Akademik Etik
advertisement
AKADEMİK ETİK Prof. Dr. İnayet AYDIN Prof. Dr. İnayet AYDIN AKADEMİK ETİK ISBN 978-605-318-515-4 DOI 10.14527/9786053185154 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. ©2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ağustos 2016, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Mehmet Gruşcu Kapak Karikatürü: Emre Becer Anadolu Üniversitesi Eğitim Karikatürleri Müzesi, Eskişehir Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] Bu kitap dürüstlüğü ile bizlere her zaman örnek olan, elde edilen her şeyin en onurlu ölçütünün çalışmak ve emek vermek olduğunu öğreten, kısacık ömrünü çocuklarının eğitimi için harcayan merhum babam Muzaffer Pehlivan’a adanmıştır. Özlem, saygı ve minnetle anıyorum... Prof. Dr. İnayet AYDIN 1963 yılında Artvin’in Borkça ilçesinde doğdu. İlk ve ortaöğrenimini Çanakkale’nin Yenice ve Bayramiç ilçelerinde tamamladı. 1985 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümünden mezun oldu. 1986-1988 yılları arasında Sümerbank Bankacılık Personel ve Eğitim Müdürlüğünde görev yaptı. 1988 yılında A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsünde “3308 Sayılı Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu Gereğince Sümerbank Banka Şubelerinde Ticaret Lisesi Öğrencilerine Yaptırılan Beceri Eğitimi” başlıklı tezini vererek yüksek lisans eğitimini tamamladı. 1988 yılında A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümüne araştırma görevlisi olarak atandı. 1993 yılında “Eğitim Yönetiminde Stres Kaynakları” konulu tezi ile Doktor unvanını kazandı. 1993 yılında aynı bölüme Yardımcı Doçent olarak atandı. 1996 yılında 8 ay süre ile YÖK/Dünya Bankası Milli Eğitimi Geliştirme Projesi kapsamında kazandığı bursla Amerika Birleşik Devletleri-OHIO “University of Cincinnati”de doktora sonrası araştırmacı olarak çalıştı. Aynı dönemde 6 haftalık “Yönetici Yetiştirme Akademisi”nde konuk öğretim üyeliği yaptı. “Eğitim Yöneticilerinin Etik Davranışları Üzerine Bir Araştırma” başlıklı çalışmasını yaptı ve 1997 yılında Doçentlik unvanını kazandı. 2003 yılında profesörlüğe atandı. Yazarın bundan başka, İş Yaşamında Stres, Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik, Eğitim Yönetimi, Alternatif Okullar, Eğitim ve Öğretimde Etik, Öğretimde Denetim, Türkiye’de Eğitim Yönetimi Alanının Sözlü Tarihi: Öncü Akademisyenler, Türk Eğitim Yönetiminde Öncü Kadınlar isimli 8 kitabı bulunmaktadır. Ayrıca, "Educational Leadership: Global Contexts and International Comparisons” Volume 11’de üç yazarlı kitap bölümü ile 2010 yılında Emerald Yayın Şirketinin “Outstanding Authorsip Contrubution” ödülünü kazandı. 2010 yılında çıkan Yönetimde İnsan Kaynakları Çalışmaları isimli kitapta ise iki bölümün yazarlığını yapan yazarın Türkçe ve yabancı dergilerde yayınlanmış çok sayıda makalesi bulunmaktadır. Lisans düzeyinde; İnsan Kaynakları Yönetimi, Meslek Etiği; Yüksek Lisans düzeyinde Hizmet İçi Eğitim, Meslek Etiği, Teftiş Teknikleri, Öğretimde Denetim, Eğitim Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar, İnsan Kaynakları Yönetimi; Doktora Düzeyinde Yönetimde Etik ve Çağdaş Denetim Yaklaşımları derslerini vermektedir. Uzun yıllardır çalışanların hizmet içi eğitimi konusunda araştırmalar yapan ve dersler veren yazar son beş yılda 100’den fazla kurumda meslek etiği, kamu etiği, etik eğitimi, hizmet içi eğitim teknikleri, insan kaynakları yönetimi, stres ve başa çıkma, örgütsel ve bireysel etkililik, insan ilişkileri ve iletişim, eğiticilerin eğitimi, çağdaş denetim teknikleri, denetim etiği, yönetim süreçleri, yönetimde verimlilik, akademik etik, bilim ve yayın etiği, yönetimde verimlilik, performans değerlendirme, alternatif okullar vb. konularda seminer ve konferanslar vermiştir. Yazar Prof. Dr. Erdem Aydın ile evlidir ve Bilgesu Aydın’ın annesidir. Teşekkür Bir kitabın ortaya çıkması, uzun, zahmetli ve yorucu bir çalışma ile olanaklıdır. Görünüşte bu kitabın kapağında benim adım yazılı olsa da aslında görünmez kahramanların yardımı olmazsa bu eserin ortaya çıkması olanaksızdı. Öncelikle yaptığı değerli öneriler, haklı eleştiriler ve yorumlarla bu çalışmanın tamamlanmasına vazgeçilmez bir destek sağlayan değerli eşim Tıp etikçisi ve tıp tarihçisi Prof. Dr. Erdem Aydın’a minnettarım. Bilgiye aşık bir genç kız olarak kitabın gelişimine büyük bir ilgi göstererek benden esirgemediği manevi destek ve ona ayırmam gereken zamanı kitap için kullanmamı anlayış ve takdirle karşıladığı için sevgili kızım Bilgesu Aydın’a çok teşekkür ederim. Kardeşim Dr. Zeki Pehlivan yazdığım bölümleri her zaman olduğu gibi bir dış göz olarak hızla okuyup etkili geri bildirimler vererek, kitaba büyük katkı sağladı. Kendisine minnettarım. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Teftişi Anabilim Dalında 1988 Yılında araştırma görevlisi olarak akademik yaşama girmeme vesile olan merhum hocam Prof.Dr. Haydar Taymaz’ı saygı ve minnetle anıyorum. 1988-1993 yılları arasında onun asistanlığını yapan biri olarak, bilgi alıp vermek, hatırını sormak, tamamladığım bir işi vermek, soru sormak ya da bir şeyler danışmak için gün içinde pek çok kez odasına giderdim. Hocam her defasında mutlaka ayağa kalkıp, ceketini ilikleyerek beni karşılar ve oturmamı isterdi. Odasından her çıkışımda da yine ayağa kalkıp aynı şekilde beni yolcu ederdi. O kadar saygı ve sevgi gösterirdi ki herkese, ondan öğrendiğimiz bilgi kadar, insana saygı ve akademik değerleri de öğrenirdik. Davranışları ile örnek olur, saygıyı ve sevgiyi yaşatarak öğretirdi bizlere. Onun akademik yaşamıma yaptığı katkıları unutamam. Yine hem yıllarca öğrencisi olduğum hem de uzun yıllar birlikte akademik yaşamı paylaştığım hocalarım Prof. Dr. Ziya Bursalıoğlu ve Prof.Dr. İbrahim Ethem Başaran’a da bu yolda bize kazandırdıkları çalışma kültürü, akademik değerler, hem işe hem de insan önem veren çalışma anlayışı için sonsuz teşekkürler. Bölümümüzün genç akademisyenleri olan ve birlikte akademik çalışmalar yapmaktan büyük keyif aldığım Arş.Gör. Özge Erdemli Sıldıroğlu, Arş.Gör. Tuba Güner Demir ve Arş. Gör. Burcu Toptaş’a kitabın yazımı süresince sağladıkları destek için teşekkür ederim. viii Akademik E k Akademik Etik kitabının yayına hazırlanmasında ve basımında emeği geçen PEGEM-A ekibine teşekkür ederim. Eskişehir Eğitim Karikatürleri Müzesinde gördüğüm ve kitabın kapağında yer alması için büyük bir istek duyduğum değerli eserini kitapta kullanmama izin veren, ülkemizin değerli sanatçılarından ve aynı zamanda kendisi de bir akademisyen olan Prof. Dr. Emre Becer’e içten teşekkürlerimi sunuyorum. Kitap kapağında yer alan karikatürün kaliteli biçimde fotoğraflanması ve gerekli iznin sağlanmasında gösterdikleri katkı ve anlayış için Eskişehir Eğitim Karikatürleri Müzesi yetkililerine şükranlarımı sunuyorum. Akademik yaşamımda gelişmemi sağlayan ve asıl öğretmenlerim olan öğrencilerime de teşekkür etmek istiyorum. Bugüne kadar öğrencim olan ve bu süreçte yaptığım işin değer boyutunu kavramamı sağlayan tüm öğrencilerime şükranlarımı sunuyorum. Gerek ders verirken, gerekse tez danışmanlığı süreçlerinde evlenen, boşanan, tayin olan, hasta olan, anne olan, baba olan, sabaha kadar çalışan, nöbetten çıkan, ameliyat olan, yorulan, trafik kazası geçirdiği an bile tezini merak eden öğrencilerimle bu işin yalnızca bir teknisyenlik işi olmadığını, bu süreçte pek çok kişinin sırdaşı, arkadaşı, akıl hocası olmak gerektiğini öğrendim. Kendilerine bana kazandırdıkları yaşam deneyimi için teşekkür ederim. Prof. Dr. İnayet Aydın Önsöz Akademik etik konusunda bir kitap yazma fikri çok uzun süredir gündemimde oldu. Bu kitabı 2010 yılında yazmaya karar verdim ancak konu o kadar karmaşıktı ve akademik dünya konuya o kadar farklı yaklaşıyordu ki kitabın içeriği ve kapsamını belirleme konusunda çok sıkıntılı bir dönem geçirdim. Sürekli yeni okumalar yaptım ve akademik dünyada her geçen gün etik sorunların daha da artması beni bu kitabın gerekliliği konusunda daha fazla ikna etti. Akademik etik konusu bilim, araştırma ve yayın, eğitim ve öğretim, akademik yönetim, bilirkişilik ve hakemlik, danışmanlık, ticari faaliyetler gibi birbirinden çok farklı alanlarda ele alınması ve ilkesel düzeyde tartışma ve uygulama konusu edilmesi gereken bir alandır. Yani akademik dünyada işlev gösteren herkesin bir biçimde tarafı olduğu sorunlar, akademik etiğin konusunu oluşturmaktadır. Bilimsel yanıltma, intihal, yazarlık hakları, öğrencilerle ilişkiler, meslektaşlarla ilişkiler, ticari faaliyetler, akademik yükselmelerde yapılan sahtekârlıklar, akademik sınavlardaki etik sorunlar gibi konular akademik etiğin alanına girmektedir. Bu kitap akademik dünyada etik ilke ve kurallar konusunda okuyuculara bir ışık tutmak ve doğru bildiğimiz yanlışlar konusunda bir farkındalık oluşturmak için yazıldı. Elbette burada ele alınan konulara pek çok akademisyen çeşitli nedenlerle karşı çıkabilir. Örneğin “kendinden aşırma” olarak adlandırılan etik dışı davranışı “insan kendinden çalamaz” diyerek karşı çıkanlar olabilir. Ya da akademisyenler doğrunun ne olduğunu kendileri bulabilirler, bir kılavuza ihtiyaçları yoktur diye kökten bir karşı çıkış da sergileyebilirler. Peki bu durumda doktora öğrencisinin tezini yayına çevirip kendini de birinci isim yazan bir akademisyen karşısında, öğrencinin birinci yazarlık hakkı nasıl ve kim tarafından savunulacak? Öğrencilerin onur ve kişilik haklarına söz ve eylemleri ile zarar veren pek çok akademisyen karşısında öğrenci hak ve sorumluluklarının da tanımlanmış olması gerekmez mi? Akademisyenler ile öğrenci ya da idari personel arasındaki asimetrik güç nedeniyle ilişkilerde zaman zaman etik dışı talepler ve baskılar olabilmekte midir? Tüm insanlar gibi akademisyenlerin de her birinin bir kişisel “iç ahlakı” vardır. Ancak bu iç ahlak her zaman etik ikilemlerin ya da çıkar çatışmalarının yaşandığı birden çok tarafı olan “dış ahlakın” gereklilikleri ile uyumlu mudur? Gece yarısı araştırma görevlisinin ya da doktora öğrencisinin kendisini hava alanında karşılamasını isteyen ve sahip olduğu güç ve otorite ile karşısındaki kişiyi bunu yapmaya boyun eğdiren akademisyenin iç ahlakını kabul etmek durumunda mıyız? Bu tür kişileri durduracak dış kurallar olması gerekmez mi? Kendi araştırmasını yapması ya da x Akademik E k çevirilerini tamamlayıp rapor haline getirmesi için araştırma görevlisini zorlayan bir akademisyen karşısında araştırma görevlisi kendisini nasıl koruyacaktır? Her gün hakem, jüri, bilirkişi olarak başkaları hakkında bilim ve bilimsellik adına karar veren akademisyenlerin eylem ve işlemlerinde etik sorumluluklarını ihlal ettiklerinde nasıl bir mekanizma işleyecektir? Hak kayıpları ya da kayırmalar nasıl önlenecektir? Onca emek verdiğiniz çalışmaların başkaları tarafından kendine mal edildiğini gördüğünüzde nereye başvuracaksınız? Evrensel doğrular ve yanlışlar konusunda ortak bir noktada birleşemeyen bir topluluk nasıl bir “bilgi topluluğu” olabilir? Bilim insanları otorite karşısında “gerçeği” savunma cesaret ve gücünü nasıl koruyacaktır? Dışsal baskılar karşısında gerçeği, yalnızca gerçeği savunma gücünü nasıl koruyacaktır? İşte bu gibi soruların yanıtlanabilmesi ve sorunların ortadan kaldırılabilmesi için akademik dünyada yer alan bütün akademisyen ve öğrencilerin kendi paylarına düşen sorumlulukları en iyi biçimde yerine getirmesi ve haklarını da sonuna kadar savunabilmeleri için akademik etik konusunu çeşitli boyutları ile ele alan bu kitabı yazma sorumluluğunu üstlendim. Tüm akademisyen ve öğrencilere akademik çalışmalarında ışık tutması dileği ile. Prof.Dr. İnayet AYDIN Ankara, Haziran 2016 İçindekiler xi İÇİNDEKİLER Teşekkür................................................................................................................................ vii Önsöz ..................................................................................................................................... ix 1. BÖLÜM ÜNİVERSİTELERİN GELİŞİMİ ve İŞLEVLERİ İlk Yükseköğretim Kurumlarının Ortaya Çıkışı.............................................................. 1 Platon Tarafından Kurulan Akademia (Akademi) ................................................... 2 Aristoteles Tarafından Kurulan Lyceum (Lise) ......................................................... 2 Büyük İskender’in Emri ile Ptolemias Soter’in Kurduğu Museum (Müze) Okulu ................................................................................................ 3 Üniversite Kavramı ve Gelişimi ......................................................................................... 4 Üniversite Kavramı ....................................................................................................... 5 Üniversite Kurumunun Gelişimi................................................................................. 5 Medreselerin Kuruluşu ................................................................................................. 7 Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde Üniversitelerin Kuruluşu............................. 8 Üç Kuşak Üniversitenin Özellikleri .......................................................................... 10 Üniversitenin İşlevleri ....................................................................................................... 14 Üniversitenin Bilgi Üretme İşlevi ............................................................................. 14 Üniversitenin Bilgi Yayma İşlevi .............................................................................. 15 Üniversitenin Meslek Eğitimi İşlevi .......................................................................... 15 Üniversitenin Genel Kültür Kazandırma İşlevi ....................................................... 16 Üniversitenin Topluma Hizmet İşlevi ...................................................................... 17 Küresel Ekonominin Aktörü Olarak Üniversiteler ....................................................... 18 xii Akademik E k 2. BÖLÜM AKADEMİSYEN KİMLİĞİ ve ROLLERİ Akademisyen Kimliği ....................................................................................................... 22 Akademik Gelenekler, Unvanlar ve Semboller ....................................................... 23 Akademisyenin Rolleri ..................................................................................................... 25 Bilim İnsanı Olarak Akademisyen ............................................................................ 25 Entelektüel Olarak Akademisyen .............................................................................. 27 Bir Profesyonel Olarak Akademisyen....................................................................... 28 Bir Yaşam Biçimi Olarak Akademisyenlik ............................................................... 28 Geçim Kapısı Olarak Akademisyenlik ..................................................................... 29 Üniversite Dışı Çalışma ve Akademisyenlerde Hollywood Sendromu................ 32 3. BÖLÜM AKADEMİK ÖZERKLİK ve AKADEMİK ÖZGÜRLÜK Akademik Özerklik ........................................................................................................... 35 Yönetsel Özerklik ........................................................................................................ 37 Bilimsel Özerklik ......................................................................................................... 38 Mali Özerklik ............................................................................................................... 39 Akademik Özgürlük.......................................................................................................... 39 İçindekiler xiii 4. BÖLÜM ETİK, AKADEMİK ETİK ve AKADEMİK DEĞERLER Etik Kavramı ...................................................................................................................... 45 Başlıca Etik Teorileri ......................................................................................................... 47 Etikte Temel Kavramlar .................................................................................................... 50 Değerler ........................................................................................................................ 50 İlkeler ............................................................................................................................ 53 Kurallar ......................................................................................................................... 54 Etik Kodlar ................................................................................................................... 55 Mesleki Etik Kodların Türleri .................................................................................... 56 Mesleki Etik Kodların İşlevleri .................................................................................. 57 Akademik Etik ................................................................................................................... 58 Akademik Etik Değerler ................................................................................................... 59 5. BÖLÜM BİLİM ve BİLİM ETİĞİ Bilim Kavramı .................................................................................................................... 65 Bilim Etiği ........................................................................................................................... 68 Bazi Bilimsel Sahtekârlıklar ve Etik İhlal Örnekleri ..................................................... 71 xiv Akademik E k 6. BÖLÜM ARAŞTIRMA KAVRAMI ve ARAŞTIRMA ETİĞİ Bilim ve Araştırma Etiğine İlişkin Belge ve Sözleşmeler.............................................. 77 1. Nuremberg Kodu .................................................................................................... 78 2. Dünya Tıp Birliği Helsinki Bildirgesi .................................................................. 79 3. Belmont Raporu ...................................................................................................... 79 Bilimsel Yanıltma Kavramı ve Türleri ............................................................................. 80 Disiplinsiz Araştırma (Sloppy Research) ve Dürüst Hata (Honest Mistake) ........................................................................................................ 80 Bilimsel Yalancılık ve Saptırma........................................................................................ 81 Riskli ve Hassas Gruplar Üzerinde Yapılacak Araştırmalar......................................... 83 Çocuklarla Yapılan Araştırmalarda Etik ....................................................................... 84 Hayvanlar Üzerinde Yapılan Araştırmalar ve Etik Sorunlar ....................................... 85 Etik Kurulların Görevleri ve Çalışma Biçimleri ............................................................ 90 Araştırma ve Piyasa İlişkisinin Yarattığı Etik Sorunlar ................................................ 92 7. BÖLÜM EĞİTİM ve ÖĞRETİM ETİĞİ Bir Öğretmen Olarak Akademisyenler........................................................................... 98 Eğitim ve Öğretim Sürecinde Etik Açıdan Dikkat Edilmesi Gereken Temel Konular ................................................................................. 101 8. BÖLÜM AKADEMİK DANIŞMANLIK ETİĞİ Tez Danışmanında Bulunması Gereken Özellikler .................................................... 116 Tez Danışmanının Görevleri.......................................................................................... 117 Tez Danışmanlığında Farklı Stiller................................................................................ 118 Tez Sürecinde Farklı Öğrenci Özellikleri ..................................................................... 122 Tez Komitesinin Görevleri ............................................................................................. 123 Ders Danışmanlığında Etik Sorumluluklar ................................................................. 124 Tez Danışmanlığında Etik Sorumluluklar ................................................................... 126 İçindekiler xv 9. BÖLÜM YAYIN ETİĞİ ve YAZARLIK HAKLARI Yayın Etiği......................................................................................................................... 135 Yazarlık ve Yazarlık Hakları ........................................................................................... 138 Yazarlık Sıralaması ................................................................................................... 139 Yazarlık Türleri .......................................................................................................... 140 Uygun Olmayan Yazarlık................................................................................................ 142 Uygun Olmayan Yazarlık Türleri ............................................................................ 143 10. BÖLÜM İNTİHAL ve ÖZENSİZ ALINTI Alıntılamada Uyulacak Kurallar.................................................................................... 154 İntihal Türleri ................................................................................................................... 159 11. BÖLÜM BİLİRKİŞİLİK ETİĞİ 1. Uzmanlık ve yeterlilik .......................................................................................... 165 2. Tarafsızlık ............................................................................................................... 165 3. Dürüstlük .............................................................................................................. 166 4. Objektif Olmak ..................................................................................................... 166 5. Sır Saklamak .......................................................................................................... 167 6. Özenli Çalışmak .................................................................................................... 167 7. Görevini Maddi Kazanç Kapısı Olarak Görmemek ......................................... 167 8. Görevi Bizzat Kendisi Yerine Getirmek ............................................................ 168 9. Zaman Kısıtlamalarına Uymak .......................................................................... 168 xvi Akademik E k 12. BÖLÜM AKADEMİK YÖNETİM ETİĞİ Yönetim, Yöneticilik ve Yönetimde Değerler ............................................................... 169 Bir Kurum Olarak Üniversite ve Yönetimi ................................................................... 172 Yönetim Etiği Kavramı Üniversitede Etik Liderlik ..................................................... 172 Üniversite Yönetiminde Etik İlkeler .............................................................................. 176 13. BÖLÜM HAKEMLİK ETİĞİ Araştırma Projelerinde Hakemlik Süreci ve Etik İlkeler ............................................ 194 Akademik Dergilerde Yayınlanacak Makalelere İlişkin Hakemlik Süreci ve Etik İlkeler ..................................................................................... 196 Akademik Yükseltme ve Atamalarda Hakemlik Süreci ve Etik İlkeler .................... 198 14. BÖLÜM ÜNİVERSİTELERDE ÖĞRENCİ HAK ve SORUMLULUKLARI ile AKADEMİK DÜRÜSTLÜK İLKELERİ Üniversite Öğrencilerinin Hakları ............................................................................... 204 Üniversite Öğrencilerinin Eğitime İlişkin Hakları ............................................... 204 Üniversite Öğrencilerinin Genel Hakları ............................................................... 206 Üniversite Öğrencilerinin Genel Sorumlulukları ....................................................... 208 Üniversite Öğrencilerinin Uyması Gereken Akademik Dürüstlük İlkeleri............. 209 Kopya .......................................................................................................................... 210 Öğrencilerin Kopya Sayılan Davranışları............................................................... 212 İntihal.......................................................................................................................... 213 Uydurma..................................................................................................................... 214 İçindekiler xvii Onaylanmamış İşbirliği ........................................................................................... 215 Suç Ortaklığı ............................................................................................................. 215 Belge Sahteciliği ....................................................................................................... 215 Daha Önceden Sunulan Çalışma ............................................................................ 215 Akademik Ödevleri Satma ...................................................................................... 216 Akademik Ödevleri Satın Alma ............................................................................. 216 Korsan Materyal Kullanma ...................................................................................... 216 Diğer İhlaller .............................................................................................................. 216 Akademik Dürüstlüğü Sağlamada Kurallar ................................................................. 216 Akademik Dürüstlüğün Desteklenmesinde Akademisyenlerin Dikkat Etmesi Gereken Hususlar .................................................................................. 217 15. BÖLÜM ÜNİVERSİTEDE ETİK KÜLTÜRÜN GELİŞTİRİLMESİ ve AKADEMİK ETİK EĞİTİMİ Üniversitede Akademik Etik Kültürünün Geliştirilmesi............................................ 221 Akademik Etik Kültürün Geliştirilmesi ................................................................. 222 Üniversitede Akademik Etik Eğitimi ............................................................................ 224 Etik Eğitiminin Amacı .............................................................................................. 224 Etik Farkındalık Eğitimi .......................................................................................... 226 Etik Eğitim Yöntemleri ............................................................................................. 227 KAYNAKÇA .................................................................................................................... 231 EK-1 .................................................................................................................................. 251 EK-2 .................................................................................................................................. 252 EK-3 .................................................................................................................................. 268 1. BÖLÜM ÜNİVERSİTELERİN GELİŞİMİ ve İŞLEVLERİ Üniversiteler bilimin merkezinde yer alan, bilimsel bilginin üretildiği, yayıldığı çok önemli araştırma ve eğitim kurumlarıdır. Bilimin gelişmesine yaptığı katkılar, üniversiteyi çağlar boyunca gündemde tutmuş ve ona gösterilen ilgiyi artırmıştır. Aynı zamanda bir eğitim kurumu olan üniversiteler bir yandan entelektüel ve kültürel sermayenin aktarıldığı bir yer olarak işlev görürken, diğer yandan milyonlarca kişinin rüyalarını süslemektedir. Bu yönüyle üniversite, özlenen bir yaşamın anahtarını sağlayan, toplumda sınıf atlamaya ve iyi bir meslek sahibi olmaya katkıda bulunan, daha iyi bir yaşama aracılık eden erişilmez bir kurum olarak görülmektedir. Köklü tarihsel birikimiyle üniversite eğitimi, hem bireyin hem de toplumun gelişiminde ciddi bir etki ve katkı sağlamaktadır. Bu bölümde, tarihsel süreç içinde ilk yükseköğretim kurumlarının kuruluşu, üniversitelerin ortaya çıkışı ve gelişimi üzerinde durulmuştur. İlk Yükseköğretim Kurumlarının Ortaya Çıkışı Bugünkü yükseköğretim kurumlarının temellerini oluşturan ve pek çok geleneğe kaynaklık eden ilk yükseköğretim kurumlarının ortaya çıkışı antik çağa kadar uzanmaktadır. Bu okullar uzun yıllar varlığını sürdürmüş, tarihe damgasını vurmuş bilginler ve filozoflar yetiştirmiştir. Platon’un Akademisi, Aristoteles’in Lisesi ve Büyük İskender tarafından kurulması emredilmiş olan Müze, bilinen ilk yükseköğretim kurumları olarak tarihe geçmiştir. 2 Akademik Etik Platon Tarafından Kurulan Akademia (Akademi) Tarihteki ilk yükseköğretim kurumunun Platon tarafından MÖ.387 yılında Atina’da kurulan “Akademia” olduğu kabul edilir. Akademia ismi, Yunan Kahramanı Akademos’un adını taşıyan ve Platonun kendisine miras kalan parayla satın aldığı Akademos bahçesinde kurulmuş olmasından gelmektedir (Duralı, 1995). Bugün yaygın şekilde kullanılan “Akademi” sözcüğü de buradan gelmiştir ve zaman içinde bir dalda, bir konuda üst düzey tartışmaların yapıldığı yeri ve bu tartışmaları yapanları tanımlamak için kullanılmıştır. Akademia’nın matematiksel ve akılcı bir düşünce ile temellendirildiği ifade edilmekte ve kapısında “Ageometrotos medeis eisito” yani “Geometri bilmeyen giremez” yazdığı söylenmektedir. Platon’un okulu, döneminde o kadar ün salmıştır ki pek çok tanınmış düşünürü bünyesinde toplamayı başarmış ve bir üniversite gibi örgütlenmişti. Akademia’da öğrenciler için lojmanlar, ders salonları, müze ile bir kütüphane bulunmaktaydı. Akademia, Platon’un ölümünden sonra 900 yıl yaşayacak kadar da uzun ömürlü bir kurum olmuştur (http://www.perseus.tufts.edu). Platon MÖ.347’de Atina’da ölünce yerine yeğeni Speisuppos, Akademia’nın başına geçmiştir. Bilindiği kadarı ile altıncı yüzyılda Bizans İmparatoru Justinianus tarafından kapatılana kadar, okul eğitimine devam etmiştir (Brun, 2008, 8-9). Görüldüğü gibi Akademia, sadece bir okulun ismi değil aynı zamanda üniversite sözcüğünün de temeli olan bir ortam ifadesidir. Bu ortam bir bilim dalının öğretildiği, tartışıldığı ve bulgularının yayımlandığı kurumsal bir kimlik taşımaktaydı (Derman, 1990, 47). Günümüzde bile etkisini sürdüren akademi ve akademisyen kavramlarına kaynaklık eden bu önemli kurum, kendisinden sonra gelen yükseköğretim kurumlarına da ilham vermiştir. Aristoteles Tarafından Kurulan Lyceum (Lise) Aristoteles’in 17 yaşında Atina’ya gittiği ve Platon’un Akademisine kaydolduğu bilinmektedir. Büyük olasılıkla Platon’un MÖ. 347’de ölümüne kadar 20 yıl Akademia’da kalmış, öğrenim görmüş ve ders vermiştir. Makedonya Kralı Philippos ondan MÖ. 343 yılında 13 yaşındaki oğlu İskender’e ders vermesini istemiş ve böylece Aristoteles Büyük İskender’in hocası olmuştur (Brun, 2008, 10). Aristoteles Büyük İskender’in hocalığından ayrılıp Atina’ya döndüğünde aslında Akademia’nın yönetimini devralmak niyetindedir ancak bu beklenti gerçekleşmeyince kendi okulunu kurmaya karar verir. Böylece Aristoteles MÖ. 334’ün başlarında Atina’da Lükaion (Lyceum/Gümnazion) okulunu kurmuştur. Ünı ̇versı ̇telerı ̇n Gelı ̇şı ̇mı ̇ ve İşlevleri 3 Her ne kadar günümüzde “lise” kavramı ortaöğretim düzeyinde eğitim veren okullar karşılığında kullanılsa da Aristoteles’in okulu bir yüksek okul olarak kurulmuştu. Okulun adı, Apollon’a adanmış olan ve kutsal orman anlamındaki Lükaion korusunda kurulmuş olmasından gelmektedir. Lükaion’dan kiralanan binalardan bazıları üniversite eğitimi vermek üzere o günün ihtiyaçlarına göre dönüştürülmüştü (Duralı, 1995; Cornford, 2015). Aristoteles, öğrenciler için bir kütüphane ile hayvan ve bitki koleksiyonları bulunan bu okulda 12 yıl ders vermiştir (Brun, 2008, 10). Harita koleksiyonu olan büyük bir kütüphane ve dersleri örneklerle açıklamak için bir müzenin de bulunduğu Lyceum’da Aristoteles sabahları kendi öğrencilerine eğitim veriyor, öğleden sonraları ise daha geniş bir dinleyici kitlesine popüler konularda dersler veriyordu (Cornford, 2015, 59). Lyceum da oldukça uzun ömürlü bir eğitim kurumu olmuş ve 860 yıldan fazla ayakta kalmıştır. Büyük İskender’in Emri ile Ptolemias Soter’in Kurduğu Museum (Müze) Okulu Aristoteles’in öğrencisi olan Büyük İskender, Mısır’da Mareotis Gölü ile deniz arasına bir şehir kurulmasını istemiş ve bu yeni şehirde Zeus ve Mnemosyne’nin kızları olan, bilim ve diğer sanat dallarını temsil eden dokuz ilham perisi, yani Musaeler (Müzler) için bir tapınak yaptırılmasına karar vermiştir. Bu tapınağın içinde ayrıca Musaelere ithaf edilecek ve kendi adını taşıyacak bir kütüphane de yer alacaktır (Mac Leod, 2004, 14). İskender’in ölümünden sonra Ptolemias Soter kendini kral ilan eder ve onun dileğini yerine getirmek için İskenderiye’de dünyanın yedinci harikası olan fener ile bir kütüphane ve Museum’u inşa eder (Polastron, 2011, 29). Bugün “Müze” kavramının da kökenini oluşturan bu kurum gerçekte bilimsel araştırmalara ev sahipliği yapan bir bilim yuvasıydı ve bu müzede pek çok ünlü kişi ders vermişti (Tekeli ve diğerleri, 1997,34). Platon’un Akademia’sı ile Aristoteles’in Lykeion’unu model olarak alan bir okul kurulması için Phaleros’lu Demetrios çalışmalara başlar (Mac Leod, 2004, 14). II. Ptolemios döneminde inşaatı tamamlanan alanda biri kütüphane ve diğeri müze olmak üzere iki tesis bulunmaktaydı. Bunların amaçları örtüşse de etkinlik alanları farklıydı. Bilginler için Biblion (kitap merkezi) ve Musaelara ithaf edilmiş bir müze vardı (Mac Leod, 2004, 16). Bu haliyle Müze, okul ve araştırma enstitüsü birleşiminden meydana gelen bir yerdi (Barnes, 2011,85). Phaleros’lu Demetrios’un örgütlediği bir araştırma merkezi ve öğrencisiz üniversite özelliği taşıyan Müze, Peripatetik (yürüyerek yapılan) filozofların fikir alışverişi yapabilmeleri için toplantı salonları, gezi yolları, bahçeler, inziva odaları, yemekhaneleri olan lüks bir mekândı (Polastron, 2011, 31). Müzeye bir Musa rahibi başkanlık ediyor, MÖ. 283 yılında Strabon’un cemiyet olarak adlandırdığı, hiç kadın olma- 4 Akademik Etik yan, verdikleri özel eğitim karşılığında maaş alan, vergilerden muaf tutulan ve kendilerine ücretsiz pansiyon hizmeti verilen 30-50 üyeden oluşan bir bilginler topluluğundan oluşuyordu (Mac Leod, 2004, 17). Müze’de bilimsel, edebi ve felsefi konuların tartışıldığı; kralın da katıldığı akşam yemekleri ve sempozyumlar düzenlenmiştir (Barnes,2011, 859). Demetrios tarafından Müzeye ilk davet edilen bilginlerden biri, matematikçi “Eukleides”tir. Ayrıca tabip Herphilos, dünyanın çapını ölçen Eratosthenes, Homeros’un eleştirel basımını yapan Zenodotes de Müzede çalışmalar yapan bilginler arasındaydı (Polastron, 2011, 30). Hatta “Eureka” sözünün arkasındaki deha olan Arkhimedes, Müze’de bir süre kalıp Nil Nehri’nin alçalıp yükselmesini gözlemlemiş ve kendi adını taşıyan ünlü “vida”yı icat etmiştir (Mac Leod, 2004, 21). Herhangi bir felsefi ekol ya da öğretiyle bağlantılı olmayan Müzede ikamet eden bilginler bir dereceye kadar akademik özgürlüğe sahipti. Müzenin yanında bir kütüphaneci tarafından yönetilen İskenderiye Kütüphanesi bulunmaktaydı. Kütüphane bünyesinde 400.000’in üzerinde karma parşömen tomarı; ayrıca 90.000 tekli parşömen tomarı vardı. Koleksiyon genişledikçe bir kardeş kütüphane oluştu ve giderek bütün şehirde pek çok kütüphane oluşmaya başladı. Bu kütüphaneler Ortaçağ Paris’inin kütüphane ve kitapçılarının çoğalmasına da öncülük etmiş ve Bologna ve Oxford üniversite şehirlerinin de kuruluşunun habercisi olmuştur (Mac Leod, 2004, 19). Görüldüğü gibi antik çağdan itibaren bilgi üretme, bilimsel eserler meydana getirme ve dersler vererek bilginin yayılmasını sağlamak konusunda ciddi bir merak ortaya çıkmış ve önemli çabalar gösterilmiştir. Bu çabalar daha sonraki dönemlerde üniversite kavramının ortaya çıkması ve gelişiminde de önemli etkiler yaratmıştır. Aynı dönemde kitaba verilen değer, bilginin gelişmesi ve yayılmasında hızlandırıcı bir güç oluşturmuş, hem öğreten hem de öğrenenlerin çoğalmasına katkıda bulunmuştur. Üniversite Kavramı ve Gelişimi Üniversite kavramı, tarihsel süreç içinde çeşitli gelişim evrelerinden geçerek yeni anlamlar ve işlevler kazanmıştır. Öğrencilerin değerli buldukları hocaların peşinden gittiği bir evreden, hocaların örgütlenerek öğrencileri seçtiği bir yapının hâkim olduğu üniversite anlayışına kadar değişen bu süreci aşağıda kısaca özetleyeceğiz.
