen mallar için dağıtım sistemi kuracak kaynağı varsa,
- Dağıtım kanallarında sıkışıklık ve bunun sonucunda gecikmeler söz konusuysa,
- Pazarlama kanalı çok uzun ve yüksek fiyat artışı getiriyorsa,
- İşletme çok teknik bir ürünü üretiyorsa,
- Dağıtım kanallarındaki işletmeler uzmanlaşmamışsa,
- İşletme büyüyen bir endüstri dalında çalışıyorsa, ileriye doğru dikey büyüme uygun olur.
Dış Büyüme
Birleşme türlerini sıralamak.
İşletmeler, kendi iç kaynakları yeterli olmadığı zaman, dış kaynaklardan yararlanma yoluna giderler.
Dış büyüme genellikle birleşme şeklinde olur. Birleşmelerin, başta yönetim sorunları olmak üzere,
çeşitli zorluklar getirmesine rağmen, çok sık tercih edilmesinin bazı nedenleri vardır.Dış büyüme
ile:
- İşletmenin tek başına yapamayacağı işlerin, örnek olarak finansman gücünü aşan projelerin,
gerçekleştirilmesi mümkün olur.
- İşletmenin faaliyet gösterdiği endüstri dalında, teknoloji çok hızlı değişiyorsa veya teknoloji yoğun
bir işletme ise, yeni teknolojilerin kazanılması kolaylaşır.
- İşletme, dış büyüme ile, daha önce tek başına cevap veremediği paydaşlarına, hizmet eder
duruma gelebilir.
- Kredi ve ilâve finansman kaynakları bulmak kolaylaşır.
- Piyasaya hakim olmak ve rekabeti kendi koşullarına uydurmak kolaylaşır, ayrıca tekelci durumlar
yaratılabilir.
- Bir başka işletmeyi veya işletmeleri satın alarak büyüyen bir işletme; ürünlere, yeni üretim
yöntemlerine, yeni fabrikalara ve yeni bir organizasyona sahip duruma gelir. İşletme birleşmeleri,
yönü açısından ele alındığında başlıca iki türden, dikey ve yatay birleşmeden söz edebiliriz.
Dikey Birleşme
Üretim veya pazarlama faaliyetlerinin başarılı aşamalarının kazanılması için gerçekleştirilen
birleşmedir. Dikey birleşme ile işletme, pazarda rekabet gücünü artırmak ister. Dikey büyüme bazı
üstünlükler getirir. Bunun yanında sakıncaları da mevcuttur.
İşletme birleşmeleri, uzmanlık gerektiren bir konudur ve gelişigüzel gerçekleştirilmemesi gerekir.
Birleşme eğiliminde olan işletmelerin, içinde bulunduğu koşulların iyi değerlendirilmesi önemlidir.
Dikey birleşme iki türlü gerçekleştirilir. Birincisi geriye doğru dikey birleşmedir. Satın alınan
işletmenin çıktısı, satın alan işletmenin girdisini oluşturuyorsa, geriye doğru dikey birleşme söz
konusudur (Şekil 4. 5). Dokuma fabrikasının bir iplik işletmesi ile birleşmesi örnek olarak verilebilir.
Üreticiler ve toptancılar gerekli girdileri tedarikçilerden alırlar. Geriye doğru dikey birleşmede temel
amaç, tedarikçi işletmenin sahipliğini veya denetimini sağlamaktır.
Bu strateji; genellikle tedarikçilerin yüksek maliyetler getirmesi veya işletmenin girdi ihtiyacını
zamanında karşılayamaması durumunda uygulanır. Örnek olarak; gazete çıkaran bir işletme, kağıt
üreticilerinden memnun değilse ve gerekli olanaklara sahipse kağıt fabrikası kurabilir. Böylelikle
giderleri azalttığı gibi, istediği kalitede kağıdı üretip bunu gazetesinde kullanabilir. Ayrıca, kağıt
tedarikinde, başka tedarikçilerin neden olacağı engellemelerden kurtulmuş olur.
ABD’nin en büyük doğalgaz kaynaklarının sahibi ve üreticisi Amoco, Dome Petroleum İşletmesi’ni
satın alarak geriye doğru dikey birleşme gerçekleştirdi. Amoco’nun yaptığı bu geriye doğru dikey
birleşme ile gaz istasyonlarında arıtma işlemi ile ilgili gerekli desteği sağladı.
Geriye Doğru Dikey Birleşme
İleriye Doğru Dikey Birleşme
Dikey birleşme yapan işletmenin çıktısı, birleşme yapılan işletmenin girdisini teşkil ediyorsa buna
ileriye doğru dikey birleşme denir (Şekil 4. 6). İleriye doğru dikey birleşmede, işletmenin mallarını
satan veya dağıtan işletmenin satın alınması ve denetim sağlanması söz konusudur.
Geleceği için ileriye doğru dikey birleşme yoluna giden işletmelerden biri Coca Cola’dır. Coke
yerel ve dış şişe üreticileriyle birleşmektedir. İleriye doğru dikey birleşmenin en iyi örneklerinden
biri de Franchising anlaşması yapmaktır. ABD’de 50 değişik endüstriden 2000 işletme Franchising
kullanarak mallarının dağıtımını yapmaktadır.
Yatay Birleşme
Birbirinin aynısı olan malları üreten ve pazarlayan işletmelerin birleşmesidir. Eğer büyüme,
işletmenin, diğer bir işletmenin kontrolünü ele geçirmek ve sahip olmak için gerçekleştirilirse yatay
birleşme sağlanmış olur. Bu tür birleşmeler daha fazla bölgede faaliyet göstermek, ürün çeşitlerini
artırmak, üretimi artırarak maliyetleri indirmek veya rekabete karşı daha güçlü olmak ve bazen
rekabeti ortadan kaldırarak tekelci olmak için başvurulan bir yoldur. Bugün stratejik yönetimde en
önemli trendlerden biri, gelişme stratejisi olarak yatay birleşmeyi sağlamaktır. Rakipler arasında
birleşmeler ve satın almaların çok yaygın olmasının nedenleri arasında, büyüklüğün sağladığı
ekonomilerden yararlanma, kaynak ve becerilerin transferi sayılabilir.
Yatay birleşmeye örnek olarak, Warner Lambert İşletmesi’nin Parke Davis İşletmesi’ni satın
alarak rekabeti ortadan kaldırması verilebilir. ABD’de 1980 yılında 14. 000 banka varken 1996
yılında 9000′e düşmüştür. 1999 yılında Chase Manhattan ve Chemical Bank birleşmiş, Chase 12.
000 elemanı işten çıkarmış ve giderlerde yıllık 1,5 milyar dolar tasarruf sağlanmıştır.
Yatay birleşme, işletmelerin, büyüklük açısından belli bir düzeye ulaşamamalarından dolayı,
ekonomik bir şekilde kullanılamayan kaynakların kullanılmasını sağlar. Özellikle işletmede çalışan
personelin daha verimli çalışması mümkün olur.
Bunun yanında tüketiciye daha iyi hizmet sunmak, düşük maliyetle çalışmak, pazarı
genişletmek mümkün olur. Dikey birleşmede olduğu gibi yatay birleşme de sorun yaratabilir.
Yatay birleşme yapılan işletmelerin, organizasyon yapılarının farklı olması, örgüt kültürlerinin
uyuşmaması, sorunlar yaratır. Ayrıca beklenen maliyet tasarrufu sağlanamadığı gibi beklenen
pazar payı artışı sağlanamayabilir.
HUKUKİ VE EKONOMİK AÇIDAN BİRLEŞME TÜRLERİ
Yukarıda birleşmeleri, yönü açısından ele aldık. Şimdi işletme birleşmelerini, hukuki ve
ekonomik özellikleri açısından, temel bir kaç uygulama üzerinde inceleyelim.
Karteller
Bu tür birleşmeler aynı konuda çalışan iki işletmenin birleşerek, tüketicinin aleyhine olarak
kârlarını artırmaları için bir araya gelmeleridir. Kartele giren işletmeler genellikle üretim miktarı
ve pazarlama konusunda anlaşma yaparlar. Kartellerin başarıya ulaşması bazı koşullara
bağlıdır. Kartele katılan işletmelerin maliyet yapılarının birbirine yakın olması ve pazarı
etkileyecek kadar işletmenin kartele katılması gerekir. Karteller çeşitli konularda kurulurlar.
- Fiyat Karteli: Kartele dahil olan işletmelerin, kendi aralarında anlaşarak aynı fiyattan satış
yapmasıdır. Bu tür kartel işletmeleri, genellikle önce, fiyat düşürüp rakipleri zayıflatır, sonra
fiyatlarını birlikte yükseltirler. Fiyat anlaşmaları, sabit bir fiyat üzerinden veya iki fiyat sınırı
arasında bir fiyat üzerinden yapılabilir.
- Bölge Karteli: Kartele bağlı işletmelerin pazarı bölümlendirerek belli bölgelerde kartele bağlı
işletmelerin mallarının satılmasıdır. Burada başarılı olabilmek için kartele bağlı işletmelerin
kendi bölgeleri dışında mal satmamaları gerekir.
- Miktar Karteli: Bu kartelde, üretim sınırlandırmasına gidilerek fiyatın belli seviyenin altına
düşmemesi sağlanır. Bu durumda tüketicilerin yüksek fiyat ödemeleri konusunda zorlanmaları
söz konusudur. Petrol ihraç eden ülkeler örgütü (OPEC) miktar karteline iyi bir örnektir. Bu
örgüt üretimi sınırlandırarak petrol fiyatlarının artmasını sağlamaktadır.
Konsernler
Bu çeşit birleşme, tipik bir tekelleşme yaratır. Konsern anlaşmaları tröste benzer. Ancak en önemli
fark, tröstlerde amaç rekabeti önleyerek kârı arttırmak olduğu halde, konsernde maliyet düşürmektir.
Konserne katılan işletmeler, dikey büyüme halinde birbirlerini tamamlarlar.
Bu çeşit birleşmeler birçok ülkede tüketicilerin zarar görmesi nedeniyle yasaklanmıştır. İlk olarak 1890
yılında ABD’de çıkarılan Sherman Kanunları’yla piyasalarda tekelci bir egemenlik kurmaya yönelik bu
tür anlaşmalar yasaklanmıştır.
Holdingler
Bu tür birleşmede işletmelerin bağımsızlıklarını kaybetmesi söz konusu değildir. Bu tür birleşmede oy
çokluğu amaçlanmaktadır. Burada rekabeti ortadan kaldırmak yerine, tam anlamıyla büyüme
gerçekleştirilir.
Holdinglerde hedef başka işletmelerin hisse senetlerini almak, böylece kontrolü ele geçirmektir.
Bunun sonucunda ana şirket ve bağlı şirketler oluşur. Burada önemli olan nokta, belirli bir konuda
çalışan işletmelerin birleşmesi değil, değişik konularda çalışan işletmelerin birleşmesidir. Ana şirket,
bağlı şirketlerin hisse senetlerini ele geçirerek, bu şirketlerin yönetiminde söz sahibi olur. Ülkemizde
1960 yılından itibaren başlayan holdingleşme süreci, son yıllarda hız kazanmıştır.
Tröstler
Bu birleşme türünde amaç, büyüyerek pazarın daha geniş bir bölümünü ele geçirmektir. Tröste dahil
olan işletmeler hem hukuki, hem de iktisadi bağımsızlıklarını kaybederler. Tröstler anlaşması malı
üretenler arasında yapılır. ABD’de ortaya çıkan tröstler daha sonraları diğer ülkelere yayılmıştır.
Tröstlerin en çok görülen çeşidi yatırım tröstleridir. Yatırım tröstleri daha çok sermaye piyasalarının
geliştiği ülkelerde görülür. Burada amaç, sermaye kaynaklarını birleştirerek büyümeyi sağlamaktır.
Yatırım tröstlerinde, ulusal veya uluslararası alanda en çok kâr getireceği düşünülen işletmelerin hisse
senetleri alınır. Diğer bir tröst çeşidi, oylama tröstüdür. Oylama tröstleri, aynı konuda çalışan
işletmelerin hisse senetlerini satın alarak, oy haklarını birleştirme amacını güderler. Oy hakkını ele
geçiren ana işletme, diğer işletmeleri yönetme hakkını elde etmiş olur.
Tam Birleşme
İki veya daha fazla işletmenin tek bir işletme haline gelmesidir. İki küçük işletmenin birleşerek
büyük bir işletme veya iki büyük işletmenin birleşerek dev bir işletme oluşturması söz konusu
olabilir. Tam birleşme ile, reklâm, Ar-Ge ve genel yönetim giderlerinde tasarruf sağlanır, piyasada
önemli bir güç oluşturulur ve daha büyük finansal olanak sağlanır.
Satın Alma Yoluyla Birleşme
Büyüme için önemli yollardan biri olan satın alma, farklı büyüklükteki işletmelerin, aralarında
gerçekleştirdiği birleşmedir. İşletmenin, pazarını genişletmek veya yeni pazarlar kazanmak
amacıyla, tesisleri ve kaynakları uygun olan, fakat başarılı bir şekilde çalıştırılamayan bir
işletmeyi satın almasıyla gerçekleştirilen, bir büyüme stratejisidir. Günümüzde birçok işletme,
elindeki fazla nakdi, kârlı bir şekilde kullanamamaktadır.
Satın alma yoluyla büyümenin, temelde kâr artışı sağlaması yanında, hedefe ulaşarak da bazı
yararlar sağladığı bir gerçektir. Bu yararlar;
- rakiplerle daha iyi mücadele etmek,
- sinerjiden doğacak verimliliği yönetmek,
- gelirleri artırmak,
- yönetimde eksik kalan noktaları, satın alınan işletme yoluyla tamamlamak,
- ürün çeşitlemesine gitmek,
- büyümeyi daha kolay sağlamaktır.
Almanya’nın önde gelen kimya işletmelerinden BASF, ABD’den kimya işletmesi Inmont’u satın
alarak, ülke içinde sınırlı büyüme imkanlarını kullanmaya çalıştı.
Diğer Birleşme Türleri
Bazı durumlarda başvurulan bu birleşmelerden bazılarını sıralayalım:
- Konsorsiyum
- Centilmenlik anlaşması
- Konsolidasyon
- Stratejik birlikler
- Joint Venture
İŞLETMELERDE KÜÇÜLME
Küçülmenin önemini açıklamak.
İşletmelerde büyümenin önemi üzerinde durulması ve işletmenin temel amaçlarından biri olması 1980′li yıllara kadar
sürmüştür. Bu döneme kadar büyümeye ilişkin varsayımlar, yönetim alanında temel nitelik taşımaktaydı. Buna göre:
- Büyük örgütler daha iyi örgütlerdir: Örnek verecek olursak başarı ölçüleri “bu yılın gelirlerinin geçen yıldan daha
fazla olması”, “daha büyük bir işgücü kadrosu”, “daha fazla ast”, “daha büyük bir pazar payı” gibi ölçülerden
oluşuyordu.
- Sonu olmayan büyüme, örgütsel gelişim içerisinde doğal ve arzulanan bir süreçtir: Büyüme, örgütsel yaşamın gereği
olarak düşünülmüş ve büyüme dışındaki herhangi bir seçenek, normdan sapma veya zayıflık göstergesi olarak
görülmüştür.
Örgüt büyüme sürecinde değilse, çeşitli nedenlerle durgunluk dönemine girmiştir veya verimli çalışmıyor, bunun
sonucunda kârlılığı yeterli değildir, sonucu çıkarılıyordu. Örgüt konusunda çalışan yazarlar büyüme olmayan dönemin
varlığını bile dikkate almamışlardır.
- Etkin örgütlerin en iyi göstergesi tutarlılık ve uyumluluktur. Strateji, yapı, sistemler, biçimler ve yetenekler arasında
ilişki kurmak, örgütsel etkililiğin temel koşuludur. İşletmenin iç tutarlılığı ve uyumu, yaşamsal bir önem taşımaktadır.
- Örgütsel uyum sağlama ve esneklik, kaynakların aşırı kullanımı, gevşeme ve tekrarlara yol açar: Örgütlerin esnekliği
ve uyum yeteneği içinde olması, bol kaynak gerektirir. Tekrarların varlığı ve seçenekler, işletmenin tehditlere ve
fırsatlara tepki vermesine ve olumsuz engellemesine yardım eder.
Buna karşılık küçülme, işletmenin olumsuz koşullara itildiği veya sermaye erozyonuna uğradığı düşüncesini akla
getiriyordu. Ancak son yıllarda artan rekabet koşullarında esneklik kazanabilmek için, büyüme yerine küçülme, gerekli
bir faaliyet olarak düşünülmeye başladı. Mükemmeli aramanın yedi ilkesinden biri olan “bildiğin en iyi işi yap ” ilkesine
göre, aşırı büyümenin yarar getirmeyeceği, işletme yöneticileri tarafından görülmeye başlandı.
İşletmelerin çevresi son yıllarda büyük dinamizm kazanmıştır. Bunun sonucu olarak rekabet
koşulları değişmiş ve müşteri faktörü büyük önem kazanmıştır. Büyüme bir bakıma hantallaşma,
diğer bir deyişle dinozorlaşma olduğundan, gereksiz büyüme yerine küçülme bazı üstünlükler
sağlar. Bu üstünlükler büyümenin yerini alacak nitelikte olmayıp, onları tamamlayıcı bir özellik
göstermektedir.
- Küçük de büyük kadar iyidir. Örgütler, işletme büyüklüğünün bazen aşırı sorumluluklar
getirdiğinin bilincine varmakta, gereksiz büyümenin yöneticileri büyük sorumluluklar altına
soktuğuna inanmaktadırlar.
- Küçülme de büyüme gibi örgütsel gelişmenin doğal, bazen arzu edilebilir bir aşaması olabilir.
Örgütte zamanla oluşan verimsizlik ve israfların azaltılması otomobilin ayarlarının yapılması ya
da fazla yağın vücuttan atılması için aerobik yapılması gibi bir ihtiyaçtır.
-Örgütsel karmaşa ve tutarsızlık da uyum ve tutarlılık kadar örgütsel etkinliğin bir göstergesi
olabilir. Başarılı olan işletmeler küçük, çevik, dengeli bir biçimde büyüklüğünü dengeleyen,
maliyet yapısını bilinçli bir şekilde gözden geçirenlerdir.
Küçülme Yönetimi
Küçülme çeşitli çevrelerce değişik şekilde yorumlandığı için, küçülmenin yönetimi önemli olduğu
kadar üst yönetimin denetiminin de etkin bir şekilde yapılması gerekir. Bu amaçla başarılı
olabilmek için bazı adımlara ihtiyaç vardır:
Gerileme döneminde olan bazı işletmeler küçülmeye gittiler. General Motors ve IBM bunlara
örnektir. Bazı işletmeler sağlıklı bir yapıya sahip olmalarına karşın ileride doğabilecek sorunları
önleyebilmek için küçülme yoluna gittiler. Bu duruma örnek olarak da Frito Lay ve GTE örnek
verilebilir.
İlk önce bazı sorulara cevap vermek gerekir. Bunlar:
- Sağlıklı veya inişte olsun, hangi işletmelerde küçülme daha iyi sonuç getirir? Küçülmenin başarısı
işletmenin özelliğine bağlı mıdır?
-Verimlilik ve etkinlik üzerinde durmak daha iyi sonuçlar verebilir mi? Küçülme ile işletmeler bazı
çalışanların işine son verirler ve işleri daha az çalışanla (işte kalanlarla) yürütmeye başlarlar. Böylece
verimlilik artar. Çalışma alanının daraltılması ile etkinlik sağlanır.
- İşletmenin faaliyette bulunduğu endüstri, küçülme çabalarının başarısını etkiler mi? Bazı
endüstrilerde küçülme, daha çok görülen bir uygulamadır. Buradan çıkacak sonuç, işletmenin faaliyet
gösterdiği endüstride küçülmenin, başarı elde etmek belirleyici unsur olduğudur.
-Küçülme faaliyeti, araştırma geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinde azalmalara neden olabilir mi?
Yöneticiler genellikle Ar-Ge bölümünde küçülme ile çokça eleman çıkarma yoluna giderler. Ar-Ge
bölümünde çalışanları öncelikle azaltmak, bazı üstünlükler ve maliyet azalması yaratmasına karşılık,
yenilik yaratma ve ürün tasarımı ile ilgili çalışmaları aksatır.
- Küçülme için karar verme: Küçülme; sorunları da beraberinde getiren ve kolayca başarılamayan bir
süreçtir. Küçülme, çeşitli işletme içi grupların olumsuz görüşle baktıkları bir süreç olması nedeniyle
tepkiler yaratır.
Çalışanlar küçülmeyi, giderleri kısmak için yapılan ve öncelikle çalışanların bazılarının işlerine son
verme işlemi olarak görürler. Üst yöneticiler bir yandan çalışanları en önemli varlık olarak görmekte,
diğer yandan basit bir maliyet faktörü olarak kabul etmektedirler.
Bazı işletmeler, küçülmenin olumsuz etkilerini azaltabilmek için, işe eleman almayı ve maaş
ödemelerindeki artışı dondurmakta, fazla çalışmayı kaldırmakta, ikramiyeleri ödememekte, kısa iş
haftası uygulamakta veya tatilde ücret ödememe yoluna gitmektedir. Böylelikle çalışanların işten
atılması gibi, olumsuz bir uygulama geriye atılmış olmaktadır. Örnek olarak Rhino Foods İşletmesi
çalışanların bir kısmını, tedarikçilere ve müşteri işletmelere geçici olarak yollamaktadır.
-Yönetim küçülmeyi, hiçbir zaman kısa vadeli ve eleman azaltma programı olarak
görmemelidir. Aksine küçülmeyi yeni bir vizyon yaratmanın temeli olarak görmelidir.
-Küçülmeyi planlamak: Küçülmeye başlamadan önce, planlamasının yapılması ve bütün
paydaşların ihtiyaçlarının karşılanması gerekir. Geçici olarak işten çıkarılanlar ve işe
devam edenler yönetime güvenmelidirler.
Küçülmeye başladıktan sonra plan yapmak yerine, planlamanın çok önce yapılması
gerekir. Planlamayı yapacak ekibin iyi eğitim görmüş ve saygın yöneticilerden oluşması
gerekir. Planlama aşamasında ilk olarak çapraz fonksiyonlu ekipler oluşturulmalıdır.
Her bölümden yöneticilerin alınmasıyla, çalışanların küçülme olayına bakış açıları
olumlu olacaktır. Çapraz fonksiyonlu ekipte, ekip üyeleri bütün paydaşlarla iletişim
kurmaya çalışmalıdır. Bu ekipler çalışırken uzmanlık isteyen konularda yetersiz kalabilir,
bu durumda yönetim dışarıdan danışman atamalıdır.
Bunun yanında yöneticilerin eğitimden geçirilmesi gerekir. Küçülme ile işletmeler bazı
beklentiler içine girerler. Bu beklentiler; giderlerin azalması, bürokrasinin azalması, hızlı
karar alma, iletişimde açıklık, girişimciliğin gelişmesi, verimlilikte artış olarak sıralanabilir.
5. İŞ AHLAKI VE TOPLUMSAL SORUMLULUK
5.1 ETİK (TÖREL KURALLAR) KAVRAMININ ANLAMI
Girişimcilerin yaşamı kolay değildir. Bir girişimci kapitalini riske sokarak, mal ve hizmet üretmek
ve satmak için ortalama bir işletme çalışanından daha büyük bir enerji harcamakta, birtakım
yenilikler peşinde koşmaktadır.
Günlük gerilimler ve güçlükler altında, girişimci etik ilkeler ile ekonomik gereklilikler ve toplumsal
sorumluluklar arasında bir denge kurmak zorundadır. Bu denge, ortalama bir işletme
yöneticisinin bakış açısından çok farklı bir yönde olacaktır.
Bu durumda, bir yöneticinin sorumluluğu, örgütte yasalar ve ahlak kurallarına uygun bir ortam
yaratmak olmaktadır. Bu ise, alışılagelenin ötesinde yeni davranış modellerinin ve işletme içi ve
dışında gelişen etik kurallarının öne çıkarılmasını gerektirmektedir.
Başka bir deyişle işletmeler, ekonomik anlamda katlandıkları riskin dışında yeni bir risk çeşidi
ile -etik kurallara uyum sağlama riski- karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu kurallar, yöneticilerin
kendilerinin benimsedikleri ve işletmelerine yansıttıkları kişisel değer sistemlerinin, etik olarak
yerinde olup olmadığının ortaya konmasıdır.
Girişimciler kendi değer sistemlerinin baskısı altında kalırken, toplumun ve rekabetin yarattığı
genel toplumsal kurallara karşı da özellikle duyarlı olmak zorundadırlar.
Çeşitli toplumlardaki ve ülkelerdeki girişimciler arasında oluşan farklılıklar, bir ölçüde bu
toplumların ve ülkelerin benimsedikleri genel kurallar ve değerlere bağlı olmaktadır.
Örnek olarak, ABD yöneticileri, Avrupa’daki yöneticilere göre daha fazla bireyci ve toplumsal
çıkarlara daha az duyarlı olarak nitelenebilir. Küreselleşmenin gelişmesi ve işletmelerin
uluslararası niteliklerinin artması, işletmeler arasında etik yönden oluşan farklılıkları azaltıp
benzerlikleri hızla arttırmaktadır.
ETİK KAVRAMININ TANIMI
Etik kavramını açıklamak.
Etik (ethics) sözcüğü, Yunanca’da gelenek görenek anlamına gelen “êthos” sözcüğünden gelir.
Bu sözcüğün kökeni, var olmanın temel niteliğini belirleyen bireysel ahlak ve davranışsal
alışkanlıklar anlamına gelen “swêdhêthos” olarak belirlenmektedir.
Yunan filozofları Socrates (İ. Ö. 469-399) , Plato (İ. Ö. 427-347) ve Aristotale (İ. Ö. 384-322) ,
günümüzdeki etik kavramlara temel olan yazılar yazmışlardır. Öte yandan, Judaism (İ. Ö. 1800)
ve Hindiusm (İ. Ö. 1500) kaynaklarında da çok önceleri ahlaksal kavramlar ve yasalar yer almıştır.
Günümüz işletmelerinde etik büyük bir önem kazanmaktadır. Sürekli olarak karşımıza çıkan
işletme odaklı rüşvet, yolsuzluk, dolandırıcılık, yetkilerin kötüye kullanımı, ahlak dışı davranışlar,
kamunun duyarlı olduğu başlıca konular arasındadır.
Kültür ve etik kavramları belli ölçüde birbirleriyle bağlantılıdır. Etik, insanlar için neyin doğru ve iyi
olduğunun ortaya konmasıdır ve işletme etiği insancıl değerlerin ışığında işletme işlevlerinin
doğru olarak yerine getirilmesi çabasıdır.
Etik, genel moral değerlerin ve kişilerin birbiriyle ilişkilerinde, bu moral değerler içinden
benimsedikleri özel değerlerin incelenmesidir. Geniş anlamda etik, herhangi bir eylemin kabul
edilebilir biçimde gerçekleştirilmesini sağlayan temel kurallar ya da değişkenlerdir.
Etik neyin iyi ya da yanlış olduğunu ortaya koyan davranışsal kurallar topluluğu, ilkeler
topluluğudur. Ayrıca etik, ahlaki görev ve sorumlulukları da içerir. Bu kavramı bütün içeriği ile
tanımlamak zordur.
Etik kavramının tanımında toplumun belli bir döneminde üzerinde uzlaşılan ilkeler, durağan bir
biçimde ele alınır. Oysa, toplum devingen ve sürekli değişen bir özellik göstermektedir. Bu
nedenle, kavram üzerinde tam bir uzlaşmaya ulaşılması güçleşmektedir. Kavram üzerinde
uzlaşamamanın çeşitli nedenlerini şöyle özetleyebiliriz:
1. İşletmeler içeriden ve dışarıdan çeşitli çıkar kümelerinin etkisi altındadır. Örnek olarak
pay sahipleri, tüketiciler, toplum, çalışanlar, devlet, sendikalar, özel çıkar kümeleri
işletmeleri çeşitli biçimlerde etkiler.
2. Toplum büyük bir hızla değişmektedir. Değerler, anlayışlar ve toplumsal normlar son
yıllarda hızlı bir evrim geçirmiştir. Türkçe’de etik kavramı, tek bir sözcükle tam anlamıyla
karşılanamamaktadır. Ahlak, dürüstlük gibi kavramlar etik kavramının içindedir. Etik
kavramını törel kurallar olarak da belirtebiliriz.
ETİK KAVRAMI VE YASA İLİŞKİSİ
Etik ve yasa ilişkisini kurabilmek.
Etik ve yasalar her zaman için örtüşmez. Bu iki kavram birbirini kesen iki daire biçiminde
gösterilebilir (Şekil 5. 1) . İki dairenin kesişmesiyle ortaya çıkan (U) alanı, her iki kavramın
çakıştığı koşulları gösterir.
Bu alanda hem etik olarak hem de yasal olarak tam bir uyum yaşanmaktadır. Ancak, bu
alanın genelde her iki dairenin küçük bir bölümünü oluşturduğu görülmektedir. Bu çakışma
alanının dışında kalan bölgeler etik ve yasalar arasındaki farkın büyüklüğünü gösterir.
Etik Standartlar ve Yasal
Zorunluluklarla Arası İlişki
Yasalar ve etik arasında üç çeşit ilişkiden söz edilebilir:
1. Yasalar zamana göre değiştiğinden etikle bağlantıları da değişmektedir. Yasak olan bir eylem daha
sonra bu sınırlardan çıkabilir. Ayrıca kimi etik standartları yasalarla ilgisizdir. Örnek olarak, yalan
söylemek yasal bir yaptırım gerektirmez.
2. Yasalar kimi davranışları olumsuz görürken etik ilkeler olumlu olabilir.
3. Yasalar ile toplumun etik standartları arasında önemli bir açıklık bulunur; yasalar toplumun
gelişimine ayak uyduramaz.
Şekil 5. 2 değişen çevre koşullarında etik ve yasalar arasındaki ilişkiyi daha ayrıntılı olarak
göstermektedir. Şekilde yasal olanla etik olan arasındaki çelişki de ortaya konulmaktadır.
Yasallık toplumsal standartlara uyumu ortaya koymasına karşın etik, sorunların çözümünü her zaman
sağlamamaktadır. Bu yüzden, işletme kararları şekilde görüldüğü gibi; kimi zaman etik olmayan ama
yasal olan bir yapıya, kimi zaman etik olan ama yasa dışı bir yapıya, kimi zaman da hem etik olmayan
hem de yasal olmayan bir yapıya dönüşebilmektedir.
Girişimcinin en önemli açmazlarından biri, yasa ile etik arasındaki çelişkidir. Bir girişimci işletmesini
kurarken en yüksek başarıya götürecek bir düzenleme yapmak ister. Ancak yasalar, işletmelerin
kuruluş ve işleyişine ilişkin birçok sınırlama getirmiştir. Bu sınırlamaları aşma çabası, etik ile yasa
arasında çelişkiye yol açabilir.
İŞLETMELERDE ETİK AÇIDAN SORGULANACAK DAVRANIŞLAR
İşletmelerde etikle bağlantılı davranışları irdelemek.
İşletmeler için olumlu ya da olumsuz sonuçlar doğuracak çeşitli davranışlar, etik açısından yerinde
olmayan davranış biçimlerine dönüşebilmektedir. Bunları toplu olarak Çizelge 5. 1′de ele alabiliriz.
Bu davranış biçimlerini inceleyelim. Birinci davranış biçimi olarak, işletmelerde yöneticilerin denetimi
dışında kalacak biçimde çalışanlar çeşitli sahtecilikler yapabilirler. Zimmet ve hırsızlık bu davranışın
örnekleridir.
İkinci davranış biçimi bilinçli ya da bilinçsiz olarak yapılır. İşine gereği kadar kendini vermeme,
başkalarının yanlışlarına göz yumma, kötü çalışanları görmezden gelme bu davranışın örnekleridir.
Üçüncü davranış biçimi, yöneticilerin işletme çıkarları doğrultusunda başvurdukları çeşitli girişimleri
içerir.
İş yaptırmak için rüşvet verilmesi, rakiplerle anlaşarak yüksek fiyat belirlenmesi, arz kısıtlamalarına
gidilmesi bu davranışın örnekleridir. Dördüncü davranış biçimi, işletme çıkarları için sürekli ve bilinçli
olarak yasa ve etik sınırlarını aşmaktır. Sağlığa ve güvenliğe aykırı mal üretip pazara sunmak,
ambargo konan bir ülkeye el altından silah, uyuşturucu ve mal satmak bunun örnekleridir.
TOPLUMSAL SORUMLULUK VE ETİK
Toplumsal sorumluluk ve etik kavramlarını ilişkilendirmek.
Toplumsal sorumluluk ve etik kavramları aynı olmamalarına karşın, birbirlerinin yerine kullanılırlar.
Toplumsal sorumluluk, bir işletmenin topluma karşı duyması gereken sorumluluklardır. Toplumsal
olarak sorumlu olmak, toplum üzerinde olumlu etkileri en üst düzeye çıkarıp, olumsuz etkileri en aza
indirmektir. İşletmelerin toplumsal sorumluluğu ekonomik, hukuksal, etik ve gönüllü olmak üzere dört
yönden incelenebilir. Bir işletmenin ekonomik sorumluluğu, toplumun istediği ve gereksindiği mal ve
hizmetleri işletmenin sürekliliğini sağlayacak ve yatırımcılara karşı sorumlulukları yerine getirecek bir
fiyatla üretmektir.
İşletmelerin hukuksal sorumluluğu, işletmelerin var olan yasalara uymasıdır. İşletmelerin etik
sorumluluğu, yasalarda belirtilmeyen ancak bir işletmeden toplumun beklediği davranışlar ve
eylemlerdir.
İşletmelerin gönüllü sorumluluğu toplumun işletmelerden beklediği çeşitli katkılardır. Örnek
olarak, işletmelerin çeşitli toplumsal etkinlikleri desteklemesi, çevreye ilişkin projelere katkılarda
bulunması bu sorumluluk gereğidir.
Toplumsal sorumluluk konusu 1960′larda değişen toplumsal değerlere bağlı olarak önem
kazanmaya başlamıştır. İşletmeler, toplumla işletmeler arasında hangi ilişkiler, sorumluluklar ve
görevler olduğunu saptamaya çalışmışlardır.
Toplumsal sorumluluk, toplumla işletmeler arasındaki bir toplumsal anlaşmadır. Oysaki etik,
bireysel karar almayı ilgilendiren ahlak kurallarıyla bağlantılıdır. İşletme etiği bireysel kararların
ahlaksal kurallar ve ilkeler üzerindeki etkisiyle ilgiliyken; toplumsal sorumluluk örgütsel kararlar
ve bu kararların toplum üzerindeki etkileriyle bağlantılıdır.
ETİK SORUMLULUK VE İŞLETME KARARLARI
Yöneticilerin verecekleri kararlar, beş nedenle çok karmaşık bir yapı gösterir:
1. Etik kararların sonuçları başkalarını da ilgilendirmektedir. Bu kararlar dalgalar biçiminde
yayılarak, işletme dışındakileri de etkiler. Örnek olarak, bir işletme ucuz ancak güvenli
olmayan hammadde kullanarak bir mal ürettiğinde, hem çalışanlarını hem de bu malı kullanan
müşterilerini etkileyecektir.
2. Etik sorunlara ilişkin alınacak işletme kararları çok çeşitli seçeneklere sahiptir Bu kararlar
genelde evet-hayır biçiminde oluşmaz. Örnek olarak, güvenli olmayan ucuz hammadde
kullanan girişimcinin bir başka seçeneği de, çok ucuz ve çok güvensiz hammadde
kullanmaktır. Başka deyişle, birbirinden çok farklı seçenekler kararın yönünü değiştirir.
3. Etik sorunlara ilişkin işletme kararları çoğunlukla karmaşık sonuçlar doğurur. Her ana
işletme kararında, toplumsal çıkarlar ve maliyetler karşılıklı olarak değerlendirilip, gelirler ve
harcamalar açısından irdeleme yapmak gerekmektedir.
4. Çoğu işletme kararı belirsiz etik sonuçlar doğurur. Bir kararın gerektirdiği sonuç akılcı
görünse de hiç bir zaman tam bir kesinlik taşımaz. Başka bir deyişle, etik risk olmaksızın bir
kararın alınması söz konusu değildir.
5. Etik konularındaki çoğu işletme kararı kişisel bir özellik taşır. Bir girişimcinin vereceği
kararda, o kararın doğuracağı sonuçları değerlendirmeksizin hareket etmesi söz konusu
olamaz.
Sonuç işletme çıkarı açısından olumsuza gidecekse, yönetici kararın yönünü değiştirebilir.
Girişimciler tümüyle işletme çıkarlarından soyutlanmış kararlar veremezler. İşletme kararlarına
ilişkin bu beş oluşum, girişimcilerin işletme kurarken ve işletirken göz önünde tutması gereken
konulardır.
Ana kararların her birinde, girişimcilerin elden gelen en çok bilgiyi edinmesi gerekir. Etik
sorumluluk için işletmelerde stratejilerin belirlenmesi gerekmektedir. Etik kuraların bir bölümü
endüstriyle, bir bölümü de doğrudan işletmeyle ilgili olarak düzenlenir. Bu kurallar pek çok konuyu
kapsar.
Örnek olarak, işletme varlıklarının yanlış kullanımı, işletme içi bilgilerin çıkar için kullanımı, defter
kayıtlarının yanlış ve sahte olması, tekelci uygulamalar gibi. ABD’de yapılan bir araştırmaya göre,
örgütlerin % 72’si etik kuralları yazılı olarak belirlemişlerdir. Başka bir araştırma 300 şirketten
227’sinin etik kurallar belirlediğini göstermiştir. Etik kuralların belirlenmesi konusunda iki sorundan
söz edilebilir:
1. Yönetimin, gerçekten yüksek bir etik düzeyi içeren kurallara bağlı olması gerekmekte midir?
2. Şirketler etik kurallara uyumlarını geliştirdiklerinde, kamunun kendilerine karşı olan güvenlerini
arttırabilecekler midir?
Her iki sorun da günümüzde çeşitli yönleriyle tartışılmaktadır.
ETİK ÇATIŞMALARININ NEDENLERİ
Etik çatışmaların nedenlerini açıklamak.
Kişiler belirli bir konu ya da konumda etiğe ilişkin bir boyut algıladıklarında, etik kararlar
verme gereği duyarlar. Bu nedenle, işletme etiğini anlamanın ilk adımı, etikle ilgili konuların
farkına varmadır. Etiğe ilişkin konular, bir sorun, bir konum ya da fırsat olabilir ve bunların
bireyler ya da örgütlerce doğru ya da yanlış, etiğe uygun ya da etik dışı olarak
kararlaştırılması gerekir.
Etiğe ilişkin konuların ortaya çıkmasına yol açan etkenlerin başında, bireylerin kişisel değer
yargıları ile çalışılan işin ve yaşanılan toplumun değer yargıları arasındaki çatışma gelir.
İşletme çalışanlarının amaçları ile işletmenin örgütsel amaçları arasında bir çelişki
doğabilir; bu durum etik sorunların çıkmasına yol açar. Ayrıca, tüketicilerin güvenli ve
nitelikli ürün istemleri ile üreticilerin yüksek kârlar elde etme amacı etik sorunlar doğurur.
Yöneticiler belli kişileri işe almak isterken, örgütün en nitelikli personeli işe alma amacıyla
çelişebilir. Ayrıca, toplumda kadınlara, belli kümelere de eşit iş fırsatı verme amacıyla bir
çelişki yaşanabilir. İşin özelikleri ile örgütün kültürü arasındaki çelişki etik sorunlar
yaratabilir.
Örgütler ve bireyler herhangi bir etik sorunuyla karşılaştıklarında, bunları nasıl
çözeceklerini kararlaştırmak zorundadırlar. İşletmelerin sık sık karşılaştıkları sorunlar söz
konusu ise, bunlar ortaya çıkar çıkmaz çözümleri getirilebilir.
Etik konularının çatışmalardan doğması nedeniyle, bu çatışmaların neden doğduğunu
incelemek gerekir. İşletme yöneticileri ve çalışanlar görevlerini yerine getirirlerken kendi
etik inanışları ve sorumlulukları ile işletmeninkiler arasında uyumsuzluklar yaşarlar.
Yapılan araştırmalar, işletme içindeki belirli ilişkilerin ve belirli uygulamaların bu çatışmaları
doğurduğunu ortaya koymuştur. Müşteriler ve girdi sağlayanlar listenin başında yer
almaktadır.
Ayrıca, işletme dışındaki kişilerle ilişkiler işletme içindeki çalışanlara göre daha fazla etik
sorunlara yol açmaktadır. Astlarla ilişkiler üstlerle ilişkilere göre daha çok çatışmaya yol
açmaktadır.
İşletme çıkarları ile kişisel çıkarlar arasındaki çatışmanın yol açtığı etik sorunlar
Çizelge 5. 3′te yer almaktadır. Çizelge 5. 3′te en çok rüşvet ve hediye verme etik
çatışma doğurmaktadır. Kişiler kendi kişisel çıkarlarını örgütlerinin çıkarlarından daha
önde gördükleri için hediye ya da rüşvet almaktadırlar.
Yüksek fiyat , tekelci fiyat uygulamaları etik sorunlara yol açan başka bir konudur.
İşletmeler çeşitli yollarla çok yüksek fiyat uygulayarak, tüketicilerin seçme haklarını
engelleyebilirler. Özellikle, uluslararası uygulamalarda belli bir ürünün farklı ülkelerde
çok değişik fiyatlarla satılması söz konusu olabilir.
ETİK KONULARININ SINIFLANDIRILMASI
Etik konularını sınıflandırabilmek.
Araştırmaların ortaya koyduğu çok çeşitli etik sorunlar bulunmaktadır. bunların tümünü saptamak
olanaksızdır. Ancak, belli konuları başlıklar altında toplayabiliriz. Ana etik sorunlar çıkar
çatışmaları, içtenlik ve doğruluk, iletişim, örgütsel ilişkiler konularında ortaya çıkmaktadır. Bunları
kısaca inceleyelim.
Çıkar Çatışmaları
Kişiler kendi kişisel çıkarlarını, örgütlerin ya da çeşitli grupların önünde tutuğunda çıkar çatışması
doğar. Bu çatışmanın olmaması için çalışanlar kendi kişisel çıkarlarıyla işletme çıkarlarını
birbirinden ayırabilmelidirler.
Çoğu ülkede, çalışanların bir kararı etkileyeceği varsayılan hediye, rüşvet, kişisel ayrıcalık, özel
prim gibi ayrıcalıkları kabul etmemeleri istenir. Ancak, birçok ülkede iş yaptırmanın yaygın
yolarından birisinin rüşvet vermek olduğu da kabul edilmektedir.
Rüşvet birçok yöneticinin, hukukçunun ve kamu görevlisinin işinden olmasına da yol açmaktadır.
Rüşvet ve hediye alma hem kamu kurumlarında hem de özel işletmelerde geçerlidir. Kamu
kurumlarında bir işin kolay yapılması, yasa ve yönetmeliklerin dışına taşacak biçimde yapılması
karşılığında rüşvet ve hediye verilmektedir.
Özel işletmelerde de alım satımlarda, ihalelerde, iş yaptırmada rüşvetin yaygın olduğu
görülmektedir. Rüşvet yalnızca para biçiminde olmamaktadır. Araba, ev, uyuşturucu, kadın, giysi
büyük paraların yanında rüşvet olarak kullanılabilmektedir.,
İçtenlik ve Doğruluktan Sapma
İçtenlik, dürüstlük, güvenilirlik, candan olma anlamına gelir. Doğruluk da içtenliğe benzer ve
adaletli, güvenilir, inanılır anlamlarını taşır. her ikisi de karar vericiler için genel ahlak değerlerini
vurgular. İşletmeler, tüm yasa ve düzenlemelere uymak zorundadırlar.
Ayrıca, işletmeler tüketicilere, müşterilere, çalışanlara ve rakiplere karşı bilerek yanıltıcı, aldatıcı
olmamalıdır. Alıcılar satıcılara , borç verenler borç alanlara güvenmelidir. Bu konularda ortaya
çıkacak olumsuzluklar güveni sarsar ve işletmelerin inanırlığını ortadan kaldırır.
Doğruluk ve güvenilirlik işletmelerin ürettikleri ürünler için de geçerlidir. Doğruluk ve güvenilirlik
dışı davranışlar işletme dünyasında sık sık görülür. Bu konuda ortaya atılan bir görüş, etik
anlamda açıklama getirmeye çalışmaktadır.
Buna göre, işletme yönetimi toplumsal kurallardan çok kendi kurallarına göre yönetilen bir “maç”
olarak kabul edilmelidir. İşletme yönetimi, basketbol ya da boks maçı gibi kabul edilince kimi etik
değerlerin yok sayılması kaçınılmazdır.
Rakipleri alt etmek için çeşitli etik dışı davranışlar geçerli sayılır. İşletme yönetimi ile savaş
arasında da benzerlik kuranlar vardır. Savaşta da işletme dünyasında da kimi etik kurallar göz
ardı edilmektedir. Ancak, işletme yönetimi bir oyun değildir ve geçerli olacak kurallar toplumla ve
etik değerlerle uzlaşacak biçimde sürekli geliştirilmelidir.
İletişim
İletişim bilginin akışı ve anlamının paylaşımıdır. İletişimde ortaya çıkan etik sorunlar, reklam
mesajları, ürün güvenliğine ilişkin bilgiler, çevre kirliliği, çalışma koşulları gibi birçok konuyu kapsar.
Yanlış ya da aldatıcı iletişim bir örgüte karşı müşterilerin güvenini yok eder. İletişimde yalana yer
verilmesi en önemli sorunlardan biridir. Yalan söylemek, hem iç hem de dış iletişimde güveni yok
ettiği için etik sorunlar yaratmaktadır.
Aldatıcı reklamlar, iletişimde önemli bir konudur. Reklamlarda yalan bilgiler vermek, gerçeği
abartmak etik sorunları ortaya çıkarır. Bir ürünün olmayan özelliklerini var gibi göstermek, ortak bir
ürün bir özelliğinin rakiplere göre çok daha ileri düzeyde olduğunu vurgulamak etik sorunların
ötesinde yasal sorunlar da çıkarabilmektedir.
Çeşitli iletiler, tüketicilerin satın almalarında gereksinim duydukları doğru ve yeterli bilgileri
içermedikleri için etik sorunlar yaratmaktadır. Bu durum, alıcıları olumsuz etkilemekte, satıcıların
güvenilirliğini ve inanılırlığını ortadan kaldırmaktadır.
,
Örgütsel İlişkiler
Örgüt üyelerinin tüketicilere, girdi verenlere, astlara, üstlere ve çeşitli kişilere karşı davranışlarından
doğan etik sorunlar ortaya çıkabilir.
Örgüt içinde birinin yaptığı işi taklit etme ya da yapandan habersiz olarak sahiplenme, tüketicilerin
ürün ve işletmeye ilişkin algılamalarında yanılgıya yol açacak yollar izleme etik sorunlar
yaratmaktadır.
Bir işletme aynı formülle ürettiği iki ürünü birbirinden farklı gibi göstererek farklı alanlarda
kullanıldığını vurgulayıp, farklı fiyatlar uyguladığında ortaya etik sorunların çıkması kaçınılmazdır.
ETİK SORUNLARDA TARAFLAR VE İŞLETMELERİN İŞLEVSEL ALANLARI
İşletmelerde etik sorunların taraflarını açıklamak.
Etik sorunların ortaya çıkarabileceği işletme işlevleri ve bu sorunlarla
karşılaşacak taraflar üzerinde de durmak gerekir. İşletmelerde etik sorunlarla
karşılaşacak taraflar işletme sahipleri, işletme çalışanları ve müşterilerdir.
Sorunların çıkabileceği işletme işlevleri ise, yönetim, pazarlama, muhasebe ve
finanstır.
İşletme Sahipleri
İşletmelerin çoğu, kaynaklarını mal ya da hizmet üretmek için aktaran bir kişi ya da bir kümeden
oluşur. İşletme sahipleri ya da pay sahipleri, kaynakları para ya da kredi biçiminde sağlayarak
işletmenin gelişmesini hedeflerler.
Bunlar şekilde iç dairenin en üstünde yer almaktadırlar. Yöneticiler ya kendileri yönetimi üstlenirler ya
da profesyonel yöneticilerden yararlanırlar. Bir işletme yöneticisi, işletme sahiplerinin çıkarları
doğrultusunda işletmeyi yönetirken hem etik hem de yasal sorumluluk taşır.
İşletmenin başka işletmelerce satın alınması ya da başka işletmelerle birleşme gibi oluşumlarda,
yöneticilerin özellikle pay sahiplerine karşı sorumlulukları artar. Doğru bilgilerin verilmesi, kişisel
çıkarlarla işletme çıkarlarının ve hedeflerinin uzlaştırılması gerekecektir.
Ayrıca, yönetim ve işletme sahipliğinin birbirinden tam olarak ayrıldığı durumlarda, yöneticilerin etik
sorumluluğu daha da artmaktadır. Öte yandan, yöneticilerin topluma karşı sorumlulukları da vardır.
Çoğu yönetici kişisel olarak çevre sorunlarına ilgi gösterir.
Ancak, kendi işletmesinin yarattığı çevre sorunlarının giderilmesi konusunda yüksek harcamalar
gerektiğinde, duyarlılık göstermez. Yöneticilerin müşterilerine ve topluma karşı etik sorumluluk
duymaması durumunda, satışların düşmesi sonucu ile karşılaşılması kaçınılmazdır.
Finans
İşletme sahipleri işletmeleri için gerekli kaynakları çevrelerinden ya da finansal kurumlardan borç
olarak alabilirler; kimi zaman da para sağlayabilmek için ortak alırlar.
Finansal kaynakların nasıl sağlandığı ve kullanıldığı, etik ve yasal sorunlar yaratabilir. Halka
açılmada pay değerlerinin belirlenmesi bu sorunlara örnek olarak verilebilir. Ayrıca, işletmenin
finansal durumunun var olan ortaklara, olası ortaklara, kamu kurumlarına ve öteki ilgililere nasıl
aktarıldığı da bu anlamda önem kazanır.
Finansal belgeler, yatırımcılara ve öbür kişilere çeşitli kararlarında temel bilgileri verir. Bu belgeler
kasıtlı ya da kasıtsız olarak yanlış ve aldatıcı bilgiler içeriyorsa çeşitli yasal yaptırımlar söz konusu
olur. Ayrıca, yasal işleyişin ötesinde etik anlamda da birçok sorun ortaya çıkacaktır.
Ülkemizde halka açılan şirketlerin fiyat belirleme yöntemleri, halka açılmada yürütülen uygulamalar
bu anlamda zaman zaman tartışılmıştır. Ayrıca, özellikle çeşitli bankaların yanlış belgelerle kamuya
yanlış bilgiler vermesi ve sonunda bu bankaların sahiplerine el çektirilerek kamulaştırılması, çeşitli
yasal ve etik sorunları da yanı sıra getirmiştir.
İşletme Çalışanları
Şekil 5. 3′te işletme çalışanları iç çemberde yer almaktadırlar. Çalışanlar çalışmaları sırasında karşılaştıkları çeşitli
sorunları gerekli yerlere aktarmak sorumluluğundadırlar. Kimi zaman, çalışanların işlerin iyi gitmemesine ilişkin raporları
üstlerince iyi karşılanmamakta ve eleştirilmektedir.
Bu nedenle astlar, işlerin iyi gittiğine ilişkin raporlar vermeyi daha uygun görmeye başlarlar. Bu durum çalışanların bir
etik açmazla karşı karşıya kalmasına yol açar. İşverenler, astlarını kimi zaman yalan söylemeleri için zorlar.
İşletmelerin iyi olmayan konumunu iyi göstermeyi amaçlayan bu davranış da etik bir soruna yol açar. Sabotajlar,
hırsızlıklar çalışanlar arasında zaman zaman rastlanan olaylardır.
Ayrıca, çalışanlara üstlerince cinsel tacizde bulunulması ve öbür çalışanların bu duruma yeterince tepki koyamamaları
pek çok etik sorunu doğurmaktadır. İşi yitirme korkusu, olaya tepki gösterilmesini ve gerekli yollara başvurulmasını
engellemektedir.
İşletmeler etik değerlerin önemini anlayarak, bu sorunu çözecek ayrıntılı ilkeler oluşturabilirler. Ancak, böyle bir sistemin
kurulmasında işletmede çalışanların işbirliği söz konusu değilse, sistemin işleyişinde önemli sorunlar ortaya çıkmaktadır.
Yönetim İşlevi
Yönetimin temel amacı, örgütün çalışanlarını örgütleyerek, planlayarak, yönelterek, eşgüdümleyerek ve denetleyerek
örgüt amaçları doğrultusunda güdülemektir. Şekil 5. 3′te yönetim ve çalışanlar aynı bölümde yer alırlar.
Yöneticiler çalışanları örgütsel hedefler doğrultusunda örgütler ve güdüler. Çalışanları güdülemesi ve çalışmaları
yönetmesi nedeniyle yöneticiler, bir örgütte ortaya çıkan etik sorunları doğrudan etkilerler.
Öte yandan yöneticiler, çalışanların disiplini, sağlık ve güvenliği, işyerindeki davranışları, alkol ve öbür alışkanlıkları gibi
yönlerden ortaya çıkacak etik sorunlarla da ilgilidirler.
Örgütün çevreye ilişkin tutumu, yerel toplumla ilişkiler, işten atmalar, işyeri kapatmalar gibi konularda da yönetimin
tutumu önem kazanır. Bu gibi konulardaki olumsuz tutum çalışanların ve çevrenin tepkisini doğurur.
Öte yandan yöneticiler, kendisini maaş karşılığı çalıştıran işletme sahibi ya da pay sahiplerinin çıkarları ile, yol gösterip
yöneteceği işletme çalışanlarının çıkarları arasında bir denge kurmak zorundadırlar Ayrıca, yöneticiler güvenli iş
koşuları, güvenli ürün, çevrenin korunması ve ayrımcılık yapmama gibi toplumsal istemleri de değerlendirmek
zorundadır.
Günümüzde işletmelerin çalışanları, müşterileri ya ilişkide bulunduğu öbür kişileri ilgilendiren özel bilgileri elde etmesi ve
bunlara bilgisayarlarla kolayca ulaşılması olanakları, çeşitli etik sorunları da yanı sıra getirmektedir. Özel bilgilerin çeşitli
kişi ve kurumlara aktarılması, kişilerin kişilik haklarını zedelemekte, çeşitli hukuksal ve etik sorunlar yaratmaktadır.
Tüketiciler
Hiç bir işletme tüketiciler olmadan yaşamını sürdüremez. Bu nedenle işletmelerin temel amacı
tüketicilerin gereksinme ve isteklerini karşılamaktır. İşletmeler tüketicilerin istek ve gereksinmelerini
karşılarken, uzun dönemli değerlerini de göz önünde tutmalıdırlar. Örnek olarak, tüketicilerin
isteklerini düşük fiyatlarla karşılarken çevre kirliliği yaratan, insanlara zarar veren ürünler üreten
işletmelere tüketiciler tepki gösterir.
Tüketiciler işletmelerin doğurduğu olumsuzluklarla kendi çıkarları arasında, belli bir çıkar çatışması
yaşayabilirler. Ucuz ve kolay elde olunan enerjiye ulaşmak için ormanların yok edilmesi karşısında
tüketicilerin davranışları etik açıdan sorunlar oluşturabilir.
İşletmeler tüketicilerin tepkisine çekecek davranışlardan kaçınarak, onların isteklerini yerine
getirmeye çaba gösterirlerken zaman zaman etik sorunlarla karşılaşırlar.
Pazarlama İşlevi
Pazarlama ve tüketiciler Şekil 5. 3′te aynı bölümde yer alırlar. Bunun nedeni, tüm pazarlama
etkinliklerinin tüketicilere odaklanmasıdır. Pazarlama, tüketicileri doygunluğa ulaştıracak mal ve
hizmetlerin sunulması eylemidir.
Pazarlamacılar öncelikle, tüketicilerin ne istediklerine ilişkin bilgiler toplayıp, pazarlama araştırması
yaparlar. Bu bilgiler çerçevesinde ürün geliştirir, fiyat belirler, tutundurma etkinlikleri düzenleyip bu
ürünlerin dağıtımını yaparlar.
Bu arada çeşitli etik sorunlarla karşılaşılır. Ürünlerin güvenli olması, reklam ve öbür tutundurma
etkinliklerinin düzenlenmesi, fiyatlandırma, üreticiden tüketiciye ürünleri ulaştıran dağıtım
kanallarının oluşturulması etik sorun yaratabilecek alanlardır.
Reklamların yanlış ve aldatıcı olmaması, ürünlerin güvenli biçimde kullanılabilmesi, fiyat
düzeylerinin gerçekçi olarak saptanması gerekmektedir. Ancak, bu ve benzer konularda ortaya
çıkan birçok etik yönlü sorun, pazarlama etkinliklerinin sağlıklı değerlendirilmesini gerektirmektedir.
Muhasebe İşlevi
İşletmelerin muhasebe işlemlerini yerine getiren, onaylayan muhasebe görevlileri ve muhasebe müşavirlik büroları,
çeşitli kurallar ve ilkelere uymak zorundadırlar. Bunların bir bölümü çok sıkı yasal yaptırımlarla denetlenmektedir.
Bu görevliler arasındaki rekabet, gizli fiyat uygulamaları, düşük ücretler çeşitli etik sorunlar doğurur. Ayrıca, işletme
yetkililerinin muhasebe görevlilerini daha az vergi verme yollarını bulmaya zorlamaları, yetersiz ya da yanlış belgelerle
işlem yapılması gibi konular etik anlamda çelişkiler yaratır.
Ülkemizde serbest muhasebeci, mali müşavir, yeminli mali müşavir unvanlarıyla anılan işletme dışı muhasebe
yetkilileri düşük ücretler, yetersiz belgelere dayanma, işletme yöneticilerinin çeşitli zorlamaları ile karşılaşmaktadırlar.
ETİK DAVRANIŞLARIN DENETLENMESİ
İşletmeler çalışanlarının davranışlarının etik kurallara uygunluğunu denetlemek için çeşitli denetim
teknikleri geliştirmişlerdir. Bu teknikler, etik kararların verilmesinde fırsat öğesinin azaltılmasını ve
işletme çevresine ilişkin çatışmaların çözülmesini hedefler.
Etik davranışlar, örgütsel davranış standartları ve etik ilkeleri koyarak özendirilebilir. İşletmelerin çoğu
etik kurallar belirleyerek örgütün çalışanlarından neler beklediğini biçimsel olarak ortaya koyarlar.
Belirli politikalar ve standartlar olmaksızın çalışanlar hangi davranışlarının işletmede kabul göreceğini
saptamakta güçlük çek
İşletmelerin etikle ilgili politikalarının gereğince yürütülebilmesi için etkin bir ödül ve ceza sistemi
kurulması, etik standartlarının uygulanmasını özendirecektir.
Etiğe ilişkin işletme stratejilerinin yaşama geçirilmesi için uygun kaynakların ve standartların
kullanılması gerekir. Bu stratejilerin yaşama geçirilmesinde dört aşama bulunmaktadır: Örgütleme,
eşgüdümleme, güdüleme ve iletişim.
Örgütleme, işletmelerin etik amaçlarına etkin biçimde ulaşması için kaynakların sağlanıp ve
eylemlerin belirlenmesi aşamasıdır. Eşgüdümleme, örgütsel amaçların desteklenmesi için çalışanların
eylemlerinin düzenleştirilmesi ve uyumlaştırılmasıdır.
Eşgüdümleme olmadan işletmenin çeşitli bölümlerinde etik kuralların ortak olarak yürütülmesi
sağlanamaz. Güdüleme, bireylerin belirli amaçlara ulaşmaları için özendirilmesidir. Etik kurallara
uyum için bireyleri güdüleyecek çeşitli etkenlerin oluşturulması önem kazanmaktadır.
ETİK NORMLAR: CAUX ROUND TABLE İLKELERİ
İşletmeler kendileri etik konularında belli standartlar oluşturmaya çalışırlarken, bu kuralların
evrensel bir boyuta ulaşması için de çabalar gösterilmektedir. Dünyada küreselleşme getirdiği
olumlu etkilerin yanı sıra yarattığı ekonomik ve toplumsal sorunlarla da gündemdedir.
Özellikle uluslararası ve ulusal düzeyde etik kuralların oluşturulması küreselleşmede tek yanlılığı
önlemeye katkıda bulunacaktır. Bu konuda çalışan çeşitli oluşumlar bulunmaktadır.
Bunların içinde önemli bir oluşum CAUX ROUND TABLE olarak anılmaktadır. Bu Yuvarlak Masa
Avrupa, Japonya ve ABD işletme önderlerince oluşturulmuştur.
Yuvarlak Masa, 1986′da Philips Elektronic’in başkanı ile INSEAD’in başkan yardımcısı tarafından
ticaretteki yükselen gerilimin düzene sokulması amacıyla kurulmuştur. Kuruluş, üye ülkeler
arasında temel ekonomik ve toplumsal ilişkilerin geliştirilmesi ve öteki ülkelere karşı duyulan acil
ortaklaşa sorumlulukların belirlenmesi için çalışmaktadır.
Canon Inc. ‘in Başkanı Ryuzabura Kaku’nun önerisiyle, dünya barış ve düzenini olumsuz
etkileyen toplumsal ve ekonomik saldırıların azaltılmasında, şirketlerin küresel sorumluluğu ön
plana çıkarılmıştır.
CAUX Yuvarlak Masa Oluşumu, işletmelerin toplumsal sorumluluğu ve etik sorumluluğu
konularında çeşitli ilkeler ve kurallar benimsemiştir. Bu kurallarla tüm dünyada karşılıklı saygı ve
güven içinde sağlıklı ve gerçek bir rekabetin oluşturulması hedeflenmiştir. Kurallar üç ayrı
bölümde ele alınmıştır: Giriş, genel ilkeler, işbirliği ilkeleri. Bunları kısaca inceleyelim.
İlkelere Giriş
İşgücü, kapital, ürün ve teknolojideki hareketlilik, işletmelerin işlemlerini ve etkilerini sürekli
olarak küreselleştirmektedir. Yasalar ve pazar güçleri gerekli olmasına karşın, her konuda yeterli
değildir.
İşletmelerin politikalarından ve eylemlerinden sorumluluk duymak ve karşılıklı çıkarlara ve
güvene dayanmak temel konudur. Hem yerel düzeyde hem de küresel düzeyde, ortak değerlerin
ve refahın paylaşımı çok önemlidir.
Olumlu toplumsal değişimlerde işletmelerin güçlü bir araç olması nedeniyle, işletmelerin
sorumluluğunu ortaya koyan, işletme kararlarında ahlaki değerleri öne alan ilkelere uyulmalıdır.
Yoksa, kalıcı işletme ilkeleri ve sürdürülebilir bir dünya toplumu oluşturmak olanaksızlaşacaktır.
Genel İlkeler
- İşletmelerin Sorumluluğu: Bir işletmenin toplum için değeri; o işletmenin yarattığı değer ve
sağladığı işgücü ile tüketicilere sunduğu mal ve hizmetlerin nitelikleri ve uyumlu fiyatları ile ölçülür.
Böyle bir değer yaratmak için işletmeler, sağlıklarını ve canlılıklarını korumalıdırlar. Ancak tek başına
bu hedef yeterli değildir. İşletmeler, yarattıkları serveti müşterileri, çalışanları ve pay sahipleri ile
bölüşerek bunların yaşamlarını geliştirmede rol oynamalıdırlar
İşletmeye girdi verenler ve rakipler de, işletmelerden yükümlülüklerini dürüstlük ve güvenilirlik içinde
yerine getirmelerini beklerler. İşletmeler içinde bulundukları yerel, ulusal, bölgesel ya da küresel
ortamlarda, sorumlu bir yurttaş olarak hareket edip, bu toplulukların sağlıklı bir gelecek
oluşturmalarına katkıda bulunmalıdırlar.
- İşletmelerin Ekonomik ve Toplumsal Etkileri: Yabancı ülkelerde mal ve hizmet üretmek,
geliştirmek ya da satmak için kurulan işletmeler, bu ülkelerin toplumsal gelişmelerine verimli bir
istihdam yaratarak ve halkın satın alma gücünü yükselterek katkıda bulunmalıdırlar.
Ayrıca, işletmeler bulundukları ülkelerde insan haklarına, eğitime, refah düzeyine ve yaşam
koşullarına da katkıda bulunmalıdırlar. İşletmeler yalnızca bulundukları ülkelerin toplumsal ve
ekonomik kalkınmalarına katkıda bulunmakla kalmamalı, tüm dünya toplumuna katkılarda bulunmalı
Kaynakların etkin ve verimli kullanımı, serbest ve gerçek rekabeti oluşturma; teknolojide, üretim
yöntemlerinde, pazarlamada ve iletişimde yenilikler sağlama bu katkıları somutlaştıracaktır.
-İşletme Davranışları: İşletmeler uymak zorunda oldukları yasaların ötesinde, bir takım ilkelere de
bağlı olacaklardır. İçtenlik, dürüstlük, gerçekçilik, sözünü tutma, saydamlık yalnızca işletmelere
katkıda bulunmayacak, bunun yanında özellikle uluslararası düzeyde gerçekleştirilen işlemlerde
etkinlik ve süreklilik sağlayacaktır.
-Kurallara Uyum: Ticari kısıtlamalardan kaçınmak ve daha özgür bir ticareti gerçekleştirmek,
rekabette eşit koşular sağlamak, işlemlerde dürüstlük ve eşitlik oluşturmak için işletmeler,
uluslararası ve ulusal kurallara uymak zorundadırlar. Ayrıca, kimi davranışların yasalara uygun
olsa da olumsuz sonuçlar yaratabileceğini de gözardı etmemek gerekir.
- Ticari Anlaşmaları Desteklemek: İşletmeler, GATT, Dünya Ticaret Örgütü ve bunlar gibi
uluslararası anlaşmaları desteklemelidirler. Ticaretin daha özgür kılınması, ülke içi ticari
kısıtlamaların ortadan kaldırılması, ulusal çıkarları da göz önünde tutmak koşuluyla küresel
ticaretteki engellerin giderilmesi için işletmelerin işbirliğine gitmesi gerekir.
-Çevreye Saygı: İşletmeler çevrelerini korumalı ve elden geldiğince çevreyi geliştirip, sürekli
kalkınmayı desteklemeli ve doğal kaynakların israfını önlemelidir.
-Yasal Olmayan İşlerden Kaçınmak: İşletmeler, rüşvet, dolandırıcılık ve benzeri olumsuz
eylemlerde yer almamalı; bu hareketleri gerekleştirenleri ortadan kaldırmak için çalışmalıdır.
Terörist eylemlerde kullanılacak silah ticaretinden kaçınmak, uyuşturucu ticaretine girmemek, suçu
ve suçluları desteklememek işletmeler için temel ilke olmalıdır.
İşbirliği İlkeleri
- Müşterilerle İlgili İlkeler: İşletmelerin ürettikleri mal ve hizmetlerin doğrudan işletmeden ya da
başka aracıdan alınmasına bakılmaksızın, tüm tüketicilere aynı değerin verilmesi gerekir.
İşletmelerin şu sorumlulukları da vardır: Müşterilerin istekleriyle uyumlu olarak mal ve hizmetlerde
en yüksek niteliği sunmak; müşterilere her yönüyle doygunluk sağlayacak biçimde en yüksek
nitelikte hizmet vermek; üretilen mal ve hizmetlerin tüketicilerin sağlık ve güvenliğine zarar
vermemesi için her tür çabayı göstermek, çevrenin bozulmasını engellemek; sunulan mal ve
hizmetlerin pazarlanmasında ve reklamında dürüstlüğe aykırı davranmamak; müşterilerin
kültürleriyle çelişen davranışlardan kaçınmak.
- İşletme Sahipleri ve Pay Sahipleri İle İlgili İlkeler: İşletme yatırımcılarının güvenini sağlamak
temel ilkelerden biridir. Yatırımcıların yatırımlarının karşılığını almaları için profesyonel ve özenli
yönetim politikaları uygulanması; yasal kısıtlamalar dışında işletme sahiplerine ve pay sahiplerine
gerekli bilgilerin aktarılması; yatırımcıların varlıklarının korunması ve değerlerinin arttırılması;
yatırımcıların isteklerinin, önerilerinin, yakınmalarının ve çözümlerinin göz önünde tutulması,
yatırımcıların güvenini sağlamaya yönelik davranışlardır.
- Girdi Sağlayanlarla İle İlgili İlkeler: İşletmelerin girdi sağladıkları ve parça ürettirdikleri yan
sanayi ile ilişkileri karşılıklı güvene dayanmalıdır. Bu konudaki sorumluluklar şöyle sıralanabilir:
Fiyatlamada, lisans kullanımında ve satışla ilgili haklar ve benzer konularda dürüstlük ve gerçekçilik
temeline dayanmak; ilişkilerde baskı ve zorlamalardan kaçınmak; değer, nitelik, rekabet ve
güvenilirlik açısından uzun dönemli tutarlı ilişkiler oluşturmak; girdi sağlayanlarla bilgileri paylaşmak
ve planlama aşamasında işbirliği yapmak; alınan girdilerin bedellerini zamanında ve anlaşma
koşullarına uygun olarak ödemek; çalışanlarıyla insanca ilişkiler oluşturan yan sanayi işletmelerini
özendirip, onları yeğlemek.
etkinliklere destek vermek.
- Rakiplerle İlgili İlkeler: Ulusların refahı ve mal ve hizmetlerin doğru ve yerinde dağıtımı için
gerçek bir ekonomik rekabetin gerekliliği kabul edilmelidir. Bunun için yapılacaklar şöyle
belirlenebilir: Ticaret ve yatırım için açık pazarları desteklemek; rakipler arasında toplumsal ve
çevresel olarak yararlı olan rekabeti özendirmek; rekabeti zedeleyecek hareketleri özendiren açık
ya da gizli ödemelerden kaçınmak; rakiplerin maddi ve maddi olmayan hak ve ayrıcalıklarına
saygı göstermek; endüstri casusluğu gibi etik olmayan konularda ekonomik bilgi sağlamayı kabul
etmemek.
- Toplumla İlgili İlkeler: İşletmeler, bulundukları toplumlarda insan hakları ve reformların
gelişmesine katkı sağlamaya özen göstermelidirler. Bunun için yapılması gerekenler şöyledir:
İnsan haklarına ve demokratik kuruluşlara önem vermek ve bunları her zaman desteklemek;
hükümetlerin topluma karşı yasal sorumluluklarını belirlemek ve işletmeler ile toplumun öbür
kesimleri arasında uyumlu ilişkiler sağlayacak ve insanın gelişimine ağırlık veren devlet
politikalarını ve uygulamalarını desteklemek; toplumda sağlık, eğitim işyeri güvenliği ve ekonomik
iyileşme konularında standartların yükseltilmesi için çalışan güçlerle işbirliği yapmak; sürekli
kalkınmayı desteklemek ve fiziksel çevrenin korunması ve doğal kaynakların iyi kullanımı
konularında öncü bir rol oynamak; barış, güvenlik ve toplumsal işbirliğini desteklemek; yerel
kültürlerin korunmasına önem vermek; eğitim ve kültür konularında çevreye maddi katkılarda
bulunmak ve çalışanlara ve sivil toplumsal
6. YÖNETİM KAVRAMI
6.1 YÖNETİMİN TANIMI
Yönetimin tanımını yapmak.
Yönetim, hem kavram ve düşünce olarak hem de uygulama olarak, tarih boyunca insanların
dikkatini çekmiş ve bir tartışma konusu olagelmiştir. Tarihi süreç içinde farklı anlamlar yüklenen ve
farklı uygulamalara sahne olan yönetim, günümüzde de önemini korumakta ve farklı disiplinler
içinde tartışılmaktadır.
Tarihi süreç içinde ele alındığı zaman, yönetimin öncelikle “aile”ler için söz konusu olduğu
düşünülebilir, çünkü, ortak yaşama zorunluluğu işbirliği yapmayı, anne ve/veya babanın otoritesi
altında faaliyetleri yürütme sonucunu doğuracaktır.
Diğer bir deyişle, “aile”, yönetime konu olan ilk kurum olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha sonra,
birbirine yakın olan ailelerin oluşturduğu “kabileler” yönetimin konusunu teşkil etmiştir.
Yine bu aşamada, kabilelerin güvenliğini sağlamak üzere, kabile içinde ayrıca örgütlenmiş olan
“savaşçı birimler” yani “ordu” yönetimi söz konusu olan bir kurum olarak gelişmiştir. Son aşamada
ise, “devlet”ler yeni bir yönetim alanı olarak ortaya çıkmışlardır.
Yönetim kavramı, değişik bilim dalları bakış açısıyla farklı şekillerde tanımlanmaktadır.
Sosyologlara göre yönetim, bir sınıf ve statü sistemidir, çünkü yönetim örgüte bilgilerini getiren
seçkin kişilerden oluşmaktadır.
Modern toplumlarda ilişkilerin karmaşıklığının artması yöneticilerin üstün zekalı ve öğrenim görmüş
olmalarını zorunlu kılmaktadır. Bu sınıfa girebilmek ailevi bağlar ve siyasi ilişkiler yerine daha fazla
öğrenime ve bilgiye dayanmaktadır.
Siyaset bilimcilerine göre yönetim; devlet yönetimi veya iktidarın örgütlenmesi anlamına gelir.
Bu anlamda, yönetim daha çok devletle ilgilidir ve her türlü örgütlenmeyi ve onlara egemen
bir tek örgütü ortaya çıkarır.
Devlete ait her türlü faaliyet yönetimin konusunu oluşturur. Bu bağlamda, yönetim, bazen
emir verme, hükmetme ve otorite ilişkilerini kapsarken; bazen otoriteyi ele geçirme yolu
olarak tanımlanır.
İktisatçılara göre yönetim; tabiat, emek ve sermayeyle birlikte üretim faktörlerini oluşturur.
Sanayileşen bir ülkede, sermayenin ve emeğin yanında yönetime duyulan ihtiyaç artar. Bir
işletmenin yönetimi genellikle işletmenin verimliliğini ve karlılığını tayin eder.
Yönetim ve organizasyon düşünürlerine göre yönetim; başkaları aracılığıyla amaçlara
ulaşmak ve iş görmek olarak ifade edilir. Bu açıdan, amacı ne olursa olsun yönetim, bir grup
faaliyeti olarak ortaya çıkmakta ve yöneten ile yönetilen ilişkisi doğmaktadır.
Buradan hareketle yönetimin bir taraftan, “ne yapılması gerektiğini belirleme ve bu amacı en
iyi biçimde başkaları aracılığıyla gerçekleştirme” çabası; diğer taraftan, “işbirliğinde bulunan
bir grubun faaliyetlerini ortak amaçlar doğrultusunda sürdürme süreci” olarak ele almak
gerekir.
Bu yaklaşımdan hareketle, yönetimin hem bir işbirliği, hem de bir faaliyetler dizisi olduğu
söylenebilir. Öyleyse, yönetim; amaçların etkili ve verimli bir biçimde gerçekleştirilmesi amacıyla bir
insan grubunda işbirliği ve koordinasyon sağlamaya yönelik faaliyetlerin tümünü ifade eder.
Başka bir tanımla, yönetim; örgütün amaçlarına ulaşabilmesi için insan ve fiziksel kaynakları en
etkin ve düzenli bir biçimde sağlayan, yerleştirilmesini ve kullanımını koordine eden, onu çevresi ile
dinamik bir denge içinde tutabilen bir süreçtir.
Yukarıda sıralanan tanımlar incelendiğinde yönetimin; başlıca üç nokta üzerinde odaklaştığı
görülmektedir. Bunlar; ortak bir amacın olması, bir insan grubunun bulunması ve insanların ortak
amacın gerçekleştirilmesi için işbirliğinde bulunmalarıdır.
Genel anlamda yönetim, ” belirli bir işbirliği ve ilişki sistemi içinde bir araya gelen insanların, ortak
amaçlarını gerçekleştirmek üzere yapacağı faaliyetlerin düzenlenmesi süreci” şeklinde
tanımlanabilir.
İşletme yönetimi kavramı ise, işletmelerin ortaya çıkmasıyla birlikte gelişmiştir. İşletmelerin bugünkü
anlamda ortaya çıkışının, sanayi devrimiyle birlikte olduğu söylenebilir. Sanayi devriminden önce
insanlar, kendileri için üretiyorlar, hayatlarını devam ettirmek için çalışıyorlardı. Dolayısıyla küçük
üretim birimleri yeterli olmaktaydı.
Sanayi devriminden sonra üretim makineleşmeye başladı ve gelişmiş teknolojinin de yardımıyla çok
sayıda işçinin çalıştığı, tüm topluma yetecek kadar kitle üretiminin yapılabildiği fabrika sistemleri
meydana geldi.
Böylece, sanayi devriminden sonra işletmeler toplumun en önemli kurumu olarak ortaya çıktı.
İşletme yönetimi, işletmeleri inceler ve işletmelerin iyi çalışabilmeleri, başarılı mal ve hizmet
üretebilmeleri için ne şekilde örgütlenip, hareket etmeleri gerektiğini araştırır.
İşletmelerin ölçeği küçük ve üretim işletme sahiplerinin kendi ihtiyaçlarını karşılamak için
yapılırken, bunların yönetimleri de kolay olmakta ve fazlaca işletmecilik bilgisini gerekli
kılmamaktaydı.
Üretim tekniğini bilmek, başarılı bir üretim için yeterli oluyor, bu da amaçların gerçekleştirilmesini
sağlıyordu. Oysaki, işletmelerin büyüyerek karmaşıklaşması, pazar için üretim yapar hale gelmeleri
modern işletme yönetimini gerekli kılmıştır.
Sonuç olarak, yönetim bir grup faaliyeti ve sosyal bir olgudur. Dolayısıyla her türlü grup ve örgüt
içinde geçerlidir. Diğer bir deyişle, yönetim en küçüğünden (aile) en büyüğüne (devlete) kadar
bütün örgütlerin işlevidir.
YÖNETİM TİPLERİ
Yönetim tiplerini belirlemek.
Yönetim süreci, bu süreci işleten gruplar açısından ele alındığında üç tür yönetimden söz
etmek mümkündür:
- Ailesel yönetim
- Siyasal yönetim
- Profesyonel yönetim
Bir işletme yönetiminde, sahipliğin, temel politik karar organlarının ve hiyerarşik yapının önemli
bir kısmının belli bir ailenin üyelerinden oluşması halinde ailesel yönetim söz konusudur.
Bu yönetim şeklinin en önemli özelliği, üst yönetim kademelerinin belirli aile bireylerine veya
akrabalara açık olmasıdır. Bu tür yönetime, ekonomik gelişme çabalarının başlangıcında geniş
ölçüde rastlanmaktadır.
Ekonomik gelişme sürecine yeni giren ve eğitilmiş insan gücü kıt olan toplumlarda, ekonomik
gücü elinde tutan aile bireylerinin genellikle eğitim görmüş olmaları nedeniyle bu tür yönetimin
maliyeti düşük olabilmiş ve özellikle küçük sanayi ile perakendecilik ve toptancılık gibi küçük ve
basit organizasyonlarda bu tür yönetim etkin olmuştur.
İşletme sahipliğinin, temel politik karar organlarının ve önemli yönetim kademelerinin belirli
siyasal eğilim ve ilişkilere sahip kişiler tarafından doldurulması durumunda ise, siyasal
yönetimden söz etmek mümkündür.
Bu yönetim türünde, aile yönetiminde olduğu gibi, “yönetim” konusunda eğitilmiş kişileri
çalıştırma olanağı varolmakla beraber, siyasal düşünce ve amaçlar yönetim kademelerine
girişi etkilemektedir.
Temel politik karar organlarında ve hiyerarşik yapıdaki diğer bütün kademelerde belirli bir
aileye veya siyasal eğilime bağlılıktan çok uzmanlık ve yetenek esasına göre seçilen
kişiler tarafından doldurulması halinde profesyonel yönetimden söz edilmektedir.
Profesyonel yönetim, yönetim işinin bir meslek haline gelmesi ile ilgilidir.
Ailesel yönetim, siyasal yönetim ve profesyonel yönetim olarak özetlediğimiz bu üç
yönetim türü birbirinden kesin sınırlarla ayrılmış değildir. Bunların üçü de bir arada
bulunabilir; ama önemli olan ekonomik gelişmeye paralel olarak bu türlerin etkinlik ve
yaygınlık derecelerinin değişmesidir. Bu değişim profesyonel yönetimin önem ve
yaygınlığının artması yönünde olmaktadır.
YÖNETİM PİRAMİDİ
Yönetim piramidini ele alarak kavramsal, teknik ve beşeri yönetsel yeteneklerin önemini tartışmak.
Yönetim piramidi, bir işletmedeki hiyerarşik yönetim basamaklarını gösterir. Bir işletmede en alt seviyedeki
kişileri yönetmekle görevli olanlardan en üst kademeye kadar birçok yönetici söz konusudur. Buna göre yönetim
basamakları üst, orta ve alt olmak üzere üçe ayrılarak incelenebilir (Şekil 6. 1) .
Tepe Yönetim
İşletmelerde tepe yönetim grubu; işletmenin sahipleri, yönetim kurulu, genel müdür ve yardımcılarından oluşur.
Tepe yöneticiler, işletmenin bütününden ve genel yönetiminden sorumludur. Tepe yönetim grubu, işletmenin genel
politika ve stratejilerini belirler, dış çevre ile etkileşimi yönlendirir.
Orta Yönetim
Orta yöneticiler, bölüm müdürleri ve yardımcılardır. Bu yönetim grubu tepe ve alt yönetim arasında köprü işlevini
üstlenmiştir. Orta düzey yöneticilerin temel sorumluluklarından biri, genel politikaların uygulanmasına hizmet
edecek alt politikaların belirlenmesi ve kararların alınmasıdır.
İlk Basamak Yönetim
İşletmelerde üretim işini fiilen gerçekleştiren ve işlerin yapılışını denetleyen ustabaşı, şef, gözetimci gibi kişilerin
oluşturduğu gruptur. Bu yönetim grubunun temel sorumluluğu, üretimin aksamadan ve verimli bir şekilde
gerçekleştirilmesini sağlamaktır.
İşletmelerde yöneticilerin, bulunduğu basamağa ve görevine uygun nitelikler taşıması gerekir. Başarılı yönetici,
sorumlu olduğu görevin gerektirdiği birikim, deneyim, yetenek ve diğer niteliklere sahip olan yöneticidir.
YÖNETİCİNİN ROLLERİ
Yöneticinin rollerini tanımlamak.
Yönetim süreci çok yönlü ve karmaşık bir ilişkiler ağını içerir. Yönetici, sorumlu olduğu faaliyetlerin gereği olarak bu ilişkileri
kurmak ve birden fazla rol üstlenmek zorundadır. Minzberg yöneticilerin üç grup davranış içinde olduğunu ve üç çeşit rol
oynadığını belirtmektedir. Yöneticinin oynadığı rolleri sırasıyla inceleyelim (Şekil 6. 2) .
Bireylerarası Roller
Yöneticilerin bireylerarası rollerinden özellikle üç tanesi, onlara, örgütü düzenli ve rasyonel biçimde
yürütmelerinde büyük çapta yardımcı olmaktadır. Bu rollere ilişkin yönetsel görevler her ne kadar rutin bir
nitelik gösteriyor olsalar bile, yöneticilerin bunları görmezlikten gelemeyeceği ve ihmal edemeyeceği
günümüzde ortak bir görüş olarak kabul edilmektedir.
- Sözde mevki sahibi, yöneticinin bireylerarası rollerinin ilki bir numaralı adam işlevini görmesi şeklinde
ortaya çıkar. Kendi biriminin başı olarak yönetici zaman zaman bir takım törensel görevleri (ziyaretçileri
kabul etme, örgüt çalışanlarından birinin nişan veya nikah törenlerine katılması, bir müşteriyi yemeğe
götürmesi vb. ) icra etmek suretiyle bireylerarası rolünü yerine getirir.
Mintzberg yaptığı araştırmada yöneticilerin zamanlarının %12’sinin tören ve kutlamalara, %17’sinin gelen
yazı ve mektupların onaylanmasına ayrıldığını belirtmektedir.
-Liderlik rolü; işgörenlerin işe alınması, eğitilmesi, yerleştirilmesi ve teşvik edilmesi şeklinde ifade
edilir. Bu rol, organizasyonun başarısını arttıracak her türlü işi kapsar. Yetki ile yapılamayacak işler
liderlik yetenekleri ile sağlanabilir.
-Birleştirici rolünü üstlenen yönetici, ast ve üstlerinden başka satıcılar ve müşteriler gibi çeşitli çıkar
gruplarıyla ilişki içindedir. Bu rolüyle yönetici, örgütün bütünü veya kendi birimi arasında bir bağlayıcı
unsur işlev veya rolünü yerine getirmek durumundadır. Yöneticiler bu tür temasları kişisel bilgi
kaynaklarını geliştirmek için kurarlar.
Bilgi Sağlama Rolleri
Minzberg’e göre, çeşitli kaynaklardan bilgi temini ve temin edilen bu bilgilerin gerekli yerlere ve
merkezlere iletilmesi, yönetim görevinin belki de en önemli yönünü oluşturur. Bir yönetici hem doğru,
hızlı ve tutarlı kararlar alabilmek hem de kendi birimindeki işgörenlerin çalışmalarına yön verebilmek
için yeterli ve doğru bilgiye gereksinme duyar. Yönetici bilgi toplama ve dağıtma işlevini birbirinden
farklı üç rol aracılığıyla yerine getirir.
- Monitör olarak yönetici, sürekli biçimde yararlanılabilecek olan bilgilerin nereden sağlanabileceğini
araştırır. Bu amaçla, astlara sorular sorarak ya da başkalarıyla ilişki kurularak bilgi toplanmaya
çalışılır. Monitörlük rolü genellikle yöneticiyi, kendi grubunun en iyi bilgi sağlayan kişisi durumuna
getirir.
- Dağıtıcılık toplanan bilgilerin ilgili merkezlere dağıtımı yöneticinin bilgi sağlama rolünün ikinci
bölümünü oluşturur. Dağıtıcı olarak, yönetici, başka şekilde elde etmeleri mümkün olmayan çok
önemli bilgileri astlara ve başka birimlere dağıtma işlevini yerine getirir.
- Konuşmacı olarak, işletme temsilcisi durumundaki yönetici, topladığı bilgilerin bir kısmını birimin ve
hatta örgütün dışındaki bireylere iletir. Örgüt personelini gerekli bilgilerle donatmak ve onları örgüt
içinde bu yönden tatmin etmek, şirket temsilcisinin yüklendiği rollerin en önemli yönlerinden birini
oluşturur. Bu rolün diğer önemli bir yönü de rakip örgütlerle sağlıklı, hızlı ve etkili bir haberleşme
kurup yürütmekle ilişkili bulunmaktadır.
Karar Almaya İlişkin Roller
Yönetsel kararların temel girdilerini yöneticinin çeşitli kaynaklardan sağladığı bilgiler
oluşturur. Mintzberg’e göre, yöneticinin karar almaya ilişkin rolleri dört grupta toplanabilir.
-Girişimci rolü ile yönetici şirketi geliştirme, genişletme ve benzeri işlevleri yerine
getirmeye çalışır. Örnek olarak, yönetici bu rolü gereği şirketin geleceğine ilişkin iyi bir fikir
ya da öneri aldığı zaman, bunu gerçekleştirmek üzere hemen bir geliştirme projesi başlatır.
Bir girişimci olarak değişim sürecini gönüllü olarak başlatır veya başlatılmasına önayak
olur.
- Uyuşmazlıkları çözümleyici rolünde yönetici, grevler, iflas etmiş müşteriler, işgörenlerle
şirket ve şirketle diğer örgütler arasındaki sözleşmelerin ihlali ve benzeri gibi, kendi
denetimi dışındaki durumlara tepkisini ortaya koyar veya bunlara cevap vermeye çalışır.
- Kaynak dağıtıcı rolünü üstlenen yönetici, sorumluluğundaki her bir organizasyon
biriminin hangi kaynakları elde edeceğine karar vermek ve bu konuda denge kurmak
zorundadır. Yönetici karmaşık tercihler yapmak zorunda kalabilir. Her kararın diğer kararlar
üzerindeki etkileri dikkate alınmalıdır.
Kaynak dağıtıcısı olarak, yönetici, örgütsel kaynakların nasıl ve kimlere dağıtılacağını
kararlaştırmakla sorumludur. Buna ilaveten, yönetici uygulamaya aktarılmadan önce
biriminde veya örgütünde başkaları tarafından alınmış olan bütün önemli kararları
süzgeçten geçirir.
- Müzakerecilik rolü ile, bir işletme yöneticisi herhangi bir işi bir danışma firması ile tartışıp
çözümleyebilir. Örnek olarak, bir üretim bölümü şefi bir sözleşmeyi bir satıcı ile tartışıp
sonuçlandırabilir ve son olarak bölüm yöneticisi bir sorunu astlarıyla veya şeflerle tartışıp
çözümleme yoluna gidebilir.
Yöneticilerin, yönetme işlevini yerine getirirken üstlendiği rolleri yöneticilerin içinde faaliyet
gösterdikleri belirsiz ve kargaşa dolu ortama dikkatleri çekmesi açısından oldukça
önemlidir.
Gerçek yaşama ilişkin olay ve durumların, ancak kısmen önceden görülüp
denetlenebileceğini vurgulayan Mintzberg, yöneticinin söz konusu olay ve durumlarla
ortaya çıktıkları şekilleriyle uğraşmak durumunda olduğunu önemle belirtmektedir.
YÖNETSEL YETENEKLER
Bilgi ve yetenekleri açısından bakıldığı zaman, yöneticilerin teknik, beşeri ve kavramsal
yeteneklerinden söz edilebilir (Şekil 6. 3) .
Teknik Yetenek
Yöneticinin doğrudan yönetmekle sorumlu bulunduğu alan hakkında gerekli bilgiye sahip
olması şeklinde ifade edilebilir. Yöneticilerin etkinliğini yükselten faktörlerden biri, yöneticinin
yapmakta olduğu işe ilişkin teknik bilgi düzeyi olmaktadır.
Ancak şunu hemen belirtelim ki, teknik yetenek yönetsel başarı ve etkinlik için gerekli bir koşul
olsa bile tek başına yeterli değildir. Ayrıca yönetim basamakları yükseldikçe teknik yeteneğe
duyulan gereksinmenin azaldığı, buna karşı beşeri ilişkilere ve kavramsal yeteneğe duyulan
gereksinmenin arttığı görülür.
Üst basamak yöneticilerinin üretimle ve tek tek işçilerin ne yaptıklarıyla ilgilenecek zamanları
oldukça sınırlıdır. Bu kişiler açısından önemli olan, işletmenin bütününe ilişkin politika
belirleme, plan yapma ve önemli işler için gerekli düzeyde kavramsal yeteneğe sahip olmaktır.
Beşeri İlişkiler Yeteneği
Etkili yönetim için gerekli yeteneklerden bir diğeri de, insanları içten gelen bir istekle çalışmaya
ikna edebilme ve grup olarak amaçların gerçekleştirilmesinde işbirliği yapmalarını sağlayabilme
yeteneği olarak ifade edilebilir. Amaca ancak insan unsuru ile ulaşılabileceğinden yöneticinin
bu alanda yetenekli olmasının önemi kendiliğinden ortaya çıkar.
Gerekli bilgileri bir araya toplamak suretiyle işletmenin bütünü için yeni planlar hazırlama,
politikalar saptama ve planlanmış eylemlerin uzun dönemdeki muhtemel sonuçlarını
önceden tahmin edebilme yeteneği olarak ifade edilebilir.
Bu yetenek türü, üst yönetim basamaklarına doğru çıkıldıkça boyutları küçülen bir özellik
olarak karşımıza çıkmaktadır. Alt kademe yöneticilerinin planlama ve örgütsel politikanın
saptanması ile ilgili eylemleri, orta ve üst yönetim basamaklarına oranla oldukça düşüktür.
Yönetim etkinliği için gerekli unsurlar olarak kabul edilen söz konusu yeteneklerden hiç biri
tek başına, yalnız bir yönetim basamağı ile ilişkilendirilemez. Görevleri gereği şu ya da bu
basamaktaki yöneticiler belirli bir yetenek türüne daha fazla gereksinme duyuyor olsalar bile,
diğer yetenekler yönünden de arzulanan düzeye ulaşamadıkları sürece etkili yönetici
olamazlar.
Farklı yönetim basamaklarında gereksinme duyulan teknik ve kavramsal yeteneğin miktarı
zaman içinde yükselme veya düşme göstermektedir. Buna karşılık beşeri ilişkiler kurma ve
geliştirme yeteneğinin bütün yönetim basamaklarında gün geçtikçe daha çok önem
kazandığı ve hakim yetenek türü olma niteliğini kazandığı söylenebilir.
Yöneticinin sahip olduğu bilgi ve yetenekleri boyutu ile yönetim basamakları arasındaki ilişki
aşağıdaki gibi bir şekil üzerinde gösterilebilir.
YÖNETİM KAVRAMININ GELİŞİMİ
Yönetim kavramı insanların topluluklar halinde yaşamaya başlamasıyla birlikte ortaya
çıkmıştır. Biçimsel veya biçimsel olmayan boyutlarıyla yönetim, her dönemde ve her ortamda
insanların amaçlarına ulaşmak için yararlandığı en etkili araç olmuştur: Devlet içinde, orduda,
kabilelerde vb.
Tarihe yön veren büyük imparatorluklar yönetilmiş, yıllarca süren savaşların stratejileri
belirlenmiş, insanların işbirliğiyle ihtişamlı yapıtlar yaratılmıştır. XVIII. yüzyıldan itibaren,
Sanayi Devrimi ile birlikte üretimin şekil değiştirmesi, yönetim kavramının bilimsel olarak ele
alınması gereksinmesini ortaya çıkarmıştır. Teknolojik gelişmeler ve üretim kapasitesinin
artışına paralel olarak işyerlerinin ve işgücünün düzenlenmesi sorunlu hale gelmiştir (Şekil 6.
4) .
Bilimsel yönetimin doğuşunda R. Owen, C. Babbage ve H. V. Poor çalışmalarıyla yardımcı
olmuşlardır. XIX. Yüzyılın başlarında sanayicilerden R. Owen, yönetimin öncülerindendi ve 1800 ile
1828 yıllarında yararlı çalışmalar yapmıştı. Owen fabrikada iş koşullarını iyileştirdi, çalışanlar için
çalışma saatlerini azalttı, fabrika işçilerine yemek yardımı yaptı.
Charles Babbage ise bilim adamı ve matematik profesörü olarak çalıştı. 1822′de mekanik hesap
makineleri ile ilgili buluşuyla tanınan Babbage “Yönetim Açısından Makineler ve İmalatçıların
Ekonomisi” isimli eseriyle önemli bir aşama sağlamıştır.
Yönetim düşüncesinin gelişimine katkı sağlayan pek çok isim ve çalışmadan söz etmek mümkün.
Bu konunun ayrıntılarını Yönetim İlkeleri dersinde göreceksiniz. Bu Ünitede, Yönetim kavramının
bilimsel anlamda ele alındığı teorileri kısaca açıklamakla yetineceğiz.
Klasik Yönetim Teorisi
Klasik yönetim düşüncesini oluşturan teoriler, genel hatlarıyla başlıca üç grupta incelenebilir:
“Bilimsel Yönetim” “Yönetim Teorisi” ve “Bürokrasi Modeli”. Klasik düşüncenin temel varsayımları,
önceden belirlenmiş ilke ve kurallara göre, organizasyonun tıpkı bir makine gibi işletilmesi üzerine
kurulmuştur.
Klasik yönetim teorisi ile ilgili üç yaklaşım da, etkinlik ve verimliliğin arttırılması için hangi ilkelere
uyulması gerektiğini araştırmıştır: Bilimsel yönetimde, üretim süreçlerinin planlanması ve kontrolü;
yönetsel teoride, hiyerarşik yapılanma; bürokrasi modelinde ise, bürokratik iç etkinlik ve verimlilikle
ilgilenilmesi ve dış faktörlerdeki değişikliklerin göz önüne alınmaması, klasik yönetim düşüncesinin
kapalı sistem örgüt modeline dayandığını açıkça göstermektedir.
Bilimsel yönetim, üretim artışını amaçlamıştır. XX. yüzyılın başlarında Amerika’da yeterli iş bilgisine sahip işçi
sayısı oldukça azdı. Üretimi arttırabilmek için, işçilerin verimliliğini yükseltmek ve işin bazı bölümlerini çıkardıktan
sonra işi bütünleştirmek gerekiyordu. Görevlerin belli bir sırası olmalıydı.
Bir işi en iyi yapmanın bir tek yolu vardı. Taylor da bilimsel yöntemi oluşturacak prensipleri yavaş yavaş ortaya
koymaya başladı. Edindiği fikir ve tecrübelerini Midvale Çelik, Simonds Haddehanesi ve Berhlehem Çelik
şirketlerinde geliştirdi. Midvale Çelik’te çalıştığı yıllarda, yönetim sistemini üretim hakkında zaman etüdü üzerine
dayandırdı.
Alışagelmiş yöntemler kullanan çelik işçilerinin, işler üzerinde ne kadar zaman harcadığını analiz etti. Zaman
etüdü çalışmalarıyla, bir işçinin en iyi işi en kısa zamanda nasıl yapabileceğini belirledi. Eldeki mevcut araçlarla ne
kadar işçiye ihtiyaç duyulduğunu araştırdı.
Yönetsel teorinin öncüsü Fayol, yönetime farklı bir açıdan bakmıştır. Fayol, yönetimin tanımını yönetim
fonksiyonlarına dayandırarak yapmış ve yönetimi “… ileriyi görmek, örgütlemek, kumanda etmek, koordinasyon
sağlamak ve kontrol etmek” şeklinde tanımlamıştır.
Fayol, yönetime ilişkin 14 ilkeyi ortaya koymuştur. Fayol’un 14 ilkesini, J. L. Gibson ve diğerleri de; yapısal, süreç
ve sonuç ilkeleri şeklinde sınıflandırmaktadır.
Max Weber’in önerdiği yapısal ilkeleri içeren bürokrasi modeli, düzen ve disiplini ifade eder. Weber, örgütsel
yapılanmanın ve işleyişin belli hiyerarşik kurallara uygun biçimde gerçekleştirilmesi gerektiğini vurgulamıştır.
Klasik yönetim düşüncesinde, özellikle, bilimsel yönetimde “insan” makinenin bir parçası gibi görülür. Sistemler
standartlaştırılmıştır ve biri diğerinin yerine geçebilir. Klasik yönetim düşüncesinde örgüt kapalı ve mekaniktir.
Kapalı sistem örgüt modelinde, çevre ile ilişkiler ve çevre etkileri dikkate alınmaz.
Klasik yönetim düşüncesinin kapalı sistem örgüt modeline dayanmasında klasik firma teorisinin etkisi olmuştur.
Klasik yönetim düşüncesinin gelişmesinin en yüksek düzeye ulaştığı 1930′lu yıllara gelindiğinde, yönetim
düşüncesinde “insan ilişkileri yaklaşımı” adı altında yeni bir bakış açısı geliştirilmeye başlanmıştır. Bu yeni
akımın gelişmesinde, hem değişen dünya konjonktürü, hem de klasik yönetim düşüncesinin eksik yönleri etkili
olmuştur.
“21. yüzyıla girerken, bürokrasi ve diğer örgütlenme biçimlerinin, katılığı ve diğer olumsuz işleyiş özellikleri
nedeniyle artan ölçüde eleştirildiğine tanık oluyoruz. 1980′ler ve 90′larda önem kazanan toplam kalite hareketi
ve esnek, ekibe dayalı örgütlenme eğilimi, bu sorunlara yönelik bir ilk tepkiyi ve örgütlenmenin mekanik
olmayan diğer biçimlerini bulma gereksinmesini ifade ediyordu. Tarihsel açıdan, mekanik örgütlenme yaklaşımı
makine çağına aittir. ”
Neo-Klasik (Davranışsal) Yönetim Teorisi
Neo-klasik teorinin en önemli özelliği, klasik teorinin eksik bıraktığı yönü, yani insan
unsurunu ele almasıdır. Neo-klasik teorinin ana fikri , bir organizasyon yapısı içinde çalışan
insan unsurunu anlamak, onun yeteneklerinden yararlanmak, yapı ile insan davranışları
arasındaki ilişkileri incelemek, organizasyon içinde ortaya çıkan sosyal grupları ve özellikleri
tanımlamaktır. Neo-klasik teori insan özellikleri yanında davranışlar, motivasyon, kararlara
katılma ve tatmin gibi kavramlar üzerinde durmuştur.
Klasik yönetim düşüncesinin temelini “bilimsel yönetimin” oluşturmasına karşılık, neo-klasik
yönetim düşüncesinin temelini de “insan ilişkileri” oluşturmaktadır. İnsan ilişkileri yaklaşımı
motivasyon, önderlik, grup davranışı, kişilerarası ilişkiler ve iletişim gibi mikro konularla
gelişmeye başlamış; daha sonra resmi ve gayriresmi örgüt, sosyal ve teknik sistemler
arasında etkileşim, birey ve örgüt bütünleşmesi vb. gibi makro konu ve problemler üzerine
eğilerek, olgunlaşmış ve örgütsel davranış yaklaşımı ve sanayide hümanizm akımına
dönüşmüştür. Klasik yönetim düşüncesi; akılcılık, yapı ve uzmanlaşma konuları üzerinde
önemle durmaktadır. Bundan başka, klasik teori, genellikle çalışanlar için “ekonomik insan”
görüşünü, yani, çalışanların hemen hemen sadece ekonomik yoldan motive edilebilecekleri
görüşünü savunur. Neo-klasik teori, belirli klasik kavramları değiştirerek ve genişleterek
klasik teori üzerine oturur. Böyle olmakla beraber, şu temel fark vardır. Neo-klasik teori
ekonomik insan kavramına doğrudan doğruya karşı çıkar ve klasik teorinin aksine her
insanın farklı olduğu görüşünü savunmaktadır.
Modern Yönetim Teorisi
1950′li yılların sonlarından itibaren, endüstride neo-klasik ya da insan ilişkileri yaklaşımının
yeterli verimlilik sağlamakta başarısız olduğunu belirten yazarlar, gerek bilimsel yönetim ve
gerekse insan ilişkileri akımının önerilerine tereddütle bakarak araştırmalarına yeniden yön
vermeğe başlamışlardır.
Bu bağlamda, II. Dünya Savaşı’ndan itibaren yönetim konularının ele alınışında yeni bir
yaklaşım hakim olmaya başlamıştır. Sistem yaklaşımı olarak bilinen bu yeni düşünce tarzı
yukarıda da belirtildiği gibi biyolog V. Bertalanff 1920′lerden itibaren başlattığı “Genel Sistem
Teorisi” nden kaynaklanmaktadır.
Düşünürün, 1972 yılından ölümüne dek işletmeyi sürdürdüğü bu yaklaşım, her türlü sisteme
uygulanabilecek genel ilke ve prensipleri bulmayı ve geliştirmeyi amaçlayan disiplinler arası
matematiksel bir çalışma alanıdır.Bu yaklaşımla olayları tek bir açıdan ve başka olay ve çevre
şartlarından kopuk olarak incelemek yerine, her olayı belirli bir çerçeve içinde, başka olaylarla
ilişkili olarak incelemenin, olayları anlama, tahmin etme ve kontrol etme açılarından daha etkin
olduğu ileri sürülmüştür.
Böyle bir bütüncü ve genelci görüşün yönetim konularına uygulanması ile yönetimde sistem
yaklaşımı adı verilen yeni bir yaklaşım tarzı ortaya çıkmıştır.
Modern yönetim düşüncesi çeşitli yönleriyle birlikte tüm örgütü dikkate alır. Modern teorisyenler
örgütü uyum gösterebilen yani, yaşamını sürdürebilmek için çevresindeki değişmelere uymak
zorunda bulunan bir sistem olarak görürler.
Bu sistemde örgüt ve çevresinin birbirine bağlı olduğu kabul edilir; kaynaklar
yönünden her ikisi de birbirlerine bağlıdırlar. Modern teori birden fazla disiplin ile
ilgilidir ve pek çok bilimden faydalanmaktadır. Örgüt bölümlerinin birbirleriyle, diğer
örgütlerle ve çevre ile etkileşimleri üzerinde önemle durulur.
Modern yaklaşıma göre örgütler dış çevreyle de karşılıklı etkileşimde olan açık
sistemlerdir. Gerek örgütün dış çevre üzerindeki gerekse çevrenin örgüt üzerindeki
etkileri gözden uzak tutulmamalıdır. Modern yönetim düşüncesine göre örgütler
çevreden aldıkları girdileri bir dönüşüm süreciyle çıktı haline çevirerek çevreye
sunarlar. Bu çıktılardan bir bölümü daha ilerideki çıktıların girdisini oluşturmak
üzere sisteme döner.
Geribildirim dediğimiz bu durum, sistemin kendi davranışı hakkında bilgi
toplanması ve bu bilgiyi önceden belirlenen hedeflerle karşılaştırarak sapmalar
varsa bunları düzeltmesi anlamındadır. Modern Yönetim Düşüncesi; sistem
yaklaşımı, durumsallık yaklaşımı ve Teori Z yaklaşımı olarak üç safhada
incelenmektedir.
Çizelge 6. 1′de yönetim düşüncesinin gelişimi özet olarak gösterilmektedir. Tablo incelendiğinde görüleceği gibi;
yönetim kavramında gelenekçi, mekanik bir yaklaşımdan, çevre ile etkileşimi dikkate alan esnek bir anlayışa doğru
gelişme olmuştur
.
7. Yönetim İşlevleri
Yönetim işlevlerini sıralamak.
Kuruluş statüleri, sermaye birikimi ve niceliği, teknik özelliği ve çalışma alanları birbirinden çok
farklı olan işletmelerin birleştiği noktalar vardır. Nitelikleri ne olursa olsun, her işletme;
- üretimi attırmak,
- ürettiği ürünlerin kalitesini yükseltmek,
- üretim maliyetlerini düşürmek çabasındadır.
Yönetim işlevleri Çizelge 7. 1′de de gördüğümüz gibi, çeşitli bilim adamlarınca farklı biçimlerde
sınıflandırılmaktadır.
PLÂNLAMA
Plânlamanın yönetim sürecindeki önceliğini ifade etmek.
Plânlama; amaçların ve bu amaçlara ulaşmak için uygun yöntemlerin belirlendiği bir süreçtir.
Plânlama, işletmenin erişmek veya ulaşmak istediği arzu edilen durumu gerçekleştirmeye
yöneliktir. Erişilmek istenen durum, yönetim dilinde amaç veya hedef olarak ifade edilmektedir.
Plânlama Süreci
Plânlama, basit bir teknik veya faaliyet değil, işletmenin başarısındaki temel ve öncelikli bir
süreçtir. Diğer yönetim işlevlerinde başarılı olabilmek ancak plânlama işlevinin başarılı
olmasına bağlıdır. Plânlama çalışmaları belirli bir sistem içinde gerçekleştirilmelidir. Aşağıda
plânlama sürecini kısaca açıklayacağız (Şekil 7. 2).
Örgütsel Amaçların Belirlenmesi
Örgütsel amaçlar işletmenin genelini ve her bölümü kapsayacak şekilde oluşturulmalıdır. Her
bölüm, kendi amaçlarına göre plânlama önceliklerini çıkarmalıdır. İşletmelerde amaçların
belirlenmesinden önce, mevcut şartların değerlendirilmesi gerekir.
Yönetici mevcut durumu iyi bir biçimde analiz etmeli, işletme içi ve dışı etkenleri
değerlendirmelidir. İşletmenin amaçları her bölümde yapılan plânlara yol gösterecek nitelikte
olmalıdır. İşletmenin temel amaçlarını iyi bir biçimde anlayan ve yorumlayan bir bölüm yöneticisi,
plânlamada daha başarılı olacaktır.
Koşulların İrdelenmesi
Plânlama sürecinde ikinci aşamayı, belirlenen amaçlara ulaşmayı kolaylaştıran ya da sınırlayan
koşulların değerlendirilmesi oluşturur. Sözü edilen bu faktör veya koşullar işletme içinden
kaynaklanabileceği gibi işletme dışında da yer alabilirler.
İşletme içi koşullar, az ya da çok yönetim tarafından denetim altında tutabilen içsel değişkenler
niteliğindedir. Örgütlenme biçimi, üretim tekniği, yönetim tarzı, ve personel politikası gibi faktörler
içsel faktörlerden birkaçını oluşturur.
Buna karşılık, işletme dışı koşullar ya da faktörler çoğu kez işletme yönetiminin denetimi ve etkisi
dışında kalmakta ve önceden belirlenememektedir. Banka faizi, işgücü ücretleri, hammadde
fiyatları, vergi oranları ve diğer çevre koşulları dışsal koşullara örnek oluştururlar.
Alternatiflerin Geliştirilmesi
Plânlama sürecinin bir sonraki aşamasında, örgütsel amaçlara ulaşmak üzere alternatifler
belirlenir. Bu aşamada, mevcut tüm alternatiflere ulaşmaya çalışmak zaman, parasal kaynak ve
bilgi düzeyi yönünden mümkün olmayabilir. Bu nedenle, önceki aşamada belirlenen koşullar
dikkate alınarak, işletme için gerçekleştirilebilir alternatifler üzerinde durulmalıdır.
Amaçlara Ulaşmak Üzere En İyi Alternatifin Seçilmesi
Yönetim, üçüncü aşamada belirlediği ve kendisini amaca ulaştıracağına inandığı alternatifleri, ayrı ayrı
değerlendirdikten sonra çeşitli yönlerden birbirleriyle karşılaştırmaya tabi tutar. Alternatiflerin
karşılaştırılmasındaki temel güçlük, değerlerin her zaman sayısal verilerle ifade edilememesinden
kaynaklanmaktadır.
Alternatiflerin sayısal veriler itibariyle karşılaştırılmaya elverişli olmaları durumunda, bu karşılaştırmalar için;
büyük çapta zaman, parasal kaynak ve personele ihtiyaç duyulması ayrı bir güçlük yaratır. Alternatifler
arasından yapılacak seçimde temel ölçüt, işletmenin içinde bulunduğu koşullara uygunluktur. Alternatifler
arasından mevcut koşullara en uygun olanı seçilir ve uygulama plânı olarak benimsenir.
Plânların Eyleme Geçirilmesi
Alternatifler arasında bir veya birkaçı uygulama plânı olarak seçildikten sonra, yardımcı ve alt plânlarla birlikte
eyleme geçirilir. Gerek ana uygulama plânının ve gerekse yardımcı alt plânların beklenen sonucu verebilmesi
için, birbirleriyle uyumlu olmaları gerekir. Plânların değişen çevre koşullarına uyum sağlayacak esneklikte
olmaları ve kesintisiz uygulanmaları gerekir.
Plân Türleri
Plânlar yazılı veya sözlü; kısa, orta veya uzun süreli olabilir. Plânları; sürekli, bir kerelik, stratejik
ve eylemsel plânlar gibi farklı şekillerde sınıflandırmak mümkündür.
Stratejik Plânlar
Genel amaçlara erişmek için örgütsel faaliyet alanlarının ve pazarların belirlenmesi, örgütsel
kaynakların bu faaliyet alanlarına yönlendirilmesi çabaları ile ilgilidir. Stratejik plânlar işletmenin
üst kademe yöneticileri tarafından ve uzun faaliyet dönemleri için hazırlanır. Diğer plânlar ise,
stratejik plânların ayrıntılarını ve stratejik plânları gerçekleştirmeye katkıda bulunmak amacıyla
hazırlanırlar.
Stratejik plânlama sürecinde öncelikle işletmenin genel amaçları belirlenir. Daha sonra bu
amaçları gerçekleştirmek üzere işletmenin yakın, genel ve uluslararası çevre koşulları analiz
edilerek; bu çevreler içinde faaliyette bulunmak, faaliyetleri geliştirmek ve genişletmek için
imkanların, fırsatların, tehlikelerin ve sıkıntıların neler olduğu belirlenmeye çalışılır.
Bu çevre içinde faaliyette bulunacak olan işletmenin, genel olarak ve işletme fonksiyonları
bakımından güçlü ve zayıf yönleri belirlenir diğer bir deyişle, içe bakış veya kendini yoklama ve
değerleme yapılır. Bu değerleme sonrasında, işletmeye uygun stratejiler belirlenir. Strateji seçim
faaliyeti de tamamlandıktan sonra, sıra eldeki beşeri kaynakların faaliyet alanlarına, pazarlara
dağılımına ve personelin görevlendirilmesine gelecektir. Organizasyon yeniden gözden
geçirilirken, izlenecek stratejinin türüne göre, personelin gereken bilgi, beceri ve tecrübeye sahip
olmasına özen gösterilmelidir
.
Taktik Plânlar
Stratejik plânlar yapıldıktan sonra, bunların uygulamaya konması için taktik plânlara ihtiyaç vardır.
Taktik plânlar, işletmenin stratejisinin kısımlara ayrılarak uygulanmasını gerekli kılar. Taktik plânlar,
tüm bölüm yöneticilerinin ve plânlamadan sorumlu yönetici var ise onunda hazır bulunacağı,
plânlama komitesi toplantısında birbirleriyle uyumlaştırılmalıdır.
Eylemsel Plânlar
Taktik plânların yerine getirilmesini kolaylaştırmak ve onlara destek olmak amacıyla, organizasyonun
alt kademe yöneticileri tarafından hazırlanan plânlardır. Bu plânlar, kesin ve somut rakamlarla ifade
edilebilen, belirsizlik riskini en az taşıyan eylem programlarından oluşur. Eylemsel plânlar, tek
kullanımlı plânlar ve sürekli plânlar olmak üzere ikiye ayrılır.
- Tek Kullanımlı Plânlar, bir defalık kullanılmak amacıyla oluşturulur. Uygulama
koşulları zaman içinde değiştiği için, tekrar kullanılamazlar. Bir defada kullanılan
plânlara örnek olarak programlar, projeler ve bütçeler gösterilebilir.
Program: Herhangi bir hedefe ulaşmak için gerekli temel adımları, bu adımların
herbirinden sorumlu olarak birey veya örgütü ve nihayet söz konusu adımların
tamamlanmasında izlenecek sıra ve zamanlamayı gösterir. Hedefe ulaşmak için
gerekli faaliyetlerin yerine getirilmesinde program bir bütçe ile hazırlanıp uygulama
yoluna gidilebilir.
Proje: Program kadar fazla faaliyetler dizisini içermeyen ve bir kez kullanılan plân
niteliğindedir. Bir proje, bağımsız bir plân olarak formüle edilip uygulanabileceği gibi,
bir programın ayrı ve açık-şeçik bir parçası şeklinde de düzenlenip yerine getirilebilir.
Bütçeler: Fonksiyonel plân ve eylem programlarının maliyeti veya bedelini gösterir.
Bu bedel yapılacak işin miktarı ve kalitesine göre değişir. Yöneticilerin, zaman içinde
programlanan faaliyetlerin miktar ve kalitesini göz önünde bulundurularak; bunları
gerçekleştirecek maddi-parasal kaynakların tahsis edilmesi ile ilgili çalışmalarına
bütçeleme adını veriyoruz.
- Sürekli plânlar, işletme faaliyetlerinde süreklilik ve düzen sağlanması amacıyla
oluşturulur. Politikalar, genyöntem ve kurallar sürekli plân örnekleridir. Politikalar:
karar verme sürecine yol gösteren genel açıklamaları kapsar ve kararların tabi
olacağı sınırları belirleyerek onları amaçlara yöneltir.
Bir işletmedeki tüm davranış ve faaliyetler, o işletmenin amaçlarına yönelik olmalıdır.
Ancak böyle bir tutum ve uygulama ile işletmede bütünlük, uyum ve tutarlılık
sağlanabilir. Aksi halde, işletmenin bazı kesimlerindeki davranış ve tutumlar, diğer
kesimlerindeki tutum ve davranışlarla çelişebilir.
Genyöntemler ise, bir politikayı uygulamak için, ayrıntılı olarak yapılması gereken işleri belirten bir
plân türüdür. Genyötemler, ayrıntılara ağırlık vererek, politikaların nasıl ve ne yoldan
uygulanacaklarını gösterir. Genyöntemler bir bakıma, politikaların yürütme biçimini belirtir. Buna göre,
politika daha genel bir plân türü iken, genyöntem daha özel bir nitelik gösteren ve politikanın
gerçekleşmesine hizmet eden bir plân türüdür.
Kurallar, politikalar gibi işletmelerde çalışanların davranışlarını etkileyen ifadelerdir. Ancak
politikaların daha geniş kapsamlı ve genel ifadeler oluşturmasına karşılık, kurallar daha dar kapsamlı
ve daha kesin ifadelerdir. Genyöntemler ardı ardına gelen ve evre evre birbirini tamamlayan faaliyetler
serisini açıklarken, kurallar özel bir faaliyetin yapılmasında uyulması gereken noktaları açıklamaktadır.
ÖRGÜTLEME
Örgütleme sürecini açıklamak
Örgütleme, en yalın anlamı ile “plânlarda belirtilen hedeflere ulaşmak için kararlaştırılan yollara uygun bir
örgüt oluşturma süreci”dir. Örgütleme işlevi ile, yukarıda açıkladığımız plânlama işlevi arasında karşılıklı bir
ilişki mevcuttur.
Plânlama sürecinin etkinlikle uygulanması, örgütleme çalışmalarının başarısında önemli rol oynar. Doğru
plânlar, işletmeyi doğru örgütlenmeye götürür. Buna karşılık, plânların uygulamaya konması ve amaçlara
ulaşılabilmesi için, bunlara uygun bir çalışma ortamı, örgüt yapısı oluşturulması gerekir. Bu karşılıklı ilişkiyi
Şekil 7. 3 de görebilirsiniz.
Örgütleme Süreci
Örgütleme sürecinde plânlarda belirtilen noktalara ve amaçlara ulaşmak üzere, birbirini izleyen
aşamalardan geçilmesi gerekir. Bu sürecin sonunda, plânların uygulanması için gerekli çalışma
ortamı yaratılmış olacaktır. Örgütleme sürecini oluşturan aşamaları kısaca açıklayalım (Şekil 7. 4).
Plânların ve amaçların incelenmesi örgütleme sürecinde ilk aşamadır. Bu şekilde nelerin,
nasıl ve kimlerce yapılması gerektiği belirlenerek, bunlara uygun bir yapılanmaya girişilir.
Amaçlara ulaştıracak faaliyetlerin belirlenmesi ikinci aşamadır.
Üretim, pazarlama satış gibi temel faaliyetler her işletmede mevcuttur. Temel faaliyetler
dışında hangilerinin olacağı ise, faaliyet alanına göre belirlenir. Örnek olarak, teknoloji
ağırlıklı bir işletmede, AR-GE faaliyetlerine yer verilirken, bir muhasebe şirketinde bur tür
faaliyetlere gereksinme duyulmaz.
Faaliyetlerin gruplandırılması, örgütleme sürecindeki bir diğer aşamadır. Bir düzen içinde
yürütülebilmesi için, benzer faaliyetler aynı grupta ve tek bir yönetim altında toplanır.
Pazarlama, finansman, üretim ve diğer bölümler bu şekilde oluşturulur.
Örgütleme sürecinde faaliyetlerin gruplandırılmasından sonraki aşama, faaliyetleri
gerçekleştirecek personelin belirlenmesidir. Bu aşamada her faaliyet grubu içinde yer alan
işlerin etkinlikle görülebilmesi için, gereksinme duyulan işgücünün nitelikleri ve sayısı
belirlenir. İşletmelerde her iş belli bir eğitimi, deneyimi, beceriyi ve fiziksel özellikleri
gerektirir. Bu aşamada “işe göre insan” ilkesinin dikkate alınması gerekir.
Sonraki aşama, yetki ve sorumlulukların düzenlemesidir. Bu düzenleme ile hiyerarşik
ilişkiler belirlenir. Kimin hangi yöneticiye bağlı olduğu, yöneticilerin sahip olduğu yetki ve
sorumluluklar ve benzeri konular şekillendirilir.
Bu aşama sonunda, organizasyon yapısı ortaya çıkar. Çeşitli donanım ve fiziksel çalışma
koşulları düzenlenmesi, örgütleme sürecinin son aşamasıdır. Bu çalışma ile makineler,
iletişim aygıtları, bürolar ve benzeri donanım hazır duruma getirilir.
Örgütleme sürecinde, üzerinde en fazla durulması gereken aşamalar, işletmeye göre
değişir. Kimi işletmeler için, yukarda sözü edilen aşamalardan bazıları diğerlerine göre
daha uzun zaman alabilir. Örnek olarak, işgücü yoğun üretim yapılan bir hizmet
işletmesinde, yetki ve sorumlulukların düzenlenmesi zaman alıcı bir işlem olacaktır.
Örgütleme İlkeleri
Örgütleme sürecinin, işletmeye beklenen yararı sağlayabilmesi ve diğer yönetim işlevlerine sağlam
bir zemin hazırlanabilmesi için belli ilkelere uyulması gerekir. Bu ilkelerin bazıları aşağıda kısaca
açıklanmaktadır.
Amaç birliği ilkesi: Bir bütün olarak örgüt ve örgütün her düzeyi açık-seçik bir şekilde belirlenmiş
amaçlara sahip olmalıdır.
-Komuta birliği ilkesi: Her ast doğrudan yalnızca bir üstten emir almalıdır. Birden fazla üstten emir
aldığı takdirde, ast hangi emri yerine getireceği konusunda kararsız kalabilir. Bu durum kargaşaya
ve ayrıca yetki çatışmasına yol açar.
-İşbölümü ve uzmanlaşma ilkesi: Her personel bilgi, yetenek ve tecrübelerine göre bir işe
yerleştirilmeli. Böylece herkes her işte değil, en iyi yapabileceği bir işte uzmanlaşmalıdır.
-Görevlerin tanımı ilkesi: Görev verilen yöneticinin hangi işleri yapacağı, ne gibi yetkileri olacağı
ve sorumlulukları, çalışmaları karşısında parasal veya manevi ne gibi çıkarlar elde edeceği
belirlenmelidir.
Basamaklar sırası ilkesi: Örgütte üstten asta doğru zincirleme yetki sistemi dikkate alınmalıdır.
Emirler basamaklar sırasına göre, yukarıdan aşağıya doğru inmelidir. Benzer uygulama aşağıdan
yukarıya iletişimde de geçerlidir.
Yetki ve sorumluluk denkliği ilkesi: Bir personel sahip olduğu yetki kadar, sorumluluğa sahiptir.
Çalışanlar sahip olmadığı bir yetkinin sonuçlarından sorumlu tutulamaz.
-Ayrıklık ilkesi: Örgütlerde sık sık tekrarlanan rutin işlerin alt kademe yöneticiler tarafından
yürütülmesini; stratejik ve genel nitelik taşıyan karar ve işlerin üst kademe yöneticilerinin
sorumluluğunda olmasını ifade eder.
-Yönetim birliği ilkesi: Bir grup veya bir bölümden bir kişinin sorumlu olması ilkesidir. Aynı amaca
dönük işlerin bir yöneticinin sorumluluğuna verilmesi ile, yönetim birliği sağlanmış ve çatışmalar
önlenmiş olur.
- Fonksiyonel benzerlik ilkesi: Görevler, gruplar halinde bir araya getirilmeli ve bunu yaparken
fonksiyonel benzerlik dikkate alınmalıdır. Belirli işlerin bir bölümünde toplanması ve bu işlerde
uzmanlaşmış personelin aynı bölümde çalışması ile, örgütsel amaçlara daha çabuk ulaşabilir.
- Yönetim alanı ilkesi: Bir yöneticinin kontrol edebileceği kadar kişiden sorumlu olmasını ifade
eder. Bu sayının çok fazla olması, etkinlik ve verimliliği olumsuz yönde etkiler.
- Çapraz ilişkiler ilkesi: Aynı yönetim basamağında görevli kişilerin, birbirleriyle buluşup
konunun ayrıntılarına girmelerine, karar almalarına olanak sağlanmalıdır. Kısa devre ya da
Fayol Köprüsü ilkesi adı verilen bu ilişkiyle, zaman tasarrufu sağlanmış ve iletişim
yaygınlaştırılmış olur (Şekil 7. 5).
“Statler Oteli merkezleşme ilkesine göre yönetiliyor ve çoğu kararlar merkezdeki üst yöneticiler tarafından
alınıyordu. Hilton Oteli ise, tam tersine merkezleşmeme ilkesini uyguluyordu.
Statler Oteli’nin Hilton Oteli ile birleşmesinden sonra, Statler’in eski yöneticileri için bu merkezleşmeme
ilkesini kabul etmek bir hayli güç oldu. Daha önce merkezden yönetilen bu yöneticiler, kendi kendilerine
karar alarak oteli işletmek durumuyla karşılaşınca, bir hayli güçlük çektiler, fakat kısa bir süre sonra
yöneticilerin hemen hepsi Hilton tipi yönetime uydular.
Fakat Statler Hilton için son derece iyi ve mükemmel olan bu değişiklik Sheraton Oteli için uygun değildi.
1960′larda Sheraton Oteli’nin sahibi E. Handerson merkezleşmeme ilkesini uygulamaya karar vermiş ve
otel yöneticilerine daha fazla serbestlik tanımış ve denetimi azaltmıştır. Ancak kârın düşmesi üzerine
yeniden merkezleşme uygulamaya karar vermiştir. ”
Bölümlere Ayırma
Bölüm, işletmenin bir kesimi veya kolu ya da işletme ile ilgili belirli çalışmaları içine alan bir çevre veya
bölgeyi ifade eder. Bölümlere ayırma; işletme ile ilgili çalışmaların ya da faaliyetlerin gruplandırılması yolu
ile bölümlerin oluşturulması ve bu bölümler arasındaki çalışma ilişkilerinin belirlenmesi işlemidir.
İşletmelerde bölümlendirme gerçekleştirilirken çeşitli kriterler dikkate alınabilir. Buna göre işletmelerde;
- fonksiyonlara göre,
- ürün temeline göre,
- coğrafya temeline göre,
- müşteri temeline göre,
- sayı temeline göre,
- zaman temeline göre,
- süreç veya amaca göre bölümlere ayırma işlemi yapılabilir.
Bölümlendirme ile ilgili ayrıntılı bilgiyi 2. sınıf Yönetim dersinde alacaksınız. Örgütleme süreci sonunda,
işletme, faaliyete geçebilecek duruma gelir. Bundan sonraki aşamada yöneltme işlevine yani uygulamaya
geçilir.
YÖNELTME
Yöneltme ve liderliğin önemini ifade etmek.
Yöneltme işlevini, yürütme ya da emir komuta olarak da ifade edebiliriz. Yöneltme işlevinin temel özelliği,
yönetim sürecinde uygulamaya geçişi ifade etmesidir. Yöneltme, yöneticinin astlarının faaliyetlerini
yönlendirmesi ve onlara ne yapmaları gerektiğini bildirmesiyle ilgili bir yönetsel süreçtir.
Tüm hazırlıklar tamamlandıktan sonra, işgöreni çalıştırmaya yönlendirme süreci olarak kabul edilebilir. Bu
süreç içersindeki temel kavramları aşağıda kısaca açıklayacağız.
Güdüleme, insanların faaliyetlerinin ve çabalarının devamını sağlayan ve onları harekete geçiren
uygulamaların toplamıdır. Günümüz yöneticileri güdüleme konusu ile çok yakından ilgilenmek zorundadırlar.
Yöneticilerin başarısı, astlarının işletme hedefleri doğrultusunda çalışmasına, bilgi, yetenek ve becerilerini tam
olarak bu yönde kullanmalarına bağlıdır. Diğer bir deyişle, güdüleme ile personelin performansı çok yakından
ilgilidir. Güdüleme konusunda işletme yöneticilerinin kullanabileceği birçok teori geliştirilmiştir.
Bu teoriler, yöneticilere personeli güdüleme araçlarını belirleme ve güdülemeyi sağlayabilme bakımından
önemlidir. Bu teorilerden bazıları şunlardır:
Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Teorisi: Maslow’un bu teorisi, iki temel varsayıma dayanır. (1) İnsan
davranışları onun belirli gereksinmelerini gidermeye yöneliktir. (2) İnsan gereksinimleri öncelik sırasına
konabilir.
Buna göre, alt düzeydeki bir gereksinim belli ölçüde karşılanmadıkça birey, bir üst düzey gereksinmeyi
karşılamaya yönelmez. Bu yaklaşıma göre birey gereksinimleri 5 grupta toplanabilir.
Temel fizyolojik gereksinimler: Su, yiyecek, uyku gibi gereksinmeleri ifade eder.
Güvenlik gereksinimi: İnsanın kendisini güvenlik içinde duyma gereksinimidir.
Sosyal gereksinimler: Bireyin ait olma, bir arada bulunduğu kişiler tarafından kabul görme isteği ile ilgilidir.
Saygınlık gereksinimi: Bu basamağa ulaşan kişi bir yandan kendisine güven ve saygı duyarken, diğer yandan
başkalarının beğeni ve saygısını arar.
Kendini gerçekleştirme gereksinimi: Bireyin potansiyel yeteneklerinin farkına varması, yaratıcı olabilmek için
kendisini sürekli bir gelişmeye tabi tutması ile ilgili gereksinmeleri ifade eder.
- Herzberg’in Çift Faktör Teorisi: Herzberg, çalışma ortamında güdüleme ile ilgili etmenleri güdüleyici ve
hijyen etmenler olmak üzere iki grupta toplanmıştır.
Güdüleyici etmenler: İşin içeriği ile ilgili olan bu etmenler; iş başarma, tanıma, sorumluluk, gelişme ve
ilerlemedir. Güdüleyici etmenlerin varlığı bireyi güdülerken, yokluğu bireyin doyumu üzerinde herhangi bir etki
yapmaz.
Hijyen etmenler: İşin çevresi ile ilgili olan bu etmenler; işletmenin yönetimi ve politikası, denetim ücret ve
çalışma koşullarıdır. Hijyen etmenlerin varlığı, güdüleme üzerinde herhangi bir etkide bulunmazken, yokluğu
doyumsuzluk yaratır.
- Başarı İhtiyacı Teorisi: McClelland tarafından geliştirilen “başarı ihtiyaç teorisi”ne göre çalışma yaşamında
etkili olan üç temel güdü söz konusudur. Bunlar; başarı ihtiyacı, güç ihtiyacı ve bağlanma ihtiyacıdır.
- Beklenti Teorisi: İnsan gereksinmelerinin davranışı başlatmaya yetmeyeceği, bireyin bir davranışta
bulunması sonucu gereksinmelerinin giderileceği konusunda bir beklentisinin de olduğu ileri sürülmüştür.
Bu görüşe dayanan güdüleme kuramlarından en bilineni “beklenti teorisi”dir. Vroom’un beklenti teorisine göre,
bir insanın güdülenmesi belli bir davranışın amaca ulaştıracağı beklentisi ile o bireyin amaca verdiği önemin
çarpımına eşittir.
Beklenti teorisine göre, bireyler sonuca ulaşma beklentisi yüksek olan ve arzulanan amaçlar için çaba harcarlar.
Beklentisi kuvvetli olmayan ve önemsenmeyen amaçlar için, bireyler herhangi bir çaba harcamayacaktır.
Liderlik
Liderlik, amaçlara ulaşmak için başkalarının davranışlarını yönlendirme ve diğerlerini etkileme sürecidir.
Güdüleme ile birlikte liderlik de bir yöneltme aracıdır.
Ancak iletişim ve güdüleme çabalarında, bireyin yeteneklerinden daha çok kurulacak sistemler önemli olmakta
iken, liderlik faaliyetleri lider yetenekleri ile yüksek başarılara ulaşabilmektedir. Lider ve liderlik kavramı tarihsel
gelişim içerisinde aşağıdaki dört yaklaşımla analiz edilmiştir.
- Ayırt edici Yaklaşım: Bu yaklaşım, lider olunamayacağını, lider olarak doğulacağını belirtmekte ve liderin ayırt
ediciliğini; fiziki özelliği, beden yapısı ve görünüşü, zekası ve konuşma etkinliği olarak üç başlık altında
toplamaktadır.
-
- Stil Yaklaşımı: 1940′lardan sonra, liderlerin stillerini, davranışlarını anlamaya yönelik çalışmalar
başlatılmıştır. Liderin ne yaptığı tanımlanıp, etkililiği ve başkalarını yönlendirebilmesi için gereken
davranışları saptanmıştır. Bu yaklaşım; eğer liderlik davranışları belirlenirse, kişinin bu davranışları elde
etmek üzere eğitilebileceği tezini savunarak, ayırt edici yaklaşım tezini çürütmeye çalışmıştır.
- Durumlara Göre Yaklaşım: Bu yaklaşıma göre, liderlik için genel bir davranış biçimi yoktur. Her durum
için ayrı liderlik davranışları belirlenmektedir. Belli koşullar için uygun ölçüler, diğer bir durum için uygun
olmayabilmektedir.
- Yeni Liderlik Yaklaşımı: Bu yaklaşıma göre lider, örgütün gelecekteki durumunu gören ve örgütü o
geleceğe yönlendiren kişidir. Liderlerin sahip oldukları bu yetenekler, onların değişime duydukları isteği
kamçılamaktadır. Lider karizmaya sahip ve yaratıcıdır.
Liderlik ile yöneticiliğin kimi zaman eş anlamlı kullanıldığı görülmektedir. Liderlik ile yöneticilik özdeş
kavramlar değildir. Liderlik, insanları topluca etkileyebilecek ve harekete geçirebilecek vizyonları
yaratabilme ve iletebilme yeteneğidir. Yöneticilik ise, yapılacak işleri algılama ve insanları çalıştırabilme
yetkisidir. Liderler ve yöneticilerin karşılaştırılması Çizelge 7. 2′de görülmektedir.
Yönetici ve Lider kavramları arasındaki ilişkinin bir başka boyutunu Şekil 7. 6′dan izleyelim.
Şekil 7. 6′da: Liderin, temelde gücünün yani yeteneğinin; yöneticinin, yetkisinin ya da yöneltme
hakkının olduğunu görüyoruz. Güç, kişinin şahsında var olan potansiyel enerjiyi ifade eder.
Günümüzün karmaşık örgütlerinde başarılı olabilmek için gücün iyi bir şekilde sağlanması ve
kullanılması gerekmektedir. Güç bireyin, başkalarını istediği yönde davranışa yönlendirebilme
yeteneğidir.
Güç kavramının daha iyi algılanabilmesi için onu bütünleyen güç alanı, güç konusu ve güç
kaynaklarını kısaca görmekte fayda vardır.
- Güç alanı, güç sahibi olduğu kabul edilen kişinin etkileyebildiği kişilerin toplamını ifade eder.
- Güç konusu, güç sahibinin başkalarını hangi konularda etkileyebildiğini gösterir.
- Güç kaynakları ise, kişinin başkalarını etkileyebilmek için hangi kaynaklardan yararlanmakta
olduğunu belirtir. En çok kabul gören sisteme göre güç kaynakları beşe ayrılır. Bunlar;
ödüllendirme gücü, zorlayıcı güç, yasal güç, uzmanlık gücü ve karizmatik güçtür.
Güç kaynaklarının belirlenmesi güçlük arz eder. Gerçekte, birden fazla güç kaynağına sahip olan
yönetici, astlar üzerinde bir baskı unsuru olabilir. Başarılı yöneticiler, yasal yetkisi yanında, liderlik
yeteneği, başka bir ifadeyle güç sahibi olanlardır.
Bu durumda, yasal bir yönetici aynı zamanda, astları ile sürekli etkileşim içinde, kişiliğini ve
politikalarını benimsetmiş, sevilen, etkili lider bir kişiliktir. Günümüzde giderek yaygınlaşan koç tipi
yönetici kavramı, yöneten değil yönlendiren olmanın önemini vurgulamaktadır.
İletişim
İşletme yöneticisinin başarısı ve örgütlerin etkinliği konusunda önemli rolü olan süreçlerden diğeri
iletişim sürecidir. İletişim, kişilerin belirli bir yapı içerisinde anlaşmalarını bağlayan köprü
durumundadır.
İletişimi, bilgi, duygu, düşünce ve anlayışın bir taraftan diğer tarafa aktarılması süreci biçiminde
tanımlamak mümkündür. Bütün bu tanımlar incelendiğinde, iletişim sürecinde bir kaynak, ileti ve
birden çok alıcının mevcut olduğu görülür.
Şekil 7. 7′ den de anlaşılacağı gibi, etkili bir iletişim süreci, bir çevre veya toplumsal ortamda belirli bir
amacı gerçekleştirmek için yapılır. İletişim sürecinde bulunması gereken özellikler aşağıda kısaca
açıklanmaktadır.
- Kaynak: Dışarıdan gelen veya zihninde oluşan bir fikir, düşünce veya veriyi, semboller yardımıyla
kodlayıp alıcıya ileten kişi ya da kurumdur.
- İleti: Kaynaktan alıcıya gönderilen ve iki taraf arasında ortak bir anlayış zemini yaratmayı amaçlayan,
bazen yalın bazen karmaşık simgelerden oluşan bir iletişim unsurudur.
- Alıcı: İletişim sürecinin sonuncu öğesini alıcı oluşturur. Alıcı iletiyi alan taraftır ve alıcı olmadan iletişim
sürecinin tamamlanması mümkün değildir. Alıcı tek bir birey olabileceği gibi, bir grup da olabilir.
Biçimsel İletişim Biçimleri
Örgüt içi iletişim genellikle biçimsel biçimde gerçekleşir. Biçimsel iletişim, örgüt içinde yetkili kişilerce
önceden düzenlenen ve öngörülen iletişim sistemi veya bilgi akış sistemidir. Biçimsel iletişim dikey, yatay
ve çapraz olmak üzere üç şekilde ortaya çıkabilir.
- Dikey iletişim, hiyerarşik yapılanmanın doğal bir sonucu olarak, üst konumundaki yöneticilerle ast
konumundaki işgörenler arasında iki yönlü olarak gerçekleşir. Üstler, belirlenen amaçlar doğrultusunda,
çeşitli konulara ilişkin olarak oluşturdukları kararlarla ilgili emirleri yukarıdan aşağıya iletirken; astlar da
kendilerine verilen emirlerin sonuçlarını, çeşitli dilek ve isteklerini yakınma ve önerilerini aşağıdan
yukarıya doğru iletirler.
- Yatay iletişim, aynı hiyerarşik düzeyde bulunan yönetici veya fonksiyonel bölümler arasındaki iletişimi
ifade eder. Ortaya çıkan sorunların çözümlenmesi, örgütsel işleyişinin hızlandırılması gibi amaçlarla ve
belirli bir şekil şartına bağlı olmadan yürütülen ve çoğu kez sözlü olarak gerçekleşen bir iletişim türüdür.
- Çapraz iletişim ise, hem fonksiyonel örgütlenme biçimi hem de çağdaş örgütlenme şekli haline gelen
matriks örgütlenmenin doğal bir sonucudur. Çapraz iletişim, herhangi bir bölüm yöneticisinin kendi
fonksiyon alanına giren konularda diğer bölümlerin astlarıyla bilgi alışverişini yansıtır.
Biçimsel Olmayan İletişim Biçimleri
Bazen zaman baskısı altında kalarak işi hızlandırmak ve etkinliğini yükseltmek amacıyla; bazen de
örgütte oluşan biçimsel olmayan grupların doğal sonucu olarak ortaya çıkan, işletmede yetkili bir kişi veya
birim tarafından örgütlenmeyen iletişim türüne biçimsel olmayan iletişim adı verilir.
- Dedikodu: Herhangi bir iletinin işletme içinde yayılmasıdır. Diğer bir deyişle, bireyin bir iletiyi işletme
içinde ilişkide bulunduğu herkese ulaştırmasıdır. Dedikodu, örgüt amaçlarına ulaşmada yardımcı olabilir
ve örgütteki kişilerin sosyal gereksinmelerini karşılayabilir.
- Olasılık zinciri: İletinin yayılması bir olasılığa bağlıdır. A şans eseri F ve D ile iletişim kurar. Daha sonra
F ve D çevrelerinde kime rast gelirlerse onlarla iletişim kurarlar. Biçimsel olmayan iletişim çoğu kez,
biçimsel iletişimin yetersizliğinden kaynaklanmakta ve yıkıcı etkilere sahip olabilmektedir.
Grup
Günümüzde insanlar, yaşamlarının önemli bir bölümünü seçtiği veya seçildiği sosyal topluluklarda
geçirmektedirler. Bu topluluklar sayesinde amaçlarına ulaşanlar, söz konusu gruplarda ekonomik ve sosyal
tatmin elde ederler; bireysel özellikleri bu çeşit beşeri birimlerde gelişir ve şekillenir.
Gruplar, bireylerin birbirlerine karşı oluşturdukları tutumla şekillenir, bireylerarası etkileşimin devamlılığı
ölçüsünde sürekli olurlar. Başlıca Grup Türlerini; biçimsel olmayan gruplar, birincil gruplar ve ikincil gruplar
olarak sıralayabiliriz.
DENETİM
Denetim sürecini açıklamak.
Denetim düzenleyici bir işlevdir ve yönetim sürecinin plânlara uygun biçimde sürdürülmesini sağlar.
Ulaşılması istenen durumla, ulaşılan durum arasında köprü görevi görür. Denetim işlevi; amaçlara ulaşılıp
ulaşılmadığının ya da ne ölçüde ulaşıldığının belirlenip, gerekiyorsa düzeltici önlemlerin alınması sürecidir.
Denetim Süreci
Amaçlara ne ölçüde ulaşıldığını belirlemeye yönelik olan denetim sürecindeki temel aşamaları Şekil 7.
8′den izleyelim.
Hedeflerin Saptanması
Denetim sürecinin ilk aşaması, ulaşılmak istenen hedef sonuçların ya da standartların saptanmasıdır.
Hedef sonuçlar işletmenin plân ve programlarında, organizasyon el kitaplarında, yönetmeliklerde,
çalışma yönergelerinde veya üst yönetim kademesinin emirlerinde belirtilir. Standartlar:
- Rantabilite
- Pazar durumu
- Verimlilik
- Ürün liderliği
- Personel geliştirme
- İşgören tutumları
- Sosyal sorumluluk ve benzeri konulara ilişkin olabilir.
Gerçekleşen Sonuçların Ölçülmesi
Denetim sürecinin ikinci aşaması, gerçekleşen sonuçların ölçülmesidir. Gerçekleşen sonuçların
ölçülmesi, standartlarla ulaşılan sonuçların karşılaştırılmasını yapabilmek için zorunlu olan bir
aşamadır. Bu aşamada üzerinde durulması gereken konu, sonuçların doğru ölçülmesidir.
Standartlarla Gerçekleşen Sonuçların Karşılaştırılması
Bu aşamada, önceden saptanan hedef sonuçlar ile gerçekleşen sonuçlar karşılaştırılır. Karşılaştırma,
standartlardan sapmalar olup olmadığını ortaya koyar ve ulaşılan sonuçların “kabul edilebilir” veya
“kabul edilemez” şeklinde değerlendirme yapılmasını sağlar.
Düzeltici Faaliyetler
Sonuçlar “kabul edilemez” olarak yorumlandığında düzeltici faaliyetlere başvurulur. Düzeltici faaliyetlerden beklenen
katkının elde edilebilmesi için, istenmeyen sonuçların kaynaklarını saptamak gerekir. Düzeltici faaliyetlerle ya tekniklerin
değiştirilmesi ya da standartların gözden geçirilmesi yönüne gidilir.
“Toyota, Japonya’da en büyük, Dünya’da 3. büyük otomotiv üreticisidir. Şirket üst yönetimi, bir dönem uluslararası pazar
paylarının azalmasına çözüm bulmaya çalışmıştır. Bu olumsuz durumun düzeltilmesi süreci, Yönetim Kurulu Başkanı
Toyota’nın istifası ile başlamıştır. Şirket yönetimi, pazar payı sorununun, yaklaşımı Toyota’dan tümüyle farklı yeni bir
başkanla çözümlenebileceği kararına varmıştır.”
Denetim işlevi belirli ilkelere dayandırılmalıdır.
Denetim süreci:
- Plân ve amaçlara yönelik olmalıdır.
- Değişen koşullara uyum sağlayabilecek esneklikte olmalıdır.
- En az maliyetle, gereksiz harcamalardan kaçınılarak gerçekleştirilmelidir.
- Denetimi istenen faaliyet kapsamında tutularak, o faaliyetin gereklerine yönelik olmalıdır.
- Tarafsız olmalıdır.
- Elde edilen sonuçlara göre düzeltici veya iyileştirici önlemler alınmalıdır.
- Yalın ve uygulanabilir olmalıdır.
8. İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ KAVRAMI
İKY’nin bir işletme için önemini belirtmek.
Bilindiği gibi işletmeler, iktisadi değer taşıyan mal veya hizmet üretirler. Üretimin
gerçekleştirilebilmesi için üretim faktörlerinin bir araya gelmesi gerekir. Üretim
faktörleri; girişimci, sermaye, doğal kaynaklar, teknoloji ve emektir.
Adından da anlaşılacağı gibi insan kaynakları yönetiminin (İKY) ana konusu,
üretim faktörlerinden biri olan emek, bir başka deyişle insandır. Üretilen bir mal
veya hizmetin, iktisadi bir değer taşıyabilmesi için, insan ihtiyacına cevap vermesi
gerekir.
İşletmeler bu ihtiyacı karşılamak için üretim yaparken, büyük ölçüde insan
unsurundan (emekten) yararlanırlar. O halde insanı üretimin hem amacı, hem de
aracı olarak nitelemek yanlış olmayacaktır.
Üreten insan iki tür emek harcar. Bunlar fiziksel ve düşünsel emektir. Fiziksel emek kas gücüne (el,
kol, bacak hareketleri gibi) dayanır. Düşünsel emek ise beyinsel faaliyetleri (algılama, yargılama,
analiz ve sentez yapma gibi) kapsar. Her işletmede, farklı görev ve statülerde, çeşitli eğitim
düzeylerinde, çok sayıda insan çalışır. Bu insanlar çalışırken, fiziksel emeği ve düşünsel emeği
birlikte kullanırlar.
Ancak, emek türleri arasındaki yoğunluk farkı, yapılan işe göre değişir. İnsan kaynakları terimi, bir
işletmede en üst konumda bulunan yöneticiden en alt konumdaki vasıfsız işçiye kadar tüm
çalışanları kapsar.
Bu kapsama, işletme dışında olan ve ilerde o işletmede çalışabilecek potansiyel işgücünü de dahil
etmek mümkündür. İKY‘yi, insan kaynağının, işletmeye ve bireyin kendisine yararlı olacak şekilde,
yasal çerçeve içinde, etkin yönetilmesini sağlayan işlev ve çalışmaların tümü olarak tanımlayabiliriz.
İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN AMAÇLARI
İKY’nin ulaşmak istediği temel amaçları belirlemek.
İKY, özde iki amacı gerçekleştirmeye çalışır. Bunlar:
1. Çalışanların bilgi ve becerilerini en iyi biçimde kullanmalarını sağlayarak, onların işletmeye olan
katkılarını en üst düzeye çıkarmak. Yani, çalışandan maksimum verim almak,
2. İş yaşamının kalitesini yükselterek çalışanların sağlıklı ve güvenli bir ortamda, yaptıkları işten
zevk almalarını sağlamaktır.
Dikkat edilecek olursa, bu iki amaç arasında güçlü bir bağ olduğu görülür. Sağlıksız ve güvenli
olmayan bir ortamda çalışan, yaptığı işi sevmeyen bir işgörenden özveri, yaratıcılık ve verim
beklemek boşunadır.
Çalışanın yaptığı işi sevmesi için de, onu bilgi ve yeteneklerini kullanacağı bir işte çalıştırmak
gerekir. Bazı yöneticiler; bu gerçeğin farkında değildir. Çoğunlukla birinci amacı gerçekleştirmek için
uğraş verirler. Bu durum, emeği sadece bir üretim aracı olarak görmekten kaynaklanır. Oysa
emeğin aynı zamanda bir amaç olduğunu unutmamak gerekir.
Bu durum, işgören maliyetlerinin yükselmesine ve verimliliğin düşmesine yol açacaktır. İKY,
alacağı önlemlerle bu sorunları çözmeye çalışır. Bunu yaparken de, işletmenin ihtiyaçları
kadar işgörenin ihtiyaçlarını da dikkate alır.
İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN ÖNEMİ
Üretimin gerçekleşmesini sağlayan faktörlerden emeği; sermaye, doğal kaynaklar, teknoloji
gibi diğer üretim faktörlerinden ayrı tutmak gerekir. Emek; diğer faktörleri bir araya getiren,
düzenleyen,işleten ve geliştiren bir faktördür.
İşletmeler, diğer üretim faktörlerinin mülkiyetini satın alırlar. Oysa, emek satın alınamaz,
sadece kiralanır. Üstelik, emek, yani insan, sosyal bir varlıktır. Çevresiyle etkileşim
içerisindedir. Üzülür, sevinir, hastalanır, ürer, üretir, kısacası yaşar. Yaşamındaki bu
dalgalanmalar verimliliğine yansır. Onu çalıştırmak ayrı bir uzmanlık gerektirir.
Bir üretim işletmesinin torna atölyesindeki bir torna tezgâhını örnek alalım. Bu tezgâhı
kullanan işgören, makinenin temizliğini ve bakımını düzenli yaptığı sürece herhangi bir sorun
çıkmayacaktır.
Makine, mesai bitip şartel indirilene kadar çevreden etkilenmeden sürekli aynı tempoda
çalışmasını sürdürecektir. Oysa bu tezgâhı kullanan işgören öyle midir? Bu kişinin iş yaşamı
dışında da bir yaşamı vardır.
Eşinden, çocuklarından, çevresinden, ekonomik koşullardan etkilenecek, bazen üzülecek
bazen da sevinecektir. Bu kişi, sabah işyerine gelip iş elbisesini giyerken tüm dertlerini, duygu
ve düşüncelerini elbise dolabına asıp tezgâhının başına geçemez. Bu olanaksızdır. İçinde
bulunduğu durum, üretimine yansıyacaktır.
Günümüz işletmelerinde rekabette üstün duruma geçmenin yolu, insan kaynağına gereken
önemi vermekten geçer. Bunun için de emeğe yönelik tüm kararlarda hata payını en aza
indirmek gerekir.
Birbirinden farklı yapıda olan ve farklı görevlerde çalışan onca insanı etkin ve verimli bir
biçimde çalıştırmak, işletmenin yaşamını garanti altına almak demektir. Bu zor görev nasıl
başarılacaktır? İşgöreni daha iyi çalıştırabilmek ve onların yaptıkları işten zevk almalarını
sağlamak için nasıl bir yol ve yöntem izlemek gerekir? Bu ve buna benzer sorular İKY’nin
“İşletme yönetimi yüksek lisans programına devam ediyordum. Hocamız ara sınav
sorularını dağıttı. Ben sınıfın en iyi öğrencilerinden biriydim. Son soruya kadar soluk
almadan geldim ve o soruya takıldım kaldım.
Son soru şöyleydi: Her gün koridorları ve sınıfları temizleyen görevlinin adı nedir? Bu
herhalde bir çeşit şaka olmalıydı. Görevli yerleri silerken hemen hergün görüyordum. Uzun
boylu, siyah saçlı biriydi. 50’sinde falan olmalıydı.
Ama adını nasıl bilebilirdim ki! Son soruyu yanıtsız bırakıp kağıdımı teslim ettim. Süre
biterken bir öğrenci arkadaşım, son sorunun test sonuçlarına dahil olup olmadığını sordu.
“Tabii dahil” dedi hocamız. “İş yaşamınız boyunca insanlarla karşılaşacaksınız.
Hepsi birbirinden farklı insanlar. Ama hepsi sizin ilginiz ve dikkatinizi hak eden insanlar.
Onlara sadece gülümsemeniz ve “merhaba” demeniz gerekse bile. . !” Bu dersi hayatım
boyunca unutmadım. O görevlinin adı Emine idi. ”
Hiç kuşkusuz bu zorlu görevin başarılması, işletmelerde sadece insan kaynakları
bölümlerinin uğraşı olmayacaktır. İleride değinileceği, gibi tüm birim yöneticileri, aynı
zamanda bir insan kaynakları yöneticisi gibi olaylara bakmak durumundadır.
İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN GELİŞİM SÜRECİ
İKY terimi, son 10 yılda kabul görmüş bir terimdir. Başlangıç noktası personel yönetimidir.
Konuyla ilgilenen herkes, personel yönetiminden İKY’ye nasıl geçildiğini bilmelidir. Burada
kastedilen, sözcüklerdeki değişim değildir. Bu sözcüklerde ifadesini bulan yaklaşım farkıdır.
“KURALLAR Yıl 1850. Günümüzden tam 150 yıl önce. Chicago’da bir departmanlı
mağazanın kurallarından biri şöyleydi. “Erkek işçilere haftada bir akşam gezme, bir kez
kiliseye gitme izni verilir. Mağazada14saat geçirdikten sonra, boş saatler genellikle
okuyarak değerlendirilmelidir. ”
Yıl 1934. Günümüzden tam 66 yıl önce Eskişehir, Tayyare Fabrikası müdürünün çalışanlara
yönelik bir ilânında şunlar yazılıydı:
- Müteaddit ihtarlara rağmen, bazı efendilerin, perşembe günleri, takımlarını
takımhaneye teslim etmedikleri görülmüştür. 1 Şubat 934 tarihinden itibaren
perşembe günleri teslim edilmeyen takımlara zayi olmuş nazarı ile bakılarak
hamillerine takımın yeni ücretinin ödettirileceğini ehemmiyetle bildiririm.
- Hastalık müstesna olmak üzere, bir efendi günde ancak iki defa paydos
zamanlarında dışarıya çıkmakla ihtiyacını defedebilir (tuvalete gidebilir) . Paydos
zamanlarından hariç fabrika dahilinden harice hiç bir efendi çıkmayacaktır.
- Bugün mekanik atölyesinde üç efendiyi işbaşında vakit geçirmek kabilinden
isteksiz ve birbirleriyle çekişir vaziyette gördüm. Bu efendilerin birer yevmiyesini
kesmekle beraber son ihtar yapılmış olup tekerrürü halinde işten el çektirilecektir.
- Ustabaşılar, maiyetindeki (emrindeki) efendilerin mesaisini takip etmelidir. Teftişim
esnasında aksini görürsem, yalnız bu efendiyi değil, ustabaşını da tecziye
muamelesine tabi tutacağımı hatırlatırım. ”
Günümüz işletmelerinin personel yönetimi anlayışından İKY anlayışına nasıl
geçtiğini açıklamak.
Personel yönetimi anlayışından, İKY anlayışına geçişte etkili olan unsurlar şöyle
özetlenebilir: Ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel yönden gelişmeleri, yetişmiş
insan gücünün artması, davranış bilimlerinde gözlenen gelişme, sendikacılığın
gelişimi, çalışma koşullarını düzenleyen yasaların yürürlüğe girmesi, işgörenlerin
eğitim ve kültür düzeylerinin yükselmesi, refah seviyelerinin artması, istek ve
beklentilerin değişmesi, iletişim ve bilişim teknolojilerinin gelişimi.
Birinci Dünya Savaşından önceki dönemlerde çalışanlar için olumlu bir ortam
yaratmak amacıyla para harcama düşüncesi, işverenlerin çoğuna gülünç ve
anlamsız gelirdi. O zamanlar emek bol, ucuz ve savunmasızdı.
Emek sosyal bir varlık değil, sadece bir üretim aracıydı. 1940′lı yıllarda, işletmelerin
personel bölümleri (Çizelge 8. 1) örgütün en alt düzeyinde, işgörenlerin kayıtlarını
tutan küçük bir servis konumundaydı. İşgören sosyal bir varlık değil, sadece bir üretim
aracıydı.
Savaş sırasında artan işgücü ihtiyacı, şirketleri verimlilik arayışına itti. Endüstriyel psikoloji
konusu ilgi alanı oldu. Bu dönemde, personel bölümünün görevleri arasına, işletmeye nitelikli
personel kazandırma ve işletmede tutma çabaları eklendi.
Personel bölümünün, çalışanların sorunlarına eğilmesiyle birlikte, örgüt içindeki konumu ve
saygınlığı da arttı. Artık işletmelerin çoğunda personel yöneticileri, orta düzey yönetici
konumundaydılar. 1960′lı yıllarda işçi-işveren ilişkilerini düzenleyen yasaların çıkarılması,
personel bölümünün önemini daha da arttırdı.
Personel yöneticilerinin rolü hızla değişmeye başladı. Artık iyi bir personel yöneticisi, davranış
bilimleri ve çalışma yasaları konusunda uzman olmak zorundaydı. 1980′li yıllardan sonra,
işletmelerin amaçlarına ulaşması ile işgörenin ihtiyaçlarının karşılanması arasındaki kaçınılmaz
ilişkinin bilincine varıldı.
İKY işlevlerinin işgören verimliliği üzerindeki etkileri tartışmasız kabul edildi. Böylece klasik
personel yönetimi anlayışından sıyrılan çağdaş işletmeler, örgüt yapılarının üst düzeylerinde
insan kaynakları bölümlerine yer vermeye başladı.
“Rank Xerox’un İşletme Müdürü Bernard Fournier, “bize göre çalışanı memnun etmek,
tüketiciyi memnun etmekten çok daha önce gelmeli” deyince, salondakilerin bir
bölümü önce şöyle bir irkildi.
Ama sonra ne demek istediği anlaşılınca kendisine hak verildi. Yıllar boyu, tüketici
memnuniyeti, şirket politikalarının odak noktasına konmuş, ama çalışanların
memnuniyeti göz ardı edilmişti. Oysa asıl önemli olan, öncelikle şirket çalışanlarını
memnun etmekti. Çalıştığı işyerinden memnun olmayan bir işgörenin, hizmet verdiği
müşteriyi memnun etmesi beklenemezdi. ”
İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİ ETKİLEYEN ÇEVRE UNSURLARI
İKY’yi etkileyen çevre unsurlarını ayırt etmek.
İKY, işgörenin verimliliğini artırmak ve çalışma yaşamının kalitesini yükseltmek çabası
içindeyken, çevrenin etkisi ve baskısı altında kalır.
Toplumun değişen değer yargıları ve standartları hem işletmeyi hem de işgörenin
işletmeden beklentilerini değiştirir. Başarılı bir İKY, bu beklentilere duyarlı olmak ve üst
yönetimi uyarmak zorundadır. Çevre faktörlerini iç ve dış çevre unsurları olarak ikiye
ayırmak mümkündür.
İç Çevre Unsurları
İşletmenin yapısından kaynaklanan, kontrol edilebilir faktörlerdir.
- Bireysel nitelikler: İşgörenin ihtiyaçları, beklentileri, motivasyonu, eğitimi, algılama
yeteneği.
- İş nitelikleri: İş güvencesi, iş yükü, işi oluşturan görevlerin niteliği ve çalışma ortamı.
- Bireylerarası ilişkiler: Biçimsel ve biçimsel olmayan gruplar, iletişim yoğunluğu,
önderlik.
- Örgütsel özellikler: Üst yönetimin insan kaynaklarına verdiği önem, örgütün
büyüklüğü, işkolu ve gelişme hızı, yönetim biçimi, hiyerarşik yapı, örgütsel iklim.
Dış Çevre Unsurları
İşletmenin faaliyet gösterdiği çevreden kaynaklanan, göreceli olarak kontrol
edilemeyen unsurlardır.
- Dış kaynaklar: İşletmelere nitelikli işgücü sağlayan arz kaynakları
(üniversiteler, sendikalar vb. )
- Rakipler: Aynı pazarı paylaşan diğer işletmeler
- Yasalar: 1475 sayılı İş Kanunu, 2821 Sayılı Sendikalar Kanunu, 2822 Sayılı
Toplu İş Sözleşmeleri, Grev ve Lokavt Kanunu, 501 Sayılı Sosyal Sigortalar
Kanunu, 657 Sayılı Devlet Memurları kanunu.
Örgütsel özelliklerin, İKY işlevleri üzerinde doğrudan ve dolaylı etkileri vardır.
Örneğin, işletmenin büyüklüğü, işletmede insan kaynaklarından sorumlu bir
birimin bulunup bulunmamasını doğrudan etkileyecektir.
Küçük bir işletmede İKY’den sorumlu bir birime ihtiyaç duyulmazken, binlerce
kişinin çalıştığı bir işletmede İKY’nin her bir işlevi için ayrı ayrı uzmanlaşmış bir
birime ihtiyaç duyulacaktır.
Aynı şekilde işletmenin faaliyet alanı, işletmede çalışacak işgörenin niteliklerini
doğrudan etkileyecektir. Faaliyet alanından dolayı yüksek nitelikli işgörene
ihtiyaç duyan bir işletmedeki İKY uygulamaları, niteliksiz işgören ihtiyacı daha
yoğun olan bir işletme ile aynı olmayacaktır.
Bunun nedeni, her iki işletmede çalışanların birbirlerine kıyasla farklı ihtiyaçları,
beklentileri ve değer yargıları olmasıdır. Örneğin birinci işletmede çalışanların,
büyük bir olasılıkla, başarı ve özgürlük ihtiyaçları ön planda olurken, ikinci
işletmedeki işgörenlerin güvenlik ihtiyaçları daha ağır basacaktır.
İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ FAALİYETLERİNİN
ÖRGÜTLENMESİ
Çağdaş bir işletmede insan kaynakları bölümünün nasıl örgütlenmesi
gerektiğini açıklamak.
İşletmelerde İKY’ye yönelik işlev ve çalışmalar nasıl ve kim tarafından yerine
getirilecektir? Aslında işgöreni ilgili olduğu alanda hedefe götürmekten sorumlu
her yönetici, insan kaynakları ile ilgili bazı işlev ve çalışmaları yerine
getirecektir.
Özellikle küçük işletmelerde, bağımsız bir insan kaynakları bölümü
olmadığından, bu işlevler tümüyle diğer bölüm yöneticilerinin sorumluluğuna
bırakılacaktır. Ancak işletme büyüdükçe İKY işlevleri
ağırlaşacak,karmaşıklaşacak ve diğer bölüm yöneticilerinin zamanının önemli
bir kısmını almaya başlayacaktır.
Bu yoğunluk, bölüm yöneticilerinin aslî görevlerini gereği gibi yapmalarına
engel olacaktır. Gelinen bu nokta, o işletmede artık bağımsız bir insan
kaynakları bölümünün kurulması gereğini ortaya koyar. İnsan kaynakları
yönetimi işlevlerinin, etkin bir biçimde yerine getirilmesi isteniyorsa,
uzmanlaşmaya gitmek gerekir.
İKY işlevleri konusunda uzmanlaşmış kişilerden oluşan bağımsız bir insan
kaynakları bölümünün oluşturulması, hem diğer bölüm yöneticilerini
rahatlatacak hem de bu işlevlerin gereği gibi (ekonomik ve etkin biçimde) yerine
getirilmesini sağlayacaktır.
İNSAN KAYNAKLARI BÖLÜMÜNÜN ÖRGÜT İÇİNDEKİ YERİ
İnsan kaynakları bölümünün örgüt içindeki yerini ifade etmek.
İşletmelerde kurulacak olan insan kaynakları bölümlerinin amacı, İKY işlevlerini
yürütmek ve diğer bölümlere bu konuda yardımcı olmaktır. İnsan kaynakları
bölümü ve yöneticisinin günümüzde üstlenmesi gereken görevleri şöyle
sıralayabiliriz:
1. İşletmenin hedeflerine uygun insan kaynakları politikalarının saptanması için
gerekli araştırmaları yapmak, bilgi ve önerileri üst yönetime sunmak,
2. Belirlenen politikalara uygun program ve çalışmaları düzenlemek ve
yürütmek,
3. Bu program ve çalışmaları denetlemek ve değerlendirmek,
4. İnsan kaynakları ile ilgili yenilikleri izlemek ve gerektiğinde uygulamak,
5. İnsan kaynakları ile ilgili rutin işleri yürüterek, diğer yöneticilerin işlerini
hafifletmek.
İnsan kaynaklarının, işletme varlıkları içinde önemli bir yeri olduğunu ve etkin
kullanılmadığı takdirde önemli bir maliyet unsuru olacağını belirtmiştik.
Dolayısıyla, insan kaynaklarından sorumlu olacak bölümün rolünü
gerçekleştirebilmesi için diğer bölümlerle eşit düzeyde ve üst yönetime en yakın
konumda olması gerekir. Daha açık bir anlatımla, bu bölüm işletme politika ve
plânlarının saptanmasında diğer bölümlerle eşit yetki ve sorumluluğa sahip
olmalıdır.
Şekil 8. 1′de, büyük bir işletmenin insan kaynakları bölümünün organizasyon
şeması örnek olarak verilmiştir. Örgüt büyüdükçe, İKY işlev ve çalışmalarının
her biri için ayrı bir alt birim oluşturmak gerekir.
Alt birimlerin oluşturulmasında; “organ işlev yaratmaz, işlev organ yaratır”
ilkesinden hareket etmek gerekir. Biz alt birimleri oluşturalım, nasıl olsa zaman
içinde bu birimlere gerek duyulacaktır, düşüncesi yanlıştır. Bu durum gereksiz
bir maliyet kalemi oluşturur.
Bir birimi, o birimin yapacağı yeterince işlev (görev) varsa oluşturmak gerekir.
Bunun için, öncelikle, insan kaynakları bölümünün yerine getireceği işlevlere,
bu işlevlerin yoğunluk ve önem derecesine bakılır.
Her işletme için bu işlevlerin yoğunluk ve önem derecesi farklı farklı olabilir.
Daha sonra, önemli ve yoğun işlevler alt birimler haline getirilerek o işlevlerde
uzmanlaşmaya gidilir. Çağdaş anlamda bir insan kaynakları bölümünün
başında bulunan bir yöneticide, en az şu niteliklerin bulunması gerekir:
İşletmecilik eğitimi almış olmak, insan kaynakları dışında üretim, finans,
pazarlama, satış gibi işletmenin diğer işlevlerini biliyor olmak, çalışma yasaları
konusunda yeterli bilgiye sahip olmak, kolay iletişim kurabilmek ve yabancı dil
bilmek.
İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİCİLERİNİN YETKİ KULLANIMI
Yetki, bir görevin yapılmasını başkalarından isteme hakkıdır. Yetki tüm
yöneticilik konumlarının kilit noktası olup, başkalarının yaptıklarını yönlendirmeyi
ve uyumlaştırmayı içerir. Başlıca üç tip yetki vardır.
- Komuta yetkisi: Uygulayıcı bir yetkidir. Hiyerarşik düzende yukarıdan aşağıya
doğru gider. Kullanana yaptırım hakkı verir. Astları yönlendirmeyi, gerektiğinde
ödüllendirmeyi ve cezalandırmayı içerir. İnsan kaynakları yöneticisi kendi
bölümünü yönetirken bu yetkiyi kullanır.
- Kurmay yetki: Uzmanlık yetkisidir. Bu yetki,diğer yönetim işlevlerine
yönetimle ilgili destek ve danışmanlık hizmetleri sağlar. Kullanana yaptırım
hakkı vermez. Bu yetkiye sahip yöneticiler uzmanlık alanlarıyla ilgili konularda
işletmenin diğer yöneticilerine görüş ve önerilerde bulunurlar. İnsan kaynakları
yöneticileri, İKY işlevleri ile ilgili olarak diğer bölüm yöneticilerine sık sık bu yetki
altında hizmet verirler.
- İşlevsel yetki: Belli bir konuda uzman olan yöneticiye, uzman olduğu konuyla
ilgili olmak üzere, tıpkı komuta yetkisi gibi yaptırım hakkı verir. Ancak bu yetki
belli bir görevle sınırlıdır. Geçici veya sürekli olabilir.
İşlevsel yetkiye sahip bir yönetici, adı geçen işlevle ilgili olarak işletmenin diğer
bölümlerinde yaptırım hakkına sahip olur. İKY işlevlerinin önemli bir kısmı teknik
ve rutin niteliktedir. İşgücü plânlaması, iş analizleri, iş değerlemesi vb. (bu
işlevler bir sonraki ünitede ayrıntıyla ele alınacaktır) Bu görevlerin işlevsel
yetkiyle insan kaynakları yöneticisine bırakılması, diğer yöneticilerin zaman
kazanmasını ve tek elden yapılmasını sağlayacaktır.
İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNDE DİĞER YÖNETİCİLERİN
YERİ
İşletmelerde insan kaynakları yöneticilerinin ve bölümlerinin örgüt içindeki rolü,
etkinliği ve saygınlığı büyük ölçüde üst yönetime ve diğer bölüm yöneticilerine
bağlıdır. İnsan unsuru işletmenin her yerindedir.
Bu sorumluluğun diğer yöneticilerle paylaşılması gerekir. Üst yönetim, işletmede
politika ve hedefleri saptayan ve bunları gerçekleştirecek stratejilerin
belirlenmesinden sorumlu olan organ ve yöneticilerden oluşur.
İşletmedeki tüm işlevlerin başarısı üst yönetimin tutum, karar ve davranışlarına
bağlıdır. Üst yönetim insan kaynakları yönetimine gereken önemi veremezse, bu
işlevlerin başarılı bir biçimde gerçekleştirilmesi şansı yoktur.
İnsan kaynakları yönetiminin verimlilik ve iş yaşamının kalitesini artırmak
amacıyla giriştiği çabalar ve daha iyi motive olmuş işgören yaratma uğraşı üst
yönetimce desteklenmelidir. İnsan kaynaklarının etkin yönetimi, üst yönetimi
olduğu kadar diğer yöneticileri de bağlar.
İnsan kaynakları ile ilgili oluşturulan politikaların uygulayıcıları, diğer bölüm
yöneticileridir. İnsan kaynakları ile ilgili sorunlara kalıcı çözümler üretebilmek için,
diğer bölüm yöneticileri ile insan kaynakları yöneticisi arasında sürekli bir iletişim
ve işbirliğine ihtiyaç vardır. Karşılıklı güven ve işbirliğinin olmadığı bir örgüt
ortamında, insan kaynakları yönetiminin etkinliğinden söz edilemez.
9. İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİ OLUŞTURAN İŞLEVLER
İKY işlevlerinin neler olduğunu ve aralarındaki ilişkiyi açıklamak.
Bir önceki ünitede, İKY’nin özde iki amacı gerçekleştirmeye çalıştığından söz
edilmişti. Bu amaçlar, çalışanlardan en üst düzeyde verim almak ve iş
yaşamının kalitesini arttırarak, çalışanların yaptıkları işten zevk almalarını
sağlamaktı.
Bu iki temel amacı gerçekleştirme yolunda İKY, birtakım işlevleri yerine getirir.
Çağdaş bir işletmede, İKY Bölümünün üstlenmesi gereken işlevler altı ana
başlık altında toplanabilir:
- Plânlama: İnsan kaynakları plânlaması, iş analizleri, iş tanımları, iş gerekleri,
– Kadrolama: Personel bulma, seçme ve yerleştirme,
– Değerleme ve ödüllendirme: Performans değerleme, disiplin, Temel ücret
ve özendirici sistemler, ödüller,
– Yetiştirme ve geliştirme: İşe yeni alınanların oryantasyonu, Personel eğitimi
ve Kariyer plânlaması,
– Endüstri ilişkileri: Toplu pazarlık ve personel hakları,
– Koruma ve geliştirme: İş güvenliği, İşgören sağlığı.
Şekil 9. 1′de bu ana işlevleri ve her birinin içinde yer alan alt işlevleri bir model çerçevesinde
görebilirsiniz. Modelde İKY’yi oluşturan ana işlevler, bir süreç şeklinde verilmiştir. Her ana
işlevin içinde yer alan alt işlevlerin başarılı olup olmadığı ise, verimlilik ve iş yaşamının
kalitesi gibi İKY’nin etkinlik kriterlerindeki gelişmelere bağlıdır.
Süreç, plânlama işlevi ile başlar. Plânlama işlevinin özelliği, diğer İKY işlevlerine veri
sağlamasıdır. Örneğin plânlama işlevi ile işletmenin gelecek üç yıl, içinde her yıl 10 yönetici
adayı alması gerektiği belirlenmiş ise, kadrolama işlevi de, bu ihtiyacı en iyi şekilde
karşılayabilecek yöntemleri belirleyecektir.
Kadrolama işlevinin temel amacı, işletmeye en yararlı olacak kişileri bulmak ve seçmektir.
Seçilen ve işe yerleştirilen kişilerin gerçekten başarılı olup olmadıkları ise değerleme işlevi
aracılığıyla saptanır.
Şayet personelin işteki başarısı yeterli değilse, bir sonraki işlev olan eğitim çalışmaları
gündeme gelir. Endüstri ilişkileri ve koruma işlevleri daha çok iş yaşamının kalitesini
artırmaya yönelik çabaları içerir. Kısaca Şekil 9. 1′ de görülen işlevler bir sıra izler ve
birbirleriyle sürekli etkileşimde bulunur. İKY işlevlerinin tümünü ayrıntılı olarak bu ünite de
açıklamak olanaksızdır.
İleriki sınıflarda göreceğiniz İnsan Kaynakları Yönetimi dersi size bu konuda derinlemesine
bilgi edinme fırsatı verecektir. Şimdi, genel bir bilgi vermek amacıyla, bazı İKY işlevlerini
ana hatlarıyla açıklayalım.
İNSAN KAYNAKLARI PLÂNLAMASI
İK plânlamasının çağı yakalamada ne denli önemli bir işlev gördüğünü
tartışmak.
Genel anlamıyla plân, gelecekte izlenecek yolun önceden belirlenmesidir.
Plânlar, işletmelerin amaçlarına en kısa yoldan ulaşmalarını engelleyecek
etkenlere karşı önlem alınmasını sağlar.
İşletmeler, mal veya hizmet üreterek, artı değer yaratma amacında olan
kuruluşlardır. Bu amaca ulaşmak için para, hammadde, makine, teçhizat ve
emek gibi üretim faktörlerini zamanında ve yeter miktarda hazır
bulundurmaları gerekir.
Bunun için de plânlama yapmak gerekir. Aksi halde, üretim aksayacak, verim
düşecek ve amaca ulaşmak zorlaşacaktır. İşletmelerin para (sermaye),
hammadde, araç ve gereç plânlaması konusunda gösterdikleri dikkati,
emeğin plânlanması konusunda göstermemeleri oldukça ilginçtir.
Oysa, üretim işlevinde emeğin etkin ve verimli kullanımı yaşamsal bir önem
taşır. Gereken sayıda ve nitelikte işgücünü, istenen zamanda ve yerde hazır
bulundurma çabasına insan kaynakları plânlaması denir.
Tanımda yer alan “nitelik” sözcüğüne dikkat etmek gerekir. İnsan kaynakları
plânlaması genelde bir işletmede şu anda ve gelecekte çalışacak personelin
sayı olarak belirlenmesi çağrışımı yapar. Oysa en az bunun kadar önemli olan
bir unsur da belirlenecek bu sayının taşıdığı nitelikler olacaktır. Bu nitelikler ;
cinsiyet, yaş, eğitim, deneyim, fiziksel ve düşünsel özellikler olarak
özetlenebilir.
Plânlama Yöntemleri
İnsan kaynakları plânlamasında, basitten karmaşığa doğru çok sayıda yöntem geliştirilmiştir.
Ancak, tüm işletmeler için ideal bir yöntemden söz etmek mümkün değildir. İnsan kaynakları
plânlama yöntemlerinden bazıları şöyle özetlenebilir:
- Delphi tekniği: İnsan kaynakları yöneticisinin denetiminde yapılır. İşletmenin her bölümü
için, bölüm içinde değişik basamaklarda görev yapan yöneticilere işgücü tahminleri tek tek
sorulur.
Alınan bu bilgiler, İK yöneticisi tarafından değerlendirilir, karşılaştırılır ve işgücü tahminindeki
sapmalar belirlenerek, aynı yöneticilere yeniden değerleme yapmaları için gönderilir. Bölüm
içindeki tüm yöneticilerin gelecekteki işgücü ihtiyacı konusunda görüş birliğine varmalarına kadar
bu süreç devam eder.
- İndeks hesabı: Geçmiş yıllardaki bazı göstergelere göre, gelecekteki işgücü talebinin
saptanmasıdır. Sözgelimi, işletmedeki işgücü sayısı ile toplam satış tutarı arasında anlamlı bir
ilişki varsa, işgücünün, satışlara oranı bir tahmin yöntemi olarak kullanılabilir.
Örneğin, geçmiş yıllardaki verilere göre A işletmesinde satışların her 100 milyarlık artışında
(enflasyon oranı dışında), üretim bölümündeki personel sayısının 5 kişi arttığını varsayalım. Bu
durumda gelecek yıllardaki işgücü talebi (diğer koşullar aynı kaldığı taktirde), işletmenin satış
tahminlerine göre belirlenebilir.
- İleriye dönük kestirim: Oldukça basit ve pratik bir yöntemdir. Geçmişteki bilgilerden
yararlanılarak, gelecekteki işgücü hakkında tahmin yapılır. Örneğin, A işletmesine son iki yılda her
ay ortalama 3 kişi alınmışsa, normal şartlarda gelecek yıl işletmeye alınacak personel sayısı, 3.
12 (ay) = 36 kişi olacaktır.
- Kantitatif teknikler: Buraya kadar anlatılan yöntemler insan kaynakları talebini etkileyen
unsurları (çevresel değişiklikler, işgören hareketleri vb. ) dikkate almaz. Oysa istatistiksel analiz
yöntemleri ve bilgisayar modelleri yoluyla çok daha sağlıklı işgücü tahminleri yapmak
mümkündür.
Plânlamada Kullanılan Araçlar
İşletmenin bugün ve gelecekteki işgücü gereksinimini sayı ve nitelik olarak belirlemeye çalışan kişi, bu işlevi yerine
getirirken bazı araçlardan yararlanmak zorundadır. Bu araçlar şöyle açıklanabilir:
1. İşgücü envanteri:
İşgücü envanteri işletmenin personel arzını (mevcudunu) nitelik olarak irdeleyen bir çalışmadır. İşgücü envanteri,
mevcut personeli birtakım kriterlere göre irdeleyerek insan kaynağının profilini ortaya çıkarır. Plânlamacı bu
bilgilere bakarak gelecekteki insan gücü gereksinimini nitelik açısından ortaya koymaya çalışır.
- İşgücü beceri envanteri: İşletme içinde, işi ve statüsü ne olursa olsun, tüm çalışanlar için ayrı ayrı dosyalar
tutulur. Bu dosyada işgörenin şimdiye kadar çalıştığı işler, eğitim ve yabancı dil durumu, katıldığı kurs ve
seminerler, aldığı disiplin cezaları ve ödüller, fiziksel ve düşünsel nitelikleri, yaşı,cinsiyeti, kıdemi gibi bilgilere
ayrıntılı olarak yer verilir.
- İşgücü genel envanteri: Toplam personelin kendi içinde belli ölçütlere göre değerlemesidir. Bu çalışmada
bireysel değerleme yapılmaz. Tüm çalışanlar; cinsiyetlerine, yaşlarına, deneyimlerine, kıdemlerine, aldıkları
ücrete, eğitimlerine vb. unsurlara göre genel bir değerlemeye alınıp, işletmenin elindeki insan kaynağının yapısı
ortaya çıkarılmaya çalışılır.
2. Personel dönüşüm oranı:
Belli bir dönemde çeşitli nedenlerle (ölüm, iş kazası, emeklilik, işten ayrılma vb. ) işletmeden ayrılan personelin
sayısını yüzde olarak gösterir. Genellikle bir yıllık dönemler için hesaplanır. Oran şöyle formüle edilir:
A işletmesinin personel dönüşüm oranı varsayalım ki %12 olsun. Bu oran, hesaplanan
dönemde, her 100 personelden 12’sinin çeşitli nedenlerle işletmeden ayrıldığını gösterir.
Plânlamacı geçmiş yılların dönüşüm oranlarını dikkate alarak bir sonraki yılın işgücü ihtiyacını
belirler.
İŞ ANALİZLERİ
İş analizi bilgilerinin nasıl ve kimler tarafından kullanıldığını açıklamak.
İKY işlevlerinden biri olan iş analizlerinin en önemli özelliği, diğer İKY işlevlerinin
yerine getirilmesinde önemli bir bilgi kaynağı oluşturmasıdır.
İş analizleri, işletmede yapılan birbirinden farklı işlere yönelik bilgilerin tek tek
toplanması, değerlenmesi ve yorumlanmasıdır. İş analizleriyle toplanan bu bilgiler
daha sonra iş tanımları ve iş gerekleri haline getirilerek karar vericilerin kullanımına
sunulur.
İş analizi; işletmede yapılan birbirinden farklı işlevler yönelik bilgilerin toplanması,
değerlenmesi ve yorumlanmasıdır. İş analizi bilgilerinden, öncelikle şu kişiler
yararlanır;
1. başta üretim bölümü yöneticileri olmak üzere tüm yöneticiler,
2. insan Kaynakları Bölümü yönetici ve çalışanları,
3. sendika yöneticileri ve temsilcileri,
4. işi yapan personel. İş analizi çalışmaları teknik bir faaliyet olup, hazırlanması
uzun zaman alır. Yapılan tüm işlerin tek tek analizi, zor ve yorucu bir iştir. Ayrıca
analiz edilen işlerin sık sık güncelleştirilmesi gerekir. Bu bilgiler gerçek verilere
dayanmazsa yanıltıcı sonuçlara yol açabilir.
İş Analizlerinin Kullanım Alanları
İş analizleri ile işi yapan kişi değil, iş analiz edilir. Analiz bilgilerinden başlıca şu
alanlarda yararlanılır;
1. insan kaynakları plânlamasında,
2. işe alınacak personelde aranması gereken niteliklerin belirlenmesinde,
3. işe yerleştirme, yükseltme ve atamalarda,
4. eğitime alınacak personelin belirlenmesinde,
5. personel değerleme ölçütlerinin saptanmasında,
6. adil bir ücret sisteminin oluşturulmasında.
İş Analizleri Süreci
İş analizleri dört temel aşamada gerçekleştirilir. Bu aşamalar şöyle özetlenebilir:
- Analizi yapılacak işlerin belirlenmesi: Benzer ve farklı işler birbirlerinden
ayrılarak,işlerin kimliği belirlenir. Bu çalışma için örgüt şemasının incelenmesi,
yöneticilerle görüşülmesi, varsa eski iş analizi formlarının taranması gerekir.
- Soru formunun hazırlanması: İşlerle ilgili bilgileri toplayabilmek için ayrıntılı bir
soru formunun hazırlanması gerekir. İş analizi soru formu genelde dört bölümden
oluşur. Bu bölümler; işin kimliği, işi oluşturan görevler, işin gerektirdiği nitelikler ve
çalışma koşullarıdır.
- İşle ilgili bilgilerin toplanması: İş analizlerinin en çok zaman alan aşamasıdır.
Analizci, soru formundaki bilgileri, işi yapan kişiyi gözleyerek ya da görüşerek elde
eder. Bir diğer bilgi toplama yöntemi de, formun, işi yapan örnek bir personel
tarafından bizzat doldurulmasıdır. Bu süreçte önemli olan, hangi yöntem
uygulanırsa uygulansın, toplanan bilgilerin sağlıklı olmasıdır.
- Toplanan bilgilerin değerlemesi: İş analizleri sonucunda elde edilen bilgiler
ham ve oldukça ayrıntılıdır. Bu bilgilerin işlenerek, ilgililerin kullanımına hazır hale
getirilmesi gerekir. Söz konusu çabalardan, iş tanımları ve iş gerekleri ortaya
çıkar.
İş Tanımları
İş tanımları, işle ilgili bilgileri belirli bir sistematik altında, tek bir sayfada veren iş
formlarıdır (Şekil 9. 2). İş tanımlarının oluşturulmasındaki temel amaç, iş
analizlerindeki bilgilerin daha kolay anlaşılmasını ve algılanmasını sağlamaktır. İş
analizlerinin kullanım alanları, iş tanımları için de geçerlidir. İş tanımlarına, kısaca
iş analizi bilgilerinin özetlenmiş halidir,
İş Gerekleri
İş analizleriyle elde edilen bilgilerin düzenlenmesiyle ortaya çıkan tablolardan biri de, iş
gerekleri formudur. İş gerekleri ile iş tanımları arasında amaç farkı vardır. İş tanımları, işi bir
bütün olarak ele alır ve işin nasıl yapıldığını ortaya koyar.
İş gerekleri ise, o işi en iyi biçimde yapacak personelde olması gereken nitelikleri ortaya koyar.
Burada yine unutulmaması gereken husus, iş gereklerinin de işgöreni değil, işi analiz ettiğidir.
İş gerekleri de tıpkı iş analizleri ve iş tanımları gibi işi inceler. Ancak işin bütünüyle değil,
sadece işi yapacak personelde olması gereken niteliklerle (eğitim, deneyim, yaş, cinsiyet,
fiziksel ve düşünsel nitelikler, yabancı dil vb. ) ilgilenir (Şekil 9. 3).
İŞE ALMA
İşletmelere yeni personel alımında izlenilmesi gereken süreçleri
sıralamak.
İşe alma işlevi, işletmeler açısından büyük önem taşır. İşletmeler, yaşamlarını
sürekli kılmak ve rekabette üstün duruma geçmek istiyorlarsa, doğru işlerde
doğru kişileri çalıştırmak zorundadırlar. Bu cümlenin anlamı şöyle formüle
edilebilir:
İşin gerekleri = Personelin nitelikleri
Bu eşitliğin en az hata payı ile sağlanamaması, yanlış kişilerin işe alındığı
anlamına gelir. Personel seçiminin başarı göstergesi, yeni alınan personelin en
kısa sürede beklenen performans düzeyine gelmesidir. İşe alma iki aşamalı bir
işlevdir. Bu aşamalar işgören bulma ve seçmedir.
Personel Bulma
Personel bulma, işe uygun nitelikteki adayların işletmeye başvurmasını
sağlamaya yönelik çalışmaları kapsar. Bulma işlevinde, işe uygun nitelikteki
kişilerden bir aday havuzu oluşturulur. Bulma faaliyeti iş açığının doğması ile
başlar, adayların başvurusu ile sona erer.
İşgören bulma işlevi başarılı olmazsa (yani uygun nitelikteki adayların
başvurusu sağlanamazsa) seçme aşaması da başarısız olacaktır. Bunun
nedeni, bulduklarınız içinden seçmek zorunda kalmanızdır.
Personel bulma işlevini etkileyen unsurlar: İşe uygun nitelikteki adayların işletmeye
başvurmasını sağlamak,sanıldığı gibi her zaman kolay olmaz. İşletmeden, çevreden ve
kişilerden kaynaklanan bazı faktörler bu işlevin etkinliğini doğrudan etkiler. Bu unsurlar
şöyle özetlenebilir:
1. İşletme politikaları: Politikalar, işlevlerin yerine getirilmesinde yöneticilere yol
gösteren, ortak hareket plânlarıdır. Personel bulma işlevini etkileyen başlıca politikalar
şunlardır:
- İç kaynaklara başvurma politikası: İş açıklarının doldurulmasında öncelik hakkının
işletmede çalışanlara verilmesidir. Çağdaş bir işletmede de yapılması gereken budur. Bu
politika personelin işletmeye bağlanmasına, morallerinin yükselmesine ve
performanslarının artmasına neden olur. İç kaynaklardan personel, bulma yükseltme ya
da kaydırma(yatay geçiş) yoluyla olur.
“Öncelik kendi elemanlarımızın Alcatel, İnsan Kaynakları Bölge Direktörü Staf Van Bulck
şirkete personel alımı konusunda izledikleri politikayı kısaca şöyle açıklıyor:
“Çalışanlarımız, bizim için sürekli gelişmesi gereken büyük yeteneklerdir.
Şirkete yeni eleman alımı konusunda, öncelikle kendi bünyemizdeki elemanları tercih
ediyoruz. Bu sisteme ” AD VALVAS ” deniyor. Boş olan pozisyonlar ve bu pozisyonlar için
aranan nitelikler şirket içinde ilân ediliyor.
Başvurular kesinlikle gizli tutuluyor. Başvuranlarla yapılan görüşmelerde, o pozisyona ve
taşıdığı sorumluluğa yönelik örnek olaylardan hazırlanmış sorular yöneltiliyor.
Pozisyonun niteliğine göre psikometrik testler de uygulanıyor ve en uygun kişi seçilmeye
çalışılıyor. ”
- Ücret politikası: İzlenen ücret politikası, nitelikli adayların işletmeye başvurusunu
doğrudan etkiler. Personelin bir işletmeyi tercih etmesinde alacağı ücret her zaman
tek belirleyici olmamakla birlikte en önemli unsurdur. Bu nedenle piyasa düzeyinin
altında ücret veren işletmelere nitelikli personel bulmak zorlaşır.
- İstihdam politikaları: İşletmelerin taşeron firma kullanmaları, geçici personel veya
yarı zamanlı personel çalıştırmaları, nitelikli personel bulmalarını güçleştiren nedenler
arasındadır.
2. İnsan kaynakları plânları: İşletmede sağlıklı bir insan kaynakları plânlaması
yapılmışsa, gelecekte ihtiyaç duyulacak personel, sayı ve nitelik olarak önceden
bilindiğinden yeni personel aramada zaman kaybedilmeyecektir.
3. Çevresel koşullar: Ekonomik durum, ülkedeki işsizlik oranı, nitelikli personel
arzında yetersizlik, rakip işletmelerin personel bulma çabaları ve sosyal baskılar gibi
işletme dışı faktörler işgören bulma çabalarını etkiler.
Personel Bulma Yöntemleri
Nitelikli adayların işletmeye başvurmaları nasıl sağlanacaktır? Bu sorunun yanıtı,
personel bulma yöntemlerini gündeme getirir. Bütün işler için tek ve etkili bir
yöntemden söz etmek mümkün değildir.
İşletmelerin personele bakış açısı ve işin niteliği yöntem belirlemede etkili olur.
İşyerine yapılan kişisel başvurular, işletmede çalışanların önerileri, duyurular, özel
danışmanlık firmaları, eğitim kurumları, İş ve İşçi Bulma Kurumu, internette yer alan
siteler ve çeşitli meslek kuruluşları aracılığıyla işgören bulma, en yaygın yöntemler
arasındadır.
Personel Seçme
İşe alma işlevinin seçme aşaması, adayların açık olan iş için işletmeye başvurması ile başlar ve
kimin ya da kimlerin işe alınacağına karar verilmesiyle biter. İşe uygun personel seçebilmek için
genellikle altı aşamalı bir süreç yaşanır. Bu süreç şöyle özetlenebilir:
1. Ön kabul: Bu aşamada başvuran adaylarla çok kısa bir nezaket görüşmesi yapılır. Görüşmede
ayrıntılara girilmez ve adayın aranan ön koşullara uygun olup olmadığı (Yaş, askerlik, cinsiyet, kilo,
boy vb. ) araştırılır. Bu açılardan uygun olan adaylara birer başvuru formu doldurtulur.
2. İşe alma testleri: Aday personelin test sınavına alınması oldukça yaygın bir uygulamadır. İşe
alma testleri, işe ve işyerine uygun olmayan adayları elemek için yapılır. Sadece test sonuçlarına
bakarak, adayı işe almak doğru olmaz.
İşe alma testlerini iki ana gruba ayırmak mümkündür. Bunlardan birincisi, kâğıt kalem testleridir.
Genelde adayın iş bilgisini ve zihinsel yeteneklerini ölçmek amacıyla kullanılır. Diğer test grubu aletli
testlerdir.
Adaya işle ilgili bir uygulama yaptırılır. Kaynakçıya kaynak yaptırılması, tornacıya torna tezgâhında
bir parçanın işlettirilmesi bu türden testlere örnek olarak verilebilir. Personel seçiminde, açık işin
gereklerine uygun olarak çeşitli testler uygulanabilir. Bilgi, başarı, kişilik, zeka, yetenek ve grafik
yanıtlı testler en çok kullanılan test türleridir.
3. İşe alma görüşmeleri: Test sınavlarında başarılı olan adaylarla yapılan yüz yüze
konuşmalara görüşme denir. Görüşmenin amacı, test ile ölçemediğimiz nitelikleri (iletişim yeteneği,
kişilik, kendine güven, kararlılık, giyim, kuşam vb. ) ortaya çıkararak, adayın işe kabul edilebilirlik
düzeyini belirlemektir.
İşe alma görüşmeleri iki yönlü bir iletişime dayanır. Görüşmeci adayın niteliklerini sorgularken, aday
da iş ve işletme hakkında bilgiler edinir. Görüşmeler sonucunda adaylar birbirleriyle kıyaslanır. Bu
nedenle yapılan görüşmelerin standart bir yöntemi olması gerekir. Başlıca görüşme yöntemleri
şunlardır:
a. Plânlı görüşme: Adaylara sorulacak sorular önceden belirlenir. Her adaya aynı sorular
sorulur. Görüşmeci ek sorular soramaz. Bu yöntemde, adaylar birbirleriyle daha kolay kıyaslanır,
zaman tasarrufu sağlanır ve görüşme, amacı dışına çıkmadan yürütülür.
b. Plânsız görüşme: Soru listesi yoktur. Görüşme samimi bir ortamda, sohbet havası içinde
geçer. Görüşmeci, her adaya farklı sayıda ve nitelikte soru sorabilir. Bu yöntemde; adaylar
arasında kıyaslama yapmak zorlaşır, görüşme amacından sapabilir ve görüşme süresi uzayabilir:
c. Karma görüşme: Plânlı ve plânsız görüşmelerin sakıncalarını ortadan kaldırmak amacıyla,
yukarıda anlatılan her iki yöntem birleştirilerek karma görüşme yöntemi oluşturulmuştur. Bu
yöntemde, görüşme öncesi temel nitelikte ve sınırlı sayıda sorulardan oluşan bir soru listesi
hazırlanır. Tüm adaylara bu sorular sorulur.
Ancak görüşmeci, bu sorularla yetinmeyip, ilâve sorular sorma hakkına da sahiptir. Bu yöntem en
çok kullanılan görüşme yöntemidir. İş görüşmelerinde adayların dikkat etmesi gereken belirli
hususlar vardır.
Bunlar şöyle sıralanabilir:
- Görüşmeye yalnız ve vaktinde gidin.
- Giyiminize özen gösterin.
- Olması gerekeni değil, kendinizi oynayın.
- Samimi ve doğal davranın.
- Gereğinden az veya fazla konuşmayın.
- Sorulara evet ya da hayırla yanıt vermeyin.
- Karamsar olmayın, Umut dağıtın.
- Eski işletmenizi ve yöneticilerinizi kötülemeyin.
- Saygılı ve ölçülü olun.
- Makul (piyasaya uygun) bir ücret isteyin.
- Olumsuz yönlerinizden ve eski işinizden sorulmadıkça söz etmeyin.
- Kesinlikle yalan söylemeyin ve abartmayın.
Bir iş görüşmesinde genellikle adaylara şu tür sorular yöneltilir. Bu sorulara karşı hazırlıklı olun ve
net yanıtlar verin:
- Bize kendinizden söz edin?
- Şu anki işinizi neden değiştirmek istiyorsunuz?
- Daha önceki işlerinizden neden ayrıldınız?
- Bize iş yaşamınızdaki başarılarınızdan söz eder misiniz?
- Bu işe neden başvurdunuz?
- Bu işle ilgili beklentileriniz nelerdir?
- Güçlü ve zayıf bulduğunuz yönleriniz nelerdir?
- Bu iş için ne kadar ücret istiyorsunuz?
4. Referansların kontrolü: Referanslar adayın kişiliği, güvenirliliği ve geçmiş iş yaşamı
hakkında kişi veya kurumlardan alınan yazılı belge veya sözlü beyanlardır. Personel seçim
sürecinde, adaylardan iki tür referans istenebilir. Özel referanslar; adayı yakından tanıyan, sosyal
statüsü olan kişilerden alınır.
İş deneyimi olmayan adayların seçiminde, özel referanslara başvurulur. İş referansları; adayın
şimdiki ve önceki işlerinde gösterdiği performansı ortaya koyar. Adayın çalıştığı işletmelerin ilgili
yöneticilerinden alınır. Referans bilgilerinin sağlıklı olup olmadığı, gerekirse telefonla
doğrulanmalıdır.
5. Sağlık kontrolü: Bu sürecin amacı, adayın o işi yapabilecek fiziksel ve düşünsel sağlığa
sahip olup olmadığını belirlemektir. Bu konuda adayın beyanı esastır. Aday başvuru formunu
doldururken formun ilgili bölümünde geçirdiği hastalıkları, ameliyatları, iş kazalarını ve bugünkü
sağlık durumunu beyan eder ve imzalar. Bazı işletmeler, beyanla yetinmeyerek tam teşekküllü bir
hastahaneden sağlık raporu alınmasını yeğlerler.
6. İlk amirle görüşme ve karar: İşgören seçiminin son sürecinde, az sayıda kalan adaylar
başvuruda bulundukları işin ilk yöneticisi ile görüştürülür. Genelde seçim kararı adaydan sorumlu
olacak ilk yöneticiye bırakılır. Yapılan bu görüşmede , yönetici, işle ilgili teknik bilgileri adaya
aktarırken, aday da şayet kabul edilirse, yapacağı işle ilgili ayrıntıları ilk amirden alır.
İŞE ALIŞTIRMA VE PERSONEL EĞİTİMİ
İşletmelerde iki farklı eğitimden söz edilebilir. Birincisi, işletmeye yeni alınan personelin işe
ve işletmeye alıştırılmasına yönelik çalışmalardır. Diğeri ise eski personelin daha üretken
olmasını hedefleyen eğitim faaliyetleridir.
İşe Alıştırma (Oryantasyon)
İşe yeni alınan personeli, en kısa sürede üretken hale getirmek gerekir. Bu hedefe ulaşmak
için, yeni işgöreni bir an önce işin ve işletmenin bir parçası durumuna getirmek şarttır. Bu
nedenle işletmeye yeni alınan her personel, işe alıştırma programına alınır.
Bu programlar uzun süreli olmalıdır. Büyük işletmelerde, işe alıştırma programlarının altı
aydan bir yıla kadar sürdüğü görülür.
Programların amacı, yeni personelin bilgi ve ilgi ihtiyacını karşılayarak onu işletmeye
kazandırmaktır. Yeni personelin işini ve işletmesini sevmesi bu programların başarısına
bağlıdır. Bir işe alıştırma programında genelde şu süreç izlenir:
1. İşletmenin tanıtımı: İşletmenin kuruluş öyküsü, örgüt yapısı, yönetim basamakları,
ürün çeşitleri ve üretim süreci, politikaları, disiplin sistemi, güvenlik düzenlemeleri vb.
konular personele anlatılır.
2. Personel haklarının açıklanması: Ücreti oluşturan unsurlar ve hesaplama
yöntemi, ücret ödeme günleri, izinler, çalışma saatleri ve mola süreleri, eğitim olanakları,
sigorta düzenlemeleri, emeklilik hakları, danışma ve rehabilitasyon programları vb. konular
aktarılır.
3. İşle ilgili bilgilerin aktarımı: Yapılacak işin amacı, konumu, diğer işlerle ilişkisi,
çalışma yeri ve üretim teknolojisinin tanıtımı, işi oluşturan görevler ve işin gerektirdiği yetki
ve sorumluluklar açıklanır.
4. Tanıştırma: Yeni personel; ilgili yöneticilerle, sendika temsilcisiyle, iş arkadaşlarıyla,
eğitim personeliyle ve personel danışmanlarıyla tanıştırılır.
Personel Eğitimi
Eskiyen personelin eğitim ile nasıl yenilenebileceğini açıklamak.
Personelin verimli çalışması, taşıdığı niteliklerin yaptığı işe uymasına
bağlıdır. Bu denge personel aleyhine bozulduğu zaman eğitim ihtiyacı
doğar. Personelin bilgi, beceri ve yetenek düzeyini arttırarak, işin
gereklerine uydurma çabasına, personel eğitimi adı verilir.
Sıkça karıştırılan eğitim ile geliştirme sözcükleri farklı anlamlar içerir.
Personel eğitimi, çalışanın işini daha iyi yapması amacını taşır. Personel
geliştirme ise, işinde iyi olan ve gelecekte işletmenin üst düzeylerine
getirilmesi düşünülen kişilerin bu görevlere hazırlanması için yapılır.
Bu noktada, yöneticilere önemli bir görev düşmektedir. Her yönetici, astları
arasından eğitilecek ve geliştirilecek kişileri özenle seçmelidir. Personel eğitimi,
işletmeye ve personelin kendisine önemli yararlar sağlar.
Bu yararlar şöyle sıralanabilir:
- İşletmenin karar verme ve sorun çözme kapasitesini arttırır.
- Üretimin miktar ve kalitesini yükseltir.
- İç kaynaklardan personel bulmayı kolaylaştırır.
- Üretim, yönetim ve personel maliyetlerini düşürür.
- Yönetici ve işgören ilişkilerini geliştirir.
- Personelin değişime karşı direncini azaltır.
- Personelde güven ve başarı duygularını geliştirir.
- İş doyumu sağlar.
Personel eğitim yöntemleri, işbaşı ve işdışı olmak üzere ikiye ayrılır. İşbaşı
eğitim yöntemleri personeli yaptığı işten uzaklaştırmadan, işinin başında eğitir.
İşbaşı eğitim yöntemlerinin yararları şöyle sıralanabilir:
- Doğal iş koşullarında yapılır.
- Personelin eksik yönleri kolayca saptanır.
- Yapılan hatalar anında düzeltilir.
- Öğrenilenler hemen uygulanır.
- Öğrenme süreci oldukça hızlıdır.
- İşgücü kaybı söz konusu değildir.
İş üzerinde öğrenme, çıraklık, iş değiştirme ve sorumluluk verme
en çok kullanılan işbaşı eğitim yöntemleridir. İşdışı eğitim
yöntemlerinde, eğitilecek personel belli bir süre işinin başından
alınarak, işletme içinde veya işletme dışında eğitilir.
İşdışı eğitim yöntemleri; personelin bilgi, beceri veya yetenek
düzeyinde yapılması düşünülen değişiklikleri işin başında
gerçekleştirmenin imkânsız olduğu veya verimli olmadığı
durumlarda gündeme gelir. İşdışı eğitim yöntemlerinin üstün
yanları şunlardır:
- Teorik bilgileri öğretmek daha kolaydır.
- Personelin düşünsel yeteneklerinin gelişimini hızlandırır.
- Öğrenme belli bir disiplin altında gerçekleşir.
- Eğitim, bilincini geliştirir.
- Personelin öğrenme isteğini arttırır.
- Eğitimin pedagojik yöntemleri bilen uzmanlar tarafından
yapılmasını sağlar.
Konferans ve seminerler; benzer koşullarda öğrenme
(simülasyon), rol oynama, örnek olay ve laboratuvar yöntemleri en
çok kullanılan işdışı eğitim yöntemleridir.
PERFORMANS DEĞERLEME
İyi çalışanla, kötü çalışan personelin neden birbirinden ayrılması gerektiğini ifade
etmek.
Performans değerleme, başka bir adla personel değerleme, personelin işinde gösterdiği
başarı derecesinin, yaptığı işin gerekleri dikkate alınarak, saptanmasıdır. Performans
değerleme, başarılı ve başarısız personeli birbirinden ayırmak amacıyla yapılır.
Ayırımdan amaç, performansı yüksek personeli ödüllendirmek ve diğerlerine örnek
olmasını sağlamaktır. Büyük işletmelerde performans değerleme sisteminin kurulması
ve izlenmesi, insan kaynakları bölümü tarafından yerine getirilir. Performans değerleme
genelde yılda bir kez yapılır.
“ETKİSİZ İNSANLARIN 7 ÖZELLİĞİ
1. Tepkiseldirler.
Gelişmek ve değişmek yerine, başkalarının yaptıklarına tepki gösterirler. Bir şeyler olur ve üstüne konuşurlar ya da bundan sonra
harekete geçerler. Tepkileri kısa vadeli çıkarlara dayanır.
2. Açık bir hedefle çalışmazlar.
Geleceğe ilişkin açık ve net bir hedefleri olmadığı için gelişmelere bakar, ona göre davranırlar.
3. Neyin öncelikli olduğunu belirlemezler.
Neyin öncelikli olduğunu belirlemedikleri için, öncelikle yapılması gereken işleri, bir zaman dilimine yayarak yapmazlar. Onlar için
vadesi dolduğu halde yapılmayan iş, artık acil iş haline gelmiştir.
4. Kazan/kaybet felsefesi hakimdir.
Kafalarında sadece “kazanmak” vardır. Rakiplerle birlikte kazanmak yerine,
herkesin kaybetmesini yeğlerler. Birlikte kazanmak diye bir yaklaşım olamaz.
5. Önce konuşmak isterler.
Kendilerini daima haklı, hatta en haklı gördükleri için, başkalarının konuşmalarını
dinlemeye tahammül edemezler. Saatlerce yapılan toplantılardan güçlü olanın
verdiği kararla çıkarlar ama herkesin kafasında hâlâ kendi fikrinin en iyisi olduğu
düşüncesi vardır.
6. Şayet kazanamıyorlarsa, taviz verirler.
Çok kaybetmektense, az kaybetmeyi tercih ederler. Taraflardan birinin görüşü
benimsendiğinde, en az zararla durumu kurtarmak için taviz vermeye başlarlar.
7. Değişimden korkar, iyileştirmeyle ilgilenmezler.
Durum ne kadar kötü olursa olsun, ortaya çıkacak bir değişimden sonra durumun
daha kötü olmayacağına ilişkin bir garanti görmezler ve değişime direnirler. ”
Performans değerleme bilgilerinin başlıca kullanım alanları şunlardır:
- Personele eksik ve başarılı yönlerini göstermek,
- Verilecek ücret ve ödemeleri saptamak,
- Yükseltme ve iş değiştirmede kriter olarak kullanmak,
- Eğitim ihtiyacını belirlemek,
- İş tasarımındaki hataları ortaya çıkarmak,
- İşe alma işlevinin doğru yapılıp yapılmadığını belirlemek,
Bir performans değerleme sisteminin etkinliği için şu dört özelliğin bulunması gerekir:
1. Sistem iş ile ilgili davranışları değerlemelidir. Yapılan işin gereği neyse, değerleme o
ölçütleri esas almalıdır. Cinsiyet, siyasi düşünce, etnik köken, akrabalık, hemşehrilik gibi
faktörler değerlemeyi etkilememelidir.
2. Sistem basit ve pratik olmalıdır. Değerleme yöntemi; açık, net, kolay anlaşılır ve
herkes tarafından uygulanabilir özellikler taşımalıdır.
3. Her iş için ayrı ayrı başarı ölçütleri belirlenmelidir. Bu ölçütler mümkün olduğunca
somut olmalı (8 saatte 20 birim üretmek gibi), subjektif faktörlere yer verilmemelidir.
4. Değerleme sonuçları personele aktarılmalıdır. Dosyalar arasında kalan, personelden
gizlenen değerleme sonuçlarının fazla bir anlamı yoktur. Personelin, üstlerinin kendisi
hakkında ne düşündüklerini öğrenmesi en doğal hakkıdır.
Performans değerleme, yapılan işin özelliğine göre iki farklı biçimde yapılır. Personel ya
teker teker (tek başına çalışan bir birey olarak), ya da grup üyesi olarak (grubun diğer
üyeleri ile kıyaslanarak) değerlenir. En çok kullanılan bireysel değerleme yöntemleri
şunlardır:
- Boylandırma çizelgesi yöntemi: Bu yöntemde değerlemeyi yapana (çoğunlukla ilk
amir) bir çizelge verilerek, doldurması istenir (Şekil 9. 4. ). Değerleyen çizelgedeki her
faktör için personele belli bir puan verir. Toplam puan personelin performans notunu
oluşturur. Yöntemin sakıncalı yönü, çizelgedeki faktörlerin işlere uygun olmaması
halinde, sağlıklı bir değerleme yapılamamasıdır.
- Kontrol listesi yöntemi: Bu yöntemde değerleyen, personelin işteki
başarısını sorgulayan bir dizi ifade içinden, o personel için en uygun
olanlarını işaretler. Her ifadenin, önem derecesine göre belli bir puanı vardır.
İşaretlenen ifadelerin puanları toplandığında personelin toplam puanı ortaya
çıkar (Şekil 9. 5. ). Yöntemin sakıncası, başarıyı ölçen ifadelerin yeterli
olmaması veya ifadelere verilen ağırlıklı puanların hatalı olması durumunda
yanlış değerlemeye yol açmasıdır.
Grup değerleme yöntemlerinde personel, diğer grup üyeleri ile kıyaslanarak
puanlandırılır. Bu durumda bir personelin başarı puanını, grubun diğer
üyelerinin başarısı belirlemiş olur. En sık kullanılan grup değerleme yöntemleri
şunlardır:
- Sıralama yöntemi: Grup üyeleri değerleyen tarafından en iyiden en kötüye
doğru sıralanır. Örneğin, bir ustabaşı on kişiden oluşan ekibini değerliyor olsun.
Yapacağı ilk iş, birinci sıraya grubun diğerlerine göre en iyisinin ismini yazmak
olacaktır.
Ondan sonra. grubun en kötü performans gösteren ismini onuncu sıraya
yazacaktır. Ustabaşının en iyi ve en kötüyü böylece belirledikten sonra yapması
gereken, grubun diğer sekiz üyesini bu iki ölçeğe göre alt alta sıralamaktır.
Yöntem son derece basit ve pratiktir. Ancak sıralar arasındaki başarı derecelerinin
açık ve net olmaması yanlış değerlemeye neden olabilir.
- Puan dağıtım yöntemi: Bu yöntemde değerleme yapan kişiye grup üyelerine
dağıtmak üzere belli bir puan ( 100 veya 1000 puan) verilir. Değerleyen, bu puanı,
ekibine başarı durumunu göz önüne alarak paylaştırır (Şekil 9. 6). Yöntem
oldukça basit ve pratiktir.
- Zorunlu dağıtım yöntemi: Bu yöntemde, grup normal frekans dağılımına göre
- Zorunlu dağıtım yöntemi: Bu yöntemde, grup normal frekans dağılımına
göre sıralandırılır. Normal dağılıma göre grubun %10′u çok iyi, %10′u çok kötü,
%20’si iyi, %20’si kötü, %40′ ise normal olarak değerlenir (Şekil 8. 7)’de 10
kişilik bir grubun dağılımı örnek olarak verilmiştir.
Bu tür bir zorunlu dağıtım değerleyeni, grup üyeleri arasında daha titiz bir
kıyaslama yapmaya ve uç noktalardaki puanları vermeye zorlar. Yöntemin
sakıncası, ekip üyeleri arasında nisbi farkların belirgin olmamasıdır.
10. PAZARLAMA İLKELERİ
Pazarlamanın Tanımı Ve Gelişim Süreci
Pazarlamayı tanımlamak ve ekonomideki rolünü belirlemek.
İşletmelerin iki temel fonksiyonlarından birincisi mal ve hizmetlerin üretimi, ikincisi ise bunların
pazarlanmasıdır. Teknolojik ve ekonomik gelişmeler uzmanlaşmayı arttırmış, artan uzmanlaşma üretim
tüketim arasında zaman, yer ve mülkiyet açılarından bazı farklılıkların oluşmasına neden olmuştur.
Üretim ile tüketim arasındaki bu farklılıklar nasıl kapatılabilir sorusu da işletmelerde pazarlamanın öne
bir rol oynadığını göstermektedir. Pazarlama, temelde insanların gereksinim ve isteklerini karşılamaya
yönelik bir mübadele (değişim) işlemidir (Şekil 10. 1) .
Üretim faaliyeti girdileri, çıktılara dönüştürerek şekil faydası yaratır. Pazarlama üretimi
tamamlayıcı bir role sahip olup zaman, yer ve mülkiyet faydalarını yaratan faaliyetler bütünüdür.
Üretim ve tüketim arasında oluşan açıklıklar pazarlama faaliyetleri ile üç tür fayda yaratılarak
ortadan kaldırılır. Üretimle ilgili şekil faydası detaylı biçimde pazarlamayı ilgilendirir. Pazarlama
bölümünden gelen bilgiler bir ürünün büyüklük, biçim, stil, zevk gibi özelliklerine etkide
bulunabilir.
Zaman faydası ürünün istenilen zamanda satın alınmasının sağlanmasıyla yaratılır.
Örneğin, belirli mevsimde üretilen çay yaprağı çay üretimi için depolanarak sürekli üretimde
kullanılır. Çay yaprağının depolarda saklanarak ihtiyaç duyulduğu zamanlarda üretim için
fabrikalara gönderilmesi zaman faydası yaratır.
Üretilen çayın değişik kentlere satılması için gönderilmeleri ve taşımayla yer faydası
yaratılmış olur. Çay demlemek için bu çaylardan bakkaldan bir paketinin satın alınmasıyla
da mülkiyet faydası yaratılmış olur.
Günümüzdeki pazarlama anlayışı tüketici yönlüdür ve tüketici istek ve ihtiyaçlarının
karşılanması üzerinde durur. Tüketiciler, her gün TV, gazete reklamları, dolaylı ya da
dolaysız satış ziyaretleriyle karşılaşmaktadırlar.
Birileri sürekli bir şeyler satmaya çalışırken birileri de satın almaya çalışmaktadır.
Pazarlamada satış, reklam, promosyon buz dağının görünen üst kısmıdır. Başka bir deyişle
satış ya da reklam, pazarlama fonksiyonlarından yalnızca birkaçını ifade eder.
Pazarlama, kişilerin ve örgütlerin amaçlarına uygun bir biçimde değişimi sağlamak üzere
malların, hizmetlerin ve düşüncelerin (fikirlerin) yaratılmasını, fiyatlandırılmasını, dağıtımını
ve satış çabalarını planlama ve uygulama sürecidir.
Burada, pazarlamanın sadece üretilmiş malların üreticiden tüketiciye satışı olmadığı; üretim
öncesinden başlayan pazarlama faaliyetlerinin satış ve satış sonrası olmak üzere üç ayrı
aşamada birbirini tamamlayan çabalardan oluştuğu görülür. İşletmecilikte kullanılan bu
geniş kapsamlı tanıma göre pazarlamanın özellikleri şöyle belirtilebilir:
- Pazarlama, insan istek ve ihtiyaçlarının karşılanmasına yöneliktir.
- Pazarlama, ürünler, hizmetler ve düşüncelerle ilgilidir.
- Pazarlama, sadece bir malın reklamı veya satışı olmayıp, daha üretim öncesin de
mamulün düşünce olarak planlanıp, geliştirilmesinden başlayarak fiyatlandırması,
tutundurulması ve dağıtılmasıyla ilgilidir.
- Pazarlama faaliyetleri, sürekli değişen çevre koşullarında yerine getirilir.
- Pazarlama, çeşitli faaliyetler bütünü veya sistemidir (Şekil 10. 2) .
Pazarlamanın Gelişim Süreci
Pazarlamanın gelişim sürecini açıklamak.
Üretim Anlayışı Dönemi
Bu dönem pazarlamada gelenekçi anlayışı ifade eder. Üretimin, diğer faaliyetlerin odak
noktası olduğu ve işletmelerin ağırlıklı olarak teknik personel tarafından yönetildiği bir
dönemin anlayışıdır.
1900′lü yılların başında H. Ford’un otomobil satışlarını artırmak için üretimi verimli
kılmak, seri üretim yaparak maliyetleri düşürme çabaları bu anlayışın bir sonucudur.
Üretilen ürünün az, talebin çok olduğu kıtlık dönemlerinde, başka bir deyişle, satıcıların
hakim olduğu piyasa şartlarında büyük miktarlarda ve ucuza mal üretmenin temel sorun
olduğu bir dönemin anlayışıdır. Bu yaklaşım,”Ne üretirsem onu satarım. ” sözleriyle
özetlenebilir.
Satış Anlayışı Dönemi
Satış anlayışına sahip işletmeler, ürünlerin satın alındığı değil, satıldığı
kanısındadırlar. Bu nedenle, satış anlayışı, “Ne üretirsem onu satarım; yeter ki,
satmasını bileyim. ” şeklinde ifade edilebilir. Mevcut malları, ” ne yapıp edip
satmak” üretim işletmelerinde en zor faaliyet olduğu için, özellikle, her türlü
satış arttırıcı çabalarda bulunarak tüketiciler satın almaya özendirilir. Bunun için
baskıya varan satış teknikleri, aldatıcı, yanıltıcı reklamlar, bu anlayışın en
belirgin özelliğidir.
Pazarlama Anlayışı Dönemi
Bu yeni yaklaşım, pazarlama ile ilgili tüm faaliyetlerin ayrı bir pazarlama bölümü
içinde; ancak işletmenin diğer bölümleriyle koordinasyon halinde yürütülmesini
ifade eder (Şekil 10. 3) . Bu anlayışta, “Satabileceğimiz malı üretiriz. ”
düşüncesi vardır.
Pazarlama anlayışı üç faktöre bağlıdır:
a) Tüketiciye yönelik tutum
b) Koordineli pazarlama çalışmaları
c) Uzun dönemde kâr getirici satış miktarı
Gelişmiş ülkelerde pazarlama anlayışı, sosyal (toplumsal) pazarlama anlayışı şeklinde daha ileri
düzeydedir. Ancak, bu farklı bir yaklaşım olmaktan çok sosyal sorumluluk bilinci içinde pazarlama
anlayışı olarak nitelendirilebilir.
PAZARLAMA FONKSİYONLARI
Pazarlama fonksiyonlarını sıralamak.
Pazarlama fonksiyonlarını iki grupta toplamak mümkündür:
1) Pazarlama Sistemi Fonksiyonları
- Değişim Fonksiyonları (Mülkiyet faydası yaratan satış yapma, satın alma)
- Fiziksel Fonksiyonlar (Yer ve zaman faydalarını yaratan taşıma ve depolama işleri)
- Kolaylaştırıcı Fonksiyonlar (Standartlaştırma ve dereceleme, pazar bilgisi toplama)
2) Pazarlama Yönetim Fonksiyonları (Şekil 10. 4) Pazarlama yönetiminin temel fonksiyonları dört
başlık altında toplanır.
- Ürün geliştirme ve planlama
- Fiyatlandırma
- Satış arttırıcı çabalar
Dağıtım kanalları
Pazarlamanın 4P’si olarak bilinen karma elemanları veya bileşenleri işletmelerin tüm pazarlama
faaliyetlerini oluşturur.
Ürünle ilgili olarak yönetimin görevi, pazarlanabilir uygun mal veya hizmeti geliştirmek ve
planlamaktır. Mevcut ürünlerde değişiklik yapılması, yeni ürünlerin geliştirilmesi, üretilecek malın
kalitesi, çeşitleri, marka, ambalaj, garanti konuları ile ek hizmetler sağlanması işletme için önemlidir.
Pazarlama yöneticisi, satacağı mal veya hizmet için uygun fiyat düzeyini belirlemeli, indirimler,
krediler, ödeme koşulları ve fiyat değişiklikleri konularında doğru kararlar almalıdır.
İşletmenin pazardaki ürünüyle ilgili olarak bilgi verilmeli, tüketicileri ikna ederek satın almalarını
sağlayacak şekilde sistemli tutundurma çalışmaları yapılmalıdır. Reklam, kişisel satış, tanıtma ve
satış geliştirme şeklindeki satış çabaları uygulanmalıdır.
Pazarlama aracı kuruluşları işletmenin dışın da yer alsa da yönetici, bu kuruluşları seçme
konusunda önemli ölçüde serbestiye sahiptir. Mevcut dağıtım yapısı içinde en uygun dağıtım
kanalını seçerek mamullerin uygun pazarlara uygun zamanda ulaştırmak, uygun bir dağıtım sistemi
oluşturarak fiziksel dağıtımın bu kanallarla yapılmasını sağlaması gerekir.
PAZAR BÖLÜMLEME VE HEDEF PAZARIN SEÇİMİ
Hedef pazarın seçimini ve pazar bölümlemeyi açıklamak.
Pazar bölümlemeyi, başlangıçta temel alan, rakiplere karşı işletmenin güçlü yönlerini ortaya
çıkaran ve işletmenin kaynaklarını verimli kullanmayı hedefleyen analitik bir süreç olarak
tanımlamak mümkündür.
Geniş anlamda pazar bölümleme, tüm pazar içindeki heterojen (farklı) grupların ortak satın alma
davranışları ve gereksinimler doğrultusunda homojen (benzer) gruplara ayrıştırılmasıdır.
Pazar benzer gereksinimlere sahip tüketicilerden oluşur. Bunun diğer pazar bölümlerden farklı
gereksinimleri olan kullanıcılardan oluşan bölümler izler. Pazar bölümleme geniş anlamda; tüm
pazar içindeki heterojen grupların ortak satın alma davranışları ve gereksinimleri doğrultusunda
homojen gruplara ayrıştırılmasıdır (Şekil 10. 5) .
Pazar bölümlemenin nedenleri;
- yeni ürün fırsatları ya da mevcut ürünleri yeniden konumlandırmak için
uygun pazarları araştırmak,
- pazara sunulan mal ve hizmetlerin tüketiciler tarafından daha iyi
tanınması için pazara uygun olarak geliştirilmiş reklam mesajlarını
yaratabilmektir.
Pazarlama, müşteri isteklerine uygun olarak geliştirilen mal ve
hizmetlerin uygun yer ve zamanda, uygun fiyatla müşterilere
sunulmasıdır. Ancak, pazar bir bütün olarak ele alındığında ve farklı
müşteri ihtiyaçları göz ardı edildiğinde tüm pazar bölümleri için tek bir
ürünün sunulması, bazı kullanıcıların ihtiyaçlarının ancak bir kısmını
karşılanması anlamındadır ki, bu bir anlamda işletme kaynaklarının boşa
harcanmasıdır.
İşletme müşterilerinin ihtiyaçlarını karşıladığı sürece varlığını devam ettirdiğine göre
heterojen (farklı) gereksinim ve istekleri homojen (benzer) bölümlere ayırmak işletme
için önemlidir.
Böylece, işletmelerin kendi müşterilerine ilişkin veri tabanını oluşturması ve rekabete
yönelik üstünlüklerini geliştirmesi mümkün olur. Pazar bölümlerinin yararlarını üç ana
başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar;
- hedef alınan pazarın gereksinimlerini karşılayabilecek nitelikte ürünlerin tasarlanması,
- etkin ve mali açıdan verimli tutundurma stratejilerinin geliştirilmesi
- sektördeki pazar rekabetinin ve özellikle işletmenin pazardaki durumunun net olarak
değerlendirilmesidir.
Hedef pazar seçiminde işletme iki konuda karar vermek durumundadır: Hangi pazar
bölümü ya da bölümleri en büyük fırsatları sunmaktadır?
Hangi pazar bölümünün en büyük potansiyele sahip olduğuna karar verirken, işletmenin
amaçlarını ve güçlü yönlerini, rekabet durumunu, bölümün büyüklüğünü (satış hacmi
olarak) , bölümün büyüme potansiyelini, dağıtım gereklerini, gerekli harcamaları, kâr
potansiyelini, firma imajını ve bir farklı üstünlük geliştirip bunu devam ettirip
ettirmeyeceğini göz önünde bulundurmalıdır.
Pazar Bölümleme Türleri
Pazarı bölümlemek için tek kriterden söz edilemez. Pazar bölümlenirken temel değişkenler
olarak adlandırılabilecek coğrafik, psikografik, demografik ve diğer davranışsal özellikler
dikkate alınır. Bu değişkenlerden bazılarını kısaca açıklayalım.
- Coğrafik Değişkenlere Göre Bölümleme: Bu bölümleme türü pazarı, bölgeler,
ülkeler ya da yöreler gibi farklı coğrafik birimlere ayırmak olarak tanımlanabilir. Coğrafik
pazar ölçütleri ise, nüfus yoğunluğu, iklim, standartlaştırılmış pazar alanlarını kapsar.
- Psikografik Bölümleme :İşletmenin hitap ettiği pazarların psikolojik temellere göre
bölümlendirilmesi tüketici değerlerinin iki farklı özelliğine göre, bir başka deyişle, kişilik
profillerine ve yaşam biçimlerine (psikografikler) göre bölümlendirilmesidir.
Yaş, gelir, eğitim, cinsiyet, aile statüsü gibi geleneksel değişkenler, ürün ve hizmetlerin
gazete, radyo, televizyon reklamları gibi iletişim kanalları yoluyla benimsenmesini sağlar.
Buna karşılık psikolojik etkenler mevcut ve potansiyel pazarlara özgü davranışlarının daha
iyi anlaşılmasını ve bunları dikkate alan pazarlama stratejilerinin geliştirilmesini sağlar.
Tüketici pazarının bölümlenmesinde beş aşamalı bir süreç izlenir. Bunlar;
1) pazar bölümleme esaslarının tanımlaması,
2) her bir pazar bölümü için müşteri profilinin geliştirilmesi,
3) pazar potansiyelinin belirlenmesi,
4) işletmenin pazar payının tahmin edilmesi ve
5) spesifik pazar bölümlerinin seçiminin yapılmasıdır.
TÜKETİCİLERİN SATIN ALMA DAVRANIŞLARI
Pazarlama kavramını benimseyen işletmelerde pazarlama yöneticisinin
temel görevi hedef pazarı oluşturanları belirlemek ve bunların satın alma
davranışlarını incelemektir. Bireysel gereksinimleri karşılamak için satın
alma eğilimini gerçekleştiren ve ürünü satın alma nedeni tüketim olan son
kullanıcıların oluşturduğu pazar, tüketim malları pazarıdır.
Bu pazar satın alma amacının nihai tüketim olması nedeniyle tüketim
pazarı olarak da adlandırılır. Tüketici ise, bireysel gereksinimlerini
belirleyen, ürünleri satın alan ve bu ürünleri kullanan kişidir. Tüketim, ürün
veya hizmet satın alınmadan önce başlayan ve bunun ardından devam
eden bir süreçtir.
Tüketim amaçlı satın alma karar süreci; tüketicilerin bir ürün veya hizmet
için duydukları gereksinimlerinin ilk kez farkına vardıkları zamandan, ürünü
veya hizmeti satın aldıkları zamana kadar, bir markayı seçtikleri, bu ürünü
değerlendirdikleri ve tekrar satın alma kararını verdikleri süreçtir.
Genellikle, tüketicinin satın alma karar süreci şu aşamalardan oluşur;
- gereksinmenin ortaya çıkması,
- ürün veya hizmetle ilgili bilgilerin araştırılması,
- alternatiflerin değerlendirilmesi,
- satın alma kararının verilmesi,
- satın alma sonrası davranışlarda bulunması.
Sürecin ilk aşamasında bir gereksinimin ortaya çıkması gerekir. İkinci aşamada,
bu gereksinmesini karşılayacak ürünler hakkında bilgiler elde edilmeye çalışılır.
Bu bilgiler fiyat, kalite, marka imajı gibi kriterlere göre değerleme işleminden
geçirilir.
Satın alma kararı ile gereksinmeye en iyi cevap verebilecek ürün seçilir. Son
olarak kullanımdan elde edilen deneyim ile satın alma kararı karşılaştırılarak
değerleme yapılır. Gelecekteki satın alma kararı da bu satın alma deneyiminin
sonucuna bağlı olarak tekrarlanır veya değiştirilir. Pazarlama yönetimi
açısından tüketici davranışlarının önemi aşağıdaki faktörlerden kaynaklanır:
- Tüketici davranışlarının anlaşılmasıyla tüketicilerin pazarlama uygulamalarına
gösterecekleri tepkileri önceden kestirebilmek mümkündür.
- Çağdaş pazarlama anlayışı tüketicilerin gereksinimlerini karşılamaya yönelik
pazarlama karmasının geliştirilmesini gerekli kılmaktadır.
- Pazarlama faaliyetlerine tüketicilerin tepkisi işletmenin başarılı veya başarısız
olmasına neden olabilmektedir.
Tüketici davranışlarını bireysel ve bireysel olmayan bazı faktörler etkiler (Şekil
10. 6) . Bireysel faktörler arasında ihtiyaçlar, güdüler, algılar, tutumlar,
deneyimler, benlik kavramı, değer yargıları sayılabilir.
Pazarlama yöneticileri, tüketicilerin ürün ve hizmetlere duygusal tepkilerini ve
hangi güdülerle satın aldıklarını anlamak ve ölçmek için psikoloji tekniklerini
uygularlar. Kişisel olmayan faktörler ise, kültür, meslek, aile, referans grupları
olarak belirtilebilir.
PAZARLAMA BİLGİ SİSTEMİ VE PAZARLAMA ARAŞTIRMASI
Pazarlama bilgi sistemi ve pazarlama araştırmasının önemini betimlemek.
Pazarlama bilgi sistemi, pazarlama karar vericileri için gerekli olan bilgilerin
toplanması, analiz edilmesi, değerlendirilmesi ve ilgili taraflara ulaştırılmasında
insanlardan, araçlardan ve süreçlerden yararlanılmasıdır.
Pazarlama bilgi sistemi, kimi zaman bazı kısıtlamalar nedeniyle gerekli bilgileri
sağlayamaz. Örneğin, marka yöneticisi, rakiplerinin gelecek yıl reklam bütçelerini
nasıl değiştireceklerine ve bu değişikliğin sektördeki pazar payını nasıl
etkileyeceğini bilmek isteyebilir. Rakip işletmelerin bütçelerine ilişkin bu bilgiyi
işletmenin pazarlama bilgi sisteminin sağlaması çok güç ya da olanaksızdır.
Şekil 10. 7′de gördüğünüz gibi, pazarlama bilgi sistemi için gerekli bilgiler başlıca üç kaynaktan
sağlanır. İşletme içi kaynaklardan bilgi elde etmek, diğer bilgi kaynaklarına göre hem daha hızlı
hem de daha az maliyetlidir.
Şekil 10. 7′de gördüğünüz gibi, pazarlama bilgi sistemi için gerekli bilgiler
başlıca üç kaynaktan sağlanır. İşletme içi kaynaklardan bilgi elde etmek,
diğer bilgi kaynaklarına göre hem daha hızlı hem de daha az maliyetlidir.
Ancak, işletme içi bilgi kaynaklarını kullanmak beraberinde bazı sorunları da
getirir. İşletme içi bilgiler genel amaçlıdır ve bu bilgiler pazarlama kararlarını
almak için yeterli olmayabilir. Örnek olarak karar vericiler finansal raporları
hazırlamak için muhasebe departmanı tarafından kullanılan satış ve maliyet
verilerini ürün, satış gücünün ya da dağıtım kanalının performansını
değerlendirmek için kullandıklarında bu verilerin karar vermeyi
kolaylaştıracak biçimde yeniden düzenlenmeleri gerekir.
Pazarlama araştırması, pazarlamayla ilgili herhangi bir sorunun
tanımlanmasında ve çözümlenmesinde, gerekli bilginin sistemli ve tarafsız
olarak araştırılması ve analiz edilmesidir. Pazarlama araştırması, insanların
malları ele geçirmelerinden önce veya ele geçirdiklerinde ne düşündüklerini,
ne hissettiklerini, ne yapmak istediklerini ve ne yaptıklarını inceler,
değerlendirir, açıklar.
Bu özellikleriyle pazarlama araştırması, pazarlama kararlarının alınmasına
yardımcı bir süreçtir. Gerekli (verileri) bilgileri sağlayarak yöneticinin karar
almasını kolaylaştırır.
Konu ve amaç itibariyle farklılık gösteren pazarlama araştırmalarında izlenen
yöntemler genellikle birbirine benzer. Araştırmalarda ortak özellik, geçilmesi
zorunlu aşamaların sistematik ve bilimsel bir yaklaşım şeklini ifade etmesidir.
Aynı şekilde, pazarlama araştırmasından sağlıklı sonuçlar elde edebilmek için
bazı aşamalardan geçilmesi gerekir. Araştırmanın başarısı bu aşamalardan her
birinin dikkatle planlanmasına ve uygulanmasına bağlıdır. Pazarlama araştırma
sürecinin aşamaları şu şekilde belirtilebilir:
- Araştırma konusu problemin tanımlanması
- Durum analizinin yapılması
- Verilerin toplanacağı kaynakların seçimi
- Verilerin toplanmasında kullanılan yöntemlerin seçimi
- Verilerin toplanacağı ana kütlenin belirlenmesi ve bu ana kütleden örnek
seçimi
- Toplanan verilerin cetvellenmesi ve analizinin yapılması
- Araştırma raporunun hazırlanması.
Araştırma sürecinin aşamaları kısaca şöyle açıklanmalıdır:
- Problemin Tanımlanması: Pazarlama problemi karar vericinin bir seçim yapmasını
gerektiren fakat yaptığı seçimin sonucu hakkında kesin bilgi sahibi olmadığı
durumdur. İşletmenin karşılaştığı bir pazarlama sorunun çözümü, o problemi yaratan
belirsizliğin ortadan kaldırılması, başka bir deyişle karar verebilmek için gerekli fakat
karar vericinin kendi kontrolünde olmayan bilgilerin toplanıp kullanılabilir duruma
getirilmesidir.
- Durum Analizi: Araştırılacak pazarlama problemini tanımlayıp formüle edebilmek
için araştırmacının bazı ön bilgilere ihtiyacı vardır ki, bu bilgiler mevcut durum analizi
aşamasında elde edilir. Bu aşamada incelenmesi gereken konuların başında
işletmenin ürettiği ürünle ilgili özellikleri, ambalajı, satıldığı pazarın yapısı, ürünün
dağıtım kanalları ve ürün için yapılan satış tutundurma yöntemleri gelir.
- Verilerin Toplanacağı Kaynakların Seçimi: Araştırma verilerini toplayabilmek için
verilerin hangi kaynaklardan elde edileceğinin bilinmesi zorunludur. Pazarlama
probleminin çözümüne yarayacak veriler; ikinci elden veriler ve birinci elden orijinal
veriler olmak üzere ikiye ayrılır. İkinci elden veriler işletme içi ve işletme dışı olmak
üzere iki ayrı kaynaktan elde edilebilir. Birinci elden veriler; olaylar, fikirler ve güdüler
olmak üzere üç gruba ayrılır.
- Veri Toplama Yöntemleri: Veriler, anket, projeksiyon, gözlem ve deney
yöntemlerinden biri kullanılarak toplanabilir. Her yöntemin kendine özgü üstün ve
zayıf yönlerinin olduğu unutulmamalıdır.
- Örnek seçimi: Ana kütleden örnek seçimi aşamasında her şeyden önce ana kütle
tanımlanır. Ana kütle çerçevesinin ve örnekleme birimlerinin tanımlanmasından sonra
örneğin seçimi işlemine başlanır. Son olarak örnek verilerinden ana kütlenin
özelliklerinin tahmin edilmesine çalışılır.
- Verilerin Cetvellenmesi ve Analizi: Verilerin cetvellenmesi genel olarak
verilerin nitelik bakımından incelenmesi, verilerde gerekli düzeltmeler yapılarak
sınıflandırmaya hazır duruma getirilmesi, verilerin sınıflandırılması işlemine
geçilmesidir. Sağlanan veriler çeşitli istatistik yöntemleriyle analiz edilir.
- Araştırma Raporunun Hazırlanması: Yapılan araştırmada elde edilen
sonuçlar bir rapor haline getirilip ilgililere sunulur. Rapor, teknik personele
sunulacaksa ayrıntılara daha çok yer verilir ve bu “teknik rapor” adını alır. Eğer
rapor üst düzey yöneticilere sunulacaksa “özet rapor” söz konusudur.
Pazarlama araştırması problem çözmeye yöneliktir. Proje bazında uygulanır ve
daha çok işletme dışındaki bilgilere dayanır.
Pazarlama bilgi sistemi ise, problemin ortaya çıkmasını önlemeye yöneliktir.
Geleceğe yöneliktir ve süreklilik söz konusudur. Pazarlama bilgi sistemi işletme
içi ve dışı kaynaklardan gelen bilgilere dayanır. Genel olarak, pazarlama
araştırması karar vericilere daha önce bilinmeyen bilgileri sunmaya çalışır.
Pazarlama bilgi sistemiyse günlük olarak sürekli bilgi sağlar.
11. ÜRÜN FİYATLAMA
ÜRÜN KAVRAMI
Ürünlerin dokunulur ve dokunulmaz yönlerini açıklamak.
Pazarlama karmasının en önemli elemanlarından olan ürün (mal), dokunulur ve
dokunulmaz niteliklerin oluşturduğu bir bütündür. Ürün kavramı, farklı kesimlere
farklı anlamlar ifade edebilir.
Üretici ürünü, ürettiği ve böylece sayesinde kar sağladığı, çeşitli parçalardan
oluşan fiziksel bir madde olarak görür; bir toptancı için ise ürün, tekrar satarak
bu yoldan kar sağlama amacıyla satın aldığı bir maddedir.
En son tüketici için ise ürün, kişisel ihtiyacı tatmin eden ve bu yönden fayda
sağlayan bir nesnedir. Ürün, en genel anlamda, belirlenen ihtiyaçları karşılayan
işletme sunumları olarak tanımlanabilir ya da bir ihtiyaç veya isteği tatmin etmek
için kullanıcılara sunulan nesneler olarak ifade edilebilir.
Bir başka deyişle ürün, bir kişinin değişim süreci içinde kabul ettiği istenen ya
da istenmeyen her şeydir. Dar anlamda ürün, bir dizi fiziksel ve kimyasal
özelliklerin kolaylıkla görülebilecek şekilde bir araya toplandığı bir nesnedir.
Günümüzde ürünün sadece somut öğelerinden söz etmek, pazarlama anlayışı
çerçevesinde yeterli olmamaktadır. Çağdaş tüketici ürünleri satın alırken
yalnızca malların fiziksel özellikleri ile ilgilenmemekte, aynı zamanda üretici
firmanın prestij ve marka imajını, örnek olarak bir buzdolabı satın alırken,
buzdolabının renk, biçim, garanti ve bu ürünle birlikte sunulan bakım, onarım,
yedek parça, taşıma, vb. gibi hizmetleri de dikkate almaktadır.
Bunun nedeni, tüketicilerin mallardan sadece fiziksel doyum sağlamakla
yetinmeyip, psikolojik olarak da doyum sağlamak istemeleridir. Tüm bunlardan
yola çıkarak ürün kavramını üç ayrı boyutta ele alabiliriz. Bunlar;
- Çekirdek (öz) ürün: Tüketicinin bir ürünü ya da malı satın alırken, neyi satın
aldığını ifade eder. Bir tüketici otomobili, ulaşım ya da prestij sağlama
düşüncesiyle satın almak isteyebilir. Bu durumda mal, tüketicinin ihtiyaçlarını
karşılama bakımından algıladığı doyumdan oluşan asıl çekirdek kısımdır. Bu
kavram en güzel şekilde Revlon firmasının “Biz fabrikada kozmetik üretiriz,
mağazada güzellik satarız. ” sözüyle açıklanabilir.
- Somut ürün: Çekirdek ürünü asıl malı tamamlayan kalite, şekil, marka ve
ambalaj gibi niteliklerden oluşur.
- Zenginleştirilmiş ürün: Mamulle birlikte sunulan veya işletmenin pazarlama
sisteminin sağladığı ek yarar ve hizmetler bütünüdür (Garanti süresi, bakım ve
onarım hizmetleri gibi) (Şekil 11. 1).
Yinelemek istersek ürün ya da mal, dokunulur ve dokunulmaz niteliklerin
oluşturduğu bir bütündür. Bir ürünü satın alan tüketici, ihtiyaç ve istek
doygunluğu başka bir deyişle, fayda satın alır.
Bireylerin satın aldığı ürünler, çoğunlukla mobilya, bira, otomobil, gazete
ya da kitaplar gibi, fiziksel mallardır. Sağlık hizmetleri, eğitim, ayakkabı
onarımı, tiyatro ya da otelde yapılan konaklama gibi unsurlar bazı kişiler
tarafından üretilen hizmetlerdir ve bunlar da tıpkı ürünler gibi
sınıflandırılırlar.
Bu anlamda, sporcular, sanatçılar, ya da politikacılar gibi bazı insanları
da bir ürün olarak nitelemek mümkündür. Diğer bir bakış açışıyla ya da
başka bir değişle, biz onların paketleyip sattıkları akademik başarılarını,
rock müziklerini ya da belirli siyasi politikalarını ya da fikirlerini satın
alıyoruz. Benzer şekilde bazı coğrafi alanlar da bir ürün olarak kabul
edilebilir.
Örneğin Bodrum bir tatil merkezi olarak tanıtılırken, GAP Bölgesini bir
tarım ve sanayi merkezi olarak tutundurma kampanyası
sürdürülmektedir. Kimi zaman bir örgüt, kuruluş ya da dernek de bir ürün
olarak ele alınabilir.
Tüm bu özelliklerine göre ürün, bazı şekillerde ve belirli bir grup
müşteriye pazarlanabilen fiziksel nesnelerin, hizmetlerin ya da örgütlerin
geniş bir yelpazesinden oluşur (Şekil 11. 2).
Malın geniş anlamdaki tanımı karşımıza tüm mal kavramını çıkarır. Tüm mal
kavramını, bir malı ondan beklenen tüm faydaları kapsayacak şekilde fiziksel,
ekonomik ve psikolojik unsurların bütünü olarak tanımlamak mümkündür.
Tüm mal kavramına verilebilecek örnek, otomobil olabilir. Bu örnekte dikkati
çeken farklılık bazı diğer mal ve hizmetler olmadan otomobillerden faydalanma
olanağının olmamasıdır. Bu araçtan devamlı faydalanabilmek için yollara,
benzine, yağa, yedek parçaya, tamirciye ve otoparklara ihtiyaç vardır.
Bütün bunlardan yoksun bir çevrede otomobilin varlığından ve ondan beklenen
ekonomik, psikolojik, fiziksel ve sosyal faydalardan söz etmek güçleşir.
ÜRÜNLERİN SINIFLANDIRILMASI
Tüketim ve endüstriyel ürünlerin değişik sınıflandırmalarını tanımlamak.
Ürünleri değişik biçimlerde sınıflandırmak mümkündür. Ancak ürüne ilişkin
yapılan tüm sınıflandırmalarda genellikle ürünlerin dayanıklılık durumları ile
hitap ettikleri pazarın yapısı bir ölçüt olarak kullanılmaktadır.
Dayanıklılık Durumlarına Göre Mallar
Dayanıklılık durumlarına göre malları; dayanıksız mallar, dayanıklı mallar ve
hizmetler olmak üzere üç grupta sınıflandırabiliriz.
- Dayanıksız mallar: Normal olarak bir ya da birkaç kez kullanım sonucu
tüketilen mallardır (ekmek, jiklet, sabun, vb. ).
- Dayanıklı mallar: Uzun bir süre ve bir çok kez kullanılabilir mallardır
(buzdolabı, mobilya, giysi, ayakkabı vb. ).
- Hizmetler: Satışa sunulan faaliyetler, fayda ya da doyumlardır (konaklama,
taşımacılık, sigortacılık, bankacılık hizmetleri vb. ).
Hedef Alınan Kitle ya da Pazar Bölümüne Göre Mallar
Hedef alınan kitle ya da pazar bölümüne göre mallar, tüketim (tüketici) malları
ve endüstriyel mallar olmak üzere ikiye ayrılır.
Tüketim Malları
En son tüketicilerin ihtiyaç ve isteklerini karşılayan ve başka bir işlemden geçirilmeksizin
tüketilen ya da kullanılan mallardır. Tüketicilerin satın alma davranışına göre dört gruba
ayrılır.
a) Kolayda mallar: Tüketicilerin sık sık ve ilk görüşte satın aldıkları, karşılaştırma ve
satın almak için fazla zaman ve çaba harcamadıkları tüketim mallarıdır. Kolayda malların
pazarlanma özellikleri şunlardır:
- Bu tür malların satışında marka, ambalaj ve etiketleme rol oynar.
- Bu tür malların üreticileri, marka bağlılığı yaratacak şekilde malların reklamını yapmak
zorundadırlar.
- Perakendeciler bu tür malların satılması için özel çaba sarfetmezler. Bu nedenle, bu tür
malların satışında kendin seç-al yöntemi çok uygulanır.
- Tüketiciler bu tür malları satın almak için çok uzağa gitmek istemediklerinden üreticiler
bu malları mümkün olduğunca çok perakendecide bulundurmak zorundadırlar.
b) Beğenmeli mallar: Fiyat, kalite, renk, biçim ve modaya uygunluk bakımından
karşılaştırma yapılarak satın alınan mallardır. Beğenmeli malların pazarlanmasında şu
noktalar göz önüne alınır:
- Üretici ve aracı işletmeler, dağıtım ve satış çabalarına başvurmalıdırlar. Karşılaştırma
kolaylığı sağlamak üzere üretici, rakip malların yakınındaki satış yerlerinde mamulü
satışa sunmalıdır.
- Üreticiler, genellikle perakendecilerle yakın ilişkiler kurarlar.
- Üreticiden perakendeciye doğrudan dağıtım yapılır.
- Satıcı işletmenin adı, üreticinin adından daha önemlidir.
) Özelliği olan mallar: Kendine özgü nitelikleri ya da markaları nedeniyle,
tüketicilerin satın almak için özel çaba harcamaya istekli oldukları mallardır.
Tüketiciler, belirli bir mala ilişkin tüm bilgilere sahiptirler. Diğer mallarla
kıyaslama yapmazlar.
Özelliği olan malların pazarlanma özellikleri şunlardır:
- Malın satın alınmasında marka ve kalite oldukça önemlidir.
- Malın dağıtım alanı çok sınırlıdır.
- Az sayıda aracı kullanılması üretici ile satıcıyı birbirine bağımlı kılar. Birinin
başarısı ya da başarısızlığı diğerini de etkiler.
- Hem üretici hem de satıcı malın tanıtımı ve satışının arttırılmasına yönelik
çabalara girişirler. Üretici perakendecinin tutundurma giderlerinin bir kesimini
karşılar ve reklamlarda satıcının adına da yer verir.
d) Aranmayan mallar: Tüketicilerin haberdar olmadığı ya da bilseler de satın
almayı düşünmediği, aniden ortaya çıkan ihtiyaçlarını karşılamak için satın
aldığı mallardır (hayat sigortası, ansiklopediler vb. ). Bu tür malların
pazarlanmasında yoğun tutundurma faaliyeti gereklidir. Özellikle kişisel satış
çabaları en fazla başvurulan tutundurma tekniğidir.
Endüstriyel Mallar
Tüketiciye yönelik pazarlama faaliyetlerinden endüstriyel pazarlamayı ayıran en
önemli özelliklerinden biriside ürünün niteliğidir. Endüstriyel ürün, tüketim
ürünlerinden farklı olarak en son tüketiciye satılmayıp üretimde kullanılan veya
alınıp üzerinde bazı işlemler yapıldıktan sonra satılan malları ifade eder.
Endüstriyel ürünleri ve hizmetleri sınıflandırmada farklı yöntemler kullanılır.
Endüstriyel pazarlama, kimyasal, plastik, petrol, demir çelik, diğer metaller ve
tarımsal ürünlerden elde edilen diğer hammaddeler gibi ana ürün üreten temel
endüstrilerle ilgilidir. Bunun dışında endüstriyel pazarlama yarı bitmiş mallar,
materyaller ve dayanıklı mallarla da ilgilidir.
Ayrıca, finans ve danışmanlık gibi hizmet sektörleri de kimi zaman endüstriyel
pazar kapsamında ele alınır. Tüketim ürünlerinin satın alma davranışlarına göre
sınıflandırılmasına karşılık endüstriyel ürünler sıklıkla uygulama-kullanım yer ve
biçimlerine göre sınıflandırılırlar.
Endüstriyel ürünlerde tipik bir sınıflandırma, yapılar, ağır donanım, hafif
donanım, parçalar ve alt montaj elemanları, hammaddeler, işlenmiş maddeler,
bakım, onarım ve işletim malzemeleri ile endüstriyel hizmet olarak yapılabilir.
- Yapılar, binalar ile kimyasal işleme tesisi, bacalar ve vinçler gibi yapıların inşa
edilmesi ya da kurulmasını ifade eder.
- Ağır donanım, türbünler, ana bilgi işlem makineleri, lokomotifler, presler, ağır iş
makineleri vb. donanımlar anlamındadır. Ağır donanım genellikle kullanıcıların
istekleri doğrultusunda özel olarak tasarlanmış donanımları belirtir. .
- Hafif donanım, (yardımcı araçlar)genellikle düşük satın alma maliyetleriyle
küçük miktarlarda satın alınan donanımları ifade eder, bunlar genellikle ağır
donanımlardan daha kısa ömürlüdürler. Hafif donanımlara örnek olarak elektrikli
el aletleri, fork-liftler, ve küçük motorlar verilebilir.
- Alt montaj elemanları ve parçalar, (üretim gereçleri ve parçaları) müşterinin
nihai ürününün bir parçası olarak üretilmiş ürünlerdir. Elektrik motorları, yarı
iletkenler, bütünleşik elektrik devreleri, ölçü aletleri alt montaj elemanları ve
parça örnekleridir. Bunlar hem bitmiş ürün içinde çok sayıda bulunabilirler hem
de kullanılan donanımların bir parçası olabilirler.
- Hammaddeler, deniz, orman, toprak ve madenlerden elde edilen temel
ürünlerdir ve üretim zincirinin başlangıcıdırlar. Bu malların arzı sınırlıdır ve
önemli ölçüde arttırılmaz. Genellikle bir kaç üretici bu mallarla ilgilenir. .
Markalama önemsizdir ve talep yaratma çabaları çok azdır.
- İşlenmiş maddeler, arıtma, ezme, parçalama gibi benzer süreçler tarafından
değerleri arttırılmış hammaddelerdir. İşlenmiş maddeler tipik olarak standart
biçim ve büyüklükler haline getirilir. Pek çok kimyevi ürün, işlenmiş maddeler
için iyi bir örnek teşkil eder. Asitler, yağlar, fuel-oil ve çelik pek çok üretim
faaliyetinin temel bileşim maddeleri olan işlenmiş maddelere verilebilecek
örneklerdir.
- Bakım, onarım ve işletim malzemeleri, (işletme gereçleri) nihai bir ürünün
parçası olarak değil de, örgütün normal faaliyetleri sırasında işletmeler
tarafından tüketilirler. Pek çok arz edeni bulunan bu malzemeler ikame edilebilir
niteliktedir. Bu kategorideki ürünlere, yağlar, kağıt ürünleri, ofis malzemelerinin
tümü, zımpara gibi taşlama malzemeleri, benzin ve türevleri, zincirler ve çeşitli
temizlik malzemeleri örnek olarak verilebilir.
ÜRÜN (MAL) KARMASI KARARLARI
Birden fazla ürün üreten işletmelerde bir ürün karması mevcuttur.
Ürün karması, belirli bir satıcı ya da üretici işletme tarafından
satışa sunulan ürün dizilerinden oluşur. Ürün karmasını
oluşturan ürün dizisi ise, ürün karmasını oluşturan çeşitlerin ve
işlevlerinin aynı olması, aynı tüketici ya da örgüt grubuna aynı tür
aracı işletmelerce satılması ya da belirli bir fiyat ölçüsünde
olması nedeniyle birbiriyle yakın ilişkisi olan bir grup maldır.
Avon firmasının ürün karması dört önemli ürün dizisinden
meydana gelir. Söz konusu bu ürün dizilerinin her biri ise, alt
ürün dizilerinden ve ürün gruplarından oluşur. Yine Avon örneğini
dikkate aldığımızda, Avon’un 1300 çeşit ürünü bulunurken,
herhangi bir hipermarkete gittiğinizde bu ürün çeşidi sayısının
15. 000 ‘in üstünde olduğunu görebilirsiniz.
Avon’un bünyesinde bulundurduğu 1300 çeşit ürün ya da bir
hipermarkette karşılaştığınız 15. 000 çeşit ürün bu işletmelerin
ürün karmasını oluşturur. Başka bir deyişle, her mal çeşidi ve
bunların içinde yer aldığı mal dizileri bir işletmenin mal karmasını
oluşturur.
- İşletme İmajını Değiştirme İsteği
Bir ürün karmasını tanımlayan başlıca dört boyuttan söz etmek mümkündür:
ürün karmasının genişliği, uzunluğu, derinliği ve uyumu. Ürün karmasının eni,
işletmenin ürün dizisinin sayısını; boyu ise, toplam ürün çeşidini gösterir.
Ürün karmasının eni ve boyu yanında, birbiriyle uyumlu olup olmadığı da
önemlidir. Ürün karmasının bu üçüncü boyutu, çeşitli mal dizilerinin üretimde,
dağıtımda ve kullanımda ne ölçüde birbirine bağlı olduğunu gösterir.
Ürün karmasının derinliği ise, her bir ürün dizisinde yer alan çeşit sayısını ifade
eder. İşletmeler çeşitli nedenlerle mal karmasında değişiklik yapmak ve mamul
çeşitlerini değiştirmek gereği duyarlar. Ürün çeşitlendirmesinin başlıca nedenleri
şunlardır:
- Talepteki Değişmeler
- Rekabet Durumu
- Üretim Olanakları
- Pazarlama olanakları
- Teknolojik Değişmeler
- Finansal Olanaklar
YENİ ÜRÜN KAVRAMI
İşletmelerin yeni ürün ya da hizmetleri geliştirmeleri için, çok sayıda neden
vardır. İşletmenin ürün dizisinde bir boşluk olabilir ya da işletmenin mevcut ürün
dizileri için pazar doymuş hale gelebilir veya büyüme için yeni kaynaklar
bulunmuş olabilir.
Kimi zaman yenilikçi işletmeler kendilerini yeni ürün olanaklarına yönlendirecek
yeni süreçleri keşfedebilirler. Aslında, yeni ürünleri geliştirmek için pek çok
neden daha ileri sürülebilir ki, bunlardan ikisi atıl üretim kapasitesini kullanmak
ve rakip ürünlerin yaşam eğrilerini kısaltmaktır.
Yeni ürün ve hizmetlerin işletmeler için ne tür bir yararı vardır?
Yeni ürün ve hizmetler, satışları dengede tutmak, işletmenin büyümesine
katkıda bulunmak ve farklılaştırma yoluyla riski azaltmak amacıyla işletme
tarafından geliştirilirler. Yeni ürünler, ayrıca dağıtım kanallarının daha etkin bir
kullanımını da sağlayabilir. Bu ürün ve hizmetler ayrıca, bir yenilikçi olarak
işletmenin imajını daha da zenginleştirmesine katkıda bulunur. Bazı
durumlarda, yeni ürünler mevcut ürünlerin artıklarından geliştirilebilir, böylece
kar ve maliyet etkisinin yanı sıra çevresel bir yarar da sağlanmış olur.
Yeni mallar dört biçimde ortaya çıkar:
- Bir benzeri olmayan, gerçek anlamda yeni mallar: Pazardaki gizli talebi
harekete geçirebilmek amacıyla yaratılan ve daha önce benzeri bulunmayan
mallardır (görüntülü telefon gibi).
- Pazar için yeni mallar: Bu tür mallar işletmenin faaliyette bulunduğu pazarda
tüketiciler tarafından o zamana kadar bilinmeyen ancak başka pazarlarda
bilinen mallardır. İşletmeler bu tür başka pazarların tanıdığı malları ya olduğu
gibi ya da değiştirerek üretip pazara sundukları zaman, bu mallar pazar için
yeni mallardır.
- İşletme için yeni mallar: Bu tür mallar pazarda öteden beri üretilen
ve satılan mallardır. İşletmede bu malları üretmeye ve satmaya
karar vererek mal karmasına eklerse işletme için yeni mal olur.
- Pazarda var olan bir malın yerini alan ve yerini aldığı maldan çok
ayrı nitelikleri olan mallarda yeni maldır. Sinemanın yerini
televizyonun alması, ağaç ve madenin yerini plastiğin alması gibi
Yeni ürünler, analitik bir ürün geliştirme sürecinden sonra pazara
sunulur. Şekil 11. 3′te görülen aşamada pazarlamacılar işletme içi
ya da işletme dışında araştırma yaparak yeni ürün fikirlerini
araştırırlar. 2. aşamada pazarlamacılar bu ürün fikirlerini bir ön
elemeden geçirirler. 3. aşamada ürün kavramını tanımlamak, yeni
ürünün mevcut ürün dizisine/dizilerine uygunluğunu saptamak ve bu
yeni ürün için işletmenin kaynaklarının ne kadar gerekli olduğunu
belirlemek için en iyi yeni ürün fikirlerini analiz ederler. 4. aşamada
ürün geliştirilmeye başlanır. 5. aşamada yeni ürün pazar testine tabi
tutulur ve pazarlama karması değerlendirilir.
Son aşamada ise, ürünün seri üretimini başlatmak ve tercih edilen
pazarlama karmasını uygulamak yoluyla ürünü pazara sunarlar.
YENİ ÜRÜNE NE ZAMAN İHTİYAÇ DUYULUR?
Yeni ürün, işletmeye kimi zaman başarı kimi zaman başarısızlık
getirebildiğinden yeni ürün kavramı işletmeler için önemlidir. Gıda
sektöründe yapılan bir araştırmaya göre, yeni bir ürünün pazara sürülme
süreci, ortalama 6 aylık bir zaman dilimi içinde gerçekleşiyor. Ancak bu
süre, geliştirilen ürünün karmaşıklığına ve teknolojik yeniliğine göre 1218 aylık sürelere kadar çıkabiliyor. Yine pazara sürülmüş bir ürünü
relansmanı 6 ayda bir gerçekleştiriliyor.
Genellikle hızlı tüketilen gıda ürünlerinin piyasaya yeniden sunumu,
içerik ve ambalaj değişimleri şeklinde gerçekleşiyor. Gıda sektörünün alt
bölümlerinden biri olan bisküvi sektöründe de yeni bir ürünün
hazırlanması için 2-3 aylık bir süreye ihtiyaç duyuluyor. Ancak yine elde
edilen araştırma sonuçlarına göre rakip ürünlerin sayısının hızla artması,
tüketicilerin ilgi ve taleplerinin eskiye göre daha çabuk başka ürünlere
yönelmesi, işletmelerin perakendecideki raf payını arttırma ihtiyacı ve
pazarda daha fazla çeşitte varolmanın tüketici ve perakendeci gözünde
yarattığı olumlu etki bu süreci hızlandırdı. Bisküvi sektöründe relansman
süreleri ise, farklılık gösteriyor. Ancak 8-12 ayda bir değişikliğe gidiliyor.
ÜRÜN YAŞAM EĞRİSİ
Ürün yaşam eğrisi kavramı, ürünün satış tarihçesini grafik olarak gösteren bir
kavramdır (Şekil 11. 4). Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi ürün yaşam eğrisi
temel olarak dört aşamadan oluşur:
- Giriş (sunuş-tanıtma) dönemi
- Gelişme dönemi
- Olgunluk dönemi
- Gerileme dönemi
Bu eğri üzerinde ürün hareket ettiğinde, rekabet, dağıtım, fiyatlandırma,
tutundurma ve pazar bilgisiyle ilgili stratejilerin periyodik olarak
değerlendirilmesi ve muhtemelen değiştirilmesi gereklidir. Ürün yaşam
eğrisini kullanmakla pazarlama yöneticileri, kârlı olabilecek ürünleri daha iyi
hale getirerek ürünün varlığını sür dürmesini sağlayabilir, kârsız ürünleri ise
ürün portföyünden çıkarabilirler.
Giriş Dönemi
Yaşam eğrisinin giriş aşaması, ürünün pazar alanında ilk kez yer aldığı,
başlangıçta satışların çok az ve karlılığın negatif olduğu aşamadır. Genel olarak
şirket dağıtım ve tutundurma için büyük harcamalar yapmasına karşın başlangıç
gelirinin düşük olmasından dolayı, kâr elde edilemez. Bu aşamada satışlar yavaş
yavaş yükselir.
Yeni mal, ürüne karşı acil ihtiyacı ve yeterli satın alma gücü olanlar tarafından satın
alınır. Pazarda yeni malın benzeri olmadığından doğrudan rakip yoktur. Ne var ki,
yeni malın yerini aldığı ikame malları üretenlerin rekabeti söz konusudur.
Bu aşamada yeni malın nitelikleri alıcıların istekleri doğrultusunda sık sık yapılan
pazar araştırmalarına göre değiştirilir. Yeni bir ürünü geliştirme ve pazara sunma
oldukça büyük harcamalar yapmayı zorunlu kılar. Yeni ürünün zarar etme riski
nispeten yüksektir.
Gelişme / Büyüme Dönemi
Bazı ürünler bazı nedenlerden dolayı giriş aşamasından öteye gidemezler.
Potansiyel alıcılar yeni malı herhangi bir nedenden ötürü benimsemediklerinde
mal tutunmamış olur.
Gelişme dönemi süresince, satışlar hızlı bir şekilde artar, mal giderek aşağı
gelir gruplarınca da satın alınmaya başlanır ve kârlılık en üst düzeye ulaşır,
bunun ardında da kârda gerileme başlar. Bu pazarın büyümesi anlamındadır.
Ürünün pazarda benimsenmeye başlanmasından sonra bir çok rakip işletme
pazara girmeye çalışır.
Gelişme aşaması ürünün devamlılığı açısından oldukça kritik bir aşamadır,
çünkü bu gelişme süresince ürünün başarısına karşı görülen rekabetçi tepkiler
ürünün yaşam umudunu etkiler.
Olgunluk Dönemi
Olgunluk dönemi süresince satış artışı azalan oranda devam eder, ancak en üst
satış noktasına ulaşılmasından sonra satış eğrisi azalma eğilimi gösterir. Bu
aşamada ürün tüm gelir grupları tarafından satın alınır.
Ürünü satın alanlar içinde düşük gelir grubundakiler çoğunluktadır. Olgunluk
aşaması, pazarda pek çok rakip markanın bulunmasından ötürü yoğun
rekabetle karakterize edilir. Rakip, işletmeler kendi ürünlerindeki farklılıklar
üzerinde dururlar.
.
Gerileme Dönemi
Ürünün yaşam eğrisinin son aşaması olan gerileme döneminde ürün satışları
ve kârlılığı, sağlanan teknolojik ilerlemeler, toplumsal eğilimlerde görülen
değişmeler vb. nedenlerle artan hızda azalmaya devam eder.
Bu durumda işletme, kârlılığını olumsuz yönde etkileyen malları ya doğrudan
mal karmasından çıkarır ya da ürüne yapılan harcamaları kısıtlar, dağıtım ağını
daraltır. Aslında bu dönemde, sektörel olarak tüm satışlar azalır.
Satışlar artan oranda azalabildiği gibi, birden bire de kesilebilir. Rakip
işletmelerin büyük bir kısmı gelişme aşamasında pazardan çekildiği için
doğrudan rekabetle karşılaşılmaz.
Ürün yaşam eğrisi kavramı, firmanın pazardaki spesifik bir ürün ya da markanın
üzerine ilgisini odaklamasını sağlar.
Ürün yaşam eğrisi kavramının işletmeler tarafından kullanılmasındaki esas
nedenlerden biri, pazara ve rekabete ilişkin bazı özelliklerin bir aşamadan
diğerine geçildikçe değiştiği ve bu değişikliklerin pazarlama stratejisi üzerinde
önemli etkileri olduğu düşüncesidir. Bu yüzden her bir aşama, firmanın yerine
getirmesi gereken farklı faaliyetleri gösterir.
ÜRÜNE İLİŞKİN ÖZELLİKLER
Bir ürünün taşıdığı markanın değerini ve önemini açıklamak.
Markalama
Yüzyıllardır işadamları, kendi mallarını tanımlamak ve bu malları rakiplerinden
farklı kılmak için çeşitli yöntemleri kullanırlar. İlk yıllarda, pek çok potansiyel alıcı
okur yazar olmadığı için, pazarlamayla uğraşanlar resimleri kullanırlardı.
Daha sonra, bazı mağaza sahipleri, mağazalarını diğerlerinden ayırmak için
kendi isimlerini kullanmaya başladılar. Sonuç olarak pazarlama uzmanları
günümüzde kullandığımız pek çok marka ismini yarattılar.
Marka, bir ürünü diğerlerinden ayırmak için kullanılan bir isim, bir sözcük, bir
tasarım, bir sembol ya da bunların tümünün bileşimidir. Marka ismi, IBM gibi
kısaltmaları içeren markanın söylenebilir kısmıdır.
Marka işareti ise, grafik dizaynı ya da sembolü gibi markanın sözle ifade
edilmeyen kısmıdır. Pek çok işletme pazara, tek bir şirket ismi altında bir çok
marka sunar. Faaliyette bulunan bir işletme, yasal isim ya da ticari isimle
ifade edilir.
Örnek olarak, Kodak ürünlerini satan işletmenin ticari ismi Eastman Kodak
Şirketi’dir. Üç tür markadan söz etmek mümkündür. Bunlar üretici markası,
aracı markası ve özel markalardır. Üretici markası, ürünün üreticisi
tarafından tasarlanan, oluşturulan ve kullanılan markadır.
Üretici markasına örnek olarak Goodyear, Xerox, Nike, Ralph Lauren ile
Black and Decker verilebilir. Aracı markaları ise, dağıtım kanalında yer alan
toptancı ve perakendeciler tarafından tasarlanır, oluşturulur ve kullanılır.
Neredeyse bütün büyük süper marketlerde bu tür markaları görmek
mümkündür.
Bu tür markalar kimi zaman özel etiket ya da mağaza markası olarak da
adlandırılmaktadır. Özel marka ise, belirli bir ürün kategorisine ait markadır. Bu
tür marka şirket ismi ya da diğer marka sembollerini içermez.
Marka, genellikle bir işletmenin en değerli unsurudur, çünkü müşteriye tekrar
seçmek istediği ya da başkalarına önerdiği belirli bir ürünü tanıma yolu sağlar.
Buna ek olarak, marka ürün için rakip ürünler tarafından taklit edilemeyecek bir
tanınma olanağı sağlar.
Belirli markaların satın alınması bir anlamda, alıcıların kendilerini ifade etme
biçimi olabilir. Polo, Champion ve Nike markaları üreticilere pazar alanında
üstünlük sağlamaktadır. Bir marka ayrıca, özellikle ürün kalitesi ile ilgili herhangi
bir yargıya sahip olmadıklarında, alıcıların ürün kalitesini değerlendirmelerini
kolaylaştırır.
Ambalajlama
Ambalajlamanın üç temel fonksiyonunu sıralamak.
Ambalajlama, üretilen malların pazarlanmasında önemli yeri olan ekonomik
faaliyetlerden biri olup, ambalaj bu konuda yararlanılan en önemli araçlardan
biridir. Ambalajlama, ürün için koruyucu bir dış kabın ve grafik dizaynının
geliştirilmesini ifade eder.
Bu ambalaj, ürünü koruyan ve kullanımını kolaylaştıran oldukça önemli bir
unsurdur. Tıpkı marka isminde olduğu gibi bir ambalaj da, alıcıların ürüne
ilişkin tutumlarını ve satın alma kararlarını etkileyebilir. Ambalaj nitelikleri,
satın alma ve kullanma süresi boyunca ürüne ilişkin düşüncelerin
biçimlenmesini kolaylaştırır.
Ambalaj, herhangi bir ürünün belli bir kap ya da kasa içine konulduğu veya
düzgün bir şekilde sarıldığı bir birimdir. Ambalaj içinde mamul bulunan kaba,
muhafazaya veya zarfa verilen isimdir.
Ambalaj, ürünün içindekini ve çevresini koruyan, taşınmasını, depolanmasını
kolaylaştıran, ileride tamamen veya kısmen atılabilecek şekilde malzeme ile
kaplanması, örtülmesi veya birleştirilmesidir. Ambalaj veya ana paket, depo
edilmek veya yüklenmek üzere bir kap içine yerleştirilmiş ve belli standartlara
göre işleme tabi tutulmuş, sarılmış, yapıştırılmış mamul ünitelerinden oluşur.
Pazarlamada ambalajlamanın motivasyon, kolaylık ve koruma olmak üzere
üç temel işlevi vardır.
- Ambalajlamada Motivasyon İşlevi: Bu işleve ambalajın
reklam veya tutundurma işlevi de denir. Ambalaj bir malı ne
denli iyi korursa korusun, eğer mağazada satılmasına
yardımcı olmuyorsa faydasızdır.
Ambalaj aynı zamanda alıcıları, satın almaya, kullanmaya ve
tekrar satın almaya özendirmeli, motive etmelidir. Bu özellikle
self servis türü işletmeler için geçerlidir. Self serviste
tüketiciye bilgi verecek ve onu satın almaya ikna edecek
başlıca satış elemanı, ambalajın kendisi veya etiketidir.
Ayrıca ambalaj alıcıya malı zevkle kullanma olanağı verecek
bir dizayn, renk ve görüntüye sahip olmalıdır.
- Ambalajlamada Kolaylık İşlevi: Ambalajın bu işlevi, özellikle modern
pazarlamada satış sonrası hizmet ve tüketici tatmini açısından önem kazanır.
Tüketicide satın alma sonrası doğabilecek pişmanlık ya da rahatsızlık
duygusunun nedenlerinden biri de, ambalajın bu ve buna bağlı
fonksiyonlarından doğar.
Kolaylık sağlama, ambalajın içine yeterli ve uygun miktarda mamul konulması,
tanıma, fiyatlama, raflara yerleştirme, açma, kapama, dökme, serpme,
kullanma, kolaylıklarını vb. içerir. Bugün tüketicilerin mamul ambalajından en
önemli beklentisi “kolaylık”tır (Kaynatılmaya hazır çorba, oluklu tuz ve deterjan
ambalajı vb gibi. ).
- Ambalajlamada Koruma İşlevi: Ambalajlama denilince akla gelen ilk faktör
koruma olmaktadır. Özellikle tüketim malları başta olmak üzere malların büyük
bir bölümü, çeşitli iç ve dış etkenlere karşı korunma ve dolayısıyla ambalajlama
gerektirirler.
Bu koruma, ambalajlama anından son tüketicinin malı tamamen kullanışına
kadar sürmelidir. Koruma , ayrıca, malların taşıma, depolama, satış ve kullanım
aşamalarının her birinde temas edenlerin korunmasını da içerir (Çocukların
açmaması için ilaç kutularının özel kapakları ve patlayıcı maddeler vb. ).
Koruma fonksiyonu hem iç, hem de dış ambalaj için söz konusudur. Koruma
özellikle denizaşırı taşımalarda önemlidir.
Ambalaj geliştirmede bazı faktörlerin dikkate alınması gerekir. Bunlar;
- ürünün şekli (likit, kalınlık, kuruluk, toz granüle, gazlı, katı),
- ürünün özellikleri (nemlilik, paslanabilirlik, patlayıcılık, çürüyebilirlik, kırılabilirlik,
ışığa karşı duyarlılık, ısıdan etkilenme),
- fiziksel ve teknik bakımdan koruma(şok, vibrasyon, hasar vb. ),
- çevresel bakımdan (nem, ısı, gaz, basınç, böcekler vb),
- kayıp ve hırsızlığa karşı koruma,
- ürünün elden geçirimi ve dağıtımı,
- depolama şekli,
- perakende dağıtım ve satış şekilleri,
- tüketici tercihleri,
- fiyatlama,
- pazarlama düşünceleri,
- ambalaj ile ilgili yasal düzenlemelerdir.
Etiketleme
Etiketleme yöntemlerini tartışmak.
Etiket, ürün ve üreticiye ilişkin genel bilgilerin yazılı olarak yer aldığı bir birimdir.
Etiket, ambalajla tutundurma, bilgi verme ve yasal yönlerden ilişkilidir. Gerçekte,
etiketleme, ambalajlama ve markalama arasında yakın ilişki vardır ve bunlar bir
bütünün parçalarıdır.
Etiket, bir ürünün tanınmasını, markayı sunması yoluyla ve rakip ürünlerle
benzeri olmayan grafik dizaynıyla kolaylaştırır. TAT ketçap süpermarket
raflarında kolayca tanınabilir, çünkü marka ismini okumak kolaydır ve diğer
markalardan ayırıcı bir grafik dizaynı vardır.
Etiket, ürünün kaynağını, içindekileri ve önemli özelliklerini, nasıl
kullanılacağını, kullanımda dikkat edilmesi gereken noktaları, ürün türünü,
büyüklüğünü, ağırlığını belirtir. Pek çok yasal düzenleme, ambalajlama ve
etiketlemeyi direkt ya da endirekt olarak etkiler. Ayrıca etiketin toplumsal önemi
de vardır.
Yasa gereği, malların üzerine etiket konarak tüketicilere mala ilişkin doğru
bilgiler verilmesi sağlanır. Üç tür etiketten söz etmek mümkündür. Marka etiketi,
mala ya da ambalaja uygulanan etikettir. Örnek olarak, Chevignon etiketi, bir
marka etiketidir.
Kalite derecesi ya da ölçütü, bir harf, sözcük ya da sayı
ile belirlenip malın üzerine konduğunda, bu bir
dereceleme etiketidir. Tanımlayıcı etiket ise, malın
neden yapıldığını, nasıl yapıldığını, nasıl
kullanılacağını, nasıl işleyeceğini ve üreticinin adını ve
adresini açıklayan etikettir.
Fiyat Kavramı ve Fiyatlama
Fiyatın anlamını ve pazarlama karması içindeki
rolünü tanımlamak.
Oturduğunuz ev için kira, üniversite eğitiminiz için harç
ya da dişçinize veya doktorunuza muayene ücreti
ödersiniz. Havayolları, demiryolları,taksi ya da otobüs
işletmeleri sizden yolculuk ücreti alırlar.
Oturduğunuz kentte, kentin giderlerine katılmak için
vergi verirsiniz. Banka, aldığınız kredi borcu için sizden
faiz tahsil eder. Tüm bu örneklerde görüldüğü gibi,
herhangi bir faaliyetin ve tüketimin sonunda bir bedel
ödemek zorunluluğu ile karşı karşıyayız. Bedelin
karşılığı ise fiyattır. Fiyat, bütünüyle tüm yaşamımızı
kuşatmış son derece aktif bir kavramdır.
Dar anlamda fiyat, bir ürün ya da hizmet için ödenen
para miktarıdır. Geniş anlamda ise, ürün ya da hizmetin
elde edilmesi ya da kullanılması sonucu elde edilen
yararlar için tüketicilerin mübadele ettikleri değerlerin
toplamıdır. Fiyat değeri yansıtır.
Değer, satıcıların sattıkları, alıcıların ise satın aldıkları ürünlerin sahip olduğu nitelikler
olarak tanımlanabilir. Fiyatlandırma hem ekonomi hem de işletme için önemlidir.
Ekonomide bu mekanizma, alternatif kullanımlar arasında kaynakların tahsis
edilmesinde kullanılır. İşletmede ise, fiyat kar yaratmak için bir temeldir. Fiyat, işletme
amaç ve politikalarının bir sonucudur ve pazarlama karmasının önemli unsurlarından
birisidir.
Tarihsel olarak fiyatın oluşumu incelediğinde, geçmişte fiyat, her bir ürün için alıcılar ile
satıcıların pazarlıkları sonucu oluştuğu görülür. Geçmiş dönemlerde satıcı
alabileceğinden daha yüksek bir fiyat isterdi ve alıcı da ödeyebileceğinden daha düşük
bir fiyat önerirdi.
Daha sonra, pazarlık yoluyla kabul edilebilir bir fiyat düzeyinde buluşurlardı. Bireyler
ihtiyaçlarına ve pazarlık güçlerine bağlı olarak, aynı ürün için farklı fiyatlar öderlerdi.
Günümüzde ise aynı ürün için tek bir fiyat söz konusudur.
Fiyat, tüketici tercihlerini etkileyen en önemli faktördür. Bu özellikle fakir sayılabilecek
toplumlarda kolayda ürünler için daha geçerli olan bir olgudur. Bununla birlikte, son
yıllarda fiyat dışı etkenlerde alıcıların davranışlarında önemli hale gelmiştir.
Fiyat, pazarlama karmasının gelir getiren tek elemanıdır. Diğer karma elemanları ise
maliyet içerir. Fiyat aynı zamanda, pazarlama karmasının en esnek elemanıdır. Ürün ya
da dağıtım kanalından farklı olarak fiyat, son derece hızlı bir şekilde değişebilir.
Aynı zamanda, fiyatlandırma ve fiyat rekabeti pazarlama yetkililerinin en çok
karşılaştıkları sorunlardan birisidir. Bu doğrultuda fiyatın oluşturulmasında ve
fiyatlandırma ile ilgili kararların verilmesinde işletme amaçları dikkate alınmalıdır.
Fiyatlandırma ayrıca, pazara özgü koşulların yanı sıra çevresel koşullarla da ilgilidir
(Şekil 11. 5).
Fiyatlamada Göz önüne Alınacak Faktörler
Fiyatlamada göz önüne alınan faktörleri belirlemek.
Bir işletmenin fiyatlandırma kararlarını etkileyen faktörleri daha ayrıntılı
olarak ele alan Şekil 11. 6′da da görüldüğü gibi, fiyat hem işletme içi
etkenlerden hem de dış çevre faktörlerinden etkilenir.
Fiyatlandırmayı etkileyen işletme içi faktörler işletmenin pazarlama amaçlarını,
benimsenen pazarlama karmasını, maliyetleri ve işletmenin örgütsel yapısını içerir.
Fiyatlandırma kararlarını etkileyen dışsal faktörler pazarın yapısını, talebi, rekabeti ve
diğer çevresel elemanları kapsar.
Fiyatlama Süreci
Pazarlama yetkilileri fiyatlarını nasıl belirlerler? “Doğru fiyata ulaşmak işletme çevresinde
finansal olmayan değişkenleri incelemeyi gerektirir. (Şekil 11. 7) altı aşamadan oluşan
fiyatlama sürecini göstermektedir.
Fiyatlama Yaklaşımları
Genel fiyatlama yaklaşımlarını açıklamak.
İşletmenin belirlediği fiyat, herhangi bir talep düzeyinde bir ucunda yüksek kâr
diğer ucunda ise düşük kârın yer aldığı bir eksen üzerindedir. Şekil 11. 8,
fiyatların belirlenmesindeki önemli koşulları özetlemektedir.
Maliyetler fiyatların belirlenmesinde tabanı , tüketici algılamaları ise tavanı
oluşturmaktadır. İşletme iki uç arasında en iyi fiyatı belirlemek için, rakiplerinin
fiyatlarını ve işletme içi ve dışı tüm faktörleri göz önüne almak zorundadır.
Uygulanması en kolay fiyatlandırma yöntemi maliyet artı yöntemidir.
Maliyeti Temel Alan Fiyatlama: En basit fiyatlandırma yöntemi maliyet artı
yöntemidir. Bu yönteme göre fiyat, üretim maliyetlerine standart bir kâr oranının
belirlenmesiyle bulunur. Örnek olarak, inşaat şirketleri yaptıkları binaların
fiyatlarını, toplam proje maliyetine belirli bir oranda kâr ekleyerek bu yönteme
göre tespit ederler.
Aynı şekilde, kimi zaman bazı satıcılar, iş anlaşması yaparken ürünlerinin
fiyatını maliyetlere standart bir kâr oranı ekleyerek belirleyeceklerini ifade
ederler. Maliyet artı yönteminde fiyatların nasıl belirlendiğini aşağıdaki gibi
göstermek mümkündür;
Fiyatların belirlenmesinde standart bir kâr oranı kullanmanın yararlı olup
olmayacağı düşünüldüğünde, bu yöntemin işletmelere kolaylığının dışında pek
bir yarar sağlamadığını söylemek mümkündür. Ancak hala daha pek çok
işletme tarafından bu yöntem kullanılmaktadır.
Diğer bir maliyet yönelimli fiyatlandırma yaklaşımı, başa baş analizi ya da bir
diğer deyişle hedef kârı esas alan fiyatlandırmadır. Bu yöntemde firma başa baş
noktasındaki ya da hedef kârın gerçekleştiği noktadaki fiyatı belirlemeye çalışır.
Hedef fiyatlandırma yöntemi, özellikle otomobillerinin fiyatlarını yatırımlarının
%15 ile %20’si arasında kâra ulaşacak şekilde belirleyen General Motors
tarafından kullanılmaktadır.
Sabit maliyetler, satış hacmine bağlı olmadan 300. 000 TL olarak
gerçekleşmiştir. Toplam maliyetleri elde etmek için, satış hacmiyle birlikte artan
değişken maliyetler sabit maliyetlere eklenir.
Toplam gelir eğrisi sıfırdan başlar ve her satılan birimle yükselir. Toplam gelir
eğrisini eğimi birim fiyatı verir. Ele aldığımız örnekte, toplam gelir ve toplam
maliyet eğrileri 30. 000 birimde kesişmektedir ki, bu başa baş hacmidir. 20TL’lık
satış fiyatında, işletme en az 30. 000 birim satmalıdır.
Bu işletmenin başa baş noktasıdır. Bu noktada, toplam gelir toplam maliyeti
karşılayacak düzeydedir. başa baş noktası aşağıdaki formül yardımıyla
hesaplanabilir;
Eğer işletme hedef kâra ulaşmak istiyorsa her biri 20TL’dan 30. 000 birimden fazla ürün
satmalıdır. Toaster üreticisinin işletmesine 1. 000. 000TL’lık bir yatırım yaptığını ve bu
yatırımdan %20 geri dönüş beklediğini varsayalım. Bu durumda üretici en azından fiyatı
20TL’dan en az 50. 000 birim satmalıdır.
Eğer işletme daha yüksek bir fiyat belirlerse, hedeflediği geri dönüş oranına ulaşması
için ise çok fazla ekmek kızartıcısı satmasına gerek yoktur.
Üretici, farklı fiyatları da göz önüne almak ve başa baş noktasını, potansiyel talebi ve her
bir fiyat düzeyindeki karlılığı tahmin etmelidir. Bu, Çizelge 11. 1′de yer almaktadır.
Çizelge 11. 1, fiyatlar arttığında başa baş noktasının düştüğünü göstermektedir (2.
sütun). Çünkü, fiyatlar arttığında, toaster için talep de düşecektir (3. sütun). Çizelgeye
göre 18TL’lık fiyatta işletme maksimum kâr etmektedir.
Ancak işletmenin belirlediği 200. 000TL’lık hedef kara bu fiyatların hiç birinde
ulaşılamamaktadır. Bu hedef kâr oranına ulaşmak için üretici işletme sabit ya da
değişken maliyetleri düşürme yollarını aramalıdır, böylece başa baş noktası daha düşük
düzeyde gerçekleşir.
Pazarı (Talebi) Temel Alan Fiyatlama: Günümüzde gittikçe artan sayıdaki
işletmeler fiyatlarını belirlerken, alıcıların ürüne ilişkin algılarını temel
almaktadırlar. Pazara dayalı fiyatlandırma için temel kriter olarak, maliyetler
yerine alıcıların değere ilişkin algıları kullanılır.
Pazara dayalı fiyatlandırmada, pazarlamacı fiyatı belirledikten sonra ürünü ve
pazarlama programını oluşturmaz. Bu yöntemde fiyat, diğer pazarlama
değişkenleriyle birlikte ele alınır. Şekil 11. 10, maliyete dayalı fiyatlandırma ile
pazara dayalı fiyatlandırma yöntemini karşılaştırmaktadır.
Pazarı temel alan fiyatlandırma, maliyete dayalı
fiyatlandırmadaki süreci tersine çevirmektedir. İşletme hedef
fiyatlarını, müşterilerin ürünün değerine ilişkin algılarına göre
belirlemektedir.
Hedef değer ve fiyatlar, ürün tasarımını ve hangi maliyetlerin
oluşacağını yönlendiren faktörlerdir. Sonuç olarak fiyatlama,
müşteri ihtiyaçlarının ve değer algılarının analiz edilmesiyle
başlar ve fiyatlar tüketicinin algıladığı değerlerle
karşılaştırılarak belirlenir.
Pazarı temel alan fiyatlandırmayı kullanan işletme, farklı
rekabetçi sunumlar da alıcıların hangi değerleri gözönüne
aldığını belirlemek zorundadır. Bununla birlikte algılanan
değerleri ölçmek güçtür.
Rekabeti Temel Alan Fiyatlama: Tüketiciler, rakiplerin benzer ürünler için
belirledikleri fiyatlarda, ürün değerlerine ilişkin yargılarını temel alırlar.
Burada iki tür rekabete dayalı fiyatlandırma yönteminden bahsetmek
mümkündür;
Fiyat Liderini İzleme: Bu yöntemde işletme, kendi maliyet ya da talebini göz
önünde bulundurmaksızın büyük ölçüde rakiplerin fiyatların temel alarak fiyat
belirlemeye çalışır. Bu yöntemde, küçük firmalar genellikle firma liderlerini
izlemektedirler. Bu işletmeler fiyatlarını, pazar lideri durumundaki işletmelere
göre belirlerler.
Kapalı Zarf Usulü İle Fiyat Verme: Bu yöntem, firmalar çeşitli işler için teklif
verdiklerinde, bir diğer deyişle ihalelere katıldıklarında da kullanılabilir.
Firma, kendi maliyet ya da talebinden ziyade rakiplerin fiyat konusundaki
düşüncelerini temel aldığında kapalı zarf usulü ile fiyat vermeyi kullanır.
Yeni Ürün Fiyatlama Uygulamaları
Fiyatlama yöntemleri, genellikle ürünün yaşam eğrisinde geçirdiği
evrelere göre farklılıklar gösterir. Yeni bir ürün sunmayı planlayan bir
işletmenin karşılaşacağı sorunlardan ilki, ürün konumlandırma
sorunudur.
Piyasaya yeni bir ürün sunan işletmeler, öncelikle ürünü etkili bir
şekilde konumlandırmalı, yani ürün için etkili bir fiyat belirlemelidir. Yeni
bir ürünü ilk defa pazara sunan bir işletmenin kullanabileceği iki
fiyatlama yöntemi vardır. Bunlar, pazarın kaymağını alma ve pazara
nüfuz etme yöntemleridir.
- Pazarın Kaymağını Alma Yöntemi: Yeni bir ürünü geliştirerek pazara
sunan pek çok işletme, pazardan mümkün olduğunca fazla gelir elde
etmek için yüksek bir fiyat belirler. Burada amaç, esnek olmayan
talepten yararlanarak, fiyata karşı duyarsız pazar bölümünü ele
geçirerek pazarın “kaymağını” almaktır
- Pazara Nüfuz Etme Yöntemi: Küçük ama kârlı pazar bölümlerinde,
başlangıçta yüksek bir fiyat belirleyerek pazarın kaymağını alma yöntemi
yerine, bazı işletmeler pazara nüfuz etme stratejisini kullanırlar. Bu işletmeler
pazara hızla ve derinden nüfuz etmek için ilk önce düşük fiyat belirlerler.
Bu işletmelerin amacı, hızlı bir şekilde çok sayıdaki alıcıyı ürüne çekerek, büyük
bir pazar payı kazanmaktır. Yüksek satış hacmi, maliyetlerde indirime neden
olur ki, bu da işletmenin fiyatını alt düzeylerde tutmasını sağlar.
Ürün Karmasına Yönelik Fiyatlandırma Uygulamaları
Bir ürünün fiyatını belirlemeye ilişkin stratejiler, ürün bir ürün karmasının
elemanı olduğunda değişmektedir. Bu durumda firma, tüm ürün karmasının
kârlılığını maksimize edecek fiyatları belirlemek için çaba gösterir.
Ürün karmasına yönelik fiyatlandırma, karmanın kapsamı içinde yer alan her
bir ürünün farklı maliyet ve talebinin olmasından, ayrıca her birinin pazarda
karşılaştığı rekabet yoğunluğunun ayrı olmasından dolayı oldukça güçtür. Ürün
karmasına yönelik fiyatlandırma uygulamalarının bir kısmı şunlardır:
- Ürün Dizisini Fiyatlandırma: İşletmeler tek bir ürün yerine bir ürün dizisi
geliştirme stratejisini benimsemişlerdir. Ürün dizisindeki ürünlerin her biri farklı
özellikler taşımaktadır. Ürün dizisini fiyatlandırmada pazarlama yönetimi, ilk
önce dizinin toplam karlılığını daha sonra da dizide yer alan farklı ürünler
arasında belirlenen toplam hedefe ulaştıracak fiyat ve kâr oranlarını
belirlemelidir
- Aksesuar ya da Zorunlu Olmayan Ürünlerin Fiyatlandırılması: Esas ürünle birlikte
aksesuar ya da zorunlu nitelikte olmayan ürünlerin satışını gerçekleştiren pek çok
işletme, bu fiyatlandırma stratejisini benimsemiştir. Örnek olarak, bir otomobil alıcısı,
otomobilinde CD çalıcısı olan bir radyo ya da otomatik vites isteyebilir. Bu ve benzeri
durumlarda otomobil üreticisi işletmelerin, ana ürün ile böyle ekstra özellikler içeren
ürünlerin fiyatlarını ayrı ayrı belirlemesi gerekir.
- Tamamlayıcı Ürünlerin Fiyatlandırılması: Esas ürünle birlikte kullanılması gereken
ürünleri üreten işletmeler, bu fiyatlandırma stratejisini benimserler. Bu ürünlere örnek
olarak, fotoğraf makinesi filmlerini ya da bilgisayar yazılımlarını vermek mümkündür.
Üreticiler (bilgisayar ya da fotoğraf makinesi üreticileri) genellikle esas ürün için düşük,
ancak tamamlayıcı ürünler için yüksek kâr marjlı fiyat belirlerler.
- Yan Ürünleri Fiyatlama: İşlenmiş metal ürünleri, petrol türevi ve kimyevi ürünler gibi
ürünlerin üretiminde sıklıkla ürüne göre fiyatlandırma uygulanır. Bu stratejinin
kullanılmasıyla üretici işletme, ürünlerin stoklanması ve teslimatını da içeren maliyetleri
kapsayan herhangi bir fiyattan kabul eden pazarı araştıracaktır. Bu uygulama üretici
işletmelerin ana ürünlerin fiyatlarını düşük tutarak rekabet etmelerini kolaylaştırır.
- Ürün Demetini Fiyatlama: Ürün demetini fiyatlandırma stratejisi kullanıldığında üretici
ya da satıcı işletme ürünlerin bir kısmını bir araya getirerek bir kombinasyon oluşturur ve
alıcılarına indirimli fiyattan bir ürün demeti sunar. Tiyatroların ve spor klüplerinin, tek bilet
maliyetinden daha düşük maliyetli sezonluk bilet satmaları bu stratejiye örnek olarak
gösterilebilir. Oteller de odayı, yemekleri ve eğlenceleri bir araya getirerek hazırladıkları
sunum paketleriyle bu stratejiyi sık sık uygularlar.
Fiyat Düzenleme Uygulamaları
İşletmeler, müşterilerde görülen farklılıklara ve durum değişikliklerine
göre genellikle daha önce belirledikleri fiyatlarında zaman içinde
değişiklik yaparlar. Fiyatlarda düzenleme yapılmasına ilişkin
kullanılabilecek stratejilerden bir kısmı aşağıda yer almaktadır.
- Fiyat İndirimleri: Pek çok işletme erken ödeme, satın alma
miktarları veya sezon sonu satın almaları gibi belirli nedenlerden ötürü
müşterilerini bir anlamda ödüllendirme amacıyla fiyatlarını müşteriler
lehine düzenlerler. Bu düzenlemeler miktar ve nakit indirimi olmak
üzere iki türlü yapılabilir.
- Bölümlenmiş Fiyatlama: İşletmeler müşterilerinde, ürünlerde ve
konumlardaki farklılıkları izlemek için fiyatlarında düzenlemelere
giderler. Bölümlenmiş fiyatlandırmada, işletme ürün ya da hizmetini
herhangi bir farklılık görülmeksizin iki ya da daha fazla fiyattan
satabilir. .
- Psikolojik Fiyatlama: Aslında fiyatlar, ürüne ilişkin bazı bilgileri
müşterilere aktarırlar. Örnek olarak, pek çok alıcı için ürünün fiyatı
kaliteyi gösterir. Psikolojik fiyatlandırmada üretici ya da satıcı işletme
fiyatların ekonomik yönünü değil, psikolojik yönünü dikkate alırlar
- Promosyonel Fiyatlama: Promosyonel fiyatlandırma uygulamasında,
işletmeler geçici olarak fiyatlarını liste fiyatların hatta kimi zaman maliyetlerin
altında belirlerler. Promosyonel fiyatlandırma pek çok biçimde gerçekleşir.
Süpermarketler ve departmanlı mağazalar müşterileri mağazalarına çekebilmek
için, bazı ürünlerini düşük fiyatlandırırlar ki, bu ürünlere kayıp liderleri adı verilir.
Üretici ya da satıcı firmalar, belirli sezonlarda daha fazla müşteri çekmek için
özel olay fiyatlandırmasını da kullanırlar (Bayramlar, yılbaşı gibi).
- Coğrafik Fiyatlama: Bir işletme dünyanın ya da ülkenin çeşitli yerlerinde
bulunan müşterilerine, ürünlerini ne kadar fiyatla sunacağını belirlemelidir.
Üretici işletme belirlediği fiyat politikası ile dağıtım kanalında kimin taşıma
maliyetlerini üstleneceğini saptamalıdır.
Coğrafik fiyat politikasının pek çok uygulama biçimi vardır. Üretici, üretim
yerinde taşıma maliyetini üstlenirken mülkiyet alıcıya geçiyorsa bu fiyatlama
şekli üretim yerinde FOB fiyatlamadır.
Ancak satıcı firma alıcılar arasında coğrafik farklılıkları gözönüne almadan
ürünü için tek bir satış fiyatı belirlemişse bu tekdüze teslim fiyatlama; satıcı
işletme tüm pazarda bir bölümleme yaparak her bir pazar bölümünde taşıma
maliyetlerini esas alarak ayrı bir fiyat uyguluyorsa bu bölgesel fiyatlama
stratejisidir.
Uluslararası Fiyatlama: Ürünlerini uluslararası pazarlara sunan işletmeler,
faaliyette bulundukları farklı ülkelerde hangi fiyatları uygulayacaklarına karar
vermelidir. Bazı durumlarda işletmeler dünya çapında bir fiyat belirleyebilir.
Bununla birlikte pek çok işletme yerel pazar koşullarına göre fiyatlarını
düzenlemektedir. Bir ülkede fiyatlarını belirleyen işletmenin fiyatı, ekonomik
koşulları, rekabet durumunu, yasaları, toptancılık ve perakendecilik sisteminin
gelişme düzeyini içeren pek çok faktöre bağlıdır.
1
12. PAZARLAMA KANALLARI VE TUTUNDURMA
Dağıtım
Dağıtım kanallarını tanımlamak.
Ürünlerin, üreticiden alıcıya doğru geçtiği yollara pazarlama kanalları ya da bir
diğer deyişle dağıtım kanalları adı verilir. Ürünler, üretim noktasından itibaren
pek çok değişik yoldan geçerek alıcılarına ulaşır.
Dağıtım kanalı, ürünlerin üreticilerden alıcılara doğru akışını sağlayan bireyler
ya da işletmeler topluluğudur. Dağıtım kanalları, pazarlama yönetimi için
ürünü, doğru zamanda doğru yerde ve uygun miktarda bulunmasını
sağladığından oldukça önemlidir. Ayrıca dağıtım kanalları bu anlamda,
müşteri tatmininin oluşması ve sürdürülmesinde gereklidir.
Dağıtım kanalları gazın ve suyun aktığı boru yollarına benzetilebilir. Ürün ve
hizmetlerin üreticiden aracıya doğru iletilmesini olanaklı hale getirir. Dağıtım
kanalları, ticari ilişkilerin, ürünlerin zilyetlik ve mülkiyetinin üreticiden nihai
tüketiciye geçişinin olanaklı kılınmasında sistemin etkili birimlerinden oluşur.
Bu birimler arasında da çeşitli akışlar mevcuttur. Şekil 12. 1, dağıtım
kanalında gerçekleşmesi olası akışları göstermektedir.
Dağıtım kanalı türlerini belirlemek.
Başlıca iki tür dağıtım kanalından söz etmek mümkündür.
Bazı dağıtım kanallarında üretici ile alıcı arasında herhangi
bir aracı yer almaz. Endirekt ya da dolaylı dağıtım kanalında
ise, bunun tam aksine üretici ile tüketici arasında pazarlama
aracıları yer alır.
Toptancılar ve perakendeciler aracılara örnek verilebilir.
Toptancılar ürünü satın alır ve söz konusu ürünü diğer
toptancılara, perakendecilere ve endüstriyel müşterilere
yeniden satarlar. Pazarlama aracıları ya da kanal üyeleri,
belirli nitelikleri paylaşırlar. Kanalın bütün yapısı içinde her bir
üyenin farklı sorumluluğu vardır.
Dağıtım Kanalı Türleri
Yukarda belirtildiği gibi iki tür dağıtım kanalından söz etmek mümkündür. Kimi
zaman, bir ürün için belirli bir dağıtım kanalı diğerlerinden daha uygun olabildiği
için çok farklı dağıtım kanalı geliştirilebilir.
Farklı dağıtım kanalları, genellikle tüketici ürünler ya da endüstriyel ürünler için
sınıflandırılabilir. Ancak dağıtım kanalları genel olarak Şekil 12. 2′de görüldüğü
gibi iki ayrı kısımda ele alınabilir.
Dağıtım kanalında aracılara gereksinim duyulmasının nedenlerini
açıklamak.
Şekil 12. 3, Tüketim ürünlerinin dağıtımında kullanılan kanal türlerini
göstermektedir. Şekilde yer alan Kanal A’da, ürünlerin üreticiden tüketiciye
doğru hareketi yer almaktadır.
Ürünlerini nihai kullanıcılara kendi üretim noktalarından satan üreticiler
dolaysız pazarlama kanallarını kullanırlar. Kitaplar, kartlar, CD’ler vb.
ürünlerin postalama yoluyla dağıtımı büyük ölçüde bu yöntemle yapılır.
Ürünlerin üreticiden perakendeciye ve ardından da tüketiciye ulaştığı
Kanal B’de, büyük perakendeciler tercih edilir. Kmart, Migros, Continental
ve Sears gibi perakendeciler doğrudan üretici işletmeden ürün satın alırlar.
Perakendecilerin üreticiye sağladıkları en önemli yarar, on binlerce tüketici
ile uğraşma yerine, daha az sayıdaki perakendeci ile ilişki kurarak, onlara
daha büyük hacimlerde ürün yollayarak, dağıtım sorununa çözüm
getirmesidir.
Özellikle tüketim ürünleri için geçerli olan uzun bir dağıtım kanalı olan Kanal
C’de ürünü, üretici işletmeden, ilk önce toptancı aracı, toptancı aracıdan da
perakendeci, ondan da tüketici satın alır. Bu yöntem binlerce perakendeci
yoluyla binlerce tüketiciye ürün satan üretici için oldukça pratik bir yaklaşımdır.
Bir üretici pek çok perakendeci aracı yoluyla pazara ulaşmanın güç olduğunu
düşünebilir. Bu taktirde daha az toptancı ile daha çok perakende satış
noktasına ve tüketiciye ulaşılabilir. Toptancılar, üreticiden büyük miktarlarda
satın alıp, daha küçük hacimlere bölerek veya ayırarak yeniden
perakendecilere satarlar.
Ürünlerin, üreticiden bir komisyoncuya (ya da simsara) ardından toptancıya,
perakendeciye ve tüketiciye doğru hareket ettiği Kanal D, işlenmiş yiyecekler
gibi yoğun dağıtım gerektiren ürünlerin dağıtımında kullanılır.
Komisyoncu ve simsarlar ile üretici temsilcileri uzmanlaşmış aracı acenteleri
olup bunlar, toptancı ve perakendeci müşterilere sattıkları ürünlerin ne
sahibidirler ne de herhangi bir şekilde ürünün mülkiyetini üstlenirler. Bunlar,
üreticinin iş göremediği yöre ve koşullarda belirli bir komisyon karşılığı
belirtilmiş bölgelerde ürünü satarlar.
Endüstriyel ürünlerin dağıtımında en fazla dört kanal seçeneği bulunur (Şekil
12. 4). Tüketici ürünlerinde olduğu gibi, endüstriyel ürün üreticileri birden fazla
kanal düzeyindeki aracılarla çalışabilirler.
Kanal E, endüstriyel ürünler için direkt dağıtım kanalını göstermektedir. Tüketici
ürünlerinin aksine, endüstriyel ürünlerin yarısından fazlası ki, özellikle yüksek
maliyetli parçalar, doğrudan dağıtım kanalı yoluyla satılır. İkinci Endüstriyel
dağıtım kanalı (Kanal F), üretici ile müşteri arasındaki değişimi olanaklı hale
getirmek için kanal yapısı içinde yer alan endüstriyel bir dağıtımcıyı kapsar.
Söz konusu endüstriyel aracılar genellikle üretim araçları, küçük üretim araçları,
bakım onarım araçları gibi standart hale getirilmiş ürünleri satarlar. Endüstriyel
aracılar, ürün arz eden işletmelere pek çok fırsatlar sunarlar. Bu aracı kurumlar,
yerel pazarlarda gereksinim duyulan pazarlama faaliyetlerini nispeten düşük
maliyetlerle yerine getirirler.
Ayrıca söz konusu bu aracı kurumlar, genellikle müşterileriyle kurdukları
yakın ilişkileri sürdürdüklerinden, yerel pazarın ihtiyaçlarından
haberdardırlar ve pazara ilişkin elde ettikleri bilgileri üretici işletmeye
aktarırlar.
Bunların dışında bu aracı kurumlar, kendi pazarlarında gerek duyulan
stok miktarını ellerinde bulundurarak üretici işletmenin sermaye
gereksinimini azaltırlar. Bununla birlikte, endüstriyel ürünlerin dağıtım
kanalında aracı işletmelere yer vermek, kimi zaman üretici işletmelere
bazı dezavantajlar getirir.
Her şeyden önce, aracı işletmeler stoklarında rakip ürünleri de
bulundurduklarından, endüstriyel üretici, kendi ürününü etkin bir şekilde
pazara ulaştırmak için tümüyle bu aracılara bağımlı olmamalıdır.
Buna ek olarak, endüstriyel aracılar, kimi zaman büyük hacimli ya da
özel olanaklara veya ek satış çabalarına gerek duyulan ürünleri stokta
tutmayı sürdürerek, ikame ürünleri pazara sürebilir ve malın stokta kalış
süresini uzatabilir.
Bazı durumlarda da endüstriyel aracı, ürünü satmak ve gereken
hizmetleri yerine getirmek için ihtiyaç duyulan teknik bilgiye sahip
olmayabilir.
Üçüncü endüstriyel kanalda (Kanal G), belirli satış bölgelerinde pek çok üretici
tarafından üretilen tamamlayıcı ürünleri satan ve üretici işletmelerden çabalarının
karşılığı olarak komisyon alan, ancak üretici işletmenin kendi personeli olmayan üretici
temsilcileri yer alır.
Diğer endüstriyel aracılardan farklı olarak, üretici temsilcileri ya da bir diğer deyişle
komisyoncular, ürünün mülkiyetini ve sahipliğini üstlenmezler. Endüstriyel dağıtım
kanalında yer alan aracı kurumun işlevleri aslında, tüketim ürünlerinin dağıtım kanalında
kullanılan komisyoncularla benzerdir.
Dağıtım kanalında üretici temsilcilerine yer vermek üretici işletmeler açısından yararlıdır.
Bu komisyoncular, genellikle dikkate alınabilecek nitelikte ürüne ilişkin teknik bilgiye ve
pazar bilgisine, ayrıca müşteri portföyüne sahiptirler.
Mevsimsel talebi olan ürünlerde bu aracı kurumdan yararlanılabilir, böylece üretici
işletme yılın geri kalan bölümlerinde satış gücü için kaynak ayırmak zorunda kalmaz.
Son olarak Kanal H, hem üretici temsilcilerini hem de üretici ile müşteri arasında yer alan
endüstriyel aracıları içerir. Bu kanal, üretici firma geniş bir coğrafi alana ulaşmak
istediğinde ancak, bunun için yeterli satış gücü ile teknik ve finansal kapasiteye sahip
olmadığında kullanılır. Bu kanal seçeneği, özellikle işletmenin mevcut satış gücünü
genişletmeden yeni pazarlara girmek istediğinde kullanılır.
Farklı hedef pazarlara ulaşmak için, üretici işletme pek çok dağıtım kanalını kullanabilir
ki buradaki her bir kanal seçeneği farklı pazarlama aracılarını içerir. Örnek olarak, bir
üretici hem tüketicilere hem de endüstriyel alıcılara aynı ürünü sunduğunda farklı
dağıtım kanallarını kullanır.
Kim zaman üretici işletme aynı ürünü aynı hedef pazara ulaştırmak için
birden fazla, farklı dağıtım kanalını kullanır ki bu durumda iki yönlü dağıtım
söz konusudur. İki yönlü dağıtım yoluyla firma, pazarının kapsamını
genişletebilir.
Dağıtım Kanalını Oluşturma Kararları
Dağıtım kanalının seçimi ile ilgili kararları sıralamak.
Dağıtım kanalının oluşturulması kararları, işletmelerin amaç ve hedefleri ile
olası kanal alternatiflerinin sağladıkları faydalara bağlıdır. Ayrıca verilecek
kararlar, sadece ne tür aracılar ile çalışılacağını değil, kaç aracı kurumun
dağıtım kanalında yer alacağını ve bunların hangi bölgelerde ve kimler
olacağını de içerir. İşletmenin amaç ve hedefleri yine işletmenin hedef pazarı
göz önüne alınarak belirlendiği için;
- üretilen malların özellikleri (çabuk bozulabilir mallar; sebze ve meyve gibi ya
da fazladan hizmet gerektiren mallar gibi),
- hedef pazarın ne tür kanallar aracılığı ile mallara ulaşmayı tercih ettikleri
(özelliği olan malların prestij veren alım noktalarından alınmak istenmesi gibi. ),
- hedef pazardaki rekabet durumu ve belirli aracıların yalnızca belirli malları
bulundurabilmeleri, (Coca Cola satan bir lokantanın Pepsi Cola’nın dağıtımını
yapmaması gibi),
- işletmenin finansal gücü, diğer hedef pazarları ve mal karması, mevcut kanal
deneyimi ve ilişkileri,
- çevresel faktörler (iklim ve bölgesel koşullar), dağıtım kanalını oluşturmada
etken faktörlerdir.
Perakendeciler Tüketiciye Nasıl Erişecek? Yeni yüzyıl tüketicisinin alışveriş
sürecindeki talepleri, bugünkünden çok farklı olacak “Milenyum tüketicisi”,
uygun fiyat, kalite, mekan ve eğlenceli alışveriş gibi taleplerde bulunacak.
Bu talepler de perakendecileri yeni müşteri tipine ulaşma konusunda önlem
almaya itiyor. Bu konuda yapılan önerileri şöyle sıralamak mümkün:
- Mağazanın öncelikle kendine özgü bir rol tanımlaması yapması
gerekiyor.
- İkinci adımda ise sunacağı markaları rolüne uygun belirlemeli. Doğru
alanları seçmeli
- Kendine özgü ürün çeşidi sunabiliyor olması
- Alış veriş sürecinin yeniden yapılandırılması, yeni koşullara uyum
sağlaması
- Alış veriş deneyiminin yeniden tanımlanması
- Akılcı müşteri ilişkileri ve iletişimi
- Verimlilik unsuru dikkate alınmalı
Dağıtım kanalının seçimi ile ilgili kararlar, işletmeye hangi dağıtım
kanalının getirisinin en fazla olacağının belirlenmesinde önemli rol
oynar. Bu nedenle, alınacak karar, işletmenin en fazla kârı sağlamak
için planladığı üretim miktarını ve fiyatını gerçekleştirecek ve mümkün
olan en az gideri gerektirecek bir dağıtım sistemini sağlayacak yönde
olmalıdır.
Başka bir deyişle dağıtım kanalları, kâr sağlayan faktörlerin en uygun
bir şekilde birleştirilmesini olanaklı hale getirecek biçimde seçilmelidir.
Dağıtım kanalını etkileyen faktörleri bütünleşik bir yaklaşım içinde
aşağıdaki gibi ele almak mümkündür.
Dağıtım Politikaları
Üretici işletme, dağıtım kanalı seçenekleri arasından tercih ettiği dağıtım
kanalını belirledikten sonra, her bir düzeydeki aracı sayısına bir diğer deyişle
dağıtım kanalı yoğunluğuna karar vermelidir.
İşletme, kimi zaman belirli bir alanda sınırlı sayıda aracıdan yararlanırken
diğer bir alanda aracı yoğunluğunu artırabilir. Genel olarak üç dağıtım
politikasından söz etmek mümkündür.
- Yaygın (Yoğun) Dağıtım: Üç ayrı biçimde gerçekleşebilir: (I) İstenen tüm
pazar alanında malın dağıtımın sağlamak. Bu tür yoğun dağıtımda, yerel,
yöresel ulusal ve uluslar arası dağıtım söz konusu olur. (II) Tüketicilerin malı
satın almaya istekli oldukları tüm pazarlama işletmelerinde malı satışa
sunmak.
Sözgelişi, mal yalnızca bakkal dükkanlarında satılacaksa pazardaki tüm
bakkallar ele geçirilir. (III) Türüne bakılmaksızın kullanılacak işletmelerin
sayısı bellidir. Örnek olarak, cikletin birbirinden ayrı bir çok pazarlama
işletmesinde satılması gibi.
- Sınırlı veya Tekelci Dağıtım: Bu dağıtım politikasında, belirli bir bölgede tek bir
perakendecinin ya da toptancının üretici firmanın ürününü satması öngörülmektedir.
Sınırlı dağıtım politikasında, üretici ile belirli bir toptancı veya perakendeci arasında,
çeşitli sorumluluklar yükleyen bir sözleşme vardır.
Buna göre, üretici işletme, söz konusu dağıtım bölgesinde bir dağıtımcı kullanabilir.
Ancak, kimi durumlarda dağıtımcı sayısı belirli koşullar altında arttırılabilir. Bu durumda
yapılan sözleşme, birkaç dağıtımcıya belirli bir bölgede ortak dağıtım yapmaları yönünde
de olabilir.
Ürüne karşı marka bağımlılığının olduğu durumlarda alıcılar ürünü bulmak için ek çaba
harcayabilirler, yetkili dağıtıcı da bu ürünün alıcıya ulaştırılması için ek çaba gösterebilir.
Kimi zaman yetkili aracı, ürünü satmak için bazı özel araçlara gerek duyabilir.
Bu durumda ise üretici ile anlaşma yoluna giderek söz konusu bölgede tek yetkili satıcı
konumu elde edilebilir. Kimi zaman bazı üretici işletmeler, aracılarla yazılı sözleşme
yapmaktan kaçınabilirler. Bunun esas nedeni, pazarda daha esnek davranma isteğidir.
- Seçimli dağıtım: İki uç olan yoğun ve sınırlı dağıtım arasında yer alır. Az sayıda
aracının kullanılması söz konusudur. Bu tür dağıtımda, tekelci dağıtıma göre daha çok
aracı kullanılabilir. Ürün özel hizmetleri gerektirdiğinde bu yöntem uygulanır.
Alıcılar malı arayacaklarından, üretici tüm satış çabasını üstlenmez. Ürünü her aracı
kurumda satışa sunmak malın saygınlığını zedeleyebilir. Kadın ve erkek giysileri,
mobilya, buzdolabı vb. malların pazarlanması, seçimli dağıtımı zorunlu kılar. Bu yöntem,
üreticiye, yoğun dağıtıma göre, daha çok denetim, daha az maliyet ve yeterli pazar
kapsamı sağlar.
Fiziksel Dağıtım
Fiziksel dağıtım en geniş anlamda, ham madde ve ürünlerin
hareketlerinden, taşıma ve dağıtım sistemlerinin geliştirilmesinden,
işletme yönetiminin sorumlu olduğu alan olarak tanımlanır.
Başka bir tanıma göre fiziksel dağıtım, üretilmiş mamullerin
tüketiciye etkin bir şekilde ulaştırılması ile ilgili tüm faaliyetlerin
yerine getirilmesi ve bazı durumlarda da, ham maddelerin arz
kaynağından kullanım noktasına kadar olan hareketini sağlamaktır.
Bu faaliyetler, taşımayı, depolamayı, materyal yönetimini,
paketlemeyi, stok kontrolünü, fabrika ve depo kuruluş yerinin
seçimini, siparişlerin yerine getirilmesini, pazarın belirlenmesini ve
tüketiciye yapılan hizmetleri kapsar. Bu tanım genellikle kabul
edilmekle birlikte, tanımda yönetimle ilgili iki nokta belirtilmemiştir.
İlki, dağıtımda büyük bir rol oynayan iletişim fonksiyonudur. Fiziksel
dağıtım sisteminin iyi bir şekilde işleyebilmesi için, dağıtımla ilgili
haberlerin zamanında ve doğru olarak toplanması ve yayılması
gerekir.
İkincisi, aynı mamullerin fiziksel dağıtımında işbirliği yapan işletmelerin ilgili
faaliyetlerine gereken önemi vermemesidir. Oysa pek çok dağıtım sistemi,
dağıtım sürecini yerine getirebilmek için birden fazla işletmenin kaynaklarını
kullanırlar.
Fiziksel dağıtım, işletmenin pazar ihtiyaçlarını karşılarken dağıtım ve taşıma
masraflarını en aza indirecek işletme kapasitesi ve depo tesislerinin
düzenlenmesi ile ilgilidir. Kuruluş yerleri arasında bağ kuran bir taşıma
işlevidir.
Bu nedenle fiziksel dağıtım, işletmelerin sayısını ve kuruluş yerlerinin
seçimini, depoların coğrafi dağılımını, büyüklüklerini, sayılarını ve
kullanılacak taşıma şekillerinin seçimini de kapsar. Burada amaç, işletmenin
kısa ve uzun dönemde kârını arttırmaktır. Fiziksel dağıtım süreci bir siparişin
alınmasından sonra başlamaktadır.
Sipariş alındıktan sonra sipariş yapılan ürün ve gönderileceği pazar,
dağıtım şeklinin belirlenmesi için yeniden gözden geçirilmelidir. Büyük bir
pazarda, pazar payını genişletmek için rekabet eden işletme, tüketici
ihtiyacını en iyi şekilde karşılayacak tatminkar bir ürün üretmek ve ürünü
istenilen yerde ve istenilen zamanda bulunduracak bir dağıtım sistemi
kurmak zorundadır.
Fiziksel dağıtım sistemlerinin, pazarlama politikasının
çalışmasında ve biçimlendirilmesinde önemli ve kontrol edici etkisi
vardır. Bu nedenle, pazarlama yönetiminin fiziksel dağıtım
sisteminin biçimlendirilmesi ve çalışması için önemli sorumluluğu
vardır.
Pazarlama ile fiziksel dağıtım fonksiyonları arasındaki
etkileşim neden önemlidir.
Artan rekabetle birlikte, işletmeler için artık sadece fiyat ya da ürün
kalitesi bir rekabet aracı olmaktan çıkmıştır. Bu unsurların yanı
sıra, fiziksel dağıtım da önemli rekabet aracı durumuna gelmiş ve
bu aracı iyi kullanan işletmeler için üstünlük nedeni olmuştur.
“Fiziksel Dağıtım Globalleşiyor” parçasında belirtildiği gibi fiziksel
dağıtım için son yıllardaki en büyük fırsat yeni Avrupa’dır. Avrupa
Birliği’ne üye ülkeler arasında ticaretin ve ilgili mevzuatın
liberalleşmesi büyümesi hızlandıracak ve Japonya’yı zorlayacaktır.
TUTUNDURMA
Tutundurma kavramını tanımlamak.
Bir malın ya da bir dizi malın değişimini kolaylaştırmak ve sağlamak için,
dağıtım ve fiyatla ilgili eylemler yapıldıktan sonra sıra tutundurma faaliyetlerine
gelir. Tutundurma, tüketicilerin satın alma kararlarını etkilemek amacı ile onları
bilgilendirmeyi ve ikna etmeyi amaçlayan eylemlerdir.
İşletmenin, tutundurma faaliyetlerini yerine getirmesiyle; doğru malın, doğru
biçimde fiyatlanarak, doğru yerlerde satışa sunulduğu alıcılara bildirilir.
Tutundurma faaliyetleri, toplumun geleneklerine, göreneklerine ve kültür
yapısına uygun olmalıdır. Teknoloji, tutundurma faaliyetlerine yardımcı olduğu
gibi, sınırlayıcı bir faktör olarak da karşımıza çıkabilir. Ulaştırma ve basın-yayın
araçlarındaki gelişmeler, yazı ve resim baskılarındaki gelişmeler, çabaları
kolaylaştırır ve daha etkili kılar.
Tutundurma faaliyetleri iletişim süreci ile yakından ilgilidir. Pazarlama iletişimi
süreci ise satma ve satın alma eylemleri ile yakından ilgili mesajların, bir mesaj
göndericiden bir mesaj alıcıya iletilmesi olarak tanımlanabilir. Şekil 12. 5
yardımı ile tutundurma faaliyetleri ile bütünleştirilen pazarlama iletişimi sürecini
açıklamak mümkündür.
Şekil 12. 5′ten gördüğümüz gibi, pazarlama iletişim sürecinde bir tüketiciye aynı
anda pek çok mesaj iletilir. Etkin bir iletişim süreci sağlayabilmesi için, tüketiciye
ulaştırılan mesajlar;
- sunulan ürünler konusunda bilgi vermeli,
- sunulan ürünlerin rakip ürünlerden farklı yönlerini ortaya çıkarmalı,
- ürünlerin tüketici nezdindeki değerini arttırmalı,
- satışları düzenlemeli,
- talebi arttırmalıdır.
Tutundurma karmasının kapsamında yer alan faaliyetleri ve işlevleri
açıklamak.
Pazarlama iletişimi sürecinin etkinliğini arttırmak için tutundurma karmasına
yeterli önem verilmelidir. Tutundurma karmasının bileşenlerini şöyle sıralamak
mümkündür:
- Kişisel satış
- Reklam
- Halkla ilişkiler
- Tanıtım
- Satış geliştirme
Kişisel Satış
Alıcı ile işletmenin bir elemanın birebir ve çoğunlukla yüz yüze yaptıkları iletişim
sürecidir. Satış personeli belirli bir bölgede, bir ekip halinde satış yapabilir ya da
telefonla veya tezgahta satış söz konusu olabilir.
İletilmesi istenen mesajları bilgilendirici, ikna edici ve hatırlatıcı bir şekilde
verebilir.Kişisel satış en eski satış çabası türüdür; değişim olayının ilk ortaya
çıktığından beri uygulanmaktadır.
Kişisel satışın başlıca üstünlükleri şunlardır:
- İki ya da daha çok kişi arasında yüz yüze, ivedi ve doğrudan ilişki kurulur. İki
taraf birbirinin özelliklerini, ihtiyaçlarını ve isteklerini yakından izleyip, esnek
biçimde davranabilir.
- Satış ilişkisi yanında arkadaşlık ilişkileri de gelişebilir; dolayısıyla, olumlu bir
satış ortamı yaratılır.
- Alıcı, satış görevlisinin çabası karşısında satın alma zorunluluğu duyabilir.
- Satış görevlisi gerekli bilgileri kolaylıkla toplayabilir.
Bu yönleriyle kişisel satış, basılı reklamları okumaktan ve TV reklamlarını
izlemekten daha etkindir. Ama, mala ve alıcıya bağlı olarak daha pahalı
olabilir. Sözgelişi, bir satıcının aylığından ya da ücretinden ayrı olarak, tek bir
alıcı ile görüşmek için yapacağı ulaştırma giderleri 1 TL. de olabilir, 100 TL.
de olabilir.
Kişisel satışta, kuşkusuz, en çok kullanılan iletişim biçimi konuşma ve
yazmadır. Ayrıca iletişim, el, kol, baş, el sıkma, vb. vücut dili denilen
hareketlerimizle de sağlanır.
Reklam
Hedeflenen alıcı kitlesini bilgilendirmek ve ikna etmek için, mesaj vericinin
çeşitli medya araçları ile ve bu araçlara gereken bedeli ödeyerek, istediği
iletiyi iletmesine reklam adı verilir. Genelde reklam, kitle iletişim araçları ve
medya ortamları ile hedef dinleyici kitlesine verilmek istenen mesajı iletir.
Kurumsal reklam: Örgütsel imajın, düşüncelerin ve politik konuların
sunumudur.
Ürün reklamı: Ürünlerin kullanımına, özelliklerine ve yararlarına ilişkin
yapılan reklamdır.
Öncü reklam: Potansiyel müşterilere ürün hakkında bilgi vererek, belirli bir
ürün markasından ziyade bir ürün grubu için talep yaratmaya yönelik
reklamdır.
Rekabetçi reklam: Rakip ürünlere göre işletme ürünün belirli özellik ve
üstünlüklerini gösteren reklamdır.
Hatırlatıcı reklam: Bilinen bir ürünün kullanımına, özelliklerine ve yararlarına
ilişkin olarak, tüketicilerin ürünü hatırlamaları için tekrarlanan reklamdır.
Reklam, medya adı altında bilinen gazete ve dergilerden basılı mesajlar
yayımlama; radyo ve TV ile mesajlar yayımlama; tüketicilere mektupla basılı
yazılar gönderme, vb. çabalardan oluşur.
Reklam ile kişisel satış arasındaki temel ayrılık; reklamda, reklamı sunan bir
kişinin söz konusu olmamasıdır. Özellikle kitle iletişim araçları ve medya
sektörü geliştikten sonra reklam çok önem kazanmıştır. Reklamın başlıca
üstünlükleri şunlardır:
- Kamuya açık bir iletişim aracıdır. Bu yapısıyla reklam, mala bir tür yasallık
kazandırır. Alıcıların satın alma güdüleri işletme tarafından izlenebilir,
kavranabilir.
- Yaygın bir araçtır. Mesaj tekrar edilebilir. Rakiplerin mesajları da algılanıp
karşılaştırma yapılabilir.
- Basım, ses ve renk sanatı kullanılarak işletme ve mallar çekici duruma
sokulabilir.
Reklam, açık, yaygın ve anlamlı bir çabadır; ama, kişisel satışın zorlayıcılığına
sahip değildir. Reklamı izleyenler, dikkat etmek ya da karşılık vermek
zorunluluğu duymazlar. Reklam, tek yönlüdür, karşılıklı konuşma yoktur; bu
nedenle, daha güçlü ve daha az esnektir.
Halkla İlişkiler
Bir kurumun, malları ve hizmetleri ve genellikle de kurum hakkında
topluma iletiler sunulmasına halkla ilişkiler adı verilir.
Tanıtım
Bir mal, hizmet, yer, fikir, kişi, ya da kurum hakkında herhangi bir
bedel ödemeksizin yayınlanan haberlere tanıtım adı verilir.
Satış Geliştirme
Kişisel satış ve reklamın dışında kalan çabalardır. Satış geliştirme,
tüketicileri satın almaya özendirmek ve aracıların işlevlerini daha
etkin kılmak için yapılan her türlü çabadır. Vitrin düzenleme,
sergileme, gösteri, kupon yayınlama, yarışma düzenleme vb.
Fiyat indirimi, satışçılara prim verme gibi çabalar da öteki satış
çabaları arasında sayılabilir. Bu tür çabalar satış promosyonları
diye bilinir. Söz konusu satış çabalarının başlıca üstünlüğü şudur:
Bu çabalarla, tüketicilerin dikkatleri belirli mallara çekilir.
Tüketiciye özel bir satış durumunu elde etmek olanağına sahip olduğu, bu
olanağı bir daha ele geçiremeyeceği söylenir. Ancak, bu tür çabalar, malını
satmak için işletmenin çok hevesli olduğu havasını yaratabilir. Çok sık ve
dikkatsizce kullanılırsa, malın niteliğine ve fiyatına ilişkin kuşkular uyandırabilir.
Basın ve yayın araçlarında bir işletme ya da bir mal haber olarak kamuya
sunulduğunda da bir tür satış çabasından söz edilebilir. Yayın aracı kendi
isteğiyle izleyicilerine haberi ulaştırır. İşletmenin kendi dışında oluşan bu
reklam, işletmenin satışlarını olumlu yönde etkileyebilir.
Bu tür reklama tüketiciler daha çok inanırlar. Ayrıca satıcılardan ve
reklamlardan kaçanlara ulaşmak için etkin bir çabadır. Tutundurma karmasının
bileşenlerine ait karşılaştırma Çizelge
Tutundurma karmasının hazırlanmasını ve tutundurma yönteminin
seçimini betimlemek.
Tutundurma Karmasının Hazırlanması
İşletmeler amaçlarına ulaşmak için, yukarıda belirtilen öğelerin en uygun bir
karışımını oluşturup mesajlarını hedef gruplarına aktarmak zorundadırlar. Bu
karmayı oluşturmada önemli olan faktörler; pazarın yapısı, ürünün özellikleri,
ürünün yaşam eğrisinde bulunduğu aşama, ürünün fiyatı, eldeki finansal
olanaklardır.
- Pazarın yapısı: Çok geniş pazara, satış elemanları ile ulaşmanın ekonomik
olmadığı ya da imkansız olduğu durumlarda kitle iletişim araçları kullanılır.
Hedeflenen alıcıların yapısı da dikkate alınması gereken faktördür. Çünkü,
endüstriyel alıcılara kişisel satışla ulaşmak en iyi sonucu verir.
- Malın özellikleri: Etkin bir karma belirlemede, ikinci önemli faktör ürünün
özellikleridir. Yüksek düzeyde standartlaştırılmış ürünler, istek ve ihtiyaçlara
göre üretilen mallardan farklı olarak tutundurulur. Ürünler standartlaştırıldıkça
reklam ve kitle iletişim araçları etkili olurken, ürünler alıcıların özel istek ve
ihtiyaçlarına göre üretiliyorsa bu taktirde kişisel satış çabaları, tutundurma
karması içinde daha fazla olmalıdır.
- Malın yaşam eğrisinde bulunduğu aşama: Ürünlerin içinde bulundukları
yaşam eğrisi de tutundurma kararlarında etkilidir. Pazara yeni sunulan bir ürün
için yoğun bir kişisel satış ve reklam çabası gerekli olur. Bu aşama içinde ürün
konusunda pazara bilgi verilir, ürünün faydaları alıcılara aktarılır. Ürün yaşam
eğrisinin gelişme ve olgunluk dönemlerinde ise, reklam göreceli olarak önemini
kaybedip yerini kişisel satışa ve satış arttırıcı çabalara bırakır.
- Ürünün fiyatı: Tutundurma kararlarında önemli olan bir başka faktör de
ürünün fiyatıdır. Düşük fiyatlı ürünlerin satışı için reklam en çok başvurulan
yöntem iken, ürünün birim fiyatı arttıkça kişisel satış yapma gereği de artar.
Tutundurma Yönteminin Seçimi
İşletme ve işletmenin pazarlama karmasına karşı hedef pazar birimlerinin
davranışları olumlu olsa bile, zaman zaman tüketiciye yönelik hatırlatma
çabalarında bulunulmalıdır. Tüketicilere, geçmişte duydukları doygunluklar
hatırlatılarak, rakip firmalara kaymaları önlenmelidir.
Gerçekte tutundurma faaliyetleriyle uzun süreli bir amaca ulaşılmak istenir.
Tüketicileri etkileyerek malları -ya da hizmetleri, düşünceleri- benimsemeleri
sağlanmaya çalışılır.
Yeni pazara sürülen bir mal, belirli aşamalardan geçilerek benimsenir. Mal
benimseme süreci şu aşamalardan oluşur:
a. Haberdar olma
b. İlgi duyma
c. Değerleme
d. Deneme
e. Benimseme
Birinci aşamada, umulan tüketiciler malın var olduğundan haberdar olurlar.
Ancak, malla ilgili bilgiler yeterli değildir. Kendiliklerinden daha çok bilgi elde
etmeye de pek çalışmazlar. Eğer, yönlendirilirler ya da isteklendirilirlerse, ikinci
aşamaya geçerler, mala ilgi duyarlar.
Malın özellikleri, kullanılış yeri ve biçimi, üstün ve sakıncalı yönleri, fiyatı, satış
yeri, vb. konularda bilgi toplarlar. Üçüncü aşamada, malın belirli bir ihtiyaçlarına
ve isteklerine uygun olup olmadığına ilişkin bir değerleme yaparlar.
Eğer bu konuda olumlu bir sonuca ulaşırlarsa, malı denemek isterler. Bu
nedenle de malı denemek için satın alırlar. Eğer mal çok pahalı ise ya da
malı bulamazlarsa, satın alıp deneyemeyecekleri için benimseme de
gerçekleşmez. Parasız örnek dağıtarak tüketicilerin malı denemeleri
sağlanabilir ya da tüketici malı başkasından ödünç alarak deneyebilir.
Deneme olumlu geçerse, mal benimsenir.
Malı benimseme sürecine giren bir tüketicinin, sonuçta malı kesinlikle
benimseyeceği sanılmamalıdır. Herhangi bir aşamada mal reddedilebilir.
Hatta mal, benimsendikten sonra da geçici ya da sürekli olarak
reddedilebilir.
Bilgi verilerek ve inandırılarak, umulan tüketicilerin davranışları etkilenir
ve malı benimsemeleri sağlanır. Sonra da tüketicilerin maldan duydukları
doygunluk hatırlatılarak, benimseme kararları kendilerine sanki
onaylattırılır.
Tüketiciler, malı benimseme sürecinin çeşitli aşamalarında, farklı bilgi
kaynaklarına (yöntemlerine) farklı biçimde tepki gösterirler. Kitle iletişim
yöntemleri, çok sayıda umulan tüketiciyi birinci aşamaya sokmak için etkili
olur.
Tüketim mallarını üretenler, yeni malları pazara sürdüklerinde, genellikle yoğun
reklam kampanyaları düzenlerler. Bunu, hedef pazarın büyükçe bir
bölümündeki umulan tüketicileri hızla maldan haberdar etmek için yaparlar.
İlgi duyma aşamasında, bilgi arayan tüketicilere ulaşmak için yine kitle iletişimi
etkili olur. Değerleme aşamasında ise tüketiciler kişisel kaynaklardan -arkadaş,
tanıdık, kurum, vb. – bilgi ele geçirmeye çalışırlar.
Deneme aşamasında ise alıcılar, satış görevlilerinden malın özellikleri ve
kullanılışına ilişkin bilgiler ele geçirmek isterler. Bu aşamada da arkadaş ve
tanıdıklar önemli bilgi kaynaklarıdır. Benimsenme aşamasına girildiğinde, satış
görevlileriyle kişisel iletişim ve reklam yoluyla kitle iletişimi gerekir.
Malı benimseme süreci kavramının yanı sıra, bir de hareket yönlü (action
oriented, AIDA) model söz konusudur. Bu modele göre, satış çabalarının
başlıca şu görevleri vardır:
- Dikkat çekme
- İlgi yaratma
- İstek uyandırma
- Hareket sağlama
Benimseme süreci ile AIDA görevleri birbiriyle ilişkilendirilebilir. Tüketicilerin
mala dikkatlerini çekecek biçimde satış çabası yapıldığında, tüketiciler maldan
haberdar olurlar.
Tutundurma, mala ilgi yaratacak biçimde yapılırsa, tüketiciler mala ilgi duyarlar.
Satış çabaları mala karşı tüketicilerde istek yaratacak biçimde yapılırsa,
değerleme aşamasında etkili olur.
Tüketici malı denemek üzere harekete getirildiğinde, malı dener ve satın alma
kararı oluşur, mal benimsenir. Tüketicilere, verdikleri kararı onaylatmak ve
sürekli olarak hareketli kılmak için, satış çabaları da sürekli olmalıdır.
Bilgi verme, inandırma ve anımsatma, temel amaca-davranışı etkilemeyeulaştıran alt amaçlardır. Ayrıca, satış çabası yönteminin seçiminde ve satış
çabalarının planlanmasında, malı benimseme süreci de göz önüne alınmalıdır.
Bir işletme yeni bir malı pazara sürdüğünde, tüketiciler aynı anda benimseme
sürecine girmezler. Bu nedenle, satış çabaları yapılırken ya da bir kampanya
düzenlenirken, belirli bir hedef tüketici grubunun, benimseme sürecinin hangi
aşamasında olduğu bilinmeli ve ondan sonra mesaj geliştirilmelidir. İlgi duyma
aşamasındaki tüketiciler ile deneme aşamasındakiler farklı bilgilere ihtiyaç
duyarlar.
KAMPANYA” KAVRAMI
Kampanya, belirli bir amaca ulaşmak için ve bir konu ya da düşünce
çevresinde oluşturulan, planlanmış ve düzenleştirilmiş bir dizi satış
çabasıdır. Reklam kampanyası, hedef kitleye yönelik bir dizi reklamın
yaratılması ve sunulmasıdır.
Kampanya, genellikle reklamla ilgilendirilen bir kavram ise de gerçekte
tüm satış çabalarıyla ilgilidir. Bir işletme, coğrafi yönden, yerel, bölgesel ya
da ulusal kampanyalar yapabilir. Kampanya, tüketicilere, toptancılara ve
perakendecilere yöneltilebilir. Malın yaşam süreci göz önüne alınarak
kampanyanın türü belirlenir.
Kampanyanın başarılı olması için tüm çabalar birleştirilmelidir. Reklam
programı, bir dizi birbirine bağlı, iyi zamanlanmış ve titizlikle yerleştirilmiş
reklamlardan oluşur. Kişisel satış çabaları, reklamlarda belirlenen malın
özelliklerini açıklama ve gösterme biçiminde, reklam programıyla
ilişkilendirilir.
Mevsimlik kampanyalarda, satıcıların alıcılara uğrama zamanlaması
yapılır. Reklam kampanyası açıldıktan sonra, satıcılara, kampanyanın
reklamla ilgili olan kesimine ilişkin tüm bilgiler verilmelidir. Reklamlarda
işlenen konu (tema), kullanılan reklam araçları, kullanılan resimler
açıklanmalıdır. Satıcılar, bu bilgileri toptancılara ve perakendecilere
aktarmalıdırlar; böylece, aracıların kampanyaya etkin biçimde katılmaları
sağlanmış olur.
13. ÜRETİM SİSTEMLERİ VE YÖNETİMİ
ÜRETİM KAVRAMI
Üretim kavramını tanımlamak.
Üretim, ürünlerin ve hizmetlerin yapılmasıyla ilgili bir kavramdır. Ürünler,
genellikle, tüketicilerin gereksinmelerini, yerine getirildiği sırada karşılayan
somut (fiziksel) varlıklar biçiminde görünürken; hizmetler, yalnızca yapılırken
tüketicinin gereksinmesini karşılayan soyut çabalar olarak bilinir.
Üretimin amacı, insan gereksinmelerini, bir dizi ürün ve hizmetle doyuma
ulaştırarak, onları, ekonomik anlamda mutlu etmektir. Bu bağlamda, ürünlerin
çeşitli üretim kaynaklarıyla yapılması, depolanması, taşınması, satılması gibi
eylemlerin tümü, insan gereksinmelerinin karşılanmasına yönelik olduğu için,
üretim sayılır.
Başka bir deyişle, ham ve yardımcı maddelerin fiziksel değişikliği sonunda
yaratılan fayda ürün kavramıyla; depolama, taşıma, satma ve satış sonrası
eylemler sonunda yaratılan fayda ise mala dayalı hizmet kavramıyla belirtilir.
Teknik kökenliler, ham ve yardımcı maddeleri, işletme malzemelerini, yarı
mamulleri ve parçaları, kullanılabilir ürüne dönüştürme çabalarını üretim olarak
tanımlarlar. İşletme kökenliler ise üretimi fayda yaratma olarak tanımlama
eğilimindedirler.
Üretim tanımında hangi yaklaşım benimsenirse benimsensin, yapılan işlem,
işletmelerin çevrelerinden aldıkları bir dizi girdiyi, belirli bir süreçten geçirerek,
tüketicilerin gereksinmelerini karşılayan mal ve hizmete (çıktı) dönüştürme
Bu açıdan bakıldığında, üretim çıktısı (mal veya hizmet) ile üretim girdisi
(kaynaklar) arasında, şu biçimde bir işlevsel ilişki vardır:
Yukarıdaki eşitliğe göre, üretim süreci çıktısı adı verilen mal ve hizmetler, üretim
kaynakları ya da üretim faktörleri adı verilen üretim süreci girdisinin işlevidir.
Üretim terimi, yalnızca fiziksel mal üretimini değil, aynı zamanda hizmet
üretimini de içeren geniş bir kavramdır.
Bilindiği gibi, mal kavramı içine, otomobil, giysi, ev, gıda, mobilya, yol, gemi,
kitap, televizyon, uçak, baraj, resim, heykel, ilaç gibi ürünler girer. Hizmet
kavramı ise; avukat, öğretmen, berber, garson, pilot, aşçı, polis gibi unvanları
taşıyan insanların yerine getirdiği işlevlere verilen addır.
Mallar, genellikle somut varlıklar, hizmetler, tüketicinin ihtiyaçlarını karşılayan ve
depolanamayan soyut üretim çabaları olarak bilinir.
Endüstri işletmelerinde üretim; taşınan, depolanan, satın alınan, satılan, bakım
onarımı yapılan soyut varlıkların ortaya çıkarılmasını ifade eder. Bu tür üretim,
imalat dönüşüm sürecinde hammaddelerin şeklinin değiştirilmesi ya da imalat
montaj sistemlerinde parçaların birleştirilmesi ile gerçekleştirilir.
Büyük endüstri işletmeleri, örneğin; otomobil fabrikaları, bazı parçaları kendileri
yapar, bazı parçaları yan sanayiden satın alır, daha sonra da tüm parçaların
montajını yaparak otomobili üretir. Çizelge 13. 1′ de, endüstri işletmelerinde
üretilen iki ürün, başlıca üretim kavramları açısından birbiriyle karşılaştırılmıştır.
Hizmet Üretimi, işletme ile tüketici arasında dolaysız ilişki kurmayı sağlayan
sosyal bir eylemdir. Hizmet işletmelerindeki üretim, imalat işletmelerindeki
üretimden oldukça farklıdır. Hizmetler, üretilirken tüketilir.Dolayısıyla, hizmetlerin
kalitesini ölçmek, malların kalitesini ölçmekten daha zordur.
Mal üretimi, genellikle, sermaye yoğunken, hizmet üretimi (emek) yoğundur.
Ancak, son teknolojik gelişmeler, bazı hizmet işletmelerinde, emek
yoğunluğunu azaltmıştır. Örnek; olarak bankalarda otomatik vezneler, tıpta
yapay zeka ve uzman sistemler, hizmette emeğin yerini almaya başlamıştır.
Endüstri işletmelerinde stok kontrolü ağırlık taşırken, hizmet işletmelerinde
kuyruk sorunlarının çözümü önem kazanır. Hizmet işletmelerinin girdileri de
genellikle, endüstri işletmelerinin girdilerine benzer.
Buna karşın, hizmet işletmelerinin çıktıları, somut değil soyuttur. Dolayısıyla,
hizmet işletmelerinde, işgörenlerin teknik özelliklerinden çok, davranışsal
yönleriyle ilgilenilir.
Bu amaçla, iş görenlerin tüketicilere davranışları ve tüketicilerin hizmetten
memnuniyeti, etkili bir geribildirimle izlenmelidir. Mal ve hizmetlerin en belirgin
ayırıcı özelliklerini, Çizelge 13. 2′de görebiliriz.
Buraya kadar yapılan açıklamaları özetlemek gerekirse; üretimin amacı, insan
gereksinmelerini doyuma ulaştırmaktır. Dolayısıyla, mal ve hizmetlerin
üretilmesi, depolanması, taşınması ve satılması da, insan gereksinmelerini
karşılamaya yönelik olduğu için üretim kavramı içine girer.
Aslında, dar anlamdaki üretim kavramı ile yalnızca bir şekil faydası yaratılmış
olur. Bunun yanında, üretilen malların bol bulundukları zamanlarda depolanarak
kıt bulundukları zamanlarda pazara çıkarılmasıyla bir zaman faydası yaratılmış
olur. Benzer şekilde, malların bol bulundukları yerlerden az bulundukları yerlere
taşınmasıyla da bir yer faydası yaratılır.
Mal ve hizmetlerin ihtiyaç sahiplerine satılmasıyla, bir mülkiyet faydası
yaratılmış olur. Malların insan gereksinmelerini karşılama özelliğine fayda adı
verildiğine göre; şekil, zaman, yer ve mülkiyet faydası yaratan üretim,
depolama, taşıma ve satma çabalarının tümü birden üretim kavramı içine girer.
Üretim nasıl tanımlanırsa tanımlansın, yapılan işlem, işletmelerin çevrelerinden
aldıkları birtakım girdileri, belirli bir süreçten geçirerek, tüketicilerin
gereksinmelerini karşılayan ürünlere dönüştürme çabasıdır. Her işletme mal
veya hizmet ya da her ikisini birden üretmek için kurulur. Dolayısıyla, üretim
işlevi, tüm işletmelerin kalbi durumundadır.
Mal veya hizmet üretim süreçleri, işletmelerin içinde bulunduğu koşullara
göre farklılık gösterir mi?
Stoksuz üretim sistemi örneğinde, yurt dışında yüksek öğrenim gören gençlerin,
Türkiye koşullarını gelişmiş ülkeler koşulları gibi görme eğiliminde oldukları
sonucuna varıyoruz. Gelişmiş ülkelerde başarıyla uygulanan ve olumlu
sonuçlar veren yol, yöntem ve sistemlerin, aynı koşulları taşımayan diğer
ülkelerde kolay kolay uygulanmayacağı, kısmen uygulansa bile eski sistemleri
aratacak kadar olumsuz sonuçlar verdiğini kabul etmek zorundayız.
ÜRETİM SİSTEMİ
Üretim sistemlerinin aşamalarını açıklamak.
Üretim eylemlerinin sistem yaklaşımıyla analizi, bu eylemlerin
anlaşılmasını kolaylaştırır. Aslında, işletmedeki tüm alt birimlerin ve
eylemlerin sistem yaklaşımıyla ele alınması, amaçların açıklığa
kavuşmasını, bu amaçlara ulaştıracak araçların ve araçlar arasındaki
ilişkilerin belirlenmesini kolaylaştırır.
İşletmedeki diğer bütün işlevler, üretim ve pazarlamaya destek
sağlamak amacına yöneliktir. Ancak, işletmedeki her işlevin belirli bir
sistem içinde işlevini yerine getirmesi gerekir. Konuya bu açıdan
bakıldığında, belirli amaçları gerçekleştirmek için bir araya getirilmiş
insanların, nesnelerin ve işlemlerin, belirli bir çevre içinde işlev görmesi
koşulu vardır.
Tüm öğeleriyle birlikte değerlendirildiğinde, söz konusu bu çevreye,
sistem adı verilir. Şekil 13. 1, üretim sistemi içinde yer alan unsurları
simgelemektedir. Üretim sisteminin yeterli ve etkili biçimde yönetilmesi
ve işletilmesi, birinci derecede, işletmenin üretim yönetiminin
sorumluluğu altındadır.
Üretim sisteminin temel öğeleri; girdiler, dönüşüm süreci, çıktılar ve geribildirimdir. Bu
temel öğelere kısaca değinmekte yarar vardır.
Girdiler
Üretim sürecinde kullanılan girdi türleri, oldukça karmaşık bir görünüm sergiler. Şekil 13.
1′den de izlenebileceği gibi, başta işletmeye tahsis edilen sermaye olmak üzere, bu
sermayenin yatırıldığı hammaddeler, yardımcı maddeler, işletme malzemeleri, makineler,
çeşitli donanımlar, binalar, arazi, know-how gibi maddi ve gayri maddi haklar girdileri
oluşturur.
Daha sonra, üretim yapabilmek için gerekli olan işgücü ve her çeşit bilgi de üretim girdisi
olarak nitelendirilir. Ayrıca, üretim için gerekli olan standart bir zamana da ihtiyaç vardır.
Üretim faktörleri pazarından sağlanan ve genel muhasebe tarafından kaydı tutulan her
türlü üretim faktörünü, işletmenin girdileri olarak düşünebiliriz.
Bilindiği gibi genel muhasebe, dışardan bir bedel karşılığı işletmeye giren değerler için
borç kaydı yapar ve bunları işletme varlıkları içine dahil eder. İşletmeler, girdi sağlarken,
dış çevredeki satıcıları, rakipleri, uluslararası ekonomik ilişkileri, tüketici istek ve arzularını,
devlet düzenlemelerini, teknolojik ve ekonomik koşulları göz önünde bulundurmak
durumundadır.
Dönüşüm Süreci
Üretim sisteminin dönüşüm sürecinde, üretim kaynakları, mal veya hizmete dönüştürülür.
Başka bir deyişle, dönüşüm sürecinde katma değer yaratılır. Aslında, katma değer
yaratmanın sayısız yol ve yöntemleri vardır. Burada yalnızca dördü üzerinde durulacaktır.
- Biçim değişikliği yaparak katma değer yaratma
Genellikle dönüşüm sürecinde, hammadde ve yardımcı maddeler, birtakım kimyasal ve
fiziksel değişime tabi tutularak, tüketicilerin talep ettikleri biçime dönüştürülür. Kesme,
tornalama, bükme, yapıştırma, montaj ve benzeri işlemler yoluyla, biçim değişikliği
meydana getirerek, girdiler katma değere dönüştürülür.
Kısaca belirtmek gerekirse, hammaddeler, yardımcı maddeler ve işletme malzemeleri, dönüşüm sürecinde
biçim değiştirerek, ilk değerlerinden daha fazla bir değerde mal veya hizmet biçimine gelmiş olur.
- Taşıma yoluyla katma değer yaratma
Dönüşüm sürecinde katma değer yaratmanın ikinci yolu, taşımadır. Herhangi bir varlık, ilk bulunduğu
yerden başka bir yere taşınırsa değeri artar. Örneğin, çiçek ve güllerin evimize getirilmesi ya da çöplerin
evimizden alınması, narenciye ürünlerinin yetiştikleri yerlerden tüketim yerlerine getirilmesi ve benzeri
taşımalar da bir katma değer oluşturur.
- Depolama yoluyla katma değer yaratma
Belirli bir mal, belirli bir süre, doğal çevre koşullarında saklanabilirse, değeri artar. Örnek olarak, yaz
ürünlerinin depolanarak, kışın pazara sürülmeleri daha yüksek bir değerle satılmalarını sağlar ya da birkaç
gün bir motelde kalırsak, motelde bir katma değer yaratılmış olur.
- Değişim yoluyla değer yaratma
Bir varlık, onun bütün öğelerini iyice anlayıp beğendiğimiz zaman, önceki duruma oranla daha değerli
duruma gelir. Aynı şekilde, satın almayı düşündüğümüz bir varlığın bir de garantisi olduğunda, değeri daha
da artmış olur. Kısacası, mal ve hizmetleri para ile değiştirirken uygulanan değişim çabaları, o varlığa daha
fazla bir değer kazandırır.
Görüldüğü gibi, herhangi bir varlığa çok değişik yollardan değer kazandırmak mümkündür. Bir mal veya
hizmet, belirli bir yerde, belirli bir zamanda, belirli bir biçimde ya da belirli bir olumlu izlenimde, daha değerli
duruma getirilebilir. Bütün bu değişikliklerin planlanması, uygulanması ve denetlenmesi, dönüşüm sürecinde
yapılır.
Çıktılar
Üretim sisteminden, somut olarak, mal veya hizmet biçiminde başlıca iki çıktı elde edilir. Şekil
13. 1′de yer alan diğer çıktılar, mal veya hizmetin miktarına, kalitesine, maliyetine ve üretim
zamanına ilişkin soyut bilgilerdir.
Bu belgelendirilmiş ya da bilgi kütüklerine (formlarına) yazılmış verilerle, çıktı biçimindeki mal ve
hizmetler hakkında bütünleştirilmiş bilgi sahibi olunur. Dolayısıyla, kalite, miktar, zaman ve
maliyet biçiminde gösterilen bilgileri, mal ve hizmetlerin tamamlayıcısı olarak görmek gerekir.
Aslında, mallar ile hizmetler arasına kesin bir sınır konulamaz. Örnek olarak, bir diş doktoru,
hem mal hem de hizmeti birlikte üretir durumda olabilir. Aynı biçimde, bir dayanıklı tüketim malı
satın alırken, aynı zamanda, taşıma, depolama, satış sonrası hizmetleri de satın almış oluruz.
Bu nedenle, dönüşüm süreciyle ilgili her türlü üretim yönetimi ilke ve uygulamaları, hem mallar
hem de hizmetler için geçerlidir. Birinin üretiminde edinilen deneyim, diğerinin üretiminde de
yararlı olur.
Geribildirim
Üretim sisteminin diğer bir temel öğesi, geribildirimdir. Üretim planlamasında ve üretim
sürecinde bir hata olabilir. Geribildirim, bu hatayı yakalayıp yöneticilere bildirir. Yöneticiler de,
güncel koşullara göre, gerekli düzeltici önlemleri alarak, sistemi sürekli olarak geliştirici
eylemlerde bulunur.
İşletme gibi açık sistemlerde geribildirimli güncelleştirme, çok iyi planlanmış bir yönetim bilgi
sistemine dayanır. Çağdaş bilgisayar desteğinde işleyen yönetim bilgi sistemi, belirli sınırlar
dışına taşan hataları anında yakalayarak, yöneticileri uyarır.
Yöneticiler, bu uyarı karşısında harekete geçerek, gerekli düzeltici eylemlerde bulunurlar.
Düzeltici eylemler; girdilere ilişkin, dönüşüm sürecine ilişkin, çıktılara ilişkin ya da her üçüne de
ilişkin olabilir.
Ü
ÜRETİM SİSTEMİ TÜRLERİ
Başlıca üretim sistemi türlerini sıralamak.
Geleneksel olarak, başlıca üç temel üretim sisteminin olduğu kabul edilir. Bunlar; tek üretim sistemi,
parti üretimi sistemi ve akıcı üretim sistemidir. Bu geleneksel üretim sistemlerine çağımızın hızlı
değişen koşullarının zorlamasıyla yeni üretim sistemleri de eklenmektedir.
Çağımızın her alandaki hızlı değişimi daha esnek üretim sistemleri geliştirmeyi zorlamış, bunun
sonucu olarak da yeni bazı üretim türleri tasarlanmıştır. Bunların en önemlilerinden biri grup
teknolojisi, diğeri de sıfır stoklu üretim (JIT) dir. İşletmecilik yaşamında sık sık adı duyulan başlıca
üretim sistemlerini, şu şekilde sıralamak mümkündür:
- Tek (jop = proje) Üretim Sistemi
- Parti (batch) Üretimi Sistemi
- Akıcı (flow) Üretim Sistemi
- Sipariş (jobbing) Üretimi Sistemi
- Sürekli (continuous) Üretim Sistemi
- Kitle (mass) Üretim Sistemi
- Grup Teknolojisi Sistemi
- Sıfır Stoklu Üretim (JIT) Sistemi
Sıralanan bu üretim sistemlerinden herhangi birinin seçimi, herşeyden önce, örgütsel sistemi ve
donanım (equipment) yerleşimini etkiler. Başka bir deyişle, hangi üretim türüne göre üretim
yapılacaksa, o üretim türüne uygun bir örgütleme ve yerleşim düzeni gerekir.
Kullanılacak üretim türü (yöntemi) seçilmeden önce, her birinin özellikleri, her türün veya sistemin
hangi ayırt edici özellikler taşıdığı ve hangi koşullarda daha iyi sonuçlar verdiği incelenip karara
bağlanmalıdır. Aşağıda, söz konusu üretim sistemlerinin en belirgin özelliklerinin kısaca
belirtilmesiyle yetinilecektir.
Tek (Proje) Üretim Sistemi
Üretim sistemlerinin belirgin özelliklerini sıralamak.
Proje, yerinde iş, yerinde üretim gibi adlar da verilen tek üretim sistemi, bir kişinin veya bir üretim
grubunun, yalnızca bir tek üretim biriminin tamamını, aynı yerde üretmesidir. Köprü yapma, fabrika
kurma, baraj inşa etme, gemi imalatı ve benzerleri, bu tür üretimin en yaygın örnekleridir.
Bu üretim yönteminde, üretilecek mamul hareket etmez. Bütün üretim girdileri, üretilecek birimin etrafında
toplanır. Tek üretimde kullanılacak üretim teknolojisi, üretilecek birimin karmaşıklığı oranında değişiklik
gösterir.
Bazı üretim konuları için basit teknolojiler kullanmak yeterli olabilirken, bazı üretim konuları için çok
yüksek teknolojiler gerekebilir. Örnek olarak, bir akarsu üzerine basit bir teknoloji ile köprü inşa
edilebilirken, İstanbul Boğazı üzerine inşa edilecek üçüncü bir köprü için, çok yüksek bir teknolojiye
ihtiyaç duyulur.
Uygulamada, tek üretim yerine, genellikle proje kavramı kullanılır. Tek üretim projelerinin
gerçekleştirilmesindeki en önemli özellikleri, birkaç nokta etrafında toplamak mümkündür:
- Yalın bir örgütlenmeye gidilir.
- Çok yönlü uzmanlığa sahip işgörenlerden yararlanılır.
- Basit araç-gereç ve donanımdan yararlanılır.
- Üretim kısa sürede gerçekleştirilir.
Karmaşık büyük projelerin gerçekleştirilebilmesi için, çok uzun ve kapsamlı araştırma ve planlama
çalışmaları yapılır. Bu çalışmalara, genellikle fizibilite (yapılabilirlik) adı verilir. Tek üretim sistemi,
genellikle büyük projeler için geçerlidir.
Bu üretimi sipariş eden kişi ve kurumlarda üretimin en ince noktalarını ve koşullarını ayrıntılı olarak yazı
altına alan şartnameler hazırlanır. Daha sonra ihale açılarak, bu projeye talip olanlardan fiyat teklifleri
alınır.
Üretici
Üretici işletmeler, şartnamelerin gereklerini yerine getirebilmek için ve ihaleyi kazanabilmek için,
ihaleye girmeden önce, uzun planlama ve araştırma çabalarında bulunurlar. Maliyeti yüksek tek
üretim projeleri ihalesine, genellikle tek bir üretici işletme değil, birkaç girişimin oluşturduğu bir
konsorsiyum girer.
Proje planlamasında ve kontrolünde Gantt, CPM ve PERT gibi ileri programlama yöntemlerinden
yararlanılır. Bu yöntemlerle, projenin hangi üretim faaliyetlerinden oluştuğu, faaliyetlerin ne kadar
sürede tamamlanabileceği, hangi faaliyetlerin hangi faaliyetlerden önce veya sonra yapılması
gerektiği, projenin en erken, normal veya en geç ne kadar sürede ve maliyetle tamamlanacağı,
projedeki hangi üretim faaliyetlerinin kritik olduğu ve benzeri konular, karara bağlanır. Projenin
açıkça tanımlanmış amacına uygun bir örgütlenmeye (genellikle matris örgütlenme), teknoloji
kullanımına ve proje ekibi oluşturmaya gidilir.
Parti Üretimi Sistemi
“Parti üretimi sistemi” terimi yerine bazen “Seri üretim sistemi” ya da “dizi üretim sistemi” terimleri
de kullanılır. Belirli bir mamul türünden bir parti veya bir seri üretim yapıldıktan sonra, üretim
programı değiştirilerek, başka bir mamul türünden başka bir partinin üretimine geçilir.
Örnek olarak üretim, önce 2 cm. lik cıvata üretecek biçimde programlanır. Bu seriden 7 000 birim
üretildikten sonra, 3 cm. lik yeni bir partinin üretim programına geçilir. Aynı şekilde, hazır giyim
üretiminde, 38 beden, 39 beden, 40 beden gibi ölçülere göre parti parti üretim yapılır. Transformatör
üretiminde, elektronik mamuller üretiminde ve benzeri üretimlerde, bu üretim türü gözlemlenir.
Parti üretiminde, üretilecek her parti için ayrı bir üretim planlaması ve programlaması yapma
zorunluluğu vardır. Başka bir deyişle, her parti üretim için, yeniden hammadde akışı, zamanlama ve
benzeri değişkenlerin planlanıp programlanması gerekir.
İşletmenin üretim planlama ve kontrol bölümünün etkili çalışması oranında üretim verimliliği artar. Tersi
durumda, çeşitli organizasyon güçlükleri, zaman kaybı gibi olumsuzluklarla karşılaşılır.
Parti üretiminde dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri de, işlevsel (fonksiyonel) yerleşimdir. Bu
yerleşimde, üretim birimlerinin birbirlerine göre konumları, canlı ve cansız varlıkların hareketleri toplamını
minimum düzeye indirecek biçimde olmalıdır.
Örnek olarak, eğer mamul, 8 ayrı üretim biriminden, ayrı ayrı üretim süreçlerinden geçerek meydana geliyorsa,
söz konusu üretim birimleri 8 (40 320) değişik biçimde konumlandırılabilir.
Ayrıca, yarı mamul, işlem gördüğü bir atölyeye birkaç kere gelip işlem görmek durumundaysa, karmaşıklık
daha da artar. Zaman, enerji, işçilik ve benzeri tasarrufları sağlamak için, üretim birimlerinin veya atölyelerin
birbirlerine göre konumları, gecikmeleri ve kayıp zamanları minimum düzeye indirecek biçimde planlanmalıdır.
İşlevsel yerleşim düzeni planlanırken, başlıca su noktalara önem vermek gerekir:
-İş akışını ve iş önceliklerini kısa bir zamanda değiştirebilecek bir esneklikte olmalıdır.
- Araç, gereç ve donanımdan yararlanma düzeyini yükseltmelidir.
- Çalışanların uzmanlıklarını, tek bir süreç üzerinde yoğunlaştırabilecek biçimde olmalıdır.
- Aynı veya benzer işlevleri yapan tüm çalışanların gözetimini, etkili bir biçimde gerçekleştirecek yapıda
olmalıdır.
- Herhangi bir işlemin durması durumunda, üretimi aksatmayacak bir biçimde olmalıdır.
Bütün bu açıklamalardan sonra, parti üretiminin başlıca özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
- Çeşitli organizasyon güçlükleri yaratır.
- Aşırı uzmanlaşmış işgörenler gerektirir.
- Fabrika olanaklarından yararlanma olasılığı yüksektir.
- Birim zamanda üretim miktarı, diğer üretim türlerine oranla biraz daha azdır.
Akıcı (Flow) Üretim Sistemi
Yukarıda da değinildiği gibi, parti üretiminde, değişik işlemlerin yapıldığı atölyeler veya üretim birimleri vardır. Bu
birimlerde, gerekli araç-gereçler toplanmıştır. Uzman işgörenler, söz konusu araç gereci kullanarak, belirli işlemleri
yerine getirir ve yarı mamulü, bir sonra gelen atölyeye veya işlem merkezine geçirirler.
Başka bir deyişle, parti üretiminde, hammaddeler ve yarı mamul, bir işlem merkezinden diğerine, oradan tekrar
önceki işlem merkezine veya bir başka işlem merkezine doğru gider gelir ve sonunda bitirme veya montaj işlem
merkezinde mamul tamamlanmış olur. Akıcı üretim sisteminde ise, bütün üretim araç gereci ve makineleri,
baştan sona kadar, bir üretim hattı etrafına ya da kayan şerit etrafına yerleştirilmiştir.
Üretim hattının başında hammadde, sisteme girer, ilk işlem merkezine yeni hammadde gelmiş ve işlem görmeye
başlamış olur. Böylece, üretim hattı veya belirli raylar üzerinde kayan şerit, belirli aralıklarla durup hareket ettikçe,
mamul de oluşmaya başlar ve hattın sonunda, örneğin, her 45 dakikada bir mamul sistemden mamul deposuna
yerleştirilmiş olur.
Akıcı üretimde, tüm sistemin, en ince ayrıntılarına kadar dengelenmesi gerekir. Herhangi bir işlem merkezindeki
bir dakikalık bir gecikme, bütün işlem merkezlerini birer dakika geciktirir.
Örnek olarak, görevi her 5 dakikada bir somun sıkmak olan bir işgören, bu görevini 5 dakika içinde
tamamlayamazsa, bütün üretim sisteminin dengesini bozmuş olur. Dolayısıyla, akıcı üretim sisteminde, üretim
hattı bir bütün olarak göz önünde bulundurulmalı ve hattın herhangi bir noktasındaki bir duraksamaya veya
aksaklığa yer verilmemelidir.
Akıcı üretim hattını planlamada, iki büyük sorun vardır:
- Eş zamanlama
- Kaynak kullanımını arttırma
Uygulamada, akıcı üretim hattını planlarken, birbirleriyle ilişkili başlıca iki problemin çözümlenmesine
çalışılır. Bunlar:
- Aynı zamana tesadüf eden kayıpları minimize etmek. Başka bir deyişle, sistemin değişik işlem
birimlerinde yer alan işgörenlerin, işlemlerini, kendilerine verilen standart zamanda yapmalarını
sağlamak. Eğer, bu standart zamanlar iyi saptanmamışsa, bazı birimlerdeki işgörenler hızlı çalışmak
durumunda kalırken, bazıları da yavaş hareket etmek durumunda kalabilirler.
- Kaynak kullanımını maksimize etmek. Başka bir deyişle, üretim kaynaklarını etkili bir şekilde
kullanarak, en kısa zamanda en çok üretimi gerçekleştirecek bir montaj hattını dengelemek. Üretim
hattını dengeleme konusunda, çeşitli sezgisel ve mantıksal yöntemler geliştirilmiştir.
Özellikle, bilgisayara dayalı simülasyon (taklit ya da benzetme) uygulamaları bu konuda çok olumlu
sonuçlar vermektedir. İyi planlamak ve dengelemek koşuluyla akıcı üretim, malzeme akımını
hızlandırır. Çok yönlü uzman işgören ihtiyacını azaltır ve belirli zamandaki üretim miktarını arttırır.
Ancak, akıcı üretim sisteminin kendisinden beklenen yararları sağlayabilmesi için, aşağıda sıralanan
koşulların gerçekleşmesi gerekir:
- Büyük dalgalanmalar göstermeyen istikrarlı bir pazar talebi
- Standart mamul
- Gecikmesiz standart hammadde ve malzeme sağlama olanağı
- Üretim aşamalarının bir üretim hattı etrafında optimal dengelenmesi
- Üretim işlemlerinin iyi tanımlanmış olması
- Çalışmaların kalite standartlarına uygun olarak yapılması
- Sisteme uygun fabrika, makine, araç-gereç ve donanımın sağlanması
- Bakım-onarımın sistemi aksatmayacak biçimde planlanıp yapılması
- Üretim aşamalarındaki gözetim, muayene ve kalite kontrollerinin gereği gibi yapılması.
Sipariş Üretimi Sistemi
Sipariş üretimi, müşterilerin tanımladığı tasarım ve ölçülere göre yapılan özel bir üretimdir. Bu sistemde,
stok yapılmaz. Müşteri ne istediyse ve ne kadar istediyse, o kadar üretim yapılır. Sipariş üretimine özgü
herhangi bir üretim türü veya üretim yöntemi yoktur.
Üretim süreci veya üretim aşamaları, müşterinin isteklerine göre her seferinde yeniden planlanıp uygulamaya
konulur. Bazı durumlarda, müşterinin arzuladığı estetik veya sanat yönlü tasarımlar da göz önünde
bulundurulur.
Bu üretim sisteminde, siparişi veren ile siparişi alanın herhangi bir iletişim hatası yapmaması gerekir.
Genellikle, üretim teslim edilirken, çeşitli iletişim engellerinin neden olduğu tartışmalar ortaya çıkmakta,
bazen bu yüzden yargı yoluna bile gidilmektedir.
Bu tür anlaşmazlıkların önlenmesi için, sipariş alınırken, isteklerin yazıya dökülmesi ve sipariş veren
tarafından imzalanması gerekir. Sipariş üretim sisteminde, üretimin maliyeti, “Sipariş Maliyeti Sistemi”yle
bulunur.
Sürekli Üretim Sistemi
Günde 24 saat, haftada 7 gün ve yılda 365 gün devam eden üretime, sürekli üretim adı verilir. Bu üretimin,
akıcı üretim sistemiyle yapılacağı açıktır. Sürekli üretim sistemleri, çok büyük hacimli üretimi
gerçekleştiren, bütünüyle sermaye yoğun yatırımlardır.
Petrol rafinerileri, demir-çelik fabrikaları, kağıt fabrikaları, şişe ve cam fabrikaları ve benzerleri, sürekli
üretimin örnekleridir. Sürekli üretimde, işin gereğinden dolayı, ocakların, fırınların veya kazanların devamlı
olarak çalıştırılması gerekir.
Üretim, şu veya bu nedenden bir süre duracak olursa, 2000-4000 derece sıcaklıktaki fırınların ateşe dayanıklı
tuğlaları genleşme nedeniyle parçalanır ve bunların yenilenmesi olağanüstü giderlere ve üretim
duraklamalarına neden olur.
Kitle (Yığın) Üretim Sistemi
Kitle üretimi, tek üretim, parti üretimi veya akıcı üretim türlerinden herhangi biriyle yapılan çok büyük ölçekli
üretime verilen bir addır. Çok büyük hacimli kitle üretimi, genellikle, dolaysız işçilik maliyetini azaltıcı bir rol
oynar.
Gerçekten de üretim olanaklarına ve hizmet işlevlerine yapılan büyük masraflar, birim dolaylı maliyetleri
arttırmaksızın verimliliği arttırıcı bir rol oynayacaktır. Başka bir deyişle, Ekonomi Kuramında incelenen
büyüklüğün sağladığı yararlar kavramı, ancak, kitle üretimiyle gerçekleştirilir.
Kıvamlı (optimal) bir büyüklüğe ulaşan işletmelerin ortalama üretim maliyetleri, bu büyüklüğe ulaşamayan
işletmelere oranla çok daha düşük düzeyde kalır ve büyük rekabet üstünlükleri sağlar.
Kitle üretimine geçilebilmesi için, pazarın çok büyük olması ya da en iyisi, uluslararası pazarlara girilmiş olması
gerekir. Talebin azaldığı dönemlerde stoka çalışılması, çoğaldığı dönemlerde de hem stoktan hem de
üretimden satış yapılması gerekir.
Günümüzde, ulusal ve uluslararası pazarlamanın gelişmesi, çeşitli, market, süpermarket, büyük mağaza ve
benzeri pazarlama birimlerinin giderek artması, kitle üretiminin önemini artırmıştır. Çağdaş pazarlarda, çeşitli
marka ve ambalajlar içinde tüketicinin beğenisine sunulan birçok mamul, kitle üretimiyle üretilmektedir.
Şişe suları, çeşitli kolalı içkiler, deterjanlar, bisküviler, televizyonlar, makarnalar ve giderek et mamulleri ve
benzerleri, kitle üretim çeşitlerinin küçük birer örnekleridir.
Grup Teknolojisi Üretim Sistemi
Grup teknolojisi terimi, bir üretim türünden daha çok, çağdaş bir üretim yaklaşımını veya anlayışını
simgeler. Bu kavram, ilk defa, uluslararası bir seminerde, Belgrad’lı bir profesör olan V. B. Solaja
tarafından ortaya atılmıştır.
Soloja’ya göre, “üretim alanındaki birçok problem birbirinin benzeri olduğu için, bunlar kendi aralarında
gruplandırılarak her grubun bir tek kıvamlı çözümü bulunabilir ve böylece zaman ve çaba tasarrufu
sağlanabilir. ” Dolayısıyla üretimde böyle bir yaklaşıma da, grup teknolojisi adı verilebilir. Aslında, grup
teknolojisi yaklaşımı, farklılıkları değil, tam tersine, öncelikle benzerlikleri araştırır.
Sistemdeki benzer parçalar, belirli çemberler içinde toplanır ve aynı çemberler içinde bir araya
getirilmiş makine ve işgören grupları tarafından üretilir. Üretim veya kalite çemberleri oluşturmaktaki
temel amaç; zaman, çaba ve malzeme tasarrufu sağlayarak üretim verimliliğini ve kalitesini artırmaktır.
Grup, çember veya hücre terimleriyle simgelenen özel üretim birimleri oluştururken, başlıca şu
tanımların bilinmesi gerekir:
- Takım veya üretim çemberleri: Grupta özel veya genel olarak çalışan belirli bir işgören takımını
içerir.
- Mamuller: Üretim çemberlerinde, belirli bir işgören grubu, belirli benzerlikler taşıyan mamul
parçalarını üretir. Üretilen parçalar, bin montaj bölümünde bir araya getirilerek, örneğin, bir makine
atölyesindeki makinenin önemli bir parçasını oluşturacak duruma getirilirler. Değişik çemberlerden
gelen parçaların montajı sonunda da amaçlanan esas mamul ortaya konmuş olur.
- Üretim Olanakları: Üretim çemberlerindeki işgören gruplarına, yalnızca kendilerinin kullanabileceği
gerekli makine, araç, gereç ve donanımlar verilir.
- Grup Yerleşimi: Her türlü üretim olanakları, grup için ayrılan bir alanda, grubun hep bir arada çalışabileceği
bir düzene göre yerleştirilir.
- Amaç: Gruptaki işgörenlerin tümü, aynı ortak mamul çıktısı amacını, birlikte paylaşırlar. Söz konusu çıktı
hedefi veya sipariş listesi, gruba, her üretim döneminin başlangıcında, dönemin sonunda tamamlanacak
biçimde verilir.
- Bağımsızlık: Gruplar, mümkün olduğu ölçüde, birbirinden bağımsız olmalıdır. Gruplar, eğer isterlerse, bir
dönemdeki çalışma hızlarını değiştirebilme özgürlüğüne sahiptirler. Gruplar gerekli malzemeleri aldıktan sonra
başarıları, diğer üretim gruplarının hizmetlerine bağlı olmamalıdır.
- Grup Büyüklüğü: Gruplar, belirli bir işgören sayısıyla sınırlıdır. Genelde, grupların 6-15 işgörenden oluşması
önerilir. Ancak, bazı durumlarda, teknolojik nedenlerden dolayı, 35 kişilik geniş gruplara da rastlandığı görülür.
Felsefesine uygun olarak oluşturulup yönetilmek koşuluyla, grup teknolojisinin başlıca yararlarını şu şekilde
sıralamak mümkündür:
- Birim üretime hazırlık süresini kısaltır.
- İşgörenlerin işlerini öğrenmelerini hızlandırarak, makine kullanım sürelerini azaltır.
- İş basitleştirme ve iş standartlaştırmadan kaynaklanan işgücü etkinliğini arttırır.
- Makinelerin etkili kullanımını sağlar.
- Taşıma mesafelerini kısaltarak zaman tasarrufu sağlar.
- Malzeme ve yarı mamul stoklama masraflarını ve stoklama alanı ihtiyacını azaltır.
- Üretim planlamasını kolaylaştırır.
- Tüm üretim sürecinde büyük zaman tasarrufları sağlar.
- Yönetimi kolaylaştırır.
- Sosyal ilişkileri kolaylaştırır ve geliştirir.
Sıfır Stoklu Üretim (JIT) Sistemi
Stoksuz Üretim Sistemini açıklamak.
Japonlar, rekabet üstünlüğü sağlama amacıyla, işletmeciliğe birçok yeni
yaklaşımlar getirmişlerdir. Bu yaklaşımların en önemlilerinden biri de, “Sıfır Stokla
Çalışma/Just-InTime” sistemidir. Sıfır stokla çalışma kavramı, ilk defa, 1970′li
yılların ortasında Toyota Motor Company tarafından uygulamaya konulduğu için
bazı kaynaklarda, “Sıfır Stokla Çalışma” kavramı, “Toyota Sistemi” olarak da ifade
edilmektedir.
Sıfır stokla çalışma sistemi, herşeyden önce, bir israfı önleme felsefesinin ifadesidir.
Bu felsefe genel rekabet koşulları içinde, işletme verimliliğini ve kaliteyi arttırma
düşüncesine dayanır. Ancak, sıfır stokla çalışma sistemine ilişkin sayısal verilerin
uygulanabileceği bir model yoktur.
Bunun yerine, daha çok tanımsal nitelikli bir düşünce sistemi, ortaya konulmaya
çalışılmıştır. Aşağıda, sıfır stokla çalışma veya aynı anlama gelmek üzere stoksuz
çalışma üretim sistemi ana çizgileriyle belirtilmeye çalışılacaktır.
Stoksuz üretim sisteminin özellikleri: Bu üretim sisteminin geliştirilme nedenini
anlamak için Japonların ekonomik ve sosyal koşullarına bakmakta yarar vardır.
Bilindiği gibi Japonya, ekonomik kaynakları son derecede sınırlı, buna karşılık
nüfusu çok fazla olan bir ülkedir.
Dolayısıyla Japonların, ekonomik kaynakları, zamanı, işgücünü ve özellikle de
toprağı kullanırken, başka ülkelere oranla daha dikkatli olmaları gerekir. Başka bir
deyişle, Japon işletmeciliğinde temel hedefin, israfla mücadele olduğu söylenebilir.
Sıfır stokla çalışma yaklaşımı, Japonların söz konusu felsefelerinden kaynaklanan
bir çağdaş uygulamadır.
Sıfır stokla çalışma sistemi üç temel ilkeye dayanır:
- Tüm alanlarda ve oluşumlarda israfın minimizasyonu
- Mevcut süreç ve sistemlerin devamlı olarak daha iyi ve ileriye götürülmesi
- Tüm çalışanların katılımını sağlayarak, karşılıklı saygı ve eşit davranışa
dayalı bir oto kontrol sisteminin sürdürülmesi
Gerçekten de Japon üretim sistemlerinde, hammadde, malzeme, yer ve
işçilik israfından sürekli olarak kaçınıldığı görülür. Bu tür potansiyel israfa yol
açacak sorunları belirlemeye ve ortadan kaldırmaya özen gösterilir.
Mevcut süreç ve sistemler; verimliliği arttırmak, geliri çoğaltmak ve israfı
daha da azaltmak için sürekli bir iyileştirmeye, geliştirmeye ve
uyumlaştırmaya tabi tutulur. Tüm çalışanlara eşit işlem yapılarak, işletme
statüleri minimize edilerek ve katılım sağlanarak, personelin birbirlerine karşı
saygı ve sevgilerinin korunmasına çalışılır.
ÜRETİMDE JAPON MUCİZESİ
1970 li yıllarda, İtalya, uluslararası düzeyde bir kumaş alımı ihalesi açar.
En düşük fiyatı veren kuruluş, ihaleyi kazanacaktır. İhaleye, birçok
ülkeden, birçok şirket katılır. Bir Japon şirketi, diğer şirketlerin, bu arada bir
İngiliz şirketinin teklif ettiği fiyatın yarısını teklif ederek, ihaleyi, büyük bir
farkla kazanır.
Japon şirketi ihaleyi kazanınca, Japonya’daki iş merkezine telefon eder: –
“İhaleyi kazandık. Dokuma gemimiz İtalya’ya doğru yola çıksın. ” Yola
çıkacak olan gemi, bir kumaş fabrikası biçiminde donatılmıştır. İçinde,
dokuma tezgahları, dokuma malzemeleri ve dokuma işçileri vardır.
Gemi, Japonya’dan İtalya’ya geldiğinde üretim tamamlanmış ve ürün
başarıyla ilgililere teslim edilmiştir. Bu mucize üretim yaklaşımı, stoksuz
üretim sistemi felsefesi ve verimliliğe sınır çizilmemesi, Japonları,
dünyanın en gelişmiş ülkeleri arasına sokmuştur.
Sıfır stokla çalışma adını, malzeme çıktılarını ne önce ne sonra, tam ihtiyaç
duyulduğu anda yapılması düşüncesinden alır. Bu nedenle, yabancı dildeki
“Just-InTime” sözcüklerinin baş harflerinden oluşan “JIT” terimi ile ifade edilir.
Hammadde dahil tüm malzeme ihtiyacının tam ihtiyaç duyulduğu anda temin
edilmesi; bir taraftan, sürece girmek için depolarda atıl olarak bekleyecek
pahalı malzeme israfını, diğer taraftan da malzemenin geç temin edilmesi
nedeniyle pahalı üretim kaynaklarının boş bekleme israfını önlemiş olur.
Sıfır stokla çalışma yaklaşımı sonuçta; ıskarta, kusurlu üretim, yer israfı,
fazla stok bulundurma, atıl kapasite ve benzeri israfların ortadan kalkmasını
sağlar.
Sıfır stokla çalışma düşüncesi, bütün işletme faaliyetlerine uygulanabilir. Bu
anlamda, sıfır stokla çalışma; stok birikimini önleyerek, taşıma uzaklıklarını
azaltarak, ıskartaları ve kusurlu üretimi en aza indirerek, fiziki kapasitenin
maksimum kullanımını sağlayarak ve benzeri iyileştirmeleri yaparak;
alımlardan üretime, üretimden dağıtıma ve tüketicilere kadar, tüm iş akışının
kesintisiz, art arda, tam zamanında olmasını sağlama çabasıdır.
Bu felsefe, uygulanabileceği her yerde ve uygulanabileceği her biçimde,
uygulanmaya çalışılmalıdır. Bu özelliği nedeniyle, sıfır stokla çalışmanın,
herhangi bir formülle ifade edilemeyeceği, bu felsefeyi, her işletmenin çok
farklı biçimlerde uygulayabileceği ortaya çıkmış olmaktadır.
Toyota, sıfır stokla çalışma politikasını uygulayarak, 15 günde
üretilebilecek bir arabayı, bir günde üreterek, çok önemli bir zaman
tasarrufu sağlayabilmiştir. Japonların sıfır stokla çalışma felsefesi
mamullerin, üretim sürecinde “bir suyun akışı” gibi akmasını gerçekleştirme
girişimidir.
Bu akış, akıcı üretim sistemlerinde bir oranda başarılmıştır. Ancak, atölye
türü üretim süreçlerinde, bunu gerçekleştirmek henüz zor olmakla birlikte,
yine de gerekli yaklaşımın gerçekleştirilmesinde büyük yararlar vardır.
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı gibi, koşullarına uygun olarak
uygulanacak bir sıfır stokla çalışma sisteminin, birçok yararları vardır.
Örneğin, sıfır stokla çalışma sistemi, stok ve yer ihtiyacını azaltır; üretim
duraksamalarını azaltarak, müşteri siparişlerinin daha hızlı karşılanmasını
sağlar; kusurlu üretimi azaltırken kaliteyi yükseltir; takım çalışmasını ve
iletişimi kolaylaştırır; problemlerin anında teşhisini ve çözümünü mümkün
kılar. Sıfır stokla çalışma sisteminin yararlarını, maliyet tasarrufu, gelir
artışı, yatırım tasarrufu ve işgücü geliştirme olarak, dört alt başlık altında
toplamakta yarar vardır.
Maliyet Tasarrufu: Sıfır stokla çalışma sistemi, birçok yönden maliyet
tasarrufları sağlar. Stoksuz çalışma, kusurlu üretimin azaltılması ve erken
teşhisi, daha az yer kullanımı, müşteri ve mühendislik isteklerine hızlı
uyum, toplam işçilik saatlerindeki düşüş, daha az tekrarlı çalışma, daha
düşük genel imalat giderleri ve diğer olumlu etkiler, başlıca maliyet
tasarrufu kaynaklarıdır.
Sıfır stokla çalışma sistemindeki en önemli maliyet tasarrufunun, özellikle
stoklardan ve kusurlu üretimin azaltılmasından sağlandığı gözlenmiştir.
Olaya bütün olarak bakıldığında, sıfır stokla çalışan işletmeler
çalışmayanlara oranla yaklaşık %20-25 daha fazla maliyet tasarrufu
sağlayabilmektedir.
Gelir Artışı: Gelir artışına yol açan birinci etken, sistemin, tüketicinin kalite
ve hizmet beklentisine olağanüstü hızlı cevap vermesidir. Tüketici
ihtiyaçlarına hızlı cevap verme; teslim gecikmelerini en aza indirme ve
maliyet düşüklüğü nedeniyle az katkı payıyla fiyatlama, satış düzeylerinin
yükselmesine yol açmaktadır.
Ayrıca, sistemin bir gereği olarak, verilen hizmetin ve satılan mamullerin
bedellerinin alınmasında bir gecikme olmaması, gelire olumlu bir katkı da
yapmaktadır.
Yatırım Tasarrufları: Sistemde, başlıca üç kaynaktan yatırım tasarrufu
sağlanmaktadır. Bunlardan birincisi, aynı kapasitedeki diğer sistemle çalışan
işletmelere göre, yaklaşık 1/3 oranında daha az fiziki alan gereklidir.
İkincisi, örneğin, Amerikan Endüstrisinde ortalama 3 veya dört olan stok
değişim çabukluğu, sıfır stokla çalışma sisteminde, ortalama 50 ile 100′e
çıkarılabilmekte ve stok yatırımını önemli ölçüde azaltmaktadır.
Üçüncüsü, Sıfır stokla çalışmayan işletmelerin aynı sürede gerçekleştirdikleri
üretim miktarı, sıfır stokla çalışan aynı kapasitedeki işletmelerde 100 katına
kadar çıkarılabilmektedir. Özellikle bu son durum, sıfır stokla çalışmanın ne
kadar önemli yatırım tasarrufu sağlayabileceğinin çarpıcı bir örneğidir.
İşgücünü Geliştirme: Sıfır stokla çalışan işletmelerdeki işgörenlerin,
işlerinde çok daha fazla tatmin oldukları gözlemlenmiştir. Tüm işgörenler
takım çalışmasını tercih etmekte ve takım çalışması sonunda daha az
problem ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, sıfır stokla çalışmanın bir gereği
olarak, işgörenler, başta kalite kontrolü ve bakım-onarım olmak üzere,
her alanda uzmanlık ve esneklik eğitimine tabi tutulmaktadır.
İşgörenlerin tüm bu özellikleri, sistemde daha üretken işgücü potansiyeli
oluşturmaktadır.
Sıfır Stoklu Üretim Sisteminin Yapısı ve İşleyişi
Sıfır stokla çalışma sisteminin yararlarını kısaca özetledikten sonra, biraz da
söz konusu sistemin öğeleri arasındaki ilişkilere değinmekte yarar vardır. Şekil.
13. 2 sistemin öğelerinin birbirleriyle nasıl etkileşimde bulunduğunu ve
birbirlerini destekleyerek sistemin yararını nasıl artırdığını göstermektedir.
Şekil 13. 2 dikkatle incelendiğinde, sıfır stokla çalışma sistemindeki sinerji
etkisi açık olarak görülecektir. Örnek olarak, azaltılmış kusurlu üretim ve
iyileştirilmiş kalite, bunların daha da olumlu duruma getirilmesi için anında bir
geribildirimle (feedback) çabuk teşhis birimine ulaştırılır.
Takımın hızlı analizlere girmesi ve hızlı teşhisi sonunda, daha da az kusurlu
üretim ve daha çok iyileştirilmiş kalite düzeylerine ulaşılır.
Benzer şekilde, üretim akış sistemine daha küçük boyutlu iş yüklemeleri,
kalitenin daha da iyileşmesine ve kusurlu üretimin daha da azalmasına yol açar.
Bu durum ise, sıfır stokla çalışma idealine ulaşmaya katkıda bulunmuş olur.
Şekil 13. 2′deki öğelerin tüm benzer sinerjik etkileri, kaçınılmaz bir biçimde,
maliyet azalmasına, üretkenlik artışına, müşteriye ulaşmada etkinliğe,
gelirlerin ve pazar payının artmasına dönüşür.
ÜRETİM YÖNETİMİ
Üretim sistemlerinin yönetiminde başarılı olmanın temel koşullarını
ifade etmek.
Üretim yönetiminin bir işletmedeki önemi, bir taraftan fiziksel kaynakların
kullanımı, diğer taraftan insan kaynağının değerlendirilmesi boyutlarında
yoğunlaşır. Çeşitli endüstri ve hizmet işletmelerinde, üretim yöneticileri,
yaklaşık %80 oranında, fiziksel kaynakların kullanımından sorumludurlar.
Söz konusu fiziksel kaynakları; binalar, araç-gereçler, makineler, parçalar,
malzemeler, hammaddeler, yarı mamuller, mamuller ve benzeri şeklinde
sıralamak mümkündür. Aynı şekilde, üretim sürecinin çeşitli aşamalarında
görev alan yöneticiler, buralarda çalışan insan kaynağının akılcı ve verimli
çalışmasından da aynı oranda sorumludurlar.
Konuya bu açıdan bakıldığında, üretim yönetiminin, bir işletmedeki önemi, bir
taraftan fiziksel kaynakların verimli kullanılması, diğer taraftan da insan
kaynağının verimli kullanılması boyutlarında yoğunlaşmaktadır.
Pazarlama, finans, muhasebe, personel, bilgi sistemi ve mühendislik gibi diğer
işletme işlevleri, mal ve hizmet üretimine destek sağlayan birimlerdir. Hepsinin
birlikte bütünleştirilmesi ve uyumlaştırılması ise işletmeyi amacına ulaştıracaktır.
Bu uyumlaştırma ve bütünleştirmede en büyük görev, işletmenin çeşitli birim ve
düzeylerinde yer alan yöneticilere düşmektedir.
Üretim yönetimi, işletmelerin mal ve hizmetlerini yaratan üretim sistemlerinin
tasarımı, kurulması ve amaca uygun biçimde işletilmesi olarak tanımlanabilir.
Üretim yönetimi, üretim sistemi kurulmadan önce, kurulurken ve işletilirken
birçok önemli sorumlulukları kapsar.
Üretim sistemi kurulmadan önce potansiyel talebin tahmini, işletme
kapasitesinin ve kuruluş yerinin saptanması, üretim teknolojisinin
seçilmesi, uygunluk raporunun hazırlanması ve benzerleri, büyük ölçüde
üretim yönetiminin karar alanlarına girer.
Üretim yönetimi, üretim sistemleri kurulurken, yatırım projesine uygun
olarak, tüm üretim olanaklarının kuruluş yerine uygun yerleşimini sağlar.
Aynı şekilde, üretim yönetimi, kurulan sistem işletilirken üretim
planlamasından, üretim zamanlamasından, üretim kalitesinden, malzeme
planlamasından, stok kontrolünden, iş ölçümünden ve benzeri konulardan
sorumludur.
Üretim birimi yöneticilerinin, belirtilen görevleri yerine getirirken, diğer
bölümlerle ve işletmenin dış çevresiyle bilgi alışverişinde bulunacağı
açıktır. Üretim yönetimi işlevlerinin gerçekleştirilmesi için diğer
bölümlerden ve dış çevreden toplanan bilginin, başta işçilik ve malzeme
olmak üzere, tüm girdilerin ve tüm üretim süreci olanaklarının anlamlı
biçimde bir araya getirilmesi gerekir.
Üretim yönetiminin başarısı, üretim sisteminin sürekli olarak denetim
altında tutulabilmesine bağlıdır. Bu bağlamda özellikle, üretim
standartlarına üretim bütçelerine, standart üretim maliyetlerine, kalite
standartlarına ve işletmenin kısa, orta ve uzun dönem amaçlarına
uygunluğunun sağlanması gereklidir.
ÜRETİM YÖNETİMİNİN ÇAĞDAŞ BOYUTLARI
İki binli yılların başında, bir çok kavram yeniden tanımlanır duruma
gelmiş ve yeni kavramlar ortaya çıkmıştır. Üretim yönetimi için önceleri
büyük ölçüde geçerli olan kavramlar önemini yitirirken, yenileri gündeme
gelmiştir, Aşağıda bu kavramların bazıları üzerinde kısaca durulacaktır.
Küresel Rekabet: Ulaşım ve iletişim teknolojisinin, tüm dünyayı
kapsayacak ölçüde gelişmesi ve dünyanın her yerinde etkili olarak
kullanılması, uzaklık kavramını ortadan kaldırarak, dünyaya “küresellik”
kavramıyla bakmayı zorunlu kılmıştır.
Ayrıca, Doğu Bloku olarak adlandırılan ülkelerin 1990 lı yıllardan
başlayarak serbest pazar ekonomisine geçişleri, ekonomik
küreselleşmeyi önemli ölçüde hızlandırmıştır. Serbest pazar ekonomisi
anlayışı ile dünyadaki bütün ülkeler ve büyük küçük tüm işletmeler,
küresel bir rekabet içinde yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktadır.
Küresel rekabet, işletmeleri, özellikle ürün kalitesini arttırıcı, maliyetleri
düşürücü, ürünleri tüketicilere daha hızlı ulaştırıcı kararlar almaya yöneltmiştir.
Bu yaklaşımda ilke; tüm dünyayı işletmenin hedef pazarı gibi düşünmek ve bu
hedef pazarın istek ve arzularını, rakip işletmelerden daha iyi karşılamaktır.
İleri Teknolojili Üretim ve Bilgisayarlar: Çağın üretim yönetimi alanına
getirdiği ikinci boyut, bilgisayar ve uydu destekli iletişim gerçeğidir. Bilgisayar ve
uydu destekli iletişim sistemleri, dünyanın her yerinde, genel yönetim ve üretim
yönetimi alanında, çok büyük fırsatlar ve ilerlemeler sağlamaktadır.
Ancak, bu olanak akılcı bir şekilde uygulanamazsa, bu kez de aynı oranda
karmaşaya neden olmaktadır. İleri iletişim sistemleriyle insanlar, mal ve
hizmetlerdeki dünya standartlarını görmekte, algılamakta, bu konuda
bilinçlenmekte ve aynı refah düzeyini kendileri için de istemektedirler.
Bilgisayarların artan olanakları ve yaygın kullanımları, otomasyondaki
gelişmeler ve ileri teknoloji uygulamaları, insanların günlük yaşamlarını ve
beklentilerini hızla değiştirmektedir. Otomatik ödemeler, telekomünikasyon ve
diğer sistemler, hatasız bir işletim gerektirmektedir
Yapılacak herhangi bir hata, tüm insan yaşamını büyük mutsuzluklara
sürükleyebilmektedir. Çağın ileri sistemlerinin üretimde kullanılması, bir
taraftan insanların doyumunu artırırken, diğer taraftan çok büyük bir dikkat
gerektirmektedir. Hataların sıfırlanması sorunu, üretim yönetimini, her
zamankinden daha büyük bir sorumluluk altına sokmuştur. Günümüzde
amaç. sıfır hata olarak hedeflenmiştir.
1980 li yıllarda, bilgisayar destekli tasarım (CAD) ve bilgisayar destekli
otomatik üretim (CAM), üretim yöneticilerinin sıkça yararlandıkları yöntemler
arasında sayılır olmuştur. İlk başlarda, yalnızca otomotiv sektöründe
başlayan üretimde robot kullanımı, son yıllarda hemen hemen her endüstride
yaygın duruma gelmiştir.
En son teknolojinin ürünü olan bilgisayarların yüksek işlem hızları ve bilgi
depolama kapasiteleri, yöneticilerin karar alma yeteneklerini geliştirmiştir.
Artık üretim yöneticileri, satın almadan dağıtıma kadar tüm üretim
eylemlerini, birbiriyle ilişkili olarak planlayabilmekte ve yürütebilmektedir.
Ses’e, koku’ya, dokunma’ya, tad’a ve ışığa duyarlı bilgisayarlar ve bilgisayar
yazılımları, her geçen gün, çeşitli endüstrilerin uygulamasına sunulmaktadır.
Pek yakında, yapay zekalar ve uzman bilgisayar sistemleri, üretim yönetiminin
hizmetine sunulacaktır. Böylece, konuşan, işiten, hisseden, gören ve tadan,
yapay zekalı, uzman üretim sistemleri, işletmelerde ve üretim sürecinde sıfır
hatalı üretimi gerçekleştirmiş olacaktır.
Kalite-Verimlilik ve Kâr Anlayışındaki Değişmeler: Üretim yönetimi için çağın
getirdiği diğer bir sorun da toplam kalite anlayışının dünyaca benimsenmiş
olmasıdır. Artık kalite, üretim yönetiminin en temel ilgi alanı durumuna gelmiştir
Üretimde sıfır hatalı mal ve hizmet gerçekleştirmek de yeterli değildir. Bunun
yanında, mal ve hizmetlerin, çok hızlı tasarımı, üretimi ve dağıtımı, günümüz
rekabetinin en stratejik yönünü oluşturmaktadır. Küresel dünyada başarılı olmak
isteyen işletmeler için toplam kalite anlayışı, yeni bir rekabet sorunu
oluşturmuştur.
İşletmelerin, yönetim kalitesi dahil, tüm eylemlerinde kalite yarışına girmeleri ve
yavaş yavaş tüm dünyayı hedef pazar olarak görmeleri, üretim yönetiminin işini
büsbütün zorlaştırmıştır. Küreselleşme akımının bir sonucu olarak gerçekleşen
malların, sermayenin, bilginin ve insanların hiçbir engelle karşılaşmadan
dünyada serbestçe dolaşması, tüketicileri bilinçlendirmiştir.
Artık tüketiciler, hangi ülkenin ürettiğine bakmazsızın, yüksek kaliteli ve
güvenceli malları ucuz fiyatla alma eğilimindedir. Diğer taraftan, üretici
işletmeler de kalite geliştirmenin aynı zamanda verimlilik artışı ve maliyet
tasarrufu sağladığının bilincine varmışlardır.
Bu nedenle işletmeler, geleneksel kalite anlayışlarını değiştirerek, toplam kalite
yönetimi yaklaşımına yönelmiş ve uluslararası standartları gözeten ISO 9000
kalite güvence sistemi uygulamalarını başlatmışlardır. Üretim yönetimini çok
yakından ilgilendiren bir diğer sorun da, yeniden tanımlanan insan kaynağıdır.
Günümüz üretim sistemlerinde, insanın kas gücünün yerini beyin gücü
almaktadır. İşletmeler, toplam kalite hedefine, kaliteli insan gücüyle ulaşabilir.
Üretim yönetimi dahil tüm işletme yöneticileri, çalıştırdıkları personelin kalitesini
artırmak, onları işletme amaçlarına inandırmak ve işletmede tutabilmek için her
türlü güdüleme, önderlik ve iletişim yaklaşımlarından yararlanmak
durumundadırlar.
İşletmelerin Sosyal Sorumluluk Baskısı Altında Kalması: Eskiye oranla
bugün, işletmeler, kendilerini çok daha şiddetli bir sosyal sorumluluk baskısı
altında hissetmektedir. Çağın değişen değerlerine koşut olarak, pek çok konu,
sosyal sorumluluk kavramı içine alınmıştır.
Artık işletmeler, üretim nedeniyle çevrenin kirlenmesinden, çalışanların iş
güvenliğinin sağlanmasından ve adil ücret ödenmesinden, toplumun sosyal ve
kültürel açıdan gelişmesinden, vergi ödemekten, hizmet içi eğitimden ve
toplumu ilgilendiren daha birçok konudan sorumlu tutulmaktadır.
14. ÜRETİM SİSTEMLERİNİN TASARIM KURULUŞ VE
İŞLEYİŞİ
TASARIM KAVRAMI
Tasarım kavramını tanımlamak
İşletmecilik yazınında, araştırma, geliştirme ve tasarım kavramları,
genellikle yeterli bir açıklığa kavuşmamıştır. Aslında, bu üç terim,
birbirini destekleyen ve bütünleyen bir nitelik taşır. Söz konusu
kavramlar, kısaca şu şekilde tanımlanabilir:
Araştırma: Alışılmışın, söylenmişin, yayınlanmışın, uygulanmışın
dışındaki yeni bilgi, düşünce, fikir, sistem, teknik ve yöntemlerin
ortaya konulması (keşfedilmesi) sürecidir.
Geliştirme: Var olan (mevcut) bilgi, düşünce, fikir, sistem, teknik ve
yöntemlerin iyileştirilmesi sürecidir.
Tasarım: Yürürlükteki ürünlerin, süreçlerin ve yöntemlerin özelliklerinde güncel
değişiklikler yapan veya bunları yeniden biçimlendirme ya da yeni
gereksinmelere uygun ürün, üretim veya kullanım biçimine (formuna)
dönüştürme sürecidir.
İşletmecilikte tasarım, araştırma ve geliştirme çalışmalarının ekonomik bir
sonuca ulaştırılmasına yöneliktir. İşletmelerin en önemli yapısal (stratejik)
kararlarının başında, yeni ürünlerin geliştirilmesi, tasarımı ve seçimi yer alır.
Daha sonra da, bu ürünleri üretecek üretim sistemlerinin tasarlanmasına sıra
gelir. İşletmelerde ürün ve üretim sistemlerinin tasarımını etkileyen başlıca
etkenleri, beş ana grup içinde toplamak mümkündür:
1. Amaç ve politikalar
2. Pazarlama stratejileri
3. Ürüne ilişkin tüketici istekleri
4. Ekonomik değerlendirmeler
5. Üretim olanakları
Bilindiği gibi, işletmenin üretim kalitesine, üretim miktarına, üretim maliyetine ve üretim
zamanına ilişkin amaç ve politikaları vardır. İşletmenin izlediği politika, rakiplere oranla
daha iyi kalitede mal veya hizmet üretip pazarlamaksa, üretim süreci tasarımında
zaman, miktar ve maliyet etkenleri ikinci planda kalacaktır.
Bu durumda bütün ağırlık kaliteye verilecek, üretim zamanından ve üretim maliyetinden,
kaliteyi düşürmeyecek şekilde tasarruf sağlanmaya çalışılacaktır. İşletmenin genel amaç
ve politikası, rakiplere oranla daha düşük fiyatla mal pazarlamaksa, bu kez ağırlık
maliyet azaltmaya verilecek, diğer etkenler ikinci planda kalacaktır.
İşletmenin pazarlama stratejisi, üretim süreci tasarımını etkileyen önemli etkenlerden
birisidir. Üretim süreci tasarlanırken, seçilen hedef pazara uygun pazarlama karması
elemanlarının oluşturulması, aslında, ürün tasarımı anlamına gelir.
Tasarımda yalınlığın gözetilmesi, parçaların montajında basitliği sağlamakta ve üretim
maliyetini düşürmektedir. Bu da pazarlama karması oluşturmayı, fiyat değişkeni
açısından kolaylaştırmaktadır.
Örnek olarak IBM, 1988 öncesinde, matrix yazıcıları, dünyanın en düşük maliyetli
üreticisi olan Japon Seiko işletmesinden satın almaktaydı. 1988 yılından sonra IBM,
daha yalın bir tasarım yaparak, kendi yazıcılarını üretmeye başlamıştır.
Yeni tasarlanan yazıcı, % 65 oranında daha az parçadan oluştuğu için, montaj
süresinden % 90 tasarruf sağlanmış ve bu yolla üretim maliyeti düşürülerek, pazarlama
üstünlüğü sağlanabilmiştir.
Ürüne ilişkin etkenler,
ürünün işlev olarak, kullanım olarak, dayanıklılık ve güvenilirlik
olarak, estetik ve görünüm olarak boyutlarıyla ilgilidir. Ürünün
kullanılması kolay olmalı ve görünüm olarak tüketicileri doyuma
ulaştırmalıdır.
Son yıllarda, özellikle dayanıklı tüketim mallarının tasarımında, ürüne
ilişkin birçok değişkenden yararlanılmaktadır. Örnek olarak elektrik
süpürgesine halı yıkama özelliği kazandırmak, cep telefonuna
telesekreter işlevi yüklemek, televizyona teletex ve telefax işlevi
eklemek, bilgisayara CD ve faks işlevleri monte etmek ve benzeri
birçok yenilik, üreticilere belirli bir rekabet üstünlüğü sağlamaktadır.
Dolayısıyla, bu ürünlerin üretiminde de, düne oranla bugün, daha
esnek üretim sistemleri kurma zorunluluğu vardır.
Mal ve hizmet üretiminin temel amacı ekonomik boyutludur.
Tasarlanmakta olan mal veya hizmetin, hangi fiyattan ne kadar
satılabileceği tahmin edilerek, sağlayacağı kâr hesaplanmalıdır. Kârı
artırmak için, satış miktarı ile satış fiyatının yüksek olmasına
çalışılırken, üretim maliyetinin de düşük tutulmasına çaba
gösterilmelidir.
Dolayısıyla, üretim sistemi tasarlanırken, kısa, orta ve uzun dönemde rekabet
üstünlüğü sağlayacak ve kârı artıracak teknolojilere ağırlık verilmelidir. Üretim
süreci tasarımını etkileyen bir başka etken de, üretim olanaklarıdır. Üretim
sistemi geliştirilirken, üretimde kullanılacak malzemenin, teknolojinin ve işçiliğin
de tasarlanması gerekir.
İşletmenin elindeki olanaklara göre, ürünün üretiminde kullanılacak malzeme,
teknoloji ve işçilik planlamasına gidilir. Bu aşamada, işletmenin finans
bölümüyle, satın alma bölümüyle, yakın ilişkiler kurmak gerekir. Üretim sistemi
tasarımının her aşamasında, iç ve dış çevrelerle etkili bir iletişim sağlanmalı,
ürün tasarımında yapısal bir hata yapılmamalıdır.
GELENEKSEL ÜRETİM SİSTEMLERİ
Otomotiv Yan Sanayi Derneği, geleneksel seri üretim sisteminin en
belirgin özelliklerini taşıyan, Boston’un güneyindeki GM
FRAMINGHAM’ın Massachusetts’deki montaj tesisinde yaptıkları
gözlemlerini şöyle anlatmaktadır: “Gözleme, Montaj Hattının yanı
başındaki koridorları inceleyerek başladık, Koridorlar, nöbeti
devralmaya gelen dolaylı (endirekt) işçilerle doluydu. Bu işçilerin
hiçbiri, aslında üretime bir değer eklememektedir. Tasarımcılar,
biraz düşünseler, bu dolaysız işçilerin yaptıkları işi yapacak başka
yollar bulabilirlerdi. ” “Koridorlardan sonra, üretim hattının
kendisini inceledik. Her işlem merkezinin yanında, parça yığınları
vardır. Etrafa dağılmış kutular ve diğer geçici ambalaj malzemeleri,
çöpe atılmayı bekliyordu. Hattın üzerinde, işçiler, eşit olmayan bir
şekilde dağıtılmıştı.
Bazı işçiler, yetişebilmek için delice koştururken, bazıları sigara içmeye,
hatta gazete okumaya bile zaman bulabilmekteydi. Bu arada, yerine
uymayacağı kesinleşen parçalar, çöp tenekelerine atılıyordu. ” “Üretim
hattının sonunda, geniş bir alanda, kusurlu üretilmiş pek çok otomobil,
sevkiyattan önce yoğun bir onarıma tabi tutuluyordu. Hatta, çoğu kez,
arızalar tam giderilmeden, otomobiller pazara sunuluyordu. ” “Boya
kabinine ve daha sonra montaj hattına yolculuk için sırada bekleyen, çok
sayıda bitmiş gövde stoku ve Detroit civarındaki GM’nin parça üretim
tesislerinden sevk edilmiş ve çoğu hâlâ tren yolu vagonlarında duran
parça stoğu hemen göze çarpıyordu”. “Son olarak, Framingham işçileri,
beş altı kez işten çıkarılmışlardı. ”
Tasarımda Ussallık
Bilindiği gibi, belirli bir sonucu, en az kaynak kullanarak
gerçekleştirme çabalarına ussallık (akılcılık = rasyonellik) ya da
ekonomiklik denir. Ürün ve üretim sistemi tasarımında, ussallık
ilkelerine bağlı kalmak gerekir. Bu konudaki başlıca ussallık
ilkeleri; standartlaştırma, yalınlaştırma ve kodlamadır.
- Standartlaştırma: Bir ürünün veya onu oluşturan parçaların
boyut, biçim, performans ve kalite özelliklerinin, endüstri kolu, ülke
veya dünya ölçüsünde olmak üzere önceden saptanmış
değerlerine standart, bu amaca yönelik çalışmalara da
standartlaştırma denir.
Standartlaştırmanın en belirgin yararı, satın almayı, stoklamayı,
bakım-onarımı, montaj işlemlerini ve pazarlamayı
kolaylaştırmasıdır. Malların, endüstri, ülke ve dünya standartlarına
uygun olarak üretilmesi, bütün endüstride, bütün ülkede ve bütün
dünyada kullanılabilmesine olarak sağlar. İşletmeler, son yıllarda
giderek artan bir oranda ISO 9000 Serisi Standartları kullanmaya
başlamışlardır.
- Yalınlaştırma: Bir ussallık önlemidir. İşletmelerin, ürettikleri malların çeşidini
ve bu malların üretildiği üretim sürecini, ekonomik amaçlarla sınırlandırmalarına
ve ussallaştırmalarına yalınlaştırma denir. Kaynak israfını önlemek, enerji
tüketimini azaltmak, daha kaliteli ve güvenilir ürünler üretmek, çevre kirliliğini en
aza indirmek, kısaca kârlılığı artırmak için işletmeler, her türlü yalınlaştırmayı
tasarlamak durumundadır.
- Kodlama: Ürün ve üretim sistemi tasarımını kolaylaştıran önemli etkenlerden
biri de kodlamadır. Bir ürün, bazen, binlerce parçadan, ham ve yardımcı
maddeden ve işletme malzemesinden oluşur. Ürün tasarımı aşamasında,
bunların tek tek belirlenerek, birbirinden kolayca ayırt edilebilmesi gerekir.
Bu ayırt etme işleminin sözcüklerle veya isimlerle yapılması, özellikle çok çeşit
üreten işletmelerde, karmaşıklık ve hatalara yol açar. Ayrıca, stokların
bilgisayarla izlenmesi durumunda, kodlama, kaçınılmaz bir zorunluluktur. Bir
işletmenin fiziksel ve fiziksel olmayan varlık ve eylemlerinin, değişik ölçülere
göre sınıflandırılarak harf, rakam veya sembollerle ifade edilmesine kodlama
denir.
Kodlamayla, işletmelerdeki varlıklar, hammaddeler, yardımcı maddeler,
malzemeler, parçalar, iş emirleri, üretim bölümleri, maliyet öğeleri, işgörenler,
ücretler, kolayca birbirinden ayırt edilip, stoklanır ve istenildiği zaman üretim
sürecine gönderilir.
SÜREÇ TASARIMI
Bilindiği gibi, üretim sistemleri girdi, süreçleme, çıktı ve geribildirim
öğelerinden oluşur. Üretim girdileri, süreçlenerek, çıktılara
dönüştürülür. Buna göre, dönüşüm süreci, girdileri çıktılara
dönüştürmek için iş merkezleri ve bu iş merkezlerinde yapılan
işlemler seti olarak tanımlanabilir.
Gerçekten de işletme girdileri, çeşitli iş ve işlem merkezlerinde,
çeşitli işlemlere tabi tutularak, işletme ürününe dönüştürülür. Hasta
insanlar, bir hastanede çeşitli işlemlere tabi tutularak, sağlam
insanlara dönüştürülür. Okuma yazma bilmeyenler, bir okulda çeşitli
aşamalardan geçirilerek, okur -yazarlara dönüştürülür.
Arızalı arabalar, bir servis istasyonunda çeşitli işlemlere tabi
tutularak, sağlam arabalara dönüştürülür. Bu örneklerdeki sistem ve
süreçler, birbirinden oldukça farklı olmakla beraber, yine de
aralarında kavramsal ve mantık olarak önemli benzerlikler vardır.
Dönüşüm süreci tasarımı sırasında, çeşitli soruların yanıtlanması
gerekir.
Örnek olarak; üretilmesi düşünülen mal veya hizmetin özellikleri
nelerdir? Çıktının hacmi ne kadar olacaktır? Üretim için hangi araçgereç daha uygundur?
Hangi donanım ve teknolojilere gereksinme olacak ve bunların
maliyeti ne olacaktır? Tasarlanmakta olan süreç, emek yoğun mu
yoksa sermaye yoğun mu olacaktır? Süreç tasarımı, aslında,
üretimdeki özel (spesifik) adımların tanımlanması ve bu adımların
başlıca özelliklerinin belirlenmesidir.
Dolayısıyla, süreç tasarımı, yeni ürünler için yapılabileceği gibi,
değişen teknoloji ve pazar koşulları nedeniyle gereksinme duyulan
mevcut süreçlerin yeniden tasarımı için (reengineering) de yapılabilir.
Süreç tasarımı, özellikle şu durumlarda gerekli olur;
- mevcut dönüşüm süreci, maliyetleri rekabet koşullarını zorlaştıracak düzeyde
artırıyorsa,
- mevcut süreç, üretim verimliliğini olumsuz yönde etkileyen bir çalışma alanına
sahipse,
- mevcut süreç, çalışanların moralini bozacak biçimde kötü tasarlanmışsa,
- üretilen ürün hacminde önemli ve kalıcı bir değişiklik olmuşsa,
- yeni araç-gereç ve donanımla üretimde bir işlem kolaylığı sağlanacaksa,
- özellikle kütüphane, hastane, restaurant, banka gibi işletmelerin hizmet
merkezlerinde, sürekli ve bıktırıcı kuyruklar oluşuyorsa.
Süreç tasarımı ile bir önceki ana konuda incelenen ürün tasarım kavramı
arasında, yakın bir ilişki vardır. Bu ilişki, özellikle son yıllarda, Amerikan
işletmelerinde “Eş Zamanlı Mühendislik (Simultaneous Engineering)”
kavramını gündeme getirmiştir.
Şekil 14. 1, Eş Zamanlı Mühendisliği simgelemektedir. Şekil 14. 1′de izleneceği
gibi, eş zamanlı mühendislik, süreç tasarımıyla sürekli etkileşimli olarak aynı
zamanda yürütülen ürün tasarımını ifade eder. Artan rekabet koşullarında
üstünlük sağlayabilmek için birçok büyük Amerikan işletmesi, eş zamanlı
mühendisliği kullanarak, ürün tasarımını ve üretim süreçlerini, aynı zamanda ve
çok hızlı olarak yapma yoluna gitmiştir.
Gereğine uygun süreç tasarımı, üretim verimliliğini arttırır, üretim maliyetlerini düşürür,
çalışanların moralini yükseltir ve daha birçok yararlar sağlar. Başarılı bir süreç
tasarımının başlıca yararları, şu şekilde sıralanabilir:
- Ürünün üretim süresini kısaltır.
- Süreçteki stok miktarını azaltır.
- Üretim hazırlık süresini (Setup Time) kısaltır.
- Çalışma alanlarındaki araç-gereç ve makine sayısını azaltır.
- Hammadde, yardımcı madde, işletme malzemesi maliyetlerini azaltır.
- Üretim programlaması, üretim kontrolü ve çizelgeleme sistemlerini kolaylaştırır.
- Üretimde esneklik sağlar.
Uygulamada, eski hantal üretim süreçlerini çağdaş tasarımlarla değiştiren işletmelerin,
büyük rekabet üstünlükleri sağladığı görülmektedir. Örnek olarak, Sun Mikrosistem
işletmesi, 1982 yılından bu tarafa, bilgisayar üretiminde kullanılan ürünleri üretmektedir.
İşletmenin ilk üretim binası, şirketin büyümesi ve kapasitesinin artması sonucu, hantal
ve karmaşık bir çalışma alanına dönüşmüştü. Kapasite arttıkça değiştirilen yeni
süreçlerde, koordinasyon kaybolmuş, malzemeler, araç-gereçler, makineler, donanımlar
ve insanlar karmakarışık bir durumdaydı.
Sürekli değişen ürün karmasının üretilmesi, üretim süreci’nin işlerliğine değil, bütünüyle
çalışanların olağanüstü çabasına dayanmaktaydı. Dönüşüm sürecinin verimsizleştiğini
fark eden yönetim, yeni bir üretim binasının yapılmasına karar vermiştir. Yeni bina
tasarlanırken, başlıca şu amaçlar dikkate alınmıştır:
- Koşullara göre değişen ürün değişikliklerini ve yeni ürün karmalarını karşılayacak süreç
esnekliğini sağlamak.
- Malzeme ve iş akışını iyileştirerek, üretim verimliliğini ve üretim kalitesini artırmak.
- Çalışanların, çalışma koşullarını iyileştirerek, onları güdülemek ve yeteneklerini
artırmak.
- Süreçte, bilgisayarlı sistemler kullanarak, etkili koordinasyon ve kontroller yapmak. Yeni
bina ve yeni süreç tasarımı sonucunda, ürünleri zamanında müşterilere teslim
performansı % 50 artmış, üretim hacmi genişlemiş, verimlilik ve kalite yükselmiştir.
Süreç tasarımı niçin rekabet üstünlüğü sağlayacak, boyutta bir önem taşır? Başarılı bir
süreç tasarımının başlıca yararları nelerdir? Örnekler vererek tartışınız.
Dünyayı değiştiren makine olayında, süreç tasarımının, ne kadar önemli olduğu
vurgulanmıştır. Henry Ford’un ve General Motors’un üretim süreçleri, tasarlanıp
uygulamaya konulduğu dönemlerde, son derece büyük işlevler görmüş, verimliliği,
üretkenliği ve kârlılığı artırmıştır. Öyle ki, bu tür süreçleri örnek alan, ABD işletmeleri,
kısa sürede, ABD’yi süper ekonomik güç durumuna getirmişlerdir.
Ancak, unutulmamalıdır ki, iyinin daha iyisi de tasarlanabilir. Gerçekten de, Dünyayı
değiştiren makine örneğinde de belirtildiği gibi, Japon mühendisleri, Ford ve General
Motors fabrikalarını çağdışı bırakacak önemde, bütünüyle yepyeni bir üretim süreci
tasarlayıp uygulamaya koyabilmişlerdir. Bu yeni üretim süreci yaklaşımı, yerden,
işgücünden zamandan ve stoklardan olağanüstü tasarruf sağlamış, hataları neredeyse
sıfıra indirmiştir. Hiç unutmayın! Küresel dönemde, iyinin daha iyisini bulma yarışı
başlamıştır.
SÜREÇ TASARIMI SİSTEMİ
Süreç tasarım sistemini açıklamak.
Üretim süreci, girdileri çıktılara dönüştüren bir dizi öğeyi, bu öğelerin
bütünleşmesinden oluşan yapıyı ve bu yapı içindeki bir dizi işlemi içerir. Süreç
kararları, hem yeni ürünler için hem de mevcut ürünlerdeki değişiklikler için söz
konusudur.
Üretim süreci planlanırken göz önünde bulundurulacak temel amaç, hedeflenen
kalitedeki ürünleri, en az maliyetle üretebilecek yapıyı ya da sistemi kurmaktır. Bu
yapı tasarlanırken, üretilmesi düşünülen ürünlerin üretim işlemlerinin aşama aşama
tanımlanması gerekir.
Şekil 14. 2, süreç kararları alınırken göz önünde bulundurulması gereken bilgileri ve
yapılması gereken başlıca çalışmaları göstermektedir.
Şekil 14. 2′den de izlenebileceği gibi etkili bir süreç tasarımı, faaliyet
tasarımı ve iş tasarımı yapabilmek için herşeyden önce, bir ürün
analizinin yapılması gerekir. Belirli özellikleri taşıyan belirli bir üründen,
belirli bir dönemde ne kadar üretileceği, ürün analiziyle ortaya konur.
Bu bilgi, süreç için gerekli araç ve gereçleri, gereksinime duyulacak
sermaye miktarını, bazı üretim öğelerinin içeride mi yapılacağını ya da
satın mı alınacağını belirlemede kullanılır. Süreç tasarımı
tamamlanınca, belirli özellikleri taşıyan belirli miktarda ürünlerin,
belirlenen iş tanımlarının yapıldığı işlem merkezlerinde hangi rotayı
izleyerek üretileceği ortaya konulmuş olur.
Çizelge 14. 1′de, süreç planlama sisteminin başlıca üç temel aşamasında yapılması gereken çalışmalar
gösterilmiştir. Süreç tasarımı, aslında, döngüsel bir süreçtir. Ürün bilgileri ve üretim sistemi bilgileri, süreç planlama
aşamasında, teknoloji seçimine, yerleşim düzenine ve üretimi yapacak olan personel tahminine dönüşmektedir.
Dolayısıyla, süreç tasarımında karşılaşılan sorunlar, ardışık olarak ve bir kerede çözümlenir. Her aşamadan sonra,
önceki aşamalar tekrar incelenir. Önceki aşamaları tekrar gözden geçirmenin amacı, son aşamanın önceki
aşamalarda saptanan en iyi yolu etkileyip etkilemediğini belirlemektir.
SÜREÇ TASARIMINI ETKİLEYEN TEMEL ETKENLER
Süreç tasarımını etkileyen temel etkenleri açıklamak.
Üretim sistemlerin temel işlevi, tüketicilerin istek ve arzularını doyuma
ulaştırarak biçim ve kalitedeki ürünleri, en düşük maliyetle, en kısa
zamanda ve yeteri miktarda üretmektedir. Üretim sistemleri, bu işlevi
yerine getirebilecek şekilde tasarlanmalıdır. Söz konusu tasarım
yapılırken, başlıca şu etkenler göz önünde bulundurulmalıdır;
- ürün talebi,
- üretim esnekliği,
- otomasyon düzeyi,
- ürün kalitesi,
- tüketici ile ilişki düzeyi.
Ürün Talebi
Üretim süreci tasarımı, ürün talebinin bütün yönleri’nin açılımıyla başlar.
Talep tahminlerinin birinci boyutu, dönemsel talep miktarlarını öngörmektir.
Talepteki dönemsel artış ve azalışlar, mevsimlik dalgalanmalar ve benzeri
günlük, aylık ve yıllık değişmeler, üretim sürecinin türünü ve kapasite
saptamasını etkiler.
Talep tahminlerinin ikinci önemli boyutu, ürünün satış fiyatı ile ilgilidir. Fiyat
belirlenirken, reklam, kredili satış, satış sonrası hizmetler, özel ürün
tasarımı, stok politikası, yükleme politikası, kalite ve diğer üretim ve
pazarlama değişken ve politikaları da göz önünde bulundurulmalıdır.
Üretim sürecindeki iş tasarımları, ürünlerin fiyatlarına da bağlıdır. Fiyatlar,
pazar fiyatlarının altında tutulacaksa, talep fazla olacak ve buna bağlı
olarak üretim sürecinin kapasitesi de yüksek tutulacaktır. Fiyatlar yüksek
tutulacaksa, talep azalacak ve sürecin kapasitesi de düşük tutulacaktır.
Diğer taraftan, değişik üretim süreci türleri, değişik rekabet üstünlükleri
veya zayıflıkları sağlar. Başka bir deyişle, üretim sürecinin türü, talebi
azaltır veya çoğaltır. Dolayısıyla, üretim süreci tasarlanırken, ürün miktarı,
ürün fiyatı ve üretim süreci türü, birbiriyle etkileşimli olarak ele alınıp
karara bağlanmalıdır.
Üretim Esnekliği
Üretim sürecinin, tüketicinin gereksinmelerine, hızla yanıt verebilme
yeteneğine, üretim esnekliği denir. Uygulamada, başlıca iki tür esneklikten
söz edilir. Bunlar, ürün esnekliği ve miktar esnekliğidir.
Ürün esnekliği, bir ürünün üretiminden diğer bir ürünün üretimine, hızla
geçebilme yeteneğidir. Miktar esnekliği ise üretilen ürün ya da verilen hizmet
miktarını hızla arttırabilme yeteneğidir.
Ürün esnekliği, çok sayıda tüketiciye, farklı özelliklerdeki ürünün küçük partiler
halinde üretilmesi ya da ürünün hızlı bir şekilde üretilmesi istendiğinde gerekli
olur. Örnek olarak, son yıllarda gözlemlediğimiz esnek otomasyon sistemleri
büyük ölçüde ürün esnekliği olanakları sağlamaktadır.
Miktar esnekliği, talepte büyük dalgalanmalar olduğunda ve ürün stoklarının bu
dalgalanmalara yanıt veremediği durumlarda önem kazanır. Genellikle
sermaye yoğun üretim sistemlerinde, miktar esnekliği yüksektir. Buna karşılık,
emek yoğun hizmet işletmelerinde, miktar esnekliği daha düşüktür. Dolayısıyla,
emek yoğun işletmeler, yüksek talep durumlarında, ya yarım gün (part-time)
çalışan işgörenler veya geçici çalışan işgörenler çalıştırma yoluna giderler.
Otomasyon Düzeyi
Süreç tasarımında, otomasyon olanaklarından ne ölçüde yararlanılacağına
karar vermek de önemli bir konudur. Son zamanlarda, işgücü giderlerinden
tasarruf etmek, çalışanların işi yavaşlatma, işe devamsızlık, grev gibi
eylemlerinden kurtulmak için otomasyona gidildiği gözlemlenmektedir.
Gerçekten de otomasyon düzeyi arttıkça, üretim sisteminin kapalılık oranı
artmakta ve işgücünden kaynaklanan sorunlar azalmaktadır. Ancak,
otomasyonun hem donanım olarak hem de bu donanımın işletimi ve
onarımı açısından pahalı bir sistem olduğu unutulmamalıdır.
Üretim sürecindeki otomasyon düzeyini belirlerken, otomasyonun ürün
kalitesi ve ürün esnekliği üzerindeki olumlu etkileri ölçülmeli ve toplam
getirisinin toplam götürüsünden yüksek olmasına çalışılmalıdır.
Ürün Kalitesi
Küresel dünya değerlerinin en başında, kalite yer almaktadır. Kalite, hem
toplumun yaşam düzeyini yükseltmekte hem de işletmelere rekabet
üstünlüğü sağlamaktadır. Geleneksel işletmecilikte, yüksek kaliteli ürünler,
üst gelir grubundaki az sayıdaki tüketiciler için özel olarak üretilirdi.
Mercedes, Jaguar, Rolls Royce gibi arabalar, bu geleneksel yaklaşımın
ürünleri olarak ortaya çıkmıştır. Japonlar, öncelikle araba alanında, bu eski
görüşü yıkmışlardır. Japonların Toyota otomobilleri, gelir grubuna
bakılmaksızın en yüksek kalitede ve geniş kitleler için üretilmektedir.
Günümüzde, hemen her ürünün üretiminde, birinci önceliği kalite almaktadır. Bu
nedenle, üretim süreci tasarlanırken, öngörülen kaliteyi tutturma koşulu
aranmalıdır. Ayrıca, süreç işlerken, herhangi bir nedenle oluşacak kalite
hatalarını anında belirleyecek izleme ve erken uyarı sistemleri, süreç
tasarımıyla birlikte tasarlanmalıdır.
Tüketici İle İlişki Düzeyi
Genellikle hizmet işletmelerinde, üretim sırasında, tüketiciyle birebir ilişki
olmaktadır. Örnek olarak, tıbbi tedavi ve kuaförlük hizmetlerinde, tüketici, aktif
olarak üretim sürecinin içinde bulunmaktadır.
Dolayısıyla, tüketiciyle ilişki düzeyi, işin özelliği nedeniyle yoğun olan
durumlarda süreç, tümüyle tüketiciye göre yönlendirilmelidir. Buna karşılık, fastfood restoranlarda olduğu gibi, tüketicinin üretim ortamında olmasına rağmen,
üretim sürecine müdahale edemediği durumlar da vardır.
Böyle durumlarda, üretim süreci, yoğun ve standartlaştırılmış hizmet verecek
biçimde tasarlanmalı ve bu süreç içinde maliyet, fiyat ve hizmetin tamamlanma
süresi iyi dengelenmelidir.
SÜREÇ TASARIMI MODELLERİ
Süreç tasarım modellerini betimlemek.
Üretim süreci tasarımında, birçok modelden yararlanılır. Bunların en
önemlilerini şu şekilde sıralamak olurludur:
- Ürüne dayalı süreç tasarımı
- Sürece dayalı süreç tasarımı,
- Hücreli üretim (grup teknolojisi) süreç tasarımı
- Bilgisayar destekli tasarım (CAD)
- Otomatik malzeme sevk sistemleri
- Esnek üretim sistemleri
- Otomatik üretim planlama ve kontrol sistemleri
- Bilgisayar bütünleşik üretim sistemleri
- Ofis otomasyonu
- İmaj işleme sistemleri
- Elektronik veri değişimi
- Karar destek sistemleri
- Yapay zeka ve uzman sistemler
Yukarıdaki modellerin ilk sekiz tanesi, genellikle endüstri işletmelerinde,
sonrakiler de hizmet işletmelerinde çok yaygın olarak kullanılır. Burada,
yalnızca ürüne dayalı süreç tasarımı, bilgisayar destekli tasarım ve bilgisayar
bütünleşik üretim sistemleri üzerinde kısaca bilgi vermekle yetinilecektir.
Ürüne Dayalı Süreç Tasarımı
Ürüne dayalı süreç tasarımında, ürünü üretmek için gerekli olan tüm üretim
işlem ve aşamaları, yalnızca bir üretim bölümünde gruplandırılır. Ürüne dayalı
süreç tasarımında, ürünün üretimi, belirli bir rota izleyecek biçimde organize
edilir.
Bu tür süreçte ürün, hammadde olarak, sonra yarı mamul olarak ve sürecin en
sonunda da bitmiş mamul olarak, geri dönmeksizin ve yön değiştirmeksizin
doğrusal bir yolda ilerler. Şekil 14. 3′de, hammaddelerin, parçaların, alt
montajın, montajın ve bitmiş ürünlerin doğrusal bir yol izlediği görülmektedir.
Ürüne dayalı süreçte, genel olarak üç üretim biçimi uygulanır. Bunlar kesikli
birim üretim, süreç üretimi ve hizmet teslimi olarak adlandırılır.
Kesikli birim üretimde, süreç yalnızca tek bir ürüne tahsis edilebileceği gibi,
birbirinden farklı ürünler, aynı üretim veya montaj hattında parti parti de
üretilebilir. Örnek olarak, buzdolabı, çamaşır makinesi, bulaşık makinesi gibi
ürünler parti parti üretilebilir. Bu durumda, üretim veya montaj hattında,
üretilecek ürünlerin özelliklerine göre değişiklikler yapılması gerekir.
Bilgisayar Destekli Tasarım (CAD)
Bilgisayar destekli tasarım (Computer – Aided Design – CAD), ürün tasarımında ve süreç tasarımında
bilgisayar olanaklarından yararlanmayı sağlayan çağdaş bir yaklaşımdır. CAD, optik karakterleri algılayıp
inceleyebilen teknolojileri, bilgisayar grafiği teknolojilerini, üretim süreci tasarımıyla bütünleştirilmiş
teknolojileri ve diğer tasarım teknolojilerini kapsar.
Söz konusu bilgisayar destekli tasarım teknolojileri, aynı zamanda, üretim süreci üzerindeki makinelerin
ve işlemlerin ardışık kullanımının tasarımında, ekran üzerinde çeşitli testler yapmada, prototip test
etmede ve değiştirmede de kullanılır.
Bilgisayar destekli tasarım (CAD) ve bilgisayar destekli mühendislik (Computer – Aided Engineering –
CAE) sistemleri, önceleri plan ve harita çizmede kullanılırken, günümüzde daha da gelişerek ürün
tasarımında, süreç tasarımında, bunların analiz ve testinde, üretim planlama ve çizelgelemesinde,
değişiklikleri güncellemede ve tasarım bilgilerini depolamada kullanılmaktadır.
Bilgisayar desteği, üretim sürecinin kontrolünde de söz konusudur. Bilgisayar destekli üretimde
(Computer – Aided Manufacturing – CAM), üretim, bilgisayar kontrolünde yapılır. CAM sistemindeki her
makine, programlanmış yapılara göre, araçları seçme ve yönetme yeteneğine sahiptir. CAM sistemlerinde
sık sık tasarım değişiklikleri yapılabilir, üretim esnekliği sağlanır ve üretim süreci etkili olarak kontrol edilir.
Bilgisayar Bütünleşik Üretim Sistemleri
Bilgisayar bütünleşik üretim (Computer-Integrated Manufacturing – CIM) sistemleri, geleceğin toplam
fabrika otomasyonunun veya geleceğin insansız kapalı sistem fabrikalarının ilk basit modelleridir. Başka
bir deyişle, bu sistemler, geleneksel üretim işlevlerinin, otomatik teknolojilerle yer değiştirmiş, otomasyona
dönüşmüş biçimidir
Çok kısa bir gelecekte, üretim, hiç insan müdahalesi olmadan,
bilgisayarın yönettiği robotlardan oluşan bir fabrikada yapılıp
tüketicilere sunulacaktır. CIM, tasarımdan üretime ve dağıtıma kadar
tüm üretim faaliyetlerinin planlanması, gerçekleştirilmesi ve denetimi
için gerekli olan bilgisayar donanımını, yazılımını, veri ve bilgi tabanı
yönetimini ve iletişimini ifade eden bütünleşik bir kavramdır.
CIM’in başlangıç amacı, doğrudan doğruya işgücü maliyetlerini yok
etmek değil, bilgi akışında otomasyon sağlamaktır. Üretimde
otomasyon yoluyla doğru, sağlıklı ve hızlı bilgi akışı, bir taraftan yarı
yarıya maliyet tasarrufu sağlarken, diğer taraftan da üretimde insan
hatalarını ortadan kaldırarak kaliteyi yükseltmektedir. Şekil 14. 4′te,
CIM teknolojisi, bütünleşik olarak gösterilmiştir.
Bilgisayar bütünleşik üretim sistemlerinde gerçek etkinliğe, farklı
parçaların veri ve bilgi tabanlarının birbirine bağlanmasıyla ulaşılır.
Örnek olarak; veri tabanı ve bilgi tabanını birleştirmek için, CAD ile
CAM’ın birleşmesine izin verilir.
Bütünüyle birleştirilmiş bir sistemde, yalnızca tasarım, test, malzeme
tedariki, fabrikasyon ve montaj otomatik değil, aynı zamanda üretim
planlama ve çizelgeleme işlevleri de diğerleriyle otomatik olarak
bütünleştirilmiştir.
CIM, tasarım başarısını, üretim verimliliğini ve üretim kalitesini yükseltirken; yer
değiştirmeleri, stok düzeylerini ve malzeme maliyetlerini azaltır. CIM, tek tek
ayrı teknolojilerin toplamı değil, değişik teknolojilerin bütünleşmesidir. Böylece,
sistemdeki her parçanın bütünleşik yararı ile bireysel yararı, uzun dönemde,
geometrik olarak artmış olur.
Günümüzde, üretim sistemlerinin tasarımı, genellikle bilgisayar
desteklidir denebilir mi? Geleceğin üretim sistemlerinde, insan öğesinin
yerini, hangi öğe alacaktır?
Dünyayı değiştiren makine örnek olayında vurgulanan yeni üretim sistemleri de
kalıcı olmayacaktır. Bilgisayar ve bilgisayarların denetimindeki endüstriyel
robotlar, bugün yaygın bir uygulama alanı bulmuştur.
Pek kısa bir dönemde ise bilgisayar bütünleşik üretim sistemleri, endüstri
üretimini, otomatik olarak yapacaktır. Hizmet üretiminde ise insanın yerini
yapay zeka ve uzman sistemler alacaktır. Bu durumda, yapay zekaya sahip
bilgisayar denetimindeki robotlar, üretim sistemlerinde, bütünüyle insanın yerini
almış olacaktır.
Başka bir deyişle, kısa bir gelecekte, insanlar, geçimlerini, kesinlikle, kol
gücüyle değil, tam tersine, beyin gücüne bağlı yeni tasarımlarla
sağlayacaklardır
ÜRETİM SİSTEMLERİNİN KURULUŞU VE İŞLETİMİ
Üretim sistemlerinin kuruluş ve işletimi ile ilgili konuları
tartışmak.
Üretim süreci tasarımından sonra sıra, tasarlanan üretimi
gerçekleştirecek üretim sisteminin bütünüyle kurulmasına gelir.
Kuruluş aşamasındaki, yasal, finansal ve teknik konuları, ilgili bilim
dallarına bırakarak, burada yalnızca, konunun üretim yönetimini
ilgilendiren yönlerine kısaca değinmekle yetinilecektir.
Yerleşim ve Üretim Hattının Dengelenmesi
Üretim sisteminin kuruluş aşamasına gelinmesi, konunun seçilmiş bir
yatırım projesine dönüştüğünü gösterir. Yatırım projesinde, kısa, orta
ve uzun dönemde beklenen kârı kazandıracak kıvamlı bir kuruluş
yeri, kıvamlı bir işletme büyüklüğü (kapasitesi) ve kıvamlı bir satış
miktarı (talep) öngörülmüştür.
Buna göre, projede öngörülen iş ve işlemlerin, projede öngörülen
süreler içinde, hiç aksatılmadan uygulanması gerekir.
Uzman elemanlardan oluşturulmuş uyumlu bir ekip, projede öngörülen
ürünü gerçekleştirecek üretim aşamalarını (üretim sürecini), projedeki
tanımlara göre kuruluş yerine yerleştirir. Bu yerleşimde, süreçteki canlı
ve cansız varlıkların hareketleri toplamının minimum olmasına çalışılır.
Buna, üretim hattının dengelenmesi denir. Üretim hattının kıvamlı
dengelenmesi, üretim kalitesini artırırken, üretim maliyetlerini azaltarak,
işletmeye büyük bir rekabet üstünlüğü kazandırır. İyi dengelenmiş bir
üretim hattında, bir saniye bile boş bekleyen bir işçi, bir makine, bir
parça, bir hammadde, bir işletme malzemesi ve bir yarı mamul yoktur.
Örnek olaylarda da belirtildiği gibi, günümüz işletmeciliğinde boş
bekleme “stok” ve her stok da bir israf sayılır. Bu da dolayısıyla, boşuna
oluşmuş bir maliyet demektir. Bu tür maliyetler, işletmeye rekabet
zayıflığı yaratır.
Üretim hattını dengelemek için, birçok bilgisayar benzetim (simülasyon) paket
yazılımı geliştirilmiştir. Üretim sürecinin yapısına uygun bir yazılımla, kıvamlı
dengeleme yapılır ve herhangi bir hataya yol açmadan, üretim sisteminin
kurulması yoluna gidilir. Üretim sistemi kurulduktan sonra, belirli bir süre,
deneme üretimi yapılır.
Bu aşamada, sistemin planlandığı gibi işleyip işlemediği denetlenir. Ortaya
çıkan aksaklıklar giderildikten sonra, kurucu ekip, kurduğu üretim sistemini,
işletimi yapacak ekibe devreder.
Üretim hattı dengelenirken hangi ilkeden yararlanılır? Üretim sistemindeki
süreçlerin kıvamlı dengelenmesi, işletmenin rekabet gücünü nasıl etkiler?
Dünyayı değiştiren makine örnek olayında, yeni üretim sistemi, üretimdeki tüm
stokları ortadan kaldırmaktadır. Üretim hattının kıvamlı dengelenmesi, aylak
işçilik, hata, stok, fire gibi olumsuz etkenleri bütünüyle ortadan kaldırmıştır.
Oysa, büyük tırnaklar arasında değinilen geleneksel üretim sistemlerinin
eleştirisinde de belirtildiği gibi, üretim hattı birçok aksaklıklarla doludur. Süreçte,
etrafa dağılmış kutular, parça yığınları, boş bekleyen işçiler ve makineler, ürün
yığınları ve daha birçok maliyet artırıcı uygulamalar, açıkça görülmektedir.
Üretim Planlaması
Başarılı bir üretim planlaması yapabilmek için herşeyden önce,
işletmenin gelecekteki satış düzeylerinin tahmin edilmesi gerekir.
Talep tahmini, üretim ve pazarlama bölümlerinin bir araya gelerek,
birlikte saptadıkları bir değişkendir.
Gelecekteki gerçek talep başarıyla belirlenebilirse, bu satışı
karşılayacak bir üretim planlaması yapılır ve eksik veya fazla bir
üretimin ortaya koyacağı dengesizlikler daha başlangıçta ortadan
kaldırılmış olur.
Burada, uygulamada, yerine göre biri veya birkaçı birlikte kullanılan
başlıca istatistiksel talep tahmin yöntemlerinin yalnızca adları
verilmekle yetinilecektir.
- Beklenen değer yöntemi
- Sınırları daraltma yöntemi
- Pert yöntemi
- Medyan
- Mod
- Hareketli ortalama yöntemi
- Üssel düzeltme yöntemi
- Aritmetik ortalama
- Regresyon tahmin yöntemi
- Ekonometrik tahmin yöntemleri
Bunların dışında, daha birçok satış tahmin yöntemi vardır. Bunların
bazılarının kullanımı kolay iken, bazılarının kullanılması uzmanlık
ister. Her durumda doğru ve geçerli bir tahmin yöntemi yoktur.
Tahmin yapmakla görevli olan kişi veya ekip, duruma uygun bir satış
tahminine dayanarak, yıllık üretim plan ve programlarını yapacaktır.
Üretim planlaması, günlük, haftalık veya aylık üretim düzeylerini
belirleme işlevidir. Bir üretim planı hazırlanırken, üç seçenek vardır.
Bunlar;
- stok maliyetlerinin artmasına katlanarak, günlük, haftalık veya aylık
üretim miktarını aynı tutmak,
- stok miktarını minimum düzeyde tutarak, üretim miktarını günlük,
haftalık veya aylık talep dalgalanmalarına göre değiştirmek,
- yukarıdaki iki seçeneğin uygun bir oranını uygulamak.
Örnek olarak, üretim miktarını uzunca bir süre değiştirmemek, ancak
satışların çok yükseldiği veya azaldığı zamanlarda değiştirmek.
Üretim planlamasında hangi seçeneğin yeğleneceği, maliyet
karşılaştırmasıyla belli olur. Hangi seçenek toplam maliyetleri en aza
indirecekse, o seçeneğin gösterdiği üretim planı uygulamaya konur.
Üretim sistemlerinin işletimini, üretim yöneticileri yapar. Üretim
yönetiminin bu görevi başarıyla yerine getirmesinde, bilgisayar
yazılımlarına büyük gereksinme duyulur. İzmir merkezli Konsan Bilgi ve
Teknoloji Grubu, hazır giyim üretim yönetimi ve denetimi için bir yazılım
programı hazırlamıştır. Konsan Enformasyon Destek Sistemi (EDS) isimli
yazılım, işletmelere, giyim üretimi planlama, üretim, takip, stok ve satın
alma sistemlerinin, zaman, etüt ve verimlilik ölçüm yöntemlerinin doğru
uygulanmasına yardımcı olmaktadır. İzmir’de Sun Tekstil’de başarıyla
uygulanan programın özelliği, tümüyle Türk mühendis ve programcılar
tarafından yaratılmış olmasıdır. Konsan EDS’nin Windows NT Terminal
Server işletim sistemi ile uyumlu olduğunu belirten programcılar,
yazılımlarının hem yerel hem de internet üzerinde mesafe sınırı olmaksızın
çalıştırılabileceğini söylemektedirler
Bakım-Onarım Planlaması
Çağdaş üretim sistemlerinde, makine oranının çok yüksek düzeyde
olması, bakım-onarım konusuna önem kazandırmıştır.
Makinelerin bozulması, başka bir deyişle; makinelerin üretim
işlemlerinden bir süre ayrılması, binlerce işgücü saatinin boş
geçmesine, dolaylı işçilik ve genel üretim giderlerinin artmasına,
tüketici talebinin karşılanamamasına, ıskarta ve fire oranının
yükselmesine, müşteri yitirmeye veya geç mal teslim etme tazminatı
ödemeye ve belki de işletmenin bütünüyle durmasına neden olabilir.
Araç-gereç ve makinelerin işler durumda olmaması, üretim akışı,
verimlilik ve dolayısıyla maliyetler üzerinde olumsuz etkilere neden
olduğu için, işletmeleri, bakım-onarım maliyetlerine katlanmak zorunda
bırakmıştır.
Bakım-onarım modellerinde, başlıca iki tür maliyet söz konusudur.
Bunlar (1) önleyici bakım-onarım maliyeti, (2) arıza bakım-onarım
maliyeti. Önleyici bakım maliyeti, yıkama, yağlama, temizleme, artıkları
toplama, boyama gibi dönemsel işlemlerden veya genel bir gözden
geçirme (revizyon) işlemlerinden doğar.
Önleyici bakım-onarımın amacı, arızalar ortaya çıkmadan önce, bazı
önlemler alarak, arızaları azaltmaktır. Önleyici bakım-onarım, ne kadar
iyi yapılırsa yapılsın, yine de bazı arızalar olacaktır. Bu durumda ise,
arıza bakım-onarımı söz konusu olur. Önleyici bakım-onarım
maliyetleriyle, arıza bakım, onarım maliyetleri arasında oldukça önemli
ilişkiler vardır. Şekil 14. 5 bu ilişkileri göstermektedir.
Bakım-onarım planlamasında izlenecek çeşitli politikalar vardır.
Bunların en başta gelenleri, şu şekilde sıralanabilir;
- bakım-onarım ekibini ve bakım-onarımda yararlanılan araç-gereç ve
makine sayısını bol bulundurmak,
- önleyici bakıma büyük önem vermek,
- yedek üretim kapasitesini hazır bulundurmak,
- işlem merkezleri arasında yarı mamul stokları bulundurmak.
Bazı karmaşık üretim sorunlarını, dört işlemle, eşitliklerle ya da diğer
sayısal yöntemlerle simgelemek ve çözümlemek olası değildir. Böyle
durumlarda, sorunun kaynaklandığı sistem, gerçek işleyişindeki gibi
kağıt üzerinde yapay olarak işletilir ve bu yapay işleyişe bakarak,
kıvamlı bir çözüm bulunur.
Bu gerçek sisteme benzetme işlemine, benzetim, taklit veya yabancı
dildeki karşılığıyla simülasyon adı verilir. Bakım-onarım planlaması
genellikle benzetim modelleriyle yapılır.
Kalite Kontrolü
Bilindiği gibi, üretim girdileri, belirli bir üretim sürecinden geçerek,
sonunda tüketicilere sunulacak çıktılara dönüşür. Mal ve hizmetleri
tüketicilerin beğenisine sunmadan önce, bunların standartlara uyup
uymadığını kontrol etmek gerekir.
Kalite kontrolü, belirli bir sisteme göre yapılması gereken, oldukça
masraflı bir üretim yönetimi işlevidir. Kalite kontrol maliyetleri, kalite
kontrol sistemini kurmak ve işletmek için yapılan harcamalardan
oluşur.
Günümüzün giderek artan rekabet koşullarında, işletmelerin
yaşamlarını devam ettirebilmeleri, rakiplere oranla daha kaliteli
mamuller üretmelerine bağlıdır. İletişim ve ulaşım açısından küçülen,
ekonomik açıdan büyüyen bugünkü dünyada, tüketiciler, bol ve ucuz
mal arayışı alışkanlıklarını, kaliteli mal arayışı yönünde de
değiştirmişlerdir.
Bu değişim, işletmeleri, Toplam Kalite Yönetimi
yaklaşımına yöneltmiştir. İşletmeler için toplam kalite
yönetimi anlayışı, yeni bir üretim yönetimi felsefesi ve
yeni bir yönetim tarzı olmaya başlamıştır. Bu yeni
yaklaşım, “ISO 9000 Kalite Güvencesi Sistem
Standartları” uygulamalarını getirmiştir. ISO 9000 kalite
güvencesi sistem standartları, ulusal ve uluslararası
düzeyde hazırlanmış sistem standartlarıdır.
1979 yılında, İngiliz Standartlar Enstitüsü (BSI),
Uluslararası Standardizasyon Organizasyonu (ISO)’na
başvurarak, kalite güvencesi teknikleri ve uygulamalarına
ilişkin uluslararası bir standardın hazırlanması için bir
teknik komite oluşturulmasını istemiştir.
Sekreterliğini ve başkanlığını Kanada’nın üstlendiği
Kalite Güvencesi adlı ve ISA/TC 170 numaralı komisyon,
ISO 9000 standartlarının yazımını 1986 yılında
tamamlamış ve bu standartları 1987 yılı başında
yayınlamıştır. ISO 9000 standartlarının temelini,
İngilizlerin BS 5750 standartları ile Kanadalıların CSA Z299 standartları oluşturmuştur.
Hazırlanmasında 41 ülkenin katılımcı, 22 ülkenin de gözlemci olarak görev aldığı ISO
9000 Serisi Standartları, kısa bir sürede, uluslararası kabul görmüştür. 50 ülke, bu
standartları, hiç değiştirmeden, ulusal standart olarak yayınlamıştır.
Elli ülke arasında Amerika, Japonya-Avrupa Topluluğu ve Avrupa Serbest Ticaret
Birliğine (EFTA) bağlı tüm ülkeler vardır. Türk Standartları Enstitüsü, ISO 9000
Standartlarını, 1988 yılında, adını değiştirerek TS-6000 Serisi olarak yayınlamış, Aralık
1991′de ise, uluslararası dil birliğine uymak amacıyla, TS-ISO 9000 olarak yeniden
yayınlamıştır.
Türk Standartları Enstitüsünün hiç değiştirmeden yayınladığı ISO 9000 standartları,
kendi içinde bir dizi standarttan oluşur. Bunlar, şu şekilde sıralanabilir:
- TS-ISO 9000 Kalite Yönetimi ve Kalite Güvencesi Standartları-Seçim ve Kullanım
Kılavuzu
- TS-ISO 1901 Kalite sistemleri-Tasarım/Geliştirme, Üretim-Tesis ve Hizmette Kalite
Güvencesi Modeli
- TS-ISO 9002 Kalite Sistemleri-Üretim ve Tesiste Kalite Güvencesi Modeli
- TS-ISO 9003 Kalite sistemleri-Son Muayene ve Testlerde Kalite Güvencesi Modeli
- TS-ISO 9004-1 Kalite Yönetimi ve Kalite sistemi Elemanları Kılavuzu
- TS-ISO 9004-2 Kalite Yönetimi ve Kalite sistemi Elemanları-Kısım2-Hizmetler İçin
Kılavuz
- TS-ISO 9005 (ISO 8402) Kalite Sözlüğü
- TS-ISO 10011-1 Kalite sistemleri tetkiki-Kılavuz-Kısım1-Tetkik
Toplam kalite yönetimini benimseyen işletmeler, Uluslararası Kalite Standartları
Kuruluşuna üye standart enstitülerine ya da ülkemizde Türk Standartları Enstitüsüne
(TSE) başvurarak ISO 9000 belgesi alabilirler.
15. İŞLETME BİLGİ SİSTEMİ
İşletmelerde Bilgi Gereksinimi
İşletmelerde bilginin önemini ifade etmek.
İçinde bulunduğumuz döneme; bilgisayar çağı, iletişim çağı veya
bilgi çağı gibi adlar verilmektedir. Bunun nedeni, bilgisayar, iletişim
ve bilgi alanındaki olağanüstü gelişmelerin, her yönde geçmişteki
çağlarla karşılaştırılamayacak kadar büyük değişiklikler yaratmış
olmasıdır.
Olaya işletmecilik ve işletme yönetimi açısından bakıldığında,
bilgisayar, bilgi işlem, bilgi ve iletişim, işletmeler için başlı başına
bir rekabet koşulu durumuna gelmiştir. Bilgisayar destekli işletme
bilgi sistemine ve çağdaş iletişim olanaklarına sahip olan
işletmeler, rakiplerine oranla çok büyük rekabet üstünlüğüne sahip
olmaktadırlar.
Bilgi sistemi, bir bakıma, işletmenin kalbi durumundadır. Düzenli
kalp atışları, nasıl organizmanın her yerine yaşam için gerekli olan
oksijeni pompalıyorsa, bilgi sistemi de, işletmenin her birimine,
gerekli yaşamsal bilgiyi, düzenli olarak üretip ulaştırır.
İşletmenin bilgi sistemi, iç ve dış çevresinden topladığı
verileri bilgiye dönüştüremiyorsa veya üretilmiş bilgiyi
işletme organizasyonundaki çeşitli birimlere
zamanında ulaştıramıyorsa, işletmenin yaşamı
tehlikeye girer.
İşletmeleri kurmak, işletmek, sorunlara tanı koymak,
çevre koşullarını saptamak, kıt işletme kaynaklarını
akılcı kullanabilmek ve ileriye dönük kararlar alabilmek,
bu konularda bilgili olmaya bağlıdır. Bu açıdan,
işletmecilerin, başlıca şu üç işlevi başarıyla yerine
getirecek bilgiye sahip olmaları gerekir:
- Kişilerarası ilişkiler kurma işlevi
- Veri toplama, bilgiye dönüştürme ve bilgiyi dağıtma
işlevi
- Karar alma, uygulama ve denetleme işlevi Bu
görevlerin rekabet üstünlüğü sağlayacak biçimde
yerine getirilebilmesi için iç ve dış çevreden veri
toplamak ve verileri gereksinim duyulan bilgilere
dönüştürmek gerekir.
Bilgi Sisteminin İşletme Sistemi İçindeki Yeri
İşletmelerin ve diğer tüm örgütlerin, ayrı birer sistem oldukları açıktır. İşletme
sistemi de; girdi, süreçleme, çıktı, geribildirim, kontrol ve çevre temel
öğelerinden oluşur. Şekil 15. 1, söz konusu bütünleşik işletme sistemi içinde,
bilgi sisteminin yerini göstermektedir
Şekil 15. 1′den de izlenebileceği gibi, işletme bilgi sistemi, çevresiyle bir bütündür. İşletmenin iç
ve dış çevresiyle olan her türlü etkileşimleri, çeşitli bilgi sistemleriyle yönetime ulaşmakta ve
yönetim bu bilgilerle sistemi kontrol altında tutabilmektedir.
Bilgi sistemleri, işletmenin çevresi, girdileri, süreçleri ve çıktılarıyla yönetimi arasında, her türlü
iletişimi sağlayan bir konumdadır. Başka bir deyişle, işletmede bilgi sisteminin yeri, yönetimle
VERİ VE BİLGİ İLİŞKİSİ
Veri ve bilgi ilişkisini açıklamak.
Veri ve bilgi kavramlarının, aynı anlamda kullanıldığı, çok sık karşılaşılan
bir durumdur. Ancak, işletme bilgi sistemleri açısından, bu iki kavram
arasında oldukça önemli farklar vardır. Şekil 15. 2, veri ile bilgi arasındaki
farkı açıkça göstermektedir.
Şekil 15. 2′den de izlenebileceği gibi, önce çeşitli kaynaklardan veriler toplanmakta,
toplanan veriler, belirli bazı bilimsel işlemlerden geçirilerek bilgi biçiminde çıktıya
dönüşmektedir. En sonunda da bilgi, karar sürecinin girdisini oluşturmaktadır. Başka bir
deyişle, karar alırken veri değil, verilerin süreçlenmesi sonunda elde edilen bilgi
kullanılmaktadır. Veri, bilgiye ulaşmak amacıyla yapılan gözlemlerin sonucudur.
Bu anlamda da veri, bilginin hammaddesi olmaktadır. Verilerin yalnızca sayısal değerler
olması gerekmez. Deneylerle elde edilen ya da gözlemlerin sonucu olan, sayısal
olmayan değerler de veri olarak kullanılabilir. Örneğin; bir ses, simge, kod, renk, ışık ve
benzerleri de duruma göre veri olarak nitelendirilebilir.
Diğer taraftan, her türlü veriyi sayıya dönüştürerek ifade etmek de mümkündür. Bunun
en güzel örneği de illeri 06, 26, 55 gibi sayılarla ifade etmektir. Aynı şekilde, işletmecilik
açısından, genellikle, bir işletmenin günlük işlemleriyle ilgili kayıtları veri olarak kabul
edilebilir.
Örneğin, müşteri bilgi formunu doldururken yazılanlar, çek veya faturaların ayrıntıları ve
benzerleri tek tek birer anlamlı veri niteliğindedir. Bilgi ise, bir iş veya bir konu üzerinde
bilinen genellemeler olarak tanımlanabilir. Bilgi, verilerin, belirli bir veri süreçleme
yöntemiyle yararlı ve anlamlı duruma gelmeleridir.
Bilgi sistemleri açısından veri, belli başlı iki aşamadan geçerek bilgiye dönüşür ve
kullanıcıya ulaşır. Bu aşamalardan birincisi, verinin yaratılması (toplanması); ikincisi,
verinin işlenmesidir. İşleme sonucu oluşan bilgi, iletişim süreciyle kullanıcıya iletilir.
Verilerin toplanması ve bilgiye dönüştürülmesi, işletmelere planlama, uygulama ve
denetim yapma olanağı sağlar. İşletmelerin gereksinim duydukları bilgi türleri, üç ana
grupta toplanabilir:
- Stratejik yönetim bilgisi
- Denetim bilgisi
- İşlem bilgisi
Stratejik yönetim bilgisi; işletmenin uzun dönemli amaçları, bu
amaçlara ulaşmada gereken kaynak çeşitleri ve miktarları,
kaynakların elde edilmesi, kullanımı ve niteliği üzerine üst yönetimin
alacağı kararların girdisidir.
Stratejik kararlar, büyük ölçüde işletme dışı kaynaklardan elde edilen
bilgilere dayanır. Bu dış bilgiler, iç verilerin işlenmesiyle birlikte ele
alındığında, yönetim, gelecekteki faaliyetlerden doğacak sonuçları
tahmin etme olanağına kavuşur.
Denetim bilgisi; uygulamaların amaçlara uygun olup olmadığını
yansıtır. Yöneticilere, işletmenin çıkarlarını en üst düzeye çıkaracak
faaliyet yollarını seçmelerinde yardımcı olur. Yöneticilere, kaynakların
örgüt amaçları doğrultusunda etkin ve verimli bir şekilde kullanılıp
kullanılmadığını gösterir.
BİLGİNİN İŞLENMESİ
Verilerin bilgi haline gelmesini sağlayan işlemler dizisine “bilgi işleme”
denilmektedir. Bilgi işleme işletme bilgi sistemlerinin temelini oluşturur. Bilgi
sistemlerinin temel işlevi, işletme yönetimine ve diğer ilgili kişilere, gerekli
bilgileri üretmektir.
Bilgi işleme, bir süreç olarak; kaydetme, sınama, sınıflandırma, sıralama ya
da düzenleme, özetleme, matematiksel ya da mantıksal hesaplama,
saklama, erişim, çoğaltma ve iletme aşamalarından oluşur.
- Kaydetme: Toplanan verinin, ilgililerin ulaşabileceği ortamlara
(bilgisayarlara ve bilgisayar donanım ve yazılımlarına) yazılmasıdır.
- Sınama: Kaydedilen verinin doğruluğunun araştırılmasıdır. Örneğin, stok
kartına yazılanlar ile tek tek malzemelerin karşılaştırması gibi.
- Sınıflandırma: Çeşitli işletme birimlerinde biriken çok sayıda verinin, değişik
amaçlarla gruplandırılmasıdır. Örneğin, çeşitli alacaklar, borçlulara göre
sınıflandırılarak izlenir.
- Düzenleme: Verileri, belirli bir ölçüye göre sıralamaktır. Örneğin,
malzemeler, alınış tarihlerine göre sınıflandırılabilir.
- Özetleme: İşletmede ya da işletme birimlerinde biriken çok sayıda veriyi,
yöneticilerin kolayca yararlanabileceği yalın bir biçime getirmektir. Örneğin,
işletme depolarındaki bütün malzemeler yerine, son bir hafta içinde alınan
malzemeleri göstermek gibi.
- Matematiksel ya da mantıksal hesaplama: Verileri, bilgiye dönüştürme
aşamasında, en yalınından en karmaşığına kadar, birçok matematik işlem ve
mantıksal karşılaştırma yapılmasıdır. Örneğin, dönem başında öngörülen
üretim hedefleri ile dönemde gerçekleşenlerin, hem miktar hem de yüzde
olarak karşılaştırılmasında yapılan matematik ve mantık işlemleri gibi.
-Saklama: Verilerin, kullanılacak zamana ya da yasa ve yönetmeliklerde
öngörülen zamana kadar, güvenli bir ortamda tutulmasıdır.
-Erişme: Saklanmış verilere, gereksinim duyulduğu anda ulaşılabilmesidir.
-Çoğaltma: Verilerin, ulaştırılacak kişi ve birim sayısı kadar
kopyalanmasıdır.
-İletme: Verilerin, bulundukları yerden, veriye gereksinim duyan kişi, birim ve
kurumlara ulaştırılmasıdır.
Güncel yaşam değişecek konusunda, bilgi işleme aşamalarının geleneksel
yöntemlerle değil, bütünüyle elektronik yöntemlerle yapılacağı
vurgulanmıştır. Yukarıda sıralanan kaydetme, sınama, sınıflandırma,
sıralama ya da düzenleme, özetleme, matematiksel ya da mantıksal
hesaplama, saklama, erişim, çoğaltma ve iletme aşamaları, bugün,
bilgisayar ortamlarında, ışık hızıyla ve çok sağlıklı olarak yapılmaktadır.
Gelecekte ise, olayda belirtildiği gibi olmaması için hiçbir neden yoktur. Bilgi
işlemedeki ve bilgi iletmedeki hız, günümüzde ve gelecekte, en büyük
rekabet üstünlüklerinden biri olacaktır.
BİLGİ İŞLEME YÖNTEMLERİ
Verilerin, işletmeye yararlı bilgilere dönüştürülmesi, titizlikle yürütülmesi gereken çok
önemli bir süreçtir. Çağın teknolojik düzeyi ile orantılı olarak gelişen bilgi işleme
yöntemleri, aşağıdaki gibi sıralanabilir:
- Elle Bilgi İşleme Yöntemi
- Mekanik Bilgi İşleme Yöntemi
- Elektromekanik Bilgi İşleme Yöntemi
- Elektronik Bilgi İşleme Yöntemi
Elle bilgi işleme, en eski bilgi işleme yöntemidir. Verileri bilgiye dönüştüren bütün
işlemler, kalem, kağıt, defter veya dosya kullanılarak el emeği ile yürütülür.
Mekanik bilgi işleme yönteminde, verileri bilgiye dönüştürme işlemleri, daktilo, kasa
kayıt makinesi, hesap makinesi gibi mekanik araçlar yardımıyla yapılır.
Elektromekanik bilgi işleme, verilerin önce delikli kartlara geçirilmesi, daha sonra da
birinci kuşak bilgisayarlarda işlenmesi esasına dayanmaktaydı. Bu amaçla kullanılan
araçlar; kart delici, delgi kontrol makinesi, sıralayıcı, birleştirme makinesi, yorumlama
ünitesi, çoğaltıcı gibi aygıtlardır. Yeni kuşak bilgisayarlar, elektromekanik bilgi işleme
yöntemini ortadan kaldırmıştır.
Elektronik bilgi işleme, verilerin bilgiye bütünüyle elektronik ortamlarda dönüştürülmesi
anlamına gelir. Günümüz işletme yöneticilerinin bilgi gereksinmesi, artık, elektronik bir
hızla karşılanabilmektedir. Bu olanağı, bilgi çağının geliştirdiği elektronik bilgi sistemleri
sağlamaktadır. Elektronik bilgi işleme araçlarının başında ise son kuşak bilgisayarlar
gelmektedir.
Elektronik Bilgi İşleme ve Bilgisayar İlişkisi
Yukarıda da değinildiği gibi, işletmecilikte ve işletme yönetiminde, bugüne
kadar, değişik tür ve nitelikte bilgi işleme sistemleri kullanılmıştır. Çok kısa
bir zaman öncesine kadar, bunların büyük bir kısmı, kağıt, kalem, daktilo
veya hesap makinesi gibi araçların kullanıldığı, elle işleyen, basit bilgi
işleme sistemleriydi.
Son yıllarda ise verileri otomatik olarak süreçleyebilmek için, değişik tür
bilgisayarların ve bilgisayar araç-gereçlerinin kullanıldığı, elektronik ve
karmaşık bilgi sistemlerinden yararlanılmaktadır. Söz konusu bilgi işleme
sistemlerine, elektronik veri süreçleme sistemleri denir.
Elektronik bilgi işleme sisteminin bir diğer adı da bilgisayar destekli bilgi
sistemidir. Bilgisayar destekli bilgi sistemi kavramı, bilgisayar sistemi
kavramıyla karıştırılmamalıdır. Bir yönetim, işletmenin işlemlerini, olaylarını
veya varlıklarını izlerken, bazı durumlarda elle işleyen bilgi sistemlerinden,
bazı durumlarda da bilgisayar sisteminden yararlanabilir.
Başka bir deyişle, bir işletmede aynı zamanda çeşitli bilgi sistemleri yer
alabilir. Başlı başına bir bütün olan bilgisayar sistemleri, isteğe bağlı olarak,
işletmenin bir bütün olan bilgi sistemini desteklemek amacıyla kullanılır.
ELEKTRONİK BİLGİ SİSTEMİNİN ÖĞELERİ
Her sistem gibi, elektronik bilgi sistemleri de öğelerden ve bu öğeler
arasındaki tanımlı ilişkilerden oluşur. Elektronik bilgi sistemleri temelde
dört öğeden oluşur.
- Donanım (hardware)
- Yazılım (software)
- Bilgisayar Personeli (specialists, end users)
- Veri tabanı (database)
Bilgi işlemede kullanılan her türlü fiziksel araç gereç ve malzeme,
donanım kavramıyla ifade edilir. Ana (mainframe) bilgisayarlar, mini
bilgisayarlar ve mikro bilgisayar sistemleri veri giriş klavyeleri, çıktı
yazıcıları veya ekranları, magnetic bellek diskleri veya optik bellek
diskleri gibi bilgisayar merkezlerindeki araç-gereçler, telekomünikasyon
ağları, çeşitli iletişim aygıtları, çeşitli internet bağlantıları, verilerin
kaydedildiği magnetic diskler, yazıcılar, çıktıların yazıldığı kağıtlar ve
benzerleri de donanım kavramı kapsamına girer.
Çeşitli bilgi işlem programları, prosedürleri ve yönergeleri yazılım kavramıyla
ifade edilir. Başlıca üç tür yazılım söz konusudur. Bunlar; sistem yazılımı,
uygulama yazılımı ve işletim yönergeleridir. Karmaşık bilgi sistemlerini işletmek
için, bu konuda yetişmiş bilgisayar personeline gereksinim vardır.
Bilgisayar personeli, uzmanlar ve son kullanıcılar olarak, iki gruba ayrılır.
Uzmanlar, bilgi sistemini tasarlayan, kuran ve işleten bilgisayar elemanlarıdır.
Sistem analistleri, programcılar, bilgisayar operatörleri ve diğer teknik bilgisayar
elemanları, uzmanlar grubuna girerler. Son kullanıcılar ise, bilgi sistemlerini
veya sistem prosedürlerini kullanan uzmanlardır.
Örneğin, bir işletmedeki muhasebeciler, pazarlamacılar, mühendisler,
tezgahtarlar, yöneticiler ve benzerleri, son kullanıcıdırlar. Aslında, son günlerde
bilgisayara sahip olan hemen herkes, az veya çok, birer bilgi sistemi son
kullanıcısıdır.
Bilgisayar kullanıcısı, kendi gereksinmesine göre, ya bir Microsoft
Word, ya bir Excel, ya bir Power Point ya da bir Access programının
nasıl kullanılacağını öğrenerek, son kullanıcı durumuna gelmiştir.
Verilerin (data) ve bilgilerin (information) depolandığı veri belleklerine
(databases), model belleklerine (modelbases) ve bilgi belleklerine
(knowledge bases), genel olarak veri tabanı adı verilir. Aslında,
geleneksel tapu kütükleri, nüfus kütükleri gibi depoların bilgi
sistemlerindeki karşılığı, veri tabanı olmaktadır.
BÜTÜNLEŞİK BİLGİ SİSTEMİ
Bütünleşik bilgi sistemleri ile işletme işlevleri arasında ilişki kurmak.
Bilgi sistemi; donanım (hardware), yazılım (software), uzman personel, geribildirim
(feedback) ve denetleme (control) öğeleriyle, verileri bilgiye dönüştürme işlemlerini
yapan bir işletme alt sistemidir.
Her sistemin diğer sistemlerle çeşitli ilişkilerinin olması, sistemleri birbiriyle etkileşimli
hale getirmiştir. Dolayısıyla, sistemlerden bazıları, paylaştıkları ortak çevre aracılığıyla
birbirlerine bağlanabilmektedir. Konuya bilgi sistemleri açısından bakıldığında, bilgi
sistemleri de işletmenin iç ve dış çevresindeki birçok sistemle böyle bağlılık içindedir.
Sistemler, değişik tür yazılımlarla birbirlerine bağlandığı zaman, bir taraftan bütünlük
sağlamakta, diğer taraftan da sağladıkları yararlar artmaktadır. Bütünleşik bilgi sistemi,
işletmeyi bir üst sistem olarak kabul ederek, işletme işlevleri için gerekli olacak veri ve
bilgileri, merkezî bir yerde toplar.
Bu durumda, bütün işletme için geçerli ortak bir veri tabanı, başka bir deyişle, bir bilgi
bankası oluşturulmuş olur. Bütünleşik bilgi sisteminde, işletmede, yalnızca bir kez veri
girişi yapılır. İşletmenin veri veya bilgiye gereksinme duyan kişi ve birimleri, bu ortak
bellekten istediği veriyi alarak kendi amacına uygun bilgiye dönüştürür. Böylece, aynı
verinin veya bilginin, işletmenin değişik yerlerinde, birden fazla kaydedilmesi veya işleme
tâbi tutulması önlenmiş olur.
Bütünleşik işletme bilgi sistemi, İşletme yönetiminin bilgi
gereksinmesini karşılamak için; verilerin derlenmesi, sınıflandırılması,
verilerin ve bilgilerin veri tabanlarına depolanması, verilerin değişik
amaçlar için bilgiye dönüştürülmesi, bilgilerin işletme
organizasyonundaki değişik birimlere iletilmesi işlevlerini yerine getiren
bütünleşik bir işletme alt sistemidir.
Yukarıdaki, tanımda önemli nokta, işletme bilgi sisteminin, işletme ve
örgüt yönetiminde kullanılan bilgilerin üretilmesini ve iletilmesini
sağlayan bir sistem olmasıdır. Yönetim bilgi sistemi, elde edilen
bilgileri, yöneticilere aktarmakla kalmayıp, aynı zamanda, daha değişik
karar verme modellerini de içermeli ve yöneticilere yol göstermelidir.
Bütünleşik İşletme Bilgi Sisteminin Özellikleri: Bütünleşik bilgi
sisteminin kendine özgü bazı özellikleri vardır. Aşağıda bunlara kısaca
değinmekle yetinilecektir.
Bütünleşik bilgi sistemi, işletme yönetiminin ihtiyaçlarını karşılamaya
yöneliktir. İşletme bilgi sisteminin, yönetime yönelik olması, en önemli
özelliğidir. İşletme bilgi sistemi, üst düzeyden alt düzeye doğru
yönetimin ihtiyaçları ve işletmenin hedefleri göz önüne alınarak
geliştirilir.
Orta düzey yönetiminin ya da alt düzey yönetiminin gereksinmeleri, sistemin
temelini oluşturmaktadır. Örneğin, işçi puantaj kartlarını işlemek ve ücret
bordrolarını hazırlamak için düzenlenen ücret bordrosu sistemi, doğrudan üst
yönetime yönelik değildir. Bununla beraber, günlük ve haftalık işçilik raporları
şeklinde ustabaşısına; işçilik maliyet raporları şeklinde üretim yöneticisine bilgi
sunan bir ücret bordrosu sistemi, üst yönetime yöneliktir.
İşletme bilgi sistemi, yönetim tarafından yönlendirilir. İşletme bilgi sisteminin,
tarafsız olması için yönetim, bu süreci kontrol etmelidir. Bir işletmede, yönetim
kurulu öncelikleri belirlemeden ve sistemi denemek için uygulama yapılmadan,
yönetim bilgi sistemi geliştirilemez. Bütünleşik işletme bilgi sistemi, ortak bir
bilgi akışı sağlar.
İşletme bilgi sisteminin bütünleşik olması nedeniyle veri toplama, saklama ve
dağıtmada fazlalık ve tekrarlar ortaya çıkmaz. Bilgi, bilginin üretildiği en yakın
kaynaktan sağlanır. Ortak bilgi akışı, mümkün olduğu kadar, faaliyetleri
basitleştirme, benzer fonksiyonları birleştirme ve tekrardan kaçınma amacına
yöneliktir.
Bütünleşik işletme bilgi sistemi, kapsamlı bir planlama sonucunda ortaya
çıkar. İşletme bilgi sisteminin geliştirilmesinde, yoğun bir planlama faaliyeti
söz konusudur. Yönetim bilgi sistemi kurucusu, işletmenin ihtiyaçlarını,
gelecekteki hedeflerini bilmelidir. Aynı zamanda, kısa zamanda geçersiz
olabilecek bir sistemi seçmekten kaçınmalıdır.
Bütünleşik işletme bilgi sistemi, alt sistemlerden oluşur. İşletme bilgi sistemi,
bir bütün olarak görülmelidir. Ancak, birbirini tamamlayan alt sistemler,
birbirinden ayrılabilmelidir. Daha sonra her bir alt sisteme göre bir plan
geliştirilmelidir.
Örneğin, müşteri siparişlerini işleme, stok kontrolü ve benzeri fonksiyonlar
bir sistem olarak görülmesine rağmen, gerçekte bir alt sistemdir. Aynı
şekilde, bunlar da alt sistemlere ayrılabilirler. Bütünleşik işletme bilgi
sistemi, merkezî bir veri tabanına dayanır.
Veri tabanı, işletme işlevlerini, bir arada tutan bir yazılımdır. Her bir işletme
işleviyle ilgili bilgiler, bilgisayar ana belleğine girilir ve bellekte ortak bir
kullanım için saklanır. Veriye veya bilgiye gereksinim duyan kişi ve birimler,
ana belleğe ulaşarak, gereksinmelerini kolayca giderirler.
Bütünleşik işletme bilgi sistemi, bilgisayarlarla yürütülür. Bir bilgisayar
desteği olmaksızın, günümüz koşullarına uygun bir bilgi sistemi oluşturmak
mümkün değildir. Bilgisayar, işletme bilgi sistemi için gerekli olan bilgileri,
tutarlı ve doğru bir şekilde işleyerek hem zaman, hem de emek tasarrufu
sağlar.
İşletme Bilgi Sistemi Türleri
Buraya kadar yapılan açıklamalarla, çağdaş işletmecilikte, bilgisayar destekli
işletme bilgi sisteminin, yapısal bir zorunluluk olduğu ortaya çıkmaktadır.
İşletmeler için birbirine bağlı ve birbiriyle bütünleşik, çeşitli yönetim bilgi
sistemleri geliştirilmiştir.
İşletme içindeki çeşitli bilgi sistemlerinin, farklı bir amacı gerçekleştirmek için
geliştirildiği açıktır. Bilgi ve bilgisayar teknolojisinin çok hızlı gelişmesine bağlı
olarak, devamlı yeni işletme bilgi sistemi türleri tasarlanmaktadır. En son
durumuyla, başlıca temel işletme bilgi sistemi türleri, şu şekilde sıralanabilir:
-İşlem süreçleme bilgi sistemi
- Karar destek sistemi
- Yapay zeka ve uzman sistemler
- Uç kullanıcı ve ofis bilgi sistemi
- İşletme işlevleri bilgi sistemleri.
İşlem süreçleme bilgi sistemi; işletme faaliyetleri sırasında
oluşan verilerin toplanmasını, işlenmesini ve duruma göre ilgili kişi
ve birimlere iletilmesini sağlar. Veri girişi, bilgi işlem, dosyalama ve
veri tabanı oluşturma, doküman ve rapor oluşturma, sorgulama
diyalogu oluşturma, işlem süreçleme sisteminin başlıca işlevleridir.
Karar destek sistemi; karmaşık işletme problemlerini çözebilmek
için, insan zekası, bilgi teknolojisi ve bilgisayar yazılımının etkileşim
içinde olduğu bir yapıdır. Bu sistem, işletme içi ve işletme dışı
kaynaklarla bağlantılı, donanım, yazılım, veri tabanı, karar modeli
tabanı ve uzman elemanlardan oluşur.
Yapay zeka; bilgi edinme, algılama, görme, düşünme ve karar verme gibi
insan zekasına özgü yeteneklerle donatılmış bilgisayarlardır. Uzman
sistemler ise, belirli bir alanda, sadece o alanla ilgili bilgilerle donatılmış ve
işletme problemlerine o alanda uzman bir kişinin getirdiği şekilde çözümler
getirebilen bilgisayar programlarıdır.
Uç kullanıcı bilgi sistemi; işletmedeki çeşitli görevlilerin, görevlerini
yaparken gereksinim duydukları bilgi süreçlemesini bilgisayar kullanarak,
doğrudan doğruya kendilerinin yapabildikleri bilgisayar ortamıdır. Ofis bilgi
sistemi ise elektronik mesajları, dokümanları ve diğer elektronik iletişimleri
alan, depolayan ve ileten bilgisayar destekli metin süreçleme, veri
süreçleme, telekomünikasyon ve diğer bilgi sistem teknolojilerinden oluşan
bir ofis otomasyonudur.
İŞLETME İŞLEVLERİ BİLGİ SİSTEMLERİ
Pazarlama, üretim, insan kaynağı, muhasebe ve finans gibi işletme
işlevleri bilgi sistemlerinin başlıca özelliklerini sıralamak.
İşletme işlevleri bilgi sistemleri terimi, pazarlama, üretim, insan kaynağı,
finans, üst yönetim gibi işletme işlevlerini destekleyen çeşitli bilgi sistemlerini
ifade eder. Birer son kullanıcı olarak, işletme işlevlerinin baş yöneticileri,
çeşitli bilgi sistemlerinin kendi işlevlerine nasıl uygulanacağını bilmek
durumundadır. Bu alt bölümde, bilgisayar destekli pazarlama, üretim, insan
kaynağı, finans ve üst yönetim bilgi sistemleri temel boyutlarıyla kısaca
tanıtılacaktır.
Pazarlama Bilgi Sistemi
Pazarlama bilgi sistemi; pazarlama planlaması ve kontrolüne bilgi sağlayan
bir işlevsel bilgi sistemidir. Bu bilgi sisteminin desteğiyle mamul geliştirme,
fiyatlama, reklam, satış tahmini, pazar analizi, dağıtım kanalının seçimi gibi
pazarlama kararları alınır, uygulanır ve uygulamalar kontrol edilerek gerekli
düzeltici eylemlerde bulunulur. Şekil 15. 3, pazarlama bilgi sistemini
simgelemektedir.
Şekil 15. 3′ten de izlenebileceği gibi, pazarlama bilgi sistemi, pazarlama
işlevinin başarıyla yapılabilmesi için, pazarlama planlaması, pazarlama
kontrolü ve işlem süreçlemesine ilişkin bilgiler sağlar.
Pazarlama yönetiminin ürün planlama, fiyatlama, reklam giderleri, satış
tahmini, dağıtım kanalının seçimi gibi konularda etkili kararlar alabilmesi
için kendisine stratejik, taktik ve işlem bilgi sisteminin yardımcı olması
gerekir.
Aynı şekilde pazarlama yönetimi etkili bir pazarlama kontrolü yapabilmek
için kendisini kontrol raporlama sistemini desteklemelidir. Pazarlama
sisteminin ürettiği bilgi formlarının bir kopyası, muhasebe bilgi sistemine
gider ve orada girdi olarak işlem görür.
Üretim Bilgi Sistemi
Üretim bilgi sistemi, mal ve hizmetleri üretim süreçlerinin planlanması ve kontrolüyle ilgili tüm faaliyetleri
kapsayan ve işletmenin üretim işlevini destekleyen bütünleşik bir bilgi sistemidir.
Şekil 15. 4′ten de izleneceği gibi, üretim bilgi sistemi, dört alt sistemden
oluşur. Bunlar, stratejik planlama sistemi, taktik ve işlem planlama sistemi,
kontrol raporlama sistemi ve işlem süreçleme sistemidir. Belirtilen bu
sistemler, birbirleriyle etkileşerek, üretim yönetiminin başarıyla yapılmasını
sağlayan bilgi işlem işlevini yerine getirmektedirler.
Üretim bilgi sisteminde üretilen tüm bilgiler ve bunların bilgi formlarına işlenmiş
birer kopyaları, muhasebe bilgi sistemine ulaştırılır. Böylece, yönetim bilgi
sisteminin bütünlüğü bağlanmış olur.
İşletmedeki finansal olayların izlenmesini, muhasebe bölümü yaptığı için, bütün
bilgilerin bu bölümde toplanması gerekir. Üretim bilgi sistemine konu olan
üretim faaliyetleri “tekrarlanabilen” bir özelliğe sahip oldukları için, üretim bilgi
sistemi, bilgisayarların ve diğer bilgi teknolojilerinin en çok kullanıldığı
alanlardan biridir.
Bu nedenle, üretim yönetimi, mühendislik, üretim faaliyetleri, çeşitli üretim
yerleri, insanlar, bilgisayarlar, iletişim olanakları ve veri tabanları, bütünleşik bir
yaklaşımla üretim bilgi sisteminde bir araya getirilmeli ve etkili bir işleyişi
sağlanmalıdır.
Pazarlama bilgi sistemi ile üretim bilgi sistemi arasında ne tür bir etkileşim
vardır? Pazarlama Bilgi Sistemi, pazarlama işlevinin başarıyla gerçekleştirilmesi
için gerekli bilgileri sağlar. Bu bilgiler ürün planlaması, fiyatlama, reklâm, satış
tahmini, dağıtım kanalının seçimi kararlarında kullanılır.
Pazarlama bilgi sistemi ile toplanan bu tür bilgiler üretimde kullanılmak üzere
üretim bilgi sistemine aktarılır. Üretim bilgi sisteminin etkinliği, ürün ve
piyasalarla ilgili olarak pazarlama bilgi sisteminden gelen bilgilerin yeterli
düzeyde olmasına bağlıdır. Güncel Yaşam Değişecek başlıklı örnek olayımızda
Fred Poses’in tüketicilerle ilgili düşünceleri konuyu değişik bir bakış açısıyla
açıklamaktadır.
İnsan Kaynakları Bilgi Sistemi
İlk bilgisayar destekli bilgi sistemi uygulaması, ücret bordrolarının
hazırlanması, personel sicillerinin tutulması gibi konularda olmuştur. Ancak,
bugün insan kaynağı bilgi sistemi personel seçme, işe yerleştirme, personel
değerleme, personel verimliliği, personel eğitimi, personel sağlığı ve güvenliği
konularını da kapsamına almıştır.
İnsan kaynağı bilgi sistemi, insan kaynağı yönetimini destekleyen ve diğer
bilgi sistemleriyle etkileşim içinde bulunan bir bilgi sistemidir. İnsan kaynakları
bilgi sistemi, işletmenin diğer bölümlerinde çalışan personeli izler ve başta
onların özlük hakları olmak üzere her türlü kayıtlarını tutar.
İşletmede çalışan tüm personele ilişkin bilgiler, bilgisayar veri tabanına girilir.
Gerektiği zaman, herhangi bir personele ilişkin kayda hızlı bir erişim
sağlanarak, gerekli bilgiler elde edilir. Personelin durumunda değişiklikler
meydana geldikçe, gerekli değişiklikler, aynı formda, kolayca yapılabilir.
Muhasebe Bilgi Sistemi
İşletmedeki bütün finansal olaylara ilişkin veriler, muhasebede toplandığı ve
orada yasal deftere kaydedildiği için, muhasebe bilgi sistemi, Türk Vergi
Sistemine ve Vergi Usul Kanunu’na uygun olarak işlemek zorundadır.
Aslında, muhasebe bilgi sistemi, işletmenin finansal bilgi sisteminin bir alt
sistemidir. İşletmenin iç ve dış çevresiyle ilgili olarak açılan tüm hesapların
birbirine bağlılığı, büyük önem taşır. Muhasebe bilgi sistemi, işletmelerde
kullanılan en eski ve en geniş boyutlu bir bilgi sistemidir.
Muhasebe bilgi sistemi, çift taraflı kayıt ilkelerine bağlı kalarak, bir taraftan
finansal kayıtları yaparken, diğer taraftan da başta bilanço ve gelir tablosu
olmak üzere, istenen her türlü muhasebe raporlarını hazırlayabilecek şekilde
tasarlanır. Şekil 15. 5, muhasebe bilgi sistemini göstermektedir.
Muhasebe bilgi sistemi bilgisayar yazılımları, hem geleneksel muhasebe
işlevlerini yapabilmeli, hem de yönetim muhasebesi, maliyet muhasebesi,
işletme bütçesi gibi yönetsel işlevleri yerine getirebilmelidir.
Finansal Bilgi Sistemi
Finansal bilgi sistemi, işletmenin finansal kaynaklarının bulunması, bu
kaynakların işletme varlıklarına yatırılması ve tüm finansal faaliyetlerin
denetimini destekleyen bir bilgi sistemidir.
Muhasebe bilgi sistemi, finansal bilgi sisteminin en temel alt sistemini
oluşturur. Sermaye bütçelemesi, finansal tahmin, kasa ve hisse senetleri,
finansal bilgi sisteminin diğer önemli alt sistemleridir.
Şekil 15. 6 bütünleşik finansal bilgi sistemini simgelemektedir. Şekil 15. 6′dan
da izleneceği gibi, finansal bilgi sistemi, finansal yönetime, finansal planlama,
finansal raporlama ve finansal işlem desteği verir. Böylece finansal yönetim,
çeşitli finanslama, yatırım ve muhasebe kararlarını alma olanağına kavuşmuş
olur.
Üst Yönetim Bilgi Sistemi
Üst yönetim bilgi sistemleri, işletmelerin üst yöneticilerinin (özellikle yönetim kurulu
üyelerinin) bilgi gereksinimlerini karşılamak amacıyla, bilgisayar temelli bilgi girişini, bilgi
üretilmesini ve bilgi aktarımını sağlayan yazılımlardır.
Üst yönetim, üst yönetim bilgi sistemleriyle, işletmenin yaşamsal başarı koşullarını
kolayca anlayabilmekte ve bu sistemlerle stratejik planlama ve kontrol işlevlerini daha
etkin olarak yapabilmektedir. Aslında, üst yönetim bilgi sistemleri, bilgi raporlama
sistemleri (information reporting) ile karar destek sistemlerinin (decision support
systems) ortak özelliklerini taşır.
Ancak, üst yönetim bilgi sistemlerinin amacı, üst yönetimin stratejik planlama ve kontrol
için gereksinme duyduğu bilgileri, özel, öncelikli, hızlı ve bir bakışta anlaşılacak biçimde
karşılamaktır.
Aslında üst yöneticiler, gereksinme duydukları bilgileri, çeşitli mektuplardan,
şikayetlerden, yazılı ve sözlü uyarılardan, periyodiklerden, brifinglerden, telefon
konuşmalarından ve benzeri bilgi kaynaklarından alırlar.
Dolayısıyla, tepe yönetim bilgilerinin büyük bir kısmı, bilgisayar dışı kaynaklardan
sağlanır. Ancak, bu dağınık bilgilerin işletme kararlarında kullanılabilmesi için
gereksinme duyulduğu anda ve kolayca anlaşılabilecek biçimde tepe yöneticilerine
sunulması gerekir.
Üst yönetim bilgi sistemi geliştirmenin başlıca üç nedeni vardır;
- tepe yönetimine çok önemli stratejik bilgiler sunmak,
- işletmenin stratejik amaçlarına ulaşmasını etkileyen temel etkenleri kolayca
belirlemek ve bunları üst yönetime hızlıca ulaştırmak,
- stratejik işletme amaçları açısından yaşamsal nitelikteki karar değişkenlerini,
üst yöneticilerin bir bakışta anlayabileceği etkinlikte sunmak. İşletme üst
yöneticilerinin temel görevi, dış çevrenin yarattığı fırsat ve tehlikeleri, bir vizyon
yeteneğiyle görmek ve gerekli kararları rakiplerden önce almaktır.
Üst yönetim bilgi sistemleri, üst yöneticiler bu konuda yardımcı olmak için,
kolay erişilebilir ve kolay anlaşılabilir stratejik bilgileri sunacak biçimde
geliştirilir. Özellikle grafik gösterimler, bu amaçla çok yoğun bir biçimde
kullanılmaktadır.
Üst yönetim bilgi sistemi yazılımları, işletmenin çeşitli iç ve dış veri tabanlarına
kolayca erişip, stratejik temel faktörleri kolayca seçerek grafiğe dönüştürecek
biçimde hazırlanmaktadır.
Son yıllarda uygulama alanına giren birçok ileri teknoloji, üst yönetime sunulan
bilginin türlerini de değiştirmiştir. Örneğin, audio aracından işitsel, video
aracından görsel bilgi çıktıları verilmektedir.
Bilgiler, önce, magnetik teyp ve diskle re, optik disklere ve mikro filmlere
kaydedilmekte ve gerektiği zaman kolay bir erişimle ve hızla
canlandırılmaktadır. Aynı şekilde, düz yazılar, sayısal gösterimler ve grafik
gösterimler, çok değişik biçimlerde tasarlanmakta ve çok değişik renklerle
kullanıma sunulmaktadır. Üst yönetime sunulan biçimsel bilgi türleri, dört grup
altında toplanabilir:
- İşletme grafikleri
- Dönemsel raporlar
- İstisnai raporlar
- Verimlilik raporları
KÜRESEL BİLİŞİM SİSTEMİ
Küresel bilişim sisteminin önemini açıklamak.
Günümüzde, bilginin girilmesi, işlenmesi, depolanması ve ulaştırılması için
kullanılan bütün teknolojilerin, entegre bir bütün olarak düşünülmesi gerekir.
Bu teknolojiler; küresel iletişim ağları, küresel ofis otomasyon sistemleri ve
geleneksel bilgisayar sistemleridir.
Bilişimin, rekabet üstünlüğü sağlama açısından yararları konusunda,
herhangi bir kuşku yoktur. Ancak, işletmelerin bilişim sistemlerinden nasıl
yararlanacakları konusu, henüz tam açıklığa kavuşmamıştır. Bununla
beraber, işletmelerin işletme organizasyonlarına artık bir “Bilişim Yönetimi”
bölümü eklenmesi görüşü ağırlık kazanmıştır.
Bilişim yönetimi bölümü; geniş alan ağlarını, anında bilgi işlemeyi, elektronik
bilgi değişimini, elektronik postayı ve yerel bilgi ağlarını kurar, izler,
yenilikleri işletmeye kazandırır ve çalışanların yeniliklerden yararlanmalarına
destek sağlar. Böylece, işletme bilgi sisteminin sorumluluğu, yalnızca
merkezi bilgisayar birimine değil, tam tersine, bütün birim yöneticilerine
dağılmış olur.
- Compact Disk teknolojisinden yararlanmak için CD Rom veya DVD
- Veri alışverişini sağlamak için, telesekreter özellikli Fax Modem
Kartı
- İnternet bağlantısını sağlamak için servis sunucu bilgisayar, domain
- Telekonferans için yeter sayıda kamera
- Araç için GSM ya da Mobil Telefon
- Laptop (dizüstü bilgisayar)
- GSM ya Mobil telefon yoluyla internete bağlanmak, elektronik posta
göndermek ya da almak amacıyla laptop bilgisayar bağlantısının
sağlanacağı arabirim
- Elektronik kişisel ajanda (organizer = zaman yöneticisi)
- Fotokopi özellikli, normal boyutlu kağıda (A4) çıktı alabilen hafızalı
faks makinesi
- Bilgisayara bağlanabilen elektronik yansılar, projeksiyon cihazları
- Bilgisayar içinde bulunan radyo ve televizyon kartları
- Uydu antenleri
- Audio-video sistemler
İnternet
Bilgi alış verişi için iki ya da daha fazla bilgisayarı birbirine bağlayan sisteme
Network ya da Türkçe söylenişiyle ağ denilir. Bir ağ, yerel yapıda (Local Area
Network = LAN) olabileceği gibi, dünyadaki bilgisayarları birbirine bağlayan
geniş alan ağı (Wide Area Network = WAN) da olabilir. Bilgisayar ağlarında,
normal telefon şebekesinden, fiber optik tabanlı ve yüksek hızlı özel şebekelere
kadar çok çeşitli bağlantılar kurulabilir.
İNTERNET, The İNTERnational sözcüğü ile NETwork sözcüğünün kısaltılarak
birleşmesinden oluşan, bir küresel terimdir ve “uluslararası ağ” anlamına gelir.
İnternet, tüm dünyada milyonlarca bilgisayarı birbirine bağlamıştır.
Böylece, devletler, devlet kuruluşları, üniversiteler, dernekler, işletmeler ve
kişiler, birbiriyle bilişim sağlama olanağına kavuşmuştur. İnternetle, elektronik
posta (E-posta) adresi bilindiği sürece, gündüz veya gece here yere mektup,
resim, ses, video görüntüsü ve benzerlerini göndermek mümkündür.
Aynı şekilde, internetle, WEB (World Wide Web) adresi bilinen her yerden
elektronik bilgi sağlanabilir. Örneğin, Colorado’daki hava durumundan, Avrupa
şarap endüstrisi ile ilgili araştırmalara kadar hemen her konuda bilgiye
ulaşılabilir.
Ayrıca, işletmeler, internetle pazarlama araştırması yapabilmekte, rekabeti
incelemekte ve tüketicileriyle doğrudan iletişim kurabilmektedirler. Özellikle
sanal pazarlama (elektronik ticaret) son günlerde, hemen hemen her işletmenin
ilgilendiği bir pazarlama aracı haline gelmiştir.
İnternetle hızlı ve kişiye özel pazarlama ve haftanın her günü, günün her saati
erişilebilir olmak, müşteri memnuniyetini artırmaktadır. Bu da, işletmelere yeni
pazarlar ve müşteriler kazandırmaktadır.
Özetle belirtmek gerekirse, internet teknolojisinden yararlanan işletmeler,
müşterilerine, tedarikçilerine, bilgiye ve bilişime daha hızlı ve kolay
ulaşabilmekte ve bu yolla maliyetlerini azaltmaktadır. İnternet bağlantılı
işletmecilik, büyük rekabet üstünlüğü sağlamaya başlamıştır.
İntranet
İntranet
İntranet, diğerlerine oranla daha yeni bir terimdir. “Internam Webs”
(dahili ağlar) ya da “Virtual Private Network” (sanal özel ağlar) gibi
olanaklar, yeni yeni işletmecilerin hizmetine sunulmaya başlamıştır.
İntranet, bir kuruluşun, dolayısıyla işletmenin dahili ağına internet
protokollerinin ve World Wide Web (WWW) yaklaşımının
uygulanmasıdır. İntranet; işletmenin veri tabanlarına, bütünleşik bir
görünüm kazandırır, işletme dosyalarına erişim sağlar, veri ve bilgi
üretimini hızlandırır. Böylece, bir taraftan kullanıcılarının işini
kolaylaştırırken, bir taraftan da internet standartlarıyla elektronik posta
gönderebildiği için, iletişimde tasarruf sağlar.
İşletme içi iletişimde internet teknolojisinin kullanılması anlamına gelen
intranette, yalnızca istenilen bilgiler işletme dışı kullanıma açık tutulur.
İşletme için sır sayılan veri ve bilgiler, “güvenlik duvarı” (firewall) gibi
önlemlerle dışarıya kapatılır. Böylece, işletmenin dahili ağına, yalnızca
istenen kişilerin ya da kuruluşların erişimi sağlanmış olur.
Intranetin işletmelerde yaygınlaşması geleneksel “işe zamanında gelme”
uygulamasını da değiştirmiştir. Artık, bazı işletme çalışanları, zamanlarını
işletmede geçirmek zorunda değildirler. “Tele Working” (dışarıda çalışma) ya da
“Home Working” (evden çalışma), birçok küresel işletmede uygulanmakta ve
her geçen gün biraz daha yaygınlaşmaktadır.
İşletme görevlileri, evlerinden veya yolculuk yaptıkları araçlardan ya da
dünyanın herhangi bir yerinden işletmedeki işiyle bağlantı kurmakta, sanki
işletmede çalışıyormuş gibi çalışabilmekte, dilediği işletme personeliyle yazılı,
sözlü ya da görüntülü görüşmeler yapabilmekte, emirler verip emirler
alabilmektedir.
16. MUHASEBE
MUHASEBE UZMANI
İŞLETMEYE AÇILAN PENCERE: MUHASEBE
Bundan önceki ünitelerde; yönetim, pazarlama, üretim gibi işletmecilik
işlevlerinin genel özelliklerini açıkladık. Muhasebe ve bundan sonra
inceleyeceğimiz finansman işlevlerinin öncekilerden temel farklılığı, parasal
içerikli olmalarıdır.
Muhasebe, işletmenin gerçekleşen faaliyetlerinin para cinsinden işlenmesi ve
ilgililere iletilmesi çabasıdır. Bu tanımda vurgulandığı gibi, muhasebe, kayıt
tutma ve bilgi iletişimi olarak iki temel işin görülmesini sağlar.
Muhasebeyi tanımlayarak nasıl çalıştığını açıklamak.
Kayıt tutma ve raporlama, her yarışmada tarafların nasıl bir oyun
çıkardıklarını ve oyunu hangi tarafın kazandığını bilmek için tarafların elde
ettikleri sayıların panoya yazılmasıdır. Bu yazma işi yapılmadığında
karşılaşma oyuncular, yöneticiler ve seyirciler tarafından hakkıyla
izlenemeyecek; belki de kargaşa yaşanacaktır. Oyun sonunda kaybedilse de
kazanılsa da özellikle sonucu herkes bilmek isteyecektir.
Aynı şekilde serbest rekabet ortamında işletmeler de birbirleriyle yarış halinde
olup, ayakta kalabilmek için daima başarılı olmak zorundadır. Bu bakımdan
işletmenin gelişimini ve bunun sonucu olarak da başarısını görebilmek için
işletme faaliyetlerinin kaydedilmeleri ve sayısal bilgiler olarak raporlanmaları
gerekir.
Bu sayede işletme kârlılığının ölçülmesi ile mali durumunun ve üretim
maliyetlerinin bilinmesi olanaklı olur. Bu açıdan muhasebe kayıtları ve
muhasebe raporları bir işletmede neyin olup bittiğini görmemizi sağlayan
pencere görevini görür. Bu nedenle muhasebe işletmenin dili olmaktadır.
Muhasebe bilgilerinin nasıl üretilip raporlandığını ifade etmek.
Bilgi kullanıcıları, muhasebenin amacı işletme içi ve işletme dışı bilgi
kullanıcılarının gereksinim duydukları bilgileri üretmek ve raporlamaktır. Buna
göre bilgi kullanıcıları iki ana grupta toplanabilir: Yöneticiler ve yönetici
olmayanlar.
Her işletmenin bir yöneticisi vardır ve karar alma yöneticinin en başta gelen
görevidir. Bu bakımdan yöneticiler planlama yapmak ve bitmiş işi ölçmek için
bilgiye gereksinme duyarlar.
Yapılan işin ölçülmesi, olan ile olması gerekenin karşılaştırılmasını gerektirir.
Bu durumda uygun kararı almak ve sonuçlar çıkarmak için yönetici
geçmişteki iş hakkında miktar ve finansal yönden bilgi veren muhasebe
raporlarına gereksinim duyar. Muhasebe raporları, ayrıca yöneticiye,
işletmesinin geleceğine ilişkin tahminlerde bulunmada ve hedefler
belirlemede yardımcı olur.
İşletme faaliyetleriyle ilgilenen diğer ana grup, yönetici olmayanlardır. İşletme
dışından olan bu gruba ortaklar, ödünç para verenler, müşteriler, satıcılar,
çalışanlar ve devlet girer. Bunlar, muhasebe raporlarını işletme ile
gelecekteki ilişkilerini ayarlamak için sonuçlar çıkarmada ve kararlar almada
kullanır. Bu gruba girenler işletmeye finansal yatırım yapanlar ve finansal
yatırım yapmayanlar diye kendi içinde ikiye ayrılabilir.
Finansal yatırım yapanlar, işletmenin sermayesinde hissesi olanlar ile
işletmeye ödünç para verenlerdir. Hisse sahibi olanların beklentisi işletmenin
kârından pay almak, ellerindeki hisse senetlerinin zaman içinde değer
kazanmasını beklemek iken; kredi verenler ve işletmenin çıkardığı tahvilleri
satın alanlar, işletme kârlılığının yanında, anapara ile faizlerin ödenmesi
bakımından işletmenin finansal durumunu da bilmek isterler.
Bu bilgi, ancak işletme dışına yapılan muhasebe raporlarından öğrenilebilir.
Yönetici olmayıp yatırım yapmayanlar, işletme ile ya çıkar ya da denetim ilişkisi
içindedir. Bir işletmeyle olan çıkar ilişkisi o işletmeden mal veya hizmet satın
almayı, ona satış yapmayı ve onun için çalışmayı ifade eder.
Müşteriler, kendileri için en elverişli koşullarda, istenilen miktarda ve kalitede,
istenilen zamanda alış yapıp yapamayacağını anlamak için muhasebe
raporlarını kullanır. Satıcılar, kendisinin vereceği mal veya hizmetleri satıp
satamayacağını ve ticari alacağını zamanında, eksiksiz olarak tahsil edip
edemeyeceğini bilebilmek için karşı şirketin muhasebe raporlarına gereksinim
duyar. Çalışanlar, iş ve ücret güvencesini anlamak için işvereni hakkında bilgi
veren muhasebe raporlarından yararlanır.
Bir işletme ile olan denetim ilişkisi devletin vergi alacağının doğruluğunu
araştırması ve bağımsız muhasebe uzmanının (Türkiye’de Yeminli Mali
Müşavirler’in) , bilginin doğruluk ve güvenilirliğini bilgi kullanıcıları adına
araştırması için, işletmenin muhasebe raporları üzerinde yaptığı çalışmalardır.
MUHASEBENİN ÖNEMİ GÜNÜMÜZDE NİÇİN ARTMIŞTIR?
Eskiden işletmeler küçüktü ve devletin vergi baskısı nedeniyle
muhasebeye başvurulurdu. Günümüzde ise işletmelerin faaliyetlerinin
sonuçlarından geniş bir kitle etkilenmektedir. Çünkü her geçen gün
ülkemizde pazara katılan kişi ve işletme sayısı çığ gibi büyümekte ve
buna bağlı olarak para ve sermaye piyasaları hızla gelişmektedir. Bu yapı
içerisinde alınan ekonomik kararlar ve yapılan büyük harcamalar bilgi
gereksinimini ön plana çıkarmaktadır.
SAĞLANACAK BİLGİ TÜRÜ YÖNÜNDEN MUHASEBENİN
SINIFLANDIRILMASI
Sağlanacak bilgi yönünden muhasebeyi sınıflandırmak.
Bilgi türü bakımından muhasebe ikiye ayrılır:
1)Genel muhasebe
2) Maliyet muhasebesi
Genel muhasebe; işletme yöneticisi ile işletme dışı bilgi kullanıcılarına
işletmenin mali durumu ve faaliyet sonuçları hakkında bilgi verir. Bu
bakımdan finansal nitelikteki işlemlerin para birimi üzerinden
kaydedilmesi, sınıflandırılması, özetlenmesi, raporlanması ile raporlanan
bilginin analizi ve yorumu genel muhasebenin görevidir. İşletmenin mali
durumu bilanço ile, faaliyet sonuçları da gelir tablosu ile raporlanır.
Faaliyetleri yakından izlemek ve işletme kârlılığı ile mali duruma ilişkin
sürekli kararlar almak zorunda olan yöneticiler için kısa dönemler itibariyle
(aylık, üç aylık ve altı aylık gibi) işletme içi raporlama yapılırken; yönetici
olmayanlar için işletme dışına genelde yıllık bilanço ve gelir tablosu
şeklinde raporlama yapılır. Bu tabloların yer aldığı Yıllık Faaliyet
Raporu‘nda analiz ve yoruma da yer verilir.
Maliyet muhasebesi, işletme yöneticisine üretimle ilgili maliyet giderlerinin
türleri ile bunların gider yerleri olarak işletme bölümlerine göre ve çeşitleri
yönünden mamullere göre dağılımı hakkında bilgi verir.
Bu bakımdan Direkt Hammadde maliyetlerini, Direkt İşçilik Maliyetlerini ve
Genel Üretim Maliyetlerini kaydetmek, bu maliyetlerin esas ve yardımcı üretim
merkezleri arasında dağıtımını yaptıktan sonra üretimin toplam ve birim başına
maliyetini belirlemek maliyet muhasebesinin görevidir.
Konusu maliyet olan bu muhasebe, bütçelerin ve maliyet analizlerinin
hazırlanmasına ve bu sayede de işletme faaliyetlerinin yönetimce kontrol
edilmesine yarar. Bir üretim işletmesi yukarıda anlatılan maliyet muhasebesinin
yanı sıra genel muhasebeye de sahiptir.
BİR BİLGİ SİSTEMİ OLARAK MUHASEBE
Bir bilgi sistemi olarak muhasebeyi açıklamak.
Bir işletmenin finansal nitelikli işlemlerinin kaydedilmesi ve raporlanması işini muhasebe yapar. Bu
bakımdan muhasebe, finansal bilgileri üreten ve bilgi kullanıcılarına raporlayan bir bilgi sistemidir.
Bunun için muhasebe bilgi sistemi, bilgiyi üretme ve raporlama amacına yönelik ve birbirleriyle
bağlantılı olan şu dört öğeden oluşur:
1) Personel
2) Belgeler, defterler, mizanlar, hesap planı ve muhasebe yönetmeliği
3) Donanım
4) Raporlar
Muhasebe bilgi sistemi, bu öğeler yardımıyla işletme faaliyetlerini oluşturan finansal
işlemleri belirler, kaydeder, sınıflandırır, özetler ve mali tablolar (bilançolar ve gelir
tablosu) şeklinde raporlar. İlk iş olarak finansal işlemler personel ve donanım öğelerince
belgelere işlenir; bu belgeler sistemin girdi aşamasını oluşturur.
Bu belgelere dayanarak işlemler personel, hesap planı, muhasebe yönetmeliği,
muhasebe defterleri ve donanım öğeleri yardımıyla kaydedilir, sınıflandırılır ve özetlenir;
bu sistemin işleme aşamasıdır. İşlenen finansal işlemler sistemin son aşamasında
bilanço ve gelir tablosu şeklinde finansal bilgilere dönüştürülür; bu, sistemin çıktı
aşamasıdır (Şekil 16. 1) .
Buraya kadar yapılan anlatımlara göre muhasebe bilgi sistemi, şema olarak şu şekilde
gösterilebilir:
Öğelerden hesap planı ile muhasebe yönetmeliği, sistemin işleme ve çıktı
aşamalarında bilginin üst yönetimin istediği biçimde üretilip raporlanması
bakımından en önemli rolü oynar. Bu yönüyle hesap planı işlemlerin
kaydedileceği ve sonra da mali tablo kalemlerini oluşturacak gruplandırılmış
hesaplar listesidir. Muhasebe yönetmeliği ise, hesap planının kullanılışını
gösteren açıklamaları içeren bir el kitabıdır.
İŞLETME VARLIKLARI VE KAYNAKLARI
İşletmeler faaliyetlerini sürdürebilmek için çeşitli varlıklara sahip olmak durumundadır.
Üretim işletmeleri binalara, demirbaşlara, makinelere, hammaddelere, mamullere ve
nakde sahip olurken; ticaret işletmeleri, binalara, raflara, yazar kasaya, tartı aletine, mala
ve nakde sahiptir.
Bu arada her iki tür işletmenin mamul veya mal satışından doğan senetli ve senetsiz
alacakları olur. İşletmelerin sahip oldukları mevcutlar ve alacaklar şeklindeki bu
ekonomik değerlere varlıklar adı verilir.
Kaynaklar; işletmelerin sahip oldukları varlıkların finansmanında kullanılan fonların
kimlerden sağlandığını gösterir. Fonlar ortaklardan veya üçüncü şahıslardan sağlanır. Bu
bakımdan sermaye olarak sağladıkları fonlar ile işletme kârından sağlanan fonlar
karşılığında işletmenin varlıkları üzerindeki ortakların hak sahipliğine öz kaynaklar,
işletmeye verdikleri ödünç paralar ile senetli veya senetsiz borç karşılığında verdikleri
mal veya bina gibi değerler nedeniyle üçüncü şahısların işletme varlıkları üzerinde hak
sahipliğine de yabancı kaynaklar denir.
MUHASEBE EŞİTLİĞİ VE FİNANSAL KAYITLAR
Muhasebe eşitliği; işletmelerin sahip oldukları varlıkları kadar fon kaynaklarının olması
gereğinden doğar. Bu eşitlik şu iki şekilde gösterilebilir:
Finansal kayıtlar, işletme faaliyetleri işletme içinde veya işletme
dışında gerçekleşen işlemlerden oluşur. Bu işlemler finansal niteliklidir
veya finansal nitelikli değildir. Bunlardan finansal nitelikli olanlar
muhasebenin konusuna girer.
Parayla ifade edildikleri için finansal nitelikli sayılan işlemler belgeler
aracılığıyla muhasebe bilgi sistemine girer ve sistemin işleme
aşamasında kaydedilir.
Finansal nitelikli bir işlemin en az iki yönü olup; varlıkların birinde artış,
diğerinde azalış, ya da varlıklarda ve kaynaklarda artış veya azalış,
yahut kaynakların birinde artış diğerinde azalış yaratır.
Bir işlemin bu iki yönüyle kaydedilecek olması muhasebe eşitliğinin
bozulmamasına neden olur. Buna, muhasebede çift taraflı kayıt esası
denir. Bu durumu örneklerle muhasebe eşitliği üzerinde gösterelim:
Örnek 1: Beş ortak 100′er milyon lira nakit koyarak 500 milyon lira sermayeli bir işletme kurmuştur.
Örnek 2: İşletme yarısı peşin yarısı borç senedi karşılığı 200 milyon liralık mal almıştır.
Örnek 3: 50 milyon lira maliyetli mal 70 milyon liraya satılmış ve karşılığında alacak senedi alınmıştır.
Bu örnek iki aşamada kaydedilir: (1) Satış tutarı üzerinden Alacak Senetlerinin alacakları artırışı ve sa
kaynakları artırışı, (2) Maliyet tutarı üzerinden malın mevcutları azaltışı ve satılan malın maliyetinin öz
Bu üç örneğin sonucunda eşitlik şu hale gelecektir:
Dikkat edilirse satışlar ile satılan malın maliyeti arasındaki fark öz kaynakta kâr
olarak yer almaktadır. Bunun tersi durumda zarar öz kaynakta (-) olarak yer alır.
Hesap; Finansal işlemlerin bütün işletmelerde hep aynı adla kaydına yarayan
kavramdır.
Hesap, finansal işlemlerin sistemin işleme aşamasında yevmiye defterine
kaydedilmesine, büyük defterde sınıflandırılmasına ve mizan denilen çizelgede
özetlenmesine yarar. Finansal işlemlerin muhasebe eşitliği üzerinde izlenmesi
olanaksızdır.
Bunun yerine finansal işlemler mevcutlar, alacaklar, sermaye, borçlar, gelirler,
giderler, kârlar ve zararlara göre belirlenmiş hesaplar üzerinden
muhasebeleştirilir. Daha açık bir şekilde işlemler önce yevmiye defterine
kaydedilir, oradan hesap isimlerine göre büyük deftere aktarılarak sınıflandırılır
ve buradan da tüm hesaplar mizana yazılarak özetlenir.
Dikkat edilirse satışlar ile satılan malın maliyeti arasındaki fark öz kaynakta kâr
olarak yer almaktadır. Bunun tersi durumda zarar öz kaynakta (-) olarak yer alır.
Hesap; Finansal işlemlerin bütün işletmelerde hep aynı adla kaydına yarayan
kavramdır.
Hesap, finansal işlemlerin sistemin işleme aşamasında yevmiye defterine
kaydedilmesine, büyük defterde sınıflandırılmasına ve mizan denilen çizelgede
özetlenmesine yarar. Finansal işlemlerin muhasebe eşitliği üzerinde izlenmesi
olanaksızdır. Bunun yerine finansal işlemler mevcutlar, alacaklar, sermaye,
borçlar, gelirler, giderler, kârlar ve zararlara göre belirlenmiş hesaplar üzerinden
muhasebeleştirilir.
Daha açık bir şekilde işlemler önce yevmiye defterine kaydedilir, oradan hesap
isimlerine göre büyük deftere aktarılarak sınıflandırılır ve buradan da tüm
hesaplar mizana yazılarak özetlenir.
Her hesabın iki tarafı vardır: hesabın soluna “borç tarafı”, sağına “alacak tarafı”
denir. Varlık hesaplarındaki artışlar hesabın borç tarafına, azalışlar alacak
tarafına yazılırken; kaynak hesaplarındaki artışlar hesabın alacağına, azalışlar
borç tarafına yazılıdır.
Gelir, gider, satışlar, gelir ve kâr hesapları öz kaynakları temsilen sermaye
hesabı gibi çalışır. Bir hesabın borç tarafı toplamı ile alacak tarafı toplamı
arasındaki farka Hesap Kalanı denir. Buna göre varlık hesapları “borç kalanı”,
kaynak hesapları “alacak kalanı” verir.
Evvelce verilen üç örneği bu sefer hesaplar üzerinden muhasebeleştirelim:
Yevmiye Defteri:
Büyük defterin her karşılıklı iki sayfası bir hesap için kullanılır. Buna göre
yevmiyede borç kaydedilenler büyük defterdeki hesabın borcuna, yevmiyede
alacak kaydedilenler büyük defterdeki hesabın alacağına yazılır. Şöyle ki:
Büyük defterde yer alan hesaplardan gider, zarar, satış, gelir ve kâr hesapları sene
sonunda Dönem Kârı veya Zararı hesabına devredilerek kapatılır. Bundan sonra bu
hesap, alacak kalanı veriyorsa
Dönem Kârı hesabına, borç kalanı veriyorsa Dönem Zararı hesabına devredilerek
kapatılır. Bu hesapların tamamı öz kaynakları temsilen kaynak hesapları gibi çalışır.
Örneğimizin buna göre devamı aşağıdaki
gibi olacaktır:
Yevmiye Defteri:
Yevmiye
Büyük Defter:
Defteri:
Büyük Defteri:
Dönem Kârı ve Zararı hesabı 20 milyon lira alacak kalanı verdiğine göre:
Bunun sonucunda Dönem Kârı veya Zararı Hesabı aşağıdaki gibi kapanmış
olacak; Dönem Kârı büyük defter hesabına da yer verilecektir. Şöyle ki:
Büyük defterde yer alan hesaplar sene sonunda borç ve alacak
toplamları ile hesap kalanları üzerinden mizan denilen çizelgeye
geçirilir. Şöyle ki:
İşlemlerden finansal nitelikli olanlar muhasebenin konusuna girer.
Finansal nitelikli bir işlem hesap planındaki hesapların hangilerini ne
tutarda artırdığı veya azalttığı yönünden bölümlenir.
İyi bir hesap planı olmadıkça bu bölümleme doğru bir şekilde yapılamaz
ve dolayısıyla kayıtlar yanlış olacağı için üretilen ve raporlanan bilgi de
yanlış olur. İşlemin doğru belirlenmesi yetmez; hesap planındaki
hesapların hangi işlemler için kullanılacağının açıklandığı muhasebe
yönetmeliğinin de bölümleme, kaydetme ve raporlama sırasında dikkate
alınması gerekir.
Aksi halde gerek işletmenin yöneticisi, gerekse diğer bilgi kullanıcıları
yapacakları analizler sonucu işletmeyi yanlış tanıyacaklardır. Üretim
maliyetlerinin yanlış belirlenmesi yönetimin maliyet giderlerini kontrol
altına alamadığını gösterdiği gibi, planlamada ve satış fiyatının
belirlenmesinde de hatalı kararlar almasına yol açar. İşletme dışındaki
bilgi kullanıcıları da işletmeyi yanlış tanımaları nedeniyle kendi
çıkarlarını koruyacak kararları alamayacaktır.
FİNANSAL TABLOLAR
Muhasebenin birinci işlevi, finansal nitelikli işlemleri kaydetmek ve
raporlamaktır. Raporlama, kayıt tutmanın doğal sonucu olarak bilanço ve
gelir tablosu hazırlayıp yayınlamaktır. Bu tablolar üçer aylık, altışar aylık
veya yıllık olarak belli aralıklarla düzenlenir.
Bilanço, mizanda yer alan hesaplardan borç kalanı veren varlıkların sol
kolonda, alacak kalanı veren kaynakların sağ kolonda yer aldığı bir tablodur.
Bu tablonun analize hazır halde olabilmesi için varlıklar dönen ve duran
şeklinde iki grup altında gösterilir. İşletmenin bir yıl içinde kullanabileceği,
satabileceği mevcutları ve yine bir yıl içinde tahsil edebileceği alacakları ile
nakitleri Dönen Varlıklar grubu altında, bunlardan daha uzun süreli olanları
Duran Varlıklar grubu altında yer alır; bilançonun bu tarafına aktif adı verilir.
Kaynaklar ödenme vadelerine göre gruplandırılarak gösterilir. Bunun için
yabancı kaynaklardan bir yıl içinde ödenecek olanlar kısa vadeli yabancı
kaynaklar grubu altında, bir yıldan daha uzun sürede ödenecek olanlar
uzun vadeli yabancı kaynaklar grubu altında ve ödenmeleri söz konusu
olmayan öz kaynaklar grubu altında gösterilir.
Bu anlatılanlara göre bir bilanço aşağıda gösterildiği gibi olacaktır:
Gelir tablosu, Dönem Kârı veya Zararı Hesabı’ndan yararlanılarak
düzenlenen bir tablodur. Bu hesabın borç tarafında yer alan giderler ve
zararlar ile alacak tarafında yer alan satışlar, gelirler ve kârlar işletmenin esas
faaliyetinden doğdukları veya esas faaliyetinin dışında doğduklarına göre
çeşitli bölüm başlıklarına yer verilerek alt alta sıralanarak gösterilir. Gelir
tablosunda benzer şeyler toplanarak, farklı şeyler birbirinden çıkarılarak
Dönem Kârı’na ulaşılır. Buna göre gelir tablosunun şekli ve içeriği aşağıdaki
gibi olacaktır
BİLGİNİN DOĞRULUK VE GÜVENİLİRLİĞİ
Bilginin doğruluk ve güvenilirliği kavramlarını betimlemek.
Bilgi kullanıcılarının alacakları kararın isabetliliği, bilginin doğruluk ve
güvenilirliğine bağlıdır. Bilginin doğruluk ve güvenilirliğini sağlama görevi
işletme yönetiminin görevidir. Bunun için üst yönetim işletmesinde finansal
işlemlerin yapılışı ile bu işlemlerin kaydedilmesi ve raporlanmasının
kendisinin belirlediği şekilde yapılabilmesinin önlemlerini alır.
Bu önlemler bütününe iç kontrol sistemi denir. Bir işletmede iç kontrol
sistemine rağmen hatalı ve hileli işlemler ile kayıt ve raporlama olabilir. Bu
bakımdan bilgi kullanıcılarının mali tablolara olan güvenlerini artırmak için
bağımsız muhasebe uzmanlarının (Yeminli Mali Müşavir) denetim
yapmalarına gereksinim duyulur.
Bu uzmanlar mali tabloların denetimini yaparak işletme kanalıyla tabloların
doğru ve güvenilir olup olmadığına ilişkin görüş açıklarlar. Bu görüş denetim
raporuyla açıklanır ve yapılan işe muhasebe denetimi veya dış denetim
denir.
FİNANSAL ANALİZ
Bilgilerin finansal analiz yoluyla, ekonomik kararlarda kullanılabilecek
bilgilere dönüştürülme sürecini açıklamak.
Bilanço işletmenin geçmişteki mali durumunu, gelir tablosu işletmenin
geçmişteki faaliyet sonuçlarını gösterir. Bilgi kullanıcılarının alacakları
kararlar ise işletmenin geleceği ile ilgilidir. Bu nedenle finansal tabloların
analiz edilip muhasebe bilgilerinin finansal kararlarda kullanılabilir bilgilere
dönüştürülmesi gerekir.
Finansal analiz ile; işletmenin kısa ve uzun vadeli borç ödeme gücü, fon
yaratma gücü, yatırım gücü, kârlılığı, kâr dağıtma gücü, yabancı kaynaktan
yararlanma gücü, aktifin ve sermayenin verimliğine ilişkin sonuçlar elde edilir.
Bir işletmenin kayıt tutmanın doğal sonucu olarak düzenlediği bilanço ve gelir
tablosuna çeşitli analiz teknikleri uygulanarak (yatay yüzdeler, dikey yüzdeler,
eğilim yüzdeleri, oranlar gibi) işletmenin durumu analiz edilir. Bunlar analiz
yoluyla yoruma tabi tutularak işletmenin gelecekteki mali durumu ve faaliyet
sonuçları yukarıdaki paragrafta belirtilen ayrıntıda belirlenir.
Bunlara dayanarak işletme sahipleri, ortaklığa devam edip etmeyeceklerine;
potansiyel yatırımcılar, işletmenin çıkardığı hisse senetleri ile tahvillerden satın
alıp almayacaklarına; kredi kurumları, işletmeye ödünç para verip
vermeyeceklerine ve çeşitli çıkar grupları kendilerini ilgilendiren diğer konulara
ilişkin kararlar alırlar.
Anonim şirketler yıllık genel kurul öncesi ortaklar için çıkardığı Yıllık Faaliyet
Raporu’nda finansal tablolarına ek olarak yaptığı analiz ve yorumlara da yer
verir. Analiz ve yorum bir bilgi kullanıcısının kendisi tarafından yapılabileceği
gibi, piyasadaki analiz bürolarınca da halka hizmet amacıyla yapılır.
17. FİNANSAL YÖNETİM
FİNANSAL YÖNETİM VE FİNANS YÖNETİCİSİNİN ROLÜ
İşletmelerin başarısında finansal yönetimin ve finans yöneticisinin
rolünü açıklamak.
Bir işletmenin uzun dönemli başarısında; işletme ister yeni kuruluyor, isterse
uzun yıllar faaliyet gösteriyor olsun, finansal kararların rolü büyüktür.
Finansal yönetimde değişim ve gelişimin hızı diğer alanlara göre daha
yüksek olduğundan, bu rol daha da önem kazanmıştır.
Finansal kararlarla, bu kararlarda etkinliği arttırıcı çabalara geçmeden önce
genellikle eş anlamlı olarak kullanılan finans, finansman ve finansal yönetim
kavramlarına açıklık getirilmesi uygun olacaktır. Finans; para, fon ya da
sermaye anlamındadır. Finansman; para, fon ya da sermayenin
sağlanmasını ifade ederken, finansal yönetim, kişi ya da kurumların
ihtiyaç duydukları fonları belirleyerek sağlanmasını ve bu fonların en
uygun alanlara kanalize edilerek yönetilmesini ifade eder.
Finansal yönetimle ilgili temel fonksiyonlar; fonların sağlanması ve yatırımlara
aktarılması gibi, genel olarak iki ana grupta toplanabilse de, gerçekte çok
sayıda karar alanlarından oluşmaktadır. Finansal karar alanlarından hemen
hemen en önemlisi yatırımlarla ilgili olanlarıdır.
Yatırımlarla ilgili olarak; ne, ne zaman, nerede, nasıl, ne miktarda ve benzeri
pek çok soruya cevap verilmesi gerekir. Bir işletme kurmak ya da var olan bir
işletmenin faaliyetlerini sürdürebilmek için çok sayıda reel varlığa gereksinme
vardır. Bu varlıkların bir bölümü binalar, makineler, araç ve gereçler gibi maddi
varlıklar; bir bölümü de teknik bilgi, marka, patent gibi maddi olmayan
varlıklar şeklindedir. Bu tür varlıklara ilişkin kararlar uzun süreli olup, yüksek
risk taşırlar.
İşletmelerde uzun süreli varlık yatırımları yanında kısa süreli varlıklara da
yatırım yapılması gerekmektedir. Bir işletmenin faaliyetine başlayabilmesi ya
da faaliyetlerini sürdürebilmesi için; nakde, alacaklara ve stoklara fon
bağlaması kaçınılmazdır.
İşletmelerin ne kadar güçlü olurlarsa olsunlar, pazar paylarını koruyabilmek
ve/veya pazar paylarını arttırabilmek için satışlarının bir bölümünü kredili
olarak yapmaları gerekmektedir.
Rekabetin ve tüketim arzusunun her geçen gün arttığı günümüzde peşin
satış yapabilme olanağı daha da azalmaktadır. Yine üretim ve satış için
yeterli düzeyde hammadde, yarı mamul ve bitmiş mamul stoklamak
gerekmektedir.
Diğer taraftan, günlük faaliyetleri yürütebilmek, vadesi gelen borçları
ödeyebilmek ve zaman zaman çıkabilecek iş fırsatlarını değerlendirebilmek
için de para ve para benzeri varlıklara ihtiyaç vardır.
Finansal yönetimin ikinci önemli sorumluluk alanı; reel varlıklara yatırımları
finanse etmek için gerekli fonların belirlenmesiyle ve bu fonların nereden, nasıl,
ne zaman karşılanacağıyla ilgilidir. Bu, finanslama kararıdır. Bir işletmenin fon
gereksinmesi temel olarak ya borçlanarak ya da mevcut ortaklar ve/veya yeni
ortaklar kanalıyla sağlanabilir.
Borçlanma ya da ortaklık hakkı verilerek fon sağlanmanın çok
çeşitli yolları vardır. Örneğin işletme, borçlanma yoluna gidecekse; kısa vadeli
mi, yoksa uzun vadeli mi borçlanılmalıdır? Eğer hem kısa vadeli hem de uzun
vadeli borçlanılması gerekiyorsa, ne kadarı uzun vadeli, ne kadarı kısa vadeli
borçlanılmalıdır? Bunlardan hangisinin işletme için daha uygun olacağı
araştırılmalıdır.
Yine işletme; ihtiyaç duyduğu fonları ortaklık hakkı vererek, eğer anonim şirket ise hisse
senetleri ihraç ederek sağlama yoluna da gidebilir. İşletme için hangi finansman biçimi
daha uygun olacaktır? Bunlar ve benzeri kararların nasıl verileceğine yönelik
açıklamalar, bu üniteyi takip eden ünitede verileceği için burada daha fazla üzerinde
durulmayacaktır.
Bir çok kaynakta finansal yönetimin üçüncü karar alanı olarak; kâr payı dağıtım
politikaları, diğer bir ifade ile dividant kararları belirtilmektedir. Dividant kararları, elde
edilen kârların ne kadarı ortaklara, ne kadarı işletmede bırakılacağına ilişkin politikaların
belirlenmesi ile ilgilidir. Gerçekte dividant kararları da finansman kararları içinde
düşünülebilir.
Hem yatırımlarla, hem de finansmanla ilgili politikaların belirlenmesi; işletmenin içsel ve
dışsal kaynaklarından sağlanacak çok sayıda bilgilerin analiziyle olur. Dolayısıyla finans
yöneticisine; yatırım alternatiflerini değerlendirme, para ve sermaye piyasasındaki
gelişmeleri izleme, finansal analiz ve planlama yapma, ulusal ve uluslararası potansiyel
birleşme ve satın alma fırsatlarını değerlendirme gibi çok çeşitli konularda önemli
görevler yüklenmektedir.
Bu nedenle finans fonksiyonu, küçük işletmeler dışında belirli büyüklüğe erişmiş pek çok
işletmede belirli alanlarda uzmanlaşmış çok sayıda kişilerce yerine getirilmektedir
Şekil 17. 1′de, finans yöneticisinin, işletmenin reel varlıklarıyla finansal piyasalar arasındaki rolü
gösterilmektedir. Fon akışı finansal varlıkların fon yaratmak üzere yatırımcılara satılmasıyla
başlamaktadır (Ok 1). Sağlanan bu fonlar , işletmenin faaliyetlerinde kullanılacak reel varlıkların
satın alınmasında kullanılır ( Ok 2).
Daha sonra işletme faaliyetlerinde başarılı ise, reel varlıklara yaptığı harcamalardan daha fazla
gelir elde edecektir ( Ok 3). Sonra da elde edilen gelir ya işletmeye tekrar yatırılır ( Ok 4a), ya da
menkul değer satın alan yatırımcılara ( Ok 4b) geri döner. 4a ile 4b arasındaki seçimde işletmeler
tamamen serbest değildirler.
Yatırımcılara satılan menkul değerin taşıdığı özelliklere bağlı olarak farklılıklar görülecektir.
Örneğin 1. safhada yatırımcılar işletmeye borç vermişler ise 4b safhasında bu borç faiziyle birlikte
geri ödenecektir. Tüm finansal kararlar işletmenin risk ve karlılığını etkilerken, risk ve karlılık da
işletmenin değerini etkileyecektir.
FİNANSAL YÖNETİM VE DİĞER BİLİM DALLARI İLE İLİŞKİSİ
Finansla diğer bilim dalları arasındaki ilişkiyi betimlemek.
Finansal yönetim, muhasebe ve iktisatla çok yakından ilişkilidir; pazarlama,
üretim ve sayısal yöntemler ise ikinci derecede ilişkili olduğu diğer disiplinlerdir
(Şekil 17. 2).
Muhasebe
Muhasebe; işletmede mali karakterdeki olayları sistemli bir biçimde kaydeden,
sınıflandıran, özetleyen ve elde edilen bilgilerin analizini ve yorumunu yapan
bir bilim dalıdır. Finansal kararlarda muhasebe verilerinden sık sık faydalanılır.
Bu nedenle de muhasebe, finansmanın dili olarak adlandırılır.
Gereksinme duyulan fon miktarının belirlenmesinde, işletmenin geçmiş ve cari
yıl mali tablolarının analizi ve bu tablolardan hareketle tahmini (proforma)
tabloların hazırlanması gerekmektedir. Finans yöneticisinin başlıca ilgi alanı
nakit akışlarıdır.
Nakit akışları, finanslama ve yatırım kararlarının uygun olup olmadığını ortaya
koyan en önemli faktördür. Dolayısıyla finansal kararlar için yardımcı olacak
veriler ve finansal tablolar muhasebe sisteminden sağlanmaktadır
İktisat
Finansal yönetimin yakın ilişkide olduğu diğer disiplin iktisattır. İktisadi
prensipler finansal kararlar için temel oluştururlar. İktisat, makro ve mikro
iktisat olarak iki alt gruba ayrılır. Mikro iktisat, işletmelerin, bireylerin ve
ailelerin iktisadi kararlarıyla ilgilenirken makro iktisat, ekonomiyi bir bütün
olarak ele alır.
Tipik olarak bir işletme, ekonominin genel durumuyla yakından ilgili olup,
yatırım ve finansman için, para ve sermaye piyasalarına doğrudan doğruya
bağımlıdır. Finans yöneticisi; ülkenin ekonomik koşullarını değerlendirmek
ve gelişmeleri tahmin etmek durumundadır. En önemli iktisadi faktörlerden
biri de paranın fiyatı olan faiz oranlarıdır.
Finansal yönetimde faiz oranları ise, gerek yatırım gerekse finansman
kararlarında göz önünde tutulması gereken en temel faktördür. Dolayısıyla
finans yöneticisinin faiz, milli gelir, enflasyon, vergi ve parasal politikaların,
yatırımlara ve kredinin elde edilebilirliğine, kredinin maliyetine olan etkisini
anlaması ve yorumlaması gerekmektedir.
Finans yöneticisi mikro ekonomiden özellikle uzun dönemli yatırım
kararlarıyla, nakit, stok ve alacaklarının yönetimi gibi kısa dönemli yatırım
kararlarında faydalanır.
Pazarlama, Üretim ve Sayısal Yöntemler
Pazarlama, üretim ve istatistik, finansal yönetimin ikinci derecede ilişkili olduğu
disiplinlerdir. Bu disiplinler, finansal yönetimle dolaylı olarak ilgilidir. Örnek
olarak, finans yöneticisinin; pazarlamada yapılacak yeni ürün geliştirme
faaliyetlerinin ya da yeni pazarlama yöntemlerinin, işletmenin öngörülen nakit
akışlarına ve sermaye harcamalarına etkilerini düşünmesi gerekmektedir.
Benzer şekilde, üretim sürecindeki değişikliklerin yaratacağı sermaye
harcamaları değerlendirilmelidir. 1980′lerden sonra ise finansal kararlarda
kantitatif tekniklerden gittikçe artan bir biçimde faydalanılmaktadır.
FİNANSAL YÖNETİM VE İŞLETME AMAÇLARI
İşletmelerin amaçları açısından finansal kararların önemini ifade etmek.
Finans yöneticileri finansal kararlar alırlarken belirli bir amacı göz önünde
bulundurmalıdırlar. Finansal yönetim açısından finansal kararlarda birincil
amaç, işletmenin piyasa değerinin ya da ortakların servetinin(varlıklarının)
maksimum yapılmasıdır.
Ortakların varlığı, eğer işletme anonim şirket ise hisse senetlerinin değeriyle
belirlenir. Hisse senetlerinin değeri piyasada arz ve talebe bağlı olarak
belirlenen fiyatla ölçülür. Ortakların ya da hissedarların varlıklarını
maksimize etme amacı, önceleri birincil amaç olarak benimsenen muhasebe
kârını maksimize etme ya da hisse başı kârı maksimize etme amacından
farklıdır.
Muhasebe kârı, belirli muhasebe kuralları izlenerek hazırlanan ve gelir
tablosuyla raporlanan kardır. Ancak muhasebe kârları; performansın ve
değerin ekonomik bakımından her zaman en anlamlı ölçüsü olamamaktadır.
Özellikle değer yaratmanın en temel unsurlardan biri olan nakit akımı ile aynı
şey değildir. Gelir tablosunda muhasebe zararı görülmesine karşılık, o işletme
pozitif bir nakit akışı sağlıyor olabilir.
Bu, muhasebe kârının hesaplanmasında işletme için gerçekte nakit çıkışı
gerektirmeyen amortismanların düşülüyor olmasından kaynaklanmaktadır.
Çünkü nakit akışlarının hesaplanmasında muhasebe kârına o dönemde ayrılan
amortismanlar ilave edilmektedir. Ayrıca uygulanan amortisman yöntemine göre
de farklı muhasebe kârları hesaplanabilecektir.
Kâr maksimizasyonu amacının diğer önemli eksiklikleri de şunlardır:
- Öncelikle böyle bir amaç, işletmenin gelecekte elde edeceği kârların, yıllar itibariyle
dağılımını ve devam süresini ihmal etmekte, diğer bir ifade ile zaman boyutunu dikkate
almamaktadır. Hangi dönem için kârın maksimum yapılacağı konusu belirsizdir.
Kısa dönemde kârların maksimum yapılması, işletmenin uzun dönemde başarısını
olumsuz yönde etkileyebilir. Örneğin, işletme kısa dönemde kârını maksimum yapmak
için, yoğun harcama gerektiren araştırma ve geliştirme faaliyetlerinden kaçınabilir ve bu
yüzden de kârı yüksek görülebilir. Ancak böyle bir tutumun, işletmenin gelecekteki
başarısını olumsuz yönde etkileyeceği açıktır.
- Yine kâr maksimizasyonu, gelir akışlarının risk derecesini de dikkate almamaktadır. İki
yatırımın gelecekte beklenen gelirleri aynı ise bu iki yatırım arasında fark
gözetilmemektedir. Oysa her iki yatırım aynı gelir akışını sağlılarsa da, yatırımlardan
birinin gelirlerinin gerçekleşme olasılığı diğerine göre düşükse, diğer bir ifadeyle riski
daha yüksekse, bu yatırımın değeri daha düşük olacaktır.
Dolayısıyla finansal kararlarda, zaman ve risk boyutunu taşıyan işletmenin piyasa
değerini maksimize etme amacının birincil amaç olarak alınması, kâr maksimizasyonuna
göre daha doğru bir yaklaşım olmaktadır.
Hissedarların varlıklarını maksimize etme amacı, işletme yönetiminin sosyal
sorumluluğu bir tarafa bırakması anlamına gelmemektedir. Hissedarların varlığını
maksimum yapma; tüketiciyi korumaksızın, çevreyi düşünmeksizin, uygun istihdam
yaratmaksızın, uygun ücret ödemeksizin mümkün görülmemektedir.
FİNANSAL ANALİZ
Finansal analizin nasıl yapılacağını ve finansal yönetim açısından
analizin önemini tartışmak.
Finansal analiz finansal yönetimin önemli bir aracıdır. Gerek
yatırımlarla gerekse finansmanla ilgili olsun tüm finansal kararda,
işletmenin güçlü ve zayıf yönlerinin finans yöneticilerince bilinmesi
gerekmektedir. Böylelikle daha sağlıklı, daha rasyonel kararların
alınmasına olanak sağlanmış olacaktır.
Finansal analiz; finansal tablolardaki çeşitli kalemler arasındaki
ilişkilerin kurulmasını, ölçülmesini ve yorumlanmasını kapsayan bir
süreçtir. Böylece işletmenin cari ve geçmiş dönemleri
değerlendirilebildiği gibi, geleceğe ilişkin tahminler de yapılabilir.
İşletmenin cari ve geçmiş durumunun analizi yapılmaksızın, iyi bir
finansal planlama yapmak mümkün değildir.
Finansal analizin başlıca yararları şu şekilde belirtilebilir:
- İşletmenin faaliyetlerindeki etkinlik ve başarı derecesini ölçme,
- İşletmenin ana ve ikinci derecedeki amaçlarına ulaşıp ulaşamadığını
ölçme,
- Finansal planlar yapma,
- Üretilecek mal ve hizmetler, üretim miktarı, üretim bileşimi ve izlenecek
fiyat politikası konusunda karar alma,
- İşletmenin varlığını tehlikeye düşürmeden, borçlarını ödeyebilme gücünü
belirleme,
- İşletme faaliyetlerini kontrol ve değerleme,
Finansal analiz yalnızca finans yöneticilerince değil, aynı zamanda
işletmeye kredi verecek kişi ya da kurumlar, hissedarlar, menkul kıymet
analistleri tarafından yapılır. Finansal analizi yapacak kişi ya da kurumların
amacına bağlı olarak finansal analiz çalışmaları da farklılık gösterir.
Bir işletmeye kısa süreli kredi verecek kurumlar, işletmenin kısa süreli borç
ödeme gücünü; uzun süreli borç verecek kurumlar, işletmenin sermaye yapısını
ve kârlılık durumunu analiz etmeye çalışacaklardır. Finansal analiz için veriler;
muhasebe verileri, pazarlama ve üretim bölümü verileri gibi işletme içi veriler
yanında işletme dışından da sağlanabilir.
Finansal analizlerde, işletme içi en önemli veri kaynağı işletmenin finansal
tablolarıdır. En çok kullanılan finansal tablolar ise bilanço ve gelir tablosudur.
Analiz için bu tabloların yeterli gelmediği durumlarda işletme yöneticilerinden,
bankalardan veya işletmenin ilişki içinde olduğu diğer kişi ve kurumlardan da
bilgiler alınabilir.
Bilindiği gibi bilanço, belirli bir tarih itibariyle, işletmenin sahip olduğu
varlıklarıyla bu varlıkların kaynağını gösteren bir tablodur. Varlıklar; işletmenin
kaynak kullanımlarını, borçlar; işletmenin ödemek zorunda oldukları
yükümlülüklerini, öz kaynaklar( öz sermaye) ise ortakların haklarını gösterir.
Bilanço; varlıklar, borçlar ve öz kaynaklar olarak üç ana grupta toplamasına
rağmen her grup da kendi içinde alt gruplara ayrılmıştır.
Gelir tablosu, bir işletmenin bir hesap dönemi sonunda, o faaliyet dönemiyle
ilgili olarak, sonuçlarının gösterildiği tablodur. Gelir tablosu; brüt gelirin, faaliyet
gelirinin ve net gelirin belirlendiği üç ana bölümden oluşmaktadır.
Finansal analizde finansal tablolar, statik ya da dinamik olmak üzere, iki şekilde
analize tabi tutulabilir. Statik analizde belirli bir tarihte düzenlenmiş ya da belirli
bir döneme ait finansal tablolardaki çeşitli kalemler arasındaki ilişkilerin
saptanmasına çalışılır.
Diğer bir ifadeyle işletmenin finansal durumu ve faaliyet sonuçları tek bir dönem
için analize tabi tutulur. Dinamik analizde ise finansal tablolar birbirini izleyen
dönemler itibariyle analiz edilirler.
İşletmenin belirli bir dönemindeki finansal durumunun ve faaliyet sonuçlarının
geçmiş dönemlerle karşılaştırılması, geçmiş dönemlere göre olumlu ya da
olumsuz gelişmelerin ortaya konulması, analizin değerini arttıracaktır.
Dolayısıyla dinamik analizle işletmelerin değerlendirilmesi, daha doğru olacaktır.
Finansal analizde kullanacak başlıca yöntemler şunlardır:
- Oranlar yoluyla analiz,
- Karşılaştırmalı analiz,
- Yüzde yöntemiyle analiz,
- Trend analizi,
- Başa baş analizi,
- Faaliyet ve finansal kaldıraç analizi.
Finansal analizle işletmelerle ilgili olarak aşağıdaki bilgiler sağlanabilir:
- İşletmenin likidite durumu,
- İşletmenin karlılık durumu,
- İşletmenin sermaye yapısı,
- İşletmenin varlıklarını kullanma etkinliği,
- İşletme hakkında önemli trendler.
Finansal analizde başarıyı arttırmak için göz önünde bulundurulması gereken faktörler
ise şu şekilde sayılabilir:
- Finansal analistin, finansal tabloları doğru yorumlayabilmesi için, muhasebe teori ve
uygulamalarını bilmesi gerekmektedir.
- Finansal analiz yapılırken, işletmenin ve ait olduğu sektörün özellikleri dikkate
alınmalıdır.
- Değerlendirmede, analizin yapıldığı dönem ve dönemin koşulları dikkate alınmalıdır.
- Finansal analize konu olan işletmenin, politikaları ve yöntemleri, analist (finansal analizi
yapan kişi) tarafından bilinmelidir.
FİNANSAL PLANLAMA VE KONTROL
Finansal planlama ve kontrol sürecini ifade etmek.
Finansal başarı, öncelikle faaliyetlerin etkin bir biçimde planlanmasına bağlıdır.
Beklenmeyen finansal problemlerle karşılaşmamak için, finansal yöneticiler
para giriş ve çıkışlarının nasıl olduğunu analiz etmek, sonra da uygun finansal
planlar geliştirmek zorundadırlar.
Örnek olarak, bazı işletmelerin stokları ve alacakları mevsimlik olarak artabilir.
Finans yöneticisi bu gereksinmeleri anlayarak, ihtiyaç duyacağı finansmanın
önceden sağlanması konusunda gerekli önlemleri alma yoluna gitmelidir.
Bir işletmenin karşılaşacağı en zor durumlardan birisi nakitsiz kalmasıdır.
Böyle bir durumda ödemeler zamanında yerine getirilemeyeceği için,
işletmenin iflası bile söz konusu olabilir. Nakit ihtiyacının önceden
görülememesi, işletmenin nakit yetersizliği ile karşılaşması finans yöneticisi için
affedilmeyecek bir hatadır.
Finansal planlama süreci üç çalışmayı içerir. Bunlar; finansal gereksinmelerin
tahmini, bu ihtiyaçları karşılamak için bütçelerin geliştirilmesi ve finansal
kontrolün yapılmasıdır.
Finansal Gereksinmelerin Tahmini
Finansal tahminler, işletmenin amaçlarının ve faaliyetlerinin kapsamlı bir şekilde
analiz edilmesine bağlı olarak yapılmalıdır. Satış tahminleri, pazarlama
harcamaları, üretimle ilgili tahminler ve genel yönetim giderleri tahminleri ancak
böyle bir analiz sonucunda sağlıklı biçimde ortaya konabilir.
Tahminler kısa ve uzun dönemli olarak yapılır. Kısa süreli planlama, bir yıldan
daha kısa süreli olarak yapılır. Uzun süreli planlama bir yılı aşan süreler için
genellikle de 5-10 yıllık süreyi kapsamaktadır. Gerek kısa gerekse uzun süreli
planlamalar satış tahminlerine bağlı olarak yapılır. Şekil 17. 3′de kısa ve uzun
süreli satış tahminleriyle, finansal planlama sürecindeki çeşitli finansal tablolar
arasındaki ilişkiler ortaya konulmaktadır
Bir işletmenin finansman gereksinimini belirlemede kullanılan en
uygun yöntemlerden biri, proforma tablolar olarak da adlandırılan,
tahmini finansal tablolardır. Planlar içinde yer alan harcamalar,
genellikle yöneticiler tarafından belirlenir. Bununla birlikte, bütçenin
en son şekli, üst yönetimin stratejik planlarını da kapsamalıdır.
Stratejik planlar, işletmelere gerçek bir rekabet üstünlüğü sağlamaya
yönelik olarak yapılan planlardır. Stratejik planlama, büyük ölçekte
bir sermaye bütçelemesidir.
Stratejik planlamacılar tek tek proje temelinde değil, tek tek projeleri
bir araya getirerek, bir proje gibi ele alırlar. Diğer bir ifade ile ağacı
değil ormanı görmeye çalışırlar. Etkili bir finansal planlamanın üç
koşulu vardır.
İlki, iyi tahmin yapmaktır. İyi tahminden anlaşılması gereken şey, sapması az
olan tahmindir. Tahminlerin tam olarak gerçekleşmesi mümkün değildir. Bununla
birlikte en iyi tahminlerin yapılmasına çalışılmalıdır.
Tahmin yapılırken gerekli bilgiler değişik kaynaklardan toplanır. Bu nedenle de
farklı kaynaklardan alınan tahminler farklı olacaktır. Bu gibi durumlarda
tahminlerin, belirli makro ekonomik varsayımlara göre istenmesi uygun
olmaktadır.
Örneklersek, ekonominin daralması, genişlemesi ve aynen devam etmesi gibi
durumlar için tahmin yapılması gerekebilir. Etkili finansal planlamanın ikinci
koşulu, en uygun finansal planın seçimidir. En uygun planın nasıl seçileceğini
belirlemek güç bir iştir. Bu konudaki deneyimler, sezgiler önemli rol
oynamaktadır.
Etkili finansal planlamanın üçüncü koşulu, uygulanan planın izlenmesidir.
Finansal planlar uygulamaya konulduğunda eskimeye başlarlar. Başka bir
deyişle, satış hedeflerine ulaşılamayacağı anlaşıldığında plan eskimiş olur. Bu
gibi durumlar için planların, değişikliğe olanak verecek esneklikte hazırlanması
gerekmektedir.
Aşağıda proforma gelir, proforma bilanço ve nakit bütçesiyle ilgili bilgilere
yer verilecektir. İşletmelerde uzun süreli finansman gereksiniminin
belirlenmesinde proforma gelir tablosu ve proforma bilançolardan
faydalanılırken, kısa süreli finansman ihtiyacının belirlenmesinde nakit
bütçelerinden faydalanılır.
Daha önce de belirtildiği gibi, planlama faaliyetleri satış tahminlerine dayalı
olarak gerçekleştirilir. Proforma gelir ve proforma bilançonun hazırlanmasında
en önemli konu gelecekteki faaliyet hacminin ne olacağıdır. Bu amaçla istatistiki
tahmin yöntemlerinden ve benzeri hassas yöntemlerden yararlanılır. Satış
tahminleri ne kadar doğru yapılırsa proforma tabloların doğrululuğu da o kadar
artacaktır.
Bütçelerin Geliştirilmesi
Proforma tabloların hazırlanmasında en yaygın olarak kullanılan yöntem
satışların yüzdesi yöntemidir. Oranlar ve regresyon yöntemi de proforma
tabloların hazırlanmasında kullanılan diğer yöntemlerdir. Aşağıda, proforma
gelir tablosu ve proforma bilançonun hazırlanmasında satışların yüzdesi
yönteminin nasıl kullanıldığı anlatılacaktır.
Proforma Gelir Tablosunun Düzenlenmesi
Satışların yüzdesi yöntemiyle gelir tablosunun hazırlanmasında temel
varsayım, geçmişteki satışlarla gelir tablosu kalemleri arasındaki ilişkinin
gelecekte de benzer şekilde devam edeceğidir.
Eğer gelecekte önemli değişimler beklenmiyorsa yöntemin başarılı olma şansı
artmaktadır. Ayrıca yöntemin başarı şansını arttırmak için bir yıla ait satışlarla
gelir tablosu kalemleri arasındaki ilişki yerine, birkaç yıl ele alınarak ortalama
değerden hareket edilebilir.
Yöntemin uygulanmasında ilk iş, geçmiş yıla ait gelir tablosundaki her bir
kalemin satışlara oranının bulunmasıdır. Daha sonra, gelecek dönemin tahmin
edilen satışlarıyla gelir tablosu kalemleri arasında da aynı oranın olacağı
varsayımına dayalı olarak, gelecek dönemin tüm gelir tablosu kalemlerine ilişkin
değerler bulunur.
Örneğin geçmiş dönemde satışlar 50 milyar TL. , satılan malların maliyeti 30
milyar TL. ise geçen yılın satışlarının %60′ı (30/50 = %60) satılan mal maliyetini
oluşturmaktadır. Gelecek yıl için tahmin edilen satışlar 70 milyar TL. ise, bunun
da %60′ını geçen yıl olduğu gibi satılan malların maliyeti olacaktır. O halde
proforma gelir tablosunda satılan malların maliyeti (70 milyar TL. x %60) 42
milyar TL. olmalıdır.
Benzer biçimde diğer kalemlere ilişkin hesaplamalar yapılarak, proforma gelir
tablosu oluşturulacak ve o yılın net kârı bulunacaktır. Elde edilen net kârın ne
kadarının işletmede bırakılıp, ne kadarının ortaklara dağıtılacağı, yönetimin ve
işletmenin hukuki yapısına bağlı olarak belirleneceği için, satışlara oranlamaya
gerek kalmayacaktır.
Proforma Bilançonun Hazırlanması
Proforma bilançonun hazırlanmasının ilk aşamasında, satışlarla,
satışlara doğrudan doğruya bağlı olarak değişen bilanço kalemleri
belirlenir. Bilançonun pasif tarafında, kısa süreli borçlarla satışlar
arasında, doğrudan bir ilişki varken, uzun süreli borçlarla aynı ilişkiyi
görmek mümkün değildir.
Yine satışlarla öz sermaye kalemleri arasında da doğrudan bir ilişki
kurulamaz. Ancak, öz sermaye kalemleri içinde Dağıtılmamış Kârlar
kalemi değişecektir. Dağıtılmamış karlar kalemi; proforma gelir
tablosuna göre belirlenen net kârın dağıtılmayan bölümü kadar
artacaktır.
Bilançonun aktif tarafında ise satışlarla doğru orantılı olarak değişen
kalemler, kasa, alacaklar, stoklar yer alır. Satışlarla peşin ödenmiş
giderler ve sabit varlıklar arasında doğrudan bir ilişki kurmak güçtür.
Sabit varlıklarla satışlar arasında ancak üretim kapasitesini arttırmak
gerektiğinde doğrudan bir ilişki kurulabilir.
İşletme tam kapasitede çalışıyor ise satışların artması sabit varlıkları da
arttıracaktır. Ancak atıl kapasite ile çalışan bir işletmenin satışlarındaki artış,
sabit varlıklarında bir artışa neden olmayabilir. Bilançoda yer alan
kalemlerden hangilerinin satışlarla doğrudan ilişkili olduğu belirlendikten
sonra, sıra işletmenin geçmiş yıl bilançolarından bu ilişkilerin yüzdesel
değerlerinin bulunmasına gelir.
Bulunan bu yüzdelerin, gelecek yıl için tahmin edilen satışlarla çarpılmasıyla
proforma bilançodaki değerleri hesaplanmış olur. Satışlarla doğrudan ilişkinin
kurulamadığı kalemlerin değeri, geçmiş dönemdeki değeriyle proforma
tabloya alınacaktır.
Örnek olarak, geçmiş yılın alacaklar kaleminin satışlara oranı %15 ise,
gelecek yılın tahmini satışlarının %15′i de proforma alacak kalem değerini
verecektir. Benzer hesaplamalar diğer ilgili kalemler için de yapılır. Daha
sonra bilançonun varlıklarıyla(aktif tarafı) kaynakları (pasif tarafı) toplanır.
Eğer işletmenin varlıklar toplamı, diğer bir ifadeyle fon kullanımı fazla ise fon
açığı, kaynaklar toplamı fazla ise fon fazlalığının olacağı görülmüş olur. Fon
açığı bu şekilde tespit
edildikten sonra, finansal analizle işletmenin ortaya konulan finansal yapısı
dikkate alınarak bu açığın giderilmesine çalışılır. Finansal analiz sonucunda,
işletmenin borç yükü yüksek olarak görülmüş ise, borçlanma dışında kaynak
sağlama yoluna gidilmelidir. Değil ise, kısa ya da uzun süreli borç durumu ve
risk durumu dikkate alınarak fon açığı kapatılmaya çalışılır. Pasif taraf fazla
veriyor ise, bu durumda da işletme bu fazlalığı nasıl kullanabileceğini
düşünmelidir.
Proforma bilançonun hazırlanabilmesi için öncelikle proforma gelir tablosunun
hazırlanması gerekir. Çünkü, yukarıda ifade edildiği üzere gelecek yıl için
proforma net kârın belirlenmesi ve buna bağlı olarak da işletmede bırakılacak
karın bulunması gerekmektedir.
Satışların yüzdesi yöntemi genellikle bir yıl için proforma finansal tabloların
hazırlanmasında ve ilave finansman ihtiyacının saptanmasında kullanımı kolay
bir yöntemdir. Bununla birlikte, satışlarla ilişki kurulan kalemlerin oranı zaman
içinde değişebileceği gibi, sakıncalarının olduğunu bilmek gerekir.
Daha doğru sonuçları yakalayabilmek için regresyon yöntemi kullanılmalıdır.
Regresyon yönteminde her bir bilanço ve gelir tablosu kalemiyle satışlar
arasındaki ilişki 5 – 10 yıl gibi uzun dönemler itibariyle ortaya konulur.
Dolayısıyla geleceğe ilişkin tahminler diğer yöntemlere göre daha sağlıklı bir
biçimde yapılabilmektedir.
Nakit Bütçesi
Kısa dönemli nakit gereksiniminin belirlenmesinde işletmelerce kullanılan planlama aracı
nakit bütçeleridir. Bütçeleme sürecine geçmeden önce plan ve bütçeleme kavramlarını
tanımlamakta fayda vardır.
Plân, bütçeye oranla daha genel kapsamlı, çok defa bir yıldan daha uzun bir döneme
ilişkin ve sayısal açıdan sınırlı bir çalışmadır. Bütçelerin oluşturulması ise, kısa süreli,
ayrıntılı ve sayısal bir çalışmayı gerektirir. Bütçe ile plan arasında böyle bir ayrım yapılsa
da aralarında sıkı ilişki vardır. Çünkü bütçeler plan hedefleri içinde düzenlenirler.
Nakit bütçesi, bir işletmenin gelecekteki bir zaman döneminde nakit giriş ve çıkışlarının
tahminidir. Tipik olarak nakit bütçeleri 6 aylık, 3 aylık ya da aylık olarak hazırlanır.
Bununla birlikte bir çok işletme, para yönetiminde etkinliği arttırabilmek için, haftalık ya
da günlük nakit bütçeleri hazırlamaktadırlar.
İyi hazırlanmış bir nakit bütçesiyle, nakit giriş ve çıkışları arasında eşgüdüm sağlanarak
işletmenin fon gereksinimi en az düzeye çekilebilmektedir. Nakit bütçesinin esas olarak
iki bölümü bulunur; ilki nakit girişlerini, ikincisi nakit çıkışlarını gösterir. Nakit bütçesinin
hangi zaman dilimi için hazırlanacağı belirlendikten sonra, bu döneme ilişkin satış
tahminleri yapılarak işe başlanır.
Sonra satış tahminleri ve işletmenin satış politikaları dikkate alınarak, o döneme ilişkin
nakit girişleri hesaplanır. Bir çok işletmenin esas faaliyetlerinden nakit girişleri olabileceği
gibi, diğer faaliyetlerinden de nakit girişleri olabilir. Nakit bütçesi hazırlanırken tüm nakit
girişlerinin dikkate alınması gerekir. Dolayısıyla bu nakit girişlerinin de hangi aylara ilişkin
ise o ayın nakit girişleri olarak gösterilmesi gerekir.
İkinci adımda; ilgili zaman dilimi için nakit çıkışlarının belirlenmesine çalışılır.
Bilindiği gibi işletmelerin nakit çıkışını gerektiren başlıca gider kalemleri,
hammadde alışları, ücretler, satış ve reklam giderleri, genel yönetim giderleri
gibi giderleridir. Bunların yanı sıra borçları, faiz ve anapara taksitleri, tahvillerin
itfası, vergi ödemeleri, yatırım harcamaları ve dividant ödemeleri gibi
ödemelerin de unutulmaması gerekir.
Tüm nakit girişleri belirlendikten sonra, işletmenin dönem başı nakit mevcudu
dikkate alınarak ilgili ayın toplam nakit mevcudu bulunur. Bulunan bu nakit
mevcudundan o aya ait tüm nakit çıkışları düşüldüğünde, pozitif ya da negatif
bir değer elde edilecektir.
Değer pozitif ise nakit fazlalığının, değer negatif ise nakit eksikliğinin olacağını
gösterir. Nakit bütçesiyle; hazırlandığı dönem süresince nakit girişleri ve nakit
çıkışları arasındaki fark ortaya konularak hangi dönemde nakit açığının, hangi
dönemde nakit fazlalığının olacağı görülmüş olur.
Finans yöneticisinin görevi, nakit bütçesi aracılığıyla önceden görebildiği fon
açıklarını gidermek ya da fon fazlalıklarını değerlendirmeye yönelik hazırlıkları
önceden yapmaktır. Nakit bütçesinin başlıca yararları şu şekilde sıralanabilir:
- İşletmenin borçlanmasını bir plan dahilinde yürütmesini sağlar,
- Borçların ödeme zamanlarının planlanmasını olanaklı kılar,
- Dividant ödemelerinin ne zaman ve ne miktarda yapılacağının belirlenmesini
sağlar,
- Nakdin etkili bir biçimde kullanılmasını sağlar.
Nakit bütçesi ödemelerin nakit iskontosu elde edecek şekilde planlanmasını
olanaklı kılar. Ayrıca fon fazlalıklarının ne kadar süreyle kullanılmayacağını
gösterdiği için, bu fonların işletmeye gelir getirecek geçici yatımlarda
kullanılmasını olanaklı kılar. Eğer nakit açığı söz konusu ise, bu açığın kısa
süreli borçlanmalarla giderilmesine ve/veya satış ve alış politikalarında
değişikliklere gidilmesini sağlar.
Nakit bütçelerindeki bir çok kalemin beklendiği gibi gerçekleşmesi zordur.
Bu nedenle işletmelerin özellikle riskin yüksek olduğu koşullarda, yeterli
düzeyde nakit tutmaları gerekmektedir. Bunun için her an paraya
dönüşebilecek menkul kıymetlere yatırım yapılarak, likidite ve kârlılık
dengelenmeye çalışılmalıdır.
Proforma bilanço ve proforma gelir tablosuyla bir dönemin sonu itibariyle fon
açığı ya da fazlalığı ortaya konulabilirken, nakit bütçesiyle dönem içinde fon
hareketleri görülebilmektedir. Kısa süreli nakit planlamasında nakit bütçeleri
çok faydalı bir araçtır.
Ancak belirsizliğin büyük boyutlarda olduğu durumlarda nakit bütçeleri çeşitli
varsayımlara göre hazırlanmalıdır. İşletmelerde bilgisayar kullanımı arttıkça,
çeşitli varsayımlara dayalı olarak nakit bütçeleri hazırlamak zor
olmamaktadır.
Finansal Kontrol
Finansal planlama, işletmenin başarısında büyük öneme sahiptir. Ancak bir
işletmenin kontrol sistemi yoksa, planlamanın fazla anlamı olmayacaktır.
Finansal kontrol sistemi;
a) planlanmış politikaların uygulanmasını güvence altına alacaktır,
b) eğer piyasa koşullarında bir değişiklik varsa, bu değişikliklere göre hızla
düzeltmelere olanak sağlayacaktır.
Finansal kontrolde fiili durumla, diğer bir ifadeyle gerçekleşenle tahminin
karşılaştırılması yapılır. Eğer gerçek sonuçlarla tahminler arasında önemli
farklılıklar varsa, bunun nedenleri ve nasıl düzeltilebileceği araştırılmalıdır.
Sapmaların nedenleri içsel ve kontrol edilebilir özellikte olabileceği gibi,
dışsal ve kontrol edilemez özellikte olabilir. Kontrol edilebilir ise, gerekli
tedbirlerin alınmasıyla planlamadan istenen fayda sağlanabilecektir.
YATIRIM KARARLARI
Sabit varlıklar ve dönen varlıkları ayırdetmek.
Yatırım kararları fonların uzun süreli olarak kullanımıyla ilgili kararlardır. Çeşitli
kaynaklardan sağlanan fonlar, işletmenin amaçlarını gerçekleştirecek biçimde
sabit varlıklar ile stoklar, alacaklar, nakit ve benzeri dönen varlıklara(cari, döner
varlıklar) yatırılacaktır.
Sabit varlıklar; genellikle makine ve tesisler gibi işletmede uzun süreli üretim
faaliyetinde kullanılan yatırımlardır. Ekonomik ömrü bir yıldan daha uzun olan
sabit varlıklarla ilgili kararlar, sermaye bütçelemesinin konusunu
oluşturmaktadır.
Proforma bilanço, proforma gelir tablosu ve nakit bütçeleri, işletmelerin
faaliyetlerini yürütebilmesi için düzenli olarak ve sık sık yaptığı normal
finansal planlardır. Sermaye bütçelemesi olarak ifade edilen sabit varlıklara
yatırımlarla ilgili planlama, işletmelerce düzenli olarak ve sık sık yapılan
planlardan değildir.
Bu tür planlara olağanüstü finansal planlar denir. Sermaye bütçelemesi, fonların
ekonomik ömrü en az bir yıl olan projelere tahsis edilmesiyle ilgilidir. Sermaye
bütçelemesi; uygun ve verimli yatırım alanlarının araştırılması ve sermaye
harcama önerilerinin değerlendirilmesi süreci olarak ifade edilebilir.
Sabit varlıklara yatırımlarla, sürekli olarak şekil değiştiren ve çalışma
sermayesi olarak da adlandırılan dönen varlıklara yatırımların ayrı olarak ele
alınması gerekmektedir. Ayrı ayrı ele alınmasını gerektiren nedenler şu şekilde
ifade edilebilir:
- Sabit varlıklar dönen varlıklara göre genellikle daha fazla harcamayı gerektirir.
- Dönen varlıklara yapılan harcamalar daha çok bölünebilir olmasına karşılık
(daha az stok ya da daha az alacaklara fon ayırma gibi), sabit varlıklara yapılan
harcamaların bölünebilirliği düşüktür.
- Dönen varlıklara yatırımların süresi en çok bir yıl olduğu için, dönen varlıkların
riski sabit varlıklara göre düşüktür.
- Dönen varlıkların likiditesi sabit varlıklara göre daha yüksektir.
Bilançoda varlık kalemleri likidite derecelerine göre sıralanmaktadır. Likidite
dönen varlıklardan sabit varlıklara doğru azalmaktadır. Likidite, varlıkların
paraya dönüştürülme yeteneğini ifade eder. Ancak likiditenin iki boyutu vardır;
biri varlığın paraya dönüştürülmesinde geçecek süre, ikincisi varlığın paraya
dönüştürülmesinde değerindeki değişme.
Varlığın paraya dönüşüm süresi ne kadar kısa ve değerinden ne kadar az kaybederek
paraya dönüştürülebiliyorsa o kadar likidite si yüksektir. Örnek olarak, stoktaki bir ürün,
değerinden fazla bir şey kaybetmek sizin daha kolay paraya dönüşürken, üretimde
kullanılan bir makinenin dönüşüm süresi daha uzun olacaktır.
Makinenin kısa sürede paraya dönüşebilmesi istenirse değerinden önemli miktarda
kaybetmesine göz yummak gerekecektir. Dönen varlık kalemleri arasında da likidite
farklılığı vardır. Dönen varlıklar arasında likiditesi en yüksek varlık kalemi nakit ve
benzerleri olup, onu pazarlanabilir menkul kıymetler, alacaklar ve stoklar takip eder.
Varlıkların likiditesi arttıkça riski düşmektedir. Riskle kârlılığın aynı yönde hareket etmesi
genel kuraldır. Diğer bir ifade ile risk arttıkça kârlılık da artmalıdır; risk düştükçe kârlılık
da düşmelidir. Bu temel prensipten hareketle, sabit varlıklardan elde edilen kârlılığın,
dönen varlıkların kârlılığından daha yüksek olması beklenmelidir.
İşletmelerin yatırım yapma nedenleri çok çeşitli olmakla birlikte bunları üç grupta
toplamak mümkündür.
1) Kâr amaçlı yatırımlar: İşletmelerin kâr amaçlı yatırımları sayısal analize
en elverişli olanlarıdır. Kâr amaçlı yatırımları da şu şekilde sınıflandırmak
mümkündür:
- Yeni üretim birimlerinin oluşturulması,
- Yenileme yatırımları; İşletmelerin üretime devam edebilmeleri için eskiyen,
yıpranan ya da teknolojik gelişmeler sonucu teknik olarak eskiyen sabit
varlıkların yenilenmesiyle ilgili yatırımlarıdır.
- Genişleme yatırımları (Tevsii yatırımları); işletmenin mevcut üretim
kapasitesini arttırmak üzere yapılan yatırımlarıdır.
- Modernizasyon yatırımları; işletmelerin üretim kalitelerini yükseltmek,
maliyetleri azaltmak üzere yaptıkları yatırımlardır.
- Stratejik Yatırımlar; faydaları, diğer yatırımlara oranla daha uzun süreli
olarak elde edilen yatırımlardır. Çoğu zaman bu tür yatırımların faydaları
sayısal olarak ölçülemez. Riski azaltıcı, çalışanların motivasyonunu arttırıcı
yatırımlar bu grup altında toplanmaktadır.
2) Yasalar gereği yapılan yatırımlar: İş yerlerinde güvenliği sağlamaya dönük
olarak yasa gereği ya da toplu sözleşmeler gereği yapılan yatırımlardır.
3) Genel olarak verimliliği arttırmaya yönelik yatırımlar: Kreşler, Lokaller,
spor tesisleri gibi çalışanların verimliliğini arttırmak amacına dönük olarak
yapılan yatırımlardır. Özellikle son yıllarda değişimin getirdiği riski azaltabilmek,
yükselen maliyetleri karşılayabilmek ve kısa sürede pazarlara ulaşabilmek gibi
çok değişik nedenlerle işletmeler arasında işbirliği modelleri gelişmiştir. Artık
işletmeler tek başlarına değil, diğer işletmelerle güçlü ve zayıf yönlerini
birleştirerek yatırımlar yapmaya, böylelikle daha hızlı büyüme yoluna
gitmektedirler.
ÇALIŞMA SERMAYESİ (DÖNEN VARLIKLAR) YÖNETİMİ
Çalışma sermayesi yönetiminin işletmenin risk ve kârlılığını nasıl
etkileyeceğini açıklamak.
Bir işletmenin çalışma sermayesini, genellikle nakit ve nakit benzerleriyle,
geçici yatırımlar, alacaklar ve stoklar gibi en geç bir yıl içinde nakde
dönüşebilecek dönen varlıklar oluşturur. Çalışma sermayesi; sabit ve
değişken olarak iki kısımdan oluşur.
Çalışma sermayesinin sabit kısmını, satışlardaki dalgalanmalarla
değişmeyen çalışma sermayesi oluşturur. Örneğin, bir işletmenin normal
koşullar altında bulundurması gereken stok miktarı, alacak miktarı ve nakit
miktarı ; bayram ya da benzeri özel günlerde artabilir. Bu artan kısım çalışma
sermayesinin değişken kısmını oluşturur.
Çalışma sermayesi düzeyini etkileyen başlıca unsurlar şöyle sıralanabilir:
- İşletmelerin faaliyet konusu: Çalışma sermayesi miktarı işletmenin
faaliyet konusuyla yakından ilgilidir. Örnek olarak, ticari faaliyet gösteren
işletmelerde çalışma sermayesi düzeyi, üretim faaliyetinde bulunan
işletmelere göre daha yüksek olmaktadır.
Üretim işletmelerinde de çalışma sermayesi düzeyi, üretim sürecinin
uzunluğuna, alış ve satış politikalarına göre değişecektir. Üretim süreci ne
kadar uzun, alışlarda peşin alışlara ne kadar ağırlık, satışlarda da ne kadar
kredili satış yapılıyorsa o işletmede çalışma sermayesine o kadar fazla
gereksinme duyulacaktır.
- İşletmelerin büyüklüğü: Genel olarak küçük ölçekteki işletmeler büyük
ölçekteki işletmelere göre daha fazla çalışma sermayesine gereksinme
duyarlar. Bunun en önemli nedeni, büyük işletmelerin küçük işletmelere göre
çalışma sermayesi yönetimine daha fazla önem vermeleri ve çalışma
sermayesi yönetiminde etkinliği arttırabilmeleridir. Diğer bir nedeni, büyük
işletmelerin para ve sermaye piyasasından daha kolay fon sağlayabilmeleridir.
- Satışlardaki düzenlilik: Bir işletmenin satışları ne kadar istikrarlı ise çalışma
sermayesine olan ihtiyaç da o kadar az olacaktır.
- Satışlarda artış ya da azalış Oranı: Satışlardaki artışlar ya da azalışlar çalışma sermayesini
doğrudan etkileyerek artışlara ya da azalışlara neden olacaktır. Ancak çalışma sermayesi
yönetiminde etkinlik arttıkça çalışma sermayesindeki artış satışlardaki artıştan daha düşük
olabilmektedir.
Çalışma sermayesi düzeyi belirlenirken, uygun cari borç miktarının saptanması, işletmenin
likiditesi ile borçlarının vadelerine ilişkin kararların verilmesi gerekmektedir. Bu tür kararlar ise
risk ve kârlılık analizi yapılmaksızın verilmemelidir.
İşletmeler ne kadar kısa sürede ve değerinden önemli bir kayıp olmaksızın paraya dönüşebilen
varlıklara sahiplerse o kadar likittirler. Dönen varlıklar içinde en likit varlıklar, nakit ve nakit
benzerleriyle pazarlanabilir menkul değerlerdir.
İşletmelerin çalışma sermayelerinin düzeyi ile ilgili olarak izleyebilecekleri çeşitli politikalar,
işletmenin risk ve kârlılığını etkileyecektir.
Şekil 17. 4′deki her bir eğri, belirli politikalar dahilinde, satışlarla çalışma
sermayesi kalemleri arasındaki ilişkiyi göstermektedir. C politikası, çalışma
sermayesi yönetiminde en tutucu bir yaklaşımdır. Bu politikayı benimseyen
işletme, diğer politikalara oranla, toplam varlıkların daha büyük bölümünü
çalışma sermayesi olarak tutmaktadır.
Çalışma sermayesinin riski sabit varlıklara göre daha düşük olduğundan
karlılığı da daha düşük olacaktır. Bu nedenle, C türü bir politika işletmenin
karlılığını düşürecektir. C politikasının aksine A politikası atak bir yaklaşımı
sergilemektedir.
Böyle bir politikanın izlenmesiyle çalışma sermayesi, toplam varlıkların
nispeten daha küçük bir bölümünü oluşturmaktadır. Bunun sonucu olarak
işletmenin karlılığı, C politikasına göre, daha yüksek olurken, riski de
artacaktır. B politikası ise çalışma sermayesi yönetiminde ılımlı bir durumu
yansıtmakta olup, ne C gibi tutucu ne de A gibi atak bir politikadır.
Çalışma sermayesi düzeyi kadar, bunun nasıl finanse edileceği de
önemlidir. Çalışma sermayesinin yönetimi; yalnızca çalışma sermayesi
düzeyi ve çalışma sermayesini oluşturan her bir kalemin uygun miktarının
belirlenmesi değil, aynı zamanda bunun nasıl finanse edileceğini de
kapsar.
Çünkü kısa süreli fonların hem anaparası hem de faizi en fazla bir yıl içinde ödenecektir.
İçsel ya da dışsal herhangi bir nedenle satışlarda yaşanacak bir düşme, işletmeyi nakit
yetersizliği ile karşı karşıya bırakabilir.
Bu nedenle risk durumu dikkate alınarak, çalışma sermayesinin finansmanında kısa ve
uzun süreli fonlara uygun ağırlık verilmelidir. Kârlılığı arttırmak için, ağırlıklı olarak kısa
süreli fonların kullanımı işletmenin riskini arttıracaktır. Buna karşılık riskten kaçınmak için
finansmanda ağırlıklı olarak uzun süreli fonlara ağırlık verilmesi, işletmenin karlılığını
düşürecektir.
Her işletme için çalışma sermayesinin etkin yönetimi ile ilgili uygun bir reçete vermek
mümkün değildir. Her işletme kendi özel koşullarını, sektörün ve ekonominin durumunu
dikkate alarak, uygun bir model geliştirmelidir.
18
18. FİNANSAL SİSTEM VE KURUMLAR
FİNANSAL PİYASALAR VE FİNANSAL SİSTEM
Finansal sistemi ve bu sistemi oluşturan unsurları tanımlamak.
Kimi kişi ve kurumların gelirleri tüketimleri üzerinde gerçekleşirken, kimilerinin gelirleri
tüketimlerini karşılayamamaktadır. Tüketim fazlası olanların tasarruflarını, tüketim açığı
olanların kullanımına sundukları piyasalara “Finansal Piyasalar” denir. Bu piyasalarda
fonların el değiştirmesi, fon talep edenlerin fon arz edenlere bir belge vermesiyle
sonuçlanır.
Dolayısıyla finansal piyasalar, “Finansal Varlık” olarak tanımlanan kıymetli evrak
niteliğindeki bu belgelerin alınıp satıldığı piyasalar olmaktadır. Bir ekonomide fonları
talep edenlerle fonları arz edenler, fon akımını düzenleyen kurumlar, akımı sağlayan
araç ve gereçlerle bunları düzenleyen hukuki ve idari kurallar “Finansal Sistem“i
oluşturur.
Finansal sistem yazılı veya gelenek haline gelmiş kurallar doğrultusunda işler.
Görüldüğü üzere finansal sistemi oluşturan unsurlar beş grupta toplanabilir. Bunlar:
1. Fon arz edenler ( Tasarruf sahipleri),
2. Fon talep edenler( Yatırımcılar),
3. Yatırım ve finansman araçları,
4. Yardımcı kuruluşlar,
5. Hukuki ve idari düzendir. Finansal sistemin öğeleri daha ayrıntılı bir biçimde Şekil 18.
1′de verilmektedir.
Piyasa ekonomisinin var olduğu ekonomilerde finansal piyasalar ekonominin
vazgeçilmez unsurudur. Fon açığı olan ekonomik birimlerle fon fazlalığı olan
ekonomik birimleri bir araya getiren finansal sistemin etkinliği arttıkça
sanayileşmenin gelişeceği açıktır.
Finansal piyasaların işlerlik kazanmadığı, bu piyasaların sağlıklı işleyişi için
gerekli hukuki, ekonomik önlemlerin alınmadığı ülkelerde hızlı ve sağlıklı
kalkınma mümkün görünmemektedir. Finansal piyasalar yaygınlık ve işlerlik
kazandığı ölçüde, fon arz ve talebinin reel varlık yatırımlarına dönük kullanılma
olasılığı artar.
Sanayisi gelişmemiş, tarım ve ticaret ağırlıklı ekonomilerde işletmelerin fon
gereksinimi sınırlı olmakta ve genellikle de fonlar öz kaynaklarla ve/veya para
piyasasından sağlanan kısa süreli kaynaklarla karşılanmaktadır.
Ancak, ekonomik gelişim arttıkça bir taraftan işletmelerin öz kaynakları yetersiz
duruma gelerek fona olan ihtiyaçları artmakta, diğer taraftan kişisel gelirlerin
artması sonucu finansal piyasalara aktarılabilecek fonlar oluşmaktadır. Finansal
piyasalar, bütün kurum ve araçlarıyla birlikte fon arz ve talebinin
karşılaşmasında ve fon akışının gerçekleşmesinde büyük öneme sahiptir.
Finansal piyasaların:
a) Tasarrufları özendirmek ve arttırmak, böylece de sermaye birikimini
sağlamak;
b) Ülke fonlarının etkin kullanımına olanak vermek gibi iki önemli işlevi vardır.
Kullanılabilir fonların artması ve yatırılabilir alanlara en uygun miktarlarda, en
kısa sürede ve en az maliyetle aktarılabilmesi finansal sistemin gelişmesine ve
özellikle sağlıklı çalışmasına bağlıdır. Finans yöneticisi, işletmenin reel
varlıklarıyla yine işletmenin fon elde ettiği finansal piyasalar arasında yer
almaktadır.
İster yatırımlarla ilgili (sermaye bütçelemesi) kararı olsun, ister finanslama kararı olsun,
doğru bir kararın verilebilmesi için finansal sistem hakkında geniş bilgiye sahip olunması
gerekmektedir. Örneğin, bir işletme faaliyet alanını genişletmeyi düşünüyor olsun. Böyle
bir proje için gerekli fon, borçla ya da yeni hisse senedi ihraç edilerek, diğer bir ifadeyle
öz kaynakla sağlanabilir.
Ancak burada temel sorun; borçla finansmanın mı, yoksa hisse senediyle finansmanın
mı işletmenin değerini maksimize edeceğidir. Bunun için, çeşitli finansman seçeneklerini
ve bu seçeneklerin işletmenin değeri üzerindeki etkilerini bilmek gerekir. Çünkü her bir
finansman seçeneğinin riski ve maliyeti farklı farklıdır. Finansal piyasalarla ilgili
açıklamalara geçmeden önce üzerinde durulması gereken iki faktör risk ve getiri
kavramlarıdır.
Talebin istikrarlı olmadığı, riskin yüksek olduğu ortamlarda işletmeler nasıl finanse
edilmelidir? Atmaca Soft A. Ş. örnek olayımızdaki ortaklar, yeni yatırımların
finansmanında kolay ve kısa zamanda sağlanabilmesi nedeniyle banka kredisini tercih
etmişlerdi.
Ancak, firmanın yer aldığı piyasada müşteri taleplerinin hızla değişim göstermesi,
rekabetin artması nedeniyle faaliyet riski yüksekti. Dolayısıyla böyle bir durumda
işletmenin riskini daha fazla yükseltmemesi ve finansman riskini düşük tutması doğru
olacaktı. Hızla büyüme isteği bunun gözden kaçırılmasına neden olmuştur. Bu da
işletmeyi ödeme güçlüğüne düşürmüştür.
FAİZ, RİSK VE FİNANSAL PİYASALAR
Nominal faiz, reel faiz, enflasyon ve risk arasındaki ilişkileri betimlemek.
Faiz, para ya da sermayenin başkalarının kullanımına sunulması karşılığında alınan bir
karşılık olmaktadır. Nasıl ki bina, araç, gereç ve benzeri şeyler, belirli bir süre için
başkalarının kullanımına sunulduğunda kira alınıyorsa, paranın da başkalarının
kullanımına sunulmasında bir karşılık alınacaktır. Diğer bir ifadeyle faiz, paranın o günkü
kullanım hakkından vazgeçmenin bir karşılığı olmaktadır.
Finansal piyasaları faiz kadar etkileyen başka bir faktör yok denilebilir. Değişik faiz
oranlarında finansal piyasalara sunulan fonların hacmi farklı olduğu gibi, talebi de farklı
olacaktır. Faizlerin düzeyi, hem fon arzını hem de fon talebini etkilerken, aynı zamanda
fonların para ya da sermaye piyasasına doğru akış yönünü de etkiler.
Faiz, fon talep edenler için bir maliyet iken, fon arz edenler için bir getiridir. Fon arzını,
fon talebine eşit kılan faiz oranı piyasa faiz oranını oluşturur. Finansal sistemde bir değil
çok sayıda faiz vardır. Hatta aynı kurumun farklı faiz oranlarıyla borçlandığı
görülmektedir.
Etkin işleyen finansal piyasalarda faiz-getiri-oranı doğru değerde oluşur. Diğer bir
ifadeyle böyle piyasalarda, para dahil çeşitli finansal varlıkların faiz -getiri- oranıyla riski
aynı yönde hareket eder. Riski düşük olan finansal varlığın faiz-getiri-oranı düşük, riski
yüksek olanın faiz-getiri oranı yüksek oluşur.
Piyasa faiz oranı ya da nominal faiz oranı, reel faiz oranıyla buna ilave edilecek
enflasyon ve risk priminden oluşur. Reel faiz oranı, ödünç verilebilir fonların arz ve
talebine bağlı olarak belirlenmektedir.
Enflasyonun olmadığı durumlarda devletin çıkarmış olduğu menkul kıymetlerin faiz oranı
reel faiz oranını ifade eder. Bu oran, piyasalardaki diğer finansal varlıkların faiz-getirioranlarının belirlenmesinde baz oluşturur.
Reel faiz oranı zaman içinde ekonomik koşullara bağlı olarak değişir. Enflasyonun
olmadığı, etkin işleyen piyasalarda bu oran genellikle %2-%5 arasındadır. Enflasyonun
olduğu piyasalarda piyasa faiz oranın etkileyen en önemli faktör enflasyondur.
Enflasyon yükseldikçe genellikle piyasa faiz oranları da yükselir. Eğer piyasa faiz oranı
enflasyonun altında kalırsa (negatif faiz) tasarruflar eriyeceğinden fon arzında azalmalar
olacaktır. Enflasyon dışında piyasa faiz oranını etkileyen diğer faktörler, ödenmeme riski,
likidite riski, vade gibi risklerdir.
Devletlerin çıkarmış oldukları kısa süreli tahviller ve hazine bonolarının;
likiditenin yüksek olması, faiz ve anaparasının geri ödenmemesi gibi bir
durumun söz konusu olmaması nedeniyle riski sıfır olarak kabul edilir. Bu
menkul değerler için piyasa faiz oranı aşağıdaki gibi bulunur.
Nominal Faiz Oranı = Reel Faiz Oranı + Enflasyon Oranı
Devletin kısa süreli finansal varlıkları dışında, çeşitli kurumlarca çıkarılan
finansal varlıklar için, az ya da çok risk söz konusudur. Bu durumda devlet
dışında diğer kurumların çıkaracakları menkul kıymetler için nominal faiz oranı,
reel faiz ve enflasyona ilave olarak riski de dikkate alınarak hesaplanmalıdır.
Riskin miktarı işletmenin finansal yapısına, faaliyet kolunun özelliklerine,
menkul kıymetin vadesine, işletmenin menkul değerlerinin likidite derecesine
bağlı olarak değişecektir.
Bu durumda nominal faiz şu şekilde formüle edilebilir:
Nominal Faiz Oranı = Reel Faiz Oranı + Enflasyon Oranı + Likidite
Primi + Vade Riski Primi + Ödenmeme Riski Primi
Sermaye talebinde bulunacak kurumlar, faiz oranlarının düzeyini
göz önünde bulundurarak finansman biçimini belirlemek
durumundadırlar. Eğer yatırımlardan, fonlara ödenecek faizlerden
daha yüksek oranda gelir elde ediliyorsa borçlanmak daha doğru
olacaktır.
Bu durumda işletme borçlanarak kaldıraç etkisinden
faydalanacaktır. Kaldıraç etkisi, yatırımın kârlılığının faiz oranından
daha yüksek olması durumunda pozitif, aksi durumda negatif
olacaktır.
FİNANSAL PİYASA TÜRLERİ
Para ve sermaye piyasasının fonksiyonlarını betimlemek, farklılıklarını
açıklamak.
Ödünç verilen fonların sürelerine göre; finansal piyasalar, fonların süreleri dikkate
alındığında “Para Piyasası” ve “Sermaye Piyasası” olarak ikiye ayrılabilir. Para
piyasaları, bir yıl ya da daha kısa süreli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalarıdır.
Bu piyasalardan işletmeler, genellikle kısa süreli ve geçici fon ihtiyaçlarını -hammadde,
yardımcı madde, malzeme ve işçilik gibi- karşılamak için faydalanırlar. Bankalardan
sağlanan kredilerle, senet iskontosu, senet teminatı, finansman bonosu ihracı gibi
yöntemlerle işletmelerin günlük, haftalık, aylık gibi kısa süreli fon ihtiyaçları karşılanır.
Sermaye piyasaları geniş anlamda, vadesi bir yılı aşan orta ve uzun süreli fon arz ve
talebinin karşılaştığı piyasalar olarak tanımlanmaktadır. Tanıma göre sermaye piyasası,
hisse senedi ve tahvil piyasası yanında yatırım kredileri, konut kredileri gibi orta ve uzun
vadeli fonların alım ve satımının yapıldığı birincil ve ikincil piyasaları da kapsayan bir
kavramdır.
Dar ve teknik anlamda sermaye piyasası ise, yalnızca hisse senedi ve tahvil piyasalarını
kapsamaktadır. İşletmelerce sermaye piyasalarından sağlanan fonlar genellikle orta ve
uzun vadeli varlıkların finansmanında kullanılmaktadır. Para ve sermaye piyasasını
birbirinden ayırmak gerçekte güç olmakla birlikte Çizelge 1′de para ve sermaye
piyasalarının temel farklılıkları ortaya konmaktadır.
Para piyasası ile sermaye piyasası arasında bu farklılıklar olmasına rağmen
birbirleriyle sıkı ilişki içindedir. Fon sunanlar, yatırım politikalarına, faiz ve
getiri oranlarına bağlı olarak bir piyasaya veya her ikisine de
yönelebilmektedirler.
Benzer şekilde fon talep edenler de bir piyasadan veya her iki piyasadan da
fon talep edebilmektedir. Genellikle para ve sermaye piyasasının finansal
kurumları ayrı ayrı olmakla birlikte, bazı kurumlar hem para hem de sermaye
piyasasında hizmet sunmaktadır.
Yine bir piyasadan diğerine sürekli fon akışı söz konusudur. Para piyasasında
faizlerdeki bir değişiklik, sermaye piyasasında da değişikliğe neden
olmaktadır.
Örgütlenme biçimine göre; Finansal piyasalar örgütlenme şekline göre,
“Organize olmuş” ve “Organize olmamış” (serbest piyasalar) finansal
piyasalar olarak ayrılabilir. Organize piyasalar, resmi bir piyasa yerinin
olduğu, devletin gözetimi ve denetimi altında olan piyasalardır.
Organize olmuş para piyasalarının en önemli kuruluşları ticaret bankalarıdır.
Ticari bankalar, özellikle senetleri iskonto ederek veya işletmelere kısa süreli
kredi vererek bu piyasalarda çok önemli rol oynamaktadırlar. Organize olmuş
sermaye piyasasının en önemli kurumu ise Menkul Kıymet Borsalarıdır.
Organize olmuş sermaye piyasalarında işlemlerin yapıldığı binalar, üyeler,
yasalar, kurallar ve yönetenler bulunur. Diğer bir ifadeyle borsalarda menkul
kıymetlerin fiyatının oluşması ve el değiştirmesi belirli kurallar çerçevesinde
olur.
Organize olmuş piyasalarda menkul kıymetlerin işlem görebilmesi için bu
menkul kıymetlerin borsaya kayıtlı olması gerekmektedir. Borsaya kayıtlı
olmayan (kote olmayan) menkul kıymetler ancak borsa dışında, organize
olmamış piyasalarda işlem görebilmektedir.
Organize piyasaların en önemli fonksiyonu menkul kıymetler için
sürekli bir piyasayı oluşturmasıdır. Bu , yatırımcıların istedikleri
anda ellerindeki menkul kıymetleri satma ya da yeni menkul
kıymetleri alma fırsatı yaratmaktadır.
Menkul kıymet borsalarının diğer önemli bir fonksiyonu da menkul
kıymet fiyatlarının standardize edilmesine olanak sağlamasıdır.
Borsalarda oluşan fiyatların kitle iletişim araçlarındaki gelişmeye
bağlı olarak dünyanın her yerine ulaşması mümkündür.
Organize olmamış piyasalar, finansal varlıkların alım ve satımının
yapılacağı belirli bir mekanın bulunmadığı piyasalardır. Finansal
varlıkların alınıp satıldığı herhangi bir yerde serbest piyasa
oluşmaktadır. Organize olmamış piyasalara “Tezgah üzeri”
piyasalar da denir. Menkul kıymetleri borsaya kayıtlı olmayan kamu
ve özel kurumların menkul kıymetlerinin alınıp satıldığı yerler,
organize olmayan piyasalar olarak tanımlanır.
Organize olmayan piyasalarda işlemlerin, organize olmuş
piyasalarda olduğu gibi açık olma özelliği yoktur. Organize
piyasada işlemler açık arttırmayla yapılır. Alma ve satma emirleri
açık arttırmayla uyumlaştırılmaya çalışılır.
Organize olmayan piyasalarda ise fiyatlar açık arttırmayla değil, alıcı ve
satıcının pazarlığıyla oluşur. Organize olmamış piyasalar, yerel ve menkul
kıymetleri fazla bilinmeyen kurumlar için önemli işlev görebilmektedir.
Bazı işletmeler, finansal verilerinin piyasaca bilinmesini istemediği için de
organize olmayan piyasaları tercih edebilmektedir. Organize olmamış
piyasaların en önemli sakıncası, gözetim ve denetimdeki boşluklar nedeniyle
yatırımcıların risklerini artıyor olmasıdır.
Bununla birlikte işlem maliyetlerinin düşük olması , bazı formalitelere ihtiyaç
göstermemesi gibi nedenlerle gittikçe geliştiği görülmektedir.
Finansal varlığın piyasaya sunulma durumuna göre; Finansal piyasalar, finansal
varlığın piyasaya ilk defa sunuluyor olup olmamasına göre, “Birincil Piyasalar”
ve “İkincil Piyasalar “olarak iki ana grupta toplanabilir. Birincil piyasalar
dolaşıma ilk kez çıkarılan finansal varlıkların alınıp satıldığı piyasalardır.
İkincil piyasalar ise, daha önce alım ve satıma konu olmuş finansal varlıkların
alınıp satıldığı piyasalardır. İkincil piyasaların en önemli kuruluşları menkul
kıymet borsalarıdır. İkincil piyasalarda sermaye piyasasına yeni menkul kıymet
ihraç edilmez; mevcut menkul kıymetler el değiştirir.
Dolayısıyla ikincil piyasalarda menkul kıymetler el
değiştirdiğinde, bu menkul kıymetleri ihraç etmiş kurumlara fon
girişi olmaz. Birincil piyasada menkul kıymet bir kez el
değiştirirken, ikincil piyasadaki alım ve satımların bir sınırı
yoktur. Satış gelirleri de yatırımcıdan yatırımcıya gittiği için
işletmelere fon sağlayan asıl kaynak, birincil piyasalardır. Ancak
ikincil piyasalardaki alım ve satımlar birincil piyasayı da etkiler.
İkincil piyasada alım ve satımı sürekli olan menkul değerlerin
birincil piyasası da etkin olacaktır. İkincil piyasa işlemi olmasına
karşılık daha önce birincil piyasada işlem görmüş ve menkul
kıymetler borsasına kote olmuş bir finansal varlığın borsa
dışında alınıp satılmasıyla oluşan piyasaya “üçüncül piyasa”
denir.
Bu piyasaların yapısı gerçekte organize olmamış piyasalar
gibidir. Piyasadaki aracılar her yerde piyasa oluşturmaya
çalışarak organize piyasalardaki aracıların rakibi gibi
görünürler. Yine finansal varlıkların, genellikle kurumsal
yatırımcılar tarafından ve aracısız olarak, blok alış ve satışının
yapıldığı piyasalara da “dördüncül piyasalar” adı verilmektedir
FİNANSAL KURUMLAR
Finansal kurumların işletmelerin finansmanındaki rolünü ve çeşitli
finansal kurumların fonksiyonlarını açıklamak.
Finansal piyasalardan fon sağlanmasıyla bu piyasalara fon sunulması genellikle
aracılarla olur. Fon fazlası olan birimlerin fon açığı olan birimlerle doğrudan
karşılaşması finansal piyasa işlemleri içinde az yer tutar.
Finansal kurumlar, temel varlıkları büyük ölçüde finansal araçlardan oluşan,
faaliyetleri bunlar üzerinde yoğunlaşan ve de esas gelirlerini finansal araçlarla
ilgili işlemlerden sağlayan kurumlardır. Finansal kurumların bir bölümü, dolaysız
finansman süreci üzerinde faaliyet göstererek ekonomik birimlerin çıkarmış
oldukları finansal araçların fon arz edenlere sunulmasında pazarlama hizmeti
verirler.
Diğer bir kısmı ise, dolaylı finansman süreci üzerinde faaliyet gösterirler. Bu tür
finansal kurumlar finansal araçlar çıkarıp sağladıkları fonlarla finansal araçlar
satın alarak, fon ihtiyacı olan birimlere fon aktarırlar.
Finansal kurumların, hem fon arz edenlere hem de fon talep edenlere sağladığı
başlıca katkıları şunlardır:
- Fon maliyetlerini azaltmak: Finansal kurumlar portföy yönetimi, piyasa
araştırması, finansal analiz ve yatırım faaliyetlerini çok sayıda fon arz eden
ve talep edenler adına üstlenerek, her iki taraf açısından maliyet tasarrufu
sağlamış olurlar. Bu tür faaliyetlerin her bir birim tarafından ayrı ayrı
yapılması büyük maliyetlere neden olacaktır. Halbuki bu tür faaliyetlerin
finansal kurumlarda uzman kişilerce yapılması önemli maliyet tasarrufu
sağlayacaktır.
- Risk ayarlaması yapmak: Finansal kurumlar, bir ekonomik birimin tek
başına yapamayacağı ölçüde çeşitli finansal varlıklara yatırımlar yaparak risk
dağıtımını gerçekleştirebilecektir. Finansal kurumlarda toplanan büyük
miktarlardaki fonların, değişik risk derecelerine sahip finansal varlıklara
dağılımı bir tasarruf sahibinin yapabileceği dağılımdan daha kolay olacaktır.
- Vade ayarlaması yapmak: Finansal kurumlar; kullanılan finansal varlıkların
vadelerini farklılaştırmak suretiyle, hem fon sunanların hem de fon talep
edenlerin ihtiyaçlarına uygun vade ayarlaması yapabilirler. Bir kısım
yatırımcılar kısa süreli, düşük riskli finansal varlıkları tercih ederken, bir kısmı
uzun süreli ve yüksek riskli finansal varlıkları tercih ederler.
Yine bir kısım fon talep edenler riskten kaçınırken, bir kısmı riski severler. Fon
talep edenlerle fon arz edenlerin vade açısından tam olarak uyum içinde olması
hemen hemen mümkün değildir. Finansal kurumlar, farklı vadeli finansal
varlıklarla farklı vade tercihlerini dengelemeye çalışırlar.
- Miktar ayarlaması yapmak: Finansal kurumlar farklı büyüklükteki finansal
varlıklarla miktar ayarlaması da yaparlar. Dolayısıyla fon arz edenler, tutarı ne
olursa olsun her büyüklükteki tasarruflarının yatırılmasında çeşitli seçeneklere
sahip olurlar. Diğer taraftan fon talep edenler de, çeşitli büyüklüklerdeki
tasarruflarla oluşan fonlardan istedikleri büyüklükte fonları sağlayabilme
olanağına sahip olacaklardır.
- Finansal danışmanlık hizmeti sunmak: Finansal kurumlar fon arz ve talep
edenlere, piyasa analizi, portföy yönetimi, finansal varlık değerlemesi, firma
değerlemesi gibi hizmetler de sunarlar. Finansal kurumlar; faaliyetlerinin
yoğunlaştığı alanlar ele alınarak para piyasası finansal kurumları ve sermaye
piyasası finansal kurumları olarak sınıflandırıldığı gibi, dolaylı ve dolaysız
finansman sürecinde faaliyet göstermeleri açısından, aracı kurumlar ve finansal
pazarlama kurumları gibi de sınıflandırılabilmektedir. Ancak, en çok kabul gören
sınıflandırma, para yaratan ve para yaratmayan finansal kurumlar şeklinde olan
sınıflandırmadır.
Para Yaratan Finansal Kurumlar
Para yaratan finansal kurumlar, fon arz ve talebini büyük ölçüde
buluşturan ve satın alma gücü yaratan kurumlardır. Merkez bankaları
ve ticaret bankalarından oluşan bu kurumlar, küçük tasarrufların
ekonomiye aktarılmasında önemli rol oynarlar.
Merkez Bankaları
Merkez bankaları, finansal kesime para yaratan en önemli kurumdur.
Merkez bankalarının önemi, ekonomik yapıyı ve politikaları etkileme
konusundaki güçlerinden kaynaklanmaktadır. Bu bankalar genellikle
para çıkarma ayrıcalığına ve tekeline sahiptirler. Dünyada her ülkenin
kendine özgü merkez bankası vardır.
Bu bankalar, banknot çıkarmak, bankaları gözetim ve denetim altında
tutmak, ekonomide para ve kredi politikasını yürütmek, devletin
hazinedarlığını yapmak, ulusal paranın değerini korumak, hazineye ve
bankacılık sistemine kredi vermek gibi çok çeşitli görevler
üstlenmektedirler.
Bir para piyasası aracısı olmasına karşılık merkez bankalarının sermaye
piyasasına da doğrudan ya da dolaylı etkileri vardır. Merkez bankası açık
piyasa işlemleriyle devlet tahvillerine ve hazine bonolarına yatırım yaparak ve
bankalardan sağladıkları mevduat karşılıklarını orta ve uzun vadeli kredilere
yatırarak sermaye piyasasını doğrudan etkileyebilir. Faiz oranları ve para
arzıyla ilgili uygulamalarıyla fonların akışını ve hacmini etkileyerek finansal
piyasaları dolaylı yoldan etkileyebilir.
Ülkemizde Merkez Bankasının başlıca görevleri şunlardır;
- para ve kredi politikasını yürütmek,
- milli paranın değerini korumak,
- milli paranın hacmini ve dolaşımını düzenlemek,
- bankalara kredi vermek,
- para arzını ve likiditeyi düzenlemek için açık piyasa işlemleri yapmak,
- mevduatın vade ve türleri ile bunların yürürlük zamanlarını belirlemek,
- milli para ile yabancı paralar arasındaki pariteyi belirlemek,
- altın ve döviz rezervlerini belirlemek,
- Tasarruf Mevduat Sigorta Fonunu yönetmektir.
Ticaret Bankaları (Mevduat Bankaları)
Başlıca fon kaynaklarının mevduatlar olması nedeniyle ticaret bankalarına mevduat
bankaları da denilmektedir. Ticaret bankaları genellikle kişi ve kurumların kısa süreli fon
ihtiyaçlarının karşılandığı kurumlar olup, tüm ülkelerde en yaygın bankacılık türüdür.
Ülkelerin gelişmişlik düzeyi arttıkça, finansal sistemde, ticaret bankalarından daha fazla,
yatırım ve kalkınma bankalarının ağırlığı artmaktadır.
Türkiye’de de diğer gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi, banka sistemin temel kurumu
ticaret bankalarıdır. Türkiye’de mevduat bankalarının gelişimi ile finans kesiminin gelişimi
arasında sıkı bir bağlılık bulunmaktadır. 2001 tarihi itibariyle ülkemizde faaliyet gösteren
banka sayısı aşağıdaki çizelgede verilmektedir.
Gelişmiş ülkelerde finansal kesimdeki ticari bankaların ağırlığı genellikle
%20%30′ larda iken, Türkiye’de bu oran %40- % 60′larda olmaktadır.
Türkiye’deki bankalar fonksiyonlarına göre sınıflandırıldığında ağırlığın ticari
bankalarda olduğu görülmektedir. Yine ülkemizde ticari bankaların toplam
krediler içindeki paylarına bakıldığında; 1993 yılında %89. 5, 1994 yılında %87.
7, 1995 yılında ise % 89 olmuştur. Kalkınma ve yatırım bankalarının toplam
krediler içindeki paylarına bakıldığında ise; 1993 yılında %10. 5, 1994 yılında
% 12. 2, 1995 yılında %11 olmuştur.
Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda ticari bankalar, geleneksel
görevleri yanında , orta ve uzun süreli krediler verebilmekte ve sermaye piyasası
kurumu gibi fonksiyonlar görebilmektedir.
Para Yaratmayan Finansal Kurumlar
Kalkınma ve Yatırım Bankaları
Kalkınma ve yatırım bankaları, bir ekonomide belirli amaçları gerçekleştirmek için
kurulan ihtisas bankalarıdır. Kalkınma bankaları, kalkınmakta olan ülkelerde
yetersiz olan sermaye ve girişim unsurlarını desteklemek, geliştirmek, kıt kaynakları
kalkınma hedefleri doğrultusunda kaynak talep edenlere aktarmak üzere kurulmuş
bankalardır. Kalkınma bankalarının başlıca fonksiyonları;
- kalkınmada öncelikli sektörlere orta ve uzun süreli yatırım kredisi sağlamak,
- yatırım projelerinin hazırlanması, uygulanması ve yönetilmesinde girişimcilere
hizmet sunmak,
- kârlı ve verimli yatırım alanları araştırmak,
- uluslararası finansal kurumlardan ve dış ülkelerden kredi sağlayarak işletmelerin
finansmanında rol almak,
- yerli ve yabancı girişimcilere ortak bulmaları konusunda yardımcı olmak,
- ülkede sermaye piyasasının gelişmesine çalışmaktır.
Yatırım bankaları, menkul değer ihraç ederek uzun süreli fon sağlamayı düşünen
işletmeler ile fonlarını uzun süreli yatırmayı düşünen yatırımcılar arasında aracılık
yapan kurumlardır. Yatırım bankaları, ekonomik gelişmelere bağlı olarak kalkınma
bankalarının önemini yitirmesiyle ortaya çıkmış, sermaye piyasasının en önemli
kurumudur. Bu tür bankalar işletmelere doğrudan doğruya kredi vermemekte ve
mevduat toplamamaktadır.
Yatırım bankalarının işlevlerinin başında işletmelerin ihraç edecekleri menkul
kıymetleri satın alarak kendi nam ve hesaplarına halka pazarlamak gelir. Bu
da işletmelerin ihraç ettikleri menkul kıymetlerin ya karşılıklı görüşmelerle ya
da fiyat teklifi yoluyla satın alınarak yatırımcılara satılmasıdır. Bir diğer işlevi,
gerektiğinde menkul kıymetleri satın almayı üstlenmek ve destekleme
alımında bulunmaktır.
Menkul kıymet ihraç eden işletmeler, doğrudan doğruya halka başvurmakla
birlikte, belirlenen süre içinde menkul değerlerin satılmayan bölümünün
yatırım bankasınca alınacağını taahhüt etmektedir.
Yatırım bankalarının üçüncü bir işlevi de, özel plasmanlarda işletmeler ile
yatırımcılar arasında aracılık yapmaktır. Özel plasman işletmelerce ihraç
edilen menkul kıymetlerin önceden saptanmış belirli sayıda yatırımcıya
satılmasıdır. Bu durumda yatırım bankası, işletmeye danışmanlık yapma,
işletme ve yatırımcı arasında aracılık yapma gibi işlev görür.
Yatırım bankaları, tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerini korumak, onlara
danışmanlık hizmeti de görmektedir. Ülkemizde yatırım bankalarıyla ilgili yasal
düzenlemede; yatırım bankaları için, sermaye piyasasında faaliyet göstermek,
sermaye piyasası araçlarını kullanarak sağlanan kaynaklarla yatırım yapmak,
işletmelerin etkin yönetilme ve sağlıklı mali yapıya kavuşmaları amacıyla devir
ve birleşme konuları dahil danışmanlık hizmeti vermek, mevduat kabulü hariç
bankacılık işlemi yapmak üzere kurulurlar ifadesi vardır.
Kalkınma bankaları ise, yukarıda sayılan yatırım bankacılığı faaliyetlerine ek
olarak öz kaynakları ile yönetimi kendine bırakılan fon ve benzeri
kaynaklardan kredi vermek üzere kurulan kurumlar olarak tanımlanmıştır.
Ülkemizdeki başlıca kalkınma ve yatırım bankaları olarak; İller Bankası, Türk
Eximbank, Türkiye Kalkınma Bankası, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Sınai
Yatırım Bankası sayılabilir.
Sigorta Kurumları
Sosyal güvenlik kurumları ile özel sigorta şirketleri, yalnızca üyelerine hizmet
sunmaları nedeniyle genellikle yarı finansal kurumlar olarak da
adlandırılmaktadır. Sigorta, kişilerin doğal dengesinin gelecekte bozulma
ihtimaline karşılık geliştirilmiş bir sistemdir.
Sigorta şirketleri, çeşitli riskleri dağıtmak ya da azaltmak amacıyla,
üyelerine hizmet sunmak üzere faaliyet gösteren yarı finansal kurumlardır. Bu
işletmeler sunacakları hizmetler karşılığında üyelerden toplayacakları primleri,
genellikle finans piyasasında gelir getirmek için kullanırlar. Sigorta şirketleri
küçük tasarrufların birikerek büyük fonlar haline geldiği kurumlardır.
Gelişmiş ülkelerde ekonomik ve sosyal kalkınmanın bir göstergesi olan sigortacılık, kişi
ve kurumlara güvence yaratma yanında fon yaratma gücü nedeniyle ekonomiye ilave
kaynak sağlayan bir sistemdir. Batı ülkelerinde sigorta şirketleri sermaye piyasasının
vazgeçilmez kurumlarıdır.
Sosyal güvenlik sisteminin yaygınlaşmasına paralel olarak fon birikimleri artmakta, bu
ise sosyal güvenlik kurumlarını finans piyasasının kilit kurumları haline getirmektedir.
Ülkemizde Emekli Sandığı, Bağ-Kur, Sosyal Sigortalar Kurumu, OYAK bu alanda faaliyet
gösteren kurumlardır.
Kolektif Yatırım Kurumları
Kolektif yatırım kurumları, bu kurumlara katılanların birikimlerini çeşitli finansal varlıklara
yatırarak riski dağıtan ve yatırımcıların tek başlarına gerçekleştiremeyeceği uzmanlığı
sunan kurumlardır. Tasarruf sahiplerinin gerek bilgi düzeyleri, gerekse tasarruf miktarları
etkin bir fon yönetimi için yeterli olamamaktadır.
Bireysel olarak fon sunma yerine kolektif yatırım kurumları oluşturma daha rasyonel
olmaktadır. Başlıca kolektif yatırım kurumları olarak; yatırım ortaklıkları ve yatırım fonları
sayılabilir.
Factoring ve Forfaiting Şirketleri
Factoring şirketleri, kısa vadeli kredili satışlardan doğan alacakların vadesinden önce
paraya dönüştürülmesi istendiğinde alacakları devralarak işletmeleri finanse eden
kurumlardır. Factoring şirketleri, işletmelerin alacaklarıyla ilgili olarak risk üstlenen,
alacakların tahsilatını yapan, kayıt tutan, gerektiğinde müşterilerle ilgili kredi değerlemesi
yapan kurumlardır.
Forfaiting şirketleri de factoring şirketlerine benzer hizmetler sunmaktadır. Ancak,
forfaiting şirketlerinde alacakların süresi uzundur ve genellikle de dış ülkelere satışlarla
ilgili alacaklar söz konusudur.
Leasing (Kiralama) Şirketleri
Yatırımların finansmanında işletmelerce kullanılan bir diğer yöntem de
leasingtir. Leasing şirketleri, bir malın kullanım hakkını, belirli bir kira
karşılığında, belirli bir süre için kiralayan kurumlardır.
Kiralamayla işletmeler; faaliyetleri için gerekli olan varlıkları kredi alarak
satın alma yerine kiralayarak finansman sorunundan kurtulacaklardır.
Kiralama süresi sonunda kiralanan varlığı satın alabilirler ya da
almayabilirler.
Bu ise işletmelere büyük esneklik sağlamaktadır. Böylelikle kiralama;
işletmelerin Toplam Borç/Toplam Varlık oranlarını bozmaksızın faaliyetlerin
yürütebilmesine, teknolojik gelişmelere uyum sağlayabilmesine olanak
veren bir yöntem olmaktadır.
Risk Sermayesi Şirketleri
Risk sermayesinin amacı, gelişme potansiyeli yüksek, rekabet üstünlüğü
olan girişimcilere veya işletmelere uzun vadeli yatırımlar yaparak,
gerektiğinde diğer uzmanlık hizmetleri de sunarak değer artışı yaratıp
portföylerindeki menkul kıymetlerin değerini artırmak ve daha sonra da
elden çıkararak yüksek gelir elde etmektir.
Amerika ve Avrupa’da çok sayıda risk sermayesi şirketleri bulunmaktadır.
Ülkemizde de Sermaye Piyasası Kanunu’nda yapılan düzenlemeler risk
sermayesi şirketlerinin kurulmasına olanak sağlamaktadır.
FİNANSAL ARAÇLAR
Finansal piyasaları mal ya da hizmet piyasalarından ayıran temel özellik,
finansal piyasalardan fon talep edenlerin fon arz edenlere elde ettikleri
fonlar karşılığında bir finansal varlık (finansal araç ya da menkul kıymet)
vermeleridir.
Mal ya da hizmet piyasalarında ise fon sunanlar, piyasaya belirli bir malı
veya hizmeti satın almak ya da kiralamak üzere girerler. Finansal varlık
sahipleri, likiditeye ihtiyaçları olduğunda bunları ellerinden
çıkarılabilmektedir.
Bu durumda finansal varlıklar satın alınma aracı olarak fonksiyon
görmektedir. O nedenle finansal piyasalar, finansal varlıkların, diğer bir
ifade ile menkul değerlerin alınıp satıldığı piyasalar olarak değerlendirilir.
Menkul kıymetler; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil
eden, kısa, orta ve uzun vadeli yatırım aracı olarak kullanılan hisse
senetleri, tahviller, finansman bonoları ve hazine bonoları gibi finansal
araçlardır.
Finansal Araçların Özellikleri
Finansal araçların değeri, finansal varlıkların taşıdığı özelliklere bağlıdır. Bu
nedenle finansal varlıkların özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bunları kısaca
açıklayalım:
Paraya çevrilebilirlik: Bir kısım finansal araçlar para gibi kullanılabilir ya da
paraya kolayca dönüştürülebilir. Merkez bankasının çıkardığı banknotlar
yanında bankalarda açılan çek hesapları ihtiyaç anında kolaylıkla paraya
çevrilebilir. Bir finansal varlık ne kadar kısa sürede ve değerinden önemli ölçüde
kaybetmeksizin paraya dönüşebiliyorsa likiditesi o kadar yüksektir.
Bölünebilirlik: Bir finansal varlığın en az hangi miktarlarda paraya
çevrilebileceğini gösterir. Yatırımcılar açısından finansal araçlar ne kadar
bölünebilirse o kadar fazla tercih edilir.
Geri dönülebilirlik: Bir finansal varlığın alındıktan sonra tekrar satılması
durumunda paraya çevrilebilme maliyetiyle ilgilidir. Bu maliyet ne kadar düşük
ise finansal varlığın geri dönülebilirliği o kadar yüksek olmaktadır. Örneğin
sahip olduğunuz bir tahvili paraya dönüştürmek istediğinizde, bu tahvilin
borsada satışını gerçekleştirecek olan aracı kuruma ödenecek komisyon geri
döndürebilirlik maliyetini arttıracaktır.
Bir vadesiz mevduat hesabının geri döndürebilirliği hesabı kapatıp paraya
çevirmenin maliyeti sıfır olduğu için, çok yüksektir. Halbuki vadeli hesapta
vadeden önce hesabın kapatılması halinde kaybedilecek faiz, geri
dönülebilirliğin maliyetini yükseltmektedir.
Getiri: Bir finansal varlığın getirisi, o araçtan belirli bir zaman diliminde
sağlanacak nakit girişleriyle ölçülür. Bir tahvilin getirisi faiz olurken, hisse
senedinin getirisi kâr payı ve hisse senedinin satılması halinde sağlanacak
sermaye kazancı ya da kaybı olacaktır.
Vade: Finansal varlığın vadesi, bu finansal varlığın ihraç edildiği tarih ile son
ödemenin yapılacağı tarih ya da yatırımcının o finansal varlığı paraya
dönüştürmeyi düşündüğü tarih arasında kalan süredir.
Riskin tahmin edilebilirliği: Finansal varlığın riski, getirisindeki ölçülebilir
belirsizlik olarak tanımlanabilir. Risk, finansal varlıkların fiyatını belirleyen en
önemli faktördür. Teorik olarak devlet tahvillerinin ve hazine bonolarının riski
sıfır olarak kabul edilir. Çünkü, devletin para basma gücü olduğundan, vadesi
gelen faiz ve ana paranın geri ödenmemesi gibi bir durum söz konusu
olmayacaktır. Devlet tahvili ve hazine bonosu dışında özel kişi ve kurumlara ait
finansal varlıklar, az ya da çok risk taşıyacaktır
PARA PİYASASI FİNANSAL ARAÇLARI
Para piyasası ve sermaye piyasası finansal varlıklarını ayırt etmek ve bu
varlıkların özelliklerini açıklamak.
Daha önce de belirtildiği üzere para piyasası, vadesi bir yıla kadar olan fon
arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Bu piyasanın başlıca araçları ve
temel özellikleri aşağıdaki gibi belirtilebilir:
Hazine Bonosu: Devletin cari yıl Bütçe Kanununa dayalı olarak bütçe
açıklarının finansmanında kullanılmak üzere çıkarmış olduğu devlet iç
borçlanma senetlerinden vadesi 1 yıldan az olanlara Hazine Bonosu , vadesi
1 yıl veya daha uzun olanlara ise Devlet Tahvili denir. Hazine bonoları
yatırımcılara ihraç tarihinde nominal değerin altında bir değerle diğer bir
ifadeyle iskontolu olarak satılırlar. Vade sonunda nominal değerle satış değeri
arasındaki fark yatırımcının faiz gelirini oluşturur.
Geri Satın Alma Anlaşması (REPO): Finansal varlıkların belirli bir tarihte,
belirlenmiş bir fiyattan geri satın alınacağının taahhüt edildiği anlaşmalardır. Bu
işlemde söz konusu olan finansal varlıklar yatırımcıya teslim edileceği gibi, çoğu
zaman satan finansal kurum tarafından yatırımcı adına saklanmaktadır. Ancak,
bu durumda yatırımcıya geri satın alma taahhüdünü taşıyan bir makbuz
verilmektedir. Repo yapan taraf, elindeki menkul değerleri kısa süre sonunda
geri almak vaadiyle satarak kısa vadeli fon ihtiyacını karşılamaktadır. Reponun
vadesi 1 gece ile 30 gün arasında olmakla birlikte daha da uzun olabilmektedir.
Banka Mevduatı: Banka mevduatları ülkemizde tasarruf sahiplerinin
tasarruflarını değerlendirdikleri en önemli finansal araçlardır. Bankalar yatırılan
bu fonları başka finansal araçlara dönüştürerek finansal piyasalarda çok önemli
işlev görürler.
Finansman Bonoları: Anonim şirketler tarafından kısa vadeli borç sağlamak
üzere çıkarılan menkul değerlerdir. Finansman bonolarının vadeleri 3 ay ve
katları olmak üzere en fazla 1 yıldır. Finansman bonoları da hazine bonoları gibi
iskontolu olarak satışa sunulur. Büyük ve riski düşük işletmelerin kısa süreli
finansman ihtiyaçlarını karşılamak üzere çıkarılan finansman bonoları, aracı
kurumlara ya da doğrudan yatırımcılara satışa sunulabilir. Finansman bonoları
30 günden az olmamak üzere ve 30 günün katları olarak çıkarılır.
Finansman bonolarının işletmeler açısından başlıca üstünlükleri
şunlardır:
- Alternatif finansman yöntemlerine göre (örneğin banka kredileri) daha
ucuzdur.
- Finansman kurumlarından fon sağlanması uzun formaliteleri
gerektirmektedir. Bu açıdan finansman bonoları daha kısa sürede ve
daha az formaliteye ihtiyaç göstermektedir.
- Finansman bonolarının ikincil piyasasının da olması işletmeye prestij
sağlamaktadır.
- Finansman bonoları banka kredilerine göre işletmeler açısından daha
düşük maliyetle fon sağlama aracı olmaktadır.
Bankalar topladıkları mevduatlar için birtakım kısıtlamalara tabidirler
ve karşılıklar ayırmak durumundadırlar. Bu ise kredi faizlerini
yükseltmektedir. İşletmelerin banka yerine finansman bonoları ihraç
ederek yatırımcılara doğrudan yönelmeleri, bu fonların daha düşük
maliyetli olmasını sağlamaktadır.
Böyle bir durumda hem işletme için banka kredisine göre daha ucuz, hem de
yatırımcı için mevduata göre daha yüksek getiri sağlanması söz konusudur.
Finansman bonoları yoluyla kısa süreli fon ihtiyaçlarının karşılanması, ancak
belirli koşulları sağlayan anonim şirketleri için söz konusudur.
İşletmelerin fon ihtiyaçlarını karşılanmasında hemen hemen tüm işletmelerin
geniş ölçüde kullandıkları kısa süreli fon kaynağı hâlâ ticari krediler ya da satıcı
kredileri olarak adlandırılan kredilerdir Ticari krediler, herhangi bir nakit ödemesi
yapmaksızın satıcının alıcıya belirli bir ödeme süresi tanımasıdır.
Banka Bonosu: Kalkınma ve yatırım bankalarının kaynak sağlamak üzere
çıkarmış oldukları kısa vadeli bonolardır.
Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler (VDMK): İhraç eden kurumların kendi ticari
işlemlerinden doğan veya diğer işletmelere ait olup da kendileri tarafından
devralınmış alacaklar karşılığında ihraç edilebilecek finansal varlıklardır. VDMK
belli bir faiz ve vade ile ihraç edilse de vadesinden önce satılabilir.
SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI
Sermaye piyasalarının temel finansal araçları hisse senetleriyle tahvillerdir.
Bu iki finansman aracın bazı özelliklerini içeren başka finansal araçlar da
türetilmiştir.
Hisse Senetleri
Hisse senetleri anonim şirketlerin sermaye paylarını temsil eden kıymetli bir
evraktır. Hisse senedini elinde bulunduran kişi ya da kurumlar, bu şirketin
sermayesinde hisse senedinin üzerinde yazılı olan tutar kadar (nominal
değer) sahiplik hakkına sahip olurlar. Bir hisse senedinin üzerinde yazılı
değere nominal değer denir.
Şirketin nominal değerini verir. Komandit ortaklarda da komanditer ortağın
sahiplik hakkı hisse senedi yoluyla temsil ediliyorsa da sermaye
piyasasında dolaşımda olan hisse senetleri çoğunlukla anonim şirketlerce
çıkarılanlardır. Anonim şirketler, öz sermaye yoluyla fon sağlamanın uygun
olduğu durumlarda hisse senedi ihracına yönelirler.
Hisse senedi yoluyla fon sağlama, işletmeler açısından borçlanmaya göre riski
düşük bir finansman yöntemidir. Hisse senedi ortaklık hakkı ve kârdan kâr payı
alma hakkı verir. İşletmeler, yeteri düzeyde kârlı değilseler ya da zarar söz
konusu ise kâr dağıtmayabilirler. Halbuki tahvil ihracı yoluyla fon sağlamaya
gidilmiş ise işletme zarar etmiş bile olsa tahvil için faiz ve vadesi geldiğinde
anapara ödenmesi gerekir.
Hisse senetleri sahiplerine sağladığı haklar açısından adi (normal) ve imtiyazlı
hisse senetleri olarak iki grupta toplanır. Yaygın olarak kullanılan ve ikincil
piyasalarda işlem gören hisse senedi türü adi hisse senetleridir. Adi hisse
senetleri eşitlik ilkesine dayalı olarak; eşit oy hakkı, eşit kâr payı hakkı, eşit
sermaye artırım hakkı, tasfiye durumunda eşit tasfiye geliri hakkı verir. İmtiyazlı
hisse senetleri ise sahiplerine, oy hakkı, kâr payı ve tasfiye konularında belirli
ayrıcalıklar veren hisse senetleridir.
TAHVİLLER
İşletmelerin uzun vadeli yabancı kaynak sağlamada kullandıkları başlıca
finansal varlıklardan biri de tahvillerdir. Tahvil, bir borç senedidir. Tahvil
çıkararak borçlanma olanağına yalnızca anonim şirketler sahiptir. Ancak, bazı
kamu kurumları anonim şirket olmasa bile, özel kanunların verdiği yetkiye
dayanarak tahvil çıkarabilmektedirler.
Anonim şirketlerin tahvil çıkarma koşulları bazı sınırlamalara tabidir. Ticaret
Kanunu’na tabi anonim ortaklıkların çıkarabileceği tahvil miktarı ortaklığın
ödenmiş sermayesini aşamamaktadır. Ancak, menkul değerleri halka arz
edilmiş anonim şirketler Sermaye Piyasası Kanunu’na tabi oldukları için bu sınır
yukarıya doğru çekilmiştir.
Bu tür anonim ortaklıkların çıkarabileceği tahvil tutarı, genel kurulca onaylanan
son bilançodaki çıkarılmış sermaye ve ödenmiş sermaye ile yedek akçelerin
toplamından varsa zararların indirilmesiyle bulunan tutar kadardır. Tahviller de
hisse senetleri gibi nama ve hamiline yazılı olabilir. Nama yazılı tahviller
üzerinde tahvil sahibinin adı, soyadı veya ticaret ünvanı yazılıdır; şirketin de
tahvil defterine kaydedilir.
Böyle bir tahvilin el değiştirmesi senet üzerine veya ayrı bir kağıda tahvil
sahibince devir beyanının yazılıp imzalanması ve devir alana teslim edilmesi
gerekir. Hamiline yazılı tahvillerin el değiştirmesi, senedin bu amaçla teslimiyle
gerçekleşir.
TÜRKİYE’DE FİNANSAL PİYASALAR
Ülkemizde 1980′li yıllara kadar bankalar sistemi ve diğer para piyasası kurumları önemli
bir gelişme göstermişse de sermaye piyasasının gelişmesi sonraki yıllarda olmuştur.
1980-1981 yıllarında ülkemizde finansal piyasamızı sarsan bankerlik olayı ve 24 Ocak
Ekonomik İstikrar Programı sonrasında 1 Şubat 1982 tarihinde Sermaye Piyasası
Kanunu ve bu tarihten itibaren de mali piyasaların serbestleştirilmesi amacıyla yapısal
değişiklikler uygulamaya konulmuştur.
Bu tedbirler arasında mevduat ve kredi faizlerinin piyasa güçlerince belirlenmesi ve
finans kesiminin kurumlarının oluşması yer almaktaydı. Sermaye piyasalarında
derinleşmeye ve mali araçlarda çeşitlenmeye yönelik liberalleşme çabalarının özel
sektörden daha çok kamu sektörüne hizmet ettiği görülmektedir.
Kamunun paraya olan ihtiyacının her yıl hızla artması, piyasadaki fonların önemli bir
bölümünü kamuya yöneltirken, faiz oranlarının da artması neden olmaktadır. Piyasada
oluşan yüksek faizler işletmeleri olumsuz yönde etkilemektedir. Yüksek faizler,
işletmelerin para ve sermaye piyasasından faydalanmalarını kısıtlarken, yüksek oranda
borçla çalışan işletmeleri zor durumda bırakmaktadır.
Çizelge 18. 4. Türkiye’de 1996-2001 döneminde ihraç edilen menkul değerleri
göstermektedir. Görüldüğü gibi ihraç edilen menkul değerler içinde kamunun payı
giderek artarak %96′lara ulaşırken, özel sektörün payı azalmaktadır. Olaya menkul
değerler açısından bakıldığında özel sektörde hisse senetlerinin payı artarken, diğer
menkul değerlerin payı azalmaktadır.
1989-1996 dönemi itibariyle İ.M.K.B. kayıtlı 145 imalat üretim işletmesinin finansman
yapılarının incelendiği bir araştırmanın sonuçları aşağıdaki tabloda verilmektedir.
Araştırmaya konu olan firmaların toplam kaynaklarının yaklaşık %50′nin öz
sermayeleri ile, kalanın borçlarla finanse edildiği; borç kaynakları içinde kısa vadeli
ticari borçlarla, kısa vadeli banka borçlarının ağırlıkta olduğu özellikle de orta büyük
ölçekli firmaların finansmanda kısa vadeli banka borçlarının önemli oranda olduğu
görülmektedir.
Görüldüğü üzere ülkemizde sermaye piyasası ancak 1980′den sonra
kurumsal hale getirilmiştir. Özellikle kamu kesimi başta olmak üzere, özel
kesim uzun vadeli fon ihtiyaçlarını bu piyasalardan sağlama yoluna
gitmişlerdir. 1986 yılından itibaren İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının
(İ.M.K.B) kurulmasıyla Türk sermaye piyasasının, Türk ekonomisindeki rolü
artmaya başlamıştır.
19. ÇOKULUSLU İŞLETMELER
ÇOKULUSLU İŞLETME KAVRAMI
Çok uluslu işletmeyi tanımlamak.
Çokuluslu işletmeler ilk defa 1970′li yıllarda sözlüklere girmeye başlamıştır.
2.Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde ekonomik ve sosyal gelişmelere paralel
olarak işletmelerin faaliyet boyutlarında ve yapılarında değişmeler ortaya
çıkmıştır.
Birden fazla ülkede faaliyet gösterip, giderek güçlenen işletmelerin sayısının
artması ve bazı ülkelerin GSMH’sından daha fazla satış hacmine ulaşmaları,
globalleşme yolunda önemli bir hareketin başlangıcı oldu. Çokuluslu olarak
nitelenen işletmeler çeşitli ülkelerin vatandaşı olarak görülmekte ve ülkelerin
yasal, politik koşullarına uyum sağlayarak vergi vermektedir.
Bazı gruplar çokuluslu işletmeleri dünya ekonomisine büyük katkıları olan
kuruluşlar olarak görürken, aksi görüşlere sahip olanlar çokuluslu işletmeleri
dünyanın politik yapısına ve ülkelerin bütünlüğüne bir tehdit olarak görmektedir.
2000′li yıllarda 300 çokuluslu işletmenin dünya ticaretinin %90′ını kontrol
edeceği ileri sürülmektedir.
Çokuluslu işletmelerle yatırım yapılan ülkeler arasındaki ilişkilerin boyutları
önemli bir konudur. Çokuluslu işletmeyi ulusal işletmelerden farklı kılan,
çokuluslu işletmenin değişik çevre güçleri ile karşılaşmasıdır.
Buna karşılık, hiçbir ulusal işletme tamamen uluslararası çevre güçlerinden ayrı
düşünülemez. Ülke dışına ihracat yapan veya girdilerini ülke dışından sağlayan
ulusal işletmeler de, bir bakıma ülke dışı çevrenin etkisi altındadır. Çokuluslu
işletmelerin farklı olması ve ayrıca inceleme konusu yapılmasının temel nedeni,
çok farklı çevrelerde faaliyet göstermesidir.
Çokuluslu işletme kavramı, son 30 yılda önemli sayılara ulaşan uluslararası
alanda faaliyet gösteren özel işletmeler için kullanılmaktadır. Çokuluslu
işletmelerin farklı özelliklere sahip olması, bu işletmeleri tanımlamayı
güçleştirmektedir. Çokuluslu işletmeler farklı birçok isimlerle ifade
edilebilmektedir. Bunlar:
- Uluslararası İşletme (International Corparation)
- Çokuluslu İşletme (Multinational Enterprise)
- Ulussuz İşletme (Transnational Corparation)
- Dünya İşletmesi (World Business)
- Global İşletme (Global Business) olarak sıralanabilir.
Çokuluslu işletmelerin tanımında yardımcı olacak bazı ölçütler üzerinde
durduktan sonra, tanımına geçmek yararlı olacaktır. İşletmelerin
çokuluslulaşması konusundaki bazı ölçütler şunlardır:
- Birinci ölçüt, faaliyet gösterilen ülke sayısıdır. Faaliyetleri iki veya daha fazla
ülkeye yayılan işletmeler, bu ölçüte göre çokuluslu olarak kabul edilebilir.
Ancak tek başına bu ölçütten hareket etmek hatalara yol açabilir. Öncelikle
“faaliyet göstermek” ile neyin kastedildiği açık değildir. Birden fazla ülkede
herhangi bir kapsamda faaliyet gösteren her işletme çokuluslu sayılmayabilir.
- Bir başka ölçüt, ülke dışında mülkiyet edinmektir. Ülke dışında çeşitli
kuruluşları sahip olarak yönetmek, çokuluslu olmak için bir ölçüt olarak kabul
edilebilir. Yabancı ülkelerdeki yatırımların büyük bir yüzdesinin çokuluslu
işletmelerin elinde olduğunu görüyoruz. Burada önemli sorun, yatırım yapılan
ülkelerin konuya yaklaşımıdır.
Bazı ülkelerde, işletmelerin mülkiyet oranının yüksek olması yasal olarak
engellenir. Bu durumda, işletmelerin uluslararası olmasında rol oynayan
mülkiyet ölçütü de yeterli değildir. Örnek olarak, gelirlerin büyük bir kısmını ülke
dışından elde eden çokuluslu bazı işletmeler, ülke dışında çok az mülkiyete
sahiptir. Bu ölçüye göre, örnek olarak gelirinin %50’sinden fazlasını ülke dışında
elde eden Exxon Petrol İşletmesi’nin çokuluslu kabul edilmemesi gibi çelişkili bir
durum ortaya çıkar.
- Üst yönetimin milliyeti bir diğer ölçüttür. Çokuluslu işletmelerin üst
yönetiminde çeşitli ülkelerden gelen yöneticiler bulunur. Esasen, değişik
toplumların insanlarından oluşan bir yönetici grubu, işletme organizasyonunun
bir ülkenin etkisi altına girmesini önler. Ancak uygulamada, bazı çokuluslu
işletmelerde yönetimin çokuluslulaşmasının tercih edilmediği görülmektedir.
Bu yaklaşım işletmelerin çokuluslulaşma sürecini yavaşlatmaktadır. Buna
karşılık, bazı işletmelerde üst yönetimin çokuluslu olması eğilimi vardır. Bu
durumun en belirgin örnekleri Nestle, Royal Dutch ve Unilever’dir. Shell ve
Unilever’de, İngiliz ve Hollandalılar kuşaklar boyu beraber çalışmaktadırlar.
Üst yönetimin çokuluslu olması ölçütünü tek başına değerlendirdiğimizde şu
soru aklımıza gelmektedir: Üst yönetimi çokuluslu olmayan, ancak birden fazla
ülkede büyük yatırımları olan işletmeler çokuluslu değil midir? Çokuluslu
işletmenin tanımını yapmada ortaya çıkan güçlüklerin temel nedeni belirtilen
ölçütlerin çeşitliliği ve eksikliğidir.
Bu zorluklara karşın, çokuluslu işletmelerle ilgili bir tanım vermek yararlı
olacaktır. “Çokuluslu işletme, ülke içi ve ülke dışındaki yatırımları işletme
amaçlarına ve işletme sahiplerinin çıkarlarına uygun bir biçimde yöneten bir
ticaret veya sanayi kuruluşudur.”
Çokuluslu İşletmelerde Çevre
Uluslararası işletmecilik açısından ele aldığımız ve çokuluslu işletmeler için
önem taşıyan üç çevre söz konusudur:
- Ülke içi çevre: İşletme yönetimi tarafından bilinen, denetlenemeyen güçlerin
kaynaklarının bilindiği veya sorunların tahmin edilebildiği unsurları kapsar.
Ekonomik, siyasi, toplumsal olaylar gibi.
- Yabancı çevre: Ülke içi çevre ile yabancı çevre birbirine çok benzer ve bu iki
çevrede işletmeyi etkileyecek unsurlar birbirinden farklı görülmeyebilir. Ancak,
yabancı çevrelerde değerler ve koşullar farklı olduğundan, bu çevrenin iyi analiz
edilmesi gerekir. Yabancı çevredeki en önemli sorun, politik ve yasal sistemi iyi
değerlendirmektir.
Milliyetçi akımların çok kuvvetli olduğu ülkelerde, yabancı sermaye düşmanlığı
(ksenefobi) çokuluslu işletmeler için önemli bir engel oluşturur. Bu duruma iyi bir
örnek olarak, 1988 yılında Meksika hükümetinin bir yasa çıkararak yabancıların
%50′den fazla mülkiyete sahip olmalarının engellenmesi verilebilir.
- Uluslararası çevre: Bu çevre ulusal ve yabancı ülke güçlerinin karşılıklı
etkileşiminden oluşur. Çokuluslu işletmenin merkezinde çalışan personel, diğer
bir ülke personeli ile aynı zamanda iş ilişkisi içinde ise, uluslararası çevrededir.
Bu çevre unsurları, ülke içi ve yabancı çevrenin bileşimi olarak görülebilir.
ÇOKULUSLU İŞLETMELERİN YABANCI ÜLKELERE GİRİŞ YOLLARI
Çokuluslu işletmelerin yabancı ülkeye giriş yollarını ayırdetmek.
İşletmeler ülke dışına çıkarak kârlarını arttırmayı düşünürler ancak, bu
kararları ile yeni riskleri üzerine alırlar. Ülke dışına çıkmak kârlılıkla
sonuçlanabileceği gibi, olumsuz sonuçlar da yaratabilir. Üzerinde durulması
gereken ilk nokta, ülke dışına çıkmak veya çıkmamak konusunda karar
vermektir.
Bir yönetici ülke içinde yeni faaliyetlere girişirken bunu kolayca yapabilir. Ülke
içinde pazarlama ilkeleri, dağıtım kanalları büyük farklılıklar göstermeyebilir.
Tüketicilerin zevkleri değişmeyebilir. Ancak ülke dışında koşullar çok farklıdır.
İşletmelerin ülke dışına çıkarken derinlemesine bir araştırma yapmamaları,
ülke dışında faaliyette bulunmanın üstünlüklerini olumsuz bir trende
dönüştürebilir. Ülke dışı ekonomik, sosyal, politik, kültürel ve hukuki koşulların
araştırılması ve işletmenin bunlara karşı ne tür bir tepki vereceğinin
belirlenmesi gerekir.
Çokuluslu işletmelerin yabancı ülkelere girişi değişik yollarla gerçekleşebilir.
Bunları kısaca açıklayalım:
İhracat-ithalat: Ülke dışında en kolay ve en az riskli yollardan biri olan ihracat
faaliyeti ülkede üretilen malların başka ülkeye veya ülkelere satılmasıdır.
Organizasyon değişikliğine gerek duyulmayan bu faaliyet türünde, en az
düzeyde kaynak kullanımı söz konusudur. Bir çok durumda işletme ihracat
Ülke içindeki satışlarında sorun yaratan mallar ülke dışına rahatlıkla satılabilir.
Örnek olarak, ABD’deki işletmelerin yarısı ihracat faaliyeti ile yetinmekte ve
ticaret açığını azaltıcı yönde etki yapmaktadır. İhracat faaliyeti bazı sakıncalar
taşır.
İhracat faaliyetleri sırasında üretim ve taşımacılık giderleri önemli miktarlara
ulaşır. İhracat yapılan ülke hükümetleri tarafından konulan yüksek vergiler,
işletmeler için önemli birer maliyet unsurudur.
Bu durumda, İhracat yapılan ülkelerdeki yerel işletmelerle rekabet edebilme
yönünde stratejiler geliştirilmesi gerekir. İthalat, bir ülkede üretilmeyen ya da
yeterli olmayan mal veya hizmetlerin başka ülkelerden satın alınmasıdır.
Ülkemizde, özellikle ileri teknoloji gerektiren ürünler ithal edilmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerin büyük miktarlara varan ithalatı yanı sıra, dünyanın en
gelişmiş ülkeleri de ithalat yapmaktadır. Örnek olarak ABD, Japonya ve
Almanya’dan otomobil, yine Japonya’dan elektronik aletler ithal etmektedir.
Lisans anlaşması: Ürünlerin diğer bir ülkede satılmasını sağlayan, aynı
zamanda yönetim faaliyeti gerektirmeyen bir yöntemdir. Uluslararası işletmeler,
ihracat faaliyetinden tatmin olmadığı, ancak dolaysız yatırım riskinden
korunmak istediği zaman, lisans anlaşmasını tercih ederler. İşletmecilik
alanında lisans anlaşmaları oldukça eski ve yaygındır.
Lisans anlaşması, bir işletmenin mallarının ve isminin yabancı bir ülkede üretilip
satılması konusunda yasal izin vermesini ifade eder. Lisans anlaşmaları çeşitli
başlıklar altında gruplandırılabilir:
- Paketler, buluşlar, formüller, süreçler, tasarımlar
- Telif hakları, musiki eserleri, sanat eserleri
- Ticari isim, markalar
- Franchising, lisanslar ve kontratlar
- Metotlar, programlar, yöntemler, sistemler vb.
Lisans anlaşması sonucunda lisans veren işletme, bunun karşılığında komisyon
veya royalte alır. Örnek olarak, bir ABD işletmesi olan Pepsico’nun, Kore’de ve
Türkiye ile lisans anlaşmaları vardır.
Kore ve Türk işletmeleri kendi ülkelerinde Pepsico üretip satmakta ve bunun
karşılığında Pepsico’ya lisans ücreti ödemektedirler. Lisans anlaşmasının
işletmelere en büyük katkısı, ülke dışına çıkmanın kolay ve risksiz olmasıdır.
Böylece, sermayenin tehlikeye atılmaması sağlanır. Ayrıca, lisans anlaşması
yoluyla, az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin kendi olanaklarıyla
üretemediği malların ülke içinde üretimi mümkün hale gelir.
Bu durumun, istihdam yaratma ve teknoloji transferi gibi önemli yararları vardır.
Lisans anlaşması, lisans veren ülkelerin eskiyen teknolojilerinin
değerlendirilmesi açısından da katkı sağlar. Lisans anlaşmasının bazı
sakıncaları da vardır. Lisans verilen işletme yeteri kadar kâr elde edemezse,
lisans veren işletme bundan zarar görecektir.
Lisans alan işletme kaliteyi düşürerek, lisans veren işletmenin marka imajını
zedeleyebilir. Ayrıca lisans alan işletme, bilgi ve tecrübesini arttırarak lisans
veren işletmeye rakip duruma gelebilir.
Franchising: Bir işletmenin, imtiyaz, maliyet, satış ve dağıtım haklarının, isim
ve marka kullanımı ile birlikte bir başka işletmeye verilmesidir. Bu uygulamada
hakları veren taraf, mal ya da hizmetlerinin yurt içinde ya da yurt dışında hakları
alan işletme tarafından üretilmesini ve pazarlanmasını sağlar.
Bu karşılıklı ilişki, verici işletme açısından bir dağıtım ve pazarlama yöntemi,
alıcı işletme açısından ise yatırım ve iş kurma fırsatı olarak değerlendirilebilir.
McDonald’s, Pizza Hut, Holiday Inn, franchising modeli ile diğer ülkelerde
yaygınlaşan çok sayıda örnekten bir kaçıdır.
Dış ticaret işletmeleri: Ülke dışında ürettiği malları satmak isteyen işletmeler,
uluslararası alanda üretici ile alıcı arasında köprü görevi yapan ticari işletmeleri
tercih edebilir. Bu işletmeler üretimle ilgilenmezler ve ülkedeki işletme için dış
ülkelerde müşteri bulmakla sorumludurlar. Ayrıca üretici işletmelere, pazar
özellikleri, ürün kalitesi, fiyat beklentileri, dağıtım, kambiyo hakkında bilgi
verirler.
Ülke dışında şube açma: Çokuluslu işletmelerin başvurduğu yollardan biri olan ve
dolaysız yatırımı gerekli kılan şube açma çok görülen bir faaliyet türüdür. Kapsamlı bir
yönetim faaliyeti gerektirmemesi ve yetkilerin ana işletmenin elinde bulunması tercih
nedenidir. İşletmeler ülke dışına çıkarken, bir mülkiyet stratejisi belirlemelidir. Mülkiyetin
tamamına sahip olmak isteyen bir işletme, bu yatırıma giderken iki yoldan birini seçer.
Yabancı ülkede faaliyette bulunan bir işletmeyi satın alır veya yeni bir işletme kurar.
Çokuluslu işletmenin ülke dışındaki faaliyetlerinde temel amaç, riskleri azaltmak ve kâr
sağlamak olduğuna göre, tam mülkiyet stratejisine önem vermek gerekir.
Bu stratejinin izlenmesiyle, bir ölçüde yönetim serbestisi kazanılırken, amaçlara ulaşmak
da kolaylaşır. Örnek olarak, Nestle, ABD’de mülkiyetin tamamına sahip olduğu bir
işletmeyi faaliyete geçirmiştir. Mülkiyetin tamamının çokuluslu işletmeye ait olduğu
yatırımların bazı üstünlükleri vardır:
- Yönetim esnekliği ve karar almada serbestlik sağlar.
- Kârların yerel ortaklarla paylaşılması sorunu olmaz.
- Teknoloji ve tecrübenin denetimi yatırım yapan işletmenin elindedir.
- Yatırım yapılan ülkede yeni işler yaratılmış olur.
Mülkiyetin yatırım yapan işletmeye ait olmasının sakıncalı yönleri de ortaya çıkabilir.
- Yerel bir ortağın sağlayacağı yardımdan uzak kalabilirler.
- Mülkiyetin ana işletmeye ait olması riskleri arttırır.
- Ürün başarılı olmadığında bütün yatırım yok olabilir.
- Yabancı ülkeler %100 mülkiyeti benimsemediklerinde, işletmelerin bu tür ülkelerde tam
mülkiyetle yatırım yapma olanağı azalır.
Örnek olarak, IBM Hindistan’daki yatırımın tamamen kendisinin olması eğiliminde
olmasına karşılık, yasal engeller yüzünden bu ülkedeki yatırımlarını azaltmıştır. Aynı
şekilde Coca-Cola, denetim ve yetkilerinin azaltılması yönündeki baskılardan dolayı,
Joint venture: İki veya daha çok ortağın kendi faaliyetlerini sürdürürken, belli
bir işi görmek üzere sürekli veya geçici olarak bir şirket kurup, bu şirketin
faaliyetleri için kendi işletmelerinden teknik, mali ve ticari destek sağlamak
üzere anlaşmalarıdır.
Joint venture uygulaması, iki ya da daha fazla yerli işletme arasında
olabileceği gibi, farklı ülkelerin işletmeleri arasında da gerçekleştirilebilir. Joint
venture uygulaması ile, iki farklı ülkeden işletmeler, yeni ürünler, süreçler,
tesisler ve faaliyetler gerçekleştirerek, bu faaliyetlerin yönetimi için her türlü
çabayı paylaşırlar.
Joint venture çeşitli konularda yapılabilir. Araba üreticileri arasında yapılanlar
çok fazla göze çarpmaktadır. Böylelikle büyüklüğün getirdiği ekonomilerden
yararlanma, üründe yüksek kalite standardı elde edilmesi gibi üstünlükler
sağlanır. General Motors ve Suzuki Motor’un, son yıllarda Chevrolet’in en
uygun fiyatlı markası olan Geo Metro’yu üretmek için kurduğu Cami
Automotive isimli şirket ya da Toyota ve Sabancı’nın kurduğu ToyotaSA, son
yıllardaki Joint venture örnekleridir.
ÇOKULUSLU İŞLETMELERİN YÖNETİMİ
Çokuluslu işletmelerin yönetimi ile ilgili genel bir değerlendirme yapmak.
Çokuluslu işletmelerin yönetiminde ulusal işletmelerden farklı olan bir uygulama
var mıdır? Bir çokuluslu işletme
gurusu olan John Fayerweather şöyle demektedir: “Yönetim New York’ta ne ise
Toledo’da da aynıdır.” Durum böyle
kabul edilirse, çokuluslu işletme yönetimini ayrıca incelemeye gerek yoktur.
Ancak, çokuluslu işletmelerin uluslararası alanda faaliyet gösterdikleri çevrenin
farklı özellikler ve her ülkeye göre
değişik boyutlar taşıması, yeni yönetim tekniklerinin uygulanmasını gerekli kılar.
Çokuluslu işletme yöneticileri değişik sorunlarla karşı karşıyadır. Yönetim
sorunlarının bazıları, işletmenin
uygulamalarından kaynaklanır. Örnek olarak, çokuluslu işletme, ulusal
organizasyonunu çok az değişiklikle ülke dışı
faaliyetler için kullanırsa, önemli sorunlar ortaya çıkabilir.
Ayrıca, işletmenin gelişimi, felsefesi, amaçları ve politikaları uluslararası alanda
başarısını olumsuz yönde etkileyebilir
İşletmenin yönetimi aynı zamanda, kendi ülkesinin ortaya çıkardığı engellerle
de ilgilenmek zorundadır. Bu
parametreler politik, hukuki, ekonomik veya sosyal içerikli olabilir.
Bunlara karşılık, çokuluslu işletme yöneticilerinin karşılaşabileceği sorunlar daha çok
faaliyet gösterilen ülkeden
kaynaklanır. Yabancı sermayeye karşıt tutumlar, yasal engeller veya yabancı düşmanlığı
gibi durumlardan doğan
sorunlar, en yaygın örneklerdir.
Herhangi bir yabancı ülkede faaliyete geçmeden önce, o ülkenin yasal, ekonomik, siyasi
ve kültürel özellikleri
incelenmelidir. İşletmelerin uluslararasılaşma sürecinin başlangıcında, kendi ülkesi
koşullarına benzer özellikleri olan
ülkelere yönelmesi uygun bir seçim olur.
Bu uygulama, çokuluslu işletmelerin karşılaşacağı önemli bazı sorunların en düşük
düzeyde tutulmasını sağlar.
Bu sorunların başlıcaları, gidilen ülkelerdeki toplumsal, kültürel, ekonomik ve siyasi
farklılıklardan kaynaklanan
sorunlardır.
Toplumsal ve kültürel farklılıklar, uluslararası faaliyetleri olan işletmeler için temel
sorun kaynaklarından biridir.
Yaşam biçimi, gelenekler, dil, dini inançlar, mal veya hizmetlerin tüketiminde önemli rol
oynar. İşletmelerin mal
veya hizmetlerine talep oluşturulması ve satışının sağlanabilmesi için, yabancı ülke
değerlerini ve yaşam biçimini
tanıması gerekir.
Örnek olarak, ambalajlamada, işaret ve logoların kullanımında dil ve dini alışkanlıkların
bilinmesi, yabancı ülke
insanına yakınlaşmayı sağlayacağı gibi, onlara aykırı unsurların kullanımını da önler.
Ekonomik farklılıklar, özellikle devletin ekonomiye müdahalesi konusunda
önem kazanır. Devletin yatırımlara
müdahale ve yönlendirme boyutları, çokuluslu işletmelerin değişik ülkelere
yatırım kararı almasında büyük bir
etkiye sahiptir.
Yasal ve siyasi farklılıklar, hükümetlerin uluslararası yatırım ilişkilerinde etkili
olduğu bir sorundur. Yasal
uygulamalar, sermaye akışının denetimi ya da belli sektörlerde yabancı
yatırımların yasaklanması biçiminde
ortaya çıkabilir. Kotalar, tarifler ya da ambargolar, ülkelerin yabancı yatırımları
denetim altında tutmak için kullandığı
araçlardan bazılarıdır.
Uluslararası pazarlarda faaliyet gösteren işletmelerin çevre koşulları, faaliyetleri
ulusal pazarla sınırlı olan
işletmelere göre oldukça farklıdır. İşletmeler uluslararası pazarlara açıldığı
zaman farklı kültür ortamları, değişik
toplum yapıları, yabancı hukuk ya da bankacılık sistemleri ile karşı karşıya
kalırlar.
Bu durum planlama ve örgütleme işlevlerini zorlaştırır. Çokuluslu bir işletmenin
merkezi, farklı ülkelere yayılan
mekanizmanın beyni gibidir. Uluslararası faaliyetlerin planlanması öncelikli
olarak bu merkezde gerçekleştirilir.
Global işletme niteliğinin kazanılması, çokuluslu işletmenin merkezinde etkin
stratejik planlar oluşturulmasıyla
mümkündür. Stratejik planlama sürecinin gelecek uzunca bir dönemi
kapsaması ve çevresel değişikliklerin analiz
edilmesi özelliği, çokuluslu işletmelerin başarı şansını arttırır.
ÇOKULUSLU İŞLETMELERİN ORGANİZASYON YAPILARI
Çokuluslu işletmelerin organizasyon yapılarını irdelemek.
Ülke dışına çıkmak isteyen çokuluslu işletmeler, öncelikle dış fırsatları ve riskleri
araştırmalıdır. Riskleri azaltmanın
bir yolu, faaliyette bulunulan ülke koşulları dikkate alınarak yeniden
örgütlenmeye gitmektir.
Mevcut organizasyon, değişen koşullara ve değişik çevrelerdeki özelliklere
uyum sağlayamayacak yapıda ya da
uluslararası faaliyetler için yetersiz olabilir. Uluslararası faaliyetlerini dolaysız
ihracat yoluyla gerçekleştiren
işletmeler, başlangıçta fonksiyon itibariyle uzmanlaşmaya dayanan basit bir
yapıya sahiptir.
Şekil 19.1′de görüldüğü gibi, pazarlama bölümünde bazı
değişiklikler yapılmak suretiyle ihracat bölümü oluşturulabilir.
Aşağıda, faaliyetleri geliştikçe çokuluslu işletmelerde uygulanan
organizasyon yapılarından birkaç örnek verilecektir. İşletmenin
ülke dışı faaliyetlerinin boyutları genişledikçe, pazarlama bölümüne bağlı
olarak sürdürülen ihracat birimi yetersiz kalır.
Bu durumda, bir uluslararası bölüm kurularak,gelişen yurtdışı faaliyetler
uluslararası ilişkilerde etkinlik sağlayacak bir
organizasyon yapısı ile sürdürülür (Şekil 19.2).
Çokuluslu işletmelerin faaliyetleri yaygınlaştıkça, belirli fonksiyonlara ağırlık
verilen global bir yapılanmaya geçilir (Şekil 19.3).
Fonksiyonel tabanlı global yapılanmada, finansman, üretim ve diğer fonksiyonlar
yönetsel açıdan bağımsız
bölümlerde sürdürülür. Bu tür yapılanma ile, söz konusu fonksiyonların gelişmiş teknik ile
yöntemlerle, global bir anlayış
içinde yürütülmesi sağlanır. Çokuluslu işletmelerde görülen bir başka global yapılanma,
bölge temeline dayanan
organizasyondur (Şekil 19.4).
Bölge temeline dayanan global organizasyon modelinde, belli bir ülke veya
bölgedeki bütün ürünler
ve fonksiyonlar bir yöneticiye bağlı olarak sürdürülür. Çokuluslu işletmelerin
büyük kısmında uygulanan
sistem, ürün tabanlı global organizasyon yapısıdır (Şekil 19.5).
Bu tür yapı, teknolojileri birbirine yakın malların üretilmesi söz konusu
olduğunda tercih edilmektedir.
Özellikle ürünlerin globalleşmesi açısından yararlıdır. Global nitelikteki ürünler,
dünyanın neresinde olursa olsun, benzer tüketici gruplarına aynı imajla
sunulan ürünlerdir.
20. GENEL İŞLETME TERİMLER SÖZLÜĞÜ
A
Amaç: İşletmenin ulaşmak istediği durum.
Aracı kuruluş: Mali piyasa araçlarının çıkarımı, alımı, satımı ve pazarlamasıyla
uğraşan kuruluş.
Araştırma, geliştirme ve tasarım: Yürürlükteki uygulamaların özelliklerinde
güncel değişiklikler
yaparak işletme kârını artırmaya yönelik çalışmalar.
Aranmayan mal: Tüketicilerin haberdar olmadığı ya da haberdar olsalar da
satın almayı düşünmediği,
aniden ortaya çıkan ihtiyaçlarını karşılamak için satın aldığı mal.
Akıcı üretim sistemi: Bütün üretim araç gereci, makineler ve işgörenlerin, bir
üretim hattı etrafına ya da
kayan şerit etrafına yerleştirildiği sistem.
B
Başabaş noktası: Toplam gelirin toplam maliyeti karşılayacak düzeyde olması
durumu. Beğenmeli mal:
Fiyat, kalite, renk, biçim ve modaya uygunluk bakımından karşılaştırma
yapılarak satın alınan mal.
Beşeri ilişkiler yeteneği: Çalışma hayatındaki bireylerle ilişki kurma yeteneği.
Bilanço: Mizanda yer alan hesaplardan borç kalanı veren varlıkların sol
kolonda, alacak kalanı veren
kaynakların sağ kolonda yer aldığı bir tabloya verilen ad.
Biçim değişikliği: Dar anlamda üretim.
Bilgisayar bütünleşik üretim sistemi (CIM): Geleneksel üretim işlevlerinin
otomatik teknolojilerle yer
değiştirmiş otomasyona dönüşmüş biçimi.
Bilgi işleme: Verileri, bilgiye dönüştüren işlemler dizisi.
Bilgi sistemi: Donanım, yazılım, uzman personel ve denetleme öğeleriyle,
verileri bilgiye dönüştüren
bir işletme alt sistemi.
Bilgi işleme süreci: Kaydetme, sınama, sınıflandırma, düzenleme, özetleme,
matematiksel ya da mantıksal
hesaplama, saklama, çoğaltma, erişim ve iletme aşamalarını kapsayan süreç.
Bilişim yönetimi: Geniş alan ağlarını, anında bilgi işlemeyi, elektronik bilgi
değişimini, elektronik postayı ve yerel bilgi ağlarını kurma, izleme, yenilikleri
işletmeye kazandırma ve çalışanların yeniliklerden yararlanmalarına destek
sağlama.
Birincil piyasa: Dolaşıma ilk kez çıkarılan finansal varlıkların alınıp satıldığı
piyasa.
Bütünleşik işletme bilgi sistemi: İşletme yönetiminin bilgi gereksinmesini
karşılamak için; verilerin derlenmesi, sınıflandırılması, verilerin ve bilgilerin
veri tabanlarına depolanması, verilerin değişik amaçlar için bilgiye
dönüştürülmesi, bilgilerin işletme organizasyonundaki değişik birimlere
iletilmesi işlevlerini yerine getiren bütünleşik bir işletme alt sistemi.
Bölümlere Ayırma: İşletme ile ilgili çalışmaların ya da faaliyetlerin
gruplandırılması yolu ile bölümlerin oluşturulması ve bu bölümler arasındaki
çalışma ilişkilerinin belirlenmesi işlemi.
C-Ç
Çalışma sermayesi: Genellikle nakit ve nakit benzerleriyle, geçici yatırımlar,
alacaklar ve stoklar gibi en geç bir yıl içinde nakde dönüşebilecek dönen
varlıkların yönetimi.
Çıktılar: Girdilerin ürüne dönüşmesi.
Çokuluslu işletme: Ülke içi ve ülke dışındaki yatırımları işletme amaçlarına ve
işletme sahiplerinin çıkarlarına uygun bir biçimde yöneten bir ticaret veya
sanayi kuruluşu.
D
Dayanıklı mal: Genellikle bir yıldan fazla bir süre kullanılan ve tüketilen mal.
Dayanıksız mal: Genellikle birkaç kez kullandıktan ve kısa bir süre sonra
tüketilen mal.
Değişim: Pazarlamanın yarattığı bir pazarlama hizmeti.
Denetim işlevi: Amaçlara ulaşılıp ulaşılmadığının ya da ne ölçüde ulaşıldığının
belirlenip, gerekiyorsa düzeltici önlemlerin alınması süreci.
Depolama: Bir pazarlama hizmet üretimi.
Dividant kararları: Elde edilen kârların ne kadarının ortaklara, ne kadarının
işletmede bırakılacağı ile ilgili kararlar.
Doğal kaynaklar: Doğadan elde edilen, doğrudan ya da işlenerek kullanılan
maddeler. Donanım: Bilgi işlemede kullanılan her türlü fiziksel araç gereç ve
malzemeye verilen ad.
E
Endüstriyel mal: En son tüketiciye satılmayıp, üretimde kullanılan veya
alınıp üzerinde bazı işlemler yapıldıktan sonra satılan mal.
Emek (işgücü): Üretimi gerçekleştirenlerin fiziksel ve düşünsel katkıları.
Ekonomiklik: Üretimin satış tutarının, üretimin maliyet tutarına
oranlanması.
Ekonomik mal: Üretimi için emek harcanan mal.
Ekonomik etkenlik: İşletmelerin ellerinde bulunan kıt kaynakların en iyi
biçimde kullanımı.
Ekonomik olmayan mal (serbest mal): Üretimi için hiçbir çaba ya da
örgütlenme gerektirmeyen ve doğada hazır bulunan mal.
Etik: Herhangi bir eylemin kabul edilebilir biçimde gerçekleştirilmesini
sağlayan temel kurallar ya da değişkenler.
Eş Zamanlı Mühendislik: Süreç tasarımıyla aynı zamanda yürütülen ürün
tasarımı çalışmaları.
Eylemsel plân: Stratejik plânlarda saptanan amaçlara nasıl ulaşılacağını
belirleyen plân.
F
Factoring: Kısa vadeli kredili satışlardan doğan alacak haklarının devredilmesi.
Faiz: Paranın kullanım hakkından belirli bir süre için vazgeçilmesinin bedeli.
Fayda: Mal ve hizmetlerin insan gereksinmelerini karşılama özelliği.
Finans: Para, fon ya da sermayenin ifadesi.
Finansman: Para, fon ya da sermayenin sağlanması.
Finansal analiz: Finansal tablolarda yer alan kalemler arasındaki ilişkilerin
kurulmasını, ölçülmesini ve yorumlanmasını kapsayan bir süreç.
Finansal sistem: Bir ekonomide fonları arz ve talep edenlerin, fon akımını
sağlayan araç gereçlerin ve bunları düzenleyen hukuki ve idari kuralların
bütünü.
Finansal yönetim: Fonların belirlenmesi, uygun alanlara yönlendirilip
yönetilmesi.
Finansal planlama süreci: Finansal ihtiyaçların tahmini, bu ihtiyaçların
karşılanması için bütçelerin geliştirilmesi ve finansal kontrolün yapılması.
Fiyat: Pazarlama karmasının gelir getiren tek elemanı.
Fizibilite (Yapılabilirlik): Karmaşık, büyük projelerin gerçekleştirilmesinden
önce, uzun ve kapsamlı araştırma ve plânlama çalışmaları.
Fiziksel dağıtım: Endüstri ve tüketim mallarının pazarlama politikasına
uygun olarak üreticiden veya depodan alıcıya hareket ettirilmesini sağlayan
siparişi yorumlama süreci.
Franchising: Bir işletmenin, imtiyaz, maliyet, satış ve dağıtım haklarının,
isim ve marka kullanımı ile birlikte bir başka işletmeye verilmesi.
G
Gelir tablosu: Dönem Kârı veya Zararı Hesabı’ndan yararlanılarak
düzenlenen tablo.
Genel muhasebe: İşletme yöneticisi ile işletme dışı bilgi kullanıcılarına
işletmenin mali durumu ve faaliyet sonuçları hakkında bilgilendirme.
Geribildirim: Sistemdeki hataların anında görüntülenmesi ve düzeltici
eylemlerde bulunulması biçimindeki işleyişe verilen ad.
Girişim: Başkalarının gereksinmelerini karşılamak üzere, pazarı olan ve pazarda fiyatı
oluşan ekonomik mal ve hizmetleri ortaya koymak ve sahibine kâr sağlamak amacını
güden bir işletme.
Girişimci: Gereksinmeleri karşılamak üzere mal ve hizmet üretiminin gerçekleştirilmesi
için üretim faktörlerinin bir araya getirilmesini sağlayan kişi.
Grup teknolojisi: Üretimle ilgili benzerliklerin, belirli kalite çemberinde bir araya
getirilerek grup oluşturulması; böylece zaman, çaba ve malzeme tasarrufu sağlanması.
Güç: Bireyin, başkalarını istediği yönde davranışa yönlendirebilme yeteneği.
Güdüleme: İnsanların faaliyetlerinin ve çabalarının devamını sağlayan ve onları
harekete geçiren uygulamaların toplamı.
H
Halkla ilişkiler: Bir kurumun malları ve hizmetleri hakkında topluma iletiler sunulması.
Hatırlatıcı reklam: Bilinen bir ürünün kullanımına, özelliklerine ve yararlarına ilişkin
olarak, tüketicilerin ürünü hatırlamaları için tekrarlanan reklam.
Hesap: Finansal işlemlerin bütün işletmelerde hep aynı adla kaydına yarayan kavram.
Hesap Kalanı: Bir hesabın borç tarafı toplamı ile alacak tarafı toplamı arasındaki fark.
Hisse senedi: Anonim şirketlerin sermaye paylarını temsil eden kıymetli evraklar.
Hizmet: Satışa sunulan faaliyet, fayda ya da doyum.
Hizmet üretimi: Üretici ile tüketici arasında birebir dolaysız ilişki kurmayı sağlayan
sosyal eylem.
I-İ
İhtiyaç: Tüketicilerin içinde bulundukları koşullar ile içinde bulunmayı arzu
ettikleri koşullar arasındaki farklılık.
İkincil piyasa: Daha önce alım ve satıma konu olmuş finansal varlıkların
alınıp satıldığı piyasa.
İletişim: Bilgi, duygu, düşünce ve anlayışın bir taraftan diğer tarafa
aktarılması süreci.
İnsan Kaynakları Yönetimi (İKY): İşletmelerde insan kaynağının etkin
yönetilmesini sağlayan işlev ve çalışmaların tümü.
İnsan Kaynakları Plânlaması: Gereken sayıda ve nitelikte işgücünü, istenen
zamanda ve yerde hazır bulundurma çabaları.
İntranet: İnternet teknolojisinin işletme içi iletişimde kullanılması.
İnternet: Tüm dünyada, milyonlarca bilgisayarı birbirine bağlayan
uluslararası ağ.
İstekler: İnsanların ihtiyaçlarını karşılayan (ürün tipi, ürün markası vb. )
konulardaki özel seçimleri.
İşgücü Envanteri: İşletmenin personel arzını (mevcudunu) nitelik olarak
irdeleyen çalışma.
İşletme: İnsan gereksinimlerinin karşılanması için mal ve/veya hizmet
üretiminin gerçekleştirildiği iktisadi birim.
İşletme biliminde etkenlik: Belirli bir girdi ile en yüksek çıktının elde edilmesi,
belirli bir çıktı düzeyinin en düşük girdiyle sağlanabilmesi.
İşletme bilimi: İşletmelerin kuruluşu, finansmanı, üretim araçlarının
sağlanması, üretilen mal ve hizmetlerin pazarlanması, örgütlenip, yönetilmeleri
ve parasal olayların izlenmesi konularını ele alıp inceleyen bilim dalı.
İşletme bilgi sistemi: Girdi, süreçleme, çıktı, geribildirim, kontrol ve çevre
öğelerinden oluşan sistem. İşletme işlevleri bilgi sistemi: Pazarlama, üretim,
personel, finans gibi işlevleri destekleyen sistem.
İşletme sermayesi yönetimi: İşletmenin sahip olacağı çalışma sermayesi
düzeyi ile çalışma sermayesi kalemlerinin bileşimi yanında, bunun nasıl finanse
edileceğini de içeren yönetim.
İş analizi: İşletmede yapılan bir birinden farklı işlere yönelik bilgilerin tek tek
toplanması, değerlenmesi ve yorumlanması.
İş gerekleri: İşi yapacak personelde olması gereken nitelikler.
İş tanımları: İşle ilgili bilgileri belirli bir sistematik altında, tek bir sayfada veren
iş formları.
İşe alıştırma programı: Yeni işgöreni işletmenin bir parçası durumuna
getirmeyi amaçlayan süreç.
J
Joint venture: İki veya daha çok ortağın kendi faaliyetlerini sürdürürken,
belli bir işi görmek üzere sürekli veya geçici olarak bir şirket kurup, bu
şirketin faaliyetleri için kendi işletmelerinden teknik, mali ve ticari destek
sağlamak üzere anlaşmaları.
Just In Time (JIT): Üretim için gereken malzemenin ihtiyaç duyulduğu anda
temin edilmesi.
K
Kalite: Günümüz üretiminde birici önceliği alan bir tüketici beğenisi.
Kârlılık: Belirli bir zaman kesiti içinde, işletme faaliyetleri sonucunda elde
olunan toplam net kârın, o zaman kesitinde kullanılan kapitale oranı.
Kampanya: Belirli bir amaca ulaşmak için ve bir konu ya da düşünce
çevresinde oluşturulan, planlanmış ve düzenleştirilmiş bir dizi satış çabası.
Kavramsal yetenek: İşletmenin bütününe yönelik politika ve stratejiler
geliştirme.
Kısa süreli planlama: Bir yıldan daha kısa süreli olarak yapılan planlama.
Kitle üretimi: Tek üretim, parti üretimi veya akıcı üretim türlerinden herhangi
biriyle yapılan çok büyük ölçekli üretim.
Kişisel satış: Alıcı ile işletmenin bir elemanının birebir ve çoğunlukla yüz yüze
yaptıkları iletişim süreci. Kurumsal reklam: Örgütsel imajın, düşüncelerin ve
politik konuların sunumu.
Kodlama: Bir işletmenin fiziksel ve fiziksel olmayan varlık ve eylemlerinin
değişik ölçüleme göre sınıflandırılarak harf, rakam ve sembollerle ifade
edilmesi.
Kolayda mal: Tüketicilerin sık sık ve ilk görüşte satın aldıkları mal.
Komisyoncu ve acenta: Malların alım ve satımında satıcıyı ya da alıcıyı temsil
eden ve komisyon karşılığında çalışan bağımsız aracıya verilen ad.
L
Leasing şirketi: Bir malın kullanım hakkını, belirli bir kira karşılığında, belirli bir
süre için kiralayan kurum.
Liderlik: Amaçlara ulaşmak için başkalarının davranışlarını yönlendirme ve
diğerlerini etkileme süreci.
Likidite: İşletme varlıklarının paraya dönüştürülme yeteneği.
Lisans anlaşması: Bir işletmenin, mallarının ve isminin yabancı bir ülkede
üretilip satılması konusunda izin vermesi.
M
Mal: İnsan gereksinmelerini ve isteklerini gidermeye yarayan somut araç.
Maliyet muhasebesi: İşletme yöneticisine üretimle ilgili maliyet giderlerinin
türleri ile bunların gider yerleri olarak işletme bölümlerine göre ve çeşitleri
yönünden mamullere göre dağılımı hakkında bilgilendirme.
Marka: Bir ürünü diğerlerinden ayırmak için bir isim, bir sözcük, bir tasarım,
bir sembol ya da bunların bileşimi.
Miktar esnekliği: Üretilen ürün ya da verilen hizmet miktarını hızla
arttırabilme yeteneği.
Muhasebe: İşletmenin gerçekleşen faaliyetlerinin para cinsinden izlenmesi
ve ilgililere iletilmesi çabası.
Muhasebe bilgi sistemi: Çift taraflı kayıt esasına göre işleyen, her türlü
muhasebe raporlarını hazırlayabilecek şekilde tasarlanan bilgi sistemi.
Muhasebe bilgi sistemi: Personel, belgeler, donanım ve raporlardan
oluşan sistem.
Mülkiyet Faydası: Tüketicilerin bir ürüne sahip olması ve kullanımı üzerinde
kontrol yetkisini kullanmasıyla yaratılan değer.
N
Nakit bütçesi: Kısa dönemli nakit gereksinmesinin belirlenmesinde kullanılan
bir plânlama aracı.
Nominal değer: Finansal varlıkların üzerinde yazılı olan değer.
O-Ö
Ofis otomasyonu: Geleneksel ofis ortamlarında yapılan her türlü işin,
elektronik araçlarla yapılması.
Organize piyasa: Resmi bir piyasa yerinin olduğu, devletin gözetimi ve
denetimi altında olan piyasa.
Organize olmamış piyasa: Finansal varlıkların alım ve satımının yapılacağı
belirli bir mekanın bulunmadığı piyasa.
Örgütleme: Plânlarda belirtilen hedeflere ve bunlara ulaşmak için kararlaştırılan
yollara uygun bir örgüt oluşturma süreci.
Öncü reklam: Potansiyel müşterilere ürün hakkında bilgi vererek, belirli bir ürün
markasından ziyade bir ürün grubu için talep yaratmaya yönelik reklam.
Özel Girişim: Bireylerin devlet müdahalesi olmaksızın, kendi ekonomik çıkarları
doğrultusunda davrandığı bir sistem.
Özelliği olan mal: Kendine özgü nitelikleri ya da markaları nedeniyle,
tüketicilerin satın almak için özel çaba harcamaya istekli oldukları mal.
Öz kaynak: Ortakların, işletmenin varlıkları üzerindeki hak sahipliği.
P
Plân: Bütçeye oranla daha genel kapsamlı, çok defa bir yıldan daha uzun bir
döneme ilişkin ve sayısal açıdan sınırlı çalışma.
Plânlama: Amaçların ve bu amaçlara ulaşmak için uygun yöntemlerin
belirlendiği süreç.
Parti üretim sistemi: Belirli bir mamül türünden bir parti veya bir seri üretim
yapıldıktan sonra, üretim programının değiştirilerek, başka bir mamül
türünden başka bir partinin üretimine geçildiği sistem.
Para Piyasası: Bir yıl ya da daha kısa süreli fon arz ve talebinin karşılaştığı
piyasalar.
Pazar bölümleme: Rakiplere karşı işletmenin güçlü yönlerini ortaya koyan
ve işletmenin kaynaklarını verimli kullanmayı hedefleyen analitik süreç.
Pazarlama bilgi sistemi: Pazarlama karar vericileri için gerekli olan
bilgilerin toplanması, analiz edilmesi, değerlendirilmesi ve ilgili taraflara
ulaştırılmasında insanlardan, araçlardan ve süreçlerden yararlanılması.
Perakendeci: Nihai alıcılara satmak için satın alma işlevini yapan, üretici ya
da toptancılardan satın aldığı malları tüketicilere satan pazarlama aracılık
edeni.
Performans değerleme: Personelin işinde gösterdiği başarı derecesinin saptanm
Personel dönüşüm oranı: Belli bir dönemde çeşitli nedenlerle işletmeden
ayrılan personel sayısının yüzdesi.
Proforma tablo: Tahmini finansal tablo.
R
Reel faiz oranı: Ödünç verilebilir fonların arz ve talebine bağlı olarak
belirlenmesi.
Rekabetçi reklam: Rakip ürünlere göre ürünün belirli özellik ve üstünlüklerini
gösteren reklam.
Reklam kampanyası: Hedef kitleye yönelik bir dizi reklamın yaratılması ve
sunulması.
S-Ş
Satış geliştirme: Tüketicileri satın almaya özendirmek ve aracıların işlevlerini
daha etkin kılmak için yapılan her türlü çaba.
Standartlaştırma: Bir ürünün veya onu oluşturan parçaların, önceden
saptanmış değerlere uygun üretilmesine ilişkin çabalar.
Seçimli dağıtım: Bir ürünün dağıtımı için mevcut bazı satış noktalarının
kullanılması.
Sermaye: Üretimde yararlanılan, para ve parasal değeri olan her tür donanım.
Sermaye bütçelemesi: Uygun ve verimli yatırım alanlarının araştırılması ve
sermaye harcama önerilerinin değerlendirilmesi süreci.
Sermaye piyasası: Vadesi bir yılı aşan orta ve uzun süreli fon arz ve talebinin
karşılaştığı piyasaya verilen ad.
Süreç tasarımı: Bir malın üretimindeki özel aşamaların tanımlanması ve bu
aşamaların özelliklerinin öngörülmesi.
Sürekli üretim sistemi: Üretimin, tam gün, vardiyalı ve devamlı olarak
yapıldığı sistem.
Sürekli plân: İşletme faaliyetlerinde süreklilik ve düzen sağlanmasıyla ilgili olan
plân.
Sipariş üretim sistemi: Siparişi verenin isteklerine göre özel olarak tasarlanan
üretim.
Sınırlı veya tekelci dağıtım: Ürünün, dağıtım sırasında sadece belirli satış
noktalarının kullanılması.
Stratejik plân: Örgütün zaman içindeki büyüme ve gelişimini etkileyen
sorunlarla ilgili olan plân.
T
Talep: Satın alma gücü olan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karşı
gösterdikleri istekler.
Taktik plân: Hazırlanan stratejik plânların uygulamaya konması için gerekli olan
plân.
Tanıtım: Bir mal, hizmet, yer, fikir, kişi, ya da kurum hakkında herhangi bir bedel
ödemeksizin yayınlanan haberlerin tümü.
Taşıma: Bir pazarlama hizmet üretimi.
Tek kullanımlı plân: Bir defalık kullanılmak üzere oluşturulan plân.
Teknoloji: Mal ve hizmet üretimi için kullanılan yöntemler.
Teknik etkenlik: (1) İşletme faaliyetlerinin belirlenen niceliksel standartlara
ulaşabilme derecesi, (2) belirli bir işi en ucuz yoldan yerine getirmek ya da
belirli bir çıktıyı elden gelen en düşük girdi ile sağlayabilmek.
Teknik yetenek: Teknikleri, yöntemleri, donatımları ve süreçleri kullanma ve
anlama yeteneği.
Tutundurma: Tüketicilerin satın alma kararlarını etkilemek için onları
bilgilendirmeyi ve ikna etmeyi amaçlayan eylemler.
Tüketici: Gereksinme ve isteklerini karşılamak amacıyla mal ya da hizmetleri
satın alan ve kullanan bireyler ya da örgütler.
Tüketim: İnsan gereksinimlerini ve isteklerini karşılamak amacıyla üretilen mal
ve hizmetlerin kullanımı.
Tüm mal kavramı: Bir maldan beklenen faydaları kapsayacak fiziksel,
ekonomik ve psikolojik unsurların bütünü.
Toptancılık: Yeniden satmak ya da işletmede kullanmak amacıyla malların
satımı ve satımla ilgili tüm faaliyetler.
Toplumsal sorumluluk: Toplumla işletmeler arasındaki bir toplumsal anlaşma.
Tek üretim sistemi: Bir tek üretim biriminin belirli bir yerde yapılması.
U-Ü
Uzun süreli plân: Bir yılı aşan süreler için yapılan plân.
Üretim öğeleri: Mal ve hizmet üretiminde yararlanılan, bir ülkenin sahip olduğu
temel kaynaklar.
Üretim: Hammaddeleri ve diğer maddeleri ürüne dönüştürme ya da kısaca,
fayda yaratma süreci.
Üretim planlaması: Günlük, haftalık, aylık ve yıllık üretim düzeylerinin önceden
belirlenerek, buna uygun düzeyli üretim yapılması.
Üretim yönetimi: Üretim sistemlerinin tasarımı, kurulması ve işletilmesi.
Ürün: Dokunulur ve dokunulmaz niteliklerin oluşturduğu bütün.
Ürün esnekliği: Bir ürünün üretiminden diğer bir ürünün üretimine, hızla
geçebilme yeteneği.
Üretim esnekliği: Üretim sürecinin, tüketici gereksinmelerine hızlı yanıt
verebilme yeteneği.
Ürün dizisi: Birbiriyle yakın ilişkisi olan bir grup mal.
Ürün karması: Belirli bir satıcı tarafından satışa sunulan ürün dizileri.
Ürün reklamı: Ürünlerin kullanımına, özelliklerine ve yararlarına ilişkin yapılan
reklam.
Üst yönetim bilgi sistemi: Yönetim kurulu üyelerinin bilgi gereksinmelerini
karşılayan bilgi sistemi.
V
Verimlilik: Üretimden elde edilen çıktıların fiziksel niceliklerinin, üretimde harcanan
girdilerin fiziksel niceliklerine oranı.
Veri tabanı: Veri, bilgi model ve bilim belleklerine verilen ortak isim.
Y
Yabancı kaynak: Üçüncü şahısların işletmenin varlıkları üzerindeki hak
sahipliği.
Yalınlaştırma: Üretim süreçlerinin daha verimli ve daha üretken duruma
getirilmesi çabası.
Yatay birleşme: Birbirinin aynısı olan malları üreten ve pazarlayan işletmelerin
birleşmesi.
Yaygın (Yoğun) Dağıtım: Bir ürünün dağıtımı için mevcut tüm satış noktalarının
kullanılması.
Yazılım: Çeşitli bilgi işlem programları, prosedürleri ve yönergelerine verilen
isim.
Yer Faydası: Tüketicilerin ürünleri istedikleri yerlerden sağlanmasıyla elde
edilen değer.
Yöneltme: Yöneticinin astlarının faaliyetlerini yönlendirmesi ve onlara ne
yapmaları gerektiğini bildirmesiyle ilgili yönetsel süreç.
Yönetim: Başkaları aracılığıyla amaçlara ulaşma süreci.
Yönetim piramidi: Bir işletmedeki yönetim basamaklarını gösterme.
Yönetsel yetenek: Kavramsal, beşeri ve teknik yetenek.
Z
Zaman Faydası: Tüketicilerin ürünleri istedikleri an elde etmeleri ile yaratılan
değer.