Öğrenme Bozuklukları - BANAZ

Öğrenme
Bozuklukları
Dr. Tümer Türkbay
Öğrenme Bozukluğu
Gösterilen herhangi bir fiziksel ya da
nörolojik bozukluğa, yaygın gelişimsel
bozukluğa, mental retardasyona ya da eğitim
olanaklarının yetersizliğine bağlı olmayan
okul becerilerindeki uygunsuzluklar öğrenme
bozuklukları olarak tanımlanmaktadır.
Yedi Gelişimsel İşlev
 Dikkat/Niyet
 Simultane /Ardışık İşleme
 Bellek
 Dil
 Yüksek-Sıralı Düşünme
 Motor Uygulama
 Sosyal Yeterlilik
Gelişimsel Model
Gelişimsel modelde; öğrenmeyi
sağlayan; bilgi işleme ve üretimine
hizmet eden yedi gelişimsel işlevin
etkilenmesi söz konusudur.
Öğrenme Bozukluğu Tipleri
Yedi gelişimsel beyin işlevinin bir veya birden fazlasında defisite dayalı çeşitli
öğrenme bozuklukları vardır. Yaygın öğrenme bozukluklar aşağıdadır:
• Dikkat bozuklukları
• Yürütücü işlevlerdeki defisitler (lack of
Organizasyon becerilerinde ve impuls
kontrolünde eksiklikler)
• Meta-kognisyonda eksiklik (birinin kendi
öğrenmesi ve öğrenmede sahip olduğu stratejiler
hakkında düşünmesi)
• Motor/konumsal güçlükler (mekanda yerleştirme,
yol bulma)
• Grafomotor işlev bozukluğu (zayıf göz/el
koordinasyonu, el yazısı becerisinde eksiklik,
şekilleri kopyalama beceriksizlik)
Öğrenme Bozukluğu Tipleri
(devam)
• Görsel algılama sorunları
• Bellek defisitleri
• Otomasite eksikliği (harfleri, sözcükleri, sayıları ve
•
•
•
•
•
matematik terimleri çabucak adlandıramama)
Sözel dil sorunları (telafuz bozukluğu, sözcükleri akla
getirememe, zayıf sentak ve semantik)
Fonolojik farkındalığın eksikliği (harflerin seslerini ayırt
edememe)
Disleksi
Diskalkuli
Sosyal defisitler (sosyal ipuçlarını okumada eksiklik,
pragmatik dil eksikliği)
Normal Zeka, Fakat Bilgiyi
İşlemede Bozukluk Söz
Konusudur.
Okuma
Farklı Yazma Sistemleri
– Logografik (Çince, Mısır hiyeroglifleri)
– Hece (Syllabic) (Japonca, Afrika dilleri)
– Alfabetik (İngilizce, Rusça,…)
Metotlar
• Göz takibi (Eye tracking)
• Tachistoscope (kelimenin çok kısa
•
•
süreligösterilmesi): tachistoscopic deneylerde
görsel olarak benzeyen harflerin sıklıkla
karıştırılması olur.
Sözcüğe Karar Verme (Lexical decision tasks)
(gerçek sözcüksaçma sözcük)
Naming tasks (sesli okuma)
Okumanın Farklı Düzeyleri
• Göze çarpan nitelik düzeyi (somut): tachistoscopic
•
•
çalışma sonucu
Harf düzeyi
Sözcük düzeyi (word superiority effect-kelime
üstünlüğü etkisi):
– Sözcükler harflere göre, anlamlı sözcükler anlamsız
sözcüklere göre daha iyi tanınır.
– Harfler, gerçek sözcüklerde saçma sözcüklere göre daha
sıklıkla atlanır (ıskalanır)
Okuma Sırasında Göz Hareketleri
• Okuma sırasında hızlı göz hareketleri (sakkadlar,
•
•
•
regresyonlar-10 ms)
Kelimeler üzerinde gözlerin kaldığı yerler:
fiksasyonlar (takıldığı yerler) , 250 ms (75%) –
Metinin güçlüğünün ölçülmesi
Fovea: keskin görme alanı (cones-ayrıntıları, rodsışık)
Periferal görme: okunulan yerin çevresindeki
asimetrik alan
Okuma Stratejisi
•
Sözcüklerin başlarına ve sonlarına orta
kısımlarından daha çok dikkat ederiz. Bu
strateji, alfabetik yazı stillerinde diğer
stillere göre daha iyi işler. Yeni bir yazı stili
öğrendiğimizde bu stratejileri hemen
değiştirmek güçtür.
Okumayı Etkileyen Etmenler
• Uyaran degredasyonu (maskeleme)
• Sözcük sıklığı
• Sözcük uzunluğu
• Komşuluk etkileri
• Saçma sözcük farklılıkları
Phonological Skill
Rhyme
Discrimination
Early literacy
letter names
Speed of processing
Rapid Naming
Temporal processing
Early Indicators
of
Dyslexia
Working Memory
Digit span
Motor Skill
Beads
Shape copying
Cerebellar tests
Balance
Print
Orthographic
Lexicon
Print-to-sound
translation rules
Route A
Route
Route B
B
Phonological
Lexicon
Pronunciation
Semantic
System
Route C
İç Sözlük
Kavramsal Düzey
Grammatical Level
Word-form Level
İsimlendirme
•
•
•
İnsan İsimlendirme
– Temporal lob kutbu
Hayvan isimlendirme
– Inferior Temporal Lob
Gereç isimlendirme
(Tool naming)
– PTO bileşkesi
Okuma ve Yazma Bozukluklarının
Sınıflandırılması
Disleksi/Disgrafi
Gelişimsel
(özgül)
Akkiz
Santral
Periferal
Yüzeyel
Disleksi/Disgrafi
Fonolojik
Disleksi/Disgrafi
Derin Disleksi/
Disgrafi
Kazanılmış Periferal Disleksi
•
Bazıları “düşük düzey” görsel işleme sorunu
yaşarlar
•
Dikkatle İlgili Disleksi
(Harfleri tek tek tanıyamazlar fakat
okuyabilirler)
•
İhmal Disleksisi (Sözcüğün yarısını ihmal ederler)
• Agrafi olmaksızın aleksi (Harf harf okuyucular)
Yüzeyel Disleksi/ Disgrafi
• Birçok dilde irregüler (düzensiz) sözcükler vardır (Örn.
Tren, gangren)
• İrregüler sözcükleri regülarize ederek okuyan çocuklar
(tiren, gangıren)
• Benzer sözcükleri okurken - LINT, MINT, GLINT,
HINT
– Benzerlikler nedeniyle biribirlerinin yerine okurlar.
Bu aşırı genelleme söz konusudur.
Fonolojik Disleksi/ Disgrafi
•
•
Tanıdık kelimelerin normal okunması ve
telafuzu
Tanıdık olmayan veya sahte kelimelerin
okunması ve hecelenmesinde aşırı
bozukluk
Yaygınlık
Öğrenme bozukluğu yaklaşık okul
çocuklarının %5’inde gözlenir ve
%50’ye yakını özel eğitime ihtiyaç
duyarlar.
Tarihçe
 Minimal Beyin Hasarı (1940 öncesi)
 Minimal Beyin Disfonksiyonu
 Disleksi, Disgrafi, Diskalkuli
 Gelişimsel Öğrenme Bozukluğu
 Özgül Gelişimsel Bozukluklar başlığı altında
(DSM-III, 1980)
 DSM-III-R-Okul Becerileri Bozuklukları:
gelişimsel aritmetik bozukluğu,gelişimsel
okuma bozukluğu, gelişimsel yazılı anlatım
bozukluğu
Sınıflandırmalar
• Öğrenme Bozuklukları
– Okuma bozukluğu
– Matematik Bozukluğu
– Yazılı Anlatım Bozukluğu
DSM-IV
• Okul Becerilerine Özgü
Gelişimsel Bozukluklar
–
–
–
–
Özgül Okuma bozukluğu
Özgül Aritmetik Bozukluğu
Özgül Heceleme Bozukluğu
Karışık tip
ICD-10
Okuma Bozukluğu
(Disleksi)
‘Dis' - ‘güçlük, 'leksia ‘- “sözcükler”
anlamına gelir.
Çocuğun yaşına, eğitimine ve
zekasına göre okuma başarısının
beklenenin altında olması şeklinde
tanımlanır.
Belirtiler-I
Zayıf kısa dikkat ve çalışma belleği
•
Düşünce sürecinin veya konuşurken cümlenin ortasındayken
kopukluklar ve ne diyordum?...
•
Yönergeleri takip edememe
•
İnsanların söylediklerini hatırlama ve anlamlandırmada güçlükişittiklerini fakat anlam bağlantısı kuramadıkları için karşı taraftan
söylediklerini tekrar etmesini isteme
Belirtiler-II
• Rutin işlemleri tamamlamak için daha fazla zaman
gereksinimi duyma
• Görsel, motor veya işitsel işlemede zayıflık
• Sıklıkla görsel ve sözel ipuçları arasında bağlantı kuramaması
• Düşük benlik saygısı
• Sıklıkla ya girişken değil ya da aşırı girişken
•
Belirtiler-III
Okuma:
– Sözcük tanıma ve anımsamada güçlük
– Taramada güçlük
– Anlam çıkarmak veya akılda tutmak için tekrara tekrar
okuma gereksinimi
– Sözcüklerin yanlış okunması
– Satır atlama, okurken kaldığı yer bulamama, aynı satırı
tekrar okuma
– İlişkili bölümleri çıkarabilme
– Okuma hızı düşük
Belirtiler-IV
•
Yazılı Ödevler:
– Gramer sorunları
– Düzeltmeleri anlayamama
– Sözcük hatırlayamama
– Bildiğinden ve anladığından daha az yazma
Belirtiler-V
•
El Yazısı:
– Farklı yönlere eğik harfler
– Yazıda yavaşlık ve yetiştirememe
– Yazarken çabuk yorulma
– Dikte ettirilerek yazmada eksiklikler
Okulöncesi belirtiler
– konuşmada gecikme
– Tekerlemeleri ve şarkıları öğrenmede güçlük
– ezber bilgileri (telefon numarası, isimler)
hatırlamada güçlük
– yönergeleri hatırlamada ve takip etmede güçlük
İlkokulda belirtiler
– harfleri, sembolleri ve bunlara ait sesleri
öğrenmede güçlük
– Olağandışı okuma ve yazma yanlışları
– zamanla sözcükleri hatırlama güçlükleri
– yokuduğu metinden anlam çıkarmada güçlük
– okuduklarını bütünleştirmede güçlük
Gelişimsel Disleksi
İki ana kuram
• Fonolojik Kuram
• Magnosellüler kuram
Fonolojik Kuram
• Baskın kuram
• Bu kuram disleksili bireylerin ses
•
•
haritalarında sorun olduğunu ileri sürer.
Lisandan bağımsız olarak dilin
otomazisyonunda sorun var bu nedenle
zayıf okuma becerileri vardır.
Grafemin foneme çevrilmesinde defisitin
ana rol oynadığına işaret eder.
Magnosellüler Kuram
• Fonolojik kuramı destekler, ancak işitsel ve görsel
defisitleri vurgular.
• Bu kurama göre, lateral genikulat çekirdeğinin
hücre tabakaları anormaldir.
• Görsel magnosellüler sistem okurken görsel
olayların zamanlamasından, dolayısıyla ortografik
becerilerin belirlenmesinden sorumludur.
Görsel Yolak
LGN
(lateral geniculat nukleus)
• Görsel bekletme
istasyonu
• 6 tabakadan oluşuyor
– Tabaka 1, 2
• Hareket
• Nöronlar, büyük
hücreler
-Tabaka 3,4,5,6
• Renk, doku, şekil,
derinlik
• Küçük hücreler
LGN hücre tabakaları
Bulgular
•
5 dislektik hastanın postmortem beyin
incelemesinde (1991) LGN hücre boyutu
bakılmış, LGN’nin tabakalarında
eşleştirilmiş kontrollerden %27 daha küçük
bulunmuştur.
DİSLEKSİK VE NORMAL OKUYANLARDA KELİME VE
SAHTE KELİMENİN ÜSTÜNLÜK ETKİSİ
Sahte kelime, gerçekte kelime olmayan, ortografik olarak
-
düzenli ve telaffuz edilebilir harf dizileridir. Örneğin TOBLE,
kelimesi TABLE kelimesinin ikinci harfinin değiştirilmesiyle
üretilmiştir.
Disleksik çocuklar sözcüksel karar verme ve kelimeleri sesli
-
okuma testlerinde de okuma yaşına göre eşleştirilmiş kontrol
grubuyla benzer performans göstermişlerdir. Bununla birlikte
disleksik çocuklar sahte kelimeleri sesli okuma testinde önemli
ölçüde daha kötü performans sergilemişlerdir.
Dislekside serebellumun rolü olduğu
düşüncesi
• Öğrenme bozukluğunda okuma ve yazma
•
becerilerinin kazanılması ve otomatikleştirilmesi
önce gelen semptomlardır. Ancak tek semptom
bunlar değildir.
Serebellum linguistik ve prosedürel belleğe hizmet
eden nonlimbik nöral ağdır ve yüksek kognitif
işlemlerde önemlidir.
• Disleksideki otomatizasyon bozukluğu ve zamandeğerlendirme kusurları, hatta el yazısı ve telaffuzla
ilgili beceriler serebellar disfonksiyon ile
ilişkilendirilmiştir.
Nöronal migrasyon ve
maturasyon
• Postmortem anatomik çalışmalarda perisilvian bölgede
kortikal ektopiler ve displazilerin bulunması, genikülat
nükleustaki magnoselüler nükleusta hacim azalması dislekside
nöronal migrasyon ve maturasyon fikrini doğurmaktadır.
• MRI voxel tabanlı morfometri aracılığıyla sol temporal
korteksin çoğunda gri cevher hipointensitesi veya beyaz
cevherde anizotropi gösterilmiştir.
Disleksik Beyin
• Beyinin ön kısımları arka kısımlarına göre daha
aktiftir.
• Dahada ötesi, araştırıcılar dislektik beyinler
normallere göre 5 kat daha çok çalıştığını ileri
sürmektedirler.
Okuma Bozukluğu İçin Risk
Grupları
• Normal zekalı serebral palsi
• Epilepsiler
• Prematurite
• Korpus kallosumdaki splenium
•
lezyonları
Sol oksipital lob beyin lezyonları
Okuma Bozukluğu
Belirtileri-I
• Sözel okumalarında birçok hatalar
•
•
yaparlar. Hatalar atlamalar, eklemeler ve
kelimelerin çarpıtılması ile karakterizedir.
Çocuğun okuma hızı yavaş ve sıklıkla az
anlamayla birliktedir.
Ses ayırım bozuklukları ve kelimeleri arka
arkaya söyleme güçlükleri
Okuma Bozukluğu
Belirtileri-II
• Sağ-sol ayırımını iyi yapamadıklarından
•
•
harflerin yerlerini de değiştirirler.
Hem bellek çağrımında hem de devamlılığı
sağlamadaki
başarısızlıklar
harflerin
isimlerini ve seslerini hatırlama güçlüğü
meydana getirir.
Okuma bozukluğu olan birçok çocuk
okumaktan ve yazmaktan hoşlanmaz ve
kaçınır.
Matematik Bozukluğu
Dört yetenek grubunda bozuklukların olduğu
-
belirlenmiştir:
Dil yetenekleri (matematik terimlerini
anlama ve yazılı problemleri matematik
sembollerine çevirme)
Algısal yetenek (sembolleri tanıma ve
anlama ve sayıları kümeleştirme yeteneği)
Matematik yetenekleri (toplama, çıkarma,
çarpma, bölme ve temel işlemlerin sırasını
izleme)
Dikkat yetenekleri (rakamları doğru yazma
ve işlem sembollerini doğru gözleme).
Yazılı Anlatım Bozukluğu
-Dikte ettirilerek yazmada sorun vardır.
-Konuştukları ve yazdıkları cümlelerde çok
sayıda dil bilgisi yanlışları ve fena paragraf
düzeni bulunur.
-İkinci sınıfta ve daha sonra çocuklar kısa bir
cümleyi yazarken basit dil bilgisi hataları
yaparlar. Örneğin, devamlı olarak
hatırlatılmasına karşın büyük harfle
başlamazlar ve cümlenin sonuna nokta
işareti koymazlar.
-Yazılı ifade bozukluğunun ortak özellikleri
heceleme, dil bilgisi ve işaretleme hataları,
fena paragraf düzeni ve fena el yazısıdır.