Ful Text - Turkish Studies

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016, p. 711-732
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9389
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
 Received/Geliş: 26.02.2016
Accepted/Kabul: 20.03.2016
 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mehmet Dursun ERDEM –
Doç. Dr. İhsan ÇAPCIOĞLU – Doç. Dr. Özcan GÜNGÖR
This article was checked by iThenticate.
MİHVER KAVRAMLAR ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME VE
‘İMPARATORLUK’ KAVRAMI
Ahmet KESGİN*
ÖZET
Bu makale, kavramların insan zihni için önemi üzerinde durur.
Öyle ki kavramlar, zihnimizin dışarıya açılan en önemli görünür
araçlarıdır. Bu kavramlardan bazıları diğer bazılarından daha etkin,
kuşatıcı ve kurucudur. Bu tür kavramlar mihver kavramlar olarak
adlandırılabilir. Kurucu olan kavramlar, düşüncenin üzerinde daha
kalıcı bir etki bırakırlar. Onların her birinin bir geçmişi, yani bir hafızası
vardır. Hemen hiçbir kavram, bu hafızayı dışarıda bırakamaz. Bu
durumda, konuşmaktan bir fikri inşa etmeye bütün süreçlerde
kullanılan kavramlar, esasında söz konusu hafızayı ve içinde doğduğu
tarihsel şartların alışkanlıklarını taşırlar. Böylece denilebilir ki bu tür
kavramlar, aynı zamanda bir yaşama alışkanlığı kazandırma eğiliminin
gelişmesine pek de fark edilmeden katkı sağlayabilir. Diğer bir katkısı
ise, kavramların kullanıldıkları alanlara sağladıkları temel manalardır.
Bunlar, kullanıldıkları alanlara öncelikle sahip oldukları manalar ile
etki ederler. Başka bir yere (kültüre, zamana vs.) göç eden bir kavram o
hafızanın temel manalarını yanında taşır. Buna birçok kavram örnek
verilebilir. Bu makalede “imparatorluk” kavramı üzerinde durarak
mesele
açıklığa
kavuşturulmaya
çalışılmıştır.
Bu
bağlamda
imparatorluk kavramı, temel kurucu sütunları Kadim Yunan Felsefesi,
Roma Hukuku ve Hıristiyanlık Dini olan Batı zihninin içinde
mayalanmış ve inşa olmuş siyasî kavram olarak öne çıkar. Onun aldığı
mana ve taşıdığı değer öncelikle bu bağlam içinde kalarak
anlaşılmalıdır. Varoluşu farklı sütunlara oturan ve bu sebepten dolayı
tarihte farklı olgular ile görünür olan çeşitli siyasî birlikleri tanımlamak
için bu kavramın kullanımı, siyasî aklın ve algının oluşmasına nasıl
katkı sunar? İlgili kavram, söz konusu tecrübelerden geçerek özellikle
modern dönemde edindiği manaları dışarıda bırakarak başka bir
tecrübe için nasıl tanımlayıcı bir niteliğe sahip olabilir? Örneğin,
“Osmanlı İmparatorluğu” terkibi ne tür manalar ihtiva eder? Özellikle
kavramın modern dönemde edindiği mana ile (ki bunun sonucunda
Yrd. Doç. Dr. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Sİstematik Felsefe ve Mantık, Elmek: [email protected]
*
712
Ahmet KESGİN
yıkılmış bir devlet ile) bu terkip nasıl yan yana getirilebilir? Makale,
mihver kavramlara örnek olarak imparatorluk kavramını sorgular iken
ihtiva ettiği manayı nasıl edindiğini araştırmaktadır. Bununla, başka
tecrübeleri ifade etme yeterliliği ve ilgili alana dair temel manalara
etkisini gösterme amacındadır.
Anahtar
Kelimler:
Mihver
Kavramlar,
Sömürgecilik, Osmanlı İmparatorluğu, Medeniyet
İmparatorluk,
AN EVALUATION ON FOUNDER CONCEPTS AND NOTION OF
'EMPIRE'
ABSTRACT
This article focuses on the importance of the concepts for human
mind. The concepts are the most important visible instruments that our
mind are opened to the outside with them. Some of the concepts is
more effective, encompassing and founder than the other ones. These
concepts can be called/referred as dominant or founder (mihver)
concepts. Each of them has a history. In other words, they have a
memory. Almost no concepts can leave this memory out. In this case,
the concepts using in all processes from speaking to produce an idea
move this memory and habits of circumstances borned in it. Therefore,
it can be said that at he same time these kind of concepts can
contribute to be proned to dictating life style without noticing. Their
another contribution is primary meanings at the areas used themselves.
These concepts initially effect to areas used themselves with their
meanings. A concept immigrating to another culture or time moves
along the essential meanings of its own memory. It can be given lots of
example regarding it. In this article, it was tried to clarify this issue by
focusing on the concept of empire. In this context, the concept of empire
highlights as a political consept builted and matured in the Western
mentality that the constituent elemets are old Greek Philosophy, Roman
law and Christianity. Its meaning and value primarily should be
understood in this context. How can using this concept based on the
existence of different factors and, for this reason, identifing various
political powers being visible with different facts in the history
contribute to the formation of political thought and perception? How
does this concept have an identifying quality for a different experience
by possesing its own experience and leaving the meaning gained in the
modern times out? For instance, what kind of meaning does the concept
of “Ottoman Empire” contain? Especially, how can it be put together
this concept’s meaning gained in the modern times, which causes to the
collapse of this state, and this concept? This article studied how the of
Ottoman Empire gained its current meaning while questioning the
concept of empire as an example of dominant or founder (mihver)
concepts. Through this article, it has been aimed to demonstrate to this
concept’s capacity of expressing the other experiences and its effect on
essential meaning related to the fields.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
STRUCTURED ABSTRACT
A human being is an acting entity/creature thus, he manifests
himself with action. It is possible to classify human actions and each
classification generates its own acquisition. The generation of this
acquisition is possible through concepts. These concepts are the visible
tools of the mind that are limited with historical time and place as
humans are. They are born, live and die, they can change, turn or stay
apart from each other. Some of concepts are able to have more stronger
and constitutive meanings than others. We can call these
constitutive/mihver concepts.
Unlike human beings who are born and live within limited a space
and time consitutive/mihver concepts consists in a broader space and
time. These have a deeper and more active meaning than other
concepts. In time they can change, shift and even be used as opposite
meanings. Nevertheless, if the language and subject that contributed to
form the concept is still alive, basic meaning of this concept can protect
itself and live on. In that case, It is important to know the context that
constitutive/mihver concepts are formed in. Many concepts that we
hear and use in everyday life can be given as examples of mihver
concepts such as Civilization, Culture, Terror, Jihad and Empire. When
we look at the general usage of these concepts regarding history, society
and politics, there seems to be a consensus on their meaning. Yet
meanings of these concepts are deeply connected with trail of context
they are occurred in. In this case, It is important to understand both
what their definition and the context they are defined in. In this article,
we analyze the concept of ‘Empire’ as an example.
In this context, the concept of empire highlights as a political
concept built and matured in the Western mentality that the
constituent elements are old Greek Philosophy, Roman law and
Christianity. Its meaning and value primarily should be considered in
this context. How can using this concept based on the existence of
different factors and, for this reason, identifying various political powers
being visible with different facts in the history contribute to the
formation
of
political thought and
perception?
How does this
concept have an identifying quality for a different experience by
possessing its own experience and leaving the meaning gained in the
modern times out? For instance, what kind of meaning does the concept
of “Ottoman Empire” contain? Especially, how can it be put together
meaning of this concept acquired in the modern times, which causes
the collapse of this state, and this concept? This article studied how the
concept of Ottoman Empire gained its current meaning while
questioning the concept of empire as an example of dominant or
founder (mihver) concepts. Through this article, it has been aimed to
demonstrate to this concept’s capacity of expressing the other
experiences and its effect on essential meaning related to the fields.
The concept of empire including a lot of diversity at first glance
and relying on historical experience at the same time depends especially
and firstly on a tradition that western political mind and experience
bases itself. Then, this tradition is prone to read the experience relying
itself in the past by staying itself. It is possible to see being re-read
many conflict areas occurring especially inside the modern time
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
713
714
Ahmet KESGİN
‘industrial politics’ experience and historical and political experiences in
the past from inside the new case and by adhering to the
transformation provided by the new case. The political events and
phenomena occurring in such a process have produced their own
conceptual acquis. For instance, the concept of imperial derives from
the same root with the concept of empire and also, its roots are
attributed to the much older times. Despite this, it emerged as a
definition including totally mentioned period.
Despite its Hellenic roots, the concept of Empire is distinguished
as a Romans concept. It acquires a whole new experience with the
history of medieval Christianity in the modern era. This experience was
obtained with the evaluation of the modern colonial period (colonial)
empires as being colonialists. Thus concept begins to comprise a new
meaning. So much so that the empire, which means having the ability
to gathers different communities and societies under one political roof,
is now qualified as colonialist. While the historians use the first
meaning of the concept mostly, political scientists, particularly
international political scientists, used the concept more including
second meaning. The concept of Empire is fermented in such a
historical process. This process must carry the traces of specific time
and space (paradigm).
In a long process up till now, the concept of empire lays the
foundations of its identity with a Romans impact on the Christian
theology. Then, it is used widely in this was bearing the burdens derived
from colonialism (imperialism), capitalism and economics in Western
Europe and nation-states experiences in modern period. Therefore, all
the reasons are possible which enables the Western common reader to
consider the concept as a natural result of empire and including
colonial definition in terms of modern meaning.
Emergence of a number of Western, Northern and Southern
European Nation States in Contemporary Period and their dominance
on World in different times/centuries adds a different texture to the
concept of Empire. Thus, the political experience of the equality of
rightfulness and dominance was lived through close enough to be
observed by the majority of the world due to the fact that they were
colonies of these countries in Twentieth Century. This was the result of
the dominance of the aforementioned states. As stated, although they
have not been formally presented themselves as an empire, their
effectiveness of dominance has caused them to be attributed to this
title. The concept in this state could also acquire the meaning unique to
the contemporary era. Then, questioning the usage of the concept of
Empire, which acquired its meaning through the experience it received
from history, for a state which has only one similarity with the concept
that is its land size, is a necessity.
Consequently, asking the question whether it is possible to use
the concept of Empire as complementary and descriptive elements for
Ottoman State based on a completely different process of legitimacy and
social context is important because concept of Empire is likely to be
seen defining Ottoman Estate in a very large part of the projects carried
out in modern era. Although it pursues different meaning, with the
habit of almost always widespread usage of such constitutive/mihver
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
715
concepts for time and space leads the mind of aforementioned period
implied as universal. If the use of the concept is available for Ottoman
Empire, how can we explain the colonial phenomenon integrated in the
concept with which experience Ottoman Empire has? While the
consideration of Marxist tradition of modern empires as colonialist and
producing negative perception doesn’t mean that expressing the
Ottoman political experience, drawn from historical scene in modern
era, with the concept of Ottoman Empire attributes the negative
perception to itself? Although it is not possible to distinguish the
concept between the identities of Romans, Christian and Modern
European, it is important to identify a political union, having similar
experiences in the past, with the same concept. As a result, it is
required to determine that the Ottoman Sultans do not call themselves
as “Emperor” and the method of administration as “Empire”. Moreover,
nation-state based empires are interpreted with the meaning acquired
in modern era. Therefore, it needs to determine the use of the concept
which comprehends a significant problem in both written history
textbooks and historical works.
Keywords: Founder Conceptions,
Colonialism, Ottoman Empire, Civilisation
Empire,
Emperialism
/
Giriş
İnsan eylemleri, gündelik hayatın içinde ortaya çıkan ve yöneldiği manaya göre sıradanlığı
veya derinliği olan fiillerdir. Bu eylemlerin bir kısmının ortaya çıktığı siyaset alanı, insana, sahip
olduğu müktesebat ile sıradan eylemlerden derin zihinsel tahkiklere zengin bir çeşitlilik sunar.
Peki, özellikle siyaset alanında, insanın en başta ve zaman zaman önemsiz gibi görünse dahi en
fazla ihtiyacı olan şey nedir? Buna, vaziyete göre cevaplar verilebilir, lakin ‘meşruiyet’ bunların
arasında merkezi bir yere sahiptir. Siyaset alanında cereyan eden eylemlerin her şeyden evvel
meşru bir zemine oturtulması şarttır ve bunun için öncelikle kurucu kavramlara ihtiyaç duyulur.
Dolayısıyla bu bağlamda özellikle kurucu kavramlar üzerinde durmak önemlidir.
Kavramlar düşüncenin yapı taşlarıdır. Düşünce tarihi boyunca zihin, kavramlar ve hakikat
ilişkilerine dair çeşitli fikirlerin ortaya çıktığı malumdur. Ancak bu sürecin psikolojik ve metafizik
boyutlarından ziyade doğrudan (gündelik) hayatın içindeki kullanımları ve üretimleri itibariyle
özellikle kurucu (mihver) kavramların üzerinde düşünmek ve kullanımları ile ortaya çıkan
durumlar üzerine derinlikli bir şekilde eğilmek gerekir. Zira kavramlar, insan için yalnızca yaşamı
kolaylaştırmaz, yavaş yavaş onu değiştirebilir veya dönüştürebilirler. Özellikle toplumların,
üzerinde kendilerini inşa ettikleri kavramlar, kurucu (mihver) olma niteliğine sahip olurlar.
Bu makalenin temel meselesi, zikredilen bağlamda kalarak kurucu olma niteliğine sahip
olan kavramların temsil ettikleri manalar açısından ne kadar geniş bir kapsama sahip olduklarını
sorgulamaktır. Onların doğup geliştikleri tarihsel süreklilik ve bağlam ile ilişkisi ne kadar derin ve
kalıcı ise taşıdıkları mana o kadar oraya bağlıdır. Bu durumda taşındıkları yerlere söz konusu
manayı birlikte taşımaları kaçınılmazdır. Makalenin amacı, ilk olarak bu meselenin
belirginleşmesini sağlamaya çaba göstermektir. İkinci olarak ise “imparatorluk” kavramı ile bu
durumun görünür olmasını sağlamaktır. Esasında buna “medeniyet”, “kültür”, “terör”, “cihat” gibi
tarih ve siyaset alanında (günümüzde de) belirgin bir şekilde kullanılan kavramlar dahi kolaylıkla
eklenebilir. Yeri geldikçe “umrân” ve “medeniyet” kavramlarına, temel meseleyi vuzuha
kavuşturabilmek için makalenin temel amacı doğrultusunda değinilmiştir. Bununla beraber burada
değerlendirme konusu olan mesele için tarih ve siyaset alanları dışında birçok alandan çokça
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
716
Ahmet KESGİN
kavram iktibas edilebilir. Fakat bir makalenin çalışma kapsamı açısından yalnızca bir misal ile
iktifa edilmesi uygun görülmüştür. Öyle ki, değerlendirme sonucunda “imparatorluk” kavramı ile
tarihteki en görkemli ve etkili siyasî tecrübelerden biri olarak ortaya çıkan Osmanlı Devleti’nin bir
“imparatorluk” olarak tanımlanmasının nasıl mümkün olabileceği meselesi, zikredilen amacın
müşahhas sorusu olarak belirginleşmiştir. Söz konusu meselenin ortaya konulması için tasvir edici
ve tahkiki yöntemler birlikte kullanılmıştır.
Bu doğrultuda bu çalışmada ilk olarak kavramların insan düşüncesine nispeti, nasıl anlam
kazandıkları, önemi ve dil ile kazanılan bağlam belirlendikten sonra “imparatorluk” kavramının
nasıl inşa olduğu ve düşüncemize etkileri değerlendirilmiştir.
1.
Mihver1 Kavramlar ve Düşünce
Kavramlar, insana varlığını yeryüzünde derinleştirme ve süreklileştirme imkânı sunan
önemli araçlardır. Düşüncenin yapı taşları olarak kavramlar aklın çalışma araçlarıdır. İnsan,
kavramlar ile kavramayı bir süreç içinde yaşayarak öğrenir. Bununla beraber ‘süreç’ denilen
hayatın akışını kuran temel unsulardan biri yine kavramlardır. Diğer bir ifadeyle insan, hayatın
hemen her alanıyla ilgili ‘oluşturduğu’ kavram ve tanımlar ile yaşar. Bu, kavramların belirli
‘aidiyetlerin/zeminlerin’ içinde oluştuğu manasına gelir. Burada değerlendirme konusu olan
‘imparatorluk’ başta olmak üzere siyasî alanda kullanılan bazı kavramlar kendi kimliklerini bu
aidiyetler üzerinden kazanırlar. Başka bir deyişle kimlik oluşturan kavramların aidiyetleri daha
belirgindir. Bu tür kavramlardan başka zeminlere göç edenlerin, doğdukları zeminden ayrıştırılarak
yeniden inşa edilmesinin pek kolay olduğu söylenemez. Zeminler (burada aidiyetler manasında
kullanıyorum) kavramların adeta mayalandığı yataktır. Peki bu mayalanma nasıl oluşur?
Kavramlar kendi anlam yatağını bulana kadar uzun bir zaman aralığına ihtiyaç duyarlar.
Onlar canlı varlıklar gibi doğarlar, yaşarlar ve hatta ölürler. Doğmak ve ‘orada’ yaşamak, bir
zemini (aidiyeti) işaret eder. Durum böyledir ve fakat çoğu kez belirli bir zemine çakılarak
yaşamazlar. Tıpkı yaşam gibidirler. Öyle ki insan yaşamı, öncelikle belirli gelenekler içinde gelişir
ve elbette hareket eder. Bu hareketlilik çok geniş alanlarda tecrübeler edinir. Kavramlar bu
hareketlilik içinde anlamlarına kavuşur ve aidiyetlerini bu şekilde kazanırlar. Ancak yalnızca oraya
sabitlenerek varlıklarını sürdüremezler ve farklı tecrübeler ile beslenirler. Aralarında farklı
süreçlere tâbi olanlar ve başka anlam dünyalarına çeşitli vesileler ile göç edenler vardır. Dolayısıyla
bir kavramın başına anlam kaymasından sağlamlaşmasına kadar çeşitli durumlar gelebilir. Bu
kavramlardan bazıları, içinde doğduğu içtimai ve siyasî süreçleri tahkim ederken belirli bir zaman
sonra yine içinde mayalandığı sürece temel oluşturacak bir zemin de oluştururlar. Bunlar genellikle
tarihî, içtimai, iktisadî, siyasî süreç ve alanlar gibi hayatın birçok sahasında öne çıkan, tanımlayıcı
ve ifade ettikleri durumu kuşatan kurucu kavramlardır. Bunlara mihver kavramlar diyebiliriz. Bu
kavramların da geçmişleri ve içinde doğdukları ortamları (bağlamları) bulunur.
Söz konusu kavramlar, iletişim kurma ve bilgi inşa etmenin en önemli araçlarıdır. Bunun
yanında tahkim ettiği mana aleminde insana kendisinin “ayrıcalıklı” olduğu algısını hissettirecek
detaylara sahiptirler. Kavramlar üzerinde inşa olan bazı kavramalar, mezkur “ayrıcalıklı olma”
algısını sürekli kılar. Mesela “imparatorluk/empire ve medeniyet/civilization” kavramları bu tür bir
algı oluşturma gücüne sahiptir. Zira ilki barbarlar ve barbarlıklara karşı kendi sınırları içerisinde
bulunanlara bir meşruiyet sağlarken diğeri kendisini vahşilere, gayri medenilere karşı zeminleyerek
kendisine sahip olanları bu algıya davet eder. Özellikle ikincisinin modern Avrupa macerası bu
anlamıyla dikkate değerdir (detay için bkz. Meriç, 2014: 81-86. Gencer, 2009: 9-36). Her iki olgu,
Bu kavram ile, ortak tarih veya din çevresi ile oluşan, hatta zaman zaman aynı siyaset halkasına aidiyet üzerinde gelişen
toplumların geleneksel kalıplar içerisinde kalarak öğrendiği veya inşa ettiği kurucu, başat kavramları kastediyorum.
Başka bir ifadeyle bu tür kavramlar, tarih içerisinde oluşan toplumların kendi devinimleriyle rengini almış olan ve o
toplumların bir bakıma hafızasını (tecrübesini) barındıran kurucu kavramlardır.
1
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
717
kendi üyelerine “ayrıcalıklı olduğu” hissini sağlar. Bu algı öncelikle kavramın doğduğu ve
mayalandığı gelenek açısından böyledir. Özellikle medeniyet kavramının doğduğu zemin ile
içselleştirilerek göç ettiği yerlerdeki izlerine bakıldığında bu durumu gözlemlemek mümkündür.2
Bunun yanında kavramlar, bir dil içinde anlam bulurlar. Dil, insan varlığının temel var oluş
alanıdır. Dolayısıyla bu tür siyasî çağrışımlara sahip kavramlar öncelikle dil halkasında karşılığını
bulmak zorundadır. Başka bir ifadeyle her kavramın bir hafızası vardır, ve dil bu hafızayı açığa
çıkaran bağlamdır. Çeşitli bakımlardan daha güçlü olan milletlerin dilleri özellikle onların
bulunduğu zemine yönelenler üzerinde etkili olur. Bu durumu içinde bulunduğumuz modern süreç
üzerinden değerlendirecek olursak, söz konusu sürecin faillerine nispet ile kendilerini daha geride
algılayanlar, çeşitli “modernleştirici” projeler doğrultusunda kendileri için istikamet çizer ve bunu
takip ederler. Böylece orada gelinen noktayı ifade eden süreçlere dair kavramların bazen ses
değişiklikleri ile bazen de doğrudan çevrilerek kullanıldıklarını görmek mümkündür. Özellikle söz
konusu sürecin üzerinde inşa olduğu ve o sürecin zeminini teşkil eden bazı “mihver kavramlar” bu
konuda daha güçlü etkiye sahip olagelmişlerdir. Bu noktada “kavramların hafızasının olduğu”nu
hatırlamak gerekiyor. Bu vurgu, öne çıkan hiçbir kavramın söz konusu hafızayı dışarıda bırakarak
başka bir zemine göç edemeyeceğini varsayar. İster doğrudan çevirerek ister ise çeşitli ses
değişiklikleri sonucunda olduğu gibi gelsin, bu hafıza yok olamaz. Bu durum özellikle mihver
kavramlarda daha belirgin bir şekilde gözlemlenebilir.
Mihver kavramlar için “varlık kazanma yatağı” (mayalandığı zemin, tecrübî bağlam)
şarttır. Bu tür kavramlar bu yatağın rengini/izini her daim taşımaya eğilimlidir. Bazen doğrudan
anlam kaymasıyla bazen yalnızca çeviri ile başka yataklara göç etseler de yeni yerlerinde temelde
içinde mayalandıkları zihniyetin alışkanlıklarından kurtulmaları zordur. Kurtulmuş gibi
göründükleri zaman dahi her biri maya tuttuğu zihniyet dünyası için kendi temel anlamını çoğu
zaman koruyacaktır. Bütün bu varsayımları “imparatorluk” kavramı ile görünür kılmaya çalıştık.
Öyle ki her kavramın olduğu gibi imparatorluk kavramının da yaşam öyküsü ve döngüsü vardır.
Onun doğuş şartları, kullanım zeminleri, ilişki biçim ve içerikleri elbette insanın hayattaki vaziyet
alışı ile inşa olurken zaman zaman içerik genişlemesi, daralması veya farklılaşması ile
karşılaşmıştır. Vurgulandığı gibi maya tuttuğu zihniyetteki temel edinimler, onun kişilik ve kimliği
ile birliktedir. Kişilik, öncelikle bir hafızanın üzerine oturmak zorundadır. Bu tür kurucu
kavramların hafızası (üzerine oturduğu tecrübesi), kavrama ana rengini veren önemli bir
dayanaktır. Bu zaviyeden bakıldığında burada mezkur kavramın, kişiliği (ve kimliği) ile ilgili
değerlendirmelerde bulunmak önemlidir, zira insanı ve toplumu çevreleyen olgular bu tür mihver
kavramlar ile kendilerini ortaya koyarlar. Sözü edilen olgulardan biri olan siyaset, kendi iddialarını
kuvvetlendirirken efsanelerden tarihe, felsefeye, bireyden topluma, bilimden ahlâka ve dine kadar
birçok (meşru) zemine yaslanmak zorundadır. Birçok alana zemin sağlayan mihver kavramlar,
siyasî alanın bu doğrultuda oluşan ihtiyacını gideren temel yapı taşlarıdır.
Günümüzde gerek tarihi okurken gerekse güncel siyasî tartışmaların içini doldururken hiç
yadırganmadan kullanılan bu tür kavramların yaslandıkları tecrübeler -kavramlar nereye, hangi
formu alarak göç ederlerse etsinler- onların anlaşılabilmesi için esasında hayatîdir. Bu çaba,
kavramların öncelikle hangi süreç içinde doğduğu, neyi ifade etmeye çabaladığı, doğduğu
zemindeki tecrübe, akıl, dil halkasında neye delalet ettiği ve dolayısıyla göç ettiği zemindeki
tecrübenin, aklın ve dilin bağlamıyla bunun uyumlu olup olmadığı gibi hususları değerlendirmek
demektir. Burada değerlendirme konusu yapılan kavram siyasî tarihe dair bir olguyu
2
Kavramın ortaya çıkışı ve sonraki serencamı konusunda bkz. F. Braudel, Uygarlıkların Grameri, çev. M. Ali Kılıçbay,
Ankara 2001, s. 31-37. Bir başka değerlendirme için bkz. İsmet Özel, Üç Zor Mesele, İstanbul 2014, s . 244-260.
Kaplan’ın değerlendirmelerinin de bulunduğu şu esere de bakılabilir. Albert Schweitzer, Medeniyet Felsefesi I, çev.
Yusuf Kaplan, İstanbul 2011.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
718
Ahmet KESGİN
tanımlamaktadır. Dolayısıyla ilgili müktesebattaki kullanımı oldukça yaygındır. Bu nedenle
çalışmada kavramın doğuş şartlarına ve tarihî seyrine yeterince değinildikten sonra inşa edildiği
bağlamı ifade etme yeterliliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece zamanla kazandığı mana ile
tarihteki en görkemli devletlerden biri olarak görülen Osmanlı tecrübesinin, bu kavram ile anılması
veya tanımlanmasının imkânı sorgulanmıştır.
2.
“İmparatorluk” Kavramı: Manası ve Temsil Ettiği Şey
Bütün kavramlar tarih içinde oluşur ve olgunlaşırlar. İmparatorluk kavramı da bu genel
kurala tâbidir.3 Dolayısıyla belirli bir zaman ve zemine (toplumsal ve tarihsel bağlama) aittir. Bu
zemin belirli bir alan içinde oluşmuş ve olgunlaşmıştır. Bu alan, siyaset (ve aynı zamanda tarih)
alanıdır. Siyasî içeriklere sahip bu tür kavramlar, öncelikle ait oldukları sürecin ve bunun
sonucunda oluşan tecrübenin manasını ihtiva eder. Mana, her şeyden evvel bazı temel sütunların
üzerine oturmalıdır. Bu sütunlar, kavrama mahiyet kazandırırken esasında farklı tecrübelerin
mündemiç olduğu bir duruma işaret ederler.
İmparatorluk kavramına hüviyetini kazandıran tarihsel bağlamdaki kurucu sütunlar artık
genel kabul gören bir tasavvur olarak 18. yy.’dan bu yana Avrupalı’nın anlam dünyasında yerini
almıştır: Kadim Yunan, Roma ve Hıristiyanlık. Bunların her biri farklı tecrübelere delalet eder.
Ancak modern dönem batı aklı “tasavvur” oluştururken bu temel unsurlar üzerinden düşünmeye
eğilimlidir. Zikredilen tecrübeler farklıdır, zira toplumların veya siyasî birliklerin oluşabilmesi için
geleneklerini de besleyen bir geçmişleri bulunmalıdır (başka bir değerlendirme için bkz. Çapcıoğlu,
2012: 46-48). Batı Avrupalı’nın kendini yasladığı bu sütunlar, esasında modern döneme ait bir
kurgudur (Goody, 2012: 15-79. Bernal, 1987: 280-336. Hobsbawn, 2003: 1-14). Ancak bu kurgu
birtakım gerçekliklere yaslanmaktadır. Bu gerçekliklerin belirli bir amaçlılık doğrultusunda
yorumlanıp doğrusal bir ilerleme fikri çerçevesinde anlamlandırılması hiç şüphesiz önemli bir
değerlendirme konusudur. Lakin burada konu açısından önemli olan, ‘imparatorluk’ kavramının
hangi zihniyet dünyası içinde inşa olduğudur. Zira zihniyet dünyası içtimai veya siyasî olarak
birbirinden ayrı yaşayan toplumları birbirine yakınlaştıran kuşatıcı bir niteliğe sahiptir. Bu,
kavrama eşkalini kazandıran zemindir ve bu durumda bir tecrübenin varlığına işaret eder. Özellikle
batı tabanlı ulus-devlet olgusu, tarih sahnesine baskın bir siyasî unsur olarak çıktığında dahi söz
konusu kavramın anlamı ve kabulü açısından bir kırılma yaşandığı söylenemez (Said, 1998: 45).
Aksine her bir güçlü siyasî unsur, zaman zaman bu kavramın çağrıştırdığı dokunun mirasçısı
olduğunu vurgulamaktan kaçınmamıştır. Burada öne çıkan en önemli kurgusal unsur ise ortak
geçmiş vurgusudur. Bu vurgu, belki kavramın yaslandığı geçmişten bugüne öne sürülen geleneğin
neye tekabül ettiği konusu tartışmalı olsa da üzerinde oluştuğu zeminden dolayı bir zihniyetin izini
göstermesi bakımından önemlidir. Bu anlamda siyasî birliğin bir bütünlük (birlik) oluşturmak
maksadıyla ortak geçmiş vurgusu, ortaklık sınırları dışında kalanlara nispet ile konumlanır. Ancak
bu bütünlük (birlik) görüntüsüne rağmen tarih bize göstermiştir ki, insanlar içtimai açıdan çeşitli
topluluklar halinde birbirlerine karşı daha kapalı yaşarken siyasî görünümleri açısından tek bir
siyasî birlik çatısı altında bütünlüklü (ve birbirlerine karşı daha açık) bir görünüm arz etmişlerdir.
Farklı gelenek ve tecrübelere yaslanan toplumları tek bir siyasî birliğin çatısı altında
toplayabilme tecrübesini edinmiş olanlar, ifade güçleri (meşruiyete delalet eder) ve kavramsal
çerçevelerini sahip oldukları zemin ve zamana bağlı kalarak belirlemişlerdir. Bu çaba dahi tek
başına birbirlerinden farklı –ister tekil ister topluluk halinde olsun- tecrübelerin varlığına işaret
Bizim burada kısmen değineceğimiz imparatorluk kavramının ait olduğu tarihsel süreç içerisinde nasıl oluştuğu ve
geliştiği konusunda daha fazla detay bilgi için şu çalışmaya bkz. (Ünlü, 2010: 237-262). Biz burada kavramın soy
ağacına kısmen değineceğiz, ancak makalenin temel amacı kavramın soy ağacını ortaya çıkarmak değildir. Amaç, mihver
olarak ayrıştırdığımız bu tür kavramların etkinliğini ve etkisini göstererek kendi temel aidiyetine dair taşıdığı dokuyu,
gittiği her yere temel olgu olarak taşıyıp taşımadığını göstermeye çaba sarf etmektir.
3
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
719
eder. Zira meşruiyet kaygısı ve inşası, farklı unsurların ortak kaygıları üzerine kurulan ve oradan
itibaren kurgulanan ve oluşturulan bir çabadır. Ancak bu farklılıklara rağmen esasında kurucu olan
genellikle ya tek bir unsur olmuştur ya da zaman içerisinde tekleşmiştir. İmparatorluk kavramı bir
siyasî birliği ifade etmesi bakımından meşruiyet kaygısını giderici iddialar (manalar) çeşnisini
ortaya koyarken aynı zamanda inşa olduğu zeminin zihniyet dünyasını temsil eder. Bundan dolayı
bir siyasî birliği ifade etmesi bakımından imparatorluk kavramı, bir kavram olarak ortaya çıktığı
tecrübeden bağımsız olarak değerlendirilemez, denebilir.
Batı Avrupa’nın her bakımdan dünyanın her bölgesinde hükümranlık kurmasıyla birlikte
(Arrighi, 2000: 92. Armaoğlu, 1991: 79-96) yeryüzünde farklı tecrübelere sahip olanlar, kendi
geçmiş ve bugünlerine dair tecrübelerini Avrupa-merkezli kavramlar ve okumalar ile anlamaya
eğilim göstermişlerdir (detay değerlendirme için bkz. Said, 1998: 43-44). Oysa Batı Avrupa başta
olmak üzere Avrupa kendi zemin ve zamanına bağlı olarak ortaya çıkmış bir tecrübedir. Öyleyse
bu tecrübe, kavramın mahiyetini belirleyen temel unsur ise kavram da içinde olgunlaştığı şeyin
kurucu sütunlarından bağımsız kalamaz. Özellikle modern dönem içinde kalarak yapılan
değerlendirmelerdeki ‘imparatorluk’ kavramının, başta bu tecrübeler (sütunlar) üzerine oturan bir
geleneğin içinde oluşan ve olgunlaşan bir kavram olduğu aşikârdır. Başka bir deyişle kavram,
zaman içerisinde farklı zeminlerde kendine yeni mana ve tecrübeler bulmuş olsa da sahip olduğu
mananın genel çerçevesi bâki kalmak üzere, içinde aktığı siyasî eylem geleneğinin yatağında bir
sürekliliği de temsil eder. Diğer taraftan yukarıda ifade ettiğimiz gibi siyasî gelenek açısından
bütün imparatorluklar farklı unsurları bir arada tutan siyasî birlik olmaları yanında siyasi eylemleri
açısından yaslandıkları meşruiyet sebebiyle her biri birbirinden farklılık göstermek zorundadırlar.
Bilhassa modern Avrupa merkezli siyaset felsefelerindeki insan doğası ve iktidar ilişkisi
bağlamında yapılan kötümser değerlendirmelerin genelleştirilmesi üzerine oturan bir siyaset
anlayışını, bu tartışmanın dışında tutar isek4 Avrupa merkezli geçmiş değerlendirmelerde yukarıda
zikredilen üç sütunlu vurgu, burada en genel manasıyla meşruiyet kaynağı olarak öne çıkıyor. Tam
da bu nokta, kavramın manadan fiiliyata farklılığını açığa çıkaran duruma tesadüf eder. Şimdi
mezkur sütunları göz önünde bulundurarak öncelikle kavramın ve dolayısıyla içinde aktığı siyasî
geleneğin üzerinde duralım.
İlk bakışta birçok çeşitliliği içinde barındıran (Howe, 2002: 15, 30) ve aynı zamanda belirli
bir tarihî tecrübeye yaslanan imparatorluk kavramının, özellikle ve öncelikle batı siyasî aklı ve
tecrübesinin kendisini temellendirdiği bir geleneğe yaslandığını belirleyelim. Zira o gelenek
kendini yasladığı geçmişteki bir tecrübeyi yine kendi içinde kalarak okumaya eğilimlidir. Özellikle
modern dönem ‘endüstriyel siyaset’ tecrübesinin içinde oluşan birçok çatışma alanının -geçmişteki
içtimai ve siyasî tecrübeler ile birlikte- yeni durumun içinden ve ayrıca bu durumun sağladığı
dönüşümlere bağlı kalarak yeniden okunduğunu görmek mümkündür. Örneğin söz konusu
dönemde yalnızca iktisadî alışkanlıklar dönüşmüyordu, aynı zamanda içtimai hayattan siyasî
hayata, oradan eğitime kadar oldukça temelden bir değişim yaşanıyordu. Otomasyonla birlikte
üretimin kitleselleşmesi sonucu tasarruf daha derinleşiyor ve yaygınlaşıyordu. Bununla birlikte
elbette kitle tüketimi için belirli bir miyar oluşturulması gerekiyordu. Bütün bunlar içeride,
Dışarıda tutulmalı, zira burada değerlendirdiğimiz kavramın bastığı zemine dikkat çekmeye çalışmaktayız. İnsan
fıtratına (doğasına) dair vurguların (mesela “insan insanın kurdudur” gibi) hiç şüphesiz bir değeri olmalıdır, ancak bütün
siyaset alanında cereyan eden olay-olguları yalnızca bu değerlendirmeler üzerinden anlamlandırmaya çalışırsak insan
doğasına dair anlayışımız her şeyin temelini teşkil edecektir. Oysa doğa durumunda olan kuvvelerden hangisinin fiiliyata
geçeceğine fırsat veren “ortam” vardır. Bu yüzden biz burada “meşruiyet” kavramını önemsedik, zira farklı meşruiyet
vurgularına sahip siyasî birlikleri aynı kavram altında ifade etmek, kavramın doğduğu zemini kullanan failler açısından
belki bir kafa konforu sağlar, ancak kavramın işaret ettiği farklı tecrübeleri anlatmaya yetmeyebilir. Bu tür aynı mihver
kavramı kullanarak aynı şeyi konuştuğunu, düşündüğünü varsayan farklı tarihî, siyasî aidiyet ve mensubiyet sahibi olan
fâiller, esasında kavramın en genel hatlarıyla çağrıştırdığı anlamların dışında derinlikli bir münakaşa yapamazlar. O halde
meşruiyet kaynağı farklılığı farklı tecrübelere ve dolayısıyla farklı kavramlara ve tanımlara vurgu yapar.
4
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
720
Ahmet KESGİN
yüzyıllardır devam eden aheste adımlara yüksek bir hız kazandırmıştı. Dışarıda ise -teknik
gelişmişlik düzeyi ile- kaynak alanlarına dönük zaman zaman büyük bir saldırganlığa dönüşen
talebi beraberinde getirmişti. Bunlar, Avrupa içinde var olan bir takım alışkanlıkların yüksek bir
hızla kırılmasına yol açtı. Bununla beraber birçok meselenin ortaya çıkmasına bağlı olarak yeni
fikirler, ideolojiler vb. oluşuyor ve akademilerde bu doğrultularda kürsüler kuruluyordu. Özellikle
kiliseye rağmen doğa bilimlerinde oluşan zemin/ler/in (paradigma/ların) diğer bütün alanlar
üzerinde güçlü bir tesiri vardı. Bu durum matematiksel bir kesinlik ile iş gören makro-fiziğin
dilinin diğer alanlarda yaygınlık kazanmasına yol açmıştı. Elbette söz konusu süreç son 200-250
yıllık bir zaman içinde görünür olmuştu, ancak bir sonuç olarak ortaya çıkan bu dönemin kökleri
daha gerilere gitmektedir. Sonuçta böyle bir sürecin içinde ortaya çıkan siyasî olay ve olgular kendi
kavramsal müktesebatını oluşturmuştu. Örneğin emperyal kavramı, imparatorluk ile aynı kökten
türemesine rağmen benzeşen eylemler üzerinden kökleri çok daha eskilere dayandırılsa da
tamamen söz konusu dönemi haiz bir tanımlama olarak ortaya çıkmıştı (Hirsch, 27/28: 7-25).
Modern dönemin son yarısında oluşan bu dönüşümün içtimai, iktisadî ve elbette siyasî
görünüşlerine dair –özellikle dönüşümü sağlayana karşı- bir meydan okuma olarak ortaya çıkan
Sosyalist/Marksist geleneğin daha fazla öne çıkardığı bir kavram olan “imperial/ism”, Türkçe’de
“sömürge/cilik” anlamına da geliyordu.5 Elbette aynı dönemde geçmişten o günlere değin dünya
üzerinde imparatorluk olarak tanımlanan çeşitli siyasî birlikler olmuştu. Hatta resmî olarak o sıfatı
kullanmasalar da varlıklarını sürdürüyorlardı. Ancak buradaki sömürge vurgusuna dair mesele,
ulus-devlet olgusuna yaslanan yeni tür imparatorluklar içinde daha belirgindi. Zira modern
anlamıyla Fransız, İngiliz imparatorlukları, değişen tonlarda olmakla birlikte ulus vurgusuna
yaslanan özelliklere sahiplerdi. Zikredildiği gibi aynı dönemlerde Avrupa’nın doğusunda hâkimiyet
kurmuş ve Asya ile Afrika yanında coğrafî konumu itibariyle aynı zamanda bir Avrupa devleti olan
Osmanlı, farklı bir geleneğe ve tecrübeye sahipti. Buna rağmen ‘imparatorluk’ kavramını özellikle
modern dönem manasıyla büyük bir coğrafyada hüküm süren Osmanlı’ya uygulamak mümkün
müydü? Mesela 17. Yüzyıl Osmanlı ulema ve ümerası arasında kendi devlet tecrübelerini
tanımlamak için bu kavramı kullanan var mıydı? Bu soruların cevabı, aslında imparatorluk
kavramının kendisinde saklıdır. Kavram irdelendikçe cevap kendiliğinden belirginleşecektir. Buna
rağmen Osmanlı tecrübesinin (veya siyasî birliğinin) söz konusu kavram ile ifade edilmesi son
yüzyılda yaygınlaşmıştır. Osmanlı tarihi hakkında günümüzde yayımlanan tarih kitapları veya ders
kitaplarında “Osmanlı İmparatorluğu” terkibi şeklinde sıkça görülen bu kavramın, geçmişte
sömürülmüş veya sömürgeci olmuş ülke toplumlarının zihinlerinde, Osmanlı Devleti ve tecrübesi
hakkında nasıl bir manaya yol açtığı sorusu, bu bağlamda önemlidir.6 Zira Osmanlı Devleti farklı
bir meşruiyet kaynağına (sütunlara) yaslanmasına -ki bu da farklı bir tecrübeye sahip olduğuna
delalet eder- rağmen kavramın aldığı yeni tanım ile anlaşılması muhtemeldir. Mesela Osmanlı
siyasî coğrafyasında veya dışında kurulan siyasî birliklerin bir tarih veya siyasî tarih okuyucusu ya
da araştırmacısının zihninde bu bağlamda düşünüldüğünde nasıl bir tanım yerleşiktir? 1956’da
Türkçe’de kullanılan “sömürgecilik” kavramı İngilizce’deki “colonial” kavramına karşılık gelir. Kolonyal olarak da
kullanılır. Öncelikle bunu tespit edelim. Ancak “görkemli”, “imparatorluğa ait” olarak çevrilebilecek “imperial”
kavramının sonuna “-ist” (imperialist, imperialism gibi) takısı eklendiğinde “sömürgeci/lik, yayılmacı/lık” olarak
anlaşıldığı bilinmektedir. Hiç şüphesiz Marksist veya Sosyalist müktesebat ve ideolojilerin bu anlamın derinleşmesine
katkısı büyük olmuştur. Dolayısıyla modern dönem ile birlikte kavramın “sömürgeci/lik” mahiyetini de kazanmış
olduğunu belirlemek mümkündür. Diğer taraftan sömürgecilik ile emperyalizm arasındaki ilişki için bkz. Ferro, 2002: 1954). Armaoğlu emperyalizmi şu şekilde tanımlar: “Emperyalizm: Bir devletin diğer bir devlet üzerinde, ister maddî, ister
manevî bir kontrol, nüfuz kurması veya bir üstünlük sağlaması demektir.” (Armaoğlu, 1991: 79.
6 “İmparatorluk” kavramının sahip olduğu mahiyet ile ilgili, tarihçi ile siyaset bilimci ve uluslararası ilişkiler
uzmanlarının yüklediği anlamlar zaman zaman farklılık gösterebilir. Türkiye veya çevre coğrafyalardan tarihçilerin
büyük çoğunluğu, kavramı özellikle Osmanlı’ya uygularken daha çok geniş toprak alanlarındaki hükümranlığı ve siyasî
birliği ifade etmesi maksadıyla kullandıkları görülebilir. Ancak bu dahi kavramın uluslararası ilişkiler alanındaki
kullanımı açısında yukarıda zikredilen “sömürge/ci/lik” manasını ortadan kaldırmaz.
5
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
721
Fransız sömürgesinden bağımsızlığını kazanan Suriye’de tarih ders kitaplarında, günümüze kadar
Osmanlı’nın kendilerini de istila etmiş bir sömürgeci olduğu vurgusuna “Osmanlı İmparatorluğu”
terkibinin katkısı, o yönde oluşan algıyı kolaylaştırmış olabilir mi? Sorular çoğaltılabilir ancak
kavramların ortaya çıkışına dair yukarıda sıkça vurgulanılan “belirli bir tarihî zemin ve zaman”a
aidiyetleri bağlamına sadık kalarak bu sorulara cevap olacak şekilde “imparatorluk” kavramına dair
çerçeveyi derinleştirerek devam edelim.
Dünya üzerinde gelmiş geçmiş büyük ölçekli bazı siyasî birlikleri alışkın olunduğu üzere
imparatorluk olarak gören Münkler, yeryüzünde farklı merkez ve meşruiyetlere sahip siyasî
birlikleri, sahip olduğu Batı Avrupalı zihniyet üzerinden okumaktadır (Münkler, 2012: 24-32). Her
ne kadar kavramın tanımı üzerinde dururken kavramı, -yukarıda ifade ettiğimiz modern dönemdeki
siyasî tecrübelere dair birer vurgu olarak öne çıkan- emperyal (sömürgeci) deneyimden farklı bir
zemine taşımaya çalışsa da oldukça genel unsurlar üzerinden bir tanım denemesine kalkışıyor.
Ancak örneklerini dünyanın farklı bölgelerinden seçtiğinden dolayı söz konusu genellemeler ile bir
tanım yapması kaçınılmaz görünüyor. Daha çok “ne olmadığı”ndan yola çıkarak yaptığı bu tanım,
modern döneme özgü olan ulus-devletin sahip olduğu sınırların kesinliği ve keskinliğine
benzemezliği içeriyor. Başka bir ifadeyle o, imparatorluğun hakim olduğu büyük coğrafî alanın
sınır geçişkenlikleri ile içtimai, dinî, millî vs. gibi farklılıklara yaslanarak oluşan devletlerin sahip
olduğu sınır kesinliklerine benzemezliğini imparatorluğun tanımlayıcı özelliği olarak sunuyor
(Münkler, 2012: 13-17). Bu genellemeye rağmen kavram her şeyden önce Avrupalıdır, hatta
Avrupalılaştırılmıştır.7 Dolayısıyla kavramın belirli bir aidiyeti vardır ve öyleyse kavram mutlak bir
nesnel manaya sahip değildir.
İmparatorluk kavramı, Helenistik köklerine rağmen öncelikle Romalı bir kavram olarak
doğmuştu. Ancak terim Makedonyalı İskender aracılığıyla daha eski uygarlıklar olan Asurlular,
Mısırlılar ve Ahameniş Farisîler veya daha sonra kurulanların sahip olduğu tanrısallık, sonsuzluk,
evrensellik gibi fikrî temeller ile Romalı zihne ve tecrübeye taşınmıştı. Zira Roma bir imparatorluk
olarak söz konusu mirasın yaygınlık gösterdiği alanlarda kurulmuştu. Kendinden önce kurulan
bölge krallıklarının ve elbette Helenistik birikimin mirasçısı olarak Stoa felsefesini geliştirmişlerdi.
Bütün bu iddiaların altında yatan mirası söz konusu felsefe yerli yerine oturtmuştu (Barker, 1924:
45-89). Kelime en geniş anlamıyla imperium populi Romani olarak temayüz etmişti ve Romalıların
diğer toplumlar üzerindeki egemenliğini ifade ediyordu (Lintott, 1981: 53). Ardından kavram,
Avrupa’nın modern dönemdeki siyasî tecrübeleri ile yeniden inşa ediliyordu. Bu sürece
kapitalizmin katkısı oldukça fazladır. İlkinde doğrudan siyasî iktidar açısından anlamı kurgulanan
kavram, daha sonraki sürecin içinde ise endüstriyel ve iktisadî açılardan yaşanan dönüşüm ile
birlikte oluşan yeni sürecin tahrikleri ile donatılmıştı. Romalı bir kavram olarak temayüz eden
imparatorluk kavramının öncelikle Romalı kullanımını göstermeye çalışalım.
Bu kavramdan kastımız modern dönemin endüstriyel siyasî tecrübelerinden mülhem sürecin bir parçası olarak her şeyin
Avrupa merkezli görülmesi ve yorumlanmasıdır. Bu, bir taraftan Avrupa’ya ait bir tecrübenin dünyalılaştırılmasını
içerirken diğer taraftan tarihteki ve dünyadaki farklı tecrübelerin birçoğunu Avrupa’nın geldiği seviyenin kaynağıymış
gibi gösterir. Dolayısıyla bunu tersinden okursak, onların Avrupalılaştırıldığını da gösterir. Avrupalılaştırmayı kavram
üzerinden somutlaştıracak olursak, Romalı bir kavram olan imperium, (kuzeyli) ataları Romalılar’ın barbarları olan Batı
Avrupalı toplumların, siyasî görünüşlerine bu kavram üzerinden anlam atfetmeleri, kavramı 20. yy.’a kadar kendi
tecrübeleri ile donattıklarını ve bu haliyle birbirine mevzileşen anlamlar oluşturduklarını yukarıda ifade ettik. Her ne
kadar Roma, Avrupa’nın kurucu temel unsuru olarak zikredilse de Roma yine de eski dünyaya ait bir tecrübeyi ifade
eder, ve bir Akdeniz tecrübesi olarak tarihte ortaya çıkan birçok farklı siyasî yapılara çeşitli miraslar bırakmıştır. Ama
Avrupa Roma’yı kimseye bırakmayacak kadar kıskançtır (Hingley, 2005: 8). Doğrusu Avrupalı kadar Roma’ya sahip
çıkan olmadığı gibi (Edwards, 1999: 18) özellikle Hıristiyanlık ile birlikte Roma’nın Avrupa toprakları dışında hüküm
ferma olduğu coğrafyalar ile hem toprak hem de zihinsel açıdan bir kopuşu yaşadığını biliyoruz. Bu anlamda batının
kendini inşa ettiği zemin açısından Hıristiyanlık üzerinden bir sürekliliğin oluştuğunu ifade edebiliriz.
7
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
722
Ahmet KESGİN
Roma’nın cumhuriyet döneminde (M.Ö. 510-M.Ö. 27) siyasî, askerî ve bazı durumlarda
dinî iktidarı elinde bulunduran yetkililere magistralar denirdi (Barker, 1924: 55, 56, 62, 64 vd.).
İmperium, halk adına onların kullandığı yönetme yetkisine denirdi. Roma, bütün Akdeniz
çevresinde hükümran olduğunda (M.Ö. 30) artık bu yetki prenslerin lehinde bir genişlemeye yol
açıyordu (Richardson, 1991: 9). Böylece cumhuriyet sona eriyordu. Kavram bu yeni süreç ile
birlikte sahip olunan topraklara hükmetme bağlamıyla idarî bir bütünlüğe evriliyordu (Koebner,
1961: 5, 11, 16). Zamanla imparatorluk, dünyadaki tek hakim siyasî olguyu ifade etmeye
başlamıştı. “Aslında Roma temelde kendi iradesine diğer bütün toplumlar tarafından itaat
edilmesini arzulamıştı ki bu, imparatorluk kavramının arkasında yatan temel çerçeveydi” (Lintott,
1981: 54). Bu bakış açısına sahip olan Roma yeryüzündeki tek hükümran olmayı istiyordu. Bunun
için Romalı muktedirler, toprakları dışında kalanları aynı zamanda kendi güvenliklerine tehdit
unsuru olarak gördüklerinden dolayı onları ortadan kaldırmak istiyorlardı. Yayılmacılıkları
esasında öncelikle güvenlik ihtiyaçlarından dolayıydı (Jones, 1924: 101. Jouannet, 2008: 19-20).
Yeryüzünde birçok siyasî birlik olmasına rağmen imparatorluk tek olmalıydı. Her şeyin
sahibi olarak bu dünya imparatorluğu bütün siyasî birliklere ve toplumlara diz çöktürmeliydi.
Kendi hürriyetleri için mücadele edenlere asla müsamaha gösterilmemeli, aksine Roma, hürriyetin
sağlayıcısı olarak yegâne yetkin güç olarak kendisine ortak görmek istemiyordu. Bunları bir
imparatorluk olarak fikretmek mümkündü, ancak hakikatte her siyasî gücün doğal bir sınırı vardır.
Ve Roma kendi doğal hüküm ferma sınırlarına ulaştığında kendi sınırlarında oluşan düzene daha
fazla odaklanmaya başlamıştı (Brunt, 1990: 298). Sınırları dışında kalanlar artık Roma’nın
barbarları olarak, tek kalemde ciddiyetsiz, yetersiz, manasız ve keşmekeşin hakim olduğu karanlık
bir dünyanın üyeleri idiler. Barbarlık, belirli bir düzene kavuşmuş ve hayata dair her şeyin bir
miyarının oluştuğu “medenî” dünyanın karşısındaki keşmekeşi, saldırganlığı, değersizliği ve
ölçüsüzlüğü temsil ediyordu. Bu barbarlığın karşısında düzeni, “medeniyeti”, insanî varoluşun
bütün çeşitlerini Roma temsil ediyor ve Roma dünyanın onun etrafında döndüğü yerdi (Woolf,
2001: 319). Öyle ki Roma’nın inkişaf ettiği ve aynı zamanda başşehri olan Roma, dünyanın yegâne
misali idi (Edwards/Woolf, 2003: 4-5).
Bu dönemlerde tanımını bulan önemli bir kavram olarak barbarlık, “medenî olanın” yaptığı
bir tanımdı. Medenî olanın zihnindeki haliyle kötünün veya kötülüğün mümessili olarak
“barbarlar”, kendilerini bu şekilde tanımlamaktan hiç şüphesiz kaçınmışlardır. Bu bağlamda başka
bir araştırma konusu olabilecek “medeniyet” ile “imparatorluk” kavramlarının yakın mana ilişkisi
de önemlidir. Şöyle ki; “medeniyet” kavramı her ne kadar 18. yy.’da ortaya çıkmış olsa da kavram
yine aynı zemine yaslanıyordu (Meriç, 2014: 81-86). Bu kavram nispeten yeni bir kavramdır, ancak
“barbarlık” ile birlikte kullanılma konusunda oldukça yaygın bir alışkanlığa sahiptir (Foligno,
1924: 15, 18, 41-42). Medeni olanın, yani ahlâkî ve içtimai değerler başta olmak üzere sahip
oldukları her şey konusunda “mutlak” bir üstünlüğe sahip olanların sınırları dışındakiler barbardı.
Artık belirli oranda düzenli ve zengin bir yaşam miyarı yakalamış olanın kendi dışındakileri
tanımlamak için kullandığı bu kavram, modern dönemde daha çok karşımıza “ilkel/primitive,
vahşi/savage” gibi kavramların karşısına konumlanarak çıkmıştır. Bu kavramın imparatorluk
kavramına göre oldukça yeni olması onun geçmişe doğru işletilmesine mani olamamıştır. Kavram,
farklı içtimai, sınaî ve iktisadî değişim ve dönüşümleri ifade etmesi bakımından ortaya çıkmış olsa
da kendisine muhalif olarak konumlandırdığı ve dışladığı söz konusu tanımlamalar dikkate
alındığında eski bir alışkanlığı devam ettirdiğini aşikâr ediyor. Bu haliyle her iki kavram belirli bir
meşruiyet çerçevesi oluştururken buna ihtiyaç duymuştur. Bu da içlerinde mayalandıkları
zihniyetin devamlılığına işaret eder.
Başta meşruiyet meselesi olmak üzere her imparatorluk buna benzer durumları yasladığı
temel bir manaya sahip olmak ister. Varlıklarını öncelikle sahip oldukları güce dayandırmış olsalar
da iktidarlarını kabul edilebilir bir sürekliliğe dönüştürebilmeleri için bir mana haritasına ihtiyaç
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
723
duyarlar. Bunu geçmişte veya kendi zamanlarında var olmuş olan çoğunlukla siyasî, dinî
tecrübelerden faydalanmak suretiyle sağlamışlardır. Yukarıda zikredildiği gibi Makedonyalı
İskender’in bu sürece taşıdığı mirasın katkısı muhakkaktır. Öyle ki Roma imperium’u bir
tanrısallıktan evrensellik ve sonsuzluğa kadar birçok anlamı taşıyordu. Roma’nın bu mirası
esasında kendisini bu mirasın üzerine inşa eden Katolik ilahiyatının özellikle kiliseleşmesi
(kurumsallaşması) sonrasında papalık kurumunun aldığı vaziyet üzerinden yürümeye devam
etmiştir. Augustine’in (354-430) Tanrı Devleti’nin yeryüzündeki temsilcisi olan -Katolik
Kilisesi’nin- Papa’(sı)nın yüzyıllar boyu siyasetin üzerindeki mutlak otoritesi, elinde bulunan
tanrısal masumiyet karinesinden kaynaklanmıştır. Ruhanî mutlak otorite yüzyıllar boyu siyasî
otoriteler için meşruiyet kaynağı idi. Bu yönüyle Roma tecrübesi içerik değiştirmiş olsa da
suretindeki süreklilik aşikârdır. Zira bugünkü Avrupa, kendi kökenlerini zikrettiğimiz üç sütun
üzerine oturtuyor ise kavramın Roma’dan Hristiyan entelektüel dünyası ve iktidar tecrübelerine
geçişkenliğindeki sürekliliğin varlığı dikkate değerdir. Öyle ki başlangıçta Roma’nın barbarları
olan Avrupa’nın kuzeyinde yaşayan –ve Hristiyan Avrupa’nın ataları olan- kabileler, Roma
yıkıldıktan sonra bölgeyi her yerden sarmış ve her biri kurduğu krallıklar ile mezkur sürekliliğin
yanında Roma’nın mirası ile de meşruiyet arayışında olmuşlardı (Foligno, 1924: 9-42).
Farkedileceği gibi imparatorluk kavramı Roma’nın dağılması sonrası Hristiyanlığın
“evrensellik” iddiası ile birlikte yeni tecrübelere inhisar kılınarak yoluna devam ediyordu. Şöyle ki;
Augustine ile birlikte Hıristiyanlık ilahiyatı daha sistemli bir hal almıştı. Onun Tanrı Devleti ve
Yeryüzü Devleti ayrımı esasında bu sistemik vurgunun temelini teşkil ediyordu. Ona göre Roma
sona ermesi gereken dünyevî bir imparatorluktu, zaten sona erecekti. Aslolan Tanrı Devleti’nin
ezeliliği ve evrenselliğidir (Augustine, 2009). Bu yüzden imperium kavramı Roma’daki sahip
olduğu anlamıyla Hıristiyanlığın evrenselleşmesi şeklini aldı. Ancak uzun yüzyıllar boyunca bu
iddia Roma’dakine benzer bir tecrübeye hiçbir zaman sahip olamadı. Kilise hiyerarşisinin siyasî
güç sahibi olmada meşruiyet dayanağı olarak önemi hiç şüphesiz devam etti (Barfield, 2001, s. 3839). Kilise –elbette “öteki” algısı ile birlikte- ortak kimlik oluşturmadaki katkısına rağmen, siyasî
açıdan Avrupa coğrafyasını tek çatı altında toparlayan bir imparatorluk olamamıştır. İmparatorluk
vurgusu ile kurulan birçok siyasî birlik yalnızca isimden ibaretti (Schuman, 1941, s. 32). İddia
ettikleri imparatorluğun en azından siyasî hakimiyet ve toprak büyüklüğü bakımından Romanınki
ile ilgisi yoktu. Buna rağmen kavram Hıristiyanlık ile ilişkisi bakımından yeni bir durumu ifade
ediyordu. Mesela Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu ismindeki farklı dayanaklarda en öne
çekilecek temel vurgu kutsallıktır. Zira buradaki kutsallık artık Hıristiyanlığın da eklemlendiği
anlamını taşır ve temelde bu iddiaya yaslanmak, kendi meşruiyeti için en dikkate değer unsurdu.
Çünkü tarihsel zaman artık Hıristiyanlığın evrensellik iddiasının kitlelerde karşılık bulduğu bir
zamandı. O halde kurulacak her türlü siyasî birlik öncelikle içinde dinîn belirleyici olduğu siyasî
bir vurguya ihtiyaç duyuyordu. Gerçi bu dönemlerin imparatorluk iddiaları Roma tecrübesi ile
kıyaslandığı zaman ancak iddia olarak kalmıştır. Buna rağmen kavramın Hıristiyanlığın belirleyici
başat unsur olarak öne çıktığı çağlarda evrenselleşme iddialarını özellikle Hıristiyanlık üzerinden
götürmesi de kaçınılmazdı. O halde kavramın mayalanması bakımından da bu yeni tecrübe
önemlidir.
Yukarıda zikrettiğimiz süreç açısından bakıldığında kavramın oldukça uzun bir zaman
dilimi içinde birbirine yakın coğrafî alanlarda oluşmuş evrensellik iddialarına dayanak teşkil ederek
oluştuğunu vurgulayabiliriz. Buna göre Roma ve Hıristiyanlık bu tecrübî sürecin önemli
ayaklarıdır. Kapitalizm ile birlikte başlayan modern tecrübe, pazar ekonomisinin oluşturduğu ve
(belli ki) dayattığı başta içtimai, siyasî ve iktisadî alanlar olmak üzere hayatın her alanından dünya
üzerinde oldukça farklı bir tecrübenin önünü açmıştı. İmparatorluk kavramı, zikrolunan süreçte
mayalandığı halinin yanında yeni sürecin iddiaları ile birlikte modern-ulus temelli bazı devletler
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
724
Ahmet KESGİN
tarafından mültefit karşılanıyor ve resmî olarak olmasa da Roma mirasına gönderme yapmak
maksadıyla kullanılıyordu (Said, 1998: 46).
Batı Avrupalılar daha önce yabancısı oldukları coğrafyaları keşfetmeye başladıkları
dönemler ile birlikte aşamalı olarak ciddi bir değişim yaşamaya başladılar. Değişim, kendisini
iktisadî zihniyette bariz bir şekilde gösteriyordu. (Bunun için bkz. Sombart, 2011). Diğer bir
ifadeyle yeni bir “iktisadî zihniyet” ortaya çıkıyordu. İktisadî, içtimai ve siyasî alanlarda yaşanan
değişim ve dönüşüm bu süreçle birlikte kendini hissettirmeye başlamıştı. Bu yeni yol kapitalizme
açılıyordu.
Söz konusu sürecin birçok kurucu unsuru vardır. Ancak iktisadî olgulara dair unsurlar var
olagelen değerlere karşı ciddi bir meydan okuma ile geliyordu. Para aşkı, sınırsız bir şekilde
kazanma arzusu yeni bir olguydu (Sombart, 2011: 35-63) ve bu arzunun gerçekleştirilmesi için çok
geniş çaplı meşruiyet zemini oluşuyordu (Gurevich, 1997: 281). Buna bağlı olarak yeni tür tüccar
sınıfı doğuyor, kâşifler ile birlikte devletler kendi sınırları dışındaki farklı zenginlikleri kendi
topraklarına akışı sağlıyorlardı. Bu süreç basit bir emtia alışverişi şeklinde yürümüyordu. Eldeki
bütün güçler bunun için seferber olurken tarihte eşine rastlanmamış bir şekilde yağma ve kitlesel
katliam, sürece eşlik ediyordu. Başlangıçta yavaş yavaş başlayan bu süreç 17. ve 20. yüzyıllar arası
tam olarak kendini göstermişti. Bilimden sanata, dinden felsefeye, siyasete hayatın her alanında
çok büyük değişimler yaşanmıştı. Sürece bir bütün olarak bakılacak olursa büyük dönüşümler
yaşandığı muhakkaktır.
Avrupa dışı toplumların büyük bir kısmı Batı Avrupa’nın bu sürecinin etkisini er ya da geç
hissetmişler ve Avrupa kaynaklı birçok sömürüye maruz kalmışlardı. Avrupa’nın kendi içtimai
yaşamı ise yeni oluşan sosyo-ekonomik sürece ayak uydurarak kitlesel dönüşümler yaşamıştı. Bu
durum, önceki dönemlerin alışık olmadığı yeni sorunları beraberinde getiriyordu. Endüstriyel
devrimlerin sonucunda yeni üretim teknikleri ile birlikte ihtiyaç duyulan insan gücü –işçi demek
daha yerinde olacaktır- kırsalda idi ve yeni süreç bu iş gücüne ihtiyaç duyuyordu. Tek başına kendi
toplumları ile yetinmemiş olan bu yeni sürecin kurucu failleri başka coğrafyalardan, toplumlardan
insanlar devşirmiş ve burada oluşan muazzam ihtiyacı karşılama yoluna gitmişlerdi. Böylece
köleleştirilmiş insan ticareti tarihte olmadığı kadar yaygınlık kazanarak kurumsallaşmıştı. Burada
ortaya çıkan her iki durum 19. ve 20. yy.’da daha belirginleşen yeni meselelere yol açmıştı.
Bunlardan ilkinin failleri olan Batı Avrupalılar ve Amerikalılar için sosyal politikalar
önemli bir çatışma alanıyken ikinciler olarak uzak coğrafyalardan getirilen ve köleleştirilen
insanlar için ise özgürlük meselesi önemli bir çatışma alanıydı. Dolayısıyla ABD 1861 iç savaşı,
19. yy. boyunca Avrupalıların yaşadıkları iç çatışmalar ve 20. yy.’da yaşanan ve yaklaşık 50 yıl
süren dünya savaşlarına kadar bütün yaşanan çatışmalar bu sürecin sonucuydu. Bu süreç toplumlar
üzerinde öyle tesir etti ki Avrupa’da asırlarca belirli seviyede devam eden şehirlerin nüfusları
yaşanan göçlerden dolayı aşırı artmıştı (Erdem, 2006: 31-68. Çapcıoğlu, 2011: 40, 49-51). Sosyal
politikalara konu olan istekler (adil ücret, çalışma saatlerinin iyileştirilmesi gibi) ile özgürlük
talepleri artık kitlesel üretimin birer parçası olan bu şehirlerin sakinleri tarafından talep edilir
olmaya başlamıştı. Yine bu süreçte gelişen ve çeşitlenen yayın organları sayesinde bu tür
meselelere odaklanan ve sürecin oluşturduğu sorunlara karşı cephe açanların kendi fikirlerini
yayabilmeleri ve kitlesel taraftar bulabilmeleri mümkün oluyordu. Dolayısıyla birbirlerinden farklı
olan siyasî vaziyet alışlara çağrı yapan ideolojiler karşılık buluyordu. Ancak sürecin mümeyyiz
özelliği iktisadî araçlara dair yapılanma ve ticaretteki temel kurguydu. 18. yy.’dan sonra artık iyice
gelişen ve yaygınlaşan otomasyon, üretimi kitleselleştirmişti. Avrupalının deniz aşırı yeni
coğrafyalara yönelmesiyle oluşan bütün bu süreç “sömürgecilik çağları” olarak da bilinir (Ferro,
2002).
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
725
İmparatorluk kavramı modern dönemde yaşanan bu tecrübeler ile yeniden yoğrulmuştur.
Zira söz konusu dönemlerde çeşitli Avrupalı güçler süreci bu minval üzere tecrübe ederken
imparatorluk görünümü almışlardır. Başka bir ifadeyle “imparatorluk” kavramı, yeni bir tecrübe ile
yeniden mahiyet kazanıyordu. Öyle ki mesela 1500 ve 1600’lerde İspanyol, Fransız ve İngilizlerin
bir Avrupa imparatorluğu kurma iddialarına sahip olduklarını görüyoruz (Armigate, 1998: xix-xx.
Bosbach, 1998, 86-90. Pagden, 1995: 4-7). Keşfettikleri farklı coğrafyalar ile birlikte denizlerin
denetimi, imparatorluk fikrinin tamamlayıcı ve kurucu unsuru olarak kabul edilmişti. Bu durumda
mücadele denizlerin hakimiyetini elinde tutmak üzerine kurulmuştu. Zira denizleri elinde tutmak,
ticareti denetlemek anlamına geliyordu. İngiltere başta olmak üzere zaman zaman denizlere hakim
olan Batı, Güney-Batı ve Kuzey Avrupalı siyasî güçler dünya üzerinde belirgin ve baskın birer
oyuncu olmayı başarmışlardı. Öyle ki 17. yy. sonlarına doğru İngiltere, tarihin gördüğü en büyük
imparatorluk olarak takdim ediliyordu (Armitage, 2000: 144). Aynı dönemlerde ticaretteki eski
dönemlerden farklı olarak temerküz eden olgu ‘kapitalizm’ olarak cesametini gösteriyor ve sürece
tahakküm ediyordu. Bu durum sürecin meşruiyetine önemli katkılar sunuyordu. Zira (sınırsız ve
neye mal olursa olsun) kâr elde etme olgusunu kutsayan yeni sürecin önemli oyuncuları olarak
tüccarlar, kurucu temel sınıf olarak öne çıkmışlardı (Armitage, 2000: 146. Pagden, 1995: 184-185).
Dolayısıyla bu değişim imparatorluk fikrine de yansıyacak ve kurucu unsur olarak bu nüve kabul
edilecekti. Bütün bunlar ile birlikte bir Orta Avrupa devleti olarak Habsburglar’ın AvusturyaMacaristanı da dahil –ki onlar dahi monarşilerine kaiser ünvanını uygun görmüşlerdi- Batı
Avrupalı devletler başta olmak üzere bütün bölgede hiçbir devlet söz konusu dönemde doğrudan
resmi olarak imparatorluk ismini almadı, ancak bu iddialardan geri de durulmadı.
Ulus-devlet olgusunun iyiden iyiye bir siyasî proje olarak güçlenmesi işte bu sürecin bir
sonucudur. Yeni dönemin ruhunu inşa eden kapitalizmin oluşturduğu veya onu oluşturan yeni
sınıflar -özellikle yeni tür sanayici-tüccar sınıfı (burjuva)- ulus-devlet olgusuna dair bütün
vurguların ve ideolojilerin kurucu veya taşıyıcılarıydı. Sınırsız kâr elde etmeyi meşru bir zemine
çeken –zira modern öncesi dönemde bu durum hiç iyi karşılanmazdı (Polanyi, 1986: 52, 68.
Sombart, 2011: 21-32)- birçok unsur vardı (Katolik ilahiyatına itiraz eden yeni mezhepler –
Protestanlar-), ancak temel endişesi sınırsız sermaye birikimi olan girişimcilerin (Wallerstein,
1984: 53) öncelikle bu meşruiyetin ahlâkî temellerine ihtiyaçları vardı. Bunun sağlanmış olması,
onları uzun süre kalıcı ve sürekli hale getirmişti. Kapitalist dönem ile birlikte gelişen sömürge
süreçleri işte bu temel olgu üzerinden gelişme kaydetti. İmparatorluk fikri, genel hatlarıyla
çerçevesini oluşturduğumuz böylesi yeni bir dönemde yeni mahiyetler de eklenerek
kurgulanıyordu. Dolayısıyla toprak havzasının büyüklüğü ve birçok farklı toplumsal unsura
hükmetme olgusu olarak imparatorluk fikri, ilk mananın da mündemiç olmasına rağmen kurucu
unsur olarak yerini daha çok iktisadın belirlediği yeni tanımlamaya bırakıyordu. Burada yeni sürece
bağlı olarak ortaya çıkan yeni durumu tanımlamak için “imperial” kavramı daha belirgin olmuştur.
İmperial ile imperum kavramları aynı kökten türeyen kavramlardır. Peki özellikle emperyal
kavramının geçen yüzyıl içinde belirginleşmiş olmasının manası nedir? Kapitalizm ile birlikte
ortaya çıkan yeni duruma yukarıda ifade edildiği gibi itiraz edenler olmuştur. Özellikle siyasî ve
iktisadî bir proje olarak sunulan ve öne çıkartılan kapitalist süreç, öncelikle yine batının içtimai
hayatında derin çatlakların oluşmasına sebebiyet vermişti. Buna rağmen kapitalizm, çeşitli
ideolojik veya felsefî dayanak ve düşünce örgülerini de (mesela liberalizm) yanına alarak meşruiyet
kazanırken yine ideoloji zemininde çeşitli itirazlar ile karşılanmıştır. Bu itirazlar için hedefe
koyulan önemli kavramlardan biri “emperyal” kavramıdır.
19. yy. ile birlikte kullanılmaya başlanan kavram öncelikle Avrupalı güçlerin yaslandığı
siyasî birlik (ulus-devlet) olarak kendi sınırlarının dışına doğru yayılmalarına delalet etse de tek
başına siyasî sınırların genişlemesi ve başka toplumları hakimiyet altına almayı ifade etmiyordu.
Onun temel özü kapitalist sürecin doğal sonucu olarak sürekli büyüyen sermayenin daha geniş
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
726
Ahmet KESGİN
tabana yaygınlaşmadan tekelleşmesidir. Bütün bu süreç ile birlikte oluşan birikim, bir noktadan
sonra üretim fazlasına yol açmıştı. Bunlar için bir yandan yeni pazarlar bulunması gerekiyordu, öte
yandan önemli oranda hammaddeye duydukları ihtiyaç için ülkelerinin dışındaki coğrafyaların
kaynaklarına zaten yönelmişlerdi. Ayrıca gelişen tekniğin yüksek ve hızlı silah gücüne
dönüşmesiyle birlikte bu güçler ihtiyaç duyulan hammaddenin karşılanması ve yeni büyük pazarlar
oluşturulabilmesi için kullanılıyordu. Bütün bunlar ile birlikte kendi aralarında pazar kapma
mücadelesi ayrıca “sömürge” olgusunu daha çetin duruma getiriyordu. Bunların anlamı, sınırsız kâr
elde etmeyi meşru sayan bir zihniyet dünyasının hammadde ihtiyacını karşılamak ve dolayısıyla
büyümeyi devam ettirebilmek için elde etmeye çabaladığı şey için, her şeyi yapabilmek demekti.
“Sömürgecilik dönemi”, işte bu sürece denmekteydi. Dolayısıyla bu yeni tür imparatorluk fikri
artık sömürgecilik (imperialism) olarak kabul görüyordu. “Emperyalizm, çok temel bir düzeyde,
sizin mülkiyetinizde olmayan, uzak, başka birilerinin yaşadığı ve sahibi başkaları olan topraklara
yerleşmeyi, denetim altına almayı düşünmek anlamına geliyor… ‘emperyalizm’ terimi, uzak
topraklara tahakküm eden egemen metropolün uygulama, kuram ve tavırları anlamına geliyor;
hemen her zaman emperyalizmin sonucu olarak ortaya çıkan ‘sömürgecilik’ ise uzak topraklarda
yerleşim yerleri kurulması demek”ti (Said, 1998: 42). Bu bağlamda modern dönemde ortaya çıkan
İngiliz, Fransız ve Alman yayılmacılığını “sömürgeci imparatorluklar” olarak değerlendirmek
mümkün olmuştur (Jouannet, 2008: 21).
Diğer taraftan Marksist değerlendirmeler sonucunda kavram “sömürgeciliği” ifade etmek
üzere kullanılmış ve bu mana çoğu kez kavramın temel tanımı olarak öne çıkmıştır. Öyle ki
Marksist bir siyaset insanı olarak Lenin ve diğerleri için emperyalizm (sömürgecilik), kapitalizmin
doğal bir sonucuydu ve hatta zirvesiydi (Bkz. Lenin, 1975. Kautsky, 1983: 83, 86-88. Schumpeter,
1955: 6, 64-69. Landes, 1961: 511-512). 20. yy. boyunca bazı devletlerde komünist/sosyalist
idarelerin kurulmasıyla birlikte karşı mevziler için kurguladıkları en önemli olumsuz vurgulardan
biri olarak emperyalizmi kullanmışlardır. Bu, o kadar etkili olmuştur ki bugün hiçbir devlet bu
kavram ile yan yana anılmayı –özellikle onu hak edenler başta olmak üzere- tercih etmemektedir.
Dolayısıyla 19. ve 20. yy. ulus temelli yayılmacı devletler yukarıda izah ettiğimiz sürecin içkin
olduğu yeni bir imparatorluk tecrübesi yaşamışlardır. Bu tecrübeyi, modern döneme özgü olarak
Roma’nınkinden farklı ve ulus-devlet (ve onun türevlerini içeren) temelli bir tecrübe olarak
değerlendirmek mümkündür. Edindikleri mahiyet ve kapsamları birbirlerinden farklıydı, lakin
kendilerini çevreden farklılaştırarak oluşturdukları zemin ve taleplere bakıldığında, aynı zihniyetin
devamı niteliğine sahip oldukları gözlemlenebilir. Bir fark ile modern dönemde imparatorluk
kavramı mahiyetine “sömürge/ci” kavramını iyice derç etmiş görünüyor.
Görüldüğü üzere “imparatorluk” kavramı, bin yıldan fazla bir geçmişe sahiptir. Yalnızca
doğduğu yerde ve zamanda kalmamıştır. Uzun zaman boyunca belirli bir zihniyet çizgisinde yol kat
etmiştir. Hiç şüphesiz bu zihniyet çizgisini süreklileştiren unsurlar vardır, ancak bu ve benzer
kavramlar üzerinden söz konusu zihniyet çizgisinin ayırt edici özelliklerini ortaya çıkartmak
mümkündür. Onlardan birisi, yukarıda kısmen üzerinde durulan ve “imparatorluk/barbarlık”
ikileminde ortaya çıkan haliyle birbirine tamamen zıt veya mevzi unsurlar olarak tanım ve eylem
yapma alışkanlığıdır. Şimdi yine yukarıda sorular ile üzerinde kısmen durulan meseleye dönelim.
Osmanlı için siyasî tanım terkibi için “imparatorluk” kavramı kullanıldığında, kavramın hangi
manasının kast edildiği nasıl belirlenebilir? Modern dönemde kavramın edindiği sömürgecilik
mahiyetine göre Osmanlı, bir sömürgeci miydi? Bu durum şu haliyle daha sarih hale getirilebilir:
Osmanlı’nın uzun dönem hakimiyet kurduğu Kuzey Afrika, Orta Doğu gibi bölgelerde bulunan
Müslüman ülkeler, 19. yy.’dan başlayarak yaklaşık 200 yıl boyunca başta Batı Avrupa olmak üzere
Avrupalı güçlerin hakimiyeti altında yaşadılar. Özellikle eğitim aracılığıyla oralardaki birkaç nesil,
sömürgecilerin uyguladığı programlar ile yetişti. Diğer taraftan yine uzunca bir zaman Osmanlı
hakimiyetinde yaşamış olan Balkanlar, Kafkaslar gibi kısmen Müslüman ancak Hıristiyanların sayı
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
727
bakımından daha ağırlıklı olarak yaşadıkları bölgeler, Osmanlı’dan bağımsızlıklarını yine 19.
yy.’dan itibaren yaygın bir şekilde kazanmaya başlamışlardı. Aynı şekilde bu ülkelerde de özellikle
eğitim programlarında bulunan sosyal bilimler aracılığıyla kendi nesillerine Osmanlı’yı bir
imparatorluk (yeni almış olduğu ‘sömürgeci’ manasıyla birlikte) olarak tanımlamış ve
öğretmişlerdir. Osmanlı’nın kendisi için doğrudan bu terkibi kullanmadığı belirgin iken Türkiye’de
tarih ders kitapları başta olmak üzere neredeyse bütün ilgili eserlerde Osmanlı için ‘Osmanlı
İmparatorluğu’ terkibi kullanılmaktadır. Bu öğretim ve yazımın amacının çoğunlukla modern
manasıyla aynı zamanda ‘sömürgeci’ olarak görülen imparatorluk kavramına dair bir tutum
kazandırma amacı güttüğünü ifade etmek kolay değildir. Ancak dünyanın başka herhangi bir
yerinden bir okuyucu veya araştırmacı için bu mana dışında bir çağrışım yaptırmadığını tahmin
etmek zor değildir. Kavramların –özellikle mihver kavramların-, hangi zemine veya zamana göç
ederlerse etsinler, kendi mayalandıkları ve muhteviyatılarını aldıkları temel zeminin zihniyet ve
alışkanlıklarını taşıdıklarını vurgulamıştık. Bu durumda Osmanlı’yı tanımlamak için kullanılan
“imparatorluk” kavramı söz konusu coğrafyalarda veya başka zeminlerde zikredilen sömürgeci
muhteviyatından tamamen bağımsızlaşarak kullanılması kolay değildir. Zira kavram modern
manasını söz konusu tecrübeyi edinerek kazanmıştır.
Başka bir yönüyle imparatorluk kavramı veya tecrübesi, maddî-manevî kendi sınırları
içinde oluşturduğu bütün değerlerin karşısına (sınır dışına) başka insan veya siyasî toplulukları
koyarak manasını kazanır. Başka bir ifadeyle kavram, bir siyasî tanım olarak belirli bir alana
delalet eder ve o alan, her şeyin miyarının belirlenme hakkına sahip olana aittir. O alanın dışında
kalanlar, insanî veya içtimai gelişme veya değerlerden nasibini alamamış ve ahlâkî açıdan
kötülüğün temsilcileri olarak resmedilebilirler. O açıdan onlara karşı herhangi bir ahlâkî
sorumluluk hissetmek beyhudedir. Onlar, barbardırlar. Ne kendilerini geliştirebilir ne de
imparatorluğun temsil ettiği değerlere bir katkıları olabilir. Ancak yıkıcı ve kötülüğün
temsilcileridirler. Maddi-manevi sınırların dışında tutulmalıdırlar. Siyaset tablosunun “kara”
tarafını temsil eden bu alan, “imparatorluk” alanı dışındaki saha için kullanılmıştır.
Bu kavramın sahip olduğu mana, kendisi dışındaki alana ahlâkî ve içtimai açıdan değer
vermediği gibi, değerlendirme konusu da yapmamaktadır. Kavramın sahip olduğu bu mana hiç
kuşkusuz ortaya çıktığı zihniyet ve yaşama alışkanlığından bağımsız olarak inşa olamayacağına
göre, insana, toplum ve dolayısıyla siyasete bakış açısındaki bütünlüğü oluşturan zemin önemlidir.
Kendi içinde bir bütünlüğe delalet eden “imparatorluk”, kendi dışındaki insan ve toplumları bu
bütünlüğe karşı mevzi tutmuş yığınlar olarak telakki eder. Dolayısıyla bütün tarihî (özellikle siyasî)
olay ve olgular -ister doğrusal isterse döngüsel bir sürecin parçası olarak anlaşılsın-, birbirlerini
tamamlayan bir sürecin parçası olarak görülen herhangi bir bakış açısına göre “imparatorluk”
kavramının sahip olduğu bu zemin muhalif durmaktadır. O sebeple yukarıda ifade edildiği gibi
imparatorluk (veya medeniyet) gibi mihver kavramların inşa olduğu kendi zihniyet ortamının temel
manalarını taşımaları, hangi terkip içinde kullanılırlarsa kullanılsınlar (mesela Osmanlı
İmparatorluğu veya İslam Medeniyeti) orada öncelikle zihinlerde, ardından alışkanlıklarda basitten
karmaşığa bir değişime yol açması muhtemeldir. Mihver kavramların sahip olduğu bu duruma bir
diğer örnek olarak -en azından zikredilen farklılığı göstermesi bakımından- İbn Haldun’un
kullandığı “umrân ilmi” ile daha yakın zamanlarda üretilen “medeniyet” kavramlarını
karşılaştırarak göstermek mümkündür. Öyle ki son tahlilde İbn Haldun’a ilgili bakış açısını
kazandıran şey başka bir zemine işaret etmektedir.
Ona göre toplum veya topluluğun hiçbir üyesi umrânın (“medeniyetin”) dışında değildir.
Siyasî unsur veya güçler zaman içinde el değiştirmek zorunda kalırlar. Bu el değiştirme “bedevî”
ile “hadarî/şehirli” (devletlû toplumlar) arasında sürgit devam eder. Bedevî ve hadarî toplumların
birbirlerinden eksiklikleri olduğu gibi üstünlükleri de vardır. Birinin eksikliği ötekinin üstünlüğüne
işaret eder. Mesela, bedevîlerin sahip olduğu “hayır ve iyiliği kabule daha yakın olma”, “dünya
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
728
Ahmet KESGİN
lezzetlerine fazla yönelmeme”, “ayıplanmayı gerektiren davranışlar göstermeme”, “kötü
alışkanlıklardan uzak durma”, “yiğitlik ve şecaat sahibi olma”, “yardımseverlik”, “kendine
güvenme”, “akrabalık bağına önem verme” vb. gibi davranışların aksine hadarî toplumda bozulma
baş göstermeye başladığında “kumar”, “hırsızlık”, “zina”, ihtikâr”, “yalan” vb. gibi davranışlar
daha görünür olmaya başlar. Oysa aynı toplum, iş bölümü, alt yapı ve imarette daha iyi
durumdadır. Başka bir ifadeyle onlar teknik becerileri, bilgi düzeyleri, daha karmaşık ve gelişmiş
üretim araçlarına sahip olmaları bakımından daha iyi durumdadırlar. Bu durum şehir toplumu
özellikleri gösterir (İbn Haldun, 1968: 7-10, 309-23, 385, 658-59; Hassan, 1982: 148-58).
Son tahlilde bu bakış açısı insanlığın hiçbir üyesini dışarıda bırakıp mutlak kötülüğe
hapsetmez. Birini diğerinin aşaması veya sonucu olarak değerlendiren bu bakış açısına göre, insan
toplulukları canlı bir bütünün doğal üyeleridir. Sahip oldukları vaziyetin bu bütün içinde bir tanımı
ve aşaması vardır. Özellikle siyasî hayat ve olguların cereyan ettiği sahada alışılagelen bu
değerlendirmeye göre, farklı topluluk veya toplumlar siyasî birliğin dışında kalsalar dahi kötülüğün
mutlak mümessilleri olarak ele alınmazlar. Bunun aksine “imparatorluğun”, manasını kazandığı
uzun tarihsel tecrübede, dışarıda kalanları barbarlar olarak değerlendirmeye yatkın bir
duygusal/zihinsel tutum, tavır ve davranışın varlığı görülmektedir. Bu durumun elbette, siyasete
dair yazım geleneğinde hangi değerlerin sürekli bir şekilde işlendiği ile alakası bulunmaktadır. Zira
öteden bu yana hangi değer(ler)in, siyasetin temeline oturtulduğuyla bunun doğrudan ilgisinin
olduğunu değerlendirmekteyiz. Bir misal vermek gerekirse bir toplumda bir değer olarak (ferdî,
içtimai veya siyasî başta olmak üzere) özgürlük veya adaletten hangisinin daha merkezi bir
konumda olduğunu keşfetmek, dışlayıcılık veya kuşatıcılık konusunda zihnin hazırbulunuşluğu ile
ilgili bize önemli derecede bilgi sağlar. Bu durumda Müslüman toplumların devlet geleneklerine
bağlı olarak kaleme alınan siyasetnamelerde ve onların devlet tecrübelerinde -mesela Osmanlı
toplum ve devletine göre- “adalet” Batı Avrupalılar’ın ona atfettiği konumdan daha merkezi bir
konuma sahiptir. Hatta merkezî değerdir, denebilir. Öyleyse, sömürge kavramına ait ne varsa o
tecrübeleri de maiyetine alan bir imparatorluk kavramının temsil ettiği mananın Osmanlı
tecrübesine eklemlenmesi ne tür manalara gelir? Özgürlüğün gerek ferdî gerekse siyasî değeri
önemlidir, ancak bir şeyden/halden başka bir şeye/hale dönük gelişen “özgürlük” bir şeye
“rağmen” bir şey olmaklığa işaret eder. Bunun merkezi değer olması, o toplumu veya siyasî birliği
bir şeye karşı bir tutum veya davranışa teşvik etmeye yatkın hale getirir. Oysa merkezi değer olarak
“adalet” olduğunda, topluluğun veya toplumun bütün unsurlarının birbirleriyle zorunlu ve
tamamlayıcı ilişki içerisinde olmasının önü açılır. Toplumun veya siyasî tecrübenin birbirini
dışarda bırakmasına müsaade edilmez. Bu sebeple Osmanlı’da adalet kavramının ve tecrübesinin
daha merkezi konumda olması hasebiyle yukarıda örneklendiği gibi dışlayıcılığı, tanımı gereği
edinen bir imparatorluk kavramının Osmanlı’ya uygulanması sorunlu gibi görünüyor. Öyleyse
yukarıda zikredilen soruya benzer bir soruyu burada yinelemekte fayda vardır: Kendi sınırları
dışındakileri, kötülüğün mutlak temsilcisi olarak değerlendirmenin Osmanlı devlet geleneğinde bir
karşılığı var mıdır?
Görüldüğü üzere bu tür mihver kavramların inşasında içinde birçok tecrübe, süreç barınır.
Biz burada bütün boyutları ile imparatorluk kavramının tarihî inşa oluş sürecini değerlendirmek
maksadından ziyade kavramın aidiyetini ortaya çıkarmak ve münhasır kılmak için genel hatlarıyla
üzerinde durmaya çalıştık. Amacımız, tamamen farklı bir tecrübî sürece aidiyeti olan özellikle bu
tür mihver bir kavramın başka deneyimler için kullanımında oluşabilecek temel meseleyi
(anakronik) ortaya koymaktır. Burada örnek olarak incelediğimiz imparatorluk kavramının tarihî
soyağacı ve tanımında kullanılan kaynaklara dikkat edildiğinde büyük bir çoğunlukla batılı yazar
ve düşünürler olduğu görülür. Yalnızca bu durum dahi kavramın yaslandığı tecrübeye işaret etmeye
yeterlidir.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
729
Sonuç
Uzun bir süreçte edindiği mana ile bugüne taşınan imparatorluk kavramı, Roma’dan
Hıristiyan ilahiyatına doğru oluşan bir etki ile kimliğinin temellerini atmıştır. Daha sonra modern
dönem ulus-devlet tecrübesine yaslanan Batı Avrupa’daki kapitalizm ile iktisat temeline oturmuş
ve sömürgeciliğin (kolonyalizm, emperyalizmin) ağır yükünü omuzlamak zorunda kalmış ve bu
haliyle yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Dolayısıyla son tahlilde kavramın batılı bir genel
okuyucunun zihninde bir yönüyle modern manasıyla sömürgeci olan ve bu durumun
imparatorluğun doğal bir sonucu olarak görülmesini sağlayan duruma denk gelmesi için her türlü
gerekçe vardır.
Modern dönemde ortaya çıkmış olan ulus temelli Batı, Kuzey ve Güney Batı Avrupalı
birkaç devletin dünya üzerinde çeşitli zamanlarda/yüzyıllarda (ancak tamamı modern dönemde)
ortaya koyduğu yaygın siyasî ve iktisadî hükümranlık, kavrama yeni bir doku kazandırmıştır.
Böylece haklılığın yalnızca güç sahibi olma ile eşitlendiği bir siyasî tecrübe dünyanın büyük
çoğunluğu tarafından gözlemlenebilecek kadar yakından yaşanmıştır. Zira özellikle yirminci
yüzyılı dünyanın büyük bir bölümü bu ülkelerin sömürgeleri olarak karşılamışlardı. Bu durum söz
konusu devletlerin elde ettiği hükümranlıkların bir sonucuydu. İfade edildiği gibi ilgili herhangi bir
bölge devleti, resmi olarak kendilerini birer imparatorluk olarak takdim etmemiştir, ancak elde
ettikleri hükümranlıkların yaygınlığı ve etkinliği onlara bu sıfatın yakıştırılmasına sebebiyet
vermiştir. Kavram işte bu haliyle modern döneme özgü manayı da edinebilmiştir. Öyleyse, edindiği
tecrübeler ile kendi manasını bu şekilde kazanmış bir kavramın tarihte ortaya çıkmış ve yalnızca
toprak büyüklüğü ile benzerlik gösteren bir devlet için ilgili kavramın kullanılmasına dair sorular
sormak gereklidir.
Sonuç olarak ifade etmek gerekirse tamamen farklı bir meşruiyet ve içtimai süreçlere
yaslanan Osmanlı için bu kavramı, onun tamamlayıcı ve tanımlayıcı bir unsuru olarak kullanmak
mümkün müdür? Zira modern dönemde yapılan araştırmaların çok büyük bir kısmında “Osmanlı
İmparatorluğu” terkibini görmek mümkündür. Farklı aidiyetleri olmasına rağmen hemen her zemin
ve zaman için uygulanan bu tür mihver kavramların yaygın bir şekilde kullanılması, bu alışkanlık
ile mezkur dönemin aklının evrensel olduğu imasına da sebep olmaktadır. Eğer bu kavramın
kullanımı “Osmanlı Devleti” için mümkün ise kavramın son olarak muhteviyatına yerleşmiş olan
sömürge olgusu Osmanlı’nın hangi tecrübesi ile izah edilebilir? Marksist geleneğin sömürgeci
olarak değerlendirdiği modern imparatorluklara dair oluşan olumsuz algı kavrama hakim iken
modern zamanlarda tarih sahnesinden çekilen Osmanlı siyasî tecrübesinin ‘Osmanlı İmparatorluğu’
terkibi ile ifade edilmesi aynı olumsuz algının ona yüklenmesi anlamına gelmez mi? Kavramı
Romalı, Hıristiyan ve Modern Avrupalı kimliğinden ayrıştırmak mümkün değil ise benzer geçmiş
tecrübelere yaslanmayan bir siyasî birliğin aynı kavram (terkip) ile ifade edilmesi önemli bir
mesele olarak ortada durmaktadır. Nihaî olarak ifade etmek gerekirse, Osmanlı Sultanlarının
(Padişahlarının) kendilerini ‘imparator’, idare şekillerini de ‘imparatorluk’ olarak ifade
etmediklerini tespit etmek gerekir. Kaldı ki ulus-devlet temelli “imparatorluklar”, kavramın modern
dönemde edindiği mana ile birlikte temerküz etmişlerdir. Öyleyse Türkiye’de yazılan siyaset ve
tarih (ve ders) kitaplarında, Osmanlı için bu terkibin kullanılmasının önemli bir sorunu ihtiva
ettiğini tespit etmek gerekir.
KAYNAKÇA
Armaoğlu, F. (1991). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, C. I, Ankara: TİB.
Armitage, D. (1998). “Introduction,” D. Armitage (ed.), Theories of Empire, 1450-1800, Aldershot:
Ashgate, xvi-xxxiii.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
730
Ahmet KESGİN
Armitage, D. (2000). The Ideological Origins of the British Empire, Cambridge: Cambridge
University Press.
Arrighi, G. (2000). Uzun Yirminci Yüzyıl, çev. Recep Boztemur, Ankara: İmge.
Augustine, S. (2009). The City of God, trans. M. Dods, Massachusetts: Hendrickson Publishers.
Barfield, T. J. (2001). “The Shadow Empires: Imperial State Formation Along Chinese- Nomad
Frontier,” S. E. Alcock vd. (eds.), Empires, Cambridge: Cambridge University Press, 1140.
Barker, E. (1924). “The Conception of Empire,” Cyril Bailey (ed.), The Legacy of Rome, Oxford:
Clarendon Press, 45-89.
Bernal, M. (1987). Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization, V. I, New
Brunswick: Rutgers University Press.
Bosbach, F. (1998). “The European Debate on Universal Monarchy,” D. Armitage (ed.), Theories
of Empire 1450-1800, Aldershot: Ashgate, 81-98.
Brunt, P. A. (1990). Roman Imperial Themes, Oxford: Clarendon Press.
Çapcıoğlu, İ. (2011). Modernleşen Türkiye’de Din ve Toplum, Ankara: Otto Yayınları.
Çapcıoğlu, İ. (2012). “Between I and We: Coexistence Experience in Anatolian Turkish-Islamic
Culture”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17: 2, 35–49.
Edwards, C. (1999). “Introduction: Shadows and Fragments,” C. Edwards (ed.), Roman Presences:
Receptions of Rome in European Culture, 1789-1945, Cambridge: Cambridge University
Press: 1-18.
Erdem, T. (2006). “Feodaliteden Sanayi Toplumuna”, Tevfik Erdem (ed.), Feodaliteden
Küreselleşmeye, Ankara: Lotus, 31-68.
Ferro, M. (2002). Sömürgecilik Tarihi, çev. Muna Cedden, Ankara: İmge.
Foligno, C. (1924). “The Transmission of The Legacy,” C. Bailey (ed.), The Legacy of Rome,
Oxford: Clarendon Press, 9-43.
Gencer, Bedri (2009). “Hıristiyanlaştırmadan Medenileştirmeye Batılı Kozmopolitanizmin
Dönüşümü”, Muhafazakâr Düşünce, 21-22: 9-40. ISSN 1304-8864.
Goody, Jack (2012). Tarih Hırsızlığı, çev. Gül Ç. Güven, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları.
Gurevich, A. Ja. (1997). “The Merchant,” J. Le Goff (ed.), The Medieval World, London: Parkgate
Books, 243-283.
Hassan, Ü. (1982). İbn Haldun, Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler.
Hingley, R. (2005). Globalizing Roman Culture: Unity, Diversity and Empire London: Routledge.
Hirsch, J. (2005, 3-4). “Emperyalizm Bugün Hangi Anlama Gelmektedir?”, çev. E. Büyüknisan,
Felsefelogos, 27/28, 7-26.
Hobsbawn, E. (2003). “Introduction”, Hobsbawn, E. –Ranger T. (ed.), The Invetion of Tradition,
Cambridge: Cambridge Univ. Press.
Howe, S. (2002). Empire: a Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı
731
Ibn Haldun (1968). Mukaddime, çev. Z. K. Ugan, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Jones, H. S. (1924). “Administration”, C. Bailey (ed.), The Legacy of Rome, Oxford: Clarendon
Press.
Jouannet, E. (2008, March). The Disappearance of the Concept of Empire, trans. E. MacDonald,
Erişim
Tarihi:
03.
Mart
2015:
http://www.univparis1.fr/fileadmin/IREDIES/Contributions_en_ligne/E._JOUANNET/The_Disappear
ance_of_the_Concept_of_Empire_E._Jouannet-2.pdf
Kautsky, K. (1983). Selected Political Writings, Patrick Goode (ed.&tr.) London: Macmillan.
Koebner, R. (1961). Empire, Cambridge: Cambridge University Press.
Landes, David S. (1961), “Some Thoughts on the Nature of Economic Imperialism,” The Journal
of Economic History, 21/4: 496-512.
Lenin, V. I., (1975). Imperialism: the Highest Stage of Capitalism, Peking: Foreign Languages
Press.
Lintott, A. (1981). “What was the ‘Imperium Romanum’?,” Greece & Rome, Second Series, 28/1:
53-67.
Meriç, C. (2014). Umrandan Uygarlığa, İstanbul: İletişim.
Münkler, H. (2009). İmparatorluklar: Eski Roma’dan ABD’ye Dünya Egemenliğinin Mantığı, çev.
Z. A. Yılmazer, İstanbul: İletişim.
Pagden, A. (1995). Lords of All the World: Ideologies of Empire in Spain, Britain and France c.
1500 – c. 1800, New Haven: Yale University Press.
Polanyi, K. (1986). Büyük Dönüşüm, çev. A. Buğra, İstanbul: Alan.
Richardson, J. S. (1991). “Imperium Romanum: Empire and the Language of Power,” The Journal
of Roman Studies, 81: 1-9. http://doi.org/10.2307/300484
Said, W. E. (1998). Kültür ve Emperyalizm, çev. N. Alpay, İstanbul: Hil.
Schuman, Frederick L. (1941). International Politics; The Western State System in Transition ,
New York, McGraw-Hill.
Schumpeter, J. (1955). Imperialism and Social Classes, New York: Meridian Books.
Sombart, Werner (2011). Burjuva, çev. O. Adanır, Ankara: Doğu-Batı.
Ünlü, Barış (2010). “İmparatorluk Fikrinin Gelişimi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 65/3, 237266.
Wallerstein, I. (1984). The Politics of the World-Economy; the States, the Movements and the
Civilizations, Cambridge: Cambridge University Press.
Woolf, Greg (2001). “Inventing Empire in Ancient Rome,” S. E. Alcock vd. (eds.), Empires,
Cambridge: Cambridge University Press, 311-322.
Edwards, C.- Woolf, G. (2003). “Cosmopolis: Rome as World City,” C. Edwards/W. Greg (eds.),
Rome the Cosmopolis, Cambridge: Cambridge University Press
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016
732
Ahmet KESGİN
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Kesgin, A. (2016). “Mihver Kavramlar Üzerine Bir Değerlendirme ve ‘İmparatorluk’ Kavramı / An
Evaluation on Founder Concepts and Notion of 'Empire' ”, TURKISH STUDIES International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,
ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Hayati Akyol Armağanı), Volume 11/2 Winter 2016,
ANKARA/TURKEY,
www.turkishstudies.net,
DOI
Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9389, p. 711-732.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/2 Winter 2016