Afetler ve Travmalar

Afetler ve Travmalar:
Psikolojik Tepkiler ve
Psikolojik İlk Yardım
A. Nuray Karancı
[email protected]
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Psikoloji Bölümü
Amaçlar
Afet ve travmatik yaĢam olayları nelerdir ?
Afetlerden kimler etkilenir ?
Olağan psikolojik tepkiler ve aĢamalar nelerdir ?
Kimler daha çok etkilenir: Risk grupları
Ne zaman profesyonel yardım gereklidir ?
Psikolojik ilk yardım nedir ve nasıl uygulanabilir?
TartıĢma
AFET NEDĠR ?
Belirli bir coğrafi bölgede
nispeten aniden ortaya çıkan,
kolektif stres yaratan,
önemli ölçüde kayıp yaratan ,
toplumun yaşantısını sekteye uğratan ve
kendi başa çıkma kaynaklarını aĢan
olaylardır.
AFET OLAYLARI
Doğal Afetler
Deprem
Sel
Kasırga
Toprak kayması
Volkan patlaması,
gibi
Afetler
Ġnsan Kaynaklı
veya
Teknolojik Afetler
Kimyasal ve Nüklear kazalar
Büyük yangınlar
Terör Olayları
Savaşlar
Büyük uçak/trafik kazaları
Barajların yıkılması, gibi
Afetlerden Kimler Etkilenir ?
Afete maruz kalanlar
Afetten yakınlarını kaybedenler
Mal varlığını kaybedenler
Arama kurtarma ekipleri; afet çalıĢanları; medya
mensupları; gönüllüler
Görgü tanıkları ve TV izleyenler
Afet olayına yol açanlar
Gizli afetzedeler ( olabilirdi)
Direk ve indirek
TRAVMA NEDİR ?
Zorlayıcı ve kiĢinin baĢa çıkma yeteneğini
aĢan olaylar ruhsal açıdan travmatik
olaylardır
KiĢinin :
Ölüm tehdidi veya kiĢisel bütünlüğünü tehdit eden
Ağır bir yaralanma veya yaralanma tehdidine maruz
kalması
BaĢka birinin ölümüne ya da ölüm tehdidi altında kalması
BaĢka birinin yaralanma veya yaralanma tehdidi oluĢturan
bir olaya tanık olması
ve
Bu olaylar karĢısında aĢırı korku, dehĢet veya çaresizlikle
tepki vermesi
Travmatik Olayın Ayırt Edici
Özellikleri nelerdir ?
Önceden tahmin edilemezlik
– Olacaklara kendinizi hazırlayamazsınız
Kontrol edilemezlik
– Olanları etkileyememek; kontrol edememek
Zarar görebilirliğimizin farkına varmak
– Her türlü Ģeyin her an olabileceği bilinci
YaĢam ve dünya ile ilgili beklentilerimizin sarsılması
_ Bana olmaz
_ Burada olmaz
Travmatik yaĢam olayları örnekleri ?
Deprem, sel, kasırga gibi doğal afetler
SavaĢlar
Cinsel ya da fiziksel saldırıya uğrama
ĠĢkence görme
Trafik kazaları
YaĢamı tehdit eden bir hastalık, gibi
Travmatik YaĢam Olayları ne
sıklıkla yaĢanıyor ?
YaĢam boyu en az bir travmatik yaĢantısı
olanlar % 55 ile % 90 arasında
bulunmuĢtur (Frans ve arkadaĢları, 2005; Breslau ve ark.,
1998, Flett ve ark.,2004; Norris ve ark., 2003).
Erkeklerin, gençlerin ve yoksulların
travmatik yaĢantılarla daha yaygın olarak
karĢılaĢtığı gösterilmiĢtir (Frans ve ark., 2005).
YetiĢkinlerde Travmatik YaĢam
Olaylarının Yaygınlığı
Ankara Örneklemi
(Karancı, A. N., Aker, T., Işıklı, S., Başbuğ, B. B.,Önen, P., İzmit, E.,
Yavuz, H. 2008)
TÜĠK’in iki aĢamalı tabakalı sistematik küme örneklemesi
yöntemi kullanarak saptadığı hanelerde ulaĢılan 18 yaĢ
üzeri 423 kiĢiden oluĢan örneklem grubu üzerinde çalıĢma
yürütülmüĢtür.
YaĢ ortalaması 40.6 (18-88) olan katılımcıların
278’i (% 65,7) kadın, 145’i (% 34,3) erkektir.
Bulgular (yaĢantı)

Travmatik yaşantısı olan bireylerin oranı %72,3’tür (n = 306).
Başına gelen/ tanık
olunan
En fazla rahatsız eden
Kaza
26,7%
11,8%
Doğal afet
19,9%
6,4%
Aile üyelerinden/tanıdığı biri tarafından fiziksel saldırı
8,3%
3,5%
Tanımadığı biri tarafından fiziksel saldırı
5,0%
0,2%
Aile üyelerinden/tanıdığı biri tarafından cinsel saldırı
0,7%
0,0%
Tanımadığı biri tarafından cinsel saldırı
0,7%
0,2%
Askeri çarpıĢma/savaĢ alanında bulunma
3,8%
0,9%
18 yaĢından küçük dönemde 5/daha büyük biriyle cinsel
temas
2,1%
0,7%
Hapsedilme
3,5%
0,9%
ĠĢkence
1,9%
0,2%
Hayatı tehdit eden hastalık
10,6%
4,5%
Sevilen/ yakın birinin beklenmedik ölümü
49,6%
35,9%
Bunların dıĢında bir olay
9,2%
5,9%
Travmatik Olay
Afet olayları sonrası psikolojik
sıkıntıları neler belirler ?
Afet olaylarına uyumu etkileyen faktörler
(Parkinson, 2000 )
KiĢisel geçmiĢ
KiĢilik
Önceki travmatik yaĢantılar
BaĢa çıkma
Kaynaklar
Olayla ne kadar
yüzleĢildiği
Kayıplar, Ģiddet
Sosyal destek
Afet sonrası
olaylar/çevre
Tepkiler:
TSSB
Depresyon
Kaygı bozukluğu
somatizasyon
BİREYLERDE AFETE KARŞI GÖSTERİLEN
GENEL TEPKİLER
Duygusal Tepkiler: Ģok, öfke, çaresizlik, boĢlukta hissetme,
hissizlik, aĢırı korku hali, suçluluk, yas, ümitsizlik, asabiyet, karamsarlık,
dissosiyasyon (ayrıĢma), değersizlik hissi, panik ve utanç
Bilişsel (düşünceler ve düşünce
akışında) Tepkiler: konsantrasyon bozukluğu, karar verme
konusunda zorlanmalar, hafıza ile ilgili sorunlar ve/veya hafıza kaybı, yanlıĢ
inançların geliĢtirilmesi (örneğin; ‘Hep benim suçumdu.’ gibi), düĢüncelerde
karıĢıklık/düzensizlik, yaĢadıklarını çarpıtma/değiĢtirme, kendine saygı
duymama, kendine olan inancını kaybetme, kendini suçlama, endiĢe
geliĢtirme, istenmeyen ve önlenemeyen düĢünceler ve anılara maruz kalma
olarak görülebilir.
Davranışsal Tepkiler: hatırlatıcı uyaranlardan kaçınma,
yerinde duramama ve ani irkilmeler
Fiziksel Tepkiler: yorgunluk/bitkinlik, uykusuzluk, uyku
düzeninde bozulma, aĢırı uyuma, uyuyamama veya uykuyu sürdürememe,
tedirginlik, yaygın ağrılar, baĢ ağrısı, cinsel istekte azalma, iĢtahsızlık,
bağıĢıklık sisteminde bozulmalar, mide ve bağırsaklarda sorunlar, gerginlik,
çarpıntı, bulantı, baĢ dönmesi ve göğüs ağrıları
Sosyal (kişiler arası) Tepkiler: YabancılaĢma,
sosyal geri çekilme, kiĢiler arası iliĢkilerde çatıĢmalar ve sorunlar (aile, iĢ,
okul, evlilik), güvensizlik, Ģüphecilik, yargılayıcı ve suçlayıcı olma
Psikolojik Tepkiler :
Afet Sonrası
AĢamalar
I: Psikolojik Şok Dönemi
(Ġlk 24 saat veya daha uzun)
Fizyolojik uyarılma
Algıda hassasiyet, ancak kısıtlanma
Mantıklı düĢünememe ve karar verememe
sorunları
Hafıza ve dikkati yoğunlaĢtırma güçlükleri
Her Ģeyin gerçek dıĢı görünmesi-dissosiyasyonbana olmuyor
Duyguların küntlenmesi/taĢlaĢmak
Acı hissetmeme
Bazıları panik , donma reaksiyonları gösterebilir
(20 %)
II: TEPKİ DÖNEMİ
(afet tehlikesinden sonra yaklaĢık 2-6 gün, güvende hissettikleri
ve ne olduğunu fark ettikleri zaman)
Duygusal karmaĢa: Kaygı, korku,
öfke, sinirlilik, umutsuzluk, çaresizlik,
üzgünlük, suçluluk, utanç, suçlama,
güvensizlik, kendini yalnız ve kopuk
hissetme
Bedensel/fizyolojik tepkiler: titreme,
bulantı, kardiak sorunları (çarpıntı
gibi), adele ağrıları, baĢ
dönmesi,yorgunluk, yerinde
duramama, uyku sorunları, iĢtah
değiĢimleri
Uyku hapları, sakinleĢtiriciler, sigara,
içki kullanımı
TEPKĠ DÖNEMĠ , devam
Afet durumunu hatırlatan uyaranlardan
kaçınma
Afet ile ilgili tekrar eden düĢünceler ve
hayaller (flashback)
Korkutucu, dehĢet verici rüyalar ve
kabuslar
Tüm bu tepkiler çok korkutucudur ve
afetzede ürker ve delireceğini düĢünebilir
Neler Yapılabilir : PSĠKOEĞĠTĠM
III: İşlemleme ve Üzerinden
Geçme Dönemi
Afetzede artık afet ile ilgili konuĢmak istemez
Kaybettikleri için yas tutar
ĠĢlemleme içsel olarak devam eder
Üzüntü, özlem gibi güçlü duygular yaĢayabilir
Hafıza ve dikkat sorunları
KiĢilerarası iliĢkilerde sorunlar, sinirlilik ve
çatıĢmalar, dıĢ kaynaklara/kiĢilere öfke
patlamaları
Yalnız bırakılmak ister, psikolojik olarak orda
değildir
Neler Yapılabilir :
Normal rutine dönülmesi, iĢe gitmek gibi,
kontrol duygusu verir ve sosyal destek
getirir
Gelecek perspektifi yaratmak: Gelecekte
neler olacağını bilebilirim, olacakları ben
etkileyebilirim, çaresiz değilim, kontrol
edebilirim, umut aĢılamak
IV: ĠYĠLEġME/ YENĠDEN
ORYANTASYON DÖNEMĠ
Olanları kabul etme ile
baĢlar
Tepkilerin Ģiddeti azalır
Afetzede günlük hayatta
olanlara ilgi göstermeye
baĢlar
Gelecekle ilgili planlar yapılır
Duygusal olarak kendini
daha iyi hisseder
Afet/travma olayı yaĢamının, anılarının bir
parçası haline gelir
Tüm olanları iĢlemleyebilmek için zaman
gereklidir
Bazı baĢa çıkma stratejileri (inkar,
bastırma, kaçınma) engelleyicidir
Belli dönemlerde takılma olabilir ve afet
sonrası tüm yaĢam etkilenebilir.
Çocuklarımız
Tepkiler yaĢa bağlı değiĢiklik gösterir
6-11 yaĢ
Anne-babanın tepkileri önemlidir
Korku (travmatik olayı hatırlatan); tek baĢına kalmaktan;
okula gitmekten
Kaygı ve endiĢe , yas
YetiĢkinlere güven kaybı
Karakter değiĢikliği; regresyon (parmak emme, altını
ıslatma; konuĢma bozuklukları); hareketlilik, söz
dinlememe; saldırganlık; içine kapanma
Dikkat toplamada sorunlar; okul baĢarısında düĢme
Bedensel yakınmalar (Uyku sorunları, mide bulantısı, karın
ağrısı, gibi)
Suçluluk
Ergenler ( 11-18)
Akran iliĢkileri ve destek
Daha önce ilgi duyduğu Ģeylere ilgi kaybı
Fiziksel Ģikayetler (mide bulantısı, ağrılar), iĢtahta
değiĢiklikler
Sorumluluklarını yerine getirememe
Okul baĢarısında düĢüĢ
Madde kullanımına eğilim
Ġntihar ve/veya kendine zarar verme eğilimleri
Aileden uzaklaĢma, yalnız kalma isteği
Aileye ve arkadaĢlara saldırgan davranma
Kaçınma, aĢırı uyarılmıĢlık veya duygularda küntleĢme
Öfke, suçluluk duyguları
Nasıl destek olabiliriz ?
Olayla ilgili konuĢmak
Duygularını ifade etmesini teĢvik etmek (resim, oyun vs)
Afetin onun suçu olmadığı konusunda ikna etmek/bilgi
Korkutucu görüntü ve haberlerden uzak tutmak
Normal yaĢantıya bir an önce dönmek
AnlayıĢ, sıcaklık ve sevecenlik
Ailenin bir arada olması
Yapılanlara katılması, kontrol duygusu, ancak aĢırı
sorumluluk verilmemesi
Güvenini kazanmak (tutulamayan sözler verilmemesi)
Geleceğe güven duygusu ve planlar
Ergenlerin sosyal iliĢkilerini yeniden kurmaları yönünde
destek
Afetler sonrası meydana
gelebilecek psikolojik
bozukluklar
Tepki aĢamasında takılıp
kalındığında
Akut Stres Bozukluğu (2 gün - 4 hafta)
Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)(bir ay)
Gerçeği inkar etme: AĢırı kızgınlık, öfke, adalet
için savaĢma
Patolojik-uzatılmıĢ yas: Gerçeği kabullenebilmek,
kaybı kabullenmek, gelecek planlarından
vazgeçmek, suçluluk, utanma, ihanet etme gibi
duygularla baĢa çıkmak.
TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞU
(TSSB)
Travmatik bir olayla karĢılaĢmak: Ölüm/ ölüm tehdidi
yaĢamak ve aĢırı korku-çaresizlik
Olayı çeĢitli Ģekillerde yeniden yaĢamak
Olay ile ilgili durumlardan kaçınma; tepkisizlik; içe
dönme
AĢırı uyarılmıĢlık belirtileri (öfke/gerginlik; uyku ve
dikkat sorunları)
Belirtilerin bir aydan uzun süre görünmesi; % 10-15
TSSB
TSSB’nin yaĢam boyu yaygınlığı toplumu temsil
eden çalıĢmalarda % 5 ile %12 oranları arasında
saptanmıĢtır (Frans ve ark., 2005; Breslau ve ark., 1998, Bernat
ve ark., 1998; Norris ve ark., 2003; Amir ve Sol, 1999).
TSSB yaygınlığının travmatik olayın türüyle iliĢkili
olduğunu, özellikle cinsel saldırı ve tecavüz
olaylarının ardından TSSB’nin çok daha yüksek
oranda görüldüğünü gösteren çalıĢmalar
bulunmaktadır (Amir ve Sol, 1999; Frans ve ark., 2005).
17 Ağustos’tan sonra yapılan çalıĢmalarda
Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) oranları
% 23 ile %43 arasında bulunmuĢtur (Kılıç 2004, Kılıç ve
Ulusoy 2003; Karamustafalıoğlu, 2004; BaĢoğlu ve ark. 2002,
BaĢoğlu ve ark. 2004, ġalcıoğlu ve ark. 2003, Tural ve ark. 2004a;
Tural ve ark. 2004b).
Afetler Sonrası Psikososyal
Destek : Neler Yapılmalı ?
Afetler Sonrası Psikososyal Destek
Zaman
(Housley & Beutler, 2007: APA Div. 12 & NASPR)
3: Uzun Vade
(Uzmanlar):
Kişiye ve soruna göre
yapılandırılmış;
BDT;Yüzleştirme vs.
2: Orta Vade Destek:
Sosyal destek; Psikoeğitim;
Kaygı yönetimi; Psikoterapi
(BDT )
1: Akut Destek: Sıkıntıların
azaltılması,sakinleĢtirme; Güvenlik; Destek;
PIY; Değerlendirme
Afet Olayı
(Zarar Azaltma ve Hazırlıklı Olmak)
Afete maruz kalanlar
Kimler daha çok etkilenir ?
Yoğun kayıp yaĢamak
Kadın olmak
Sosyal destek eksikliği
Yakın geçmiĢte kayıp yaĢamıĢ olmak
Psiko-sosyal sorunları olmak
Aile problemleri
BaĢa çıkma yolları (çaresiz baĢa çıkma)
KiĢilik özellikleri (iyimserlik; yeterlilik; Kontrol; Öz
saygı gibi)
PSĠKOLOJĠK DESTEK :
GENEL ĠLKELER
PaylaĢım
NormalleĢtirme
Normal yaĢama dönüĢ
Afet sonrası olumsuz
olayların azaltılması
Bilgilendirme
Katılım-kontrol
Profesyonel yardım-tarama
Afet çalıĢanları
Afetler sonrası yapılacak
müdahalelerde beĢ ana prensip
(Hobfoll ve ark, 2008)
Güvenlik duygusu vermek
SakinleĢtirmek
Öz yeterlilik ve toplumsal yeterlilik
duygusunu teĢvik etmek
Bağlantılı olma duygusunu geliĢtirmek
Umut aĢılamak
Ne Yapabilirsiniz ?
Psikolojik Ġlk Yardım (ġok Dönemi)
Amaç
Ġlk psikolojik etkileri hafifletmek ve
orta-uzun dönemde uyumu desteklemek
Psikolojik Ġlk Yardım Nasıl
Verebilirsiniz ?
Hazırlık
Afet olayı, destek sağlayan kuruluĢlar, ve tüm süreçler ile
ilgili bilgi edinin
Kendi durumunuzu değerlendirin (kiĢilik, aile, iĢ,
sorumlukları, vs)
1. Temas ve bağlantı kurmak
Kendinizi tanıtın (Ġsim, organizasyon, rolünüz, izin almak)
Yardım istenmesini beklemeyin, kendiniz aktif olarak ulaĢın
Acil ihtiyaçları saptayın (su, yiyecek, giyecek gibi)
2. Güvenlik ve rahatlık sağlama (fiziksel ve psikolojik)
Fiziksel güvenlik: Güvenli ve sakin bir ortam yaratmak
Empati göstermek, sakince yanlarında bulunmak,
kültürel olarak uygunsa dokunma, güven verme
Eğer kiĢi panik halindeyse ortamdan uzaklaĢtırın ve
sakinleĢtirin
Yapılacaklarla ve hizmetlerle ilgili bilgi verin
Rahatsız edici uyaranlardan uzaklaĢtırın (medya)
Özellikle, aile /yakınlarından ölüm, kayıplar olanlara
destek verin
Özel ihtiyaçları olabileceklerin listesini yapın
Mümkün olduğunca onları da aktif kılın ve baĢkaları ile
bir araya getirmeye çalıĢın
3. Sakinleştirme, Dengeleme (Stabilizasyon)
Çok ajite veya içine kapanmıĢ olanlara özel olarak
ilgi gösterin
Anlamaya çalıĢın, yanlarında sakince durun
Olacaklarla ile ilgili bilgi verin
Dinleyin, afetzedenin konuĢmasını teĢvik edin
KonuĢmaya, teselli etmeye çalıĢmayın, boĢ sözler
vermeyin, dikkatini dağıtmaya çalıĢmayın
Tepkileri ve nelerin yararlı olacağı ile ilgili bilgi verin
(sosyal destek, paylaĢım, gevĢeme, vs)
BaĢa çıkma ile ilgili bilgilendirme (stres tepkileri, özbakım, vs)
4. Bilgi toplayın (ihtiyaçlar; kaygılar, vs)
5. Pratik yardım verin (ihtiyaçlarla ilgili)
6. Sosyal destek kaynakları ile bağlantı
(aile; arkadaĢ; toplumsal destek kaynakları)
7. Çok etkilenenleri profesyonellere
yönlendirin (TSSB, Major depresyon vs)
8. Kendiniz için öz-bakımı ihmal etmeyin:
beslenme; uyku; gevĢeme; destek; paylaĢım
Sorularınız ?
Katkılarınız ?
TEġEKKÜRLER
e-posta: [email protected]