CÉCILE MORRISSON Kitabı derleyen Cécile

CÉCILE MORRISSON
Kitabı derleyen Cécile Morrisson tarih profesörüdür. Bizans
dünyasında para, finans ve iktisat tarihi üzerine uzmanlaşmıştır.
Académie des Inscriptions et Belles Lettres, Medieval Society of
America ve Atina Akademisi temsilci üyesidir. CNRS’te (Centre
Nationale de Recherches Scientifiques) emeritus araştırma yöneticisi ve Dumbarton Oaks, Washington’da Bizans nümizmatiği konusunda danışmandır. Fransız Ulusal Kütüphanesi’nin de
paralar, madalyalar ve antikalar bölümünün 1988-1990 arasında
yöneticiliğini yapmış, uluslararası Nümizmatik Komisyonu’nun
başkanlık görevini yürütmüş (1991-1997) ve Bizans Tarihi ve
Medeniyeti Merkezi (Collège de France-CNRS) direktörlüğü
yapmıştır (1998-2000).
Eserleri arasında Les Croisades (1969, Paris: PUF), Catalogue
des monnaies byzantines de la Bibliothèque nationale (1970, Paris: Bibliothèque Nationale), Trade and markets in Byzantium
(Harvard University Press, 2007), Monnaie et finances à Byzance:
analyses, techniques; Le Monde Byzantin: Byzance et ses voisins
[Bizans Dünyası: Bizans ve Komşuları (Ayrıntı Yayınları tarafından yayımlanacak)] gibi pek çok makale ve kitabı vardır.
Ayrıntı: 789
HistoriaAyrıntı Dizisi: 10
Bizans Dünyası
(Cilt 1)
Doğu Roma İmparatorluğu 330-641
Kitabın Özgün Adı
Le Monde Byzantin
Tome I
L’Empire Romain d’Orient 330-641
Fransızca’dan Çeviren
Aslı Bilge
Yayıma Hazırlayan
Ateş Uslu
Son Okuma
Yeliz Eke
©Presses Universitaires de France, 2004
Bu kitabın Türkçe yayım hakları
Ayrıntı Yayınları’na aittir.
Kapak Görseli
Turkey, Istanbul, Kariye Museum/Getty Images Turkey
Kapak Tasarım
İnci Batuk
Kapak Düzeni
Gökçe Alper
Dizgi
Hediye Gümen
Baskı
Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No.: 8/2
Topkapı/İst. Tel.: (0212) 612 31 85 - 576 00 66
Sertifika No.: 12156
Birinci Basım: İstanbul, 2014
Baskı Adedi 1000
ISBN 978-975-539-823-5
Sertifika No.: 10704
AYRINTI YAYINLARI
Basın Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.
Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu – İstanbul
Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & [email protected]
Bizans Dünyası
Cilt 1
Doğu Roma İmparatorluğu 330-641
HistoriaAyrıntı Dizisi
Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam I
F. W. Hasluck
Tarihçi ve Toplumsal Hareket
Georges Haupt
Savaş Alanı Olarak Tarih
XX. Yüzyılın Zorbalıklarını Yorumlamak
Enzo Traverso
İngiltere’de Emekçi Sınıfların Durumu
Kişisel Gözlemlerden ve Otantik Kaynaklardan
Friedrich Engels
Cihan Harbine Doğru Türkiye
Kişisel Gözlemlerden ve Otantik Kaynaklardan
Parvus Efendi
Bir Yeniçerinin Hatıraları
Konstantin Mihailoviç
Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalist Hareketler
George Haupt & Paul Dumont
Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam II
F. W. Hasluck
Arabistan’dan Öteye
Warwick Ball
CÉCILE MORRISSON yönetiminde Bernard Bavant, Denis
Feissel, Bernard Flusin, Jean Gascou, Jean-Pierre Sodini, JeanMichel Spieser, Georges Tate, Constantin Zuckerman’ın katkılarıyla.
İçindekiler
Çevirmenin Önsözü.................................................................................... 13
Önsöz........................................................................................................... 15
Birinci Kısım
Doğu’da Roma İmparatorluğu’nun Sürekliliği
Bölüm I. Olaylar/Kronolojik Perspektif / Cécile Morrisson...................... 21
Bölüm II. Hıristiyanlığın Zaferi ve
Ortodoksluğun Tanımlanması / Bernard Flusin....................................... 68
İkinci Kısım
İmparatorluk Kurumları
Bölüm III. İmparator ve İmparatorluk Yönetimi / Denis Feissel............. 99
Bölüm IV. İmparatorluk Kilisesinin Yapısı / Bernard Flusin................. 130
Bölüm V. Ordu / Constantin Zuckerman................................................. 160
Üçüncü Kısım
Bizans Medeniyeti ve Temelleri
Bölüm VI. Başkent / Cécile Morrisson..................................................... 201
Bölüm VII. Bizans Doğusu’nda Nüfus,
İktisat ve Toplum / Cécile Morrisson....................................................... 211
Bölüm VIII. Dini Hayat
Dünyada Hıristiyanlar-Manastır Hayatı / Bernard Flusin...................... 237
Bölüm IX. Yazılı Kültür / Bernard Flusin................................................ 272
Bölüm X. İmparatorluk ve Hıristiyan Sanatı:
Benzerlik ve Farklılıklar / Jean-Michel Spieser....................................... 294
Dördüncü Kısım
Vilayetler
Bölüm XI. Illyricum / Bernard Bavant.................................................... 319
Bölüm XII. Küçük Asya / Jean-Pierre Sodini.......................................... 361
Bölüm XIII. Suriye-Filistin / Georges Tate.............................................. 384
Bölüm XIV. Bizans Mısırı (284-641) / Jean Gascou................................ 412
Sonuç......................................................................................................... 444
Özet Kronoloji........................................................................................... 447
Kaynakça................................................................................................... 451
Bu esere katkıda bulunanlar:
Bernard Bavant
Araştırmacı, CNRS, UMR 7044, Strazburg.
Denis Feissel
Araştırma Yöneticisi, CNRS, UMR 7572 (CNRS-Collège de France) ve
EPHE’de tez yöneticisi, Tarih ve Filoloji Bölümü, Paris.
Bernard Flusin
Paris-Sorbonne’da Profesör ve EPHE’de Araştırma Yöneticisi, Din Bilimleri Bölümü, Paris.
Jean Gascou
Marc-Bloch Üniversitesi’nde Profesör, UMR Yöneticisi 7044, Strazburg, Institut Universitaire de France üyesi.
Cécile Morrisson
CNRS’te Emeritus Araştırma Yöneticisi, UMR 7572 (CNRS-Collège de
France), Paris.
Jean-Pierre Sodini
Paris I Üniversitesi’nde Profesör, Institut Universitaire de France üyesi, Enstitü’nün temsilcisi.
Jean-Michel Spieser
Fribourg Üniversitesi, İsviçre’de Profesör.
Georges Tate
Saint-Quentin-en-Yvelines Üniversitesi’nde Profesör, Enstitü’nün
Temsilcisi
Collège de France, Paris’te Öğretim Görevlisi.
BİZANS DÜNYASI, hazırlık aşamasında olan ciltler:
Cilt 2: Bizans Dünyası: Bizans İmparatorluğu (641-1204), Jean-Claude
Cheynet yönetiminde
Cilt 3 : Bizans Dünyası: Yunan İmparatorluğu ve Komşuları, XIII.-XV.
Yüzyıllar (1204-1453), Angeliki Laiou yönetiminde
Kısaltmalar
DERGİ VE KİTAP KISALTMALARI
An. Boll.
AnTard
BASP
BCH
BEFAR
BHG
Bonn
Byz.
BZ
CIAC
CFHB
CJ
CRAI
CTh
Analecta Bollandiana
Antiquité tardive
The Bulletin of the American Society of Papyrologists
Bulletin de Correspondance hellénique
Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et de
Rome
Bibliotheca hagiographica graeca, 3e éd., et Auctarium [no
40]
Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn, 18281897 [no 65]
Byzantion
Byzantinische Zeitschrift
Congrès International d’Archéologie Chrétienne
Corpus Fontium Historiae Byzantinae [no 62]
Codex Iustinianus, éd. P. Krüger [no 66]
Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Comptes
rendus
Codex Theodosianus, ed. Mommsen-Meyer [karş. s. xiv,
no 67]
Dumbarton Oaks Papers
Economic History of Byzantium [no 533]
DOP
EHB
Hommes
et richesses Hommes et richesses dans l’empire byzantin I (ive-viie
siècles), Paris, 1989, II (viiie-xve siècles), 1991 [no 166]
JÖB
Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik (avant 1969,
JÖBG)
JRA
Journal of Roman Archaeology
JRS
Journal of Roman Studies
JTS
Journal of Theological Studies
12
MEFRA
MGH, AA
Nov.
OCP
PBSR
PG
PL
PLRE
RE
REB REG
SC
Settim.
SRIT
TAPhA
TIB
TM
ZPE
BİZANS DÜNYASI
Mélanges de l’École française de Rome. Antiquité
(MEFRM, Moyen Âge)
Monumenta Germaniae Historica, Auctores Antiquissimi
Corpus Iuris Civilis III. Novellae, éd. Schoell-Kroll
Orientalia Christiana Periodica
Papers of the British School at Rome
Patrologiae cursus completus, series graeca, éd. J.-P.
Migne
Patrologiae cursus completus, series latina, éd. J.-P.
Migne
The Prosopography of the Later Roman Empire [no 165]
Wissowa G., [Paulys] Realencyclopädie der classischen
Altertumswissenschaft [no 14]
Revue des études byzantines
Revue des études grecques
Sources chrétiennes [no 81]
Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’alto
Medioevo, Spolète (51 vol. parus).
Società Romana e Impero Tardoantico, A. Giardina éd.,
Rome [no 169]
Transactions of the American Philological Association
Tabula Imperii Byzantini [no 31]
Travaux et Mémoires, cnrs-Collège de France, Paris.
Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik
Çevirmenin Önsözü
Türkçe’ye kazandırılan belki de en kapsamlı Bizans Tarihi dizisini
Fransızca’dan çevirmek büyük bir mutluluk. Zira elinizde tuttuğunuz
Bizans Dünyası serisinin bu ilk kitabı, özellikle de şimdiye kadar yeterince kalem oynatılmamış kimi konularda şimdiye kadar Türkçe’de
eksikliğini çektiğimiz kaynak boşluğunu dolduracak ve zengin kaynakçası ile konuya ilgi duyan araştırmacılara yol gösterecek nitelikte.
Doğu Roma İmparatorluğu tarihini Fransızca’dan çevirmenin kendine has türlü zorlukları var elbette. Neredeyse her sayfada yaptığım
seçimleri de kitabın çevirmeni olarak okurlara açıklamak boynumun
borcu.
Çeviride Ayrıntı Yayınları’nın yayın politikasına da uygun şekilde
mümkün olduğunca özel isimler, yer adları ve unvanları özgün hallerine en uygun şekliyle muhafazaya çalıştım. Herhangi bir metinde,
sadece Fransızca’dan çeviriyle bitebilecek olan bu çaba, özgün adların
Fransızca’ya çevrilmiş hallerinden tersine giderek asıllarının bulunmasını gerektirdi. Bizans İmparatorluğu söz konusu olduğunda Latince ve Yunanca birlikte yaşadığından hangi dilde özgün kullanımı
tercih etmek gerektiğini bulmak bile başlıbaşına bir çaba gerektirdi.
Sonuç olarak dizinin editörü Ateş Uslu ile birlikte yaptığımız uzun
tartışmalar sonucunda, içimiz çok rahat olmasa da, II. Theodosios itibariyle İmparator isimlerini Yunanca yazmaya karar verdik. Bu tarihten sonra da Batılı kişi isimlerini ise Latince bıraktık. Ancak Yunanca
olsun Latince olsun, sözcükleri seçtiğimiz dilin yazım kurallarına göre
yazmaya Latince ve Yunanca’yı birbirine karıştırmamaya dikat ettik
(örneğin ya Chrysostomus ya da Khrysostomos, Chrysostomos değil).
Yer isimleri de en çok sorun çıkaran konulardan biri oldu. Okuyucuyu yabancılaştırıp yormamak adına, Türkçe’ye evrilmiş isimlerin
orijinalinin yanına şimdiki kullanım biçimini yazdıktan sonra [örneğin Alexandria (İskenderiye)] bu şekilde devam ettik. Romalı köklerini
anıştırmayanlarda ise asıllarını kullandık. Bunun tek bir istisnası var,
dilimize artık yerleşmiş ve kullanılan kimi isimleri (örneğin Kadıköy
Konsili, İznik Konsili) gibi bu şekilde bıraktık. Bu seçimin metni biraz
14
BİZANS DÜNYASI
olsun hafifleteceğini düşündük. Türkçe’ye çevrilmesi mümkün olmayan Roma unvanlarını da (örneğin maitre des offices-magister officiorum) Fransızca’dan orijinaline çevirerek olduğu gibi bıraktık. Yine
Roma İmparatorluğu’nun bugün bir anlam ifade etmeyecek kimi idari
bölünmelerini asıl şekliyle bıraktık (örneğin dioikesis), kimilerini de
Türkçe’de anlamlı olacak şekilde çevirdik (örneğin praefectura yerine
eyalet). Elbette bütün bunlar bir seçim ve her birinin alternatifleri de
vardır.
Genellikle çevirmenlerin sessiz olması beklenir. Ancak bu çeviri
benim hayatımda öylesine önemli iki olaya denk geliyor ki, yayıncımızın izniyle ben bu çalışmada katkısı olan iki insanın ismini vermek
istiyorum. Başladığımda karnımda olan oğlum Can ve bitirdiğimde
hasta yatağından bile kapak ve mizanpaj için fikirler üretmekten geri
kalmayan sevgili babam Muhsin Bilge, bu çeviri sizindir.
Yard. Doç. Dr. Aslı Bilge
Nisan, 2014
Önsöz
“Nouvelle Clio”nun kurucusu, Hocamız Paul Lemerle (1902-1989),
yenilenmesinde çok emeği geçen Bizans tarihine bir koleksiyon cildi adamayı elbette öngörmüştü. Kader buna elvermedi. Bizim görevimiz üniversite camiasına gerekli bilançoyu çıkarmaktır. Daha çok
girizgâhtan bahsedelim çünkü konu ve yayın bütünü öylesine verimli
ki, bu sunumu umuyoruz berraklığına halel getirmeden, sıkıştırıp, yoğunlaştırmak durumunda kaldık.
Doğu İmparatorluğu’nun tarihini 1453 yılındaki düşüşüne dek
kapsayan üçlemenin bu ilk cildi, Constantinus’un Antik Byzantion
yerleşiminin üzerine 330’da başkenti kurmasından, VII. yüzyıldaki
Orta Bizans İmparatorluğu’nun daralmış toprak sınırlarını belirleyen
Arap fethinin başlarına dek kurucu dönemi kapsıyor. Sembolik olarak
641’e Herakleios iktidarının sonuna dek, ona eskiden olduğu gibi idari
ve askeri sistemi reformları atfetmeden, devam ediyor. Her türlü tarih
ve mekân kesiti aslında keyfi ve tartışmaya açık. XVII. yüzyıldan beri
kullanışlılıktan dolayı Doğu Roma İmparatorluğu’nu anlatmak için
tercih edilen Konstantinopolis’in eski adından gelen Bizans sıfatı, çok
farklı kronolojik kabuller görmüş. 1453 meşhur ve pek az itiraz edilen bir son ise de, başlangıç noktaları dörtlü yönetim (tetrarşi) döneminden (Stein) ve Constantinus’un İmparatorluğu tekrar yapılandıran
reformlarından, Jones için Theodosius’un 395’teki ölümünden VII.
yüzyıl başına (602), hatta Bury için Charlemagne’ın 800’de taç giyişine
dek birkaç yüzyıl fark edebilir. Burada yapılan tercih, belirleyici iki
olay veya olgunun, Konstantinopolis’in sonuç olarak İmparatorluk’un
ağırlık noktasını Doğu Akdeniz’e çeken kuruluşunun ve imparatorun
din değiştirmesiyle devlet ile toplumun giderek Hıristiyanlaşmasının
altını çizmektir. Böylece hiç de çöküşte olmayan bir imparatorluğun
yeni güç çizgilerini analiz ederiz.
İmparatorluk giderek bir Yunan ve Hıristiyan İmparatorluk haline, Romalı kalmaya devam ederek gelir. Egemenler de sıfatlarında,
daha sonra ve sonuna kadar paraların üzerine yazılan ek theou basileis Romaion (Tanrı’nın izniyle Romalıların imparatoru) ile bu duru-
16
BİZANS DÜNYASI
mu tasdik etmişlerdir. Bu siyasi, dini ve toplumsal sınır çizgileri tüm
alanlar için ve devlet ile ordunun incelenmesinde geçerli değildir. D.
Feissel ve C. Zuckerman burada 284’e kadar inmek veya tam tersine 641’den sonrasına birkaç analizi uzatmak durumunda kalmışlardır. Dolayısıyla, mevcut cildin ve J.-C. Cheynet tarafından yönetilen
ve Orta Bizans dönemini (641-1204) kapsayan ikinci cildin örtüştüğü noktalar olacaktır. Özellikle, “Ön Bizans” dönemi, tam örtüşmese
de biraz da hor görme ve ciddi önyargılarla bir zamanlar kronolojik
olarak “Erken İmparatorluk”un tam zıttı olarak gördüğümüz “Geç
İmparatorluk”tan gelir. H.-I. Marrou [141] ve P. Brown‘un [150] ikna
edici denemelerinde beri, olgu ve gerçekleri kuvvetle Geç Antik Çağ olgusu (A. Riegl tarafından daha 1901’de icat edilen spätrömisch) lehine
rehabilite edilerek, sayısız araştırmada ve özellikle de Paris’te 1993’te
kurulan mükemmel dergide incelenmiştir. Bizans’ın başlangıcı elbette
Geç Antik Çağ’dan devralınmıştır ve C. Lepelley tarafından yönetilen
(hazırlık aşamasında), Erken İmparatorluk’tan Batı’daki imparatorluğun yok oluşuna (260 civ.’dan V. yüzyıl başlarına) dek kapsayan ciltte
incelenecektir. Burada mümkün olduğunca öngörülebilen örtüşmeleri (idari ve askeri, iktisadi ve toplumsal tarih söz konusu olduğunda)
engellemeye bu tematik bölümlerin incelenmesini doğu vilayetlerinde
yoğunlaştırarak ve İmparatorluk’u bölgesel incelemelerde iki cilt arasında “bölüştürerek” çalıştık. Sonuç olarak Erken İmparatorluk üzerine olan koleksiyondan ciltler modeli üzerinden, burada izlenen plan,
siyasi ve dini olaylar üzerine bir genel girişten (Böl. I ve II) sonra ortak
yapı ve özellikler (devlet, kilise, ordu, iktisat ve toplum, dini, kültürel ve sanatsal hayat, Böl. III-X), bölgesel farklılıkların incelenmesi
(XI-XIV) ile ayrılıyor. Iustinianos’un yeniden fethi bir sorun teşkil ediyordu ve Afrika ile İtalya’ya burada iki bölüm ayırmayı gerektirebilirdi. Özellikle pratik, farklı nedenlerle, bunlar Afrika’nın Y. Modéran
tarafından Arap fethine ve İtalya’nın Lombard fethine dek G. Cecconi tarafından işleneceği “Geç Antik Çağ” cildine bırakıldı. “Nouvelle
Clio”nun Orta Bizans dönemiyle ilgili J.-C. Cheynet tarafından yönetilen cildi 641’den sonra daha kısa veya uzun süre hâlâ Bizans kalan
bu vilayetlerin durumuna tekrar dönecek. Her türlü örtüşme illa kötü
anlama gelmez ne de her çakışma bir ilavecilik (annexionisme) göstergesidir. Bizans İmparatorluğu’nda İnsanlar ve Zenginlikler, I: IV.-VII.
Yüzyıllar’da (Hommes et richesses dans l’Empire byzantin, I: ive-viie
siècle) [166] yayımlanan 1985’teki Collège de France buluşmalarından
beri, “Batıcılar” veya “Antikçiler” ve “Bizansçılar” olarak üniversiteli etiketler yapıştırılan gerçekliklerin ortak bir yaklaşımından fayda
CÉCILE MORRISSON
17
sağlanabileceğine ikna olduk. Diğerleri gibi, A. Giardina [169] tarafından yönetilen Società Romana e Impero tardo antico (SRIT) ciltleri,
Storia di Roma, III [159] ve Av. Cameron ve P. Garnsey [148] tarafından yönetilen Cambridge Ancient History’nin yakın tarihli ciltlerindeki
bölümler buna tanıktır, otuz yıl zarfında bakış açımız yeni arkeoloji
(geniş anlamda nümizmatik dahil) ve arkeometri ile epigrafik keşif
verilerindeki patlamayla altüst olup yenilendiğini gördük. Bu cilt onlara hak ettikleri yeri veriyor, özellikle de iktisat ve vilayetleri kapsayan
bölümlerde.
Müstakil bölümler mümkün olduğu kadarıyla ilgili yazarlara özellikle de kitap boyunca araştırmada dikkat çekilen konularda düşünce
özgürlüklerini bırakarak koordine edildi. Özel isimlerin koordinasyonu istediğimiz kadar kapsamlı olamadı ancak indeksteki göndermeler
bu soruna çare oluyor. Çok kısaca, son olarak editörümüze ve koleksiyonun yöneticisine uzun soluklu sabırları, Bizans Tarihi ve Medeniyeti
Merkezi’ne haritaların yapımı ve Dumbarton Oaks’a zengin kaynakları
ile yaptıkları katkı için teşekkürü borç biliriz.