SIĞIR YETİŞTİRİCİLİĞİNDE ZOONOZLAR VE KONTROLÜ (Biyolojik riskleri yönetmek için pratik uygulamalar) Dr. İbrahim ÇETİN Veteriner Hekim GTHB Bursa İl Müdürlüğü Bu kitapçıkta, zoonoz hastalık riskini azaltmak için her çiftlikte uygulanabilecek genel önlemler ve biyolojik risk yönetiminin bazı kilit noktaları gözden geçirilecektir. Zoonoz terimi, önceleri sadece hayvanlardan insanlara geçen hastalıkları belirlemede kullanılırken, 1959 yılında FAO/WHO ortak uzmanlar grubunca “ Doğal olarak omurgalı hayvanlardan insanlara, insanlardan hayvanlara geçen ve her yerde görülebilen hastalıklar veya enfeksiyonlar” olarak tanımlanmıştır. İnsanlarda gıda kaynaklı enfeksiyonlara ve zehirlenmelere neden olan patojen mikroorganizmalar için asıl kaynak hayvansal gıdalardır. Zoonozlar, ülkemizde ve dünyada, sık görülmesi, iş gücü ve ekonomik kayıplara neden olması, bazen de büyük salgınlar yaparak çok sayıda insanın ölümüne neden olması nedeniyle halen bir toplum sağlığı sorunu olmaya devam etmektedir. Dünyada 150’den fazla zoonoz bilinmektedir. BRY, bu hastalık risklerinin tamamen ortadan kaldırılamayacağının farkındadır. Fakat bu risk, etkili kontrol önlemleri vasıtasıyla yönetilebilir. Hayvanın ve çevresinin bilinebilir olması, hastalık riskini minimize etmek ve hayvan bakıcıları gibi hayvanlarla çalışan kişilerin emniyetini sağlamak bizim görevimizdir. Enfeksiyon hastalıklara özellikle daima mevcut olan hastalıklara (endemik) maruz kalmayı tamamen ortadan kaldırmaya çalışmak pek mümkün görünmemektedir. Neredeyse tüm hastalıklar için, doz ve hastalığın şiddeti arasında bir ilişki bulunmaktadır. Enfeksiyonun oluşması için eşik doza ihtiyaç duyulur ve düşük dozlar subklinik (klinik belirti göstermeyen) veya sadece hafif enfeksiyonlara neden olabilir. Endemik hastalıklar için, hayvanın maruz kaldığı enfeksiyöz (enfeksiyon yapıcı) dozu düşürmek çiftliğin ekonomik olarak etkilenmesini pozitif yönde etkiler ve BRY uygulamalarının maliyetini haklı çıkarmaya yardım eder. Tüm sığırcılık işletmeleri aynı olmadığı için, her soruya verilecek tek bir cevap yoktur. Yani farklı çözüm yolları mevcuttur. Biyolojik Risk Yönetimi (BRY) Bulaşma Yolları Biyolojik risk yönetimi(BRY), hayvancılık işletmesine giren ve yayılan enfeksiyon hastalıkların riski ile ilgili farkındalık eğitiminin tüm aşamalarıdır. Ayrıca, bu risklerin değerlendirilmesini ve yönetimini de kapsar. Biyolojik risk yönetimi, bu riski minimize etmek için araçlar sağlar. Biyolojik risk yönetiminin gelişiminde esas alınan yaklaşım, hastalıklara, hayvanlara bulaşma yolları, zoonoz hastalık ise insanlara bulaşma yolları esas alınarak bakmaktır. Hastalık etkenleri, hayvanlardan insanlara farklı bulaşma tarzları vasıtasıyla yayılırlar. Enfeksiyöz etkenlerin çoğu birden fazla yolla bulaştırılabilir. Bu kitapçık, hayvanlardan insanlara olan bulaşmanın nasıl önleneceği konusunda yoğunlaşacaktır. Genel olarak bulaşma yolları şunlardır: Solunum yoluyla Direk temas yoluyla Malzemeler yoluyla Ağız yoluyla Vektörler yoluyla(kene gibi) . hastalıklara karşı bağışıklığa sahip olmayabilirler. Bu gruptaki kişilerin eğitimi, bu kişilerin sağlıklarının korunması için çok önemlidir. Risk Faktörleri SIĞIRLARIN EN ÖNEMLİ ZOONOZ HASTALIKLARI En önemli sığır zoonoz hastalıkları şunlardır. Anthrax, brucellosis, cryptosporidiosis, dermatophilosis, E. coli, Kuduz, Giardia, leptospirosis, listeriosis, pseudocowpox, Q Fever, ringworm, Salmonella, tuberculosis, vesicular stomatitis, bovine spongiform encephalopathy (BSE) veya “deli dana hastalığı”, melioidosis ve Rift Vadisi Humması. İnsan- Hayvan Etkileşimi Hayvanlar, insan yaşamının bir parçasıdır ve olmaya devam etmektedirler. Bu etkileşim, sığırcılıkta çalışan bir kişinin hastalık kapma şansını minimuma indiren biyolojik risk yönetimi gibi bir programa duyulan ihtiyacı arttırmaktadır. Evcil hayvan yetiştiricileri, günlük olarak çok sayıda hayvanla temas ederler ve bu yıllarca sürer. Pek çok vakada, çiftçiler daha önce bazı zoonoz hastalıklara maruz kalmışlardır ve bazı bağışıklık tipleri gelişmiştir. Fakat bu kişiler, daha önce maruz kalmadıkları başka hayvan hastalıklarına karşı böyle bağışıklıklara sahip değildirler. Ayrıca, daha önce evcil hayvanlarla çalışmamış çiftlik işçileri daha fazla zoonoz hastalık riski altındadırlar. Çünkü bu kişiler, daha önce listelenen Bir çiftçinin sağlık durumundaki bir değişiklik veya normal yaşlanma süreci, bu kişileri zoonoz hastalıklara karşı daha savunmasız yapabilmektedir. Çünkü bu kişilerin bağışıklık sistemi olması gerektiği gibi çalışmayabilmektedir. Bağışıklık sistemi baskılanmış olan bir diğer grup insanda, zoonotik hastalıklara karşı daha savunmasızdır. Bu grup kişiler şunlardan oluşur. Yaşlılar, 5 yaş altı çocuklar, Gebe kadınlar, Kemoterapi hastaları, Organ nakli alıcıları, HIV/AIDS li kişiler, Diyabet gibi kronik hastalığı olan kişiler. Bu kişiler için zoonoz hastalıkların farkında olmak daha önemlidir. Üstteki foto yaşlı bir çiftçiyi göstermektedir. Alttaki foto ise bakım evindeki bağışıklık sistemi zayıflamış diğer hassas gruptan bir kişiyi göstermektedir. yollarının farkında olmaktadır. Zoonotik hastalık bulaşmasını destekleyen diğer risk faktörleri şunlardır. Kötü hayvan sağlığı, Kötü hayvan temizlik önlemleri, Kötü kişisel hijyen. Ayrıca, yoğun evcil hayvan üretimi, kişinin kısa zamanda pek çok hayvana maruz kalmasını sağlar. Bu da, zoonoz hastalık alma şansını arttırmaktadır. Bu resim bir kişinin Ayrshire buzağıyı sevmesini göstermektedir. olmanız zorunlu Genel önlem adımları Çok sayıdaki zoonoz hastalığı önlemek için her kişinin uygulayabileceği pek çok genel önlem adımları vardır. Bunlar; hayvanları sağlıklı tutmak, hayvanlarla çalışanları eğitmek vasıtasıyla zoonoz hastalık riskine karşı farkındalığı yükseltmek, hayvanları elledikten sonra el yıkamak gibi kişisel hijyeni desteklemek ve eldiven ve tulumlar gibi kişisel koruyucu ekipman giymektir. Gelecek kısım, bu alanların her biri için bazı genel önlem tavsiyeleri sağlayacaktır. Biyolojik risk yönetiminin anahtar konularından biri sürüyü sağlıklı tutmaktır. Bu sadece ekonomik olarak kazançlı olmakla kalmaz, aynı zamanda zoonoz hastalık alma riskini de düşürür. Eğer sürüde hastalık yoksa kişiler hastalığa maruz kalmaz ve hasta olmazlar. Zoonoz Hastalıkların Bulaşması Zoonoz hastalık bulaşmasının, açık hastalık belirtisi gösteren hayvanlar olmaksızın da olabileceğini hatırlamak önemlidir. Bu yüzden, sizin ve işçilerinizin zoonoz hastalık riskini minimize etmek için bir strateji geliştirirken ve değerlendirme yaparken, değişik bulaşma Daha öncede bahsedildiği gibi, daha fazla risk altında olan bazı kişiler vardır. İşçilerinizi ve aile bireylerinizi riskler hakkında eğitmek için, sürü veteriner hekiminizle ve evcil hayvan saha uzmanları ile çalışın. Eğer çiftlikte çalışanlarda dil farklılığı varsa, eğitimin her dilde yapıldığından emin olun. Böylece herkes riski ve kendilerini koruyacaklarını fark edeceklerdir. nasıl Aerosol (Damlacık) Kontrolü Zoonoz hastalıklara karşı en iyi korunma yollarından biri, kişisel hijyen-el yıkamadir. Zoonoz hastalıkların çoğu hayvanlardan insanlara direk temas veya ağız yoluyla yayılır. Hayvanları elledikten sonra ellerinizi yıkayarak, enfeksiyöz etkenleri uzaklaştırdığınız için maruz kalma riski düşmektedir. Ayrıca, kişisel koruyucu ekipman kullanmak kişinin zoonoz hastalığa maruz kalmasını azaltacaktır. Eğer ellerinizde kesik ve sıyrık varsa, bu maruz kalmaya neden olacağı için, eldiven giymek önemlidir. Tulumlar, elbiselerinizi temiz tutmaya ve eldivenler, dokuları ve hayvanları ellediğiniz zaman hastalığa maruz kalmayı minimize etmek için ellerinizi koruyacaktır. Botlar, ayakkabılarınızı kontaminasyondan koruyacaktır ve eğer hayvanlarla çalıştıktan sonra, tulum gibi uzaklaştırılırsa, çiftliğin diğer alanlarına ve evinize yayılmayı minimize edecektir. Son olarak, enfeksiyon yapıcı olduğu bilinen hayvanlarla çalışıyorsanız, belki hayvanı tedavi ederken veya resimdeki gibi nekropsi yaparken ağzınızı ve burnunuzu kaplayan bir maske giyin. Ayrıca, gözleri korumak için kullanılan gözlükler de maruz kalmayı düşürebilmektedir. Şimdi, aerosol yolla insanlara hastalık bulaşmasını minimize etmek için süt sığırı çiftliğinizde uygulayabileceğiniz kontrol önlemlerini özel olarak inceleyeceğiz. Damlacık Yoluyla Bulaşma Aerosol bulaşma, enfekte hayvan enfekte damlacıkları havaya geçirdiği ve bir kişi tarafından teneffüs edildiği zaman meydana gelir. Biz aerosol bulaşmayı tipik olarak resimdeki gibi hapşırık ve öksürük olarak düşünürüz. Aerosol yolla bulaşan zoonoz hastalıkların çoğu, gerçekte enfekte damlacıklar, doğum dokuları (plasenta, doğum sıvıları), dışkı ile bulaşık toprak, idrar veya bakterilerden bulaşır. Toz parçacıklarını kişi teneffüs eder. Potansiyel aerosol bulaşmayı ve sizin bir zoonotik hastalığı kazanma riskinizi düşürmeye yardım edebilecek değişik önlem adımları vardır. Bunları ilerde gözden geçireceğiz. Aerosol yolla bulaşan pek çok hastalık vardır. Aerosol yolla bulaşabilen hastalıklar; anthrax, listeriosis, Q Humması, tüberküloz, melioidosis ve Rift Vadisi Humması’dır. Buradaki ana nokta; bunların hepsinin aynı yolla bulaşmasıdır ve biri için alınacak önlem uygulamaları diğerlerine karşı da koruyacaktır. Genel Önlemler Damlacık önlem uygulamaları Aerosol yoluyla bulaşmayı minimize etmeyi garanti etmeye yardım eden çeşitli önlem uygulamaları vardır ve bu kısımda bunlar tartışılacaktır. Zorunlu adımlardan biri hayvan barınma alanlarında oluşan toz miktarını kontrol etmektir. Alttaki resimdeki sığır sürüsünde çok miktardaki toza dikkat edin. Bu solunum sistemindeki koruyucu hücrelere zarar verebilir ve hastalığa sebep olabilecek bulaşık partiküllere yol verebilir. İkinci olarak, bulaşık partikülleri solumayı önlemek için, belli durumlarda maske giyin. Sağdaki resimdeki işçi, araziyi düzeltirken maske giyiyor. Bu temel adımlar, aerosol yolla hastalık bulaşmasında önemlidir. Bulaşık toprak, Q humması gibi bir zoonoz hastalığın insana bulaşma yolu olabilir. Kuru arazilerde tozu minimize etmek için uygulanabilen suyla sislemenin yanısıra mevcut ürünlerde vardır. Buna rağmen aşırı miktarda su sığırlar için ideal olmayan çamurlaşmaya yol açabilir. Foto sığırlar için sıcaklarda soğutma amaçlı olarak su kullanılan bir sığır alanını göstermektedir. Çamurlaşma olmaması için aşırı su kullanılmamalıdır. Siz veya işçileriniz çok fazla aerosol üretebilen bir görev icra ediyor olacaksanız, resimde gösterilen bir N-95 maske gibi bir solunum koruma aleti kullanın. Bir maske, solunabilecek belli zoonotik hastalıklara karşı koruyabilir. Örneğin, enfeksiyöz hayvanları veya dokularını ellerken buzağılamaya yardım ederken veya hayvan bölgelerini temizlemek için tazyikli yıkayıcı kullanırken, maske enfeksiyöz partiküllerin solunmasını önleyecektir. Bir N-95 maske alttaki resimdeki gibi etiketlenmiş olacaktır ve alttaki resim her birinin daha iyi uyması için 2 kayışının olduğunu göstermektedir. N-95 şu anlama gelir; Bunlar yağlı aerosoller tarafından bozulmaya en az dayanıklıdırlar ve partiküllerin % 95 ini dışarda tutmada etkilidirler. Maskeler yüzünüze rahatça uymalıdır; Yüz kılları, maskelerin enfeksiyöz etkenleri dışarıda tutma yeteneklerini azaltacaktır. Direk Temas ve Malzemelerin kontrolü Şimdi, direk temas ve malzeme yoluyla insanlara hastalık bulaşmasını minimize etmek için süt sığırı çiftliğinizde uygulayabileceğiniz kontrol önlemlerine ve zoonotik bulaşmaya özel olarak bakacağız. Direk Temas Yoluyla Bulaşma Direk temas yoluyla bulaşma, çevrede bir etken veya organizmanın varlığına veya enfekte bir hayvana gereksinim duyar. Kişi; etken, direk olarak açık yaralara, müköz membranlara, deriye; kan, salya veya diğer vücut sıvıları vasıtasıyla temas ettiği zaman, hastalığa maruz kalmış olur. Bu foto, bir ineğin suni tohumlamasını göstermektedir. Malzemeler Yoluyla Bulaşma Damlacık yoluyla bulaşma Özet Zoonozlarla aerosol bulaşma, çiftliklerde anthrax, listeriosis, Q Humması ve tüberküloz gibi hastalıklarla meydana gelebilir. Melioidosis gibi hayvan hastalıkları da bu yolla insanlara bulaşabilir. Bu kitapçıkta tarif edilen bazı temel önlem adımlarını almak, sizin bir zoonoz hastalığı alma riskinizi azaltmaya yardım edebilir. Direk temas yoluyla bulaşmanın bir parçası, malzemelerdir. Malzeme, bir hayvandan bir insana patojen etkenleri taşıyabilen cansız nesnedir. Malzeme örnekleri, kontamine olmuş fırçaları, iğneleri, kıyafetleri ve altlık malzemelerini (saman, talaş) içerir. Bu maddeler, malzeme olarak dikkate alınır. Fakat gerçekte bunlar hastalığı bir kişi ile direk temas vasıtasıyla bulaştıracaklardır. Alt soldaki resim, dışkı ile kontamine tulum ve kolluk ile ineğe palpasyon yapan bir veteriner hekimi resmetmektedir. Alt sağdaki resim ise, sığırın üst hattına gösteri halkasını zımbalayan bir yetiştiricisini resmetmektedir. süt sığırı Direk Temas ve Malzemeler yoluyla bulaşmanın önlem uygulamaları Direk bulaşma ve malzeme yoluyla bulaşmayı azaltmayı sağlama almaya yardım edecek çeşitli önlem uygulamaları vardır. Bunların çoğu bu kısımda tartışılacaktır. Belki önlemde en zorunlu adım, iyi kişisel hijyeni sürdürmektir. Özellikle hayvanlarla temastan sonra elleri sık sık yıkamak, zararlı organizmaların vücudunuza girişini önleyen ilk yoldur. Diğer basit önleyici adım, hayvanları ve hayvansal dokuları ellerken uygun kişisel önleyici ekipmanları giymektir. Son olarak, hastalık bulaştırabilecek malzeme cinsinden bulaşmayı önlemek için ekipmanı temiz tutmaktır. Bu temel adımlar, direk temas veya malzemeler yoluyla bulaşmanın önlenmesinde çok yol kat edilmesini sağlayacaktır. Bu foto sağımdan sonra ekipmanı yıkayan bir işçiyi resmetmektedir. Direk Temas veya Malzemeler yoluyla Bulaşma Direk temas yoluyla bulaştırılan çok sayıda hastalık vardır. Bu hastalıklar şunlardır: anthrax, brucellosis, leptospirosis, Q Humması, kuduz, ringworm (mantar), Salmonella, tuberculosis, vesicular stomatitis, melioidosis ve Rift Vadisi Humması (RVH). Direk temas veya malzemeler yoluyla bulaştırılan hastalıklarda şunlardır: dermatophilosis, pseudocowpox ve ringworm. Çıkarılacak ana ders, bunların hepsinin aynı yollarla bulaştığı ve birine yönelik önlem uygulamalarının diğerlerini de koruyacağıdır. Kişisel hijyen, direk temas yoluyla bulaşan zoonoz hastalıkların önlenmesinin önemli bir parçasıdır. Sağlıklı insan derisi, insanla temasa gelen organizmaların neden olduğu pek çok hastalığa karşı doğal bir bariyer olarak iş görür. Sadece, enfekte hayvanın idrarından bulaşan leptospira bakterisi bozulmamış insan derisinden geçer. Hayvanları elledikten sonra ellerinizi yıkadığınıza emin olun. Bu resimde görüldüğü gibi, hayvanla temas edilen yerlerin yakınında akan sıcak su, sabun ve temiz havlu bulunan el yıkama üniteleri bulundurmayı sağlayın. Hayvanları elledikten sonra insanlara ellerini yıkmalarını hatırlatacak işaretler asın. Haftalık olarak sabun ve havluların kontrol edildiğinden emin olun. Özellikle hayvanlarla temastan sonra sıkça el yıkamak, zararlı organizmaların vücudunuza girişini önlemek için tek yoldur. Kişisel korunma ekipmanları (KKE), kişiler ile hastalık etkenleri arasında bariyer yaratmak için tek yoldur. Hasta hayvanlarla veya sağlık durumunu bilmediğiniz hayvanlarla çalışırken eldivenler giyilmelidir. Hatırlayın ki enfekte hayvanlar her zaman hasta görünmez. Bu genellikle ellerde kesik, çatlak gibi şeyler varsa daha önemlidir. Çünkü buralardan hastalık etkenleri vücuda girebilir. Eldiven giymek, iyi el yıkama alışkanlığının yerini alamaz. Eldivenleri çıkardıktan sonra ellerinizi sıcak su ve sabunla yıkayın. Çiftliğinizde ekleyeceğiniz diğer önlem uygulamaları, hayvanların bulunduğu alanlara giren herkesin temiz tulum/giysileri gibi kişisel koruyucu ekipmanlarının sağlanması olabilir. İşçilerin veya ziyaretçilerin çiftlik dışına veya ailelerine potansiyel enfeksiyon materyallerini taşımalarını engellemek için, çiftlik ve iş elbiselerinin işletme dışında giyilmesini kısıtlayınız. Bu çiftlik işçilerin sağımdan sonra değiştirdikleri iş elbiselerini depolamak için bir alana sahipti. Bu resimde görüldüğü gibi çiftlikte çamaşırhane olanakları bulunmaktadır ve bu imkânlar sadece çiftlik malzemeleri için kullanılmaktadır. İşletmenize bir zoonoz hastalığı getiren kişi riskini düşürmeye yardım etmek için, işletmenize giren herkes için temiz çizmelere ihtiyaç duyulur. Üstteki resimdeki çiftlikteki gibi galoşların atılmasını veya çizmelerin temizlenmesini kolaylaştırmak için giriş ve çıkışlarda çizme banyosu veya çöp tenekesi sağlayın. Çizmeleri uzaklaştırdıktan sonra ellerinizi ılık suda yıkayın ve sabun kullanın. Buzağılamadaki strese bağlı olarak, buzağılama, belli zoonoz hastalıkların (Q Humması, Brusellozis) yayılabildiği bir zaman dilimidir. Buzağılamaya yardım ederken deri yoluyla emilime maruz kalmayı önlemek için buradaki resimde görüldüğü gibi su geçirmez dış giysi veya tulumları, lâteks veya nitril eldivenler yırtılabileceği için tüm kolu kaplayacak sağlam lastik veya plastik eldivenlerden oluşan rektal kolluklar giyin. Plasenta ve fetal zarlar gibi bütün doğum dokularını hemen uzaklaştırın ve uygun şekilde yok edin Çeşitli ekipmanlar kontamine olabilir ve hastalığı insanlara bulaştırabilir. Tımar takımları gibi şeyler mantar hastalığını yayabilir. Enfekte idrarla direk temas, zoonoz leptospirozis’in kaynağı olabilir. Bu resimde görüldüğü gibi ineklerin arkasına sıçramayı önleyici malzeme koymak, dışkı ve idrarın bu sütlere sıçramasını önlemeye yardım edebilir. İdrar ve dışkı ile kontamine olabilen çeşitli malzemelerle direk teması asgariye indirmek için sağım salonu ekipmanlarını sıkça yıkayın. Ağız ve malzeme yoluyla bulaşmanın kontrolü Oral (ağız) yolla insanlara hastalık bulaşmasını asgariye indirmek için sığırcılık yapılan çiftliğinizde uygulayabileceğiniz zoonotik bulaşma ve kontrol yöntemlerine özel olarak bakacağız. Ağız ve Malzeme yoluyla bulaşma Hayvan vücut sıvılarında zoonoz etkenlerin bulunması nedeniyle dezenfeksiyondan önce kirli altlığın uzaklaştırılması ve alanın tamamen temizlenmesi ve yıkanması önemlidir. Buzağılamaya yardım etmek için kullanılan herhangi bir ekipman, ılık su ve sabun ile tamamen yıkanmalı ve hastalık etkenlerini uzaklaştırmak için dezenfekte edilmelidir. Hastalık etkenlerine maruz kalmayı önlemek için, temizlik süresince kişisel koruyucu ekipmanları giymek önemlidir. Önleyici dış giysi ve eldivenleri uzaklaştırdıktan sonra ellerinizi yıkayın. Resimde görülen buzağılama alanında altlık uzaklaştırılmıştır fakat diğer hayvanları eklemeden önce yıkanmaya ve dezenfekte edilmeye ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca patojenik etkenler hayvanlardan insanlara oral yolla da bulaştırılabilir. Bu, dışkı veya idrarla kontamine olmuş yem veya suyun ağız yoluyla alınmasıyla meydana gelir. Bu ayrıca eğer hayvan ürünleri pastörize edilmemiş veya uygun şekilde pişirilmemişse de meydana gelebilir. Az pişmiş et E.coli ve Salmonella gibi hastalıkları bulaştırabilir. Hayvanlara elledikten sonra ellerinizi yıkamaksızın yemek ve içmek de oral zoonotik hastalık bulaşmasına yol açabilir. Bu resim süt sağarken bir şeyler yiyen bir işçiyi göstermektedir. Direk Temas ve Özet Malzemeler yoluyla bulaşmanın önlem uygulamaları Çiftliğinizde, Brusellozis, Melioidosis, Rift Valley Fever, Leptospirozis ve mantar hastalığı gibi hastalıklarla direk temas bulaşması meydana gelebilir. Bu kitapçıkta tarif edildiği gibi basit önlemleri alarak, bir zoonoz hastalığa yakalanma konusunda riskinizi düşürebilirsiniz. Ağız ve malzeme yoluyla bulaşan pek çok hastalık vardır. Anthrax, Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE), Melioidosis, Brusellozis, Cryptosporidiosis, E.coli, Giardia, Leptospirosis, Listeriosis, Q Fever, Salmonellozis, Tuberculosis gibi ağız yoluyla bulaşabilen bu hastalıklar tüm dünyada yaygın olarak bulunmaktadır. Bir malzeme ile ağız yoluyla bulaşabilen hastalıklar ise E.coli, Leptospirosis ve Salmonelladır. Buradan çıkarılacak ders şudur; Aynı yolu izleyen hastalıklarda, biri için alınan önlem uygulamaları diğerlerine karşı da sizi korumaya yardımcı olacaktır. Ağız ve malzeme yoluyla bulaşmayı minimize etmeyi sağlayabilecek çeşitli önlem adımları vardır ve bu kitapçıkta bunların çoğu incelenecektir. Gıdanın bulaşması, gıda zinciri boyunca birkaç noktada meydana gelebilir. Çiftlikte veya tarlada, kesimhanede, işleme esnasında, satış noktasında veya evde olabilir. Bu kitapçıkta, evcil hayvan yetiştiricilerinin direk olarak kontrol edebileceği alanlara odaklanacağız. Yani, çiftlik ve ev üzerinde odaklanacağız. Çiftlikte hayvan gübresini idare etmek önemlidir. Böylece bu gübre yüzey sularını bulaştırmaz. Ayrıca hayvanla temastan sonra, iyi kişisel hijyen de hastalık organizmalarının ağız yoluyla alımını önleyecektir. Evde, gıda mutfağınıza varmadan önce mikroorganizmalarla bulaşmış olmuş olabileceği için uygun şekilde işlenmesi önemlidir. Bu basit adımlar, ağız yoluyla hastalık bulaşmasının önlenmesinde önemli mesafeler kat ettirecektir. Ağız ve Malzeme yoluyla bulaşmanın önlem uygulamaları Çiftlikte hastalığın oral yolla bulaşmasını önlemek için, içme suyu olarak kullanılan yüzey suyu ve kuyu suyunun bulaşık olmaması için gübre uygun biçimde işlenmeli ve depolanmalıdır. Hayvanlarla temastan sonra el yıkama gibi kişisel hijyen uygulamaları hastalık etkenlerinin ağız yoluyla alımını önlemek için önemlidir. Bu özellikle gıdanın yenilmesi, içilmesi ve hazırlanmasından önce önemlidir. Hastalık etkenleriyle teması asgariye indirmek de bir zoonoz hastalıkla karşı karşıya kalma riskini düşürecektir. Evde hastalıkların ağız yoluyla girişinin önlenmesi için, pastörize olmamış süt ve meyve sularını içmeyin. Pastörizasyon, Brusellozis ve Q Humması gibi potansiyel olarak zararlı organizmaları tahrip eder. Yemeden önce çiğ meyve ve sebzeleri yıkadığınızdan emin olun ve uygun olmayan soğutmadan kaçınmak için dondurulmuş etleri buzdolabında çözdürün. Ayrıca çiğ et ile temastan sonra mutfak eşyalarını, kesme tahtasını ve mutfak yüzeylerini sıcak sabunlu su ile yıkayınız. Et ve et ürünlerini iç sıcaklığı 72 C olacak şekilde iyice pişirin ve pişmiş gıdaları acilen tüketin. Yemekten kalanları pişirdikten sonra 2 saat içinde buzdolabına koyun ve sığ kaplarda depolayın ki içerikler eşit oranda soğusun. üstünde çok sayıda sinek olan bir buzağıyı göstermektedir. Altta sağdaki resim ise, olgun bir geyik kenesini (İxodes scapularis) göstermektedir. Ağız ve Malzeme Özet yoluyla bulaşma Cryptosporidiosis, Leptospirosis, B.S.E, Melioidosis, Listeriozis gibi hastalıklar, çiftliğinizde ağız yoluyla veya malzeme yoluyla bulaşabilir. Bu kitapçıkta tarif edilen basit önleme adımlarının bazılarını uygulayarak zoonotik bir hastalığı alma riskini azaltmaya yardım edebilirsiniz. Vektör Kontrolü Bu kısımda, özellikle vektör yoluyla insanlara hastalık bulaşmasını asgariye indirmek için süt sığırı çiftliğinizde uygulayabileceğiniz zoonotik bulaşma ve kontrol yöntemlerini inceleyeceğiz. Vektör Yoluyla Bulaşma Bir haşerenin, bir hayvandan elde ettiği hastalık etkenini başka bir hayvana veya kişiye bulaştırdığı zaman, vektör bulaşması meydana gelir. Keneler ve sivrisinekler yaygın biyolojik hastalık vektörleridir. Bunlar hastalık etkenini vücutlarına alırlar ve daha sonra bir başka hayvana veya kişiye enjekte ederler. Sinekler ve hamam böcekleri yaygın mekanik vektördürler. Çünkü onlar hastalık etkenini vücutlarının içine almaktan ziyade, ayaklarında ve ayak yastıklarında taşırlar. Altta soldaki resim, Bir vektör vasıtasıyla bulaştırılan sığırların 3 zoonotik hastalığı vardır. Anthrax (sineklerle bulaşır), Q Humması (kenelerle bulaşır), üçüncüsü Rift Vadisi Humması (sivrisineklerle bulaşır). kadar kısa süre de olabilir. Sineklerin yaygınlığını azaltmanın tek yolu haftalık olarak organik madde yığınlarını karıştırarak yumurtlayabilecekleri alanları asgariye indirmektir. Çayırı rotasyon usulü kullanın, patikaları ve bölmeleri günlük olarak temizleyin, dökülmüş yemleri temizleyin, yem yataklarını da temiz tutun. Resim, sineklerin yumurtlamak için kullanacakları mükemmel bir alanı göstermektedir.(eskimiş yem) Vektör Yoluyla uygulamaları Bulaşma önlem Vektör kontrolü, haşerelerin hayat döngüsünü anlamakla başlar. Haşerelerin yaşam aşamaları ve bunlarla ilgili özel kontrol önlemleri değişkendir. Örneğin; sineklerin yumurta bırakma yerleri sivrisineklerinkinden farklıdır ve aynı yaklaşım hepsi için işe yaramaz. Uçan olgun haşereleri (sivrisinek, sinek, kene) kontrol etmek genellikle insektisitlerin kullanımıyla olur. İnsektisit yöntemi daha az etkili bir yöntem olup, daha fazla gayret yumurta alanlarının kontrolüne odaklanarak oluşturulmalıdır. Son olarak kişisel koruyucu önlemler vasıtasıyla haşerelerle etkileşimi asgariye indirin. Kişisel koruyucu önlemler dışarıda çalışıldığı zaman uzun kollu kıyafet ve pantolon giymek ve ayrıca deriye uygulanan haşere kovucu kullanmayı içerir. Sinekler 4 aşamalı hayat döngüsüne sahiptirler. Olgun dişi sinek, yumurtalarını organik maddeye bırakır. Bu organik maddeler; gübre, yem veya ıslak altlık olabilir. Bu yumurtalar daha sonra larva şekline dönüşürler, pupa haline gelirler, son olarak olgun sinekler olarak ortaya çıkarlar. Bu süreç, sıcak havalarda 10 gün Yeme katılan larvasitler, etkili olur. Buradaki önemli nokta, yemdeki bu katkıların sinek sezonundan en az 3 hafta önce alınması çiftlikteki bütün hayvanlara verilmesi ve sinek sezonu bitene kadar yemle birlikte verilmesinin devam ettirilmesidir. Bu uygulama avluların, ahırların ve yemleme alanlarının temizliği gibi diğer hijyen prosedürleriyle birlikte uygulanmalıdır. Parazitik eşek arıları, yırtıcı akarlar ev böcekleri; gübre, altlık ve bitki örtüsünde yaşayan pupa ve larvalarla beslenirler. Belli haşerelerin diğer yararlı haşerelerle beslenebilmesi nedeniyle sadece belli alanlarda kullanılabilir. Bir sineği temas yoluyla öldüren olgun sinek öldürücüleri çevrede uzun süre kalmadıkları için (1-2 saat) sineklerin yoğun olduğu alanlarda uygulanmalıdır. Kalıntı bırakan spreyler sineklerin dinlendiği gölgeli yüzeylere (ahır duvarları, tavanlar) temas yoluyla onları öldürmek için uygulanabilir. İnsektisitlerde direnç gelişimini önlemek için alan uygulamaları ve kalıntı bırakan spreyleri değiştirerek kullanmak iyi bir fikirdir. Yemler ve sinek tuzakları ev sineklerine karşı iş görür. Fakat en iyi şekilde etki göstermesi için, entegre mücadele sisteminin bir parçası olmalıdır. İnsektisit maliyetini minimize etmek için önemli alanları (alttaki resimdeki buzağı barakaları gibi) hedefleyin. Süt sağım üniteleri sadece uygun kimyasallarla muamele edilmelidir. Hayvanlar için onaylanmış spreyler, insektisitlere para harcamak için maliyet açısından diğer etkili bir yoldur. Alttaki resim son zamanlarda sinekler için spreylenmiş düve ahırı ve yemleme alanlarını göstermektedir. yaşarlar. Benzer davranışlar gösterirler ve farklı hayvan türlerini ısırırlar. Sivrisineklerin bazıları yumurtalarını rutubetli toprağa bırakırken diğerleri de yumurtalarını suyun yüzeyine bırakırlar. Yumurtalar önce larva, sonra pupaya dönüşürler. Hem larva hem de pupalar suda yaşarlar ve su yüzeyinin altında asılı dururlar, sifon tüp veya boru kullanarak yüzeyden nefes almaya çıkarlar. Larvalar olgunlaşma için büyük miktarda besin maddesine ihtiyaç duyarlar ve suda organik maddelerle beslenirler. Larva Sivrisinek kaynaklarını azaltmak larvaların bulunduğu yerleri yok etmek veya larvaların gelişimi için uygun olmayan şekle getirmekten ibarettir. Su yalakları ve su tankları gibi su tutan tanklar haftalık olarak boşaltılmalıdır veya sivrisineklerin yumurtlamasına engel olmak için çalkalanmalıdır. Su tankları ve lagün gibi durgun suları hareketlendirerek sivrisinek yumurtlama alanları asgariye indirilebilir. Çiftliklerdeki diğer problem su tutan konteynırlar veya eski slaj yığınları için kullanılan eski lastiklerdir alttaki resimde görüldüğü gibi. Çöp konteynırlarını farketmek veya yok etmek için çiftlikte yürümek iyi bir önlemdir. Çok farklı sivrisinek türleri vardır. Bunların hepsi farklı yerleşim alanlarında Larvasitler, sivrisinek kaynaklarını azaltma ve biyolojik kontrolü fizibil olmadığı zaman kullanılır. Bu larvasitler, sıkça olgun sinek öldürücülerden daha etkili ve daha hedefe özeldir, bu da onları daha az tartışmalı yapar. Bunlar olgun sinek öldürücülerden daha küçük coğrafi alanlara uygulanabilir, çünkü durgun su gibi belli alanlarda larvalar yoğunlaşır. Olgun sivrisinekleri öldürücü ilaçlar, genelde, en az etkili kontrol programıdır ve genelde çoklu uygulamaya gerek duyulur. Adultisitlerle etkili olgun sivrisinek kontrolü, sivrisinek alanlarını kapsayacak küçük partiküllere ihtiyaç duyar ve resimde görüldüğü gibi olgun sinekleri öldürmek için temasa geçer. İnsektisitler 4 dönüme 30 ml dozu gibi çok az miktarlarda ve yoğunlaştırılmış formda kullanılır. Aşırı rüzgâr ve havanın yükselmesi kontrolü azaltır. Fakat hafif rüzgâr, partiküllerin yayılması için gereklidir. Bu fotoğraf sivrisinekleri dumanlayan bir adamı göstermektedir. İnsanlar, Rift vadisi humması ve benzeri hastalıkları bulaştırabilme ihtimali olan sivrisineklerden kaçınmalıdır. Sivrisineklerin en aktif olduğu zaman olan gece boyunca, bina içerisinde kalın. Dışarıda olduğunuz zaman, uzun pantolonlar ve uzun kollular giyin ve ısırılmaya maruz kalacak deriye sinek kovucu kullanın. DEET’li kovucular en aktifidir. DEET insanların üzerinde kullanılımı emniyetli bir insekt kovucudur. Kullanırken etiketlerin yönlendirmelerini takip ettiğinize emin olun. Petler üzerinde DEET kullanmayın. Bu resim sivrisinek kovucu sprey yapılan bir çocuğu göstermektedir. Kene kontrolü, keneler yönünden hayvanların ve çayırların düzenli gözlemini içerir. Çayırın biçilmesi gibi çevre yönetimi, (alttaki resimde görüldüğü gibi) kene yaşamını kontrol etmeye yardım edebilir. Akarisitlerle kimyasal uygulamalar (kene öldüren ürünler) kene sezonunda sığırlarda her 2-4 haftada bir kullanılabilir. Kene kökenli hastalıkları önleyebilecek kişisel önlem adımları vardır. Uzun kollu gömlekler giyin ve uçlarını pantolonunuzun içine sokun. Pantolon paçalarını, (resimde görüldüğü gibi) çorabınızın veya botlarınızın içine sokun. Bu kenelerin giysilerin dışında kalmasına yardım edecektir. Eğer uzun süre dışarda kalacaksanız, kenelerin giysilerin altına girmesini önlemek için, pantolon ve çoraplarınızın birleştiği yeri bantlayın. Kene ısırmalarını önlemek için, DEET’li sinek kovucuları kullanın (tüm ürün etiketini okuduğunuzdan ve izlediğinizden emin olun.). Elbiselerinizi ve derinizi hemen gözleyin ve keneleri uzaklaştırın. Vektör kaynaklı bulaşma, çiftliğinizde anthrax, Q humması ve Rift vadisi humması hastalıklarında meydana gelebilir. Bu kitapçıkta tarif edilen bazı önlemleri almak, çiftliğinizde bu hastalıklara yakalanma ve bu hastalıkların yayılma riskini azaltmanıza yardım edecektir. SIĞIRLARIN HASTALIKLARI ZOONOZ Sığırlarda Anthraks Anthrax, Bacillus anthracis tarafından meydana getirilen bir enfeksiyondur. Bu bakteri, spor oluşturan ve gram pozitif bir bakteridir. Anthrax, tüm dünyada spor olarak bulunabilir. Özellikle, Afrika, Asya ve Orta Doğu’nun bazı kısımlarında yaygındır. Sporlar, toprak veya kurumuş veya işlenmiş deri ve yün gibi hayvansal ürünlerde onlarca yıl canlı kalabilir. Sporlar ayrıca suda 2 yıl, sütte 10 yıl ve ipek iplikte 71 yıla kadar canlı kalabilir. Buna rağmen, vejetatif organizmaların, açılmamış karkaslar bozulması süresinde birkaç gün içinde tahrip edildiği düşünülmektedir. Oksijene maruz kalma spor oluşumuna neden olmaktadır. Sığırlarda, resimde görüldüğü gibi, tek belirti olabilir. İnsanlarda Anthraks Sığırlarda Brusellozis İnsanlarda bu hastalığın 3 formu vardır.1) Deri antraksı: Direk temas veya ısıran bir sinek gibi bir vektör vasıtasıyla oluşan deri enfeksiyonlarından sonra gelişir. Lezyonların çoğu ağrısızdır ve kendiliğinden iyileşir. Resimde deri antraksı lezyonu görülmektedir. 2) Sindirim sistemine ait antraks: Kontamine etin sindiriminden sonra meydana gelir. Başlangıç belirtileri, hafif keyifsizlik (tüm vücudun rahatsızlığı) ve mide barsaklara ait belirtiler olabilir. Şiddetli belirtiler gelişebilir ve şok, koma ve ölüme doğru hızla ilerleyebilir. 3) Solunum antraksı: Kontamine tozdan sporların solunmasından sonra meydana gelir. Doğal enfeksiyonlar başlıca enfekte derileri, yünleri ve kürkleri elleyen işçiler arasında görülür. Belirtiler ateş, yorgunluk ve keyifsizlik olabilir. Kuru öksürük ve hafif göğüs ağrısı de olabilir ve bunlar öldürücü septisemili şiddetli solunum yetmezliğinin ani gelişimine yol açabilir ve bir iki gün içinde şok oluşabilir. Erken tedavi edilirse ölümler önlenebilir. Fakat semptomlar grip benzeri ve spesifik olmadığı zaman, erken tedaviye başlanmayabilir. Brusellozis veya inişli çıkışlı ateş (humma), Brucella bakterisinin çeşitli türleri tarafından meydana getirilir. Brusellozis, aşılanmamış sığırlar, enfeksiyon etkenlerine maruz kaldıkları zaman, gebeliği son üçte birinde yavru atmalara neden olurlar. Gebeliğin bu kritik dönemi boyunca maruz kaldıklarında sığırların % 80 inden fazlasının yavru atacağı belirtilmiştir. Bu organizmalar, müköz membranlar (dişetleri, gözkapakları ve burun içleri) vasıtasıyla vücuda girerler ve plasentanın yangısına neden olabilirler. Yavru atmalar, enfeksiyonu takip eden 2 hafta ile 5 ay arasında meydana gelebilir. Fötus, eğer enfeksiyondan sonra bozulup atılmamışsa veya akut olarak atılmamışsa normal görülebilir. Gebelik ölü doğum veya zayıf buzağı ile sona erebilir. Bunu sıklıkla plasentanın atılamaması ve düşen süt verimi takip eder. Plasentanın genel görünümü deri gibidir. Bir inek bir kere yavru attıktan sonra, sonraki gebelikleri normaldir. Sadece 5% inde kalıcı sterilite kalır. İneklerin çoğu, enfeksiyondan sonra hayatları boyunca sütle organizmaları saçarlar. İnsanlarda Brusellozis Brusellozis’in bulaşması, enfekte gıdanın alınması veya enfekte olmuş pastörize edilmemiş süt ve süt ürünlerinin tüketimi ile (ağız yoluyla) meydana gelir. Ayrıca bulaşma, kesimhanelerde enfeksiyona neden olan yangı yapıcı damlacıkların solunması vasıtasıyla veya enfekte dokularla temas ederek deri çatlaklarından veya mukoz membranlardan (dişetleri, göz kapakları ve burun içi) etkenin girişiyle (direk temas) de meydana gelir. Brusellozis, herhangi bir organ veya organ sisteminde bulunabilir ve değişik hastalık belirtilerine sahip olabilir. Brusellozisli tüm insanlarda görülen tek genel belirti, zamanları farklı olsa da düzensiz ateştir. Bu yüzden, hastalığa inişli çıkışlı humma adı da verilir. İnsanlarda görülen diğer belirtiler, baş ağrısı, zayıflık, eklem ağrısı, depresyon, kilo kaybı, yorgunluk ve karaciğer problemleridir. İnsanlarda hastalık, çok uzun ve ağrılı olabilir ve iş yapamama ve gelir kaybı ile sonuçlanabilir. Sığırlarda Bovine Deli Dana Spongiform Hastalığı Encephalopathy (BSE) Sığırlarda Bovine spongiform encephalopathy (BSE)’nin, scrapie ile enfekte koyundan elde edilen et veya kemik ununun yedirilmesinden kaynaklandığı veya sığırda spontan genetik mutasyonların oluşması ve bu hayvanların diğer ineklere yedirilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu hastalığın prionlar (protein yapısında enfeksiyöz parçacıklar) tarafından meydana getirildiği düşünülmektedir. BSE ‘nin ilk vakaları Birleşik krallıkta (UK) 1986 da görüldü. 4-5 yıllık sığırlarda meydana gelen insidansının pik yapması için uzun inkubasyon süresine ihtiyaç vardır. Hastalığın belirtilerini tespit etmek zordur ve yavaşça ilerler. Hastalık belirtileri görüldükten sonra hastalık hızlıca ilerler ve öldürücüdür. Sığırda BSE’ nin belirtileri arka ayakların koordinasyonsuzluğu, titremeler, düşme ve sinirlilik ve saldırganlık gibi davranış değişikliklerini içerebilir. Ölüm oranı 100% dür. Tedavisi yoktur. İnsanlarda Bovine Encephalopathy Spongiform Halihazırda, hastalığa, BSE ile kontamine olmuş sığır ürünlerinin yenmesinin neden olduğu düşünülmektedir.1996 dan (meydana gelen ilk şüpheli vCJD vakaları meydana geldiğinde) Kasım 2005 ‘e ,dünyadaki 185 vakanın 158 ‘i Birleşik Krallıktaydı. İnsanlarda, BSE kendini varyant Creutzfeldt-Jakob hastalığı olarak gösterir. Bu hastalığı geliştiren kişilerin ortalama yaşı, 26 yıldır. Belirtileri şunlardır; depresyon ve şizofreni gibi ruh hali ve davranış değişiklikleri, koordinasyonsuzluk ve istemsiz kas hareketleri. Hastalık öldürücüdür. Sığırlarda Cryptosporidiosis Cryptosporidium parvum ( crypto olarak da bilinir) bağırsakta yaşayan ve hızla çoğalan bir protozoadır. Bu küçük protozoalar salgı yoluyla çok çabuk bulaşır ve hastalık dünya çapında ilkbahar ve geç sonbahar/erken kış döneminde zirve yapar. Birçok hayvan hastalıktan etkilenir. Ancak, buzağıların su kaybına yol açan ve iyileştirilmezse ölümle sonuçlanan sulu ishale yakalanması daha olasıdır. 3 haftalıktan daha küçük buzağıların en fazla risk altında olduğu görülmektedir. Bunlar hastalığa yakalanıp hastalık belirtisi göstermeksizin dışkı yoluyla hastalığı diğerlerine bulaştırabilirler. Süt sığırı buzağılarının %50 kadarının hastalığı yaydığı tahmin edilmektedir. Sığırlarda Dermatophilosis İnsanlarda Cryptosporidiosis İnsanlarda crypto enfeksiyonlarının kaynağı, çoğu zaman kontamine gıda ve suyu oral yolla tüketimden gelir ya da enfekte ishalli buzağılar ile temastan kaynaklanır. Organizmaların solunması yoluyla da vuku bulmuştur. Fakat nadirdir. Belirtiler; bol, sulu, kramplı ve karın ağrılı ishaldir. Bu hastalık, çoğunlukla kendiliğinden iyileşir. Fakat hastaların yaklaşık olarak %10’unda damar içi sıvılar için hastanede tedavi gerektirir. Kanser için kemoterapi tedavisi görenler ve çok küçük yaştakilerde ya da yaşlılarda bağışıklık sistemi zayıf olacağından hastalık şiddetli ve sağlığı tehdit edici hale gelebilir. Dermatophilosis, Dermatophilus congolensis bakterisinin neden olduğu bir hastalıktır. Bu bakteri, hasta hayvanların derisinde ve yine hastalık belirtisi göstermeyen hayvanlarla taşınır. Yağmurda uzun süre kalıp ıslanma, yüksek nem, yüksek sıcaklık gibi derinin doğal koruyucu yapısının bozulmasına neden olan faktörler bakterinin yayılmasına neden olur. Dermatophilosis her yaştaki hayvanda oluşabilir. Fakat genç hayvanlarda daha yaygındır. Başlangıçta saçta fırça görünümlü bir matlaşma vardır. Bu da altında irin olabilen kabuk oluşumuna ya da uyuza yol açar. Hayvanların birkaçında kaşıntı olabilir. İnsanlarda Dermatophilosis İnsanlarda E. coli O157:H7 İnsanlar dermatophilosis’e enfekte hayvanla direk temastan sonra ya da fırça, kesme makinesi gibi malzemeler yoluyla da yakalanabilir. Kabartılar çoğunlukla el ve kollarda temas alanı etrafında gelişir. Bu yaralar daha sonraları, iyileşip iz bırakan kırmızı yaralar şekline dönüşecektir. İnsanlar bu tip E. coli yi az pişmiş ya da çiğ hamburger (sığır etinden) yiyerek alırlar. E. Coli’ yi almanın en yaygın yolu budur. E. coli ile kontamine olabilecek diğer ürünlere salam, marul ve yonca filizi dahildir. Yine bu pastörize edilmemiş süt, elma suyu ya da sirkesi ve kontamine kuyu suyuyla da ilgili olabilir. E. coli hastalığının belirtileri sulu veya kanlı ishal, karın ağrısı, mide bulantısı ve kramplardır. Maruz kalındıktan 2-5 gün sonra hastalık oluşur ve 5-10 gün sürebilir. E. coli enfeksiyonunun komplikasyonu, böbrek yetersizliğidir. Bu hemolitik üremik sendrom (HUS) olarak adlandırılır. Bu, hayatı tehdit edici bir durumdur ve en yaygın olarak 10 yaşın altındaki çocukları etkiler. HUS çocuklarda aniden gelişen (akut) böbrek yetersizliğinin en yaygın nedenidir. Bu, hastaların % 2-10’u arasında gelişir. Fotoğrafta çiğ hamburger ve satış reyonunda marul resmi görülmektedir. Sığırlarda E. coli O157:H7 Escherichia coli O157:H7 toksin üreten bir bakteridir. E.coli’ nin birçok tipi olmakla birlikte bazı tipleri insan ve hayvan bağırsağında doğal olarak bulunur. Fakat hastalığa neden olmaz. O157:H7 özel tipi bazı sığırların bağırsağında taşınır. Ancak taşıyanlar hastalık belirtisi göstermezler. Dışkıları yoluyla yayılır. İnsan ve diğer sığırlara bu şekilde bulaşabilir. Bu resim elektron mikroskobu altındaki bir E. Coli’ dir. Sığırlarda Giardiasis Giardiasis, tek hücreli, mikroskobik protozoa olan Giardia intestinalis diye isimlendirilen canlı tarafından neden olunan bir hastalıktır. Bu parazitle enfekte yetişkin sığırlar tipik olarak hiçbir hastalık belirtisi göstermezler. Ancak buzağılar için enfeksiyon kaynağı olabilirler. Giardia buzağılarda her yaşta fakat daha sıklıkla 4 hafta ya da daha büyüklerde ishale neden olur. Kilo kaybına ya da kilo artışına neden olan kronik (uzun dönem) bir hastalık olabilir. yapan ve infertil ineklerin %20’sine kadar çıkan oranda plasenta atılamaması meydana gelebilir. Hastalığı şiddetli geçiren hayvanlarda sarılık ya da derinin, göz akının ve dişetinin sarılaşması görülebilir. Buzağılarda belirtiler ateş, yemeyi reddetme (anoreksiya), konjunktivit, ishaldir. Şiddetli vakalarda sarılık görülebilir. Bazı buzağılar 3 ila 5 gün içerisinde ölebilir ve hayatta kalanlar iyileştikten sonra verimsiz olabilir. Bu fotoğraf elektron mikroskobunda Leptospira bakterisini göstermektedir. İnsanlarda Giardiasis İnsanlar Giardia‘ya kontamine su tüketme yoluyla (resimde görüldüğü gibi) veya yemek yemeden ya da içmeden önce ellerin yıkanmaması sonucu dışkı bulaşığının ellerde kalması sonucu yakalanırlar. Giardiasis’e yakalanan kişiler hiçbir hastalık belirtisi göstermeyebilirler, diğerlerinde ishal, bağırsaklarda gaz, mide krampları ve mide bulantısı olabilir. Hastalık genellikle birkaç ay içerisinde kendiliğinden iyileşir. Sığırlarda Leptospirosis Leptospirosis, spiral şeklinde bir bakterinin sebep olduğu hastalıktır. Yetişkin sığırlarda enfeksiyonun en önemli belirtileri; yavru atmalar, azalan doğurganlık ve azalan süt verimidir. Abort İnsanlarda Leptospirosis İnsanlar leptospirosis’e kontamine gıda ya da suyu tüketerek, aerosol idrar veya suyun solunması, deriyle direk temas yoluyla yakalanabilirler. Bakteri vücuda mukoz membran (göz akı, gözler) ya da derideki yara ve kesikler yoluyla girerler. Leptospira ile enfekte olmuş hayvan idrarında, fetüste, normal olarak yavru vermiş sığırların doğum sonrası atıklarında (plasenta, vücut sıvıları) bulunur. İnsanlarda hastalık hafiften şiddetliye doğru değişebilir. Belirtiler grip benzeri rahatsızlıklar (ateş, vücutta ağrılar, baş ağrısı), zayıflık, kusma, zihin bulanıklığı, sarılık (sarı cilt rengi, sarıgözler) ve boyun tutulması şeklinde olur. Şiddetli vakalar karaciğer, böbrek veya merkezi sinir sisteminin(beyin, omurilik) hasar görmesine yol açabilir. Resimde sarılığın belirtisi gözlerdeki sarılık görülmektedir İnsanlarda Listeriosis Sığırlarda Listeriosis Listeriosis, Listeriosis monocytogenes tarafından sebep olunan bir hastalıktır. Bu bakteri doğada toprakta, bitkilerde, çamurda ve akarsularda yaygındır. Sığırlar genellikle hastalığa kontamine mısır silajı yiyerek yakalanırlar. Resimde görüldüğü gibi yüksek PH içeriğine sahip düşük kaliteli silajlar salgınlarla ilişkilendirilmiştir. Çünkü bu ortam bakterilerin büyümesi ve gelişmesi için ideal ortamdır. Sığırlarda, Listeria, Encephalitis veya beyin yangısına neden olabilir. Beyin yangısına(Encephalitis’e) bağlı hastalığın belirtileri, yüz felci, salya akıntısı, koordinasyon yokluğu, bir yöne dönme ve başı yaslamadır. Yavru atmalar ve ölü doğumlar başlıca gebeliğin sonunda meydana gelir. Enfeksiyon meme yangısına neden olacak şekilde de lokalize olabilir. Tedavi edilmezse, beyin yangısı olan hayvanlarda 4-14 gün içinde ölüm meydana gelir. Şiddetli nörolojik belirtileri olan hayvanlar, tedaviye rağmen genellikle ölürler. İnsanlarda meydana gelen listeriosis enfeksiyonlarının çoğuna, bakterinin ağız yoluyla alımı sebep olur. Fakat bu kadar yaygın olmasa da bakteri solunum yoluyla da yayılabilir. Çiğ et ve pastörize olmamış süt ürünleri kontamine gıda kaynaklarıdır. Bu bakteri, salam ve sosis gibi işlenmiş gıdalarda da bulunmuştur. Listeriosis hamile kadınlar, yeni doğanlar, çok yaşlılar ve bağışıklık sistemi zayıf kişiler için daha ciddi bir problemdir. Hamile kadınlar, hamilelik süresince enfekte olabilirler ve çoğunlukla hiçbir hastalık belirtisi göstermezler. Fakat hastalık hamileliğin ikinci yarısında fetüsün (yavrunun) ölümüne neden olabilir. Yeni doğanlarda, yaşlılarda ve bağışıklık sistemi zayıf kişilerde kan dolaşımı enfeksiyonları ya da beyin iltihabına neden olabilir. Yeni doğanlarda bu enfeksiyonların çoğu öldürücüdür. Sığırlarda Melioidiosis Melioidosis, Burkholderia pseudomallei adlı bakteri tarafından sebep olunan hastalıktır. Dünyanın tropikal ve astropikal bölgelerinde bulunur. Şiddetli yağışlar veya yüksek sıcaklık ve nem altında sular altında kalan alanlarla ilişkilendirilir. Vakaların çoğu Güneydoğu Asya’da oluşmuştur. Sığırlarda nadir olarak rastlanılan hastalık, zatürre veya sinirsel belirtilerin gelişmesine neden olabilir. İnsanlarda Melioidiosis Hastalık öncelikle Güneydoğu Asya’da Tayland gibi ülkelerde bulunmaktadır. Pirinç çiftçilerinin bir hastalığı olarak düşünülmektedir. Bakteri, bu yüzden bu bölgelerde kontamine su ve toprakta bulunabilir. İnsanlar hastalığa ya kontamine su tüketerek (ağız yoluyla), kontamine topraktaki bakterinin toz olarak solunmasıyla (aerosol) ya da derideki kesik ve yaraların bakteriyle direk teması sonucu yakalanır. Bazı kişiler bakteriyle enfekte olabilirler, fakat hasta olmazlar. Diğer enfekte kişiler hastalık belirtilerini yıllarca göstermezler. Hastalık aniden vuku bulursa hastada zatürreyle ateş gelişir ve birkaç gün sonra ölür. Eğer kana karışırsa bakteri bütün vücuda yayılarak vücutta birçok küçük apse oluşturur. Hastalık kronik olabilir ve aylarca hatta yıllarca sürebilir. Sığırlarda Pseudocowpox Pseudocowpox (yalancı inek çiçeği) hastalığına bir virüs neden olur. Pseudocowpox ’un başlangıç belirtileri ineklerin meme uçları ve memelerinde küçük, kırmızımsı, kabarık yaralardır. Bunu meme ve meme uçlarında su kabarcığına benzer veziküller, yara kabuğu ve nodüllerin oluşumu takip eder. Ek olarak yaralar çoğunlukla bu hastalık için karakteristik olan yüzük veya at nalı şeklinde yara kabuğu olur ve bu birkaç hafta gibi bir süreçte oluşur. Hastalıklı ineklerden emen buzağıların ağızları etrafında da yaralar görülebilir. Hastalık, sağılan inekler arasında yavaşça yayılsa da bütün sürünün neticede etkileneceği bilinir. Enfeksiyondan sonra bağışıklık süresi genellikle kısadır ama tekrar bulaşma yaygındır İnsanlarda Pseudocowpox İnsanlar hastalığa ineğin memesindeki veya meme ucundaki yaraya ya da buzağının ağzına direk temas yoluyla yakalanır. İnsanlar hastalığa kontamine hayvan yatağı ya da ekipmanları gibi cansız nesnelerle direk temas yoluyla da yakalanabilirler. İnsanlarda da yaralar “sağımcı” yarası olarak adlandırılır. Hastalığa maruz kalındıktan bir iki hafta sonra enfekte kişinin parmakları, elleri ve kollarında küçük, kırmızı, kabarık düz yüzeyli noktasal yaralar oluşur. Birkaç hafta içerisinde yaralar mavi-kırmızı renkli sert nodüllere dönüşür ve hafifçe yumuşar. Hastalık çoğunlukla hafif seyreder ve yaralar birkaç hafta sonra yok olur. İneklerden farklı olarak insanlarda enfeksiyon sonrası bağışıklık gelişir ve tekrar bulaşmaya karşı korur Sığırlarda Q Humması Sığırlarda Q (query=soru işareti) Hummasına Coxiella burnetii isimli bakteri sebep olur. Bu bakteri, tüm dünyada bulunur. Bu hastalığa yakalanan birçok hayvan, hastalık belirtisi göstermez. Hastalık neticesinde yavru atmalar yaygındır ve genellikle gebeliğin geç dönemlerinde meydana gelir. Buzağılama esnasında plasenta, yavruya ait sıvılar, yavru vasıtasıyla, ayrıca hayvanın sütü, idrarı ve dışkısıyla çok sayıda bakteri yayılır. İnsanlarda Q Humması Kişiler Q Hummasına kontamine ahır tozunu soluyarak (aerosol, en yaygın yol), kontamine süt tüketerek, buzağılama sırasında enfekte hayvanla direk temas yoluyla ya da kene (vektör) ısırığı (çok nadir) yoluyla yakalanabilirler. Q Humması enfeksiyondan 2-3 hafta sonra ani (akut) şekilde oluşabilir. Bu şeklinde belirtiler; ağır vakalarda grip benzeri rahatsızlıklar (ateş, titreme, baş ağrısı, bitkinlik), zatürre ve karaciğer hastalıklarını içerir. Hastalık kronik olabilir ve kemiklerde hasara sebep olabilir. Daha önceden bu yönde sorunu olan kişilerde kalp kapakçıklarını etkileyebilir. Hamile kadınlarda enfeksiyon erken doğuma, yavrunun ölümüne ya da plasentanın enfeksiyonuna neden olabilir. Sığırlarda Kuduz Kuduz, bütün memelileri etkileyebilen öldürücü viral bir hastalıktır. Sığırlar kuduza köpek, kokarca ya da rakun gibi kuduz bir hayvanın ısırığı yoluyla yakalanırlar. Virüs, merkezi sinir sistemini (beyin, omurilik) etkiler. Sığırlarda kuduz belirtileri, açıklanamayan felç ya da anoreksiya (yemeyi reddetme), sinirlilik, huzursuzluk gibi davranışsal belirtiler veya aşırı uyarılmış olma hali (hipereksitebilite)’ni içerebilir. Sığır, kararsız adımlarla yürür ve saldırgan olabilir. Sığırda anormal böğürme yaygındır. Ölüm genellikle hastalık belirtileri başladıktan sonra 7-10 gün içinde meydana gelir. İnsanlarda Kuduz İnsanlar kuduzu, enfekte hayvan tarafından ısırılarak (direk temas) veya enfekte salya ile diş etlerinin, göz içi ve burun içi gibi mukus membranlar veya çatlak deriye temas yoluyla alırlar. İnsanlardaki belirtiler hayvanlardakine benzerdir. Vakaların çoğunda, hastalık belirtileri, maruz kalmadan sonra 1-3 ay içinde görülmez. Erken belirtiler, ateş, baş ağrısı, ısırık bölgesinin kaşınması, şaşkınlık ve anormal davranışları içerir. İnsanlar ışıktan ve sesten aşırı uyarılırlar ve yutkunma güçlüğü vardır. Hastalık belirtileri başladıktan sonra iyileşme çok nadirdir ve ölüm genellikle 1-2 gün içinde meydana gelir. Belirtiler ortaya çıkmadan önce yapılan aşılama çok etkilidir ve hayat kurtarıcıdır. Eğer kudurmuş bir hayvana maruz kalırsanız ve henüz kuduza karşı aşılanmamışsanız, tipik olarak kol kasından yapılan 5 doz enjeksiyon alacaksınız demektir. Bu enjeksiyonlar grip aşısından daha fazla acıtmaz. Ayrıca bir doz kuduz immun globülin (kuduz aşısı verilen kandan alınan anti badiler) almanız gerekir. Sığırlarda Ringworm(mantar) Ringworm (mantar) hastalığı, bir kurtçuk tarafından değil, bir mantar tarafından neden olunur. Dermatofit olarak da bilinir. Bu mantar genellikle kıllarda, tırnaklarda ve derinin dış yüzeyinde gelişir. Hayvanlar mantar hastalığını, enfekte hayvanın kıllarında, çevrede veya tarak, makas gibi malzemelerde bulunan mantar sporlarından alırlar. Maruz kalmadan sonra belirtilerin başlaması ve görünmesi 2-4 hafta alır ve hastalık belirtileri değişkendir. Genellikle, pullu ve kabuklu saç kaybı alanları vardır. Lezyonun ortasındaki deri karakteristik mantar lezyonu bırakarak ölür. Bu alanlar kaşınabilir veya kaşınmayabilir. Küçük alanlar etkilenebilir veya tüm vücut etkilenebilir. Sığırlarda Rift Vadisi Humması Rift Vadisi Humması’na bir virüs neden olur. Bu hastalık, Afrika, Suudi Arabistan ve Yemen’de meydana gelen bir hayvan hastalığıdır. Sivrisinekler, bu hastalığın hayvandan hayvana geçmesi için başlıca yoldur. Sığırda bu hastalığın ana belirtisi, yavru atma fırtınasıdır. Aksi halde hayvanlar normaldir. Gebe hayvanların % 100 e kadar çıkan oranı yavru atabilir. Muhtemel hastalık belirtileri; ateş, zayıflık, anoreksi, salya akması ve ishaldir. Sarılık, deri veya mukus membranlarda yaygın olarak görülebilir. Olgun sığırda ölüm oranı % 10 olabilir. Buzağılar, ateş, depresyon ve ani ölüm meydana getirebilirler. Buzağılarda ölüm oranı % 10-70 arası olabilir. İnsanlarda Ringworm(mantar) İnsanlar mantar hastalığını enfekte hayvan ile direk temastan sonra veya fırça ve makas gibi malzemelerle temastan sonra alabilirler. Enfekte insanlar mantarı diğer insan ve hayvanlara da yayabilirler. Mantar belirtileri, genellikle enfeksiyondan sonra 1-2 hafta içinde meydana gelir. En yaygın belirti kaşınmadır ve genellikle kızarık kenarlı, pullu ve genellikle kabarcıklıdır. Bu foto, bir kişinin elindeki tipik ringworm lezyonunun görüntüsüdür İnsanlarda Rift Vadisi Humması Rift Vadisi Humması, hayvanlardan insanlara birkaç yolla bulaştırılabilir. RVH virüsü, enfekte hayvanların kesimi esnasında (resimde mezbahada görülmektedir) veya doğum süreci esnasında solunabilir(aerosol bulaşma). Hastalık, kişinin derisi yoluyla, enfekte hayvanların dokuları, et veya vücut sıvıları ile bulaştırılabilir(direk temas). Kişi RVH ile enfekte bir sivrisinek tarafından ısırılabilir(vektör yoluyla bulaşma).Diğerleri kadar yaygın olmazsa da RVH, enfekte hayvanlardan alınan pastörize edilmemiş sütün içilmesi ile de bulaştırılabilir. RVH’li insanların çoğunluğu, asemptomatiktir (belirtilere sahip değildir) veya kişiyle sınırlı grip benzeri belirtilerdir. Bu belirtiler; ateş, baş ağrısı, kas ve eklem ağrısı ve muhtemelen mide bulantısı ve kusmadır. İyileşme genellikle 4-7 gün içinde olur. Enfekte olan hastaların % 1 ‘in den azında, şiddetli hastalık meydana gelebilir. Bu hastalıkta da, göz retinasının yangısı (retinitis), kanama bozukluğu olan yüksek ateş (hemorajik humma) veya beyin yangısı(ensefalitis) bulunabilir. İnsanlarda ölüm oranı % 1 ‘e ulaşabilir atabilirler. Buzağılarda ishal olabilir, ayrıca, eklem enfeksiyonları ve ayak, kulak ve kuyruk uçlarının gangreni gibi komplikasyonlarda gelişebilir. İnsanlarda Salmonellosis İnsanlar, salmonella mikroplarını, kontamine et veya gıdayı ağız yoluyla alırlar. Ayrıca, hayvanları elleyerek ve ellerinizi yıkamadan ağzınıza bir şey alarak da alabilirsiniz. Salmonelloz’un belirtileri,17-72 saat sonra başlar. Bu belirtiler; mide bulantısı, kusma, kramplı karın ağrısı ve kanlı olabilen ishaldir. Baş ağrısı, ateş, üşüme ve kas ağrısı da görülebilir. Bu hastalık kendi kendine iyileşir. Fakat küçük çocuklarda, yaşlılarda ve bağışıklık sistemi zayıf olan kişilerde şiddetli ve hatta öldürücü olabilir. Sığırlarda Tüberküloz Sığırlarda Salmonellosis Salmonellosis, Salmonella denilen bakteriler tarafından neden olunur. Sığırlar, dışkı ile kontamine olmuş yem veya suyu aldıkları zaman Salmonella ile enfekte olurlar. Salmonella, hayvanları sıklıkla hiçbir hastalık belirtisi göstermeden enfekte eder. Bu hayvanlar, taşıma, sütten kesme ve doğum yapma gibi stres durumlarında dışkılarıyla bu bakterileri saçacaklardır. En yaygın hastalık belirtisi, ishaldir. Olgun sığırlarda, bol sulu ishal, depresyon, yemeyi reddetme (anoreksi),süt veriminde ani düşme ve ağırlık kaybı görülür. Gebe inekler, diğer başka bir hastalık belirtisi göstermeksizin yavru Sığırda Tüberküloz, Mycobacterium bovis bakterisi tarafından neden olunur. Sığır tüberkülozu genellikle yavaş gelişen ve zayıflatan bir hastalıktır. Fakat bazen çabuk meydana çıkıp hızlı gelişebilir. Enfeksiyonun erken aşamalarında genellikle belirtiler görülmez. Hastalık geliştikçe, ağırlık kaybı, iştah yokluğu (anoreksi), zayıflık ve düşük dereceli ateş yaygın olarak görülür. Eğer hastalık akciğerleri kapsarsa, hayvanlarda, sabahları, soğuk havalar boyunca ve aktivitede artan bir öksürük görülür ve solunum güçlüğü şekillenir. İnsanlarda Tüberküloz Sığır Tüberkülozu, insanları enfekte edebilir ve enfeksiyonun en yaygın yolu, çiğ süt (pastörize olmamış) içmek veya çiğ sütten yapılma süt ürünlerini yemek şeklinde oral yoldur. Daha az yaygın olarak, bu bakteri vücuda, aerosol yolla (solunum yoluyla) veya derideki çatlaklar vasıtasıyla direk temas yoluyla girebilir. Herhangi bir kişi, sığır tüberkülozu ile enfekte olabilir. Fakat herhangi bir hastalık belirtisi göstermez. Akciğerleri enfekte edebilir (akciğer tüberkülozu), böylece ateş, göğüs ağrısı ve öksürerek kan çıkarmaya neden olabilir. Bu hastalık, ayrıca tüm vücuda yayılarak böbrek, omurilik ve beyini etkileyebilir. Resim, tüberkülozlu bir hastanın göğüs kafesinin röntgenini göstermektedir. vardır. Alt sağdaki resim, bir ineğin ayağının arkasını (koroner bant) göstermektedir. Topuktaki koroner bant kalınlaşmış, aşınmış ve kurumuş irin ile kaplıdır. İnsanlarda Vesicular Stomatitis Sığırlarda Vesicular Stomatitis Veziküler Stomatitis’e bir virüs neden olur. Sığırlar, ağızda veziküller (sıvı dolu lezyonlar) geliştirir. Bu lezyonlar, salya akmasına ve/veya meme bezi, koroner bantta ve tırnak arasında veziküllere yol açar. Ayaklardaki lezyonlar, topallığa yol açar. Bu veziküller, diğer veziküler hastalıklardan farklı olarak vücudun bir alanına izole olmuş görünürler. Eğer ikincil yangı yoksa iyileşme, 2 hafta içinde olur. Alt soldaki resim, veziküler stomatitisli bir ineğin ağzını göstermektedir. Bu resimde, diş yastığının aşırı ülserleşmesi ve şiddetli salya akışı İnsanlar, genellikle, enfekte dokular, veziküler sıvılar ve salya ile direk temas yoluyla enfekte edilirler. 1-6 gün süren inkubasyonu takiben, insanlar grip benzeri belirtiler gösterebilirler. Bu belirtiler, baş ağrısı, ateş, gözler hareket edince ağrı, keyifsizlik (tüm bedenin huzursuzluğu), mide bulantısı, bacak ve sırt ağrısı ve nadiren ağızda veziküllerdir. Bu belirtiler, kendi kendine iyileşir. İyileşme genellikle 4-7 gün içinde meydana gelir. Anahtar Öğrenme Hedefleri Bu kitapçık boyunca, hastalık yayılmasını minimuma indirmek için, biyolojik risk yönetiminin önemli olduğunu vurguladık. Tüm zoonotik hastalıklar birkaç yaygın yolla bulaştırılır. Sürünüzdeki hastalığı yöneterek, bir zoonoz hastalığı alma riskini düşürebilirsiniz. Hastalık riski, tamamen yok edilemese de yönetilebilir. Farkındalık eğitimi ve değerlendirme kritik önem taşımaktadır. Her biriniz, çiftliğinizde kendinizin ve diğer kişilerin korunmasında kritik bir rol oynayabilirsiniz. Teşekkür Bu kitapçık, A.B.D.’de bulunan Gıda Güvenliği ve Halk Sağlığı Merkezi (CFSPH) yayınlarından faydalanılarak hazırlanmıştır. Çeviriler için yazılı izin alınmıştır.